You are on page 1of 144

UBEZPIECZENIA NA YCIE Z UBEZPIECZENIOWYM FUNDUSZEM KAPITAOWYM

RAPORT RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH

Warszawa, dnia 7 grudnia 2012 r.

Wstp
Umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym na polskim rynku istniej od kilkunastu lat. Nie jest to klasyczna forma ubezpieczenia osobowego, bowiem zawiera wiele specyficznych rozwiza, ktre nie s charakterystyczne dla ubezpiecze. Umowa ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym to umowa o bardzo wysokim stopniu skomplikowania, regulowana wieloma rnorodnymi wzorcami umownymi. Analiza jej treci przez przecitnego konsumenta jest w praktyce niemoliwa. Nie jest on bowiem w stanie bez odpowiedniego przygotowania zrozumie mechanizmw prawno-finansowych zawartych we wzorcach umownych, ktre w niektrych przypadkach nawet nie s mu dorczane. Konsument na og zawiera tak umow bazujc na informacjach przekazywanych mu przez osob oferujc zawarcie umowy porednika ubezpieczeniowego, pracownika banku lub doradcy finansowego. Nie zawsze informacje te podawane s precyzyjnie i zgodnie z faktycznymi warunkami umowy, co skutkuje wprowadzaniem klientw w bd, powoduje utrat wasnych rodkw finansowych, a w konsekwencji rwnie podwaa zaufanie do instytucji finansowych. Konsumenci niezadowoleni z efektw swojej inwestycji szukaj pomocy prawnej, wsparcia na poradniczych stronach i forach internetowych, a take kieruj interwencje pisemne, w tym skargi do Rzecznika Ubezpieczonych. W 2011 r. do Rzecznika Ubezpieczonych trafio 146 skarg dotyczcych ubezpiecze na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Po trzech pierwszych kwartaach 2012 r. byo ich ju 262. W zwizku z faktem, i ze skarg konsumentw wyania si pewien negatywny obraz funkcjonowania przeanalizowa tych umw, Rzecznik Ubezpieczonych postanowi szczegowo sygnay konsumentw

dotyczce nieprawidowoci w systemie dystrybucji tych ubezpiecze, warunkach umw, a take innych diagnozowanych zagroe pyncych z zawarcia umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Konsumentowi atwo jest bowiem znale informacje na temat korzystnych aspektw zawarcia takiej umowy, trudniej jest dowiedzie si jakie mog by niepodane skutki szczeglnie te negatywne dotykajce jego sytuacji finansowej oraz na co zwrci uwag podejmujc decyzj o wyborze takiej formy oszczdzania. Brak jest rwnie obiektywnych danych wskazujcych czy obietnice podawane przed zawarciem umowy s przez instytucje finansowe speniane po wielu latach inwestycji.

W zwizku z faktem, i nie istniej przepisy, ktre wprowadzayby jakiekolwiek generalne prokonsumenckie standardy takich umw, na rynku oferowane s produkty posiadajce diametralnie rne warunki, zaczynajc od odmiennych zasad podziau wpacanej skadki ubezpieczeniowej, przez wysoko i wachlarz pobieranych opat w trakcie trwania umowy, po wyjtkowo wysokie opaty likwidacyjne oraz niekorzystny sposb wyliczenia sumy ubezpieczenia. Na przestrzeni ostatnich lat umowy te ulegy kolejnym gbokim modyfikacjom. Zawierane dziesi lat temu umowy ubezpieczenia majce charakter produktu emerytalnego obecnie s coraz rzadziej spotykane z uwagi na dynamiczny rozwj, jaki przechodz grupowe ubezpieczenia, maj obecnie czciej charakter poliso-lokat. Naley wyranie podkreli, i przecitny konsument nie ma moliwoci podjcia wiadomej decyzji o zawarciu umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Wynika to z faktu, i nawet w przypadku wykonania ustawowego obowizku dorczenia treci oglnych warunkw ubezpieczenia, praktycznie niemoliwe jest naleyte zrozumienie ani porwