Wspomnienia polityczne

Karol Popiel

Spis treci
Okres wojny (1915-1918) ........................................................................................................................ 3 1915 ..................................................................................................................................................... 3 1916 ..................................................................................................................................................... 5 1917 ..................................................................................................................................................... 8 1918 ..................................................................................................................................................... 9 W niepodlegym pastwie (1918-1939) ................................................................................................ 11 1918 ................................................................................................................................................... 11 1919 ................................................................................................................................................... 12 Wybory 2 maja 1920 roku na Pomorzu ............................................................................................. 15 1921 ................................................................................................................................................... 19 1922 ................................................................................................................................................... 20 1923 ................................................................................................................................................... 22 1925 ................................................................................................................................................... 25 1926 ................................................................................................................................................... 27 Po zwyciskim zamachu .................................................................................................................... 29 1927 ................................................................................................................................................... 30 Proces generaa ymierskiego ........................................................................................................... 31 Pobyt w Paryu (1927-1928) ............................................................................................................. 33 1929 ................................................................................................................................................... 35 1930 ................................................................................................................................................... 36 1931 ................................................................................................................................................... 40 Drugi pobyt w Paryu (1932) ............................................................................................................. 42 1933 ................................................................................................................................................... 43 1934 ................................................................................................................................................... 46 1935-1939 ......................................................................................................................................... 48

Wojna i emigracja (1939-1940) ............................................................................................................. 62 Wykaz skrtw ...................................................................................................................................... 79

Okres wojny (1915-1918)

1915
Pracowaem zarobkowo w sekcji sanitarnej Komitetu Obywatelskiego guberni warszawskiej, dziki czemu uzyskaem powane uatwienia w pracy politycznej i poznaem pewn liczb dziaaczy innego rodowiska politycznego i socjalnego, jak ziemianie: Antoni Marylski, hrabia Adam Ronikier i pniejszy profesor Uniwersytetu Warszawskiego, doktor Szenajch. Ciekawym posuniciem byo nawizanie kontaktu z grup studentw medycyny Uniwersytetu Warszawskiego (a wic pozostajc pod bojkotem przewaajcej wikszoci modziey), ktra zgosia ch wczenia si w akcj niepodlegociow, firmowan przez Jzefa Pisudskiego. Niestety kontakt ten przekazany nastpnie warszawskiemu komendantowi POW (Polskiej Organizacji Wojskowej)1, Tadeuszowi uliskiemu, ortodoksyjnemu pisudczykowi, zosta cakowicie zmarnowany jako nie odpowiadajcy pryncypialnej linii antyrosyjskiej. W kocu lipca, podczas zarzdzonej przez wadze rosyjskie ewakuacji zarwno osb politycznie podejrzanych, jak i w ogle modych ludzi zdolnych do pracy albo suby wojskowej, unikam szczliwym trafem losu swego przyjaciela Wacawa Dunina, ktry zostaje wywieziony. Wtedy to spada na mnie rola gwnego pomocnika Prokopa - Aleksandra Zawadzkiego w przygotowaniu odezwy Konfederacji Polskiej (KP) na dzie wyzwolenia Warszawy przez Niemcw. Odezwa w iloci stu tysicy egzemplarzy rozlepiona zostaa dosownie w caym miecie i stanowia najbardziej rzucajcy si w oczy znak reakcji na ten przeomowy moment w historii stolicy. Midzy 5 a 12 sierpnia udzia w nie koczcych si naradach przedstawicieli grup niepodlegociowych, zbierajcych si gwnie u adwokata Stanisawa Patka, w wyniku ktrych powsta Komitet Naczelny Zjednoczonych Stronnictw Niepodlegociowych (KNZSN), do ktrego wchodz jako gwny, obok Jana Stanisawa Jankowskiego, przedstawiciel KP. 16 tego miesica spotkanie w Hotelu Francuskim z przybyym konspiracyjnie do Warszawy Pisudskim. Przygotowana przez jego przyjaci manifestacja zostaa uniemoliwiona przez Niemcw, ktrzy wobec przyjazdu dokonanego z pogwaceniem dyscypliny subowej zmusili go do opuszczenia Warszawy, tolerujc przez krtki czas prywatny pobyt w Otwocku. Zostaem tam wezwany za porednictwem kolegi organizacyjnego z Zarzewia ywiskiego (wczesny pseudonim ymirski,
1

Umieszczone w nawiasach rozwinicia skrtw lub skrty partii i organizacji, a take imiona wikszoci wymienionych tylko z nazwiska pochodz od red.

zmieniony nastpnie na zalegalizowane nazwisko ymierski), ktrego Pisudski przywiz jako nowego komendanta POW. W duszej rozmowie przeprowadzonej w obecnoci Walerego Sawka rozwin Pisudski przede mn plan swej gry politycznej z Austri na rzecz uczynienia z Legionw faktycznego zawizku przyszej armii polskiej. Skrytykowa ostro taktyk, jak w tej sprawie prowadzi NKN (Naczelny Komitet Narodowy), zwaszcza przez swj departament wojskowy (podpukownik Wadysaw Sikorski) i owiadczy, i w tej chwili otwiera si moliwo podjcia wielkiej gry w kierunku wysuwanego przez niego programu, do ktrego wstpem winno by uniemoliwienie werbunku do Legionw na terenie Krlestwa. Wezwanie takie powinno wyj od KNZSN. W par dni pniej odbyo si u Artura liwiskiego zebranie przedstawicieli grup wchodzcych w skad KNZSN z szeregiem jego sympatykw, na ktrym szef sztabu Pisudskiego podpukownik Kazimierz Sosnkowski rozwin szerzej tezy swego szefa. Wystpienie to odegrao rol prawdziwej bomby i stao si pocztkiem gbszego kryzysu w warszawskim rodowisku niepodlegociowym, ktre dotd jednolicie stao przy Pisudskim. Z grupy najbliszych jego przyjaci usun si Artur liwiski, nie godzc si z now taktyk. W zespole KP podobne stanowisko zaj przywdca NZCh (Narodowego Zwizku Chopskiego) Prokop-Zawadzki. KNZSN natomiast w przewaajcej wikszoci opowiedzia si za stanowiskiem Pisudskiego. Na jego posiedzeniu, po dramatycznym wystpieniu liwiskiego, powierzono mi na wniosek Sawka, ktry uczyni to na wyrany rozkaz Pisudskiego, napisanie odezwy proklamujcej wstrzymanie werbunku do Legionw. Zaprojektowany przeze mnie tekst zosta bez zmian zaaprobowany przez Komitet. Zawiera on postulat powierzenia naczelnej komendy nad Legionami Pisudskiemu, co miao symbolizowa zapocztkowany aktem 6 sierpnia 1914 roku ich samodzielny charakter, zjednoczenia na wsplnym terenie operacyjnym wszystkich trzech brygad legionowych i zarzdzajcy wstrzymanie werbunku do czasu usunicia przyczyn hamujcych ich dotychczasowy rozwj i obniajcych ich znaczenie polityczne. Odezwa koczya si stwierdzeniem, e ten stan rzeczy ma trwa do czasu, gdy odpowiedzialna reprezentacja polityczna Krlestwa Polskiego powemie miarodajn dla caego spoeczestwa decyzj. Chocia wydana w pierwszych dniach ostatniej dekady sierpnia, nosi dat 1 wrzenia 1915 roku. Konsekwencj tego stanowiska by ostry kryzys w onie KP, ktrego opanowanie wobec nieobecnoci Dunina spado wycznie na mnie. Dotkn on gwnie NZCh, we wadzach ktrego zwolennicy nowej orientacji znaleli si w zdecydowanej mniejszoci. Powoali oni do ycia now organizacj, dla ktrej wymyliem nazw Zwizek Ludu Polskiego (ZLP). Przystpi on natychmiast pod przewodnictwem dwch modych dziaaczy: Aleksandra Greiffa (z modziey narodowej) i Aleksandra Bogusawskiego (z Zarzewia) do wydawania wasnego, nielegalnego organu pod nazw Polak. ZLP nie potrafi jednak naruszy gbiej wpyww ekipy Prokopa-Zawadzkiego w terenie. Wkrtce zreszt zdecydowa si pod wpywem oglnej atmosfery, panujcej wwczas w zespole, dla ktrego Pisudski by wyroczni, na zjednoczenie ze Zwizkiem Chopskim, z ktrego powstao Polskie Stronnictwo Ludowe Wyzwolenie. W kierownictwie tego ugrupowania znaleli si oddani ciaem i dusz Pisudskiemu dziaacze z Kazimierzem Bagiskim na czele, korzystajcy z autorytatywnego poparcia Ireny Kosmowskiej. Ich wyczynem w cigu kilku miesicy po akcie 5 listopada byo pozbycie si najbardziej reprezentatywnego przedstawiciela dawnej ekipy NZCh Dunina i cakowite opanowanie Wyzwolenia oraz uczynienie z niego najbardziej powolnego z lewicowych ugrupowa narzdzia w rku Pisudskiego.

Nowy ukad polityczny wysun na front spraw powoania do ycia reprezentacji politycznej o szerszym ni KNZSN wachlarzu politycznym, dla ktrego utara si z miejsca nazwa Rady Narodowej (RN). W istniejcym realnie ukadzie stosunkw wpywy niepodlegociowe skupiay si niemal wycznie w NZR (Narodowym Zwizku Robotniczym) i NZCh, std te na dziaaczy KP, a wobec nieobecnoci Dunina, ktry wrci dopiero pod koniec wrzenia i rozejcia si z Prokopem, na mnie gwnie spad ciar zajcia si t spraw. Po szeregu konferencji w gronie wybitniejszych dziaaczy terenowych zaproponowaem KNZSN zwoanie na poow grudnia zjazdu oglnokrajowego, na ktrym postanowiono powoa do ycia Centralny Komitet Narodowy (CKN) jako zawizek szerszej oglnonarodowej reprezentacji. Mniejszo uczestnikw, skupiona koo kierownictwa Goca Porannego i Wieczornego, usiowaa bezskutecznie nada nowej instytucji nazw Rady Narodowej. Wynikiem tych realiw by fakt, e wobec usunicia si liwiskiego i Stanisawa Thugutta, ktry demonstracyjnie na znak protestu przeciwko antywerbunkowej polityce Pisudskiego zgosi si do suby w Legionach, kierownictwo CKN dostao si w rce czonkw KP. Przewodniczcym wydziau wykonawczego zosta Bolesaw Lutomski, sekretarzem Wacaw Dunin.

1916
W chwili powanego rozkrcenia roboty organizacyjnej CKN zmuszony jestem do opuszczenia Warszawy. Bezporedni przyczyn tego bya moja ruchliwo w akcji mobilizowania oporu ludnoci stolicy przeciwko planowanemu likwidowaniu tych zrbw samorzdnej aktywnoci, jakie wyoniy si w Warszawie pod autorytetem Komitetu Obywatelskiego z prezydentem miasta ksiciem Zdzisawem Lubomirskim na czele w dziedzinie sdownictwa, szkolnictwa powszechnego oraz redniego itp. Zostaem uznany za jednego z najbardziej niebezpiecznych agitatorw i pewnego poranku marcowego zaproszony na rozmow z kierownikiem tajnej policji niemieckiej Schultzem. Na szczcie dla mnie agent by mocno naiwny i mimo i na jego zapytanie, czy ma do czynienia z Karolem Popielem, odpowiedziaem pozytywnie, da si przekona, i w rzeczywistoci zachodzi nieporozumienie, bo to jest tylko mj ... pseudonim literacki. Zostawi mnie w spokoju, gdy mu przyrzekem, i tego samego jeszcze dnia, o trzeciej po poudniu, zgosz si do biura Schultzego na ulic Wierzbow. Oczywicie po naradzie ze Sawkiem nie tylko tego nie uczyniem, ale natychmiast opuciem zajmowany u Dunina pokj, zostawiajc mu list, i trafia mi si przypadkowa okazja wyjazdu do mojej rodziny w Suwalskie (chodzio o paszportow rodzin Dbrowskich), wobec tego prosz o przeproszenie w moim imieniu Schultzego, i dopiero po paru tygodniach, gdy stamtd powrc, mog uczyni zado jego yczeniu. Za porad Sawka opuszczam Warszaw i przy pomocy czonka CKN inyniera Wacawa Januszewskiego z nowo otrzymanym paszportem Karola Lewandowskiego udaj si do Sosnowca, staego miejsca pobytu Januszewskiego. Stamtd w towarzystwie zmobilizowanego po drugiej stronie granicy okupacyjnej kolegi z Zarzewia doktora Kupczyskiego, wspredaktora wydawanej w Dbrowie Grniczej przez NKN Gazety Polskiej udaj si na teren okupacji austriackiej, gdzie zgaszam si na ochotnika do Legionw i odstawiony do Piotrkowa melduj si w departamencie wojskowym NKN. Tam, mimo istniejcych midzy nami rnic, otrzymuj bez trudnoci pomoc w formie dokumentu podry do I Brygady Legionw na froncie. Z takim dokumentem w mundurze

szeregowca legionowego wyjedam do Krakowa, gdzie odszukuj znajomych druyniakw, od ktrych dowiaduj si, i przybywa wanie z frontu Pisudski. Melduj si u Pisudskiego w Hotelu Francuskim i zostaj przez -niego zaproszony na obiad do jego mieszkania prywatnego przy ulicy Szlak. Tam w wyjtkowo serdecznej, prawie rodzinnej atmosferze relacjonuj Pisudskiemu okolicznoci, w jakich musiaem opuci Warszaw i wysuwam projekt schronienia si na nie okrelony na razie czas do jego Brygady, w ktrej znajduje si gros dawnych moich przyjaci z Zarzewia. Pisudski akceptuje ten plan i skierowuje mnie do tak zwanego Sidmego Puku Legionw, ktrego dowdc jest mj najbliszy przyjaciel z druyny major ymirski. I Brygada legionowa znajdowaa si wwczas na Woyniu, w rejonie Kowla, gdzie wedug wskazwek Pisudskiego zatrzymaem si na noc w piekarni legionowej, ktrej komendantem by znany mi pniej komendant Brzecia major Wacaw Kostek-Biernacki. U ymirskiego otrzymuj przydzia do jego sztabu z ad hoc dla wadz wojskowych spreparowan legitymacj kadeta. Tam poznaem wielu oficerw, midzy innymi pniejszego generaa Wadysawa Bortnowskiego, przede wszystkim za lekarza pukowego Felicjana Sawoj-Skadkowskiego, o ktrym utrwala si w mojej pamici, ju z tego okresu, bardzo ujemna opinia. Przeszo trzy miesice mieszkaem razem z ymirskim we wsplnej ziemiance. Na niespena trzy tygodnie przed ofensyw rosyjsk ymirski zostaje przez komend brygady wysany na kuracj do Krynicy, kierownictwo puku przechodzi w rce majora Fleszara, a ja otrzymuj na wsptowarzysza Thugutta, ktry niedawno za moj porad przenis si z II Brygady, niezadowolony z panujcego tam subowego formalizmu i oglnej atmosfery. Rozpoczta przez wojska rosyjskie ofensywa koczy si po kilku dniach i linia frontu biegnie odtd wzdu Stochodu. Tam to zbieraj si po raz pierwszy walczce dotd na rnych odcinkach wszystkie trzy brygady legionowe. Wykorzystuj ten pobyt dla odwiedzenia dawnych przyjaci - midzy innymi komendanta szstego puku majora Mieczysawa Neugebauera (Norwida) i przydzielonego do Komendy Gwnej Legionw, w intendenturze, doktora Romana Greckiego. W kocu lipca otrzymuj wezwanie do zameldowania si u Pisudskiego, w jego kwaterze w Powursku. Zapoznaje mnie on ze swoj ocen sytuacji wojenno-politycznej, w ktrej przewiduje w niezbyt odlegej ju przyszoci powaniejszy wstrzs w Rosji. Z myl o tym montuje ju dzi zesp emisariuszy, ktrych zamierza wysa do akcji wrd Polakw w Rosji i komunikuje mi, i na jednego z nich upatrzy sobie wanie mnie. Przyjmuj to wyrnienie jako dowd wyjtkowego zaufania i wysuwam zasadnicz trudno dla spenienia tak wanej misji, a mianowicie zupen nieznajomo jzyka rosyjskiego, owiadczajc rwnoczenie, e jeli Komendant uzna, i to nie jest przeszkoda decydujca, gotw jestem podj si tego zadania. Pisudski zdecydowanie odrzuca takie rozwizanie sprawy i zapowiada mi, i w takim razie pomyli o innym waciwym z punktu widzenia moich kwalifikacji zuytkowaniu mnie. W trzy tygodnie pniej otrzymuj wezwanie do nowego stawiennictwa u Pisudskiego. Komunikuje mi, i stoi przed nowym etapem walki z wadzami austriackimi i NKN o realizacj postulatw sformuowanych w odezwie z 1 wrzenia 1915 roku i w takiej sytuacji konieczne jest wzmocnienie akcji politycznej w Warszawie, w zwizku z czym postanowi, abym podobnie jak Thugutt - tam wrci. W kocu sierpnia jestem z powrotem w Warszawie. Przekonuj si zaraz nastpnego dnia, i dom przy ulicy Koszykowej, ktry opuciem w wymienionych wyej okolicznociach, jest cigle przedmiotem czujnej opieki policji niemieckiej. Zaraz nastpnego dnia poszukiwano w caym domu

legionisty, ktry poprzedniego dnia do wchodzi. Decyduj si tedy na zamieszkanie w innej dzielnicy miasta i zalegalizowanie swego pobytu w zwizku z wydanymi rwnoczenie zarzdzeniami rejestracyjnymi wadz niemieckich na zasadzie paszportu osobistego, wystawionego na nazwisko Sulima, za pomoc podstawionych danych, jakich wymagaa ta rejestracja, dostarczonych mi przez odnon komrk POW. Zastaj gruntownie zmienion sytuacj w CKN. Podczas mojej nieobecnoci moje ugrupowanie stracio posiadane dotd pozycje. W zwizku z odbytymi w lipcu wyborami do Rady Miejskiej wrci do czynnej dziaalnoci liwiski i obj po Lutomskim stanowisko przewodniczcego CKN. Przeprowadzono rwnie zmiany na stanowisku sekretarza, ktrym zosta pisudczyk czystej krwi, Medard Downarowicz. W rozbudowanym i doskonale zreszt funkcjonujcym aparacie wydawniczoprasowym, do ktrego miaem przydzia na pocztku jego powstania, nasze ugrupowania nie miay adnego przedstawiciela. Pozostawao mi tylko miejsce czonka wydziau wykonawczego, ktre jako pochodzce z wyboru dawao mi mono pracy na waciwym szczeblu. Postanowiem je w peni wykorzysta. Ogoszony par tygodni pniej akt 5 listopada otwiera, zdawao mi si, due w tym kierunku moliwoci. Bezporednim nastpstwem tego byo ujawnienie si CKN i otwarcie przy ulicy Foksal do reprezentacyjnego lokalu. Nastpnym krokiem byo zorganizowanie dwch masowych wiecw w najwikszej w owym czasie sali w Warszawie, przy Nowym wiecie, w kinie Colosseum. Przemawiaem jako jeden z gwnych mwcw na obu tych wiecach, wobec kilkunastotysicznych tumw wystpujc jako Sulima. Rozwijaem w swych przemwieniach podstawowe zaoenia orientacji CKN, ktry przeciwstawi zarzdzeniom generaa-gubernatora niemieckiego Hansa Beselera dotyczcym organizowania pod swym dowdztwem wojska polskiego tez, i tylko rzd polski moe by szafarzem polskiej krwi. Po drugim wiecu wadze niemieckie zakomunikoway CKN, i tego rodzaju manifestacje na przyszo nie bd dopuszczone. Zdyem jednak wyjecha jeszcze na pierwsz niedziel grudnia do Wocawka, gdzie miejscowy oddzia CKN zorganizowa do powan manifestacj. Byem tam drugim, obok przedstawiciela PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej), pniejszego ministra Bronisawa Ziemckiego, mwc programowym. Sam przebieg wiecu by spokojny, konsekwencje jego jednak: miay si ujawni dopiero w kilka dni pniej. Podczas codziennego posiedzenia wydziau wykonawczego zakomunikowa mi Downarowicz, i zgosi si do wysannik urzdu politycznego generalnego gubernatorstwa, ktry pragnie ze mn przeprowadzi rozmow. Zorientowawszy si o co chodzi, Downarowicz powiedzia mu, i w tej chwili wygaszam wany referat i gdy tylko go skocz, bdzie mg si ze mn rozmwi. Rozkad biura uatwi mi bezpieczne ulotnienie si, co w konsekwencji pocigno czasowe unieruchomienie mnie. Stan ten trwa przez; par tygodni, pki nie zdecydowaem si prosi nowo mianowanego czonka Tymczasowej Rady Stanu (TRS), najlepiej z jej czonkw notowanego przez wadze niemieckie Wadysawa Studnickiego, aby mnie wzi pod swoj protekcj i umoliwi mi dziaalno polityczn obracajc si cakowicie w ramach wprowadzenia w ycie aktu 5 listopada. Zgodnie z tym zobowizaniem powicam si gwnie sprawie realizacji projektu, ktry lea u podstaw powstania CKN. Przygotowuj projekt deklaracji politycznej, na podstawie ktrej zwolennicy realizacji tego aktu dokonuj na okrgowych zjazdach wyboru delegatw na oglnokrajowy zjazd. W zjedzie tym, poza dziaaczami zwizanymi dotd w CKN bior udzia rwnie przedstawiciele Ligi Pastwowoci Polskiej (LPP) i niedawno uformowanego Stronnictwa

Narodowego, w ktrym skupia si pewna liczba ziemian, bd czonkw, bd sympatykw endecji, zdecydowanych wzi udzia w pracach nad realizacj aktu 5 listopada. Naleeli do niej midzy innymi Jzef Targowski i Wojciech Rostworowski, istotnym za ich mzgiem by byy radyka adwokat Marian Zbrowski. Do bardziej reprezentacyjnych nabytkw RN zaliczy naley rektora UW, profesora Jzefa Brudziskiego.

1917
Rokowania co do skadu TRS, prowadzone z ramienia CKN przez liwiskiego i Thugutta w cieniu autorytetu Pisudskiego, ktry zwolniwszy si z Legionw osiad w Warszawie, ujawniy rac bezceremonialno kierownictwa w traktowaniu interesw grup narodowo-niepodlegociowych. Nie mona byo wprawdzie pomin NZR, gdy jego wczesny ciar wpyww w porwnaniu z PPS by wprost rzucajcy si w oczy, ale wszdzie, gdzie tylko byy po temu moliwoci, starano si dawa pierwszestwo grupom cile z Pisudskim zwizanym, to jest PPS i PSL Wyzwolenie. Na skutek tego rodzaju taktyki NZR otrzyma w TRS tylko jednego przedstawiciela, podczas gdy PPS dwch, to jest oficjalnego Wodzimierza Kunowskiego i nieoficjalnie liwiskiego, nie liczc trzeciego, ktrym by Pisudski. Ten stan rzeczy wywoa w naszych doach due niezadowolenie, ktre szczeglnie ostro przejawiao si w szeregach NZR. Rwnoczenie wrci z Ameryki Feliks Mynarski i po krtkim pobycie w Krakowie zdecydowa si na osiedlenie w Warszawie z nie ukrywanym wcale zamiarem powstrzymania ugrupowa narodowoniepodlegociowych od kroczenia w zaprzgu politycznym Pisudskiego i powrotu tej linii politycznej, ktrej wyrazem na pocztku wojny byo powoanie do ycia NKN i Legionw. Ze wzgldu na moje zaye stosunki z nim, poczuwajc si do gwnej wspodpowiedzialnoci za skierowanie naszego orodka w niewaciwym, zdaniem Mynarskiego, kierunku, odczuwajc bolenie brak lojalnoci we wzajemnej wsppracy ze strony grupy Pisudskiego, zdecydowaem si nie czyni trudnoci w kierunku tak zasadniczej rewizji dotychczasowej linii, motywowanej na zewntrz zasadnicz zmian warunkw politycznych przez fakt proklamowania aktu 5 listopada. W zwizku z tym, gdy zorientowany w tym Sawek zaproponowa mi na krtko przed zwoanym na luty walnym zjazdem CKN przystpienie do kierujcej pracami obozu pisudczykw konspiracji pod nazw Konwent, odmwiem na to zgody, co wicej, na tym wanie zjedzie rozegraem nie tylko imieniem ZN (Zjednoczenia Narodowego), ale i NZR nasze rozejcie si z CKN. Konsekwencj takiego stanowiska byo, e rwnie i PPS dla uatwienia sobie agitacji w terenie formalnie z CKN wysza, aczkolwiek faktycznie nim si w dalszym cigu posugiwaa. Opuszczenie CKN kosztowao nas na najbliszym zjedzie Rady Narodowej przegran wobec bloku obozu Pisudskiego ze Stronnictwem Narodowym. W dalszym cigu braem wprawdzie czynny udzia w prbach przegrupowania, jakie podjo ZN, powoujc do ycia, najpierw w porozumieniu z grup Zjednoczenia Mieszczaskiego, Stronnictwo Polskiej Demokracji, ktre wkrtce poczyo si z secesj LPP (tak zwana grupa Polityki Czynnej) w Polskie Stronnictwo Demokratyczne, ale nie udzielaem si ju tym pracom tak wydatnie, jak to czyniem poprzednio pod nieobecno Mynarskiego. Przyjem na siebie raczej rol jego pomocnika, wchodzc do redakcji nowo powoanego dziennika pod tytuem Gos w charakterze sekretarza redakcji. Po kilku miesicach w zwizku z reorganizacj pisma, podyktowan wzgldami oszczdnociowymi, skorzystaem z propozycji wejcia do organizujcego

si, po powoaniu Rady Regencyjnej, Ministerstwa Spraw Wewntrznych na zaproponowane mi przez inyniera Stanisawa Downarowicza stanowisko referenta do przygotowania kadr urzdniczych. W tym okresie ujawniem na zewntrz sw aktywno tylko jednym faktem, ktry mi przynis pewn renom w wczesnych koach politycznych stolicy. Chodzio o wybr na czonka Rady Stanu Alfonsa Parczewskiego, ktry posowa do wszystkich Dum rosyjskich z guberni kaliskiej, najpierw z ramienia endecji, a potem jako bezpartyjny, zaciekle przez dawne swe stronnictwo zwalczany. Do Parczewskiego miaem specjaln sympati, jako niestrudzonego obrocy integralnoci Krlestwa Polskiego podczas debat w Dumie nad wyodrbnieniem Chemszczyzny. Nowa Rada Stanu skadaa si w poowie z wybranych przez czonkw sejmikw powiatowych, a w poowie z nominacji Rady Regencyjnej. Byo kwesti zasadniczego prestiu dla Parczewskiego wybranie go przez jego dawny okrg, w ktrym zdecydowana wikszo wyborcw (nota bene z nominacji wadz okupacyjnych) bya akurat przeciwnej orientacji. Wyjechaem z jednym z przyjaci do Kalisza, i tam. wytumaczylimy grupie wocian, majcych szanse przy systemie proporcjonalnym wyboru wasnego przedstawiciela, i powinni obdarzy zaufaniem dugoletniego swego przedstawiciela. Tak si te stao i ten wybr by niespodziank dla endekw, ktrzy na terenie generalnego gubernatorstwa warszawskiego wyszli na og zwycisko.

1918
Zachowuj wprawdzie formalne zwizki z moim ugrupowaniem, ale cakowicie powicam si pracy nad przygotowaniem kadr dla przyszej administracji politycznej tworzcego si pastwa. W moim szefie Downarowiczu znajduj rozumnego i yczliwego zwierzchnika, chocia moe zbyt drobiazgowego. Staj si swego rodzaju jego praw rk. Pierwszym etapem naszych prac jest powoanie do ycia korespondentw MSW. Upatrzylimy na te honorowe stanowiska wybitnych obywateli, po jednym na kady powiat w obu okupacjach. Ich zadaniem byo informowanie w miesicznych raportach o najistotniejszych problemach, tak jak one s odczuwane przez og obywateli, ze szczeglnym uwzgldnieniem zaale na naduycia wadz okupacyjnych. Jako rzecz charakterystyczn dla tego eksperymentu podkreli naley fakt, i w poszukiwaniu odpowiednich kandydatw musielimy si w znakomitej wikszoci wypadkw uciec do pomocy osobistoci nalecych do przeciwnego obozu politycznego, to jest niemal wycznie endecji, przewanie lekarzy, adwokatw, rzadko inteligentniejszych ziemian. Nikt z nich nie odmwi wspdziaania - byo ono cakowicie honorowe. Drugim etapem byo zestawienie listy kandydatw na kierownicze stanowiska w powiatach, to jest pniejszych starostw. Wybralimy spord do licznej rzeszy kandydatw na posady tych, ktrzy odbyli powoane przy UW przez procesora Koschembar-yskowskiego Wysze Kursy Administracyjne, osiemdziesiciu paru, ktrzy zostali skierowani na paromiesiczn praktyk do odnonych urzdw powiatowych w obu generalnych gubernatorstwach. Trzeci grup stanowili kandydaci na nisze posady administracyjne, ktrzy zgaszali si zarwno spord osb pragncych zmieni dotychczasowy zawd, jak i do licznej rzeszy urzdnikw, szczeglnie Polakw z dawnej administracji rosyjskiej. Wrd tej ostatniej stwierdzilimy charakterystyczny rys zaborczej okupacji w postaci ... wiary, i za pomoc apwki wszystko da si zrobi. W trakcie tych prac, ktre niemal cakowicie mnie pochony, na krtko tylko wrciem do dawnych zainteresowa politycznych. Po otrzymaniu wiadomoci o mierci modszego brata zdecydowaem si

wzi na wrzesie urlop i wyjecha do rodziny w Mieleckie i potem na krtki odpoczynek do Zakopanego. Droga przez Krakw do rodzinnego Rzochowa, a nastpnie stamtd do Zakopanego przy duszych postojach na stacjach wzowych pozwolia mi zorientowa si w radykalnej zmianie stosunkw na terenie Galicji po czterech latach niebytnoci. Rzucao si w oczy, i caa maszyna pastwowa jest w stanie zupenego rozkadu, a nastroje ludnoci wyraane swobodnie w rozmowach wrcz rewolucyjne. Wszyscy s przekonani o nieuchronnym upadku i rozkadzie Austrii i zwycistwie koalicji. Zupenym przeciwiestwem tego jest zamknity wiatek politykw galicyjskich skupiajcych si przy Komisji Likwidacyjnej NKN. Przez swojego szefa Downarowicza zostaem poinformowany, i w kocu wrzenia projektowane jest w Krakowie spotkanie grupy tych politykw pod przewodnictwem prezesa Stronnictwa Prawicy Narodowej hrabiego Zdzisawa Tarnowskiego z ad hoc zaproszonymi przedstawicielami aktywistw warszawskich cznie z ich reprezentantami w Radzie Stanu. Nalega, abym w tym spotkaniu wzi udzia, na co si zgodziem. Wraenie z toczcych si przez dwa dni dyskusji byo przygnbiajce. Gospodarze krakowscy nie ukrywali alu wobec warszawskich goci, ktrzy lekkomylnie porzucili rozwizanie austro-polskie; ci za ze swej strony argumentowali, i dla Krlestwa conditio sine qua non jego startu pastwowego jest zachowanie jego integralnoci. Niezwykle patetyczne przemwienie wygosi gwny mzg polityczny krakowskich demokratw, byy sekretarz NKN redaktor Konstanty Srokowski. W pewnej chwili zdecydowaem si zabra gos i powiedzie par rzeczy, ktre wydaway mi si podstawowe w zestawieniu z realnie zarysowujc si sytuacj. Spotkao mnie z tego powodu wyrnienie we wspomnieniach uczestnika zebrania, konserwatywnego posa na sejm galicyjski doktora Jana Hupki, i byem spord mwcw z Krlestwa jedynym wyrniajcym si politycznym podejciem. Downarowicz namwi mnie na zoenie wizyty obu asom krakowskiej konserwy: Michaowi Bobrzyskiemu i Wadysawowi Leopoldowi Jaworskiemu. Cho z pewnym oporem, daem si przekona co do celowoci tego kroku, zwaszcza w stosunku do Bobrzyskiego, z ktrym wojowaem w okresie mojej polityki akademickiej we Lwowie, gdy on by namiestnikiem kraju. Echa tych walk byy dosy gone i znalazy wyraz na wiecach akademickich z powodu usiowa policji penetrowania kierowanego przeze mnie towarzystwa Kunica. Byem szczerze wzruszony przyjciem mnie przez sdziwego profesora. Wypytywa najpierw o moje obecne zajcia i plany na przyszo i co mnie najbardziej uderzyo, to rada, abym z uwagi na ujawnione zainteresowania i temperament nie odrzuca, jeeli chodzi o przysz drog yciow, dziaalnoci cile politycznej. Nie mniej ciekaw, aczkolwiek mniej zadowalajc bya ta cz dugiej rozmowy, w ktrej profesor usiowa mnie przekona, e tylko jaka forma zwizku z monarchi habsbursk, przynajmniej na okres jednego pokolenia, moe gwarantowa stabilizacj pastwa polskiego, ktrego powstanie w wyniku toczcej si wojny uwaa za pewnik. Historiozoficzna cz tej argumentacji bya natomiast frapujca. Mwca z wielk si przekonania dowodzi, i w naszym charakterze narodowym brak po prostu danych, by miejsce tradycyjnej anarchii zaj instynkt pastwowotwrczy. Bylimy w swoim czasie najwikszym pastwem Europy i jedynym, ktre w tak dramatyczny sposb utracio niepodlego... Nieraz w czasie wojennej, a zwaszcza powojennej tuaczki wracaem myl do tych uwag autora Dziejw Polski, napisanych przed nie skoczon trzydziestk, w ktrych rozwin przekonywajco zagadnienie rde naszego pastwowego upadku.

W porwnaniu z Bobrzyskim, byy prezes NKN przedstawi mi si bardziej jako do duej miary gracz polityczny, nie widzcy, i jego linia polityczna nie znajduje potwierdzenia w rozwijajcej si rzeczywistoci. Downarowiczowi rwnie zawdziczam poznanie wwczas jeszcze jednej osobistoci wielkiego kalibru, tym razem wojskowego. Przedstawi mnie generaowi austriackiemu Tadeuszowi Rozwadowskiemu, z ktrym razem spoylimy obiad w restauracji Hotelu Saskiego. Na rozmowie upyno dobrych par godzin, w czasie ktrych mogem si zorientowa o szerokoci horyzontw naszego rozmwcy. Z informacji Downarowicza utkwio mi, i Rozwadowski jest w tej chwili w stanie sui generis przymusowej bezczynnoci, to znaczy nie ma adnego przydziau, mimo i jest tak zwanym marszakiem polnym - porucznikiem, co odpowiadao pniejszemu stopniowi generaa dywizji w armii polskiej, bdc rwnoczenie odznaczonym najwyszym orderem austriackim Marii Teresy. Order ten, niesychanie rzadko nadawany, z ktrym czyy si due dotacje finansowe, otrzyma Rozwadowski za osignicie korzystnego dla przebiegu operacji sukcesu na podstawie wasnej inwencji, nie stosujc si do otrzymanego rozkazu. Mimo tak wyjtkowego wyrnienia, genera, ktry czu si przede wszystkim Polakiem, popad w ostry konflikt z naczelnym dowdztwem po zwyciskim przeamaniu frontu rosyjskiego, wiosn 1915 roku pod Gorlicami. Wwczas to armia austriacka w pogoni za cofajcymi si Rosjanami wsawia si na terenie Galicji strasznymi represjami przeciwko wszystkim podejrzanym o sprzyjanie wojskom rosyjskim. Ofiar tego pado wielu dziaaczy polskich, przede wszystkim za prawie caa elita ruchu tak zwanych starorusinw we wschodniej czci kraju, gwnie ksiy, ktrych na podstawie zwykych donosw setkami wieszano. Rozwadowski, pochodzcy z wschodniogalicyjskiej rodziny ziemiaskiej i dobrze znajcy stosunki, wystpi do cesarza z gruntownie opracowanym memorandum przeciwko szalestwom tych represji, dokonywanych na rozkaz Naczelnego Wodza, ktrym by arcyksi Fryderyk. Z tego to powodu nie mg wygra sprawy i musia w dalszym cigu wojny przej do roli biernego obserwatora. Po powrocie do Warszawy instynktownie przyspieszamy tempo naszych prac przygotowawczych w MSW. W kalejdoskopie nastpujcych po sobie zmian spadaj na mnie obowizki, z ktrymi poprzednio si nie liczyem. Dwutygodniowy eksperyment rzdu Jzefa wieyskiego, w ktrym ministrem spraw wewntrznych jest silny czowiek prawicy Zygmunt Chrzanowski, pozbawia mnie szefa. Wraca on na krtko znowu po dramatycznej dymisji rzdu i powoaniu gabinetu urzdniczego, by w jaki tydzie pniej, po zainstalowaniu lewicowego rzdu Jdrzeja Moraczewskiego, odej ju definitywnie ze suby administracyjnej w ministerstwie, do ktrego wrci w niecae dwa lata pniej, ju jednak jako minister spraw wewntrznych w dwch kolejnych gabinetach Antoniego Ponikowskiego.

W niepodlegym pastwie (1918-1939)

1918

Na skutek wspomnianych wyej zmian w najbardziej nieoczekiwany dla mnie sposb obciony zostaem odpowiedzialnoci za skompletowanie pierwszych kadr administracji politycznej na terenie byego Krlestwa. Pierwszej obsady kierownikw administracji powiatowej, dla ktrych ustalono nazw Komisarzy Rzdu Polskiego, dokonalimy jeszcze z Downarowiczem na terenie byej okupacji niemieckiej na podstawie pracowicie przez nas przygotowanej listy kandydatw. Na obszarze okupacji austriackiej zarzdzenia nasze w wikszoci powiatw nie zostay zrealizowane, a to ze wzgldu na fakt, i teren by niemal w caoci objty zasigiem wpyww rzdu lewicowego, proklamowanego w Lublinie 7 listopada 1918 roku. Z chwil objcia wadzy przez ten rzd znalazem si osobicie w bardzo delikatnej sytuacji politycznej. W pamici bowiem jego organizatorw, a zwaszcza ministra spraw wewntrznych Stanisawa Thugutta, byem gwnie odpowiedzialnym za wyjcie NZR i ZN z CKN, co zadao miertelny cios dalszemu istnieniu tej instytucji, jako e ze wzgldw taktycznych w konsekwencji tego kroku rwnie PPS opucia CKN. Na szczcie oglna atmosfera niepewnoci, jaka si wytworzya dokoa nowego rzdu, skoncentrowaa przede wszystkim uwag gwnych jego czynnikw na sprawie natury politycznej, wobec czego zagadnienia personalno-organizacyjne nie odgryway wikszej roli. W moim wypadku, wyjtkowo szczliwym zbiegiem okolicznoci, bezporednim moim przeoonym zosta nowy szef sekcji administracyjnej inynier Januszewski, a w kilka dni pniej wiceministrem z ramienia PPS Norbert Barlicki, z ktrym miaem osobiste wyjtkowo dobre stosunki. Rzd Moraczewskiego nie przetrwa penych dwch miesicy. Nowy minister, ktrym zosta bliski przyjaciel Pisudskiego z pierwszych lat istnienia PPS Stanisaw Wojciechowski, powoa jako swego najbliszego wsppracownika, tak jak on spdzielc, Jzefa Beka, ojca pniejszego ministra spraw zagranicznych, ktry demonstracyjnie podpisywa si przez Bek (rwnie byy socjalista, przez jaki czas na terenie Galicji jako sekretarz Rady Powiatowej w Limanowej, endek, a teraz pisudczyk). Mimo tych zmian moja sytuacja nie ulega zasadniczej zmianie, a nawet dziki inicjatywie Barlickiego tu przed jego odejciem z ministerstwa otrzymaem wyrnienie w postaci nominacji na naczelnika wydziau personalnego do spraw urzdw powiatowych. Ostatecznie biurokraci z centrali ministerstwa doszli do przekonania, i by to zbyt szybki awans i z dniem 1 lutego zostaem ustabilizowany na stanowisku kierownika tego wydziau w randze radcy ministerialnego.

1919
Zaraz jednak po ustabilizowaniu si nowego rzdu Ignacego Paderewskiego MSW staje si przystani dla byych urzdnikw austriackich. Patronuje temu kierunkowi w obsadzie personelu ministerstwa nowy szef sekcji administracyjnej profesor Stanisaw Kasznica. Po obsadzie wikszoci wydziaw kandydatami ze suby austriackiej przychodzi kolej i na wydzia personalny. Zwolnienie mnie z tego stanowiska odbyo si w okolicznociach nie pozbawionych pewnego humoru. Wiceminister Bek, komunikujc mi o decyzji, w powodzi komplementw na temat dotychczasowych osigni i moich kwalifikacji, owiadczy, e jednak obaj z ministrem doszli do przekonania, i personalia musz by powierzone starszemu, dowiadczonemu urzdnikowi. Byby pan niezastpiony na tym stanowisku, gdyby przy swojej inteligencji nosi pan brod albo by ysy. Z trudem opanowujc miech, podniosem si z krzesa i powiedziaem: dzikuj panu ministrowi, e pan nie wymaga ode mnie wikszej inteligencji.

W takich to wesoych okolicznociach opuciem wydzia personalny, obejmujc z dniem 1 lipca tak zwany wydzia sejmowy, do kompetencji ktrego naleao przygotowywanie odpowiedzi na interpelacje poselskie. Bya to waciwie fikcja wydziau, ktry poza mn stanowia tylko przydzielona mi sekretarka-maszynistka. Co wicej, dotychczasowy kierownik tej komrki, zaufany ministra Wojciechowskiego, ktry rwnoczenie odszed ze suby w ministerstwie, gdzie tak gruntowanie ukry akta wydziau, e mimo poszukiwa w archiwum ministerstwa nie udao mi si ich odszuka. A jak si w toku pniejszej, procznej pracy okazao, znajdoway si tam wprost nieocenionej wartoci materiay. Do powiedzie, e w jednym z pierwszych dokumentw, jaki otrzymaem, bya replika kierownika administracyjnego Komisji Likwidacyjnej byej Galicji, byego posa i byego starosty Zygmunta Lasockiego na odpowied, jak da minister Wojciechowski na interpelacj posa Tomasza Dbala, w owym czasie czonka grupy Jana Stapiskiego w Sejmie, a w rok pniej pierwszego w nim komunisty. Rzecz bya wysoce pikantna z tego wzgldu, e Lasocki by posem do parlamentu austriackiego z Tarnobrzeskiego i byym starost tego powiatu. Na tym terenie w listopadzie 1918 roku powstaa tak zwana republika tarnobrzeska, ktrej promotorem by pose endecki do Sejmu galicyjskiego ksidz Eugeniusz Oko, a Dbal gwnym jego pomocnikiem. We wzmiankowanej interpelacji Dbal prawdopodobnie rozprawia si szeroko z Lasockim, a ten w odpowiedzi nie omieszka da odpowiedniej charakterystyki swego antagonisty. Midzy innymi szeroko i z powoaniem si na bdce w jego dyspozycji akta byego namiestnictwa galicyjskiego, przytoczy fakt, i dzisiejszy ultraradyka Dbal jeszcze par lat temu, w czasie wojny, wnis podanie do Namiestnictwa o zmian swego nazwiska, ktre moe mu utrudnia karier, na lepiej brzmice swego tecia Nowaczyskiego... Nie mog powiedzie, aby w wydziale sejmowym byo zbyt duo pracy. Jeszcze nie przyj si w Sejmie zwyczaj wykorzystywania, a raczej naduywania systemu interpelacji, w ktrym celowali ludowi posowie galicyjscy z osawionym stapiszczykiem, posem mojego rodzinnego powiatu Franciszkiem Kremp, ktry jak si okazao, przez pierwsze lata posowania w Sejmie polskim po prostu przepisywa stare interpelacje zawierajce skargi na rozmaite naduycia, zgaszane w parlamencie wiedeskim. Miaem wic sporo czasu na przebywanie w loy urzdniczej i obserwowanie, jak pracuje Sejm odrodzonej Rzeczypospolitej. Nie byy to dowiadczenia budujce. Pobudzay one do medytacji, wrd ktrych coraz czciej powracaa myl, czy nie jestem na bdnej drodze, trwajc na stanowisku urzdnika pastwowego, niezbyt odpowiadajcym mojemu temperamentowi i zainteresowaniom. Nowa reorganizacja ministerstwa zarzdzona od 1 stycznia 1920 roku, w ktrej zlikwidowano wydzia sejmowy, waciwie zadecydowaa o moim wyborze. Zostaem przydzielony w charakterze zastpcy naczelnika wydziau do departamentu bezpieczestwa, szefem ktrego by byy sdzia Urbanowicz. Wprawdzie zakres spraw powierzonych mi by do ciekawy - odwoania od decyzji komisarza rzdu na miasto stoeczne Warszaw w kwestii rekwizycji mieszka i pomieszcze, ale oglna atmosfera policyjna raczej mnie zniechcaa do kontynuowania tego typu prac. Rwnoczenie tak si zbiego, e w tym samym czasie prezes NZR inynier Adam Chdzyski zaprosi mnie na rozmow, w ktrej powoujc si na dugoletni i owocn, jak przyzna przyja do reprezentowanej przez niego organizacji, zaproponowa mi udzia czynny w jego pracach, nie tajc, e specjalnie w Warszawie, w przeciwiestwie do odzi i Zagbia, teren jest bardzo zaniedbany. Na razie miaem obj redakcj organu partyjnego, tygodnika Sprawa Robotnicza z tym, i powinienem to przez jaki czas czy ze swoj posad w ministerstwie, poniewa organizacji na razie nie sta na danie mi odpowiedniego wynagrodzenia. Propozycj Chdzyskiego zaakceptowaem i na

najbliszym zebraniu warszawskiej organizacji zostaem dokooptowany do jej zarzdu okrgowego. Poza redagowaniem pisma staraem si zorientowa w stanie organizacji, odbywajc co niedziel zebrania w poszczeglnych dzielnicach Warszawy. Ten przygotowawczy okres badania terenu zosta jednak przerwany po trzech miesicach zupenie niespodziewanym wydarzeniem, ktre waciwie przesdzio o dalszych losach tak NZR, jak i mojej w jego ramach dziaalnoci. W wyborach do Sejmu 26 stycznia 1919 roku NZR przedstawi si jako do oryginalne zjawisko polityczne. Z wyjtkiem odzi i Zagbia Dbrowskiego, gdzie zgosi wasne listy kandydatw, gros otrzymanych mandatw zawdzicza zrcznoci ulokowania ich na listach oglnonarodowych, albo, jak w okrgu dzkim (podmiejskim), na sojuszu z PSL Piast. W odzi odnis wielkie zwycistwo zdobywajc trzy mandaty, gdy PPS tylko jeden. Dziki temu modzi posowie dzcy, moi dawni koledzy z Zarzewia, Bolesaw Fichna i Ludwik Waszkiewicz, nawrcili si waciwie na kierownikw klubu zoonego w przewaajcej wikszoci z robotnikw. Nadali oni klubowi NZR w Sejmie kierunek w dziedzinie spoeczno-gospodarczej nie odbiegajcy zasadniczo od stanowiska PPS, co si za tyczy linii generalnej polityki, ustawili j w rydwanie Pisudskiego, co nie bardzo odpowiadao nastrojom wikszoci czonkw klubu. W tym samym czasie powstaa samodzielnie na terenie byego zaboru pruskiego organizacja polityczna oparta cakowicie na kadrach Zjednoczenia Zawodowego Polskiego (ZZP) pod nazw Narodowe Stronnictwo Robotnikw (NSR). W wyborach dodatkowych do Sejmu na wyzwolonej czci Poznaskiego NSR otrzymao w oglnonarodowym bloku siedemnastu posw, przewanie robotnikw, a obok nich trzech ksiy. Posowie ci szukali w Sejmie swej wasnej drogi i po krtkim pobycie w klubie Zwizku Ludowo-Narodowego (ZLN) utworzyli samodzielny ChrzecijaskoNarodowy Klub Robotniczy, w ktrym znalaza si pewna liczba posw z Krlestwa, deklarujcych si jako chadecy. Ta ewolucja jednak nie odpowiadaa tendencjom centrali partyjnej w Poznaniu, orientujcej si na zblienie do NZR i wytworzenie razem z nim oglnonarodowego stronnictwa robotniczego. Na tym tle doszo wkrtce do konfliktu w onie poznaskiej organizacji NSR, ktra na swym zjedzie wojewdzkim w lutym 1920 roku wypowiedziaa si przeciwko przynalenoci do klubu chrzecijasko-narodowego i szukania porozumienia z NZR. Uchwaa ta miaa za sob poparcie co najmniej 95 procent aktywu partyjnego, przeciwstawia si jej jednak wikszo posw, ktrzy z ksidzem Stanisawem Adamskim na czele w liczbie trzynastu postanowili opuci NSR i przygotowywa fuzj z chrzecijask demokracj byego Krlestwa. Oddwik masy robotniczej w byej dzielnicy pruskiej na uchway zjazdu poznaskiego by bardzo pozytywny. Pomorze, ktre przygotowao si wanie do wyborw swych przedstawicieli do Sejmu, zaproponowao prezesowi NZR mandat poselski, i to na pierwszym miejscu w tak eksponowanym okrgu jak Kaszuby. Z oferty tej oczywicie NZR skorzysta i stao si ambicj jego prezesa i rwnoczenie kandydata Chdzyskiego, by ten pierwszy widomy znak wsppracy wypad jak najlepiej. Std decyzja mojego wyjazdu do stolicy Pomorza - Torunia w charakterze redaktora naczelnego codziennego organu NSR pod nazw Gos Robotnika i zarazem doradcy i organizatora kampanii wyborczej.

Wybory 2 maja 1920 roku na Pomorzu

1 kwietnia wyjedam z Chdzyskim do Torunia i tam w gronie kierownikw zarzdu wojewdzkiego NSR ustalamy plan kampanii wyborczej. Ma by wybranych dwudziestu posw w dwch okrgach: na Kaszubach z siedzib komisji wyborczej w Kocierzynie - dziewiciu, w pozostaej czci wojewdztwa z siedzib komisji w Toruniu, cznie z centrum niemczyzny Grudzidzem - jedenastu. Lista kandydatw ustalona pod decydujcym wpywem patrona stronnictwa Jana Brejskiego, byego posa do parlamentu Rzeszy oraz wydawcy pism, midzy innymi Gazety Toruskiej i Wiarusa Polskiego w Bochum, charakteryzowaa si umieszczeniem na pewnych miejscach nie tylko samego patrona kandydujcego w Toruskiem, ale i jego brata Izydora na Kaszubach oraz bliskich ich krewnej Anny Piaseckiej, byej obywatelki ziemskiej, ktra, jak si dopiero w czasie kampanii wyborczej okazao, sprzedaa swj majtek ziemski niemieckiej Komisji Kolonizacyjnej ... Sam Jan Brejski, bdcy aktualnie podsekretarzem stanu w ministerstwie byej dzielnicy pruskiej, w ogle w akcji si nie udziela, jego wczesny protegowany, a pniejszy antagonista doktor Stanisaw Wachowiak wzi udzia zaledwie w dwch wiecach, w Toruniu i w Brodnicy. W tych warunkach dowodzio to niebywaej prnoci organizacji i jej gbokiego zakorzenienia wrd ludnoci, i podjt walk przeprowadzia z wyjtkowo pomylnym wynikiem. Byo to moje pierwsze i bardzo pouczajce zetknicie si z rzeczywistoci polityczno-spoeczn byej dzielnicy pruskiej. Narzucono nam walk ze strony endecji tego rodzaju, i zdawao si, e wygranie jej jest niemoliwe. Stronnictwo nazywajce si Wszechpolskim i posugujce si hasami jednoci i solidarnoci narodowej uczynio z NSR obz odpowiedzialny za wszystko ze, ktre si dzieje w modym pastwie z winy ... Warszawy. Dysponujc bardzo rozpowszechnion pras lokaln, nie gardzio adnym argumentem; jednym z najsilniejszych, ktrym wojowano, zwaszcza na ambonach, by zarzut profanacji, ktry Warszawa wprowadzia wybierajc niedziel na dzie wyborw... Mimo tego rodzaju, a moe wanie z powodu takiej kampanii wyborczej NSR odnioso wielki sukces wyborczy, zdobywajc 9 mandatw, gdy Zwizek Ludowo-Narodowy uzyska zaledwie 4, jeli nie liczy pitego mandatu, osignitego na Kaszubach przez byego posa ks. osiskiego, ktry w Sejmie przyczy si do Narodowego Zjednoczenia Ludowego. 6 mandatw zdobyli Niemcy, z czego tylko 2 w okrgu kaszubskim, to jest w tak zwanym korytarzu. Klska endecji bya tym dotkliwsza, e jej czoowymi kandydatami byli ksia, przewanie byli posowie do parlamentu niemieckiego albo sejmu pruskiego. Nazajutrz po wyborach opuszczam Toru, uwaajc sw misj za zakoczon. W cigu nastpnych dwch miesicy jednak wypadki zarwno natury oglnopastwowej, jak i wewntrznoorganizacyjne potoczyy si w ten sposb, e ustalone poprzednio plany mojego udziau w pracach partyjnych musiay ulec gruntownej rewizji. Wynik wyborw wzmocni ogromnie pozycj NZR, do ktrego nowo wybrani posowie z Pomorza zgosili akces. Przyspieszyo to proces formalnego zjednoczenia obu organizacji, ktry dokona si w najbliszym ju miesicu na kongresie w Warszawie podczas Zielonych wit. Wygosiem na nim referat na temat ksztacenia kadr zespalajcego si ruchu przez odpowiedni polityk pras owo-wydawnicz. Wobec przyjtego pod naciskiem dziaaczy NSR systemu reprezentacyjnego, ktry za punkt wyjcia bra stan organizacyjny wedug poszczeglnych wojewdztw - przy czym bya Kongreswka przejciowo traktowana bya jako jedno wojewdztwo na rwni z Poznaskiem, Pomorzem i lskiem i std przewaajcy wpyw organizacji dzkiej -

znalazem si poza ukonstytuowanymi wadzami partyjnymi. W obradach rady naczelnej dopuszczony byem do gosu w charakterze redaktora organu partii. Nie odczuwaem tego jednak jako co utrudniajcego mi prac w partii, w ktrej dziki wynikom wyborw pomorskich zdobyem niebagateln pozycj. Miesiczny mj pobyt, a waciwie udzia w akcji wyborczej i nadanie Gosowi Robotnika rangi organu z prawdziwego zdarzenia spowodoway, e ju po kilku tygodniach mojej tam nieobecnoci Gwny Komitet Wykonawczy NPR (Narodowej Partii Robotniczej) postawiony zosta wobec natarczywych da staego przydzielenia mnie do pracy na tym terenie. Zbiego si to z powanymi zmianami, jakie nastpiy w kierownictwie administracji pastwowej wojewdztwa pomorskiego, gdzie w zwizku z toczc si na wschodzie wojn z bolszewick Rosj rola jego wobec przyjtej z miejsca przez Wolne Miasto Gdask wrogiej wobec Polski polityki wymagaa sprawnego i silnego wspdziaania ludnoci polskiej. Dotychczasowa obsada bya jak najbardziej daleka od podoania tym zadaniom. Wojewod by byy pose aszewski, czowiek starszy, z trudem orientujcy si w szybko zmieniajcych si i komplikujcych warunkach, dla ktrego wzorem bya silna administracja pruska. W zespole urzdniczym przewaa element napywowy z Poznaskiego, dla ktrego rwnie ta administracja zaborcza bya jedynym wzorem do naladowania. O jej metodach miaem si przekona, kiedy w dniu wyborw otrzymalimy z Kocierzyny telefoniczn wiadomo, e na zarzdzenie wadz penomocnik naszej listy wyborczej zosta prewencyjnie zaaresztowany, obawiano si bowiem, e moe zakci porzdek publiczny. W tym samym czasie z odpowiedniego departamentu ministerstwa byej dzielnicy pruskiej w Poznaniu wydany zosta list goczy, nakazujcy ujcie i osadzenie w wizieniu przewodniczcego i sekretarza dzielnicowego zarzdu NSR Wojciecha Pawlaka i Suchoewskiego, jako rwnie podejrzanych o zakcanie porzdku publicznego. O tym ostatnim wyczynie mielimy bardzo niecise informacje i dopiero w lipcu udao nam si zdoby oryginalny egzemplarz odpowiedniego dziennika urzdowego, ktry oczywicie ogosiem w Gosie. Klub NPR wykorzysta zebrane materiay i zrobi z nich odpowiedni uytek, w wyniku czego doszo ju w lipcu do odwoania wojewody aszewskiego i mianowania na jego miejsce posa i aktualnie prezesa klubu sejmowego NPR Brejskiego. Byo to bodaje pierwsze zarzdzenie, jakie w stosunku do ziem zachodnich podj nowo powoany do ycia koalicyjny rzd Wincentego Witosa. W konsekwencji tych zmian i spadajcych na organizacj partyjn obowizkw wadze centralne NPR decyduj si wydelegowa mnie na stae do Torunia. Przyjedam tam w poowie lipca, kiedy w zwizku z niepomylnym rozwojem sytuacji na froncie wojennym - do Torunia i jego najbliszego zaplecza zaczynaj napywa uchodcy z Wileszczyzny, a do wschodnich powiatw wojewdztwa w szybkim tempie zaczyna si przyblia front. Organizacja partyjna jest w pewnego rodzaju stanie mobilizacyjnego pogotowia. Nowy wojewoda powouje do ycia milicj obywatelsk dla wspdziaania z organami bezpieczestwa w utrzymywaniu porzdku i walce z ewentualn dywersj i na stanowisko komendanta wojewdzkiego mianuje naszego prezesa wojewdzkiego Pawlaka. Jedn z pierwszych czynnoci tej milicji jest zorganizowanie masowego wyjazdu robotnikw do Gdaska dla pomocy w wyadowaniu sprztu wojennego francuskiego w zastpstwie nie chccych si tego podj robotnikw gdaskich. Ja sam przemawiam na dwch masowych manifestacjach na rynku w Toruniu oraz na trzech wiecach zorganizowanych przez czynniki wojskowe w Brodnicy, Nowym Miecie i Lubawie. Chodzi o podtrzymanie ducha ludnoci, wrd ktrej pod wpywem niepowodze na froncie zaczy si pojawia pierwsze niepokojce objawy niezadowolenia.

Ze zwycistwem pod Warszaw koczy si ten okres, w ktrym NPR wysuna si na front jako swego rodzaju organizatorka narodowego oporu. Wprawdzie ze wzgldu na obecno w terenie sporej liczby uchodcw z Wileszczyzny odbywa si jeszcze przez jaki czas akcja mobilizowania ich do majcych si na ich ziemi rozegra walki wyborczej w wyniku swoistego zamachu generaa Lucjana eligowskiego, ale z coraz wiksz si narzucaj si problemy dotd w porywie patriotycznym spychane na plan dalszy. Lekkomylne zrwnanie wartoci marki niemieckiej z polsk po objciu Pomorza przez Polsk w styczniu 1920 roku i nastpujcy szybko proces dewaluacji wytworzy sytuacj na rynku pracy wrcz nieznon. Pracodawcy, w przewaajcej wikszoci Niemcy, chocia i Polacy nie okazywali w tym wzgldzie adnego zrozumienia sytuacji, pod najrozmaitszymi pretekstami odraczali przyznanie podwyek pac. W kocu doszo w stolicy wojewdztwa do powszechnego strajku, kierowanego przez Zwizek Zwizkw Zawodowych z udziaem naszego ZZP. Na prob naszych dziaaczy zjawiem si na tym wiecu, by stwierdzi, e pierwszym masowym ruchem robotniczym pod rzdami polskimi kieruj cakowicie Niemcy. Gwny referat wygosi przedstawiciel zwizkw klasowych po niemiecku. Przemwienia polskich sekretarzy w porwnaniu z tym byy wrcz aosne. Zdecydowaem si zabra gos, by wiadomie unikajc jakiegokolwiek dolewania oliwy do ognia podkreli polski charakter miasta i jego robotnikw, koncentrujc si gwnie na koniecznoci przeprowadzenia i na wezwaniu do akcji strajkowej w sposb solidarny, peen powagi i troski o wsplne warsztaty pracy... Nasi zwizkowcy serdecznie mi za to wystpienie dzikowali. Po paru dniach strajk zosta zakoczony czciowym zwycistwem robotnikw. Dopiero w niecay rok pniej, na krtko przed wyborami do Sejmu, dowiedziaem si, e z powodu tego wystpienia wpyn do prokuratury wniosek o pocignicie mnie do odpowiedzialnoci karnej za podburzanie do rozruchw na tym wiecu. Wniosek by oparty o jakie protokoy wywiadowcze, tak beznadziejne i bezsensowne, e nie znalaz si w zespole sdziowskim nikt, ktry by chcia si nimi zaj. W zwizku jednak z zarzdzeniem ministra sprawiedliwoci, aby przed wyborami w dniu 5 listopada 1922 roku zakoczono dochodzenia karne przeciwko czoowym kandydatom poselskim, zostaem zaproszony do sdziego ledczego dla spisania protokou wyjaniajcego faktyczny stan sprawy. w donos nie by czym wyjtkowym w organizowanej przez tak zwane czynniki adu i porzdku akcji przeciwko mnie. Uznay mnie one za szczeglnie wrogiego przeciwnika, ktry w spokojny tryb ycia miasta i wojewdztwa wnis ferment o nieznanych w gruncie rzeczy celach. Okazao si, e caa moja akcja patriotyczna w okresie wojny uznana zostaa jako jaka maskarada dla zatarcia waciwego charakteru mojej dywersyjnej misji. Nie mogo si tym patriotom pomieci w gowie, e kto, kto w trzydziestym pierwszym roku ycia zosta radc ministerialnym, przyjecha z Warszawy na gbok prowincj w innych celach jak jaka przewrotna dywersja. Przejawem tego stanowiska wobec mnie byy dwa wrd wielu innych najbardziej charakterystyczne fakty. Dowiedziaem si, e sam prokurator sdu apelacyjnego ukanowski zainteresowa si moj osob i zada od magistratu dostarczenia mu mojej karty meldunkowej. Kto mao rozgarnity odszyfrowa j w ten sposb, i podaem jako miejsce urodzenia miejscowo Rzochw, powiat Wiele w Poznaskiem. W gruncie rzeczy Rzochw ley w powiecie Mielec i tak te napisaem w karcie meldunkowej bez bliszego okrelenia, poniewa na terenie Galicji w danym momencie nie byo jeszcze podziau na wojewdztwa. Z Wielenia przysza wiadomo, i na terenie powiatu nie ma miejscowoci Rzochw, co pan ukanowski uzna jako murowany dowd, e ma do czynienie z wyjtkowo przebiegym oszustem czy przestpc. Dopiero jaki przytomniejszy urzdnik w wojewdztwie, o ktrego ta

sprawa zawadzia, przekona go, i tu chodzi o Mielec w zachodniej Maopolsce, a uzyskane stamtd urzdowe informacje cakowicie zamierzenia pana prokuratora unicestwiy. Nie mniejsze powodzenie spotkao miejscowe koo Narodowej Organizacji Kobiet (NOK). Jaka uchodczyni z Wilna na zebraniu, na ktrym zaamywano rce midzy innymi nad moj podejrzan dziaalnoci, wyrazia przypuszczenie, e jestem najprawdopodobniej znanym jej z krtkiego okresu dziaalnoci w Wilnie przed zajciem go przez wojska polskie dziaaczem bolszewickim. Aby mnie zdemaskowa, trzeba koniecznie rozpozna, nim ewentualnie zd zmieni swj wygld przy pomocy odpowiednich zabiegw kosmetycznych. Mieszkaem wwczas przy redakcji i z powodu choroby nogi waciwie lokalu nie opuszczaem. Ktrego wczesnego ranka, zaraz po godzinie sidmej, kiedy jeszcze nie ubrany przygotowywaem pospiesznie materia redakcyjny dla drukarni, wpada do mojego pokoju grupa kilkunastu czonki NOK ze znan i oglnie w miecie szanowan dziaaczk narodow doktorow winarsk, a na jej czele jaka rozwichrzona o niesamowitym wyrazie twarzy histeryczka, ktra zobaczywszy mnie, zdya tylko wykrzykn: to nie ten i natychmiast ucieka z pokoju, a za ni wszystkie jej niefortunne towarzyszki. Niestety, trudnoci miaem nie tylko ze strony ultrapatriotycznycb przedstawicieli tradycyjnych poj adu i porzdku. Z niezrozumiaych dotd dla mnie wzgldw, stosunki moje z nowym wojewod bez najmniejszej z mojej strony winy zaczy si le ukada. Osobicie byem przeciwnikiem obsadzania stanowisk administracyjnych przez dziaaczy partyjnych, co niestety weszo w mod w ruchu narodowo-robotniczym byej dzielnicy pruskiej. Z wanych wzgldw pastwowych, wobec nieprzytomnego nastawienia wrogoci, jakie wobec Warszawy zajy koa narodowe na skutek faktu, e Warszaw w ich oczach symbolizowaa posta Pisudskiego, uwaaem, i z chwil objcia przez czonka partii stanowiska odpowiedzialnego w administracji pastwowej stosunki jego z parti powinny ulec zupenej separacji. Takie te zajem stanowisko wobec Brejskiego, rozumiejc, e w istniejcych warunkach by on jedynym kandydatem. Tote ani nie uwaaem si za zwizanego z posuniciami wojewody, ani za skrpowanego w wypowiadaniu opinii w rzeczowej i poprawnej formie w sprawach, ktre wydaway mi si potrzebne. Jedn z takich spraw by skad tymczasowej rady miejskiej Torunia. Powstaa ona z nominacji za poprzedniego wojewody prawie e bez uwzgldnienia przedstawicieli robotnikw. Brejski prbowa temu zaradzi przez dodatkowe nominacje szeciu nowych radnych, wrd ktrych znalazo si i moje nazwisko. Przeciwko mojej nominacji wnis skarg do sdu administracyjnego prezydent miasta, z nominacji aszewskiego, motywujc j tym, i wedug obowizujcej ordynacji pruskiej nie posiadam wymaganego okresu zamieszkania w miecie. Skarga ta uniemoliwia mi spenianie czynnoci radnego, a sd administracyjny nie spieszy si jako z jej rozpatrzeniem i oddali j dopiero w kilka miesicy po terminie, w ktrym zrezygnowaem z nominacji, podajc ten fakt z odpowiednim komentarzem do wiadomoci publicznej w redagowanym przeze mnie pimie. Brejski uzna to za demonstracj przeciwko sobie, od czego byem jak najbardziej daleki, a raczej zaleao mi na tym, by on ze swej strony naciska na ministerstwo w kierunku ogoszenia wyborw samorzdowych. Nie wiem z jakich powodw, by moe kierujc si chci zneutralizowania mnie na polu politycznym, wojewoda zaproponowa mi niedugo po tym incydencie objcie nie obsadzonego dotd stanowiska wiceprezydenta miasta. Z miejsca odmwiem przyjcia tego stanowiska, motywujc to tym, i nie przyjechaem na Pomorze po posad i nie chc by krpowany w swojej dziaalnoci politycznej, co znowu Brejski przyj jako niechtn wobec siebie manifestacj. Wkrtce miao si okaza, e zwizki jego z NPR nie byy zbyt gbokie. Czujc si niezastpionym na stolcu wojewody, podkrela sw

niezaleno od tych, ktrym ten fotel zawdzicza. Wyrazio si to w zachowaniu jego krewniakw: posa Izydora Brejskiego i posanki Piaseckiej, ktrzy w niedugim czasie opucili klub sejmowy NPR.

1921
Sia obozu narodowo-robotniczego ujawniona w wyborach 2 maja przy rwnoczesnej saboci endecji, uchodzcej dotd za posiadajc bezsporny rzd dusz w tej dzielnicy i niepowodzenie zupene w zamiarach zdyskredytowania mnie jako spiritus movens NPR, zmusiy naszych przeciwnikw do gruntownej zmiany taktyki, zmierzajcej do osabienia naszej pozycji. Wyraao si to w dwch kierunkach: zastpieniu dotychczasowych metod oddziaywania patriarchalnego poprzez montowanie w terenie organizacji i w ofensywie prasowej, podjtej na sposb znacznie przekraczajcy potrzeby maego stosunkowo wojewdztwa. Podjy si tego oba zwalczajce nas stronnictwa: Zwizek Ludowo-Narodowy (endecja) i Chrzecijasko-Narodowe Stronnictwo Pracy, powstae z poczenia poznaskiej secesji NSR i warszawskiej chadecji. Endecja uruchomia w stolicy wojewdztwa Sowo Pomorskie, pismo codzienne o poziomie do powanym, z ktrym przy skromnoci naszych rodkw nie bylimy w stanie podj walki. Prbowalimy przez jaki czas wydawa w Toruniu pismo poranne o charakterze raczej nie partyjnym pod nazw Kurier Narodowy. Okazao si, e publiczno zachodniej Polski nie bya zupenie przygotowana do odbioru prasy codziennej porannej. Tote po kilku miesicach wydawnictwo trzeba byo zawiesi. Jedynym godnym zanotowania z jego dorobku jest artyku, jaki tam umieciem w kocu 1920 roku, w ktrym wysuwajc plan daleko idcej polityki kulturalnej mwi o koniecznoci powoania do ycia w Toruniu uniwersytetu imienia Mikoaja Kopernika. W kilkanacie lat pniej doczekaem si, e utworzony dla zrealizowania tej myli specjalny Komitet, mimo i miao to miejsce w okresie rzdw sanacyjnych, nie zatai tej mojej inicjatywy. Miaa si ona zrealizowa dopiero po wojnie. O ile akcja endecji tak na odcinku prasowym, jak i organizacyjnym ujawnia we wzgldnie niedugim czasie powane wyniki, o tyle analogiczne zabiegi gwnego naszego konkurenta, to jest chadecji, byy wrcz mizerne, a w ostatecznym wyniku wprost kompromitujce. W oparciu o wykupion z rk niemieckich drukarni w Grudzidzu powoano do ycia rwnoczenie dwa pisma codzienne (Gos Pomorza i Gazet Pomorsk), ktre prowadziy kampani przeciwko niechrzecijaskiemu charakterowi, jaki nowi przywdcy nadali NPR. Miao to wprawdzie przejciowe powodzenie na wojewdzkim zjedzie NPR, jaki si odby w lutym w Tczewie, ale skoczyo si na pozyskaniu paru dziaaczy, z ktrych najbardziej ambitny poszed na niele patn posad prezesa wojewdzkiego. W terenie nie miaa ta akcja adnego powaniejszego oddwiku, a po wyborach do Sejmu w listopadzie 1922 roku zupenie si zaamaa, przynoszc jej inspiratorom ogromne straty materialne. Zjazd w Tczewie jest wanym punktem w mojej dalszej dziaalnoci politycznej. Wtoczony niejako przez rozwj wypadkw w ponoszenie odpowiedzialnoci za organizacj na Pomorzu, decyduj si wwczas na stae zwizanie si z tym terenem i porzucenie myli ewentualnego powrotu do Warszawy. Tote gdy spord delegatw pada propozycja powierzenia mi stanowiska pierwszego wiceprezesa zarzdu wojewdzkiego, przyjmuj j. Odtd konsekwentnie ju zaczynam si uwaa za dziaacza zwizanego z terenem pomorskim. Gdy wreszcie speniono jeden z naszych zasadniczych postulatw przez rozpisanie wyborw do samorzdu miejskiego i powiatowego, kandyduj do rady

miejskiej w Toruniu, nastpnie za do sejmiku wojewdzkiego, do ktrego zostaem wybrany w powiecie chemiskim. W konsekwencji wchodz wraz z dwoma innymi przedstawicielami NPR do Wydziau Wojewdzkiego, gdzie wsppraca z gwnym naszym konkurentem endeckim ukada si do dobrze w duej mierze dziki odpowiedniemu doborowi przedstawicieli, jak i szerokoci pogldw oraz rzeczowoci waciwego szefa samorzdu wojewdzkiego, tak zwanego Starosty Krajowego, doktora Jzefa Wybickiego, do niedawna zasuonego dziaacza polskiego w Gdasku, a w prostej linii wnuka autora naszego hymnu narodowego. Wybrany on zosta starost, na mj wniosek, jednogonie. We wrzeniu tego roku ma miejsce drugi z kolei oglnopastwowy kongres NPR w Krakowie, powicony cakowicie uchwaleniu programu partii i jej statutu organizacyjnego. Projekt programu opracowa byy wybitny dziaacz i publicysta socjalistyczny Ludwik Kulczycki, posiadajcy na swym koncie szereg zatargw z rnymi formacjami socjalistycznymi, a gwnie z PPS. Ju przed pierwsz wojn pogldy jego ulegy znacznej ewolucji, poznaem go w czasie wojny, a po powstaniu NPR zaproponowaem mu przystpienie do niej. Kulczycki doskonale wyczu rodzaj zapotrzebowania programowego dla tego typu ruchu jak NPR i przedstawiony przez niego projekt spotka si zarwno na kongresie, jak i w jego Komisji Programowej z yczliwym na og oddwikiem. W pracach tej Komisji wzi wybitny udzia ksidz doktor Pawe Kubina, proboszcz z Katowic, ktry niedugo potem otrzyma nominacj na pierwszego biskupa w Czstochowie. W tym charakterze by on przewodniczcym misji spoecznej episkopatu Polski w Komisji Programowej. Kongres uchwalajc zasadniczo projekt Kulczyckiego, powierzy nowo wybranej radzie naczelnej ostateczne ustalenie jego tekstu. Rada zaraz na pierwszym konstytuujcym posiedzeniu zadanie przygotowania tego tekstu powierzya mnie. Rwnoczenie zostaem wybrany w tajnym gosowaniu czonkiem Gwnego Komitetu Wykonawczego (GKW), otrzymujc najwiksz liczb gosw. Taki by plon pitnastu miesicy mojego zwizania si z pomorsk organizacj NPR...

1922
W tym brzemiennym dla pozycji NPR roku, szczeglnie na obszarze byej dzielnicy pruskiej, zarysowuj si pierwsze elementy w rnicy pogldw midzy mn a warszawsk ekip kierujc, nazywan potocznie w argonie partyjnym grup inynierw (Adam Chdzyski, Jan Stanisaw Jankowski, Edward Pepowski, aby wymieni tylko najwaniejszych). Zaniedbali oni cakowicie organizacj terenu na gwnym obszarze byego Krlestwa z wyjtkiem odzi i najbliszego okrgu, ktry stanowi odrbn i raczej frondujc formacj. Przejciowo wprawdzie, dziki inicjatywie jednego ze swojego grona doktora Jerzego Bujalskiego, zanosio si na to, i teren Galicji wykae si powaniejszymi osigniciami. Nieszczeglny jednak dobr wsppracownikw i opuszczenie terenu przez Bujalskiego, ktry przyjtym wrd elity NPR obyczajem zosta wiceministrem zdrowia publicznego, spowodowa, i organizacja maopolska nie osigna wikszych rezultatw. W tych warunkach realnym elementem wpyww NPR byy 3 wojewdztwa zachodnie plus wojewdztwo dzkie. Ot kierownicy gry partyjnej nie mieli najmniejszego zrozumienia problematyki politycznej i personalnej, jaka w cigu wielu lat wytworzya si zwaszcza na Grnym lsku i w Poznaskiem. Nie mia jej przede wszystkim faktyczny wdz tej gry, pose z Kaszub Chdzyski, wybrany po Brejskim prezesem klubu sejmowego NPR. Ustalia si w opinii sprawozdawcw parlamentarnych, wrd

ktrych miaem wielu znajomych i przyjaci, do lekcewaca dla naszej powagi opinia, i busol orientacyjn Chdzyskiego jako prezesa klubu byo spogldanie zawsze na to, jak gosuje ... PPS. Std jego bezkrytycyzm w stosunku do polityki Pisudskiego, wobec ktrego w okresie Komisji Tymczasowej SSN (Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych), a take w czasie wojny przejawia bardzo duo krytycyzmu, w tym wypadku w przeciwiestwie do Jankowskiego, ktrego mona by okreli jako umiarkowanego pisudczyka. Chdzyski ewoluowa po okresie ostrej walki z rzdem Moraczewskiego zdecydowanie w kierunku lepego oddania wszystkim koncepcjom naczelnika pastwa. Mg on liczy zawsze na nie mniej krytyczne poparcie Edwarda Pepowskiego, ktremu w swoim czasie, gdy by posem Zagbia do II Dumy rosyjskiej, Wadysaw Studnicki zrobi wyjtkow reklam z powodu jedynego przemwienia, jakie wygosi, a w ktrym kilkakrotnie uderzy pici w pulpit... Pepowski mia utajon tsknot do powrotu do prawowiernoci ortodoksyjnej z okresu kiedy NZR by czci skadow Ligi Narodowej, ale zostawszy pierwszym z ramienia NPR ministrem pracy w rzdzie Paderewskiego, szybko dostosowa si do radykalnie innej koniunktury ... Rok 1922 jest ostatnim rokiem suwerennego Sejmu. Przypadaj na ten okres wane dla przyszoci pastwa wydarzenia, jak ostateczna uchwaa konstytucji, ratyfikacja zawartego w Rydze z Rosj Sowieck traktatu pokojowego i odbyty prawie w tym samym czasie plebiscyt na Grnym lsku. We wszystkich tych sprawach nie zarysoway si istotne rnice i utrzymywanie linii zbienej z polityk Pisudskiego nie stawiao partii przed trudnociami. Powstay one w zwizku z dwoma faktami. Jednym bya nie zaatwiona kwestia Wileszczyzny, ostatniego reliktu federacyjnej polityki Pisudskiego na wschodzie, ktra o may wos nie skoczya si katastrof pastwa, a drugim rodzaj rzdu, jaki pod koniec roku bdzie przeprowadza wybory do pierwszego ordynaryjnego Sejmu. Dla uwanych obserwatorw byo rzecz niewtpliw, e Pisudski czu si dobrze na stanowisku naczelnika pastwa i nie wyobraa siebie w Polsce w innej roli jak gowy pastwa. Bezprzykadna krytyka konstytucji marcowej, w czasie uchwalenia ktrej zachowa nieprawdopodobn wprost bierno, bya spnionym alibi dla tego decydujcego faktu, jakim byo przegranie przez Pisudskiego wyborw w listopadzie 1922 roku, mimo e w wojewdztwach wschodnich, gdzie jedynie liczono si z aktywnoci wpywu administracji, posun si on bardzo daleko na rzecz bliskiej sobie listy kandydatw, ktra nie otrzymaa ani jednego mandatu. Sprawa Wileszczyzny spowodowaa dwa przesilenia rzdowe, sprawa za powoania rzdu na okres wyborw zaznaczya si ostrym kryzysem politycznym, w czasie ktrego doszo do jedynego w historii pierwszego Sejmu wypadku ustpienia rzdu w sposb prawidowy, to jest przez wotum nieufnoci wikszoci sejmowej. Ostrzejszym przejawem byo niedopuszczenie przez Pisudskiego do utworzenia rzdu przez ma zaufania prawidowo, wedug ustalonego trybu prawnego powoanego, rzdu Wojciecha Korfantego. W tej ostatniej sprawie Pisudski ujawni ponad wszelk wtpliwo swoje tendencje dyktatorskie, lekcewaenie obowizujcego prawa i narzucanie swej woli. Znalaz w tym poparcie nie tylko caej lewicy, ale i lewego centrum, jakie stanowio w wczesnym Sejmie stronnictwo byego premiera Witosa. Witos mg sobie pozwoli na poparcie Pisudskiego przeciw Korfantemu, najwysz lekkomylnoci jednak byo wczenie si do tej akcji stronnictwa w takim stopniu zwizanego z ukadem politycznym byej dzielnicy pruskiej jak NPR. Ten okres walk politycznych w Sejmie przeywaem w Toruniu na stanowisku redaktora organu partyjnego z najwyszym niepokojem. Od dawna ju bowiem, jeszcze z okresu mojego zbkowania

politycznego w organizacji modziey narodowej, w gimnazjum, a zwaszcza pniej, w okresie akademickim, interesowaem si bardzo sprawami zaboru pruskiego, studiujc apczywie z prasy tamtejszej, jak otrzymywalimy w Zarzewiu, wszystkie przejawy ycia narodowego naszych rodakw. Ju wwczas byo dla mnie jasne, jak wyjtkow osobistoci polityczn i to na miar historyczn, by syn robotnika lskiego, Korfanty, ktry pierwszy rzuci haso wyboru takich posw, ktrzy w Berlinie zasiada bd w Kole Polskim, a nie jak dotd na awach niemieckiego Centrum. Korfanty po zerwaniu z Lig Narodow szuka duszy czas w bardzo uproszczonym ukadzie si politycznych polskich w zaborze pruskim swego miejsca. W powoanym po klsce Niemiec rzdzie dzielnicowym w Poznaniu wysun si jako najwybitniejszy jego czonek, skupiajc w swym rku kierownictwo spraw politycznych i organizacj armii wielkopolskiej, najlepiej zorganizowanej jednostki, jak w 1920 roku otrzyma do dyspozycji Pisudski. Gdy zapada decyzja plebiscytu na Grnym lsku, zosta komisarzem plebiscytowym i nie byo w Polsce ani jednego gosu przeciwko tej nominacji. Wtedy to wykupi legitymacj czonka bytomskiej filii NSR. Niech, jak w Sejmie Ustawodawczym okazali mu czonkowie klubu NZR, spowodowaa, e zbliy si ponownie do endecji, zostajc czonkiem sejmowego klubu ZLN, pomylanego wwczas jako szeroka koalicja obozu narodowego. Nie dopuszczony przez Pisudskiego do sprawowania wadzy z pogwaceniem ustalonego przez suwerenny sejm procederu, zosta w wyborach przewidzianych na 5 listopada 1922 roku czoowym kandydatem listy pastwowej Chrzecijaskiego Zwizku Jednoci Narodowej (nr 8), co w duym stopniu przesdzio o powodzeniu tej listy, zwaszcza w trzech wojewdztwach zaboru pruskiego. Zaangaowanie si klubu sejmowego NPR przeciwko kandydaturze Korfantego na premiera, i to w sposb wyjtkowo ostry, byo cakowicie dzieem grupy dzkiej, odgrywajcej rol wyranych agentw pisudczyzny w partii, a wykonane zostao cakowicie przez Chdzyskiego. Taktyka ta kosztowaa NPR przy wyborach wedug najostroniejszych oblicze przynajmniej 8 mandatw w okrgach (na lsku 4, w Poznaskiem 3, na Pomorzu 2), co dawao co najmniej dwa dodatkowe mandaty z listy pastwowej. W ten sposb NPR stracia przez zaangaowanie si przeciw Korfantemu 10 lub 11 mandatw. Nowy klub zoony z osiemnastu posw i trzech senatorw dokona pod przewodnictwem Wachowiaka do radykalnej zmiany w zajciu pozycji na szachownicy sejmowo-politycznej. Chocia miaem pene zrozumienie dla tej reakcji, uwaaem, i idzie ona znowu za daleko, nie liczc si z sentymentem wyborcw i wynikajc z caoksztatu sytuacji pastwa rol, jak tego rodzaju stronnictwa jak NPR powinno odgrywa w tak skconym i politycznie waciwie niedojrzaym Sejmie jak ten, ktry day wybory 1922 roku. Pozbawiona wszelkiego poczucia odpowiedzialnoci pastwowej taktyka prawicy w sprawie wyboru prezydenta Rzeczypospolitej postawia pastwo niemal na progu wojny domowej po zabjstwie Gabriela Narutowicza, przed ktr uratowa je energiczny rzd generaa Sikorskiego. Nie godzc si z now orientacj Wachowiaka, sterujcego wyranie w kierunku sojuszu z prawic, nie przyjem proponowanego mi wyboru na sekretarza klubu i ograniczyem si wycznie do pracy parlamentarnej jako czonek dwch komisji: administracyjnej i owiatowej.

1923

Od samego swego powstania rzd Wadysawa Sikorskiego zwalczany by przez zjednoczon prawic, po klub ChD (Chrzecijaskiej Demokracji) wcznie. Jej stanowisko zbiego si z deniem kierownikw PSL Piast - Wincentego Witosa i marszaka Sejmu Macieja Rataja - utworzenia wikszoci mogcej stanowi stae oparcie dla prac rzdu i Sejmu. W wczesnej geografii politycznej, biorc pod uwag istnienie liczebnie powanego ugrupowania mniejszoci narodowych, taka wikszo bya jedynie realna, psychologicznie jednak bya ona niemoliw z uwagi na niedawne wypadki, ktre wykopay przepa midzy lewic a prawic. W tej sytuacji uwaaem, i w interesie pastwa ley umoliwienie Sikorskiemu moliwie najduszego sprawowania wadzy, co byo tym atwiejsze, e ju w cigu pierwszych tygodni mg si on wykaza konkretnymi osigniciami niemal we wszystkich dziedzinach. W tym punkcie byem niezgodny z orientacj Wachowiaka i popierajc go wikszoci klubu. Moje stanowisko znalazo pozytywny oddwik w doach organizacyjnych. Ujawnio si to na zwoanym wiosn trzecim kongresie Narodowej Partii Robotniczej w Warszawie. Odby si on w do szczeglnych okolicznociach. Po klsce wyborczej prezes partii Jankowski zgosi rezygnacj, a Chdzyski przegra z Wachowiakiem w walce o przewodnictwo klubu. Rwnoczenie statutowo przewidziany na 1922 rok kongres partyjny nie odby si z powodu wyborw. Zwoana dla uregulowania tych spraw Rada Naczelna nieoczekiwanie dla mnie niemal jednogonie, bez adnego sprzeciwu, nawet ze strony grupy Wachowiaka, wybraa mnie prezesem partii. Przyjem ten wybr, uznajc, i w danych warunkach stanowi on due wzmocnienie pozycji rzdu Sikorskiego i tak to zostao oglnie w sferach politycznych ocenione, a z drugiej strony - nie chcc dopuci, aby z takim wysikiem zaledwie trzy lata temu zmontowana jedno obozu narodowo-robotniczego utkna w trudnociach taktycznych. Ju w przebiegu dorocznego zjazdu organizacji wojewdzkiej poznaskiej znalazem potwierdzenie trafnoci mojego stanowiska. Zjazd ten przygniatajc wikszoci gosw wypowiedzia si przeciwko orientacji Wachowiaka i dokona wyboru Zarzdu Wojewdzkiego zoonego z przeciwnikw jego polityki. Midzy decyzj zwoania kongresu i ustalenia jego daty a terminem jego odbycia zaszy jednak do istotne zmiany. Doszo do skutku zawarcie ukadu midzy Piastem a endecj i chadecj. W konsekwencji tego faktu rzd Sikorskiego musia ustpi. Wobec przebiegu zjazdu poznaskiego i zbliajcego si kongresu Wachowiak nie mia odwagi, mimo posiadanej w klubie wikszoci, przyczy si do nowej koalicji. W gosowaniu jednak nad wotum ufnoci dla nowego rzdu Witosa zapowiedzia warunkowe poparcie go przez NPR. Wbrew tej zapowiedzi, nie majcej za sob uprzedniej uchway klubu, prawie poowa, bo omiu posw ze mn i Chdzyskim, nie wzia udziau w gosowaniu, czego nie omieszkaa odpowiednio skomentowa opozycyjna prasa. Wachowiak da wwczas wywiad do popierajcego rzd IKC, i posowie ci zostan pocignici do odpowiedzialnoci organizacyjnej, co zreszt nie nastpio. Kongres NPR mia przebieg spokojny. Wachowiak, wobec niepewnoci sytuacji, w referacie sprawozdawczym zaj stanowisko wyczekujcej rezerwy, mnie za rwnoczenie zaleao przede wszystkim na zademonstrowaniu jednoci partii, tym bardziej koniecznej, i od samego pocztku nie wierzyem w solidno rzdowej koalicji ze wzgldu na stosunki w najwaniejszym jej czonie, to jest w klubie Piasta. Z t myl skoncentrowaem swoje zabiegi nad uchwaleniem przez kongres rezolucji, ktra okreliaby stanowisko wobec niedocenionego w naszym programie, a tragicznie zaktualizowanego przez towarzyszce pierwszemu wyborowi wydarzenia problemu polityki wobec

mniejszoci narodowych. Rezolucja ta2 zostaa uchwalona jednogonie, jest to na przestrzeni istnienia NPR jedyny dokument okrelajcy stanowisko partii. Peny jego tekst znajduje si w przedwojennym wydawnictwie Alicji Becikowskiej, zawierajcym dokumentacj dziaalnoci stronnictw politycznych dwudziestolecia. Mimo i mogem liczy na poparcie zdecydowanej wikszoci kongresu, uchyliem si od kandydowania na stanowisko prezesa partii, zdajc sobie spraw, e wobec determinacji Wachowiaka przyczenia si do wytworzonej wikszoci parlamentarnej nieunikniony by konflikt midzy kierownictwem partii a wikszoci klubu sejmowego. Uznaem, e Chdzyski bardziej si nadaje do prowadzenia polityki szukania kompromisu i wysunem jego kandydatur. Mimo to powana mniejszo czonkw Rady Naczelnej oddaa gosy na mnie. Prasa endecka wybr Chdzyskiego skomentowaa jako dowd znamiennych zmian w postawie NPR, gdzie prezesem, w miejsce masona Popiela, zosta narodowiec Chdzyski. Komentarz ten naley zestawi z przestrog - jakiej mi nie szczdzi dwa lata przedtem (2 maja 1921) Roman Dmowski podczas parogodzinnej rozmowy w jego mieszkaniu w Poznaniu - przed Chdzyskim, co do ktrego ma niezbite dane wiadczce, i jest czonkiem masonerii... Rezygnujc z prezesury wchodz jednak do GKW (Gwnego Komitetu Wykonawczego) i zostaj jednym z trzech wiceprezesw partii. Przed kongresem jeszcze uzyskuj z ramienia klubu powane wzmocnienie pozycji na terenie sejmowym przez wybr na prezesa sejmowej komisji regulaminowej i nietykalnoci poselskiej. Sytuacja polityczna rozwija si po linii przewidywanej przeze mnie na kongresie. Rzd Witosa nie zdoa opanowa sytuacji gospodarczej. Szarpany wewntrznymi rywalizacjami, a we wasnej partii ambicjami personalnymi, ustpuje w pocztkach grudnia w wyniku drugiego z kolei rozamu. NPR
2

Uchwaa III Kongresu NPR (20-21 maja 1923) w sprawie mniejszoci narodowych, przyjta na wniosek posa Popiela Zblokowanie si ywiow ydowskich, niemieckich, biaoruskich, rosyjskich i ukraiskich podczas ostatnich wyborw i tragiczne wypadki grudniowe, wstrzsny do gbi yciem publicznym i na czoo zagadnie politycznych wysuny stosunek Pastwa i narodu polskiego do tak zwanych mniejszoci narodowych. Wobec tego III oglnokrajowy Kongres NPR uznaje konieczno ustalenia pogldw w tej tak draliwej, a zarazem doniosej sprawie i w tym celu deklaruje: 1. Rzeczpospolita Polsko jest Pastwem narodowym, a nie narodowociowym; 2. Nard Polski jest zarwno z mocy traktatw midzynarodowych, jak i z mocy wasnej Konstytucji, przyrodzonym gospodarzem Pastwa Polskiego; 3. Rola gospodarza polega na zajmowaniu przez nard polski stanowiska naczelnego wrd rwnouprawnionych pod wzgldem formalnoprawnym narodowoci, podobnie jak religia katolicka zajmuje stanowisko naczelne pord rwnouprawnionych w Polsce wyzna; 4. Prawa swobodnego rozwoju kulturalnego przyznane mniejszociom narodowociowym przez Ustaw Konstytucyjn z dnia 17 marca 1921 winny by stosowane szczerze i konsekwentnie, zgodnie z tradycj Pastwa Polskiego i postulatami nowoczesnej demokracji; 5. Korzystanie z praw konstytucyjnych przez mniejszoci narodowociowe winno i w parze z przestrzeganiem istotnej ich lojalnoci w stosunku do Pastwa Polskiego; 6. Polityka rzdu winna liczy si z faktem, e poszczeglne mniejszoci narodowociowe rni si midzy sob zarwno przeszoci historyczn, jak i stopniem aspiracji politycznych; 7. Uciekanie si do metod dranicych mniejszoci narodowociowe, odrzucanie z gry wszelkich z ich stron dnoci do wsppracy w ramach Konstytucji i obowizujcych ustaw naley uwaa za niezgodne z interesem Pastwa i jego si; 8. Rozwizanie kwestii ydowskiej w Polsce zaley przede wszystkim od rozkwitu polskiej twrczoci ekonomicznej, zwaszcza za od stopniowego przeksztacania ustroju kapitalistycznego przez rozszerzenie sfery wasnoci spoecznej i ruchu spdzielczego.

w kocowym okresie istnienia tego rzdu zaja stanowisko zdecydowanej opozycji. Odbyo si to bez wstrzsu, gdy Wachowiak tymczasem zoy przewodnictwo, w kilka miesicy za pniej take mandat poselski, uzyskujc od nowego premiera Wadysawa Grabskiego upragnione stanowisko wojewody (pomorskiego).

1925
Stanowisko NPR wobec pozaparlamentarnego rzdu Grabskiego jest analogiczne jak caej reszty opozycji przeciwko rzdowi Witosa. Po krtkim okresie przewodnictwa Waszkiewicza, przez ktry to krok Wachowiak usiowa zagrodzi drog do prezesury klubu mojej kandydaturze, w poowie tego roku sytuacja si wyjania. Waszkiewicz, urodzony i zoliwy opozycjonista, czu si fatalnie w roli odpowiedzialnego kierownika klubu i po jego rezygnacji dawna wikszo zaofiarowaa mi przewodnictwo. Uwaajc e Grabski z duym powodzeniem po przeprowadzeniu reformy walutowej steruje polityk pastwa przy tak nieodpowiedzialnym i politycznie niedojrzaym Sejmie, staraem si ustawi polityk NPR na platformie czysto rzeczowej. Zachowujc pen niezaleno wobec rzdu, udzielalimy mu poparcia we wszystkich inicjatywach zarwno gospodarczych, jak i politycznych w rodzaju na przykad pierwszych prb zaatwienia postulatw ukraiskich w sprawie szkolnictwa. Wprawdzie byy one do niemiae, a moe nawet ryzykowne, jak ustawa o szkoach utrakwistycznych, byy jednak bezsprzecznie ruszeniem z martwego punktu. Polityka ta jednak nie zostaa doprowadzona do koca z winy oryginalnego sojuszu midzy jej przeciwnikami, to jest endecj i rozrzuconymi po ugrupowaniach centrum i lewicy pisudczykami. Ujawnio si to najdobitniej w sprawie projektu powoania do ycia uniwersytetu ukraiskiego, przeciwko czemu akcj organizowali midzy innymi w PPS lwowski pose Artur Walenty Hausner, a w NPR ... dzki radyka Waszkiewicz... Niespodziewana stabilizacja rzdu Grabskiego zdawaa si wry narastanie w Sejmie wikszego poczucia odpowiedzialnoci, z czym wikszoci jego przywdcw, wyrosych w tradycjach najgorszego wzoru parlamentaryzmu, jakim by austriacki, trudno si byo pogodzi. W kocowej fazie swego istnienia rzd ten potkn si o dwie rnego charakteru przeszkody: trudny proces dostosowania si koniunktury gospodarczej do staej waluty, a w nastpstwie jej spadek i wzrost bezrobocia oraz dominujcy zatarg o koncepcj ustroju naczelnych wadz wojskowych. Niezwyk wprost demonstracj nienaturalnego stanu rzeczy w Sejmie by fakt, e pierwszy czoowy reprezentant PPS w rzdzie, Moraczewski, za najwaniejsz spraw uwaa powrt Pisudskiego do czynnej suby i objcie w wojsku naczelnego stanowiska, faktycznego wodza naczelnego. Midzy jednak koncepcj takiego urzdu w pojciu obu ministrw spraw wojskowych, najpierw Sosnkowskiego, a pniej Sikorskiego, a projektem Pisudskiego leaa niemoliwa do uzgodnienia przepa. Wielomiesiczne prby Grabskiego doprowadzenia do jakiego kompromisu spezy na niczym wobec uporu Pisudskiego, odrzucajcego wszelkie prby ustalenia roli Generalnego Inspektora Si Zbrojnych zgodnie z obowizujc konstytucj. Liczc si z tym stanem rzeczy, przeprowadzam na jesiennym zebraniu Rady Naczelnej NPR uchwa postulujc powoanie rzdu szerokiej koalicji politycznej jako jedynej majcej szanse opanowania i rozwizania istniejcych trudnoci. Uchwaa ta spotkaa si z ironicznym przyjciem, zwaszcza w bliskich Pisudskiemu organach prasy warszawskiej. W zaledwie kilka tygodni pniej proponowane

przeze mnie rozwizanie - niezalenie od trafnoci jego wykonania - stao si faktem. Powsta rzd szerokiej koalicji od PPS do ZLN, od udziau w ktrym uchylio si tylko najblisze Pisudskiemu PSL Wyzwolenie, ktre tymczasem zostao znacznie liczebnie osabione licznymi secesjami zarwno w kierunku skrajnej lewicy, jak i centrum, cznie z wystpieniem demonstracyjnym swego prezesa i bezsprzecznego lidera Stanisawo Thugutta. Stanowisko, jakie zajem w czasie przesilenia, cigno na mnie ataki z obu skrajnych skrzyde szachownicy politycznej. Zapytany przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o ewentualne stanowisko mego klubu wobec dwch moliwoci rozwizania kryzysu: rzd koalicyjny lub wikszoci parlamentarnej, wypowiedziaem si zdecydowanie za pierwsz formu, nie tajc, e ta druga stawia nas w do trudnej sytuacji taktycznej. W istniejcym ukadzie si realne s tylko dwa rozwizania wikszociowe: rzd centrowo-prawicowy, w ktrym NPR byaby na lewicy i znacznie mniej realny, bo zakadajcy udzia mniejszoci narodowych - rzd centrowo-lewicowy, w ktrym przy prawdopodobnej nieobecnoci Piasta przypadaby nam rola skrzyda prawicowego. Wypowied ta, ktra przedostaa si do prasy, narazia mnie na szereg zoliwych anonimw, pochodzcych niedwuznacznie z k prawicowych. Znacznie groniejsze w skutkach byo zajcie przeze mnie stanowiska wobec interwencji Pisudskiego, ktry zarwno przez swoj wizyt u prezydenta, jak i zorganizowan przez jego ludzi demonstracj oficerw w Sulejwku, postanowi uzyska rozwizanie kryzysu pod takim wycznie ktem widzenia, i najwaniejsz spraw pastwow jest jego powrt do wojska i to na stanowisko wielkiego hetmana koronnego. Osi tych aktw byo niedopuszczenie Sikorskiego do piastowania teki ministra spraw wojskowych. W trakcie rozmowy z desygnowanym na premiera Aleksandrem Skrzyskim zadaem od niego wyjanie odnonie do tych metod, niedopuszczalnych w pastwie praworzdnym o demokratycznym systemie rzdw. Skrzyski uchodzi do niedawna za bliskiego przyjaciela Sikorskiego. Sikorski bowiem wycign go w 1922 roku na szersze forum polityki pastwowej, powoujc do swego rzdu jako ministra spraw zagranicznych po niezbyt wyrniajcym si stau na stanowisku posa Rzeczypospolitej Polskiej w Bukareszcie, a po raz drugi po ustpieniu w rzdzie Grabskiego, przepar wbrew opozycji prawicy jego nominacj na ministra spraw zagranicznych. Tote byo wielk dla mnie niespodziank, gdy ten lewicujcy hrabia, nie tajc bynajmniej tytuu wdzicznoci, jaki ma wobec Sikorskiego, wrcz mi owiadczy, i rebus hic stantibus, Sikorski musi ustpi wobec wymaga Pisudskiego. Nic dziwnego, e pod tym ktem widzenia prowadzona dyskusja znacznie si przeduya, co w kuluarach sejmowych, a zwaszcza wrd oczekujcych na nowinki dziennikarzy wywoao niemae zaciekawienie. Ani nie chciaem, ani nie mogem zaspokoi ciekawoci dziennikarzy. Nastpnego dnia sprawa staa si gon, przy czym byo jasne, i Skrzyski dla wzmocnienia swojej pozycji wobec Pisudskiego i lewicy nie zachowa elementarnej dyskrecji, do jakiej by zobowizany. Rwnoczenie na tajemniczy jaki sygna w dziennikach inspirowanych ju wwczas przez ludzi Pisudskiego zaczy si rewelacje na temat naduy w dostawie masek gazowych do armii, w ktre wmieszany by zwizany z NPR Bank Zjednoczonych Kooperatyw. Bya to pierwsza przygrywka do gonej sprawy, ktra w caej peni wybucha dopiero w 6 miesicy pniej, po zwyciskim przewrocie... Mimo niepowodzenia rozmw ze Skrzyskim, bierzemy udzia w jego rzdzie, delegujc na zaoferowane nam stanowisko ministra kolei Chdzyskiego. Z miejsca okazuje si wszake, e

istnienie i dziaalno tego rzdu zaley od dwch wzajem wykluczajcych si najczciej czynnikw. Z jednej strony chodzi o ten zakres swobody, jaki premierowi daje Pisudski, z drugiej jak dalece moliwy jest kompromis midzy stanowiskami dwch jego skrzyde: PPS i ZLN. W tej sytuacji nie tylko NPR, ale i pozostae stronnictwa centrum Piast i ChD waciwie si nie licz. Istotne decyzje zapadaj poza nimi. NPR na przykad zostaje postawiona wobec faktu zgody na obnik uposae urzdnikw i pracownikw pastwowych, przeciwko czemu zmuszony jestem wystosowa na rce premiera mocny protest. W podobny sposb rozstrzygnita zostaje kluczowa, jak si okazao pniej, sprawa obsadzenia teki ministra spraw wojskowych. Zosta nim genera eligowski, genialnie wprost przez Pisudskiego wybrane lepe narzdzie jego woli, sam za proceder tej nominacji zosta tak zrcznie przeprowadzony, i projektodawc tej nominacji by prezes Zarzdu Gwnego ZLN pose Jan Zauska. Zaalarmowany ju pierwszymi przesuniciami eligowskiego, decyduj si na rozmow z najwybitniejsz indywidualnoci polityczn rzdu, Stanisawem Grabskim. W dugiej rozmowie orientuj go w caym splocie zakulisowych, a nie znanych zupenie mu faktw, zaczynajc od dugonocnej rozmowy Skrzyskiego z Pisudskim bezporednio po utworzeniu rzdu, a do planu posuni, ktre znawcy stosunkw w wojsku okrelaj jako planowe przygotowanie zamachu wojskowego. Grabski jest tymi faktami zaskoczony, podwaaj bowiem one jego najnowsze przewiadczenie, e Pisudski da si uspokoi, a eligowski bdzie najlojalniejszym ministrem rzdu, ktry, gdy tego zajdzie potrzeba, nie zawaha si nawet zaaresztowa Pisudskiego. Prosi o kilka dni zwoki dla sprawdzenia mojej informacji i obiecuje solennie kontynuowanie rozmowy. Doszo do niej dopiero po z gr piciu miesicach, po dymisji rzdu Skrzyskiego.

1926
W pierwszych dniach tego roku uruchamiamy w Warszawie nieoficjalny organ NPR w formie nowego typu dziennika popularnego pod nazw Gos Codzienny. Niska jego cena (5 groszy) powoduje, e pismo spotyka si z wyjtkowym wprost przyjciem. W cigu niespena kwartau nakad jego dochodzi do 100 tysicy egzemplarzy. Oceniamy to jako pomyln wrb dla zmontowania w Warszawie organizacji terenowej odpowiadajcej potrzebom chwili. Penic rwnoczenie obowizki prezesa partii, rozwizuj elementarn zdawao by si w kadej organizacji politycznej spraw powoania staego sekretariatu organizacyjnego partii, ktrego NPR od samego pocztku swego istnienia bya pozbawiona. Te konieczne, a bardzo niestety spnione zabiegi nie miay ju owocowa na skutek nieprzewidzianego rozwoju wypadkw. Ju w pierwszych dniach lutego wybucha kryzys w rzdzie. Ustpuje ze Moraczewski, nie mogc si doczeka (minister Robt Publicznych!) zaatwienia sprawy powrotu Pisudskiego do wojska. W Radzie Naczelnej PPS jest jeszcze wikszo przeciwko kapitulacji przed dyktatorskimi zachciankami Pisudskiego. W miejsce Moraczewskiego wydelegowany zostaje do rzdu prezes klubu Norbert Barlicki. Nie uratowao to istnienia rzdu na duej jak na niecae 10 tygodni. Ronie fala bezrobotnych. Przychodzi nowy spadek kursu zotego. Minister skarbu, wobec trudnoci z uzyskaniem poyczki, nie widzi innego wyjcia jak kontynuowanie dotychczasowych zabiegw (obnika pac, redukcje personelu). Wreszcie 20 kwietnia ministrowie socjalistyczni podaj si do

dymisji. Skrzyski decyduje si kierowa kadubowym rzdem nie duej jak przez najblisze 2 tygodnie i po przebrniciu przez 1 i 3 maja zgasza dymisj. Ju w zwizku z ustpieniem ministrw socjalistycznych mam bardzo z pras. Wikszo jej (Kurier Poranny, prasa czerwona) uwaa za rzecz najzupeniej normaln, e NPR powinna i w ogonie PPS. Tote, gdy po ustpieniu socjalistw komunikuj dziennikarzom, i zadania, dla ktrych powoany zosta rzd koalicyjny, nie zmieniy si, a chwila na wywoanie przesilenia jest najgorzej wybrana i przedstawiciel NPR nie poda si do dymisji, zaczyna si huragan atakw. Rwnoczenie zdaj sobie spraw z tego, e nieuniknione przesilenie postawi z jeszcze wiksz jaskrawoci konieczno wyboru midzy jednymi dwiema moliwociami: albo rzd wikszoci parlamentarnej, zdecydowany na kontynuowanie dotychczasowej polityki, albo rzd pozaparlamentarny, z natury rzeczy saby i mimo woli przygotowujcy grunt do rozwizania antyparlamentarnego i antydemokratycznego. e takie rozwizanie si przygotowuje, miaem wiadomoci bardzo konkretne, a to przez generaa Sikorskiego, do ktrego zgosi si jeden z zaufanych oficerw informujc o swej rozmowie z pukownikiem Abrahamem, ktry wracajc rano z Woli w stanie mocno podchmielonym, bdc przekonany, i jego rozmwca naley do wtajemniczonych, poinformowa go o caonocnej misji, jak spenia agitujc po szynkach na rzecz czynu Komendanta, ktry skoczy wreszcie z istniejcym baaganem. Poinformowaem o tym moich najbliszych przyjaci z kierownictwa NPR, dla wikszoci z nich jednak miarodajnym byo przekonanie ministra Chdzyskiego, ktry mi wrcz zarzuci, e i ja, i mj przyjaciel Sikorski cierpimy na mani przeladowcz na punkcie Pisudskiego. Udzieli mu poparcia kierownik ministerstwa pracy Jankowski, usiujcy nas przekona, i nie widzi motyww, dla ktrych Pisudski przygotowywaby zamach stanu... Z chwil otwarcia przesilenia zdawaem sobie spraw z tego, e moe ono si rozwin w kierunku takiego rozwizania, ktre znakomicie uatwi Pisudskiemu przeprowadzenie zamachu, to jest powierzenia misji tworzenia rzdu Witosowi, do czego dwukrotnie w wywiadach prasowych nawizywa Skrzyski, uwaajc to za najlogiczniejsze wyjcie z sytuacji. Aby do tego nie dopuci, na pierwszej zaraz naradzie prezesw owej kadubowej koalicji wysunem projekt powoania rzdu wikszoci parlamentarnej (ZLN, ChD, PSL Piast i NPR), ale pod przewodnictwem takiej osobistoci, wobec ktrej Pisudski zawahaby si przed uciekaniem do zamachu. Jako takiego kandydata widziaem Sikorskiego. Propozycja moja nieoczekiwanie spotkaa si z przyjciem pozytywnym i postanowiono, by nie czekajc na zwyczajowe sondowanie opinii przez prezydenta, przedstawi mu kandydatur Sikorskiego, co znakomicie uatwioby szybkie zaatwienie kryzysu. Do misji tej wydelegowani zostali prezesi dwch najliczniejszych klubw: Gbiski i Witos. Wynik ich misji by negatywny. Prezydent Wojciechowski nie szczdzc Sikorskiemu jak najwikszych pochwa owiadczy, i jego nominacja na premiera byaby wypowiedzeniem wojny Pisudskiemu, bez porozumienia z ktrym nie widzi on wyjcia z kryzysu. W zakoczeniu owiadczy, e jeliby stronnictwa wikszoci nalegay wbrew jego przestrogom na powierzenie misji Sikorskiemu, to on oczywicie to uczyni, z tym jednake, i zaraz po ukonstytuowaniu nowego rzdu zgosi rezygnacj ze stanowiska prezydenta. Wobec takiej perspektywy kluby nawet najbardziej zaangaowane przeciw Pisudskiemu jak ZLN, odstpiy od kandydatury Sikorskiego. Znalazszy si w bardzo trudnej i delikatnej sytuacji usiowaem zablokowa kandydatur Witosa, powoujc si na przykre wspomnienia upadku jego rzdu w 1923 roku przez wysunicie kandydatury prezesa ChD Jzefa Chaciskiego, ktremu te prezydent

powierzy misj tworzenia rzdu. Chaciski zabra si do wykonania tej misji w sposb od pocztku wiadczcy, i nie tylko nie wierzy w jej powodzenie, ale po prostu ma lk przed jej ewentualnym udaniem. Wtedy to wypyna kandydatura Witosa... Raz jeszcze prezydent interweniowa w rozwizanie przesilenia po linii zagwarantowania powodzenia planw zamachowych Pisudskiego. Witos nie wyklucza moliwoci zamachu ze strony Pisudskiego mimo solennych zapewnie prezydenta, i Pisudski jest jak najbardziej daleki od tej myli, o czym go wyranie w rozmowie zapewni. Na wszelki jednak wypadek chcia mie Sikorskiego w rzdzie, a skoro powierzenie mu teki wojskowej okazao si niemoliwym, wykombinowa, i powierzenie funkcji ministra spraw wewntrznych Sikorskiemu nie powinno by uwaane za prowokowanie Pisudskiego. Zwrci si wwczas do mnie, abym wyjecha do Lwowa i w jego imieniu prbowa przekona Sikorskiego do przyjcia teki ministra spraw wewntrznych. Wyraziem na to zgod, ale przewidujc upr prezydenta doradziem Witosowi, by si wpierw upewni, czy i tego projektu nie bdzie uwaa za wypowiedzenie wojny Pisudskiemu. Przewidywanie moje okazao si trafne. W tych warunkach nie pozostao Witosowi nic innego jak powierzenie spraw wewntrznych chadeckiemu senatorowi Stefanowi Smlskiemu.

Po zwyciskim zamachu
Po zwycistwie Pisudskiego spraw kluczow dla wyprowadzenia nawy pastwowej na tory uspokojenia i praworzdnoci bya kwestia wyboru odpowiedniego kandydata na stanowisko prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Byo rzecz oczywist, i kandydatem takim nie mg by bojowy przeciwnik zwyciskiego rebelianta. Polska posiadaa jednak wwczas powany zesp ludzi, wybitnych uczonych o przeszoci politycznej, spord ktrych mona byo wybiera kandydata o wysokich kwalifikacjach politycznych i moralnych na miar przeywanego okresu. Zespoem, w ktrym naleao szuka tego rodzaju kandydata, byo rodowisko dawnych staczykw krakowskich, w nowej rzeczywistoci politycznej nie odgrywajce aktywnej roli. Ot byo rzecz znamienn, e w niewytumaczony zupenie sposb Warszawa zacza z miejsca mwi o moliwoci kandydatury byego namiestnika Galicji, autora monumentalnych Dziejw Polski, profesora Michaa Bobrzyskiego. Jako najbardziej charakterystyczny w tym wzgldzie przejaw zanotowa musz rozmow z prezesem Klubu Chrzecijasko-Narodowego profesorem Edwardem Dubanowiczem, ktry sugerowa mi wysunicie publiczne tej kandydatury. Nie mogem si tego podj, znalazszy si w pierwszej linii atakowanych, obok Witosa i Korfantego, z tytuu naszej odpowiedzialnoci w okresie przedzamachowym. Nie odmwiem sobie jednak satysfakcji ostrej oceny kampanii, jak przeciwko Bobrzyskiemu i jego ugrupowaniu prowadzi od lat obz, z ktrym Dubanowicz by tak cile zwizany. Kampania, jak na temat rzekomej kandydatury Bobrzyskiego prowadzia pod dyktando kwatery prasowej Pisudskiego prasa czerwona, dowodzia jak dalece obawia si on tego, aby Bobrzyski przypadkiem nie zasiad w Belwederze. W kocu i t spraw rozegra Pisudski z wyjtkow zrcznoci, doprowadzajc do tego, i odpowiedzialnoci za przeprowadzenie wyborw najbardziej powolnego narzdzia, jakie mg znale w gronie ewentualnych kandydatw, podj si ludowiec marszaek Rataj. Wyczerpujc relacj na ten temat ogosiem w Zeszytach Historycznych nr IX, Pary 1966.

1927
Pisudski doszed do wadzy pod hasem: nie moe by za duo w pastwie nieprawoci. W zwizku z tym pod zarzutem najrozmaitszego rodzaju naduy zarzdzi zaaresztowanie szeregu generaw, jak szefa sztabu kampanii 1920 roku, a w okresie przewrotu gwnodowodzcego wojsk wiernych przysidze Tadeusza Rozwadowskiego i dowdc ugrupowania oddziaw poznaskich, wezwanych na pomoc rzdowi Witosa, a w latach 1924-1925 zastpc szefa administracji w Ministerstwie Spraw Wojskowych Michaa ymierskiego. Wydawane przez kwater prasow Pisudskiego Nakazy Chwili uczyniy mnie wspodpowiedzialnym w przestpstwach ymierskiego. Nie przeszkodzio to penicemu obowizki marszaka sejmu podczas choroby Rataja, Ignacemu Daszyskiemu zwrci si do mnie z oryginaln propozycj podjcia si referatu o prowizorium budetowym dla nowego rzdu Kazimierz Bartla, co jednoczenie rwnao si udzieleniu temu rzdowi wotum zaufania ze strony Sejmu. Oczywicie misji tej si nie podjem. We wszystkich jednak sprawach, gdzie tego wymaga interes pastwa, pilnowaem, aby NPR hamowaa swoje nastawienie emocjonalne wobec autora przewrotu. Wyrazio si to najdosadniej przy uchwaleniu noweli do ustawy konstytucyjnej, ktra za punkt wyjcia wzia zreszt projekt reformy zgoszony na par tygodni przed przewrotem przez kluby obalonej pniej wikszoci. Taktyka ta jednak musiaa ulec zmianie, gdy nowy reym niepewny poparcia spoeczestwa zacz stosowa taktyk omieszania Sejmu i rozmaitych zoliwoci interpretacyjnych w stosowaniu przepisw konstytucyjnych w sprawie na przykad zwoywania nadzwyczajnych sesji. Rwnoczenie unika on jedynego logicznego wyjcia, do ktrego para popierajca go lewica, to jest rozwizania cia ustawodawczych i zarzdzenia nowych wyborw. Wytworzyo to do tego stopnia nieznon atmosfer, e ju po roku, wiosn 1927, nawet niechtna przyspieszonemu terminowi wyborw prawica gotowa bya zaakceptowa to rozwizanie. Sytuacja jednak bya praktycznie niewykonalna wobec faktu, e wedug nowego tekstu konstytucji przedterminowe rozwizanie naleao do prerogatyw prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek rzdu. Przez niedopatrzenie wypuszczono z poprzedniego tekstu przepis o samorozwizalnoci Sejmu i Senatu, ktry normalnie by odskoczni dla demagogicznych rozgrywek wewntrznopolitycznych, ale w nowej sytuacji mg si okaza zbawiennym wyjciem. Na poufnej naradzie przywdcw stronnictw u marszaka Rataja, szukajcych rozpaczliwie wyjcia z trudnej do zniesienia sytuacji moralno-politycznej, w jakiej nowy reym postawi stronnictwa, zaproponowaem przywrcenie przepisu o samorozwizalnoci. Wypowiedziay si za tym wszystkie stronnictwa i z odnon inicjatyw ustawodawcz wystpia PPS. Rwnoczenie w prasie ujawniono rdo tej inicjatywy. Uczyni to sdziwy publicysta Andrzej Niemojewski w wydawanej przez siebie Myli Niepodlegej, w gonym artykule pod tytuem Wniosek posa Popiela. Wystarczyo to, aby w sztabie reymu zanotowano jeszcze jedno moje nowe przestpstwo. Sam wniosek nie doczeka si zaatwienia, gdy od chwili jego uchwalenia w pierwszym czytaniu nie dopuszczono do odbycia ani jednej sesji parlamentarnej, mimo zgaszania parokrotnie pod tym wzgldem przewidzianych w konstytucji inicjatyw poselskich.

Proces generaa ymierskiego

Micha ymierski by pierwszym zastpc szefa administracji w centrali Ministerstwa Spraw Wojskowych. Zamianowany by przez Sosnkowskiego, mimo i wyama si on stosunkowo do wczenie z klanu pisudczykw, jeszcze w okresie legionowym, w okresie kryzysu na temat przysigi. Wyrnia si inicjatyw i ruchliwoci. Po ustpieniu Sikorskiego i objciu ministerstwa przez eligowskiego, otrzyma bezterminowy urlop, zachowujc pene uposaenie i mieszkanie subowe. Zosta zaaresztowany dopiero w kocu maja, gdy ju uruchomiono w peni aparat represyjny wobec oficerw, ktrzy w okresie przewrotu znaleli si po stronie przeciwnej Pisudskiemu. Sikorski w trosce o prawidowy bieg czynnoci i odpowiedzialnoci w powierzonym mu ministerstwie, wyda zarzdzenie, i wszelkie wnioski o umowy w zakresie dostaw czy kontraktw itp. mog by tylko wtedy rozpatrywane na najwyszym szczeblu, jeeli bd miay zgodn opini tak szefostwa administracji, jak i Korpusu Kontrolerw. Ot szefem tego Korpusu by - nawiasem mwic mj dawny kolega gimnazjalny - genera doktor Roman Grecki, ktry sub legionow spdzi w ck komendzie Legionw jako oficer rachunkowy. Dopiero w niepodlegej Polsce sta si on nagle pisudczykiem i to do tego stopnia zaawansowanym, i stan na czele polskiej sekcji Fidacu (midzynarodowa organizacja kombatantw). Jeeli wic znaleziono w urzdowaniu ymierskiego materiay wiadczce o naduyciach, to w rwnym stopniu odpowiedzialno za to ponosi Grecki. Tymczasem nie tylko nie zosta on pocignity do odpowiedzialnoci, ale nawet wystpowa przed wojskowym sdem karnym, ktry sdzi ymierskiego, jako gwny wiadek oskarenia. Nie byo dla nikogo jako tako zorientowanego w sytuacji tajemnic, e ymierski jest ofiar opinii, ktra czynia go czowiekiem szczeglnie bliskim Sikorskiemu, co absolutnie nie odpowiadao rzeczywistoci. Przez jego uwizienie i przeduanie ledztwa zmierza Pisudski do takiego rozmikczenia ymierskiego, w ktrym byby on skonny w pewnym momencie ratowa si przez oskarenie Sikorskiego. W jakim dziewitym czy dziesitym miesicu ledztwa zosta ymierski za specjalnym pozwoleniem Pisudskiego przywieziony do oa umierajcej matki i w czasie parogodzinnego tam pobytu prosi mnie przez swego brata o odwiedzenie. Wwczas to w niezwykle dramatycznych okolicznociach, bo podczas odbywajcej si w ssiednim pokoju spowiedzi matki, opowiedzia mi, i kilka dni temu zosta przewieziony przez pukownika Aleksandra Prystora do Belwederu pnym wieczorem i mia tam dusz rozmow z Pisudskim odbyt w niezwykej zupenie atmosferze wspczucia i serdecznoci. Pisudski rozpocz od tego, i obj wadz w Polsce na dugo i zdecydowany w niej zrobi generalny porzdek. Ubolewa potem nad losem ymierskiego, e przypad mu w ministerstwie przydzia do tak niewdzicznej pracy jak administracja, gdzie si ma do czynienia z najgorszymi cechami ludzkiej uomnoci. Gdy zrobicie kontrakt z jednym petentem, po najbardziej ostronych przygotowaniach i sprawdzeniach, to wszyscy inni konkurenci bd opowiadali, e to za apwk. Dlatego na przyszo, po przebrniciu szczliwym obecnego epizodu, odradza ymierskiemu kontynuowanie pracy w dziedzinie administracji. Widzi go natomiast na bardziej odpowiadajcym jego kwalifikacjom stanowisku szefa wyszej szkoy wojennej. Przygotowawszy w ten sposb atmosfer i upewniwszy ymierskiego, e ledztwo formalnie bdzie zakoczone w najbliszych dniach, postawi nagle Pisudski pytanie: Wycie tak blisko byli Sikorskiego, powiedzcie szczerze, jakie on robi interesy? Opowiadajcy mi to ymierski wyzna, i gdy to usysza, mia uczucie, i rozbudzone przed chwil nadzieje gruntownie si zaamay. Niemal paczliwym

gosem odpowiedzia: Komendancie, w obliczu mej najdroszej, umierajcej obok matki, owiadczam, e o adnych interesach Sikorskiego nic nie wiem, w ministerstwie praca bya rzetelna i uczciwa... W tym momencie nastpuje radykalna zmiana w grze Pisudskiego, robi si oschy i gniewny: a wic nawet w takiej chwili bronicie Sikorskiego... Po czym uzna rozmow za zakoczon i ymierski wrci do wizienia. Nie mogc w takich warunkach uratowa si oskareniem Sikorskiego, musia ymierski ponie konsekwencje. Proces jego trwa par tygodni. W pewnym jego okresie, po przesuchaniu mnie jako wiadka, miaem rozmow z marszakiem Sejmu, w wyniku ktrej zgosiem z wasnej inicjatywy rezygnacj ze stanowiska przewodniczcego komisji regulaminowej i nietykalnoci poselskiej, owiadczajc gotowo stanicia przed sdem marszakowskim dla rozpatrzenia stawianych mi w prasie sanacyjnej w zwizku z tym procesem zarzutw. W oparciu o moje pismo marszaek Rataj zada od ministra spraw wojskowych przesania akt sprawy sdowej ymierskiego. Upyno wiele miesicy, danie to pozostao bez odpowiedzi, natomiast w poowie wrzenia w zwizku ze zwoan sesj Sejmu, ostatni przed upywem jego konstytucyjnej kadencji, wzmogy si ataki prasy sanacyjnej na mnie. Wtedy to, biorc pod uwag trudn sytuacj partii, ktrej byem czoowym przywdc, zaufanie jej czonkw, zwaszcza w wojewdztwach zachodnich i rwnoczenie tchrzliwy oportunizm gwnych czonkw kierownictwa partyjnego z Chdzyskim na czele, w trosce o przyszo, zdecydowaem si na postpowanie, ktre cakowicie ich zaskoczyo. Postanowiem mianowicie zrezygnowa z mandatu poselskiego, i to zaraz, nie czekajc na formalny koniec kadencji sejmowej w kocu listopada, i odpowiednie pismo zoyem marszakowi Sejmu 19 wrzenia 1927 roku. Zostao ono odczytane na posiedzeniu Sejmu, a nastpnego dnia przyniosa je caa prasa opozycyjna. Krok mj zaskoczy Chdzyskiego i najbliszych jego przyjaci. Usiowa on mnie powstrzyma przed nim, onglujc argumentem, i na pewno bd zaaresztowany, natomiast doradza mi... zgoszenie wystpienia z partii. Gdy o tym zakomunikowaem czonkom klubu, robotnikom, nie ukrywali swego oburzenia. Skadajc mandat, decydowaem si na gorzk i cik w moich warunkach egzystencj. Jedyne wyjcie widziaem w wyjedzie z kraju do Francji, gdzie na terenie emigracji polskiej, wrd ktrej wpywy ideowe NPR byy wyjtkowo due, mogem liczy na jakie zaczepienie si w oczekiwaniu na lepszy ukad sytuacji w kraju. Nie podzielaem opinii pesymistw czy faszywych przyjaci, ktrzy przewidywali, i reym nie wypuci mnie z kraju, przeciwnie, byem pewny, i spekulujc na gosy w byej dzielnicy pruskiej na terenie wpyww NPR i ZZP, przyjmie z zadowoleniem wiadomo, i z terenu walki schodzi najgroniejszy, zdaniem wielu specw reymowych, przeciwnik, jedyny, ktry moe te masy nastawia opozycyjnie do polityki wielkiego marszaka. Caa trudno polegaa na sfinansowaniu kosztw uzyskania paszportu, ktre wynosiy 500 zotych, to jest wicej ni moje ostatnie diety poselskie, z ktrych w drodze wyroku sdowego cigano mi prawie poow z tytuu yra wekslowego Gosu Codziennego, ktry w cigu tego roku w wyniku systematycznej akcji represyjnej zosta doprowadzony przez wadze do likwidacji. Jedynym wyjciem z sytuacji byo uzyskanie paszportu dyplomatycznego, o ktry z ca bezczelnoci zwrciem si do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w ktrym miaem znajomego i to na bardzo odpowiedzialnym stanowisku podsekretarza stanu przy nowo mianowanym ministrze Augucie Zaleskim. By nim byy pose Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie Roman Knoll, pisudczyk raczej wieej daty, ktry

dziwnym jakim zbiegiem okolicznoci w dniach majowych by z ramienia Pisudskiego jego komisarzem dyplomatycznym. Dowiedziawszy si od wsplnego znajomego adwokata, a bardzo blisko z nim zwizanego, i ocenia waciwie kampani prasow nowego reymu przeciwko mnie, nie wahaem si ze zwrceniem o pomoc, ktrej bez wahania mi udzieli. Przy najbliszej okazji referowania Pisudskiemu w Belwederze spraw MSZ poruszy on spraw udzielenia mi paszportu dyplomatycznego na wyjazd do Francji. Pisudski wiadomo o mojej chci opuszczenia kraju przyj z nieukrywanym zadowoleniem i powiedzia, e wobec haasu, ktry dokoa mojej osoby zrobiono, nie widzi monoci, by mnie teraz honorowano przez udzielenie paszportu dyplomatycznego. Poleci natomiast Knollowi, aby ten zakomunikowa swemu bardzo bliskiemu koledze, ktry by Komisarzem Rzdu na miasto stoeczne Warszaw, aby mi wydano bez najmniejszych utrudnie ulgowy paszport emigracyjny po najniszej taryfie. Bezzwocznie zwrciem si do Komisarza Rzdu Jaroszewicza, gdzie w cigu niecaej godziny, wrd toczcej si w poczekalni masy interesantw, otrzymaem paszport za opat dwudziestu zotych. Jedyn trudnoci, na ktr przy wypenianiu odpowiedniego arkusza napotkaem, byo, i w rubryce, na jak dugi okres czasu zamierzam przebywa za granic, wpisany przeze mnie okres jednego roku musiaem na danie Jaroszewicza zastpi terminem ... na zawsze ... Uzyskanie paszportu i to w takich okolicznociach, na osobiste zarzdzenie Pisudskiego, ktry by w owym czasie premierem, byo przykr niespodziank dla moich przyjaci z gry partyjnej z Chdzyskim na czele, a dla wikszoci posw i dziaaczy partyjnych w terenie, wrd ktrych wiadomo ta szybko si rozesza, wymownym dowodem bezpodstawnoci wszystkich oskare w zwizku ze spraw ymierskiego, lansowanych przeciw mnie w prasie rzdowej i w nastpstwie przyczynio si niemao do wzmocnienia mojej pozycji w doach partyjnych.

Pobyt w Paryu (1927-1928)

Wyjechaem z Warszawy 19 grudnia 1927 roku tylko dziki finansowej pomocy grona przyjaci partyjnych z posem lskim doktorem Janem Mildnerem na czele. Jako cel mego pobytu postawiem sobie w pierwszym rzdzie obserwowanie formacji politycznych robotniczych na zachodzie Europy, w szczeglnoci za zdanie sobie sprawy z tego, czy poza dwoma gwnymi ich nurtami, to jest socjalistycznym, grupujcym si w drugiej midzynarodwce i znacznie sabszym chrzecijaskospoecznym, stwarzajcym sobie dopiero pierwsze zrby organizacji politycznej, istniay jakie realne szanse na swego rodzaju trzeci si, ktr reprezentowaa w Polsce NPR. Miaem co do tego due wtpliwoci. Wiosn 1927 roku na zaproszenie tak zwanej partii narodowo-socjalistycznej, czeskiej, ktrej przewodniczy senator Klofacz, o ktrej czonkiem midzy innymi by Edward Bene, wyjechaem razem z Chdzyskim na obchd jej trzydziestolecia w Pradze. Zorientowaem si, e jest to waciwie formacja niewiele rnica si w zakresie programu spoecznego od socjalnych demokratw, tyle tylko e bardziej nacjonalistyczna i poza pewnymi wpywami wrd robotnikw do silnie usadowiona na terenie drobnomieszczaskim i agrarnym o ruchu o tej samej nazwie, rozwijajcym si wwczas w republice niemieckiej, wiadomoci, ktre dochodziy do Polski, wiadczyy, i jest to przeciwiestwo tego, co reprezentowali narodowi socjalici w Czechosowacji. Pozostawa trzeci kraj, w ktrym zacz kiekowa jaki ruch pod t sam nazw, orodkiem ktrego by dziennik La Victoire, redagowany przez gonego skrajnego dziaacza socjalistycznego przed pierwsz wojn Gustawa Herv, w ktrym wybuch pierwszej wojny wyzwoli nagle uczucia skrajnego

nacjonalizmu. Wtedy to zmieni tytu wydawanego przez siebie pisma La Guerre Sociale na La Victoire i odtd przez szereg lat sta w pierwszym szeregu chorych antyniemieckiego nacjonalizmu. Organ Hervgo by sta moj lektur podczas blisko rocznego pobytu w Paryu. Tak si rwnie zbiego, e w tym samym czasie Herv rozpocz akcj organizacyjn, ktrej przejawy ywo mnie interesoway. Niedugo okazao si, i akcja Hervgo nie ma najmniejszego gruntu wrd proletariatu francuskiego i mimo buczucznych zapowiedzi wzicia udziau w kampanii wyborczej 1928 roku, niczym si w niej nie zaznaczya. Te moje obserwacje oraz szereg rozmw, jakie na ten temat prowadziem ze starym polskim dziaaczem socjalistycznym Hieronimem Konem (by on korespondentem paryskim Robotnika jako Hieronimko), umocniy we mnie dawne wtpliwoci i upewniy rwnoczenie w opinii, i na terenie robotniczym poza obozem marksistowskim, rozbitym od 1919 roku na dwa odamy: socjalno-demokratyczny i komunistyczny, istniej pewne, stosunkowo do ograniczone szanse dla formacji ideologicznej raczej typu chrzecijasko-spoecznego, ni narodowo-socjalistycznego. We Francji orodkiem takiego rozpoczynajcego si ruchu by skromny, ale doskonale redagowany dziennik L'Aube, zaoony i redagowany przez Franois Gaya, ktry by trybun syndykalizmu chrzecijaskiego i przy ktrym powstaa stosunkowo nieliczna, jeli chodzi o reprezentacj parlamentarn, partia demokratyczno-ludowa. (Pod koniec drugiej wojny wiatowej staa si ona gwn z baz, w wyniku scalenia ktrych powsta Ruch Republikasko-Ludowy - MRP). Ostatnie miesice pobytu we Francji powiciem obserwacji tego rodowiska, rwnoczenie z tym dojrzao w mojej wiadomoci przekonanie, i NPR powinna i w kierunku poczenia z chrzecijask demokracj w celu wytworzenia ruchu robotniczego dostosowanego do warunkw i potrzeb polskich, pod wzgldem politycznym nie tylko niezalenego, ale przeciwstawiajcego si narodowej prawicy, a pod wzgldem spoecznym kontynuujcego denia sformuowane w programie krakowskim NPR. Zdawaem sobie doskonale spraw z tego, e wobec istniejcego od pocztku antagonizmu midzy tymi organizacjami, a zwaszcza wobec specyficznego charakteru polskiej ChD, bdcej tradycyjnie raczej sojuszniczk endecji, droga do takiego rozwizania jest duga i daleka. Specjalnie dla mnie, ktry dotd przeciwstawiaem si, chocia w sposb umiarkowany, wychodzcym z k dziaaczy poznasko-lskich tendencjom do poczenia obu ruchw. Z okresu pobytu we Francji utkwiy w mojej pamici dwa przeycia. Pierwsze dotyczyo wyniku wyborw do Sejmu w Polsce, ktre przyniosy powane osabienie stronnictw tworzcych obalony przez przewrt rzd, zwaszcza Piasta, idcego do wyborw w bloku z chadecj, i ZLN. Natomiast NPR wysza stosunkowo obronn rk, a na najbliszym mi terenie pomorskim wykazaa nawet przyrost gosw. Utracia natomiast d i cofnito si nieco w Poznaskiem, gdzie propisudczykowska secesja Antoniego Ciszaka zdobya 4 mandaty, w tym wszake tylko 2 kosztem NPR. Powanie wzmocniy swe przedstawicielstwa kluby lewicy, ktre popary przewrt. Du niespodziank by wzgldny sukces wyranych list prorzdowych. W sumie obz Pisudskiego posiada teoretycznie wikszo. Okazao si jednak, e PPS i oba stronnictwa chopskiej lewicy (Wyzwolenie i Stronnictwo Chopskie Jana Dbskiego) uzyskawszy t drog absolutorium za poparcie przewrotu, nie miay bynajmniej zamiaru kontynuowania swej polityki lepego posuszestwa. Ujawnio si to przy wyborze marszaka Sejmu. Pisudskiemu niepotrzebny ju by Bartel ze swoj taktyk klajstrowania i uspokajania lewicy, ale chcc go mie w dyspozycji, wyznaczy go na marszaka Sejmu. Tymczasem lewica wysuna kandydatur Daszyskiego, ktry wbrew przestrogom prasy rzdowej, a nawet

bezporednim naciskom Pisudskiego, zosta wybrany znaczn wikszoci gosw. Wybr ten oznacza zerwanie midzy Pisudskim a lewic, co doprowadzio w cigu najbliszych miesicy do otwartej walki. Innego rodzaju przeyciem byo ledzenie podjtego dla celw propagandowych midzynarodowego lotu polskich lotnikw przez Atlantyk, dookoa ktrego w prasie wiatowej zjawiy si bardzo pochlebne komentarze dla Polski Pisudskiego. Rekord pobia jednak rzdowa prasa polska z Gosem Prawdy na czele. Siedziaem wanie na bulwarach w jakiej kawiarence, rozmylajc nad artykuem naczelnego redaktora tego pisma Wojciecha Stpiczyskiego, ktry po wyliczeniu wszystkich sukcesw nowego reymu, zaczynajc od wzmoonego eksportu wgla polskiego do Anglii, do ostatniego wyczynu, konkludowa, i od chwili kiedy Pisudski zasiad z powrotem w Belwederze pynie stamtd fala cudw na Polsk... Mylaem nad tym, co musi spotka spoeczestwo zatruwane systematycznie tego rodzaju propagand i z naporu pesymistycznych wnioskw wyrwa mnie dopiero okrzyk sprzedawcw dodatku nadzwyczajnego, donoszcego o katastrofie polskiego samolotu... Cikie warunki ycia i rwnoczenie wiadomoci z kraju wskazujce, i dokonuje si tam powany odwrt w stanowisku lewicy od bezkrytycznego ulegania woli Pisudskiego, cznie z informacjami na temat rozwoju wewntrznej sytuacji w mojej partii, skoniy mnie jesieni tego roku do powzicia decyzji powrotu. W partii dotychczasowi dzieryciele wszystkich stanowisk naczelnych woleli si nie naraa i wskutek tego prezesura przypada Ludwikowi Kulczyckiemu, z ktrym miaem jak zawsze najlepsze stosunki. W kocu padziernika wracam do Warszawy. Po rozejrzeniu si w sytuacji i stwierdzeniu, e pooenie finansowe partyjnej drukarni w Warszawie, osabione przez zniszczenie Gosu Codziennego, dziki umiejtnemu kierownictwu jej dyrektora, a mojego najbliszego wsppracownika, Franciszka Kwieciskiego, ulego znacznej poprawie, decydujemy si na wydawanie bojowego tygodnika politycznego pod tytuem Placwka. Pierwszy jego numer wychodzi w pocztkach stycznia 1929 roku.

1929
Ja obejmuj redakcj, majc do pomocy Kulczyckiego, Kwieciski montuje jedyny w swoim rodzaju wywiad zza kulis reymu, dziki ktremu Placwka zdobya w cigu pierwszych ju miesicy wyjtkow popularno, gwnie dziki przedrukom, jakie podaje obficie prasa opozycyjna na temat rozmaitych wyczynw tych, ktrzy doszli do wadzy pod hasem, i nie moe by w Polsce za duo nieprawoci. Nie byo niemal dziedziny dziaalnoci rzdowej, z ktrej zakamarkw Placwka nie wycignaby jakich naduy. Szczeglnego rozgosu nabray dwie relacje dotyczce ministra spraw wewntrznych Sawoj-Skadkowskiego, a zwaszcza nowej jego maonki ekscentrycznej Francuzki, ktra zdobya sobie w Polsce przy wydatnej naszej pomocy w krtkim czasie szczegln popularno. Wywiad Kwieciskiego pracowa tak precyzyjnie, i odpowiedzi na mogo by tylko uciekanie si do konfiskaty pisma bez skierowania sprawy na drog sdow, jak tego wymagay odpowiednie przepisy prawne. Z tym jednake wydawnictwo umiao sobie radzi, tak si bowiem skadao, e za kadym razem, gdy policja przychodzia konfiskowa numer, wikszo nakadu bya ju rozesana.

Do najbardziej kompromitujcych wyczynw Skadkowskiego ujawnionych przez Placwk trzeba zaliczy podanie numeru czeku i wysokoci sumy z funduszu dyspozycyjnego MSW, ktrym pani Skadkowska zapacia futro, kupione w najdroszym magazynie w Warszawie. Drugim byo ustalenie faktu, e ta niedawno dopiero do Polski przybya pani opiekowaa si specjalnie, odbywajcym w wizieniu kar za zabjstwo byego ministra i organizatora PKO Huberta Lindego, aktywist Zwizku Podoficerw Rezerwy, Trzeniowskim. Pozwolio to ustali okolicznoci, w jakich ten mord zosta dokonany na kilka miesicy przed przewrotem majowym z wyran intencj wstrznicia opini publiczn z powodu bezkarnoci rzekomych przestpcw. Bezsilne wobec rewelacji Placwki organy Skadkowskiego musiay si ograniczy do ustalenia osobistoci kierujcych wydawnictwem. Temu prawdopodobnie zawdziczam, e w roku nastpnym znalazem si na licie skazanych na zesanie do Brzecia.

1930
Pisudski odpowiedzia na now taktyk lewicy szeregiem wywiadw prasowych, w ktrych publicznie ly Sejm i obraa poszczeglnych posw. W takiej to atmosferze wybucha gona sprawa bezprawnego wypacenia przez ministra skarbu na polecenie Pisudskiego jako premiera, z funduszw pastwowych sumy omiu milionw zotych na kampani wyborcz Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem (BBWR), ktremu przewodzi Walery Sawek. Najwierniejsze do niedawna Wyzwolenie zgosio wniosek o pocignicie ministra do odpowiedzialnoci przed Trybunaem Stanu, ktry zyska odpowiednie poparcie wikszoci sejmowej. By to pierwszy i jedyny akt tego Trybunau i opinia publiczna przywizywaa du wag do tego, jak zostanie on rozegrany. Nie przewidujc uytecznoci tej instytucji w toku kadencji, Sejm przy wyborach czonkw Trybunau uatwi uzyskanie w nim wikszoci dla BBWR, mimo i byo ono w mniejszoci. Wrd czonkw Trybunau Stanu znalaz si, i to na licie sanacyjnej, wybitny prawnik i przywdca postpowego odamu dziaaczy polskich w Rosji, byy pose do pierwszej Dumy Aleksander Lednicki. Poznaem go osobicie pod koniec wojny, kiedy osiad w Warszawie i nosi si z zamiarem wzicia czynnego udziau w yciu politycznym. Marzeniem jego byo uzyskanie mandatu poselskiego i po powstaniu NPR w t stron skierowa swoje zabiegi. Zwrci si do mnie o pomoc i porednictwo, co z uwagi na indywidualno kandydata i bezwzgldno z jak zwalczy go cay tak zwany obz narodowy, byo problemem niezwykle trudnym. Ostatecznie wykombinowalimy, e Lednicki figurowa bdzie na pierwszym miejscu listy kandydatw NPR w Biaymstoku, gdzie w oparciu o stosunkowo do siln organizacj miejscow NPR i licznych przesiedlecw z Rosji, wrd ktrych, jak zapewnia, znajdzie masowe poparcie, kombinacja ta wydawaa si do realna. Zaprzeczy temu wynik wyborw. Przesiedlecy nie dopisali, a gosy NPR nie zapewniy wyboru. Tym niemniej stosunki nasze, a zwaszcza moje z Lednickim byy przyjazne. Tym si kierujc, postanowiem rozmwi si z Lednickim na temat zbliajcego si procesu. Mwiem mu o znaczeniu, jakie w opinii publicznej, zaniepokojonej tendencjami dyktatorskimi Pisudskiego ujawnionymi w ostatnich wywiadach, przywizuje si do ewentualnego wyroku, ktry mgby odegra rol hamulca dla tych niepoczytalnych wybrykw. Dodaem, e te same koa widz w Lednickim tego, ktry z tytuu swej przeszoci i dowiadczenia wysuwa si w zespole czonkw

Trybunau Stanu jako najbardziej powoany, jeeli nie jedyny, do pokierowania jego przewodu we waciwym kierunku. Lednicki by bardzo wzruszony takim postawieniem sprawy i zapewnia, e nie zawiedzie nadziei w nim pokadanych. Stao si wrcz odwrotnie. Z pniejszej relacji Hermana Liebermana, ktry by jednym z gwnych oskarycieli okazao si, e wymijajca decyzja Trybunau Stanu oddalajca wydanie wyroku dopki si w sprawie dokonanego przekroczenia budetu nie wypowie parlament, bya wanie pomysem Lednickiego i to umoliwio Pisudskiemu unicestwienie caej sprawy. Wobec niewypau, jakim sta si proces przed Trybunaem Stanu, opozycja centrowo-lewicowa, ktra tymczasem zacienia swe szeregi, postanowia odwoa si do szerokich k spoeczestwa, mobilizujc je do wsplnej akcji politycznej pod hasem przywrcenia praworzdnoci i stosowania demokratycznych metod rzdzenia. Punktem wyjcia tej akcji sta si odbyty w Krakowie 29 czerwca 1930 roku kongres Zwizku Obrony Prawa i Wolnoci Ludu. W okresie tym odegraem swoj rol. Jedn oglnie znan - przez zoenie w imieniu NPR oficjalnej deklaracji, ktra wedug wiadectwa Wincentego Witosa w jego wydanych w Paryu Moich wspomnieniach naleaa do najbardziej zdecydowanych. Druga, znana tylko cisemu gronu organizatorw, i mnie to wanie, na wniosek sekretarza generalnego PPS Kazimierza Puaka, powierzono przygotowanie projektu odezwy wzywajcej na kongres. Projekt ten bez adnych zmian komitet organizacyjny jednogonie zatwierdzi. (W tym miejscu musz uzupeni, i na pitym kongresie NPR, ktry odby si wczesn jesieni 1929 w Poznaniu, a na ktrym, mimo i od zoenia mandatu poselskiego nie naleaem do czonkw GKW, powierzono mi referat o polityce zagranicznej, zostaem wybrany prezesem partii. Z inicjatyw t wystpi ustpujcy prezes Kulczycki, a znalaza ona entuzjastyczne poparcie prezesw trzech gwnych zachodnich wojewdztw. Grupa moich przyjaci z Chdzyskim na czele bya wyranie t inicjatyw zaskoczona, ale nie miaa odwagi jej si publicznie przeciwstawi. Jako oponenta przeciwko mojej kandydaturze wysuna natomiast redaktora lskiego organu partyjnego Floriana Miedziskiego, ktrego z miejsca zdezawuowa jego prezes, pose Franciszek Roguszczak. Ostatecznie wybr dokonany zosta jednogonie. Przyjty on by yczliwymi komentarzami w prasie opozycyjnej i wybuchem, bo trudno to inaczej nazwa, wciekoci ze strony Polski Zbrojnej - organu Ministerstwa Spraw Wojskowych - ktrego redaktorem by wwczas byy enperowiec Wadysaw Ludwik Evert, nie mogcy przebole, i w 1922 roku, kiedy zabiega o mandat poselski, nie uzyska z mej strony naleytego poparcia). Powany przebieg krakowskiego kongresu i jego echa zagraniczne wyranie zaniepokoiy rzd. Premier Sawek zapowiedzia represje, ktre miay przyj dopiero w dwa miesice pniej, poprzedzone jego dymisj i objciem premierostwa nowego rzdu przez samego Pisudskiego. Rozpocz on od rozwizania Sejmu i Senatu i rozpisania wyborw, ktre miay mu da wikszo konieczn dla zlikwidowania sprawy nie zaatwionej przez Trybuna Stanu. Na krok ten stronnictwa Centrolewu odpowiedziay decyzj pjcia do wyborw w jednym bloku. Ju w kocu sierpnia, po powziciu zasadniczej decyzji, rozpoczy si prace specjalnej komisji zoonej z przedstawicieli wszystkich stronnictw dla ustalenia kolejnoci miejsc na listach kandydatw w okrgach. Za punkt wyjcia wzito wyniki wyborw 1928 roku, w wietle ktrych Cenrtrolew rozporzdza zdecydowan wikszoci mandatw. W pocztkowej fazie prac bra udzia w pracach

odnonej komisji take reprezentant ChD Wacaw Bitner, ktry wycofa si dopiero przed samym zawarciem porozumienia, zasaniajc si niedostatecznym uwzgldnieniem da jego partii. W gruncie rzeczy ChD bya pod wpywem naciskw, aby nie wiza si z Centrolewem. Braem udzia w tych pracach z ramienia NPR. Musz stwierdzi, e na og toczyy si one w atmosferze przyjemnej, co uatwione bya faktem, i posugiwalimy si takim nieocenionym przewodnikiem jak znane wydawnictwo poznaskiej ksigarni Rzepeckiego Sejm i Senat, a zawierajcym oficjalne wyniki wyborw. Moe jedynie reprezentant Stronnictwa Chopskiego Andrzej Waleron wnosi sporo zacietrzewienia i nieuzasadnionych pretensji, ktre nie znalazy uznania wrd reszty komisji, zoonej z Rataja (Piast), Puaka (PPS) i Jana Wonickiego (Wyzwolenie). 9 wrzenia pnym wieczorem zakoczylimy gwn cz pracy przez podpisanie odpowiedniego protokou. Pozostawaa do zaatwienia jeszcze kwestia kolejnoci miejsc na licie pastwowej, rwnoczenie podano do prasy odpowiedni komunikat o zawarciu paktu wyborczego. W kilka godzin pniej, po dwunastej w nocy, nastpiy aresztowania. Rankiem 10 wrzenia, eskortowany przez komisarza policji wojskowym samochodem, znalazem si w wizieniu wojskowym w Brzeciu. W dyrygujcym oficerze rozpoznaem majora Kostka-Biernackiego. W chwili, gdy zabierano mi wszystkie rzeczy osobiste cznie ze sznurowadami, zobaczyem prowadzonego przez stranika Liebermana w takim stanie, i wydawao mi si, i widz przed sob widmo czowieka, podbiegem, aby go przywita, za co zostaem skarcony przez dyurnego oficera. Temu wypadkowi jednak zawdziczam, e w jakie p godziny pniej zostaem z samotnej celi przeprowadzony do celi Liebermana. Po kilku godzinach rozmowy, w ktrej staralimy si wzajemnie pociesza, Lieberman zdziwiony, i moja podr odbya si bez specjalnych przygd, opowiedzia o swojej przygodzie. Na usilne moje nalegania zdj koszul i kiedy policzyem na ciele dwadziecia dwie krwawe rany, zaczem na nalega, aby o tym fakcie zameldowa komendzie wizienia. W pierwszej chwili odrzuci t propozycj, po nie przespanej jednak nocy i pod wpywem moich nalega, i ryzykuje w ten sposb cik komplikacj, zdecydowa si zameldowa. Odtd przez miesic by przedmiotem opieki ze strony wiziennego lekarza, a w zamian za to ja musiaem spenia normalne czynnoci wizienne rwnie i za niego. Gdy przeszy terminy obu niedzieli wyborczych, przewieziono nas pewnej nocy do wizienia cywilnego w Grjcu pod Warszaw. Wracaem rwnie w towarzystwie komisarza policji, wyjtkowo grzecznego, razem z Barlickim. Od naszego konwojenta dowiedzielimy si szczegw o wynikach niedawnych wyborw i o poruszeniu, jakie w spoeczestwie wywoao osadzenie przywdcw politycznych w Brzeciu. W Grjcu przypada mi cela razem z Witosem i Bagiskim. Trzeciego dnia pobytu zostaem wypuszczony na wolno po zoeniu kaucji w wysokoci dziesiciu tysicy zotych przez jednego z seniorw-zaoycieli NZR inyniera Wadysawa Malangiewicza, dyrektora biura prezydialnego Ministerstwa Przemysu i Handlu. Czekay na mnie wiadomoci raczej nieprzyjemne. Przede wszystkim klska wyborcza Centrolewu przez zastosowanie wyjtkowego napicia bezprawia: uniewanienie szeregu list, cyniczne dosypywanie gosw BBWR w okrgach, w ktrych listy Centrolewu zostay dopuszczone, masowe aresztowania dziaaczy. Towarzyszyo temu z drugiej strony, w przeciwiestwie do poprzednich wyborw, oszczdzanie list Stronnictwa Narodowego, ktre prawie e podwoio swoj reprezentacj

parlamentarn. W rezultacie BBWR uzyska zdecydowan wikszo w obu izbach i tym samym sprawa nie zaatwiona przed Trybunaem Stanu zakoczya si cakowitym zwycistwem Pisudskiego. Jeli chodzi o NPR, wysza ona z oglnego pogromu z pozycj nie najgorsz w stosunku do innych partnerw, jak PPS, a zwaszcza Piast. Dwa wszake incydenty zaciyy nad atmosfer wewntrznych stosunkw. Jednym byo zrezygnowanie ju po moim uwizieniu przez kierownictwo partyjne (Chdzyski, Jankowski) z kolejnoci miejsc na licie w okrgu Pozna - wie. Zgodnie z danymi statystycznymi uzyskaem tam pierwsze miejsce na licie dla dwukrotnego posa Marcina Milczyskiego, gdy drugie przypado kandydatowi Piasta Mieczysawowi Michakiewiczowi. Mimo i odpowiadao to w peni przyjtej zasadzie respektowania wynikw wyborczych z 1928 roku i reprezentant Piasta Rataj nie zgasza adnych zastrzee, powstaa dokoa tej lokaty caa awantura. Michakiewicz, z zawodu nauczyciel gimnazjalny, nie mg pogodzi si z myl, i moe figurowa na drugim miejscu, gdy robotnik zajmuje pierwsze. Zjecha do Warszawy, zaapelowa o pomoc do Witosa, grozi samobjstwem i do tego stopnia sterroryzowa Witosa i Rataja, i ci po prostu wyebrali na przywdcach NPR zmian lokaty. W rezultacie urzdowy wynik wyborw w tym okrgu by taki, e lista Centrolewu uzyskaa zamiast dwch pewnych mandatw tylko jeden, to jest Michakiewicza. Szczegowa analiza wynikw w poszczeglnych obwodach wyborczych wykazaa, w porwnaniu z cyframi 1928 roku, i tylko gosy NPR w peni dopisay, natomiast z gosw piastowskich najwyej jedna czwarta tym razem gosowaa na list Centrolewu. Miar postawy moralnej Michakiewicza by fakt, e w niespena rok nie tylko opuci on PSL Piast, ale rozporzdzajc jakimi powanymi funduszami przystpi do szeroko zakrojonej akcji organizacyjnej i prasowo-wydawniczej nowego narodowo-agrarnego stronnictwa, wyzywajcego si w prozelityzmie prosanacyjnym i wyjtkowo niewybrednej kampanii przeciw Witosowi. Drugi nie mniej nieprzyjemny incydent dotyczy mnie osobicie. Okazao si, e moi przyjaciele, zamiast wysun moj kandydatur na licie pastwowej, postanowili zgosi j w okrgu ostrowskim, w Poznaskiem, uwaanym wprawdzie za najsilniejszy, ale w ktrym lista NPR przed dwoma laty uzyskaa nieco mniej gosw ni wsplna lista katolickiego bloku ludowego (Piast i ChD), wskutek tego kolejno miejsc wypada korzystniej dla Piasta, ktry otrzyma pierwsze i trzecie miejsce, a NPR drugie i czwarte. Nie tylko zapomniano o tym, e tym razem Piast do bezprawnie korzysta z dorobku poprzednich wyborw, ale nawet nie usiowano chociaby tytuem kompensaty za operacj w okrgu Michakiewicza zagwarantowa prezesowi NPR pierwszego miejsca, zostawiajc ewentualnie Piastowi drugie i trzecie. Dziki tej dziwnej kalkulacji przewidziano moj kandydatur na drugim miejscu, a czwarte mia zaj nowy kandydat NPR, nauczyciel ludowy Hoffman. Wskutek bardzo podejrzanego charakteru operacji, w ktre wcignity zosta penomocnik listy z ramienia Centrolewu Szymaski, sekretarz okrgowy Zwizku Robotnikw Rolnych ZZP, do komisji wyborczej zoono list, w ktrej Hoffman figurowa na drugim, a ja na czwartym miejscu. Dziwnie rwnie operacji tej pomg wynik wyborw, ktre day w tym szeciomandatowym okrgu trzy miejsca BBWR, a trzy Centrolewowi. Hoffman, co do ktrego stwierdzono czynny udzia w tej operacji, odrzuci danie kierownictwa NPR dotyczce zoenia mandatu na moj korzy. Co wicej, zgosi akces do klubu parlamentarnego PPS. Nie braem w tej akcji adnego udziau i mimo komplikacji, jak w moich planach wytworzya perspektywa braku diet przy duych trudnociach pracy zarobkowej w dziennikarstwie, byem raczej zadowolony, i w ten sposb zatarasowano mi drog do przymusowego obcowania z instytucj o tak niewybrednej wikszoci, jak stanowi zesp poselski BBWR. Nie mogem jednake pogodzi si

z myl, by tego rodzaju korsarstwo, jakie wobec mnie zastosowano, torowao drog do kariery politycznej kombinatora, jakim okaza si Hoffman. Na moje danie prezydium klubu NPR poinformowao o tym kierownictwo PPS, w wyniku czego klub parlamentarny odmwi przyjcia Hoffmana do swojego grona. Nie przeszkodzio to jednak, by w samym Ostrowie odgrywa on rol czynnego dziaacza partyjnego PPS i przy najbliszych wyborach miejskich wszed z jej ramienia do rady miejskiej. Rwnoczenie gra partyjna uznaa ten stan za zupenie normalny.

1931
Incydent ostrowski i konieczno ulokowania si moliwie najoszczdniejszego w nowych trudnych warunkach materialnych przesdziy, i wiosn tego roku decyduj si osiedli w Poznaniu. Zbiega si to z zakoczeniem ledztwa w sprawie brzeskiej, prowadzonego przez sdziego Demanta. Nie otrzymawszy od niego zawiadomienia o zakoczeniu ledztwa, zgaszam si osobicie i dowiaduj si, i sprawa moja zostaa wyczona, poniewa nie bdc posem do III Sejmu nie braem bezporedniego udziau w przygotowaniu zamierzonego dla obalenia rzdu spisku. Jestem natomiast podejrzany o wspuczestnictwo w przestpstwie, jakiego dopuci si na stanowisku zastpcy szefa administracji wojskowej genera ymierski i w zwizku z tym toczy si bdzie przeciwko mnie osobne ledztwo. W rozpocztym natomiast w kocu padziernika procesie brzeskim przed sdem okrgowym w Warszawie wezwany zostaem jako wiadek obrony. Przesuchanie to byo jednym z goniejszych w toku tego 6 tygodni trwajcego procesu. Doszo na nim do parokrotnych moich star z prokuratorem Grabowskim. Najwiksze napicie spowodowa mj adwokat, zasiadajcy na awie obrocw, Antoni Landau, zadajc mi pytanie, ktre postawio w kopotliw sytuacj prokuratora - dlaczego dzielc z oskaronymi dugie tygodnie wizienia ledczego nie zasiadam razem z nimi na awie oskaronych. Gdy Grabowski do nieudolnie prbowa na to replikowa, Landau zareagowa powiedzeniem, ktre stao si sensacj dnia i obiego ca pras: wiadek Popiel jest tym oskaronym, ktry zgubi prokuratora ... Oczywicie po takiej historii prokurator musia si znale. Caa jego dziaalno ograniczya si do zarzdzenia przesuchania mnie w kilkanacie miesicy pniej w Poznaniu przez specjalnie z Warszawy przybyego sdziego. A potem przez dugie miesice, a waciwie i lata nic si w tej sprawie nie dziao. Dopiero gdzie w poowie 1935 roku, tu przed rozwizaniem Sejmu kadencji 1930-1935, otrzymuj od inyniera Malangiewicza list z gratulacjami z powodu umorzenia przeciwko mnie sprawy o rzekome przestpstwa. Oficjalnie nikt mnie o tym nie zawiadomi. Dopiero zniecierpliwienie Malangiewicza, ktry tymczasem przeszed na emerytur i poirytowany unieruchomieniem powanej na wczesne warunki sumy dziesiciu tysicy zotych, zwrci si do sdu o wyjanienie, jaki jest stan sprawy, w zwizku z ktr wpaci t kaucj. I wtedy okazao si, e sprawa jest umorzona i moe podj kaucj. Samopoczucie przywdcw politycznych, skazanych w procesie brzeskim oraz ich kierownictw partyjnych ju pod koniec tego roku wyranie sprzyjao myli podjcia jakie inicjatywy dla wyprowadzenia kraju z tego odrtwienia, jakim by gwat brzeski i jego nastpstwo, bezwolny Sejm wikszoci sanacyjnej. We wrzeniu tego roku, podczas oglnopolskiego zlotu Sokoa w Poznaniu, spotkaem si z Wojciechem Korfantym i Wincentym Witosem. Po wsplnej wymianie pogldw doszlimy do wniosku, i dojrza czas do wystpienia z inicjatyw zjednoczenia opozycji, ktra tylko

w ten sposb moe zahamowa, czy choby opni denia sanacyjnej wikszoci do nadania pastwu cakiem ju jawnej struktury totalitarnej w formie nowej konstytucji. W wyniku tej inicjatywy odbya si w pierwszych dniach padziernika w Warszawie konferencja z udziaem przedstawicieli SL (Stronnictwa Ludowego), ktre powstao ze zjednoczenia wiosn 1931 roku trzech stronnictw ludowych, PPS, ChD i NPR. Inicjatorzy wystpili z sugesti, aby konsolidacj obj ca opozycj, to jest cznie z SN (Stronnictwem Narodowym). Przedstawiciele PPS, Barlicki i Puak cakowicie si do tej propozycji przychylili. Ze wzgldu na moliwe trudnoci postanowiono rozpocz rozmow z narodowcami od Dmowskiego, ktry aczkolwiek nie by posem, wywiera decydujcy wpyw na dziaalno stronnictwa. Dla przygotowania gruntu zgodzono si, aby wstpne rozmowy z Dmowskim odby Korfanty. Mimo e wynik tej rozmowy nie by zbyt zachcajcy i wskazywa, i SN, odzyskawszy po wyborach dobre samopoczucie, nastawia si raczej na wykorzystanie koniunktury, w ktrej gwny atak sanacji skierowany jest na stronnictwa centrum i lewicy, nastpna konferencja upowania Witosa i Jankowskiego do przeprowadzenia z Dmowskim oficjalnej rozmowy na temat projektu porozumienia caej opozycji. Tym razem Dmowski by znacznie bardziej szczery i wrcz owiadczy, i nie widzi dla obozu narodowego adnego interesu w szybkim zlikwidowaniu reymu sanacyjnego, jeeli ma by on zastpiony przez rozbit i skcon demokracj starego typu liberalnego. Owiadczy wrcz, i rozwj sytuacji w Polsce sprzyja dojciu do wadzy obozu narodowego, ktry jedyny moe wyprowadzi Polsk z bagna, w jakim si obecnie znajduje. Sanacja w tej chwili przygotowuje grunt dla uatwienia pracy przyszemu rzdowi narodowemu. Nie tai, e chodzi w tym wypadku o akcj wczesnego ministra pracy Aleksandra Prystora, ktry pod pretekstem robienia porzdkw w kasach chorych, realizowa waciwie lansowany od dawna przez Lewiatan program ograniczenia ustawodawstwa socjalnego. Takie same, chocia z jeszcze wiksz otwartoci wypowiedziane pogldy rozwija rwnoczenie Dmowski w duszej rozmowie z byym posem ChD ksidzem Zygmuntem Kaczyskim podczas dugiego spaceru w czasie pogrzebu witej pamici Marylskiego. O stanie umysu tego szedziesicioletniego wwczas dziaacza najlepiej wiadczy jego powiedzenie, e gdy zostanie powoany do stworzenia rzdu, poza nim aden z ministrw nie bdzie mia powyej trzydziestu lat. W tym stanie umysu bezsprzecznego wodza polskiego nacjonalizmu szuka naley midzy innymi przyczyny, dlaczego w najbliszym ju okresie, po rozwizaniu organizacji modziey OWP (Obozu Wielkiej Polski), wyoniy si z niej a trzy frakcje, w tym dwie: ONR (Obz Narodowo-Radykalny) i Falanga z wyranym programem totalitarno-nacjonalistycznej dyktatury. Stanowisko Dmowskiego przesdzio o niepowodzeniu akcji konsolidacyjnej. W tym samym mniej wicej czasie musiaem zanotowa drugie niepowodzenie. Wycigajc wnioski z moich obserwacji paryskich oraz wykorzystujc fakt, e w kierownictwie ChD doszo do zmiany i faktyczny jej przywdca Korfanty obj nareszcie przewodnictwo ruchu, postanowiem wszcz kroki w kierunku zrealizowania planu poczenia obu naszych stronnictw. Nawizywaem w ten sposb do wyczerpujcej rozmowy, jak przeprowadziem w Brzeciu pod koniec mojego tam pobytu z Korfantym, ktry by moim towarzyszem niedoli przez ostatnie kilka dni. Byy pewne trudnoci z dawn ekip kierownicz NPR, ktra jednak wobec powanych zmian w nastrojach dow, pod wpywem rozwoju sytuacji wewntrznej, politycznej, a w szczeglnoci stanowiska ZZP, przyczya si do mego wniosku o wystpienie z inicjatyw poczenia z ChD. Na przeomie lat 1931-1932

odbylimy kilka konferencji, ktrych wynik zdawa si rokowa jak najlepszy epilog. Przygotowany z naszej strony przez Chdzyskiego projekt ewentualnego programu, zawierajcy do zrczn kompilacj dwch dotychczasowych, nie napotka na sprzeciwy ze strony zdawaoby si miarodajnych naszych rozmwcw z Korfantym na czele. Jedyn trudno przedstawiaa kwestia nazwy przyszego zjednoczonego stronnictwa, co do ktrej przedstawiciele chadeccy w wikszoci wypowiadali si za podkreleniem w jakie formie jego chrzecijaskiego charakteru. Sam Korfanty tego nie podziela i proponowa na okres przejciowy zachowanie nazwy obu stronnictw w formie Zjednoczenia ChD i NPR. Sdzc, e sprawa jest w ten sposb dojrza do decyzji, zwoa Korfanty zebranie Rady Naczelnej, na ktrym najniespodziewaniej spotka si nie tylko ze zdecydowan opozycj ultrasw chadeckich z posem warszawskim Wacawem Bitnerem na czele, ale i z tym, e ich stanowisko znalazo poparcie wikszoci czonkw Rady. Decyzja wikszoci domagaa si zarwno podkrelenia w nazwie zjednoczonego stronnictwa jego chrzecijaskiego charakteru, jak i moliwie najszerzej zastosowanej oprawy frazeologicznej typu chadeckiego w sformuowaniach jego programu. Odpowied NPR na to danie bya jednolicie odmowna. (Dla cisoci doda naley, e ju w kilka miesicy pniej gros zwolennikw tego stanowiska dokonao pod wpywem wczesnego ministra spraw wewntrznych Bronisawa Pierackiego secesji i powoao do ycia tak zwane Zjednoczenie Chrzecijasko-Spoeczne, w ktrym znaleli si obaj przedstawiciele ChD z obalonego przez przewrt majowy rzdu. Efemeryda ta szybko zamara, sam za Bitner w trzy lata pniej urzdzi now secesj, znacznie mniej liczn, pod znakiem szukania mandatw na podstawie nowej elitarnej ordynacji wyborczej 1935 roku.)

Drugi pobyt w Paryu (1932)

W kocu maja decyduj si na wyjazd do Parya, przynaglany przez byego korespondenta Kuriera Warszawskiego Stefana Aubaca, ktry za odwane i bezinteresowne obsugiwanie prasy francuskiej na temat Brzecia, pod naciskiem naszego MSZ, straci stanowisko korespondenta. Przed wyjazdem odwiedzi mnie profesor Uniwersytetu Poznaskiego Stefan Dbrowski, dugoletni pose obozu narodowego, bdcy w owym czasie sui generis politycznym doradc prymasa Polski kardynaa Augusta Hlonda. Poinformowa mnie on o nie znanych mi okolicznociach, ktre towarzyszyy ogoszeniu przed kilku tygodniami listu pasterskiego Prymasa O chrzecijaskie zasady ycia pastwowego. Relacje Dbrowskiego byy wrcz sensacyjne. List ten wywoany by reakcj na stan, jaki stworzy Brze w yciu politycznym Polski. Pomylany on by jako zbiorowe ordzie episkopatu, zawierajce wykadni moralnoci chrzecijaskiej dotyczcej podstawowych zasad ycia publicznego, w wietle ktrej zbrodnia brzeska jako przejaw polityki reymu, ktry doszed do wadzy w drodze zamachu stanu, stanowi dla narodu wielkie niebezpieczestwo. Przewaajca wikszo biskupw po dugich rozwaaniach zaakceptowaa w peni projekt tekstu. Stanowczo sprzeciwi si jego podpisaniu drugi kardyna, arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, wobec czego list si ukaza tylko z podpisem prymasa Hlonda. Wskutek tych okolicznoci zosta on wprawdzie w odpowiednio spreparowanych skrtach ogoszony w prasie, z pominiciem jednak najbardziej istotnych elementw. Co wicej, Katolicka Agencja Prasowa (KAP) zostaa zmuszona do zachowania rezerwy wzgldem tego dokumentu.

W tej sytuacji - powiedzia mi Dbrowski - prymasowi bardzo zaley na tym, aby jego list zosta odpowiednio rozreklamowany w prasie zagranicznej i z t wanie misj zwrcono si do mnie o pomoc. Podjem si tego wdzicznego zadania, liczc na wspdziaanie Aubaca, ktry wywiza si z tego zadania w sposb wrcz znakomity. Nie tylko bowiem w najpowaniejszych organach, jak Le Temps, Le Journal des Dbats, ale i w popularnych dziennikach o tendencjach lewicowych pojawiy si obszerne streszczenia listu. Najwikszym bodaj wyczynem byo wydrukowanie penego jego tekstu w wewntrznym biuletynie informacyjnym francuskiego MSZ. Kiedy po szeciu tygodnia wrciem do Poznania, przywiozem ze sob grub tek wycinkw z prasy paryskiej i prowincjonalnej, a take belgijskiej, ktr wrczyem Dbrowskiemu. wczesny dyrektor KAP ksidz Zygmunt Kaczyski poinformowa mnie, e nasze MSZ wprost si pienio z powodu rozmiarw tej reklamy, jak za granic nadano prawie e skonfiskowanemu listowi Hlonda w Polsce. Dziki Aubacowi miaem szereg spotka z rnymi osobistociami ze rodowiska politycznego i dziennikarskiego Parya. Do najciekawszych zaliczam dusz rozmow z najgoniejszym w owym czasie komentatorem politycznym Andr Geraud, piszcym pod pseudonimem Pertinax. Zaskoczy mnie on pytaniem, czy Pisudski w tej chwili (lato 1932) rzdzi jeszcze sam, czy ju jest niewolnikiem w rku pukownikw? Rwnie przy pomocy Aubaca nawizaem bezporedni kontakt z redakcj LAube, w ktrym umieciem zasadniczy artyku na temat gwatownie wzrastajcej wwczas propagandy przeciw zachodniej granicy Polski, ktrej przewodzili czonkowie wczesnego rzdu Rzeszy. Temu prawdopodobnie zawdziczam, e miarodajne czynniki w Warszawie, ktre dowiedziay si o mojej roli w reklamowaniu listu Hlonda, uznay, i nie naley mi z tego powodu robi dodatkowych trudnoci.

1933
Po powrocie do kraju zaczyna si okres szarej codziennej i do beznadziejnej pracy. Uwaga oglna koncentruje si koo sprawy ujednolicenia ustawodawstwa samorzdowego w pastwie i przygotowania do walnej kampanii wyborczej do nowych organw samorzdu wszystkich szczebli; wybory odbyy si w drugiej poowie 1933 roku. czy si to ze zmian mego miejsca pobytu, od kwietnia bowiem 1933 roku przenosz si do Torunia i obejmuj redakcj jedynego organu partyjnego, ktrym jest ukazujca si trzy razy w tygodniu Obrona Ludu. Decyzja ta podyktowana jest koniecznoci stawienia czoa istniejcemu ju od duszego czasu, chocia wolno rozwijajcemu si kryzysowi, ktrego rdo tkwi w zachowaniu si grupy inynierw. Chocia zoona tylko z trzech osb, grupa ta odgrywaa do niedawna decydujc rol w polityce partyjnej. Czonkowie jej uzyskali atwo mandaty w okrgach, z ktrymi poprzednio nic ich nie czyo - Chdzyski by posem z Kaszub, Jankowski posem z wojewdztwa lskiego, Pepowski senatorem z Poznaskiego. Mzgiem i zym duchem tej grupy by Chdzyski. Ju zachowanie si jego w czasie przewrotu majowego, o ktrym tak dosadnie, a niestety wyjtkowo trafnie, napisa w swych Moich wspomnieniach Witos, nazywajc go przezornym tchrzem, dowodzio, i jest to typ polityka, ktry w mniej wicej normalnych warunkach dyplomatyczno-parlamentarnych najprawdopodobniej nie tylko nie byby ujawni brakw swego charakteru, ale nawet wykaza si pewnymi pozytywnymi

rezultatami. Podczas krtkiego okresu rzdu koalicyjnego Skrzyskiego, jako minister kolei, stan cakowicie na wysokoci zadania. Trudnoci i kopoty z nim zaczy si dopiero, gdy rozwiay si naiwne nadzieje na szybki upadek reymu sanacyjnego, a po Brzeciu okazao si, e likwidacj reymu sanacyjnego rodkami parlamentarnymi naley zaliczy do pobonych ycze. Std coraz wikszy dystans w stosunku do mnie. W 1929 roku nie mieli odwagi przeciwstawi si mojej kandydaturze na prezesa. Po Brzeciu byli zawiedzeni, e nie tylko w niczym nie zmieniem swego zasadniczego nastawienia wobec sanacji, ale ze wzmoon energi i konsekwencj staraem si kierowa parti jako swego rodzaju przyczkiem mostowym zdecydowanej opozycji na bardzo wanym i czuym odcinku polityki pastwowej w trzech wojewdztwach zachodnich. Niezalenie od tego drugie rdo kryzysu leao w postawie grupy kierujcej ruchem zwizkowym, to jest central Zjednoczenia Zawodowego Polskiego (ZZP). Zoona bya ona cakowicie ze starych dziaaczy, ktrzy z Westfalii przenieli central do Poznania. Z wyjtkiem jednego z nich, prezesa Zwizku Grnikw Michaa Grajka, nie mieli oni osobistych ambicji politycznych. Za cen tego, by nie mieszano si do ich prac, lojalnie wspdziaali z organizacjami partyjnymi. Od chwili powstania NPR istniaa staa instytucja Komisji Porozumiewawczej NPR i ZZP, zwoywanej doranie w zalenoci od potrzeb, ale co najmniej dwa razy do roku dla omwienia wanych spraw interesujcych cay ruch narodowo-robotniczy i ustalenia wsplnych dla obu jego czonw wytycznych. Do mojego wyjazdu do Francji w 1927 roku Komisja ta funkcjonowaa normalnie. Pniej ju przestaa si zbiera, a waciwie zamara ju w pierwszym okresie mojej prezesury, w kocu 1929 roku. Uzyskaem wwczas informacje, e prezes Zarzdu Gwnego- ZZP Franciszek Makowski, w owym czasie rwnie pose na Sejm (na licie pastwowej w wyborach 1928 roku kandydowa na pierwszym miejscu), zawar pakt wsppracy z nowo mianowanym wojewod poznaskim Borkowskim, w tajemnicy przed zarzdem wojewdzkim partii, ktrego przewodniczcym by wwczas zaleny od niego urzdnik zwizkowy, nie mwic o centrali partyjnej za prezesury Kulczyckiego. Sprawa si ujawnia przez fakt zwikszenia objtoci wojewdzkiego organu partyjnego, na poczet kosztw ktrego Makowski wpaci dziesi tysicy zotych, otrzymanych od wojewody. Po ujawnieniu tego faktu nie tylko niczemu nie zaprzeczy, ale z ca gotowoci podpisa deklaracj o zrzeczeniu si mandatu poselskiego. Odtd jednak nie bra ju adnego udziau w yciu partyjnym, a z czasem, gdy atmosfera tym incydentem wywoana uspokoia si, zacz coraz wyraniej angaowa si w krytyczn ocen nieprzejednanej i szkodliwej dla narodowego ruchu robotniczego polityki Popiela wobec reymu. Incydent z Makowskim, chocia opanowany bez adnych wstrzsw i strat personalnych, przynis konsekwencj dla pozycji NPR do niekorzystn. Organ partyjny, poznaski dziennik Prawda w niedugi czas potem trzeba byo zlikwidowa. Wadze partyjne nie byy w stanie przyj z pomoc, poniewa likwidujc porozumienie z wojewod Borkowskim, zwrciy mu przekazem pocztowym ofiarowan do rk Makowskiego subwencj w wysokoci dziesiciu tysicy zotych. Niedugo potem wybuch kryzys w organizacji lskiej. cieray si tu dwie orientacje: zdecydowanie opozycyjna - prezesa wojewdzkiego Franciszka Roguszczaka, pozostajcego jednak pod wpywem swego syna, czonka organizacji Modziey Wszechpolskiej (!) i zdecydowanie oportunistyczna prezesa najliczniejszego i dobrze zorganizowanego Zwizku Grnikw ZZP Michaa Grajka. Jak ju wspomniaem, by to jedyny z przywdcw zwizkowych chorujcy na mandaty poselskie. Nie wystarczy mu mandat posa na sejm lski, marzeniem jego by mandat senatora Rzeczypospolitej,

co te osign. Grajek sta si waciwie narzdziem w rkach wojewody Michaa Grayskiego i nie mogc podporzdkowa sobie organizacji partyjnej, zacz prowadzi wasn polityk w oparciu o zwizek, ktremu przewodniczy. Gdy wojewdzki organ partii z powodu trudnoci finansowych trzeba byo zlikwidowa, Grajek pospieszy z wydawaniem wasnego pisma codziennego, pocztkowo drukowanego w drukarni partyjnej, a potem ju cakowicie usamodzielnionego. Te wszystkie okolicznoci wpyny na to, e wiosn 1933 roku decyduj si na przeniesienie do Torunia, jako centrum jedynego orodka partyjnego, w ktrym analogiczne do zacytowanych wyej elementy kryzysu nie znalazy adnego gruntu, i gdzie mogem liczy na lojaln wspprac grona wsppracownikw z dyrektorem partyjnej drukarni Antonim Antczakiem na czele. W tym nowym okresie toruskim postawiem sobie za zadanie z jednej strony oczyszczenie partii z wszelkich elementw chwiejnych i oportunistycznych, z drugiej rozszerzenie terenw jej dziaalnoci przez wzmoony wysiek na przylegych terenach ziem byego Krlestwa, dla uatwienia czego braem pod uwag ewentualn zmian nazwy. W dalszym za etapie powrcenie w odpowiednim momencie do przegranej z winy ultrasw chadeckich koncepcji zjednoczenia NPR z ChD. Zamierzenia te z uwagi na wczesne nasze moliwoci mona byo uwaa za bardzo miae. Dysponowalimy zaledwie jednym organem partyjnym o duym, jak na wczesne stosunki, nakadzie, bo z gr 60 tysicy egzemplarzy, ale obcionym waciwie pod rozmaitymi postaciami ponoszeniem wszystkich ciarw organizacyjnych. Na samym wstpie tego okresu trzeba byo przej przez cik prb ujawnienia swego oparcia w masach poprzez wybory samorzdowe na podstawie nowej, bardzo skomplikowanej, jak praktyka wykazaa, dajcej pole do niesychanie perfidnego charakteru naduy, ordynacji wyborczej. Nowa ordynacja samorzdu terytorialnego przewidywaa demokratyczne, bezporednie wybory tylko na najniszym szczeblu - do rady gromadzkiej. Natomiast ju wybory rad gminnych zbiorowych gmin, ktre na wzr byego zaboru rosyjskiego zastosowano w caym pastwie, odbyway si systemem porednim, poprzez radnych gromadzkich. Z kolei rady powiatowe wybierane byy przez czonkw rad gminnych. W miastach, gdzie trudno byo nie zastosowa systemu bezporednich wyborw, posuono si zrcznym bardzo wybiegiem podziau na obwody wyborcze. Dokonyway tego organy administracji pastwowej. Jakimi za kieroway si przesankami, dowodzi najlepiej mi znany przykad stolicy wojewdztwa pomorskiego, Torunia, w ktrym obwody wyborcze tak wykrojono, e z czterech stron rynku kada naleaa do innego okrgu i rwnoczenie, o ile monoci, wczano do nich koszary wojskowe ze wzgldu na zamieszkaych tam z rodzinami zawodowych podoficerw. Praktyka wyborcza godnie odpowiadaa tendencjom tego rodzaju ram organizacyjnych. Aby ugodzi w NPR, ktrego gwn podstaw byy kadry robotnikw rolnych, wadze wyznaczyy na komisarzy wyborczych najbardziej podlegy sobie element, nauczycielki albo nauczycieli ludowych. Wykonali oni powierzone przez wadze zadania w sposb celujcy. Jak to w swoim czasie dokumentarnie podawaa Obrona Ludu, w co najmniej stu gromadach miejscowe komrki NPR nie mogy w terminie zoy list wyborczych, poniewa w oznaczonych godzinach lokale te byy zamknite. Gdy za przysza druga faza wyborw, do rad gminnych, uruchomiono cay aparat szykan, wezwa na przesuchy pod fikcyjnymi zarzutami naszych radnych gromadzkich, aby w ten sposb uatwi zwycistwo list sanacyjnych. W ten sposb z trudem ju nasi reprezentanci mogli si dosta do trzeciej siatki wyborczej, to jest do rad powiatowych. I tak si dziao w dwch wojewdztwach, w ktrych jeszcze niedawno, przy poprzedniej ordynacji wyborczej, zadekretowanej przez ministerstwo byej dzielnicy

pruskiej w 1921 roku, reprezentacje NPR byy najsilniejsze, czego wyrazem byo, i marszakami sejmikw wojewdzkich w tych wojewdztwach byli dwaj wybitni nasi dziaacze: Marcin Milczyski w Poznaskiem i Antoni Antczak na Pomorzu. O caoci obrazu i zadokumentowaniu z jakiego rodzaju metodami deprawacyjnymi reym wczesny organizowa te wybory, wiadczy fakt ujawniony dopiero przed samym wybuchem wojny. W piwnicach urzdu pocztowego Toru gniy stosy drukw wyborczych, ktre na zarzdzenie BBWR zostay skonfiskowane. Pamitam, e niemal w ostatniej chwili dopiero zorientowalimy si, i nasi wyborcy nie otrzymali rozesanych im poczt materiaw z list kandydatw.

1934
Zacz si ten rok od podwjnie feralnej daty 26 stycznia, kiedy to dokonay si dwa wydarzenia majce przynie bardzo ujemne konsekwencje w yciu Polski. Tego dnia w drodze swoistego zamachu wikszo rzdowa przeprowadzia uchwalenie nowej konstytucji wprowadzajcej wyranie totalitarny system rzdzenia. Rwnoczenie nastpio w Berlinie podpisanie polsko-niemieckiego paktu o nieagresji, co w polityce zagranicznej oznaczao odejcie od tradycyjnej, na og przez wszystkie stronnictwa akceptowanej, linii politycznej. Ta manifestacja niezalenoci polskiej polityki w wczesnym ukadzie si i ujawniajcych si tendencjach w dyplomacji zachodnich mocarstw moga by sama w sobie bardzo sensown pod warunkiem obserwowania jej z najdalej posunit ostronoci i nieufnoci wobec zamiarw Hitlera. Tymczasem stao si wrcz odwrotnie. Uderzono w ton zaufania do wodza III Rzeszy, zapowiadajc radykalny zwrot w stosunkach reprezentowanych przez niego Niemiec do narodu polskiego i jego ywotnych interesw. Uchwalony 26 stycznia projekt konstytucji sta si prawem dopiero po pitnastu miesicach. Do dzisiaj brak miarodajnych danych, czemu przypisa tak dug zwok. Oglnie przyjmuje si, i zamach 26 stycznia, bdcy dzieem Sawka i Stanisawa Cara, nie znalaz aprobaty Pisudskiego. Mia on si wyrazi do Sawka, gdy ten mu komunikowa o zwycistwie w Sejmie: za wczenie likwidujecie w Polsce demokracj. Brzmi to jednak mao prawdopodobnie, a raczej nieprzekonywajco, zwaywszy, e tekst konstytucji by logicznym ukoronowaniem praktyk Pisudskiego stosowanych podczas formalnego obowizywania konstytucji marcowej. Wobec obu tych wydarze NPR zaja zdecydowanie opozycyjne stanowisko. Jako stronnictwo opierajce si na masach robotniczych byej dzielnicy pruskiej, bylimy jak mao ktry z ruchw politycznych wczesnej Polski niezmiernie uczuleni na groce ze strony Niemiec denia odwetowe. Od chwili dojcia Hitlera do wadzy, a ze szczeglnym nateniem w okresie zapocztkowanej paktem o nieagresji przyjani, obserwowalimy na miejscu aktywno mniejszoci niemieckiej z coraz mniej maskowanymi pozorami lojalnoci. Co gorzej, wszelkie prby alarmowania opinii publicznej na temat nowej, agresywnej prnoci Niemcw w wojewdztwach zachodnich byy ostro tpione przez cenzur. Normalna dziaalno organizacyjna komrek partyjnych, a zwaszcza pomylne wwczas rozwijajcy si nasz Zwizek Modziey Pracujcej Jedno, napotykay na stae trudnoci ze strony policji, gdy analogiczna akcja niemiecka rozwijaa si cakiem swobodnie. Rwnoczenie z t powan atmosfer zbierajcych si nad Polsk niebezpieczestw toczyy si na naszym partyjnym podwrku mae gierki politykierw, nie widzcych istotnych problemw

i zapatrzonych w swoje mandaty. Nie doceniano zupenie tego, e jeeli reym zdecydowa si na narzucenie pastwu, z naruszeniem istniejcego porzdku prawnego, nowej konstytucji, to nie po to, aby w dalszym cigu tolerowa istnienie orodkw opozycji, zwaszcza na terenie parlamentu. udzono si co do zachowania dotychczasowej demokratycznej ordynacji wyborczej, opartej przecie na dekrecie Naczelnika Pastwa z listopada 1918 roku. Na tym tle dojrzeway osobiste kryzysy, wrd ktrych najostrzejszy mia miejsce midzy Chdzyskim a Antczakiem, uwaanym za najbliszego mego powiernika. W takiej to atmosferze doszo do mojej rezygnacji z prezesury Stronnictwa na posiedzeniu GWK wczesn jesieni tego roku. Formalnie sprawo musiaa by zaatwiona przez Rad Naczeln, ktrej zwoanie wymagao kilku tygodni czasu. Fakt ten wykorzystaa grupa Chdzyskiego i na posiedzeniu kadubowego GWK wikszoci gosw zdecydowaa odwoanie wyznaczonego na grudzie VI kongresu partii. Liczc na porozumienie z przewodniczcym Zwizku Robotnikw Rolnych Leonem Leniewskim, miaa ona nadziej przygotowania odpowiedniego wyboru delegatw w terminie pniejszym i zlikwidowania mojej pozycji na terenie partii. Decyzja ta bya rwnie swego rodzaju zamachem w wietle postanowie Statutu organizacyjnego, wedug ktrego kongres zwouje Rada Naczelna. Tote na odbytym w kilka tygodni pniej, dla zaatwienia mojej rezygnacji, posiedzeniu Rady, doszo do ostrego starcia, w wyniku ktrego przewaajc wikszoci gosw Rada uznaa odwoanie kongresu za nielegalne. Stosunek gosw okaza si wyjtkowo niekorzystny dla grupy Chdzyskiego, poniewa do licznie zasiadajcy w skadzie Rady sekretarze Zwizku Robotnikw Rolnych bynajmniej nie poszli za przykadem swojego prezesa. W rezultacie znaczn wikszoci gosw nie przyjto mojej rezygnacji i wybrano GKW w nowym skadzie, bez udziau grupy Chdzyskiego, ktra przed gosowaniem opucia sal obrad. Kongres poprzedzony by nie tylko oywion dziaalnoci grupy Chdzyskiego, ale i montowaniem intryg personalnych, w ktrych by on swego rodzaju mistrzem. Przekonawszy si, i bez zrobienia powaniejszej wyrwy w popierajcej mnie wikszoci nie osignie swego celu, postanowi zaofiarowa prezesur partii jednemu z czoowych przedstawicieli popierajcej mnie wikszoci, senatorowi pomorskiemu, doktorowi Tadeuszowi Michejdzie, ktry to zdecydowanie odrzuci. Kongres odby si w atmosferze duego napicia i oczekiwania ze strony naszych przeciwnikw, czego dowodzio stosunkowo liczne zjawienie si w Toruniu, gdzie si odbywa, sanacyjnych dziennikarzy. Ju przy wyborze prezydium jednak okazao si, i grupa Chdzyskiego jest w mniejszoci. Jej kandydat na przewodniczcego kongresu, byy minister Jankowski, chocia cieszcy si najwiksz spord swojej grupy sympati w doach partyjnych, otrzyma niespena 40 procent gosw, gdy nasz kandydat Michejda ponad 60 procent. Pod koniec obrad, wypenionych dwoma dniami ostrej wzajemnej krytyki, stosunek ten ulega jeszcze bardziej zmianie na niekorzy przyjaci Chdzyskiego. W wyborach do Rady Naczelnej, ktre po raz pierwszy w historii NPR odbyway si nie na jedn list uzgodnion w onie komisji matki, ale na dwie, lista Chdzyskiego skupia zaledwie 30 procent gosw. Atmosfera obrad, szczeglnie za zacito, z jak grupa Chdzyskiego atakowaa moj polityk, jako rdo wszystkich niepowodze partii wobec realnej rzeczywistoci politycznej pastwa, bya tego rodzaju, e nakazywaa liczenie si z daleko idcymi konsekwencjami, cznie z wywoaniem rozamu i prb wytworzenia nowego ugrupowania. W zwizku z tym, dla uniemoliwienia

ewentualnym rozamowcom gry, zdecydowaem si wycofa przygotowane projekty zmian, midzy innymi odnonie do zmiany nazwy. Posunicie to okazao si trafne i prawdopodobnie w niemaym stopniu przyczynio si do tego, e w roku nastpnym, gdy po rozwizaniu ostatniego Sejmu wybranego na podstawie demokratycznej ordynacji wyborczej trjka przyjaci z Chdzyskim na czele uznaa za waciwe wystpi z partii, nie pocigna za sob dosownie nikogo.

1935-1939
Dla usprawiedliwienia wobec opinii publicznej niezrozumiaej przerwy w ostatecznym uchwaleniu konstytucji, zaprzgnito do pracy nad jego tekstem wikszo sanacyjn Senatu, wrd ktrej przewaali rnego kalibru konserwatyci. W kocu po dugich naradach ustalono ostatecznie tekst, cigle jednak nie dochodzio do aktu kocowego, to jest uchwalenia poprawek przez Senat i nastpnie przyjcia ich przez Sejm. A nagle t prawie czternastomiesiczn zwok odrobiono w cigu miesica. Pozostawao to w cisym zwizku ze stanem zdrowia Pisudskiego. Jak zwykle od powrotu do wadzy, dzie swoich imienin spdza on w Wilnie. Tegoroczny powrt odby si w do niezwykych warunkach. Wprawdzie nie nadano mu, jak normalnie, charakteru masowej manifestacji powitalnej na dworcu, za to jednak przez dziwne jakie niedopatrzenie zademonstrowano, i stan zdrowia Pisudskiego jest zatrwaajcy. Tytuowa strona poczytnego tygodnika ilustrowanego wiatowid (wydawnictwo prorzdowego koncernu IKC) przyniosa zdjcie marszaka z trudem wychodzcego z wagonu sypialnego i podtrzymywanego przez dwch adiutantw. Ju w par godzin po pojawieniu si pisma w Warszawie policja na specjalne zarzdzenie Skadkowskiego skonfiskowaa wszystkie egzemplarze w kioskach a nawet w kawiarniach i czytelniach publicznych. Odtd wypadki potoczyy si w przyspieszonym tempie. Nastpuje najpierw zmiana na stanowisku premiera. W miejsce Leona Kozowskiego, staje na czele nie zmienionego poza tym skadu rzdu Sawek. Dzieje si to 28 marca. Nastpnie w byskawicznym tempie zapadaj uchway w Senacie i w Sejmie. 23 kwietnia nastpuje na Zamku uroczyste podpisanie nowej konstytucji. Rwnoczenie wezwany z Wiednia profesor specjalista wraz z lekarzami warszawskimi stwierdzaj u Pisudskiego raka wtroby i odka. W kilkanacie dni pniej nastpuje pogorszenie, a w niedziel 12 maja wieczorem zgon. Dzie ten spdziem na lsku, w Chorzowie, gdzie od pewnego czasu miecia si siedziba wadz wojewdzkich partii, poniewa tam mielimy partyjn drukarni. W poudnie przemawiaem na masowym, bo ponad trzy tysice uczestnikw liczcym wiecu i omawiajc dziwny popiech w uchwalaniu nowej konstytucji, napomknem, e tym razem decyzja co do terminw leaa w rkach... lekarzy. Gdy po kilku godzinach ogoszono, e Pisudski nie yje, moi suchacze uznali, e ich prezes rozporzdza wyjtkowym materiaem informacji z najcilejszego rodowiska rzdowego. Wracaem ze lska z przekonaniem, e wprawdzie zamkn si brzemienny w skutki okres naszej historii, ale e mier Pisudskiego nie oznacza bynajmniej koca jego reymu. Braem natomiast pod uwag moliwo powstania w jego centrum kierujcym tar i konfliktw, ktre, gdyby opozycja zdobya si wreszcie na jedno dziaania z mdr taktyk, mogyby doprowadzi z czasem do rozamu w obozie sanacyjnym i porozumienia bardziej odpowiedzialnych w nim czynnikw z masowymi ruchami politycznymi, reprezentowanymi przez opozycj. Std te w cigu tej prawie nie

przespanej nocy w pocigu ustaliem dla siebie i mego najbliszego otoczenia program dziaania tak na krtk, jak i dalsz met. Zdecydowany byem przystpi do jego realizacji ju w dniach najbliszych. Przewidywania moje co do moliwoci wewntrznych tar w kierujcej ekipie sanacyjnej znalazy potwierdzenie ju pierwszego dnia, kiedy przysza wiadomo o nominacji Edwarda Rydza-migego na Generalnego Inspektora Si Zbrojnych. Powszechnie oczekiwano, i nastpc Pisudskiego na tym stanowisku bdzie Kazimierz Sosnkowski, niewtpliwie, niezalenie od brakw i wad swojego charakteru, najinteligentniejszy w zespole jego wsppracownikw. Sosnkowskiemu nie darowano jednak jego saboci w momencie rozpoczcia zamachu majowego. Chocia przywrcony pozornie do ask i zamianowany po wyleczeniu zastpc Generalnego Inspektora, jak si okazao, uywany by za ycia Pisudskiego do czynnoci raczej reprezentacyjnych. Zostao to odszyfrowane w zespole stranikw spucizny jako wskazwka, i Szef nie ma by nastpc. Czuwa nad tym pukownik Bogusaw Miedziski i on to zmontowa t zaskakujc samego Sawka intryg, e kiedy ten jako premier zjawi si u prezydenta Ignacego Mocickiego dla omwienia sprawy nastpstwa po Pisudskim na stanowisku Generalnego Inspektora Ministerstwa Spraw Wojskowych, zasta ju u niego Rydza, ktrego mu prezydent przedstawi jako przyszego Generalnego Inspektora. By to pierwszy akt rozgrywki midzy Mocickim a Sawkiem, ktrego jakoby Pisudski wyznaczy na stanowisko gowy pastwa po wejciu w ycie nowej konstytucji. Do ostatecznej rozgrywki doszo jednak dopiero w kilka miesicy pniej. Na razie stano przed Sawkiem zadanie utrzymania osieroconego przez mistrza systemu, ktry mia rozegra pierwsz dla swego trwania batali, jak bya dostosowana do potrzeb nowego reymu ordynacja wyborcza i oparte na niej wybory do Sejmu i Senatu, ktrych kadencja zbliaa si wanie ku kocowi. Sawek zaskoczy nie tylko opozycj, ale i do liczne na peryferiach reymu orodki pochodzce z dawnych ugrupowa opozycyjnych, jak PPS, dawn Frakcj Rewolucyjn (Rajmund Jaworowski), NPR Lewic, Napraw, projektem ordynacji wyborczej urgajcej przyznanemu w konstytucji systemowi czteroprzymiotnikowych wyborw. Bodaje jedynie konserwatyci byli zachwyceni jego pomysem powoania tak zwanych zgromadze okrgowych, posiadajcych wyczne prawo wysuwania kandydatw. Wywoao to du fal niezadowolenia, ale na og nie naruszyo zwartoci organizacyjnej BBWR. Bodaje najbardziej dramatycznym przejawem tej operacji by fakt, jaki nastpi na terenie tak zwanej NPR Lewicy. Jej faktyczny organizator Antoni Ciszak z Poznania z pochodzenia dawny socjalista, u ktrego kult do Pisudskiego mia dwa rda - niech do czoowych przywdcw ZZP i nienawi do endecji, by jednak szczerym radykaem i z coraz wikszym trudem przychodzio mu uspokaja swoje sumienie, i ewolucja pisudczyzny u wadzy stacza si na coraz bardziej antydemokratyczne bezdroa. Projekt ordynacji wyborczej przedoony przez Sawka tak nim wstrzsn, e dosta ataku serca i wkrtce zmar. Przeyem w zwizku z tym charakterystyczne dowiadczenie. Powiciem Ciszakowi w Obronie Ludu dusze wspomnienie, w ktrym oddaem hod szczeroci jego przekona, wykazujc rwnoczenie tragedi atwowiernego dziaacza. Napisaem to wspomnienie z intencj wyraenia swojego uznania dla przeciwnika, ktry po opuszczeniu NPR nie szczdzi mi przykroci, gwnie z myl oddziaania na do znaczny krg dawnych naszych zwolennikw, ktrzy za nim poszli, osabiajc nasz organizacj w Poznaniu i w paru najbliszych powiatach. Reakcja nie tylko wielu czytelnikw, ale przede wszystkim rnych gowaczy lokalnych tak

partyjnych, jak i zwizkowych mocno mn wstrzsna. Posypay si liczne protesty zaprzeczajce zdawaoby si mocno utrwalonej w obyczajowoci polskiej zasadzie, e de mortuis nil nisi bene. Now ordynacj uchwalono 8 lipca, a w dwa dni pniej prezydent rozwiza Sejm i Senat. Termin nowych wyborw wyznaczono na 8-15 wrzenia. Stronnictwa opozycyjne zgodnie, chocia bez uprzedniego porozumienia, odpowiedziay na antydemokratyczn ordynacj bojkotem wyborw. Wynik tej decyzji przeszed najbardziej optymistyczne przewidywania. Okazao si, e w wyborach do Sejmu wzio udzia wedug danych urzdowych zaledwie 46,5 procent uprawnionych do gosowania. Bya to wymowna demonstracja, i wikszo spoeczestwa odrzuca totalitarny system. Nazwaem te wybory w Obronie Ludu plebiscytem milczenia. Okrelenie okazao si do tego stopnia udane, i niejednokrotnie wracao ono w rozwaaniach i dyskusjach, a zwaszcza artykuach czoowego publicysty socjalistycznego Mieczysawa Niedziakowskiego na amach Robotnika. W nowym parlamencie Sawek rozporzdza bezwzgldn wikszoci gosw. Dwaj najblisi mu wwczas ludzie, Car i Prystor, zostali marszakami. Byo to jednak ostatnie jego zwycistwo, kiedy bowiem wycigajc logiczny wniosek z zakoczonego procesu budowy nowego reymu zada od Mocickiego zwoania przewidzianego konstytucj zgromadzenia elektorw dla wyboru nowego prezydenta, ten wrcz zakwestionowa jego wersj, jakoby wol Pisudskiego byo przeprowadzenie zmiany na stanowisku prezydenta w takim wanie momencie i owiadczy, i czuje si na siach dokoczenia konstytucyjnego okresu trwania swego mandatu, to jest jeszcze przez prawie 5 lat. W kilka dni pniej konflikt jeszcze bardziej si zaostrzy, kiedy Sawek, nie tracc jeszcze nadziei na rozegranie tej partii z Mocickim, zgosi dymisj. Prezydent jej nie przyj, ale wykorzysta t sytuacj dla osaczenia Sawka, proponujc mu na wicepremiera i rwnoczenie pewnego rodzaju dyktatora w sprawach gospodarczych, byego ministra Eugeniusza Kwiatkowskiego. Nowym premierem zosta byy pose Wyzwolenia, przejciowo szef paroosobowego Klubu Pracy, do ktrego nalea Bartel, Marian Kociakowski. W gronie rozsianych po rnych klubach pisudczykw II Sejmu, wyrnia si on tym, i potrafi zachowa pewnego rodzaju bezstronno w ocenie przeciwnikw. W swoim czasie na przykad z okazji synnych manewrw, jakie zorganizowa Sikorski, jako minister spraw wojskowych w gabinecie Wadysawa Grabskiego, on, obserwujcy je w charakterze wiceprzewodniczcego sejmowej komisji wojskowej, mia odwag uda si do Pisudskiego i referujc mu o przebiegu manewrw wyrazi przekonanie, e Sikorski prowadzi w wojsku dobr robot i Komendant powinien w jaki sposb uoy z nim wspprac... Odpowiedzi byo przerwanie rozmowy i nieprzyjmowanie Kociakowskiego tak w Sulejwku, jak i po przewrocie w Belwederze, mimo i w samym przewrocie bra on aktywny udzia. Znajc ten fakt, a z drugiej strony posiadajc w skadzie gabinetu dwch dawnych kolegw, a nawet przyjaci (Grecki, kolega gimnazjalny i Juliusz Ulrych z Zarzewia) oraz upatrujc w skadzie nowego rzdu - z wyjtkiem jednej osoby ministra sprawiedliwoci Czesawa Michaowskiego - raczej tendencje w kierunku pewnej liberalizacji (Juliusz Poniatowiski rolnictwo, witosawski owiata) rozwaaem, czy nie naleaoby podj z ramienia opozycji pewnych prb zblienia si do nowej ekipy rzdowej w chwili, gdy czeka j niewtpliwie cika rozprawa z wikszoci wasnych cia ustawodawczych. Zwierzyem si z tej myli paru osobistociom, w pierwszym rzdzie generaowi Sikorskiemu, a take byemu przywdcy PPS Barlickiemu, dokoa ktrego skupiay si opozycyjne elementy partii i obaj zgodnie doradzali mi podjcie krokw zmierzajcych do nawizania kontaktw

i wybadania, czego mona oczekiwa od Kociakowskiego w dziedzinie rzucenia pewnego rodzaju pomostu w stron spoeczestwa. Zadanie w tym kierunku miaem do uatwione, pozostawaem bowiem cigle w niezych stosunkach z byym senatorem Wyzwolenia bliskim Kociakowskiemu, inynierem Wacawem Januszewskim. Na moj prob podj si on delikatnej misji nawizania kontaktw i przez jakie dwa czy trzy miesice relacjonowa mi wyniki rozmw, jakie od czasu do czasu przeprowadza na ten temat z Kociakowskim. Najpierw to byy czcze wyrazy zadowolenia z powodu faktu, e opozycja czy z nim jakie nadzieje, potem wymwki, i z powodu wewntrznych rozgrywek w obozie rzdowym nie moe na razie wystpi z programem, na gruncie ktrego mogoby nastpi jakie spotkanie chociaby z czci opozycji, a w kocu rozmowy si urway. Sam Januszewski okreli je w kocowym stadium jako beznadziejne. Kociakowski za prbowa do nich wrci wtedy, kiedy przesta by premierem i dla opozycji nie reprezentowa nic, co by mogo j interesowa. Sabo, jak Kociakowski okaza na otwartym przez moj inicjatyw odcinku moliwoci nawizania kontaktw z opozycj, wystpia w niepomiernie wikszej wyrazistoci w sterowaniu przez niego naw rzdow. Rycho przekonali si o tym gwni, a na razie jeszcze nie dogadani ze sob wodzowie reymu, to jest Prezydent i Generalny Inspektor Si Zbrojnych. Zaniepokojeni akcj Sawka doprowadzili oni do zawarcia midzy sob porozumienia, ktrego ofiar pad Kociakowski. Los jego ju by przesdzony w pocztkach 1936 roku i tylko rne wydarzenia midzynarodowe opniy jego termin. Ustpi w maju 1936 roku. Nowym premierem zosta - w wyniku kompromisu midzy obu czynnikami decydujcymi - genera Sawoj-Skadkowski. Wybr ten zaskoczy zarwno opozycj, jak i obz rzdowy, ktrego najbardziej, zdawaoby si, miarodajni przedstawiciele uspokajali swych zwolennikw, e jest to obsada przejciowa, nim nastpi porozumienie w sprawie powaniejszego kandydata na miar wymaganej sytuacji. Jako takiego uwaano wrd starych pisudczykw Sosnkowskiego, okazao si jednak, e zdyskwalifikowanie go przez Komendanta z powodu zachowania si w dniach majowych jest nieodwracalnym wyrokiem, zamykajcym mu drog do zajmowania odpowiedzialnego stanowiska w pastwie. Nowy premier wkrtce zademonstrowa, jak pojmuje powierzone mu zadania szefa rzdu. W synnym oklniku z 15 lipca dokona de facto zmiany konstytucji, ustalajc, e Generalny Inspektor jest, zaraz po Prezydencie Rzeczypospolitej, drug osob w pastwie i z tego tytuu nale mu si specjalne uprawnienia i honory. Rwnoczenie sam Rydz w coraz czstszych wypowiedziach z okazji uroczystoci legionowych albo pastwowych wyranie dawa do zrozumienia, i uwaa si za wodza narodu. Przypiecztowaniem tego awansu byo nadanie mu przez Prezydenta tytuu Marszaka Polski. Wszystko to wiadczyo, i zrodzony ze zbrojnego zamachu stanu reym przybiera cakiem wyranie form totalitarnej dyktatury. Tymczasem to, co si dziao poza krgiem elity sanacyjnej, to jest w wikszoci spoeczestwa, nie wskazywao na zdawanie sobie sprawy z powagi pooenia midzynarodowego na skutek wzrastajcej agresywnoci hitlerowskiego reymu w Niemczech i rwnoczesnych objaww dekompozycji wrd najaktywniejszych elementw, to jest modziey. Niepowodzenie rozmw konsolidacyjnych na przeomie 1931-1932 czyniy bezprzedmiotowym powracanie do myli ich wznowienia, zwaszcza wobec opuszczenia kraju przez wybitnych przywdcw, jak Witos, Korfanty, Lieberman. Witos nieobecny w kraju wzmocni ogromnie swoj pozycj w zjednoczonym ruchu

ludowym, w ktrym sta si bezsprzecznym, nie kwestionowanym, przynajmniej jawnie, przez nikogo przywdc. Z Czechosowacji, gdzie si osiedli, kierowa de facto organizacj SL, ledzc rwnoczenie uwanie rozwj sytuacji w kraju. Od poegnalnej, bardzo wyczerpujcej rozmowy, jak z nim miaem w pocztkach wrzenia 1933 roku przed udaniem si na emigracj, kiedy mnie specjalnie odwiedzi w Krynicy, nie miaem z nim bezporedniego kontaktu. W nowej, bardzo skomplikowanej sytuacji nawizanie go wydawao mi si konieczne. Tote byem mile zdziwiony, kiedy po pogrzebie zasuonego seniora ruchu ludowego Wiktora Kulerskiego w Grudzidzu, we wrzeniu 1935 roku, odszuka mnie nie znany mi dotd osobicie byy pose PSL Piast Stanisaw Mikoajczyk, przekazujc mi od Witosa prob o zoenie mu w moliwie niedugim czasie wizyty w jego obecnym miejscu pobytu. Szybko zaatwiem zwizane z tym formalnoci, to jest czonkostwo Towarzystwa Tatrzaskiego, ktrego legitymacja dawaa mono przekroczenia granicy polskoczechosowackiej i w pocztkach grudnia tego roku udaem si w towarzystwie prezesa Zwizku Hallerczykw emerytowanego pukownika Izydora Modelskiego do Ronowa na Morawach. Akurat przyby tam z Pragi Wojciech Korfanty i dziki temu moglimy we czwrk odby wyczerpujce rozmowy. Miay one raczej charakter informacyjny z mojej strony i, jak mi Witos otwarcie powiedzia, bd pokryway si cakowicie, bd: uzupeniay ten materia, jaki by w jego posiadaniu. Dziki temu do atwo doszlimy do uzgodnienia pogldw. W zakresie taktyki na najblisz met chodzio o pomoc dla organizowanych przez Witosa manifestacji z okazji obchodw Czynu Chopskiego, jakie przewidywa najpierw w Nowosielcach, w rodkowej Maopolsce, a nastpnie na szesnastolecie zwycistwa pod Radzyminem. Poegnalimy si decyzj podtrzymywania odtd staego kontaktu w moliwie niedugich odstpach czasu, najwyej dwumiesicznych. Po powrocie z wizyty w Czechosowacji odbyem szereg rozmw, gwnie z czoowymi przywdcami PPS i SL, co pozwolio mi na wyrobienie sobie opinii, i powracanie do dawnych metod szukania porozumienia grup partyjnych nie da i tym razem adnego wyniku. Std decyzja dziaania odmienn metod. W pocztkach stycznia 1936 roku odbywam w Toruniu dusz narad z prezydium Zwizku Hallerczykw (pukownik Modelski i pierwszy wiceprezes genera Marian Januszajtis), w rezultacie ktrej dochodzimy do wniosku, e trzeba porzuci prb dogadywania si ze sztabami partyjnymi, a natomiast powoa do ycia co w rodzaju trustu mzgw, a raczej autorytetw o takim ciarze gatunkowym, e fakt ich porozumienia i jednolitego dziaania przy odpowiedniej akcji organizacyjnej i propagandowej nie bdzie mg pozosta bez wpywu na zachowanie sztabw partyjnych. Uzgadniamy jako zawizek takiego trustu zesp w osobach: Ignacego Paderewskiego, Wincentego Witosa, Wojciecha Korfantego oraz generaw Jzefa Hallera i Wadysawa Sikorskiego. Nastpnie wyjedamy do siedziby generaa Hallera w Gorzuchowie pod Grudzidzem, gdzie referuj gospodarzowi nasz projekt, proponujc, aby wystpi wobec wspomnianych osobistoci z propozycj zjechania si ich w pierwszych dniach lutego w Morges, siedzibie Paderewskiego w Szwajcarii. Haller bez wahania zaakceptowa nasz projekt, podpisa przygotowane pisma do Paderewskiego, Korfantego i Witosa, ktre w dwa dni pniej prezes chorgwi krakowskiej Zwizku Hallerczykw emerytowany major Adam Pawowski wrzuci na poczt po stronie czeskiej. W taki oto sposb dosza do skutku w poowie lutego w Morges konferencja, ktra daa pocztek formacji nazwanej potocznie Frontem Morges. Brali w niej udzia, obok gospodarza, Haller i Witos

oraz nie wymieniony w ogoszonym nastpnie komunikacie Sikorski. Z wanych przeszkd natury rodzinnej (miertelna choroba modszego syna) nie mg wzi w niej udziau Korfanty. Ogoszony komunikat mwi o penej solidarnoci zebranych odnonie do oceny cikiego pooenia politycznego pastwa i koniecznoci odbudowy w nim jednoci narodowej poprzez szerokie porozumienie ludzi i ugrupowa o rnych odcieniach politycznych. W pierwsz niedziel drugiej poowy tego miesica odbyo si na Morawach, w tymczasowej siedzibie Witosa, bdcego gociem agrarnego posa do parlamentu praskiego, szersze zebranie przedstawicieli rnych grup politycznych, midzy innymi obecny by osobisty przedstawiciel prezesa SN Joachima Bartoszewicza. Witos i Haller zreferowali przebieg i wynik konferencji w Morges, a Korfanty da zarys programu dziaania na najbliszy okres, co zebrani w zasadzie zaakceptowali. Ujawnia si na tej konferencji wymowna rnica pogldw midzy stanowiskiem zdecydowanej wikszoci zebranych a wystpujcym wwczas jako przedstawiciel ONR (grupa ABC) Januszajtisem. Nalega on na, jak si wyrazi, zajcie wyranego stanowiska w kwestii ydowskiej, uwaajc, e tylko t drog da si zmontowa potny ruch opozycji antysanacyjnej. Pniejszy rozwj wypadkw wykaza, e Januszajtis nie posiada mandatu do reprezentowania ONR i wkrtce zreszt wyranie zadeklarowa si jako czonek SN, w ktrym nie odegra adnej wybitniejszej roli. Konsekwentnie jednak usiowa zaszczepi antysemityzm jako koncepcj taktyczn dla dziaalnoci Zwizku Halerczykw, co spowodowao, i w niecae trzy miesice pniej musia opuci stanowisko wiceprezesa Zarzdu Gwnego. Podjta za w nastpnym roku, podczas walnego zjazdu zwizku, kampania przeciwko kierunkowi morgesowskiemu Modelskiego skoczya si secesj Januszajtisa, z ktrym solidaryzowa si dosownie jeden delegat. Front Morges, odrzucajc denie do uzyskania porozumienia z kierownictwami stronnictw jako w danych warunkach nierealnego, stara si skupi w poufnej organizacji pod nazw Zwizku Obrony Rzeczypospolitej szereg osobistoci o wybitniejszym wpywie w koach naukowych czy zawodowych, przewanie dotd politycznie niezaangaowanych. Udao si powoa do ycia trzy takie orodki, z ktrych najaktywniejszym by krakowski pod kierownictwem generaa Mariana Kukiela przy wybitnym udziale profesorw Uniwersytetu Jagielloskiego, jak bracia Piotrowiczowie, Adam Vetulani i inni. W Poznaniu podobny orodek skupia si koo znanego chirurga profesora Antoniego Tomasza Jurasza. W Warszawie naleaa do grupa profesorw Politechniki z pniejszym rektorem Drewnowskim oraz profesor Stefan Glaser. Osobn grup, stosunkowo liczn i o niemaym ciarze gatunkowym w onie stoecznej organizacji SN stanowili narodowcy, skupiajcy si przy wiceprezydencie miasta Marianie Borzckim. Organem prasowym Frontu zosta tygodnik Odnowa, ktrego redaktorem by syn wielkiego publicysty, ojca pozytywizmu, inynier Ryszard witochowski, rwnoczenie aktywny dziaacz SL i piastujcy w nim stanowisko prezesa warszawskiej organizacji wojewdzkiej. Odnowa wysuna si w cigu paru ju miesicy na front ywych tygodnikw politycznych i wskutek tego zostaa zarzdzeniem Skadkowskiego zawieszona. W jej miejsce zacz ukazywa si w oficynie Polonii w Katowicach tygodnik Zwrot, redagowany w Warszawie przez ten sam zesp. Przetrwa on do wybuchu wojny, zmieniajc na cztery miesice przedtem kierownictwo, ktre objem, gdy witochowski zosta zaangaowany do prac mobilizacyjnych przemysu elektrycznego. Nie zmierzajc do forsowania nierealnych w danych warunkach koncepcji porozumienia stronnictw, Front Morges jako gwne swe zadanie w dziedzinie konsolidacji politycznej postawi sobie

doprowadzenie do bardziej zdrowej ich struktury i przeciwdziaania wszelkim tendencjom rozproszkowania. Std te pierwsze kroki skierowane zostay na doprowadzenie do poczenia ChD i NPR. Sprawa ta bya omawiana ju podczas zaoycielskiej konferencji w Morges i wwczas to Sikorski podj si osobicie doprowadzi do jej pomylnego zakoczenia. Rola jego w tej dziedzinie bya bezsporna i jednakowo doceniana przez obie strony. Ukoronowaniem tych zabiegw by kongres poczeniowy, odbyty 10 padziernika 1937 roku, rwnoczenie z walnym zjazdem Zwizku Hallerczykw, ktrzy w przewaajcej swej masie zasilili szeregi nowego Stronnictwa. Swego rodzaju sensacj tego zjazdu byo zjawienie si na nim Stanisawa Wojciechowskiego i wygoszenie odpowiedniego przemwienia, pierwszego i jedynego po zoeniu urzdu prezydenta Rzeczypospolitej. Drug wan dziedzin, w ktrej przejawiaa si dziaalno wybitnych przedstawicieli Frontu Morges bya polityka zagraniczna. Chodzio nie tylko o przeciwstawienie si lekkomylnej, lekcewacej wszystkie dotychczasowe dowiadczenia historyczne propagandzie urzdowej, i w stosunkach narodu niemieckiego pod wadz Hitlera dokona si zasadniczy zwrot wobec Polski, ale i o trzewe wycignicie wnioskw z radykalnie zmienionej sytuacji midzynarodowej, w ktrej bezpieczestwo pastwa polskiego byo zagroone. Szczliwym zbiegiem okolicznoci, gwnie z uwagi na wyjtkow pozycj Sikorskiego oraz ze wzgldu na to, e redaktorem politycznym najpowaniejszego dziennika stolicy Kuriera Warszawskiego by wybitny publicysta Bolesaw Koskowski (po jego przedwczesnej mierci stanowisko to obj rwnie zwizany z Frontem Morges Stanisaw Stroski), wpywowa ta trybuna prasowa zostaa otwarta dla akcji Frontu. Sikorski umieszcza tam co niedziel gruntowne artykuy na temat sytuacji militarno-politycznej, tak jak ona si ukadaa w wyniku stale wzrastajcej agresywnej polityki Hitlera i wreszcie zacz lansowa - co prawda z du ostronoci z uwagi na rodowisko wydawcw - idee sojuszu militarnego pastw demokratycznych z ZSRR, z udziaem Polski. Niezalenie od tego wypowiadali si na tych samych amach w duchu polityki Frontu Morges profesor Wacaw Tokarz, sigajc w swych wspomnieniach do historycznych dowiadcze sojuszu polsko-pruskiego oraz wybitny przedstawiciel palestry warszawskiej i prezes Zwizku Oficerw Rezerwy Stanisaw Szurlej, rwnie z Frontem zwizany. Te rne i liczne przejawy dziaalnoci przyczyniy si do tego, e Front Morges uznany zosta przez kierujce czynniki reymu za gwnego przeciwnika, bo potencjalnego kandydata do wadzy, posiadajcego wszelkie szanse, w razie gdyby taka moliwo zaistniaa, porozumienia si jeeli nie z ca opozycj, to z bardzo wpywowymi w niej elementami. Mimo tego bowiem, i z istniejcych stronnictw tylko SP (Stronnictwo Pracy) mona byo uwaa za cakowicie stojce w dyspozycji Frontu Morges, nie bez znaczenia dla wszystkich oceniajcych realnie sytuacj w stronnictwach byo, i w SL pozycja Rataja, notorycznego przeciwnika wizania si z Frontem Morges, bya niepomiernie sabsza od Witosa, ktry bra w nim czynny udzia. Nie mona take byo lekceway faktu, e tak w SN, jak i w PPS nie brak byo wybitnych dziaaczy, ktrych wpyw, gdyby koniunktura bya po temu odpowiednia na rzecz ewentualnej chociaby przejciowej wsppracy z Frontem Morges dla wyprowadzenia pastwa z cikiej sytuacji, w jakiej si znalazo na skutek polityki sanacyjnej, na pewno okazaby si decydujcy. Najwymowniejszym sprawdzianem tego, do jakiego stopnia miarodajne czynnik reymu upatryway we Froncie Morges gwnego swego przeciwnika, bya zastosowana przeciwko niemu metoda

walki. Chodzio, ni mniej ni wicej, tylko o przedstawienie opinii publicznej, a gwnie przewaajcym w niej elementom umiarkowanym narodowym i katolickim, i Front Morges jest... ekspozytur masonerii. Wczesnym latem 1938 roku pojawi si na amach do ywo redagowanego tygodnika modych konserwatystw Polityka (dawniej Bunt Modych) rewelacyjny artyku, ktrego autor stwierdza, i mia w rku poufny kalendarz midzynarodowej masonerii, w ktrym znalaz informacje, i piciu czoowych przywdcw Frontu Morges: Paderewski, Sikorski, Stroski, profesor Stanisaw Kot i Rataj jest aktywnymi czonkami masonerii. Jakby na komend prasa sanacyjna z popularnymi czerwoniakami na czele nadaa niesamowity rozgos tej rewelacji, a czoowy i wyrniajcy si swym poziomem konserwatywno-sanacyjny organ wileski Sowo pirem utalentowanego Stanisawa Cat-Mackiewicza przez szereg dni rozwaa t sensacyjn informacj. Artyku Polityki podpisany by: L.K. Na drugi ju dzie caa Warszawa wiedziaa, e chodzi o byego premiera sanacyjnego, profesora Leona Kozowskiego. Zaatakowani odpowiedzieli owiadczeniami zaprzeczajcymi cakowicie twierdzeniom Polityki. Uczyni to take Rataj, nie wiadomo z jakich wzgldw wmieszany w ca spraw, gdy jego wrogi stosunek do Frontu by oglnie znany, a na dobitek by jedynym wrd wymienionych, co do ktrego podejrzenia o jakie zwizki z masoneri mogy mie pewne podstawy. Prawdziw sensacj byo owiadczenie Kota, ktry przy tej sposobnoci owiadczy, i by parokrotnie przedmiotem zabiegw ze strony rozmaitych kolegw uniwersyteckich wcignicia go do masonerii, wrd ktrych najnatarczywsze pochodziy od profesora Uniwersytetu Lwowskiego Leona Kozowskiego. Wszystkie jednake stanowczo odrzuci. Najpowaniej potraktowa spraw Stroski, czujc si niejako zagroony na swoim nowo objtym stanowisku redaktora politycznego Kuriera Warszawskiego. Owiadczy on, i pociga do odpowiedzialnoci sdowej o zniesawienie tak redaktora odpowiedzialnego pisma jak i domniemanego autora Leona Kozowskiego. Epilog caej sprawy by do niezwyky i bardzo charakterystyczny dla zaprowadzonego przez sanacj reymu. O tym, e proces Stroskiego si odby, nie pozwolono umieci w prasie najmniejszej nawet wzmianki. W rzeczywistoci bowiem bya to wielka kompromitacja wymierzonej we Front Morges bomby. Oskarony Kozowski owiadczy, e adnych katalogw masoskich nie mia w rku i odnony artyku podpisa dwom wyszym urzdnikom MSZ, ktrzy przyszli do niego w czasie sjesty w klubie wiolarskim w imieniu swego szefa, ministra Jzefa Becka, ktry uwaa, i wywiadczenie tego rodzaju przyjacielskiej przysugi jest niesychanie wane z punktu widzenia zasadniczych interesw pastwa. W par lat pniej w zgoa innych okolicznociach, bo w lokalu ambasady Rzeczypospolitej Polskiej na terenie ZSRR, w Kujbyszewie, ten sam Kozowski usprawiedliwiajc si ambasadorowi Kotowi z oddania tej przysugi, tumaczy, i Beck czu si do tego stopnia zagroony u Rydza-migego kampani prowadzon przez Front Morges, e nie widzia innego wyjcia dla wzmocnienia swej pozycji, jak zdyskredytowanie tej formacji w taki sposb, w jaki to uczyni. Powstanie Frontu Morges przyczynio si w niemaym stopniu do przyspieszenia rozwizania na odcinku konsolidacji obozu rzdowego, aktualnej od chwili, kiedy w padzierniku 1935 roku Sawek rozwiza BBWR. Zapowiedziany deklaracj pukownika Adama Koca, wybranego przez Rydza wodza Ozonu (Obozu Zjednoczenia Narodowego), proces konsolidacji, po rnych wewntrznych tarciach, skrystalizowa si ostatecznie w formacji zdecydowanie totalistyczno-wodzowskiej. Z nieprzezwycialnych zdawaoby si trudnoci pogodzenia rewolucyjno-socjalistycznego rodowodu

pisudczyzny z jego najnowszym, a decydujcym nabytkiem kapitalizmu i obszarnictwa wybrnito przez przyjcie platformy zapoyczonej cakowicie z repertuaru endecji, z pooeniem gwnego nacisku na walk z ydostwem i masoneri. Musiao to ju w stosunkowo krtkim okresie czasu doprowadzi do gbokich rozdwikw i secesji ze strony elementw ideowych, ktre pocigna proklamowana w maju 1926 roku zasada sanacji moralnej. Najwaniejszym tego rodzaju orodkiem bya grupa bazujca na zwizkach zawodowych pracownikw umysowych z wychowankiem harcerstwa, utalentowanym publicyst i dziaaczem politycznym Janem Hoppe. Grupa ta dysponowaa dobrze redagowanym tygodnikiem Jutro Pracy, a w pierwszym elitarnym Sejmie (1935-1938) posiadaa szesnastu posw, co przy oglnej liczbie 108 miao swoj wymow. Jej przywdc usiowano pocztkowo zwiza bardzo zaszczytnymi godnociami, ktre ostatecznie odrzuci. Wwczas to rozpoczto za pomoc prasy czerwonej nie przebierajc w rodkach walk z t grup i ostatecznie w najbliszych wyborach w 1938 roku cakowicie j zlikwidowano z wyjtkiem posa Dudziskiego, wybranego przy pomocy naszych dziaaczy w okrgu bydgoskim. Zetknem si z przywdcami tej grupy jeszcze przed wspomnianymi wyborami, i to z ich inicjatywy; wwczas to w przeprowadzonych rozmowach, z czego zdaj krtko spraw w swojej ksice Od Brzecia do Polonii, zarysoway si midzy nami moliwoci zblienia, ktre par lat pniej ju w Podziemiu miao owocowa w niezwyky wprost sposb. Ze stworzonej bowiem przy wybitnym udziale Hoppego organizacji Unia, ktra w 1942 roku poczya si z SP, rekrutowaa si wikszo przywdcw i dziaaczy, ktrzy zajli w moim stronnictwie w kraju miejsca po dziaaczach dotknitych przez hitlerowski terror. Gwnym osigniciem Ozonu bya ostateczna rozprawa ze Sawkiem i jego grup. Przeprowadzono j w typowo sanacyjny sposb, z pogwaceniem elementarnych zobowiza lojalnoci wrd dzierycieli wadzy pastwowej na najwyszym szczeblu. Sawek zosta wybrany po niespodziewanej mierci Cara znaczn wikszoci gosw marszakiem Sejmu w czerwcu 1938 roku. Zastosowa przy wyborze dziwaczny proceder wprowadzony po przewrocie, i wybrany marszaek Sejmu czy Senatu uzalenia przyjcie wyboru od uprzedniego przekonania si, e moe liczy na lojaln wspprac z gow pastwa. Mocicki oczywicie da wymagane przyrzeczenie, po czym natychmiast podpisa dekret o zamkniciu sesji Sejmu i Senatu. Nastpnym zarzdzeniem w kilka tygodni pniej byo zaskakujce cae spoeczestwo rozwizanie Sejmu i Senatu, o czym marszaek Sejmu, z ktrym winna by - wedug przyjtych wszdzie w ustrojach parlamentarnych zwyczajw - przeprowadzona co do tego konsultacja, dowiedzia si z prasy. W wyborach, odbytych w znacznie zmienionych w stosunku do 1935 roku okolicznociach, Ozon okaza si nie tylko zwycizc, ale take pogromc tak Sawka i jego przyjaci - z wyjtkiem paru mandatw w Senacie - jak i grupy Jutra Pracy. Na zwycistwo Ozonu wpyny dwa rnej miary fakty. Przede wszystkim zwrot w stanowisku gowy episkopatu, Prymasa Polski, ksidza kardynaa Hlonda. Po mierci Pisudskiego doszed on do przekonania, widzc sabo i niezdolno opozycji do wsplnego dziaania, i naley skierowa wpyw Kocioa na rzecz pewnego rodzaju ewolucji reymu w duchu wikszej praworzdnoci. Std jego wywiad w popularnym Maym Dzienniku, i katolicy powinni wzi udzia w wyborach, a take zachta udzielona wybitnym dziaaczom umiarkowanym z prezesem Akcji Katolickiej a byym kontrkandydatem Pisudskiego na prezydenta w 1926 roku, Adolfem Bniskim, ktrzy przyjli mandaty nominacyjne do nowego Senatu.

Drugim elementem decydujcym o zwycistwie byo cakowite - w porwnaniu z zachowaniem si wadz w 1935 roku - uniemoliwienie wszelkiej akcji na rzecz wstrzymania si od gosowania, zaczynajc od samego faktu ogaszania odnonych decyzji stronnictw opozycyjnych, do czego nie dopuszczono. Wybory 1938 roku miay utorowa drog do objcia stanowiska prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej za dwa lata przez Rydza-migego. Robiono te plany bez przejmowania si rozwojem sytuacji midzynarodowej, w ktrej coraz wyraniejsze ju znaki dowodziy, i koczy si okres zakamanej przyjani polsko-niemieckiej i Polsk czeka nieuchronna wojna. Front Morges mia pen wiadomo tego niebezpieczestwa. Dlatego te ju niedugo po wyborach, wiosn 1939 roku, nie ograniczajc si do dotychczasowej akcji alarmowania opinii publicznej, postanowi zwrci si do najwyszych czynnikw pastwowych z memoriaem, ktry przedoya Mocickiemu delegacja wybitnych przedstawicieli wiata nauki i ycia spoecznego, w ktrej brali udzia midzy innymi byy rektor UJ Stanisaw Estreicher, profesorowie Stanisaw Pigo z UJ i Franciszek Bujak z Uniwersytetu Jana Kazimierza, profesor Glaser, byy prezydent Poznania Cyryl Ratajski i byy minister penomocny Zygmunt Lasocki. Wynik tej delegacji w wietle drukowanej ju po wojnie relacji jej uczestnikw, Lasockiego i Pigonia, by cakowicie negatywny. Ujawni on jednoczenie wyjtkowy brak poczucia odpowiedzialnoci i mafijnego zalepienia ze strony Mocickiego. O ile fakt delegacji, ktrej przewodniczy Ratajski, prasa rzdowa staraa si w ogle przemilcze, o tyle drugiej inicjatywie, ktrej organizatorem by Zarzd Gwny SP, nadano duy rozgos propagandowy. Chodzio o przyjcie przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej generaa Jzefa Hallera w charakterze prezesa Rady Naczelnej Stronnictwa Pracy i jednoczenie najstarszego z onierzy walk o niepodlego. W przygotowanym cakowicie staraniem kierownictwa SP memoriale poruszono najistotniejsze elementy sytuacji pastwa, stawiajc danie podjcia szerokiej akcji prawdziwego zjednoczenia narodowego, do ktrego niezbdnym warunkiem winna by amnestia dla przebywajcych jeszcze na emigracji winiw brzeskich i powoania rzdu zaufania narodowego, zdolnego do zmobilizowania caego narodu przeciwko niebezpieczestwu hitlerowskiemu. Do jakiego jednak stopnia i t inicjatyw potraktowano wycznie pod ktem widzenia taktycznej rozgrywki, wiadczy fakt, e Mocicki zastrzeg si co do cakowitej poufnoci przeprowadzonej z Hallerem rozmowy. Proces startowania powoanego do ycia 10 padziernika 1937 roku Stronnictwa Pracy (SP) odby si w terenie szybko i skadnie, bez adnych tar personalnych. Na samym pocztku bya wprawdzie prba dywersji zorganizowana, jak wieci gosiy, przez odpowiednie czynniki MSW z wiceministrem Kaweckim i dyrektorem departamentu yborskim na czele. Podj si jej byy pose ChD i niefortunny przed paru laty twrca rozamowej efemerydy chrzecijasko-ludowej, adwokat Wacaw Bitner. Zebra on grup dawnych chadekw, gotowych do ponownego wczenia si w ycie polityczne pod warunkiem zmiany na stanowisku penicego obowizki prezesa Zarzdu Gwnego Stronnictwa i zastpienia go osob mniej dranic decydujce czynniki reymu, ktre skonne s jakoby pod tym warunkiem ustosunkowa si bardziej pozytywnie do nowego stronnictwa. Jako porednika do przeprowadzenia tej operacji przeciwko mnie wybra sobie Bitner gwnego - obok mnie i Franciszka Kwieciskiego - rzecznika powstania SP Modelskiego, ktry oczywicie zdecydowanie t intryg odrzuci.

Gwn trosk kierownictwa SP byo powoanie do ycia pisma Codziennego w Warszawie, w oparciu o ktre mona by rozwin szersz dziaalno. Przymusowe warunki finansowe wpyny na decyzj, i postanowiono si oprze o wietnie mimo szykan reymowych funkcjonujce wydawnictwo Korfantego Polonia w Katowicach. Powstaa w ten sposb Nowa Prawda, wychodzca w poudnie w oparciu o zasadniczy materia rannego wydania Polonii, uzupeniony czterema stronicami tekstu robionego na miejscu w Warszawie. Mimo rnych dokuczliwoci robionych niewtpliwie wiadomie, pismo dziki sprawnej subie administracyjnej trafio na podatny grunt. Po dwch i p miesicach wychodzenia zostao decyzj komisariatu rzdu zlikwidowane pod pretekstem szerzenia niepokojcych opini publiczn wiadomoci politycznych. Chodzio o prb wydania dodatku nadzwyczajnego, powiconego uzyskanej przez redakcj, a cakowicie w Warszawie przemilczanej, informacji o przebiegu konferencji prasowej w Moskwie wczesnego komisarza spraw zagranicznych Litwinowa, okrelajcego stanowisko ZSRR wobec dokonanego w tym dniu gwatu nad Czechosowacj. Za szczeglnie prowokacyjny uznano tytu tego dodatku, mwicy, i Litwinow zapowiedzia wydanie wojny wojnie. Okolicznoci zawieszenia Nowej Prawdy byy tego rodzaju, e nawet przestrzegajcy daleko idcej ostronoci dyrektor Katolickiej Agencji Prasowej ofiarowa si z interwencj u ministra spraw wewntrznych. Powaga interweniujcego sprawia, e minister sam wysun sugesti, aby jego zastpca w rozmowie ze mn prbowa znale wyjcie z sytuacji. Chocia z wielk niechci, ale zgodziem si na rozmow z wiceministrem Nakoniecznikoff-Klukowskim, ktry na godzin przed wyznaczonym terminem konferencji w dniu 19 marca osobicie, w bardzo uprzejmej telefonicznej rozmowie przeprosi mnie, i z powodu uroczystoci aobnych ku czci Pisudskiego jest zajty i w jego zastpstwie przyjmie mnie yborski. Uznaem to za z gry obmylon puapk, ale ostatecznie nie byo ju monoci wycofania si. W ten sposb doszo do mojej rozmowy z faktycznym ministrem spraw wewntrznych wczesnego rzdu. Duga ta, bo prawie dwugodzinna rozmowa nie tylko zrobia na mnie jak najgorsze wraenie, ale pozwolia mi zorientowa si w kulisach rozgrywajcych si rwnoczenie na miecie wydarze, a to dziki temu, e yborski odrywany by cigle na rozmowy przez telefon. Chocia z uwagi na moj obecno stara si by jak najbardziej powcigliwy, to jednak tak z natury rzeczy wypado z jego odpowiedzi i dyspozycji, i mogem zorientowa si, e na miecie pod gwnym gmachem PKO zgromadziy si tumy klientw wycofujce swe oszczdnoci. Przewaali wrd nich ydzi. Komisariat Rzdu postanowi w zarodku zdusi ten objaw maodusznoci. Na stojcych w ogonku klientw rzucono dziesitki bojowcw Falangi, ktrzy przy akompaniamencie wyzwisk antysemickich rozprawiali si czynnie z tymi ofiarami maej wiary. Po upywie najwyej godziny, ju pod koniec mojej rozmowy, otrzyma yborski najwidoczniej meldunek, e operacja doskonale si udaa i bya kwestia wynagrodzenia za udzia w niej. Jego dyspozycja brzmiaa: wypaci 5 z od ebka. Po opuszczeniu gmachu ministerstwa w mojej redakcji poinformowano mnie o szczegach caego zajcia, co mi pozwolio, po zestawieniu z tym, czego byem mimowolnym suchaczem, zda sobie spraw z intymnoci i ideowoci pobudek, jakie czyy bojowcw Falangi z aparatem policyjnym. Ostatecznie nieprzyjemna ta rozmowa zakoczya si uzyskaniem zgody na udzielenie nowej koncesji wydawniczej na dziennik pod tytuem Nowa Rzeczpospolita pod warunkiem, i bdzie on przedsibiorstwem cakowicie samodzielnym i ani pod wzgldem finansowym, ani co si tyczy materiau, nie zwizanym z Poloni.

Rozpoczty w takich warunkach start Nowej Rzeczypospolitej by rzeczywicie bardzo ciki. Fakt jednak zawieszenia jej poprzedniczki stworzy tego rodzaju zainteresowanie, e ju po kilku tygodniach przy niezwykle oszczdnej gospodarce i powiceniu wsppracownikw, godzcych si na wyjtkowo niskie uposaenia. okazao si, i dziennik znalaz swoj klientel, a miesic wrzesie zaczlimy pod znakiem nie tylko zrwnowaonego budetu, ale i pokanych nadwyek z wzrastajcego niemal codziennie nakadu w atmosferze oglnego napicia w zwizku z rozwojem sytuacji w Czechosowacji. Organ SP zmuszony by do zajcia w tej sprawie wyjtkowo ostronego stanowiska, co nie byo bynajmniej rzecz atw. Mimo to nie uniknlimy potknicia si i tym razem, i to w podobnych okolicznociach jak przed p rokiem. Ostatniego wrzenia prbowalimy wyda dodatek nadzwyczajny informujcy o pimie odrcznym Benea do Mocickiego, proponujcym pokojowe i przyjazne zaatwienie sprawy Zaolzia. Dodatek ten nie mg si ukaza, gdy drukarni obsadzia policja na zarzdzenie samego ministra spraw wewntrznych, ktra pozostaa tam przez najblisze dnie, a do uzyskania przez komisariat rzdu decyzji sdowej o zawieszeniu pisma. Dokonao si to w okolicznociach wymagajcych utrwalenia jako wyjtkowy, bodaje nie powtrzony, nawet w historii reymu sanacyjnego, sposb rozprawienia si z niezalen placwk dziennikarsk. Tak wic najpierw w komunikacie radiowym zarzucono Nowej Rzeczypospolitej, i w sprawie tak powszechnie w narodzie popartego denia jak rewindykacja Zaolzia sza ona przeciwko interesom pastwa - co byo notoryczn nieprawd. Decyzja sdu okrgowego natomiast wydana przez komplet pod przewodnictwem sdziego o niemieckim nazwisku, bodaje Neymanna, oparta bya na zupenie innej podstawie. Chodzio mianowicie o naruszenie wanej tajemnicy wojskowej... Jak bezceremonialnie zaatwiano umiercenie naszego pisma dowodzi ujawniony w dalszym cigu materia. Ju po decyzji sdowej otrzyma Kwieciski, podpisujcy pismo jako wydawca i redaktor, wezwanie do sdziego ledczego dla wytumaczenia si z owego przestpstwa. Jak si okazao, zakwestionowana notatka nie pozostawaa w najmniejszym nawet zwizku ze spraw Zaolzia. Chodzio o krtk informacj z kroniki sdowej o skazaniu na par lat wizienia podoficera armii polskiej, ktremu udowodniono szpiegostwo na rzecz Niemiec. Informacja ta zostaa w caoci zaczerpnita z biuletynu prasowego urzdowej PAT w Gdyni. Przezornie redakcja wszelkie tego rodzaju materiay przechowywaa i nietrudno byo Kwieciskiemu przedoy sdziemu odpowiedni dowd. Skoczyo si na umorzeniu ledztwa, ale nie miao to najmniejszego wpywu na dalszy rozwj sprawy. Wobec takiego sposobu rozprawienia si z naszym organem sdzilimy w naiwnoci, i uzyskanie trzeciej z kolei koncesji wydawniczej nie nastrczy wikszych trudnoci, zwaszcza wobec pewnych do dyskretnie prowadzonych ze strony niektrych czynnikw katolickich zabiegw u rzdu o naprawienie krzywdy tak jaskrawi wyrzdzonej SP. Przewayy jednak inne wzgldy. Oba nasze organy prasowe sprawiay duo kopotu MSZ, wywoujc czste interwencje ambasady niemieckiej. Ozon sta przed zbliajcymi si wyborami samorzdowymi i zwaszcza w wojewdztwach zachodnich mia realny powd, bez wzgldu na to, co wypisywano na temat saboci SP, obawia si jego akcji. Do jakiego stopnia wzgld ten by bardzo powanie brany pod uwag, dowodzi fakt, e wybory samorzdowe rozpisano na obszary caego pastwa z wyjtkiem wojewdztwa lskiego na wyrane danie Grayskiego, ktry przekona Skadkowskiego, i w tak wanym w obecnej sytuacji dla zademonstrowania swego oblicza politycznego wojewdztwie obz rzdowy nie moe ryzykowa walki z parti Korfantego.

Ostatecznie wic trzeciej koncesji nie uzyskalimy i w najwaniejszym okresie manifestowania si politycznych w stolicy i centralnych prowincjach pastwa bylimy unieruchomieni. Zamykajc ten rozdzia aktywnoci SP, jakim bya prba ustalenia swego organu w stolicy i rozpoczcia w oparciu o szerszej akcji organizacyjnej, nie mog pomin rozdziau nie notowanego nawet w wewntrznych sprawozdaniach dla uytku szefa rzdu i ministra spraw wewntrznych. Chodzi o do niezwyky i tylko na tle wczesnej sytuacji w obozie rzdowym wytumaczalny nasz poufny, chocia nie bezporedni, stosunek z Walerym Sawkiem. Ot ju w par dni po kongresie zaoycielskim SP, zjawi si u Feliksa Mynarskiego, ktry z ramienia Frontu Morges opiekowa si naszym wydawnictwem w zakresie pomocy finansowej, jeden z najbliszych wsppracownikw Sawka, byy wicewojewoda pomajowy i aktualnie pose na Sejm doktor Duch z alarmujcymi informacjami na temat przygotowywanej przez sztab Koca rozprawy z opozycj. Miaa to by swoistego rodzaju noc witego Bartomieja, a czynnymi jej wykonawcami mieli by czonkowie Falangi, z ktrej wodzem Koc zawar cise porozumienie. Relacje Ducha obfitoway w tak mas faktw, popartych wiadectwem nie mogcych nie budzi zaufania osb z krgu dawnych przyjaci Sawka, e mimo pocztkowej ostronoci Mynarski uwaa za konieczne powane potraktowanie wysunitych przez rozmwc propozycji. W gruncie rzeczy chodzio o posunicia mao ryzykowne i to wycznie na odcinku zewntrznym. Przedstawiona w imieniu Sawka przez Ducha sugestia sza w tym kierunku, aby Front Morges przez dostpne mu rda informacyjne zaalarmowa pras zagraniczn i t drog spowodowa zainteresowanie si tym projektem czynnikw urzdowych z Mocickim na czele, co do ktrego jakoby nie miano tego typu zamiarw jak wobec dziaaczy opozycyjnych, ale postanowiono go unieruchomi jako przeszkod dla zaprowadzenia w Polsce reymu narodowej rewolucji. Sprawa bya wysoce delikatna, tym bardziej i z powodu nieobecnoci w Warszawie Sikorskiego odpadaa moliwo krytycznego jej rozwaenia. Zdecydowaem si wic dziaa na wasn rk i majc ju i tak przygotowany wyjazd do Czechosowacji dla zoenia Korfantemu sprawozdania z przebiegu kongresu i omwienia z nim planu dziaania, wyjechaem tym razem sam. Szczliwym zbiegiem okolicznoci zastaem na miejscu rwnie Witosa. Zreferowaem obu panom relacje Ducha, oczekujc ich reakcji. Obaj potraktowali je w znacznie powaniejszy sposb, ni to uczyni pocztkowo Mynarski, a take i ja. Co wicej, Korfanty z miejsca zaproponowa plan dziaania polegajcy na zaangaowaniu w Paryu Liebermana i wzywajcy go do zorganizowania w prasie francuskiej odpowiedniego alarmu. Zaraz poczy si telefonicznie z Liebermanem, zapowiadajc przekazanie najblisz poczt szczegw. Lieberman nie tylko si bardzo przej otrzymanymi wiadomociami, ale wyszed po prostu z siebie, aby je jak najowocniej wykorzysta. Trafi przy pomocy przyjaci francuskich nie tylko do poczytnej bulwarowej prasy, ale i take do tak zwanej d'opinon. Jego to zasug jest, e makabryczny plan krwawej rozprawy wewntrznej w Polsce spali na panewce. Najbardziej charakterystyczne, by nie powiedzie zabawne, nastpstwa tej mojej misji stwierdziem w rodowisku wczesnej lewicy w Warszawie. Zbierao si ono u znanego ekonomisty Henryka Tennenbauma, ktrego znaem od 1914 roku jako koleg szkolnego mego przyjaciela Wacawa Dunina. Poznaem w jego domu nieprawdopodobn wprost galeri ludzi, zaczynajc od jednego z przywdcw SDKPiL Wojciecha Wrblewskiego po ca mietank intelektualn warszawskiej lewicy z Zygmuntem Nagrskim, nie mwic o staym u niego bywalcu Stanisawie Thugucie i innych.

Zaledwo wrciem z Czechosowacji, otrzymaem od Tennenbauma zaproszenie na poufny obiad. Oprcz mnie gomi byli dwaj najmiarodajniejsi ludzie SL i PPS: Rataj i Niedziakowski. Zdawao mi si, e takiemu gronu mog szczerze i otwarcie zrelacjonowa przebieg i cel mojej wizyty u Witosa i Korfantego. Spotkaem si ze le ukrywan niechci z powodu faktu, ktry najwyraniej sformuowa Niedziakowski - popenienia wielkiego bdu taktycznego, polegajcego na tym, e z tak wan spraw polityczn zwrciem si, jeli chodzi o SL, do Witosa, a nie do Rataja, nie mwic ju o nietakcie, jakim byo wciganie w ca histori poza krajowym kierownictwem partii odcitego od stosunkw z nim Liebermana. Nie mogem zrozumie charakteru i celowoci tego stanowiska. Pozwolio mi ono przekona si, jak w gruncie rzeczy wyglda stosunek Rataja do Witosa, nie kwestionowanego wrd mas ludowych przywdcy i do jakiego stopnia moe on liczy w tym nastawieniu na poparcie socjalistw. Zareagowaem do ostro na to wystpienie, co miao t konsekwencj, i odtd Tennenbaum przesta mnie zaprasza na spotkania polityczne, jakie u siebie organizowa, czego zreszt nie uwaaem za objaw, do ktrego naleaoby przywizywa jakiekolwiek znaczenie. Kontakty Sawka z nami nie ograniczyy si wycznie do wspomnianej misji Ducha. Parokrotnie odwiedzaa w tym samym czasie tego samego Mynarskiego bya jego narzeczona, wdowa po naszym koledze z Zarzewia, poecie St. Dugoszu, w danej chwili jako pani Macieszyna, senatorka, blisko zwizana ze Sawkiem. Relacjonowaa ona o daleko idcych zastrzeeniach, jakie Sawek jakoby posiada w sprawie polityki zagranicznej prowadzonej przez Becka po mierci Pisudskiego bez kontroli, co byo - w jej rozumieniu intencji Komendanta - gr taktyczn, a co waciwym celem. Rwnie w dziedzinie polityki wewntrznej wedug tych relacji, Sawek mia podda rewizji niektre swe osignicia, jak w pierwszym rzdzie narzucony przez siebie w 1935 roku system wyborczy. Miaem powane zastrzeenia co do cisoci tych relacji, nie bardzo mogc zda sobie spraw, jaki cel posiada Sawek w ten sposb starajc si infiltrowa w rodowisko Frontu Morges. Obiekcje moje, ktrych Mynarski przewanie nie podziela, znalazy wkrtce potwierdzenie, gdy Duch dostarczy Mynarskiemu zapowiadany projekt ustawy o reformie ordynacji wyborczej, zoony w Sejmie przez grup posw stojcych blisko Sawka. Nowa Rzeczpospolita bya pierwszym i jedynym organem prasowym, ktry ogosi dosownie ten projekt jako charakterystyczny dokument polityczny. Nie zawiera on adnych zmian zasadniczych, utrzymywa w caoci konstrukcj tak zwanych zgromadze okrgowych, posiadajcych uprawnienia ustalania listy kandydatw na posw, z jedn, raczej symboliczn ni realn zmian. W dotychczasowej ustawie przewidziane byo, i 500 wyborcw ma prawo wyboru swego przedstawiciela do tego zgromadzenia, a zoony projekt obnia t cyfr do 50. Taki projekt nie mg wic nikogo zadowoli. Zreszt wypadki potoczyy si po innej linii i skoczyy si, jak ju wspomniaem, przedterminowym rozwizaniu Sejmu i likwidacj polityczn Sawka, ktrej finaem by samobjczy jego gest w dniu 2 kwietnia 1939 roku. Niezalenie od Sawka podjte zostay inne zabiegi z jego rodowiska dla nawizania kontaktu, tym razem konkretnie ze mn jako redaktorem naczelnym codziennego organu SP w stolicy. Po likwidacji pisma inspirowanego przez Zwizek Nauczycielstwa Polskiego pracowa doranie w naszej Rzeczypospolitej dziaacz tego Zwizku i niezy dziennikarz, z czasem do znany pisarz Waldemar Babinicz. Zgosi si on do mnie, deklarujc, i posiada specjalny stosunek z marszakiem Senatu Aleksandrem Prystorem, ktry jest pilnym czytelnikiem naszego pisma i rad by za jego

porednictwem podtrzymywa poufny kontakt z redaktorem naczelnym. Ograniczyo si to do wzajemnego przekazywania informacji, albo ze strony Prystora nie zawsze trafnych inspiracji. Przytoczone wyej kontakty nawizane nie z naszej inicjatywy wiadczyy, e czoowi przywdcy wewntrznej opozycji w obozie rzdowym wbrew rozpowszechnianej w jego prasie opinii o maym zasigu wpyww SP i Frontu Morges niewtpliwie nie bez pewnych konkretnych rachub na przyszo, uwaali za wskazane szuka porozumienia z tym rodowiskiem, ktre uwaali potencjalnie za najbardziej zdolne w wczesnej rzeczywistoci do zajcia miejsca wczesnej ekipy rzdzcej. Cakiem odmiennego zapatrywania bya waciwa grupa rzdzca za pomoc Ozonu. Widziaa ona, i udowodni to najdosadniej incydent z owymi rzekomymi kalendarzami masoskimi, wanie we Froncie Morges gwnego przeciwnika. Przyzna to z ca otwartoci w poufnej rozmowie z dawnym swoim koleg z awy gimnazjalnej, emerytowanym podpukownikiem Alojzym Przedzieckim, dyrektorem naszego wydawnictwa i skarbnikiem Zarzdu Gwnego SP (po rychej mierci Gabriela Czechowicza) wicepremier Kwiatkowski. Niezalenie od tego zasadniczego nastawienia, sztab Ozonu z pewn konsekwencj przeprowadza klasyfikowanie czoowych dziaaczy SP na takich, ktrych si toleruje i innych, ktrych si nie tylko zwalcza, ale wobec ktrych kady atak jest dozwolony. Okazao si to najdobitniej przy sprawie wydelegowania do Naczelnego Komitetu Poyczki Lotniczej, rozpisanej latem 1938 roku, do ktrej SP na rwni z innymi stronnictwami opozycyjnymi zostao zaproszone o wydelegowanie piciu przedstawicieli. Decyzj naszego kierownictwa byo wydelegowanie czonkw obu prezydiw, to jest Rady Naczelnej i Zarzdu Gwnego. W pierwszej chwili pokwitowano t decyzj pozytywnie, ogaszajc w dzienniku radiowym wszystkie nazwiska delegatw SP. Nastpnie jednak w komunikatach do prasy znikny nazwiska penicego obowizki prezesa Zarzdu Gwnego Popiela i wiceprezesa Rady Naczelnej pukownika Modelskiego. Rwnoczenie generalny komisarz poyczki, genera Berbecki poprosi na konferencj Franciszka Kwieciskiego i w duszej rozmowie usiowa go przekona, i SP, ktre daje w ostatnich czasach tyle dowodw patriotycznego samozaparcia, powinno pj jeszcze o jeden krok dalej i wycofa z listy przedstawicieli wspomnianych delegatw, zastpujc ich innymi. W toku ostrej rozmowy, wyczerpawszy skpe swoje zarzuty, Berbecki przyzna si, i w tej sprawie jest pod naciskiem da kierownictwa Ozonu, co jest dla niego rozstrzygajce. Ostatecznie skoczyo si na tym, e SP uchylio danie komisarza generalnego poyczki nie wysuno adnych nowych kandydatw. W takiej oto atmosferze zblialimy si w 1939 roku do wybuchu wojny. [...]

Wojna i emigracja (1939-1940)

Ju drugiego dnia, w sobot 2 wrzenia, w sekretariacie SP przy Traugutta 3 na podstawie relacji kilku naszych dziaaczy (midzy innymi Wadysawa Tempki z Chorzowa i dziennikarza Kozowskiego z Gdaska) uwiadomiem sobie, jak niestety trafn bya zowieszcza przepowiednia inyniera witochowskiego, ktry dwa tygodnie przedtem, po posiedzeniu doradczego komitetu dla mobilizacji przemysu wojennego, powiedzia mi, i wyszed z niego z wraeniem, e gdy Hitler uderzy

na Polsk, to tragiczna ta operacja nie bdzie trwaa duej jak dwa, a moe trzy tygodnie. Nie tylko ja, ale i Sikorski, ktry by koleg witochowskiego, ostro go skarci za tak niski stan ducha... Razem z Modelskim i sekretarzem generalnym Stronnictwa Julianem Malinowskim oraz Tempk wybralimy si w poudnie do Sikorskiego, aby mu zda relacj z otrzymanych wiadomoci. Sikorski zaimponowa nam wielkim spokojem, powiedzia, e liczy si z tym, i powaniejszy opr wojska polskie bd w stanie stawi dopiero gdzie na rodkowej Wile i Sanie. Odpowiadao to dawnemu jego planowi stworzenia orodka dziaania we Lwowie i sugerowa nam, abymy moliwie najszybciej si tam udali. Modelski - wrcz przeciwnie - na podstawie uzyskanej informacji wysnu wniosek, i natarcie hitlerowskie jest nie do powstrzymania i powinnimy si z miejsca orientowa na akcj za granic, to jest we Francji z jej olbrzymi jak na nasze moliwoci rezerw emigracji polskiej. Nalega, aby Sikorski nie zwlekajc stara si wyjecha do Parya. Doszo wwczas do ostrej wymiany zda, ktr Sikorski zakoczy owiadczeniem, e nie ma zamiaru wkada munduru po to, aby Polsk opuszcza. Woy, aby si bi, jeli mu to bdzie danym. W zwizku z tym zakomunikowa, e poniewa na wystosowane przed tygodniem (25 sierpnia) do Rydza danie dania mu aktywnego przydziau w wojsku nie otrzyma odpowiedzi, przygotowa nowe pismo i prosi Malinowskiego (emerytowanego majora hallerczyka), aby jak najszybciej stara si dotrze do adiutantury Rydzamigego celem wrczenia tego listu. Malinowski z powierzonego zadania si wywiza, nie dotar wprawdzie bezporednio do Rydza, ale do najbliszego mu w danej chwili oficera, ktry pokwitowa odbir listu. Nastpnego dnia, w niedziel Warszawa przeywaa krtki okres radoci, ktrej daa wyraz w manifestacjach przed ambasadami Wielkiej Brytanii i Francji z powodu wypowiedzenia przez te pastwa wojny III Rzeszy. Zgodnie z ustalonym u Sikorskiego planem postanowiem czwartego dnia wojny prbowa dosta si do Lwowa. Poinformowano mnie, e z dworca Warszawa-Poudnie odchodzi o szstej wieczorem specjalny pocig w kierunku wschodnim, ktrym zdecydowalimy si razem Przedzieckim wyjecha, kombinujc, e z Siedlec na obszarze diecezji zmarego niedawno brata majora - biskupa Henryka Przedzieckiego z atwoci uzyskamy prywatne rodki komunikacyjne dla dostania si do Lwowa. Bya to makabryczna podr. Do powiedzie, e dojechalimy na Prag dopiero koo smej rano. W odlegoci najwyej kilometra od stacji Warszawa-Praga pocig nasz, uzupeniony wagonami z ewakuowanymi urzdnikami z Poznaskiego, stan jakby bezradnie w polu, ostrzeliwany przez lotnictwo niemieckie i nikt nie by w stanie poinformowa, czy i kiedy ruszymy dalej. W tym stanie rzeczy zdecydowaem wbrew opozycji Przedzieckiego opuci go i przez pola na piechot dosta si na Prag, a stamtd wrci do domu. Szczliwym zbiegiem okolicznoci w jak godzin pniej otrzymaem od znajomych propozycj wyjazdu do Lwowa samochodem. Wreszcie nastpnego dnia pnym wieczorem dotarlimy do miejsca przeznaczenia. Pod kwi podczas ataku lotniczego w przygodnej grupie usiujcej znale ratunek spotkaem uchodcw nie tylko z odzi, ale ju i z Radomia, co potwierdzao trafno pesymistycznych przewidywa Modelskiego. We Lwowie ulokowaem si bez trudu w Hotelu Europejskim, a po nawizaniu cznoci z miejscowymi przyjacimi przeniosem si nastpnego dnia do prywatnego mieszkania znanego dentysty, doktora Salmoskiego przy ulicy Batorego. U tego Salmoskiego miaem znowu przygod, na szczcie nie tak makabryczn jak z ow spowiedzi wysokiego urzdnika policji. Mianowicie podczas nalotu lotniczego, ktry wypad w samo poudnie, wrd zebranych na parterze lokatorw podszed do mnie jaki redniego wieku czowiek i upewniwszy si, i mwi z byym posem

Popielem, opowiedzia histori nawizujc do powszechnego wrd zgromadzonych narzekania, i samoloty niemieckie strzelaj, a prawie nie sycha naszej obrony przeciwlotniczej. Rozmwca przedstawi si jako Ossowski, a moe Ostrowski, urzdnik Najwyszej Izby Kontroli, ktry mia przydzia midzy innymi do przeprowadzenia kontroli niedawno zbudowanego lotniska Okcie. W dniu kiedy rozpoczyna t kontrol, otrzyma od swego szefa generaa Krzemiskiego wyraon w jak najbardziej kurtuazyjnej formie prob-rozkaz, aby pewn pozycj wydatkw, okrelon dokadnie tytuem i numerem, nie zajmowa si, poniewa sam Krzemiski ze wzgldu na wag tego wydatku to skontroluje. Oczywicie cakowicie si do tego dostosowa, ale dla ciekawoci skontrolowa, o co chodzi. Okazuje si, i pozycja ta nosia niewinny tytu Studia, na ktre preliminowano niema jak na polskie stosunki kwot 50 milionw zotych. Teraz dopiero widz, powiedzia mi, co si kryo pod t niewinn woalk. Najprawdopodobniej byy tam ukryte sumy, ktre szy na cele polityczne i organizacyjne obozu rzdowego... Drugiego dnia pobytu we Lwowie otrzymuj wiadomo, e przyby tam Sikorski i mieszka u dawnego swojego oficera Dobrowolskiego w gmachu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego przy ulicy Legionw. Udaem si tam bezzwocznie i zastaem ju generaw Hallera i Kukiela. W trakcie rozmowy nadszed znany literat Zygmunt Nowakowski (brat naszego wiceprezesa Tempki), ktry od razu wprowadzi nowy ton do naszej rozmowy. Zacz od stwierdzenia, o cakowitym zaamaniu si aparatu pastwowego. Rzdu nie ma, o naczelnym wodzu nie wiadomo, co robi i gdzie jest. W tym stanie rzeczy tylko jaki gboki wstrzs moe zatrzyma ten rozkad pastwa, w zwizku z czym widzi on konieczno powoania jakiego Komitetu Ocalenia Publicznego, ktry by swoim samym skadem przywrci narodowi wiar, e nie wszystko jest jeszcze stracone. Widzi on trzech ludzi, ktrzy powinni stan na czele tego rodzaju Komitetu: obecnych tu Sikorskiego i Hallera oraz Sosnkowskiego, o ktrym ma wiadomo, i jest ju pod Lwowem na czele przydzielonych mu w ostatniej chwili oddziaw wojskowych. Apeluje do Sikorskiego, aby podj w tym kierunku inicjatyw. Sikorski bez najmniejszego wahania, spokojnie, ale stanowczo owiadczy, i to nie jest chwila dla robienia jakichkolwiek zamachw stanu. W kadym razie on w tym nie wemie udziau. Obaj generaowie cakowicie si z tym stanowiskiem solidaryzowali, a ja dorzucajc swoje trzy grosze cywila powiedziaem, e tylko wrg generaa Sikorskiego - a nie uwaam Nowakowskiego za takiego moe mu doradza co podobnego, rozumiem jednak, e mwi przez niego wielka gorycz i gboki bl. Na tym skoczya si ta dramatyczna scena. Przy poegnaniu uderzyo mnie, i Sikorski poprosi Nowakowskiego, aby na chwil jeszcze pozosta. W kilka godzin pniej przyszedem znowu do Sikorskiego zgodnie z jego yczeniem i na schodach spotkaem wracajcego ode Nowakowskiego, ale z min dziwnie rzadk. Zaintrygowany zapytaem wrcz Sikorskiego co znacz te tajemnicze kontakty z Nowakowskim po odrzuceniu przez niego tego dziecinnego pomysu zamachowego. Dowiedziaem si, e powodem zatrzymania Nowakowskiego bya jego wzmianka o dobrych stosunkach czcych go z miejscowym wojewod Alfredem Biykiem, ktry jeszcze z lat gimnazjalnych w Brzeanach by najbliszym przyjacielem Rydza. Sikorski, opanowany cigle spraw uzyskania przydziau, chwyci si myli uycia Biyka jako porednika do Rydza, i to bya wanie misja, dla ktrej go zatrzyma. Rezultat by charakterystyczny dla stanu umysw caej gry sanacyjnopisudczykowskiej. Biyk przyj propozycj poredniczenia midzy Sikorskim a Rydzem ze le

ukrywan niechci. Nie widzia dla niej adnej rzeczowej podstawy. Sikorski, jego zdaniem, nic w tej chwili nie reprezentuje, a Rydz trzyma mocno sytuacj w rku... W kilka godzin pniej ten sam Biyk wyda polecenie palenia aktw wojewdztwa, a w 10 dni pniej, znalazszy si na Rusi Podkarpackiej, popeni samobjstwo w jakim hoteliku w Marmaros. W ostatniej tej rozmowie z Sikorskim 8 wrzenia po poudniu ustalilimy, e ja z Hallerem winnimy prbowa wyjecha do Rumunii, kierujc si do Parya, gdzie i on najprawdopodobniej niedugo si zjawi, o ile od Rydza w cigu najbliszych paru dni nie otrzyma zadowalajcej odpowiedzi. W niedziel 10 wrzenia opuszczam Lww w towarzystwie naszego dziaacza, emerytowanego majora Sikorskiego, prezesa Zwizku Hallerczykw wojewdztwa dzkiego, udajc si w porozumieniu z Hallerem do majtku jego znajomych Agopsowiczw w powiecie niatyskim na pograniczu z Rumuni. Nastpnego dnia przyjecha tam rwnie Haller z on, a w trzy dni pniej, kiedy zorientowalimy si z grubsza w beznadziejnoci sytuacji, postanowilimy prbowa przedosta si przez granic, idc w tym wzgldzie za porad konsula rumuskiego we Lwowie, ktry z braku odpowiedniej instrukcji nie chcia nam wystawi wiz, ale doradza wanie taki sposb przekroczenia granicy. Przy tym przekroczeniu miay miejsce dwa godne zanotowania fakty. Pierwszym by pocztkowy opr naszej stray granicznej, ktra nie chciaa przepuci obu naszych samochodw i ustpia dopiero wobec kategorycznego wystpienia Hallera. Zaledwo ujechalimy niecay kilometr, dogoni nas kierownik placwki granicznej, kapitan, jak si okazao hallerczyk, ktry przepraszajc za zachowanie swoich podkomendnych zdy opowiedzie niesamowit histori, jak przeywa na swoim stanowisku. Mianowicie na tydzie przed wybuchem wojny dotar do pogranicznej stacji Zaucze, to jest tej, ktr emy wanie przekroczyli, wagon prochu z naszej fabryki w Pionkach i wadze rumuskie nie spieszyy si z jego odbiorem, mimo wielokrotnych i staych nalega. Zaraz po wybuchu wojny zjawiy si na granicy samoloty niemieckie i zachodzia obawa, e moe doj do strzelaniny, ktrej konsekwencje ze wzgldu na w wagon mogy by katastrofalne dla ludnoci w do duym zasigu terytorialnym. Dopiero wczoraj Rumuni zdecydowali si przej w transport. Jeszcze nie skoczylimy rozmowy z sympatycznym kapitanem, kiedy zjawi si drugi rozmwca, ktry si przedstawi jako dziennikarz angielski i rwnoczenie posiadajcy penomocnictwa agenta dyplomatycznego. Rozpozna on Hallera i prosi go o dusz rozmow na temat sytuacji, wyznaczajc na miejsce spotkania hotel Metropol w Czerniowcach o czwartej po poudniu. Ulokowalimy si w owym hotelu w hallu i Haller korzystajc z wolnego czasu prbowa odszuka znajomego proboszcza parafii polsko-ormiaskiej. Znuony, zdrzemnem si w tym czasie w fotelu. W pewnym momencie ocknem si i stwierdziem, i za mymi plecami toczy si oywiona rozmowa midzy jakim mocno udekorowanym generaem rumuskim a kim, w ktrym trzeba byo odszyfrowa osob miejscowego konsula polskiego. Rozmowa toczy si po francusku i dotyczya przyjcia przez wadze rumuskie w najbliszych ju dniach nie okrelonej liczby oddziaw wojskowych, ktre cofaj si przed naporem niemieckim w stron granicy rumuskiej. Z przebiegu rozmowy, zadawanych przez generaa pyta i niemonoci uzyskania od konsula polskiego konkretnych danych, przebijaa beznadziejno sytuacji. Zjawienie si nage w hotelu Hallera, mimo tego i w cywilnym ubraniu, ale chyba ze wzgldu na jego charakterystyczny guz na twarzy, spowodowao, e konsul przerwa rozmow. Poznalimy go nastpnego dnia, kiedy zgosilimy si do konsulatu o wydanie nam paszportw, co z wyjtkow szybkoci zaatwi.

Wieczorem dotarlimy do majtku kuzynw Hallera, Agopsowiczw w Korabczijow koo Wynicy i zostalimy serdecznie przez gospodarzy przyjci. Tutaj czekaa na nas nowa niespodzianka. Po kolacji nastawiono radio na polsk audycj hitlerowskiej stacji Breslau. Najpierw by komunikat informacyjny o sytuacji na froncie, stwierdzajcy cakowite rozbicie armii polskiej, ktrej oddziay cofaj si w stron granicy wgierskiej i rumuskiej, a nastpnie informacja, e dzi w poudnie przekroczy granic polsko-rumusk w Zauczach pod niatynem w cywilnym ubraniu znany przeciwnik marszaka Pisudskiego genera Haller w towarzystwie dwch oficerw ubranych rwnie po cywilnemu. Na nastpstwa tej informacji nie dugo trzeba nam byo czeka. Zaledwo jeden dzie mielimy spokojny, zaraz potem jednak zjawi si we dworze oddzia pogranicznej stray rumuskiej w sile okoo trzydziestu ludzi pod dowdztwem majora, ktry rozpocz urzdowanie od spisania protokou z Hallerem i jego maonk, nastpnie z majorem Sikorskim i ze mn. Zajo to dobrych par godzin, po czym major nam owiadczy, e poniewa miejscowo znajduje si w sferze pogranicznej, nie moemy, jako uchodcy polityczni, w niej przebywa i musimy si przenie do siedziby prefektury w Suczawie. Przybylimy tam pnym ju wieczorem i zostalimy ulokowani w jakim podym hoteliku, jakoby najlepszym w miecie, a na poegnanie major owiadczy nam, i przed udaniem si w dalsz podr musimy uzyska zezwolenie miejscowego prefekta. Wybralimy si po nie zaraz nastpnego dnia rano z Hallerem i Sikorskim i bylimy przyjci uprzedzajco grzecznie przez samego prefekta, ktry bez ogrdek nam owiadczy, i waciwie jestemy internowani i tylko ze wzgldu na nasz pozycj i przyjazne stosunki czce nasze kraje nie stosuje on wobec nas przewidzianych w takim wypadku rygorw. Moemy wic swobodnie urzdzi si w miecie, gdzie jest sporo Polakw, istnieje nawet dom polski Sokoa. Co si za tyczy pozwolenia na udanie si w dalsz podr, to on sam nie moe nam go wyda, musi mie w tym wzgldzie wyran zgod samego ministra spraw wewntrznych. Nie pozostao wic nic innego, jak ulokowa si w owym domu polskim, ktrego gospodarze wychodzili z siebie, aby nam zapewni znone warunki pobytu. Natychmiast wysaem do Paderewskiego w Morges i do doktora Retingera w Londynie ekspresy informujce o naszej sytuacji z prob o interwencj za porednictwem dyplomacji francuskiej albo brytyjskiej. Codziennie zgaszalimy si do sekretariatu prefektury, gdzie nam odpowiadano, i nie ma jeszcze dyspozycji z Bukaresztu. Przysza ona wreszcie dziewitego dnia, tak e moglimy wyjecha z Suczawy dopiero 24 czy 25 wrzenia. W tym czasie bylimy wiadkami przemarszu przez miasto licznych oddziaw armii polskiej oraz obserwowalimy dugi szereg prywatnych samochodw rozmaitych dygnitarzy pastwowych i wanych osb reymu. Nie zapomn sceny na gwnej ulicy miasta, kiedy z samochodu wysiad jaki jegomo przedstawiajc si, e jest dyrektorem banku i posem gdzie z okrgu Kookonin. Zdy mi tylko nie wiadomo dlaczego powiedzie, e jest przekonany, i Hitler zmierza do wzicia do niewoli i przyprowadzenia na acuchu tak Mocickiego, jak i Rydza-migego... W Bukareszcie na podwrzu ambasady polskiej spotkaem sporo znajomych, nie widzianych w Polsce przez szereg lat, jako e nas oddzieli przewrt majowy i jego konsekwencje. Zoylimy z Hallerem wizyt ambasadorowi Rogerowi Raczyskiemu, ktra miaa przebieg raczej grzecznociowy, gdy unika on poruszenia najistotniejszego tematu, to jest funkcjonowania najwyszych wadz pastwowych poza granicami okupowanego kraju, mimo i, jak si pniej okazao, wanie w tej sprawie by w owym czasie wybitnie czynny.

Na ten temat uzyskaem wszake do cenn informacj od mego dawnego kolegi z Zarzewia, usunitego z MSZ przez Becka i wsppracujcego z Frontem Morges jako komentator polityki zagranicznej pod pseudonimem W. Nienaski, Aleksandra adosia. Poinformowa mnie on, e genera Sikorski jest ju w Paryu, przej tam kierownictwo organizujcych si polskich oddziaw wojskowych, jednak zdaniem adosia na tym si jego misja nie skoczy i on osobicie liczy si z odegraniem przez Sikorskiego powaniejszej roli. Poinformowa mnie, i jest w staym kontakcie z Paryem i zaraz da zna o moim i Hallera przyjedzie. W dwa dni pniej zakomunikowa mi, i otrzyma od Sikorskiego depesz, w ktrej zawiadamia, i wyda polecenie attach wojskowemu pukownikowi Zakrzewskiemu, aby uatwi przyjazd do Parya w moliwie najbliszym czasie omiu wymienionym osobom, wrd ktrych - obok Hallera i mnie ze Stronnictwa Pracy - byli: Witos i Rataj, Niedziakowski i Jan Kwapiski oraz dwch emerytowanych pukownikw: Modelski z SP i Franciszek Arciszewski z SN. Zwrciem uwag adosiowi, e wrd tych nazwisk przewaaj osobistoci polityczne, co dowodzi, i Sikorski liczy na nich raczej w pracy nie lecej w kompetencjach organizatora armii polskiej we Francji. ado by tym zaskoczony, ju w pierwszej rozmowie bowiem lansowa na ewentualnego premiera rzdu na emigracji Mikoajczyka. Z listy Sikorskiego obecnych byo w Bukareszcie tylko trzech, i to wszyscy z SP. Zabralimy si do formalnoci, ktre dziki pomocy pukownika Zakrzewskiego udao si zaatwi wzgldnie szybko. Byy tylko trudnoci z uzyskaniem bezporedniego biletu do Parya i mona byo uzyska na razie tylko dwa miejsca, ktre przypady pastwu Hallerom. Korzystajc z tego, e w depeszy byo upowanienie dla Modelskiego zabrania z sob bliskich mu oficerw, ustalilimy, i rwnoczenie z nami wyjad dwaj czonkowie Zarzdu Gwnego Zwizku Hallerczykw, majorzy Sikorski i Zabocki. Malinowskiego zostawilimy na miejscu dla wyszukania wrd napywajcych ewentualnie innych, bliskich nam ideowo oficerw. W niedziel 31 wrzenia opuszczalimy Bukareszt. Na dworcu kupiem ukazujcy si w niemieckim jzyku dziennik, w ktrym na pierwszej stronie znajdowaa si wiadomo, i znany genera polski Wadysaw Sikorski utworzy w Paryu rzd. Wrd czonkw tego rzdu wymienione byy nazwiska: wicepremiera Stanisawa Stroskiego, ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego, opieki spoecznej Jana Staczyka i skarbu Adama Koca. To ostatnie nazwisko bardzo nas zdezorientowao, tumaczylimy sobie je jednak jako manifestacj oglnonarodowej koalicji. W Belgradzie podczas wyjtkowo dugo przecigajcego si postoju z trudem obronilimy si przed natarczywoci grupy dziennikarzy, usiujcych za wszelk cen uzyska od Hallera i ode mnie wywiady prasowe na temat sytuacji i planw polskich na przyszo. Instynktownie wyczuwalimy w tym jaki podstp ze wzgldu na znan zaleno wczesnego rzdu jugosowiaskiego od III Rzeszy, ktry mgby nawet skoczy si na uniemoliwieniu nam dalszej podry. Z Hallerami poegnalimy si ju na terenie Woch. Mieli oni bezporednie bilety na tak zwany Simplon, my za musielimy si posugiwa odtd lokalnymi pocigami, a w Szwajcarii na pogranicznej stacji wypado czeka na poczenie z Paryem pene 24 godziny. W ten sposb znalelimy si w Paryu w 48 godzin po przyjedzie tam Hallera. W Paryu zajechalimy do hotelu Danube przy rue Jacob. By on w caoci niemal zajty przez Polakw, tak e z trudem ulokowano nas na ostatnim pitrze. Sikorskiego moglimy powita dopiero w poudnie, podczas niadania, przedtem jednak zdylimy si poinformowa o sytuacji na miejscu, w szczeglnoci za o uzupenieniu skadu rzdu, ktry nastpi akurat w przeddzie naszego

przyjazdu. Zostali mianowicie powoani do skadu rzdu genera Haller i Aleksander ado, ktry wyprzedzi nas wszystkich z wyjazdem z Bukaresztu. Stroski mnie poinformowa, i Haller ma reprezentowa w rzdzie SP, a ado SL z tym zastrzeeniem, i jest to tymczasowe, pki nie zjawi si w Paryu kto z bardziej autorytatywnych przywdcw ludowych. Sam ado bowiem by wprawdzie czonkiem Stronnictwa, ale w hierarchii partyjnej zasiada zaledwie w Radzie Naczelnej. Co do mnie, ten sam Stroski wysun projekt powoania mnie na stanowisko podsekretarza stanu w ministerstwie opieki spoecznej, do ktrego kompetencji miay by przydzielone sprawy szkolnictwa i owiaty. Odpowiedziaem, i nie przywizuj wagi do zajmowania stanowiska w hierarchii emigracyjnej, poza naturalnym yczeniem zagwarantowania mi minimum yciowego utrzymania. Zdyem si ju bowiem dowiedzie, i pod moj nieobecno toczya si na ten temat dyskusja i Haller na przykad uzaleni przyjcie teki od zagwarantowania mi objcia w rzdzie kierownictwa nad pras i radiem. Ju po tych pierwszych jednak rozmowach na tematy personalne zdaem sobie spraw z atmosfery, w jakiej przychodzi pracowa nowemu rzdowi. Hall hotelowy by wypeniony rnymi, przewanie nie znanymi, oficerami i urzdnikami suby dyplomatycznej, zabiegajcymi o stosunki z nowymi ministrami i czstujcymi ich rewelacjami na temat rnych posuni zlikwidowanych przez katastrof wojenn dygnitarzy. Szczeglnie ruchliwym by byy urzdnik ambasady rzymskiej Gubrynowicz, opowiadajcy kademu, kto chcia sucha, okolicznoci, w jakich ona Bolesawa Wieniawy- Dugoszowskiego ustalia zesp osb majcych razem z nim jako prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej wyjecha do Parya i inne pikantne szczegy zwizane z uniemoliwieniem Wieniawie objcia urzdu prezydenta. Nie brako w tych rewelacjach historyjek wrcz nieprawdopodobnych, wiadczcych o wielkiej zrcznoci i specyficznych kwalifikacjach rozmwcy, jak na przykad o rzekomym odszyfrowaniu przez posa Rzeczypospolitej Polskiej w Szwajcarii Tytusa Komornickiego ostatniej depeszy informacyjnej Becka z 14 wrzenia w tym kierunku, e rzd polski czujc si porzucony przez aliantw, szuka drg do zawarcia pokoju z Hitlerem... Jakoby dopiero groba ze strony - uruchomionego w tej sprawie przez czujnych patriotw z poselstwa - Paderewskiego uniemoliwia podjcie przez naszego posa prby nawizania odpowiedniego kontaktu z poselstwem niemieckim. Sikorski szybko si zorientowa w podejrzanej roli opowiadacza tych historyjek i nakaza mu bezzwocznie opuci Pary i wrci na dotychczasowe stanowisko subowe. W rodowisku wojskowych orodkiem najostrzejszej krytyki Rydza-migego by dotychczasowy attach w ambasadzie polskiej w Madrycie, podpukownik Aleksander Kdzior. Jego relacje byy jednak oparte na bezspornych faktach, a wyrniay si byskotliwoci sdw, co prawdopodobnie spowodowao, i znajcy go ju przedtem Sikorski powierzy mu stanowisko swego szefa sztabu. Uderzy mnie brak wok Sikorskiego tak bliskiej mu i cenionej przez niego osoby, jak by przebywajcy od prawie ju szeciu lat w Paryu Lieberman. Tote podczas pierwszego niadania z Sikorskim zapytaem wrcz, co si dzieje z Liebermanem, uprzedzajc, e mam zamiar moliwie najszybciej si z nim skomunikowa. Sikorski odpowiedzia, i nie z jego winy wytworzyy si pewne nieporozumienia, ktre chciaby usun i dlatego prosi o zaaranowanie wsplnego spotkania z Liebermanem, na ktrym chciaby wszystkie rzeczy w gronie przyjaci szczerze i gruntownie wywietli.

Spotkanie z Liebermanem nie wiele mi wyjanio. By bardzo rozgoryczony obrotem, jakie przybray pierwsze ju posunicia nowego rzdu, ktry zamiast odci si zdecydowanie od poprzedniej ekipy, wysila si na manifestowanie na kadym kroku oglnonarodowej zgody, nie orientujc si, e sprawcy katastrofy wciskaj si wszelkimi moliwymi sposobami do nowego aparatu pastwowego, aby tam na wygodnych posadach czuwa nad salwowaniem swoich politycznych i personalnych interesw. Szczeglnie dotknity by obecnoci w rzdzie Koca, symbolizujcego najgorsze tendencje pomajowego totalizmu. Za wszystko to czyni odpowiedzialnym w pierwszym rzdzie Stroskiego, starajc si troch zrozumie cik sytuacj Sikorskiego, otoczonego przez w gruncie rzeczy niechtnych i wrogich mu ludzi. Podczas wsplnego i dugiego obiadu, odbytego we czwrk z Sikorskim, Modelskim i Liebermanem doszo najpierw do szczerego wyoenia wszystkich kart. Z relacji Sikorskiego wynikao, i rozgrywka o ujcie steru wadzy pastwowej na obczynie nie bya wcale tak atwa i narzucone mu kompromisy byy przewanie nie do uniknicia ze wzgldu na stanowisko rzdu francuskiego. Trzeba jednake jak najszybciej wyj z tego stadium i zaprztn ludzi do konkretnej roboty, ktrej efektem powinno by stworzenie we Francji w cigu najbliszych miesicy stutysicznej armii. W oparciu o tak si inn bdzie wwczas pozycja nasza wobec Daladiera i jego rzdu. Uznalimy zgodnie trafno takiej oceny, ja za ze swej strony dla scementowania zarysowujcego si w naszym gronie porozumienia z czynnym udziaem Liebermana wysunem projekt powoania do ycia w niedalekiej ju przyszoci jakiego organu doradczo-politycznego o charakterze namiastki sejmu, zoonego gwnie z byych parlamentarzystw reprezentujcych wszystkie ugrupowania polityczne i dzielnice w Polsce. Chciaem w ten sposb utorowa drog do pewnego wpywu Liebermanowi, i t moj myl Sikorski w lot pochwyci, akceptujc mj projekt i nadajc od razu nazw tej instytucji. Miaa by to Rada Narodowa. Dopiero w par dni pniej, kiedy objem urzdowanie w ministerstwie opieki spoecznej, w poufnej rozmowie z jednym z dwch dotd zaangaowanych przez Staczyka urzdnikw, dowiedziaem si, gdzie leaa przyczyna niezadowolenia Liebermana i kryzysu, jaki ujawni si w zwizku z tym wrd grupy dziaaczy PPS. Rozmwca mj by byym dyrektorem Ubezpieczalni Spoecznej w Katowicach i okrela siebie jako utajonego korfanciarza. Przyjecha do Parya razem ze Staczykiem samochodem swego przyjaciela, katowickiego socjalisty Adamczyka. Od razu wcignity zosta jako reprezentant grnolskich robotnikw, razem z Adamczykiem, w rozgrywk, jaka toczya si dokoa kandydatury przedstawiciela socjalistw w rzdzie Sikorskiego. Okazao si, e pierwszo myl Sikorskiego byo powoanie do rzdu jako przedstawiciela PPS Liebermana i z tym zwrci si do konferujcych z nim dziaaczy socjalistycznych (adwokat Tomaszewski, Staczyk, doktor Adam Pragier), kadc nacisk na propagandowy wydwik tego rodzaju nominacji w zespole rzdu polskiego na obczynie. Propozycja Sikorskiego spotkaa si z wyran niechci, Staczyk za zorganizowa specjaln delegacj przedstawicieli robotniczych, ktr stanowili tene Adamczyk i mj rozmwca Frckowiak, ktrzy kadli nacisk na fatalne wraenie wrd ludnoci na pewno nie tylko lska, jeeli w skadzie rzdu polskiego na emigracji znajdzie si ... yd ... Mieli szczeglnie zwrci uwag na niebezpieczestwo uatwienia propagandzie hitlerowskiej walki z takim rzdem przy wykorzystaniu argumentw antysemickich. Rwnoczenie delegacja miaa wysun kandydatur autentycznego robotnika, to jest Staczyka, ktr poparli u Sikorskiego pozostali inteligenci socjalistyczni, Wstrznity takim przejawem stosowania ideologii socjalistycznej w praktyce Sikorski nie mia innego wyjcia, jak wycofa si z forsowania kandydatury Liebermana i powoa do rzdu Staczyka.

Relacja Frckowiaka daa mi przedsmak warunkw, w jakich wypado mi wsppracowa ze Staczykiem. Przez cay okres tej wsppracy pozosta on wierny swojej zasadzie, i kierowane przez niego ministerstwo jest wyczn domen wpyww jego partii, z tym, e tam, gdzie chodzio o rzeczy niepopularne, a konieczne do zaatwienia lub przedstawiajce z partyjnego punktu widzenia za daleko idce ryzyko, przezorniej bdzie przesun odpowiedzialno na podsekretarza stanu, reprezentujcego konkurencyjne wobec PPS stronnictwo. Dowiadczyem tego wielokrotnie, a w szczeglnoci w nastpujcych okolicznociach. Jeszcze przed ukonstytuowaniem rzdu polskiego w Paryu powsta komitet pomocy Polakom pod przewodnictwem dyrektora Biblioteki Polskiej Fr. Puawskiego, ktrego sekretarzem i waciwym spiritus movens by byy wiceminister rolnictwa Wierusz-Kowalski. Z nie znanych mi wzgldw dziaalno tego komitetu bya Staczykowi nie na rk i postanowi on go zlikwidowa, powoujc przy swoim ministerstwie trjosobowy zesp, w ktrym miaa by ministrowa Zaleska i adwokat Tomaszewski. Prawdopodobnie chodzio o posad dla Tomaszewskiego, ktry odegra bardzo istotn rol w przeprowadzeniu nominacji Staczyka na ministra. Odnone zarzdzenie przygotowa Staczyk z najbliszymi sobie ludmi, gdy jednak przyszo do jego podpisania, okazao si, i najlepiej bdzie, jeeli podpisze je podsekretarz stanu. W rezultacie miaem nieprzyjemn wizyt Puawskiego, ktremu na dobitek nie mogem absolutnie nic powiedzie na temat okolicznoci, ktre zadecydoway o takim stanowisku ministerstwa, a rwnoczenie wychodzce na pnocy Francji pisemko socjalistyczne pod redakcj niejakiego Jesionowskiego w specjalnym artykule zaatakowao to rozporzdzenie, kierujc atak nie w stron ministra, tylko w stron podsekretarza stanu. W par miesicy pniej wypyna kwestia wysania do Stanw Zjednoczonych specjalnej komisji, majcej si tam zaj zbieraniem funduszw na rzecz uchodcw polskich na zachodzie Europy oraz, pomocy naszym jecom wojennym. Odpowiedni instrukcj dla tej komisji, na czele ktrej sta dawny wsppracownik misji Hoovera po wojnie Stamirowski, opracowa specjalny zesp z udziaem Staczyka i wiceministrw Graliskiego z MSZ oraz Henryka Strassburgera z Prezydium Rady Ministrw. Hierarchicznie wypadao, aby instrukcj podpisa resortowy minister, to jest Staczyk. Znowu z nie znanych mi wzgldw doszed do przekonania, i bezpieczniej bdzie si w to nie angaowa i przyniesiono odnone pismo mnie do podpisania. Miaem zamiar tym razem zastrajkowa. Niestety terminowo wyjazdu komisji i przezorne zniknicie na par dni Staczyka z Parya zmusio mnie do spenienia jeszcze raz roli pewnego rodzaju koza ofiarnego. Tym razem przezornie zachowaem sobie oryginalny rkopis instrukcji, pisany rk Strassburgera i kiedy zgosi si do mnie szef kancelarii Staczyka, Ludwik Grosfeld z jakimi zastrzeeniami, wycignem tekst projektu, co zamkno usta mojemu oponentowi. Godnym finaem tego rodzaju wsppracy bya ewakuacja nasza z Angers, gdzie od listopada mieciy si biura rzdu polskiego. Jak tylko zapada na nocnym posiedzeniu Rady Ministrw u prezydenta Wadysawa Raczkiewicza z 13 na 14 czerwca 1940 roku decyzja wyjazdu, zgodnie z zarzdzeniami rzdu francuskiego, do Libourne, Staczyk zdy zaledwie ogosi to urzdnikom przez Grosfelda i pierwszy wybra si w drog z powanymi bagaami, jako e tymczasem zdy sprowadzi on z Polski, proszc mnie na odjezdnym, abym w jego imieniu poegna urzdnikw. W opuszczonym przez niego biurze zastaem niesamowity baagan, w popiechu wyrzucone i czciowo podarte papiery, wrd ktrych przez dziwny jaki przypadek zwrciem uwag na opracowanie zatytuowane: Cele wojny Polski. Rzuciem pospiesznie okiem na ten elaborat i okazao si, e jego

autorem by czonek komitetu zagranicznego PPS doktor Pragier. Rozwija on zasad koniecznoci uzyskania przez Polsk po obecnej totalnej wojnie totalnego zwycistwa. Krelc jego zarysy w owej chwili - wiosna 1940 roku - postuluje midzy innymi niemal na naczelnym miejscu przyznanie Polsce wyspy Bornholm, ktra powinna by wojskow baz strzegc interesw polskich na Batyku. Przeraony t obkacz wizj swoistego rodzaju polskiego imperializmu u skrajnego w swej modoci lewicowca zabraem ten dokument w obawie, aby nie trafi w niewaciwe rce, ktre mogyby go wykorzysta przeciwko Polsce jako dowd nieodpowiedzialnoci i zarozumialstwa jej polityki, i to w chwili, gdy kraj by pod wrog okupacj, a rzd polski dziaa na emigracji. Niestety, ciekawy ten dokument gdzie si zapodzia w moich papierach, a jego autor w grubym bardzo tomie swoich wspomnie, wydanych po wojnie pod tytuem Czas przeszy dokonany, dziwnie o tym milczy, jak zreszt i o innych swoich wiekopomnych wyczynach. Wracam jednak do atmosfery, w jakiej wypado Sikorskiemu rozpoczyna w Paryu prac naczelnego dowdcy organizujcej si armii i szefa rzdu. Najpierw chodzio o zlikwidowanie nienaturalnego stanu rzeczy, jakim by fakt, e Rydz-migy uwaa si cigle za Wodza Naczelnego i tego samego zdania bya pokana liczba oficerw, zwaszcza wyszych stopni, ktrzy czekali na jego rozkazy w sprawie zgoszenia si do suby wojskowej we Francji. Do Parya doszy z bardzo powanych i godnych zaufania rde informacje, i na Bukowinie, bodaje w miejscowoci Kimpolung, odbya si odprawa oficerw i agentw II oddziau w obecnoci jakoby ponad omiuset osb, na ktrej ustalono plan kampanii zmierzajcej do przywrcenia Rydzowi przynalenych mu praw Naczelnego Wodza, a wic podporzdkowania mu tworzcej si armii we Francji. W zwizku z tym ustalono szczegowy plan sabotau przysyania do Francji modszych oficerw, a w zamian za to wysyania starszych, z ktrymi ze wzgldu na ich stopie i rne powizania osobisto-politycznej natury mogy by tylko kopoty. Potwierdzeniem, e pogoski te oparte byy na konkretnych realiach, by list, jaki otrzyma Sikorski od jednego ze zdolniejszych z otoczenia Rydza oficerw podpukownika Jaklicza, ktry w kampanii 1920 roku mia przydzia do V armii Sikorskiego. Ton tego listu, ktry miaem w rku, brzmia dosownie mniej wicej tak: wszyscy uczciwi oficerowie uwaaj generaa Sikorskiego za tymczasowego powiernika Naczelnego Wodza, sprawujcego swe czynnoci do czasu, kiedy marszaek Rydz-migy bdzie w monoci obj przynalene mu stanowisko... Naleao wic najpierw uregulowa t wan spraw, co nastpio dopiero w pocztkach listopada, kiedy wysany przez Raczkiewicza specjalny delegat uzyska od Rydza-migego dobrowolne zrzeczenie si swojego stanowiska. Tymczasem jednak wysuna si nowa trudno, rwnie, oczywicie, natury personalnej. W poowie padziernika przyby do Parya genera Sosnkowski, poprzedzony reklam oddanych mu przyjaci o wyjtkowych wyczynach wojennych pod Lwowem. Haaliwo i przesada tej propagandy pozwalaa zorientowa si, e inteligentniejsza cz pisudczykw zrezygnowaa z beznadziejnego zamiaru upierania si przy legalizmie Rydza i postanowia wysuwa Sosnkowskiego, jako nie ponoszcego bezporedniej odpowiedzialnoci za obcienia polityki sanacyjnej. Tendencja ta znalaza poparcie Raczkiewicza, ktry obawiajc si zbytniego wzrostu autorytetu Sikorskiego, zmierza do pozbawienia go jednego z dwch atrybutw uzyskanej wadzy. Na specjalnie odbytej naradzie powiconej zagadnieniu, co robi z Sosnkowskim, przy udziale czonkw rzdu reprezentujcych gwne obozy polityczne, Koc, powoujc si na sw rozmow z Raczkiewiczem oraz na posiadane przez tego jakoby informacje, e byy prezydent Mocicki myla waciwie o Sosnkowskim jako swoim nastpcy, wysun projekt powoania

Sosnkowskiego do rzdu i zamianowania go nastpc prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Stroski, ktry by gwnym aktorem porozumienia, w wyniku ktrego powsta rzd Sikorskiego, zwrci uwag, i wymaga to bdzie uniewanienia wydanego zaledwie przed dwoma tygodniami dekretu mianujcego Sikorskiego nastpc prezydenta. Nim zebrani mieli mono wypowiedzenia si w tej draliwej sprawie (chodzio o efekt wrd Francuzw, ktrzy ju po historii z nominacj Wieniawy mieli nieszczeglne pojcie o naszej metodzie zaatwiania spraw tak wielkiej wagi), odwoano Stroskiego do telefonu. Wrci on po kilku minutach ze swojego rodzaju prawdziw bomb polityczn. Zakomunikowa, i do jego biura przyszo wanie z kancelarii cywilnej prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej dla ogoszenia w Monitorze Polskim i codziennym organie rzdu Gosie Polskim zawiadomienie, e prezydent Rzeczypospolitej Polskiej mianowa Sosnkowskiego swoim nastpc. Rwnoczenie szef kancelarii cywilnej, ktrym by - penicy te same obowizki przy Mocickim - epkowski, wyjani zdumionemu wicepremierowi, i poprzedni dekret mianujcy nastpc Sikorskiego jest niewany, bo w ogle nie zosta ogoszony... Wymowna ta historia ilustrowaa niedwuznacznie, jak sieci intryg otoczony jest nowy rzd. W wytworzonej t rewelacj sytuacji nie pozostao nic innego jak przerwanie posiedzenia celem dania monoci kierownikom stronnictw znalezienia jakiego rozwizania. Korzystajc z tego, udaem si razem z adosiem do Sikorskiego, aby mu zreferowa spraw. Sikorski wysucha naszej relacji raczej pobaliwie. Na nasze domagania si, by wystpi energicznie, gdy tylko w ten sposb bdzie mona na samym wstpie zagrodzi drog do stosowania tego rodzaju nielojalnych metod wsppracy, odpowiedzia nam, i jako partyjniacy przesadzamy, sytuacja za jest tego rodzaju, e trzeba zapomnie o urazach i szuka wsppracy wszystkich ludzi dobrej woli. Za rzecznika takiego stanowiska uwaa absolutnie Sosnkowskiego. Opowiedzia nam, i ich przywitanie po dugich latach niespotykania si byo niezwykle serdeczne ze strony Sosnkowskiego, ktry rzuci mu si na szyj, mwic: drogi Wadziu, Opatrzno oddaa w Twoje rce wszystkie atuty sprawy polskiej, w tym i moj kart, graj j jak uwaasz za wskazane i bd pewny mojej lojalnoci we wsppracy na kadym stanowisku, jakie mi wyznaczysz... Zorientowaem si w tej chwili, i interwencja nasza do niczego ju nie doprowadzi. Przypomniaem tylko Sikorskiemu fakt sprzed czterech i p lat, kiedy to po mierci Pisudskiego na jego list do Sosnkowskiego, jako przewodniczcego komitetu pogrzebowego, o wyznaczenie miejsca w pogrzebie, zatytuowany w przyjacielskim tonie Kochany Kaziu, odpowiedzia suchym urzdowym pismem Do Pana Generaa Sikorskiego, i jego list wedug kompetencji przekaza ministrowi spraw wojskowych. (By nim genera Tadeusz Kasprzycki, ktry odpowiedzia Sikorskiemu brutalnym pismem, i jego danie uwaa za prowokacj i zabrania mu zjawienia si w mundurze generalskim wrd uczestnikw uroczystoci pogrzebowych). W odpowiedzi spotka mnie zarzut, e mam, niestety, za dobr pami. Ostatecznie w konsekwencji takiego stanowiska Sikorskiego, przy zdecydowanym deniu tych, ktrzy zdyli ju przyj do siebie po wstrzsie wywoanym upadkiem reymu i w osobie nowego prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej znaleli ostoj dla swych planw, Sosnkowski wszed do rzdu i zosta nastpc prezydenta. Otrzyma rwnoczenie misj opracowania planu wojskowego organizacji w kraju, z tym e bdzie jej dowdc w ramach oglnej zalenoci od Naczelnego Wodza. Trudno wyobrazi sobie lepszy przydzia dla odbudowy wpyww pisudczyzny jak ten, jaki nastpi.

Ju pierwsze kroki Sosnkowskiego wskazyway, po jakiej linii pjdzie powierzona mu praca. Do komisji przygotowujcej odnony projekt powoa najbardziej godnych zaufania renomowanych pisudczykw, jak byy wojewoda Micha Grayski i byy pose Polakiewicz. Intencje komisji w takim skadzie najlepiej charakteryzuje fakt, e projektowana przez nich tajna organizacja wojskowa w kraju miaa nosi nazw POW, w czym wyraa si miao cise nawizanie do konspiracji pisudczykowskiej z czasw pierwszej wojny. Dopiero interwencja zastpcy ministra spraw wojskowych pukownika Modelskiego, zaalarmowanego t propozycj, spowodowaa, e pomys zarzucono. Przy zrozumiaym charakterze zamierzonej pracy trudno byo wszake ju przeszkodzi temu, e Sosnkowski dobra sobie zarwno w swoim sztabie w Paryu i w Angers, jak i przede wszystkim w kraju wycznie takich ludzi, do ktrych mia bezwzgldne zaufanie. Interwencja Naczelnego Wodza w sprawy personalne bya w tych warunkach wrcz niemoliwa. Jedynym szczliwym wydarzeniem byo, e po pocztkowym okresie zajmowania kierowniczego stanowiska w kraju przez Michaa KaraszewiczTokarzewskiego, wybr pad na oficera o duych kwalifikacjach Stefan Roweckiego. Zainstalowanie Sosnkowskiego co najmniej na trzecim miejscu w hierarchii wadz naczelnych na emigracji pocigno za sob dalsze konsekwencje take na odcinku politycznym. W lot zorientowa si on w sabociach rzuconego fal przypadku zespou si politycznych dawnej opozycji i rozpocz planow akcj zwizania ze sob dwch skrajnych orodkw SN i PPS, majcych odegra w jego planach rozstrzygajc rol. Tak si zoyo, e byem mimo woli wiadkiem kilkugodzinnego flirtu Sosnkowskiego ze Staczykiem podczas wsplnej jazdy samochodem z Angers do Parya i na duszym postoju w drodze na obiad. Cay czas Sosnkowski zachowywa si w tej rozmowie jak stary dziaacz partyjny, ktry po niedugiej stosunkowo przerwie wraca na prawowierne ono polityczne. Takie podejcie byo bardzo na rk Staczykowi, ktremu mocno nie dogadzaa kontrola wytrawnego Liebermana. Std wielka przyja, jaka si midzy obu panami nastpnie wywizaa. Jak dugo y Lieberman, nie przedstawiao to powaniejszego niebezpieczestwa, z chwil jego mierci, gdy doszli do gosu dwaj zdecydowani przeciwnicy Sikorskiego - Adam Ciokosz, legitymujcy si specjalnymi penomocnictwami sekretarza generalnego Kazimierza Puaka i Adam Pragier, sprawa zacza si ukada znacznie gorzej. Nie mniej uatwione moliwoci dywersji przeciw Sikorskiemu mia Sosnkowski na odcinku SN. Przez kilkanacie lat, kiedy sta si obywatelem ziemskim Poznaskiego, mia mono nawizania niezych stosunkw z koami tradycyjnie zwizanymi z endecj. Na tym odcinku od samego pocztku sprawy nie ukaday si pomylnie dla Sikorskiego. Pragnc nada swemu rzdowi charakter oglnonarodowej koalicji, powoa do doktora Mariana Seyd, susznie uwaajc, e ten wybitny dziaacz narodowy z duym rekordem dziaalnoci jeszcze z okresu pierwszej wojny, reprezentuje najbardziej umiarkowany odam Stronnictwa Narodowego nie skompromitowany cigotkami narodowego totalizmu, jaki w ostatnich latach przed wojn sta si udziaem wikszoci SN. Wkrtce jednak po tej nominacji zjawi si we Francji przedstawiciel modszego skrzyda narodowcw, piastujcy w jego wadzach ostatnio stanowisko prezesa Zarzdu Gwnego Tadeusz Bielecki. Mao kto si orientowa, e w nowej konstrukcji wadz SN, ktr przeprowadzi Dmowski, byo to stanowisko czysto administracyjne. Waciwe kierownictwo Stronnictwa sprawowa bowiem Komitet Polityczny, powoany w drodze kooptacji, a wic z pominiciem elementarnej zasady demokratycznej. Wobec autorytetu, jaki posiad w koach narodowych Seyda, nie pozostawao Bieleckiemu na razie nic innego, jak robienie dobrej miny do zej gry, co nie oznacza bynajmniej, i zrezygnowa ze swoich ambitnych planw wycznego kierowania polityk SN na obczynie. W tym

wzgldzie kalkulacje Bieleckiego zbiegy si z podobnymi, jakie ywi w PPS jego rwienik, i zreszt kolega z okresu studiw, Ciokosz, rwnie z trudem znoszcy kierownictwo Liebermana. Na takim oto tle doszo niedugo do zblienia midzy panami: Sosnkowskim i Staczykiem, zblienia, w ktrym wedug kursujcych wrd politykujcych po kawiarniach paryskich emigrantw polskich niema, a bodaje decydujc rol za kulisami odegra mia sam genera Sosnkowski. Platform tego porozumienia stanowio ustalenie zasady, i w realnej geografii politycznej kraju licz si waciwie tylko trzy stronnictwa - SN, PPS i SL. W takim trjkcie Sikorski mg liczy tylko na SL. Jest rzecz charakterystyczn, e pierwszy organizator konspiracji wojskowej w kraju rwnoczenie realizuje w tym samym czasie t sam koncepcj, jeeli chodzi o surogat jakiej reprezentacji politycznej, co dowodzi bezsprzecznie, e Sosnkowski nie by obcy tej koncepcji. Uwidocznio si to konkretnie przy sprawie powoania przy rzdzie Komitetu dla Spraw Kraju (KSK) jako kierujcego organu dla spraw organizacji podziemnego pastwa. Sprawie tej powicone byo caoniedzielne posiedzenie przywdcw stronnictw w poowie grudnia w wiejskiej siedzibie Sikorskiego pod Angers. Wzili w nim udzia: Lieberman, Mikoajczyk, Bielecki i ja. Sikorski zapozna nas najpierw z wynikami akcji poboru rekrutw polskich do armii, z ktrych stawio si ponad 95 procent obowizanych, z czego uznano za zdolnych do penienia suby 103 tysice. Niestety ze wzgldu na stanowisko wadz francuskich, ktre ze wzgldw produkcyjnych wyreklamoway 47 tysicy, trzeba byo znacznie ograniczy rozmach organizacyjny, ktry mimo to przedstawia si bardzo pocieszajco. Nastpnie zapozna nas z trudnociami, jakie musia przeamywa, jeeli chodzi o stanowisko sztabu francuskiego, do tego stopnia pozostajcego pod wraeniem byskawicznej katastrofy naszej we wrzeniu, e planowano formowanie batalionw wcielanych do armii francuskiej. Kosztowao niemao wysiku, aby przeama te niechci i tylko wyjtkowemu autorytetowi Sikorskiego zawdzicza naley zaatwienie tej sprawy w odpowiadajcy naszym interesom i godnoci sposb. Nastpnie przystpiono do sprawy skadu personalnego KSK. W tym punkcie Sikorski zaskoczy zebranych koncepcj personaln, ktra wyranie godzia w pozycj SP i na pewno bya mu podsunita. Zaproponowa mianowicie, aby w skad KSK weszli: Mikoajczyk, Bielecki, nastpnie zgodnie z propozycj Liebermana z PPS - Ciokosz, za w sprawie przedstawicielstwa SP zwrci si do mnie z apelem, by powierzy je czonkowi Rady Naczelnej Kukielowi, w ten sposb bowiem chciaby w jego osobie zczy przedstawicielstwo czwartego stronnictwa z rol obserwatora z jego ramienia jako Naczelnego Wodza... Nim zdyem zabra gos celem ustosunkowania si wobec tej niezwykej propozycji, zaproszono nas na niadanie, wobec tego posiedzenie przerwalimy. W czasie przechodzenia przez do duy hall wiejskiego francuskiego dworu, zaszed krzyujcy wszelkie plany wypadek zasabnicia Bieleckiego, ktry przez cae przedpoudnie siedzia na posiedzeniu dziwnie osowiay i wyranie niezdrw. Jak si okazao, poprzedniego wieczora do pnej nocy podczas sutej libacji w restauracji omawia on z adosiem i jego gwnym wwczas menaerem Jerzym Kuncewiczem spraw zamierzonej czciowej rekonstrukcji rzdu, wyraajcej si w ustpieniu adosia i powoaniu w jego miejsce jako przedstawiciela SL Kota. ado broni si wszelkimi moliwymi sposobami przed t zmian, a jego menaer rozpuci wyssan z palca pogosk, i do Bukaresztu dotar jakoby sam Witos i jest mono sprowadzenia go do Francji. Wobec takiej kandydatury nie ma wic sensu powoywanie Kota.

Zasabnicie Bieleckiego, jak stwierdzi osobisty lekarz Sikorskiego, spowodowane byo zatruciem i przekrelao cakowicie plan dnia. Dalsze narady trzeba byo przerwa w nadziei, e zbierzemy si w cigu najwyej tygodnia. Okazao si, e pacjent chorowa, przebywajc w siedzibie Sikorskiego pod opiek jego lekarza, z gr cay miesic. W toku wydarze premier nie myla o zaatwieniu przedstawionego przez siebie projektu, tymczasem za Sosnkowski uruchomi KSK zgodnie z podsunitym przez siebie planem. Z jedn wszake charakterystyczn zmian, ktra wiadczya, do jakiego stopnia cay ten perfidny plan obliczony by wycznie na niedopuszczenie do prac w KSK przedstawiciela SP. W jaki czas po wyzdrowieniu Bieleckiego powiadomi mnie Mikoajczyk, i KSK pracuje bardzo intensywnie nad przedoonym przez Sosnkowskiego projektem organizacji podziemnej administracji w kraju, opartym na zaoeniu, i przy Delegacie Rzdu bdzie istnia polityczny komitet doradczy zoony z przedstawicieli trzech gwnych stronnictw. Rwnoczenie zwrci mi uwag, e Kukiel nie by obecny na adnym z posiedze i on osobicie podejrzewa, i nie jest on zapraszany. W tym stanie rzeczy postanowiem interweniowa u premiera, i to nie osobicie, ze wzgldu na specjalny charakter sprawy, ale z udziaem dwch obecnych w Angers czonkw kierownictwa, wybranych na odbytym w pocztkach listopada zebraniu czonkw SP, posiadajcych mandaty organizacyjne, w pierwszym rzdzie Rady Naczelnej. Byli nimi: profesor doktor Stefan Glaser i byy pose oraz wydawca Narodowca Micha Kwiatkowski. Przebieg naszej rozmowy z Sikorskim by wrcz dramatyczny, a jego reakcja utwierdzia nas w przekonaniu, i u podstaw caego planu leaa intryga Sosnkowskiego. Kiedy bowiem zreferowaem na podstawie otrzymanych od Mikoajczyka informacji, jak przedstawia si stan rzeczy w KSK, gdzie dobiegaj koca prace nad organizacj administracji podziemnej bez naszego udziau, Sikorski podirytowany zapyta: Jak to, a c na to Kukiel? Wyjaniem mu, e Kukiel nie bierze w ogle udziau w posiedzeniach KSK, zgodnie ze stanowiskiem, ktremu da wyraz w zwizku z zebraniem czoowych dziaaczy SP w Paryu w listopadzie 1939 roku, na ktre przysa list wyjaniajcy, dlaczego nie wemie udziau w posiedzeniu. W licie tym, penym najwyszych sw uznania dla przewidujcej polityki SP od chwili jego powstania, owiadczy, e z chwil naoenia z powrotem munduru wzi definitywnie rozbrat z yciem politycznym zgodnie ze swoim zasadniczym stanowiskiem, o ktre cae ycie walczy. Sikorski poczy si natychmiast telefonicznie z Kukielem, ktry oczywicie potwierdzi cakowicie swj punkt widzenia i rwnoczenie na pytanie Sikorskiego, dlaczego nie ujawni tych swoich zastrzee, odpowiedzia, i w ogle nikt do niego si w sprawie reprezentowania SP w KSK nie zwraca i dopiero teraz dowiaduje si, i taki plan by omawiany. Gdyby o tym by poinformowany, z miejsca wyjaniby swoje stanowisko. Sikorski by wyranie zaskoczony takim obrotem sprawy. Z trudem stara si zbagatelizowa niedopatrzenie Sosnkowskiego, przypisujc je raczej jakiej intrydze w jego najbliszym otoczeniu i na gorco przy nas podyktowa list do Sosnkowskiego w sprawie powoania do prac w KSK mnie jako przedstawiciela SP. W par dni pniej otrzymaem odpowiednie zawiadomienie, bdce ywym powtrzeniem sw listu Sikorskiego. Przedstawiony wyej incydent ilustruje w sposb dosadny metod pracy Sosnkowskiego, w ktrego rku bya tak powana dziedzina czynnoci rzdu jak kontakt z krajem i organizacja jego ycia podziemnego. W swej ksice Na mogiach przyjaci przedstawiam obszerniej osobliwy sposb wykonania misji pierwszego Delegata Rzdu, jaki dotar do kraju w kocu 1939 roku, Wadysawa

Gieysztora. By to stuprocentowy pisudczyk, wybrany osobicie przez Sosnkowskiego i przeze instruowany. W taki sam sposb odbywao si finansowanie dziaalnoci stronnictw w kraju, jak dugo leao to w gestii Sosnkowskiego i jego aparatu. Dopiero gdy Kot obj dzia cznoci cywilnej z krajem, udao mi si za jego porednictwem nawiza czno z krajow organizacj SP i uzyska od Kota przekazanie do dyspozycji jej kierownika Franciszka Kwieciskiego pierwszej dotacji pieninej. Rwnoczenie jednak drogi cznoci z organizacj krajow, ktre z natury rzeczy szy wycznie przez aparat Sosnkowskiego, byy dla mnie zamknite. Otrzymaem zaledwie jedno sprawozdanie od Kwieciskiego i to przesane z pominiciem naszego oficjalnego aparatu. Teraz po latach znajduj w rozmaitych publikacjach, jak na przykad w wydanym niedawno przez Studium Polski Podziemnej opracowaniu pod tytuem Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945 (tom I) sprawozdania i listy adresowane do mnie, ktrych nigdy nie otrzymaem. Nie by to jedyny wyczyn Sosnkowskiego zmierzajcy od samego pocztku wsppracy do odgrodzenia Sikorskiego od najbardziej mu oddanych przyjaci, ktrzy go nie opucili w cikim okresie nieaski za rzdw Pisudskiego i Rydza-migego. Zastanawiaem si nieraz, czemu przypisa naley, i akcja ta godzia przede wszystkim we mnie. Byo to zrozumiae z uwagi na to, e byem przywdc stronnictwa, ktre w koncepcji Sikorskiego stanowio jeden z czonw politycznej podstawy rzdu, a w kraju dostarczyo z krtkim okresem przerwy ludzi na naczelne stanowiska w administracji Podziemia. Waciwy jednak swego rodzaju zmys realizmu politycznego powinien by Sosnkowskiemu dyktowa wiksz ogldno w traktowaniu SP, czego w stosunku do mnie nie przejawi. Po latach dochodz do wniosku, i na ten specyficzny stosunek Sosnkowskiego do mnie mg wpyn fakt, i ze wzgldu na przyja z byym jego szwagrem inynierem Ryszardem witochowskim (synem Aleksandra, gonego posa Prawdy) mg on przypuszcza, e nie s mi obce pewne dyskredytujce go tajemnice rodzinnej natury. Sosnkowski by sprawc rozbicia maestwa witochowskiego z przyczyn bardzo le o nim wiadczcych, ktre nie stanowiy zreszt specyficznej tajemnicy w pewnych koach warszawskich. Ot witochowski by pierwszym spord dziaaczy politycznych w Warszawie, ktry obserwujc zabiegi rozbitkw reymu klski, zmierzajce do tego, aby zaraz po katastrofie uj w swoje rce czoowe miejsca w tworzcym si aparacie wojskowej konspiracji, postanowi temu przeciwdziaa. W tym celu powoa do ycia Centralny Komitet Organizacji Niepodlegociowych (CKON), do ktrego weszo w caoci SP, oraz wielu dziaaczy z SL i PPS nieufnie si odnoszcych do tendencji Rataja, Niedziakowskiego i Puaka, goszcych zasad treuga Dei i zapomnienia sanacji caej jej przeszoci, z rwnoczesnym okazywaniem jak najdalej idcego zaufania. Wymieni tu naley Stanisawa Kasperlika, prezesa powiatowej organizacji SL w Warszawie, Barlickiego, Stanisawa Dubois i innych. Rwnoczenie z SN przyczya si do CKON grupa czonkw od dawna orientujca si na wspprac z Frontem Morges, skupiajca si przy wiceprezydencie miasta Marianie Borzckim, ktry zreszt nastpnie znalaz si w SP. witochowski opierajc si na warunkowym penomocnictwie uzyskanym od Sikorskiego pod koniec pierwszego tygodnia wojny, w przewidywaniu znalezienia si tego we Francji, stara si alarmowa Sikorskiego o niepokojcym stanie rzeczy, jaki towarzyszy posuniciom organizatora konspiracji wojskowej generaa Karaszewicz-Tokarzewskiego. Przekonawszy si, e wikszo tych alarmw, chocia wysana drog zdawaoby si pewn, to jest przez oficerw udajcych si do Francji, do Sikorskiego, nie dochodzia, sdzc z braku jakiejkolwiek na nie reakcji, postanowi wczesn wiosn

1940 roku uda si osobicie do Parya. Na temat tej wyprawy znale mona w drukowanych w kraju relacjach najbardziej fantastyczne przypuszczenia w rodzaju na przykad, i udawa on si tam dla objcia stanowiska ministra owiaty (!) w rzdzie Sikorskiego. Jest to oczywicie bzdura. Nie zachodzia bowiem adna potrzeba powoywania tego rodzaju resortu w rzdzie emigracyjnym, nie mwic ju o tym, e gdyby do tego doszo, nie brako by kandydatw wrd specjalistw bardziej ni witochowski do tego kwalifikowanych. Istotnym celem wyprawy witochowskiego do Francji byo przedstawienie Sikorskiemu prawdziwego stanu rzeczy, uzyskanie konkretnych instrukcji oraz decyzji w sprawie powoania do ycia naczelnego organu Podziemia. Zamiarem witochowskiego by powrt do kraju i kontynuowanie tam pracy wedug uzgodnionego z Sikorskim programu. Niestety, przy przekraczaniu granicy sowackiej witochowski zosta aresztowany i oddany przez policj sowack w rce niemieckie. Z powodu odmroenia musia by poddany kuracji w szpitalu, skd wedug wiarygodnych informacji mona go byo wykupi. W tym kierunku szy te nalegania na podlegajc Sosnkowskiemu placwk cznoci z krajem w Budapeszcie, ktra tak formalistycznie, odwoujc si do decyzji swego zwierzchnika, spraw zaatwiaa, i w tym czasie witochowski zosta osdzony i skazany na mier. Gdy wiadomo o wykonaniu wyroku dotara do Angers, zadaem na posiedzeniu KSK wyjanie co do postpowania placwki budapeszteskiej. Przyznaj, uczyniem to w formie bardzo ostrej, nie szczdzc rnych aluzji do specyficznego klimatu, jaki wywiza si midzy obu byymi szwagrami, co Sosnkowski oczywicie musia odczu. Merytorycznej odpowiedzi waciwie nie otrzymaem, pozostaa natomiast w moich nastpnych stosunkach z Sosnkowskim specyficzna atmosfera, ktra ciya niemal a do koca naszego pobytu na emigracji. Formalnie w okresie funkcjonowania rzdu polskiego we Francji byem tylko podsekretarzem stanu w ministerstwie opieki spoecznej. Od grudnia jednak, a do opuszczenia przez rzd Francji uczestniczyem stale na penych prawach czonka rzdu w posiedzeniach Rady Ministrw w zastpstwie generaa Hallera, wysanego na czele misji do Stanw Zjednoczonych celem poinformowania Polonii o pracach i zamierzeniach rzdu polskiego na obczynie i przygotowania gruntu do planowanego werbunku ochotnikw do armii. W ministerstwie podlegay memu kierownictwu sprawy szkolnictwa z nowo zorganizowanym, przy wybitnym udziale rektora Polskiej Misji Katolickiej ksidza Cegieki, gimnazjum polskim w Paryu. Parokrotnie uczestniczyem z ramienia rzdu w obradach Naczelnej Reprezentacji Emigracyjnej, tak zwanego Centralnego Komitetu Obywatelskiego. W zwizku z przypadajcym w tym okresie obchodem wita narodowego 3 Maja wygosiem w kilku mniejszych orodkach polskich okolicznociowe przemwienia do licznie zebranych uczestnikw. Katastrofa Francji zaskoczya nas wszystkich. Optymizm co do jej odpornoci szed z gry, zaczynajc od Sikorskiego. W atmosferze penego zaufania do naszej sojuszniczki zarzdzenia ewakuacyjne uderzyy w nas jak grom. Do ostatniej chwili ylimy nadziej, e armia francuska potrafi zatrzyma natarcie Hitlera na takiej linii, ktra umoliwi zorganizowanie prowadzenia dalszej walki na terytorium samej Francji, bez koniecznoci opuszczenia jej terytorium. Dopiero na nocnym posiedzeniu rzdu w siedzibie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, pod nieobecno Sikorskiego, ktry w tym czasie stara si dotrze do dywizji polskich walczcych na froncie, w nocy z 13 na 14

czerwca zdalimy sobie spraw z katastrofy, na ktr jedyn reakcj w danej chwili bya bez wahania jednomylnie powzita decyzja ewakuowania si do Wielkiej Brytanii.

Wykaz skrtw
BBWR - Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem ChD - Chrzecijaska Demokracja CKN - Centralny Komitet Narodowy CKON - Centralny Komitet Organizacji Niepodlegociowych GKW - Gwny Komitet Wykonawczy NPR KAP - Katolicka Agencja Prasowa KNZSN - Komitet Naczelny Zjednoczonych Stronnictw Niepodlegociowych KP - Konfederacja Polska KSK - Komitet dla Spraw Kraju LPP - Liga Pastwowoci Polskiej MRP - Ruch Republikasko-Ludowy (Francja) NKN - Naczelny Komitet Narodowy NOK - Narodowa Organizacja Kobiet NPR - Narodowa Partia Robotnicza NSR - Narodowe Stronnictwo Robotnikw NZCh - Naczelny Zwizek Chopski NZR - Narodowy Zwizek Robotniczy ONR - Obz Narodowo-Radykalny OWP - Obz Wielkiej Polski OZON - Obz Zjednoczenia Narodowego PAT - Polska Agencja Telegraficzna POW - Polska Organizacja Wojskowa PPS - Polska Partia Socjalistyczna PSL - Polskie Stronnictwo Ludowe RN - Rada Naczelna NPR RN - Rada Narodowa

SDKPiL - Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego i Litwy SL - Stronnictwo Ludowe SN - Stronnictwo Narodowe SP - Stronnictwo Pracy SSN - (Komisja Tymczasowa) Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych TRS - Tymczasowa Rada Stanu ZLN - Zwizek Ludowo-Narodowy ZLP - Zwizek Ludu Polskiego ZN - Zjednoczenie Narodowe ZZP - Zjednoczenia Zawodowe Polskie

Orodek Dokumentacji i Studiw Spoecznych Warszawa 1983 Redaktor: Jerzy Skwara Okadk projektowa) Marek Skwara Zdjcie na okadce Karola Popiela wykona Adam Bro 55 POZYCJA KSIKOWA Printed in Poland. Wydawnictwo Orodka Dokumentacji i Studiw Spoecznych (ODiSS), 00-950 Warszawa Al. Jerozolimskie 99/13 skr. poczt. 79, tel. 28-27-87. Wydanie I. Nakad 5000 Objto 10,5 ark. wyd., 9 ark. druk. Oddano do skadania 20 IX 1982. Podpisano do druku 16 IX 1983. Druk ukoczono w styczniu 1984. Cena 250 z Zakady Graficzne w Katowicach, ul. Armii Czerwonej 138 Zam. 1573/1100/82 - Z-83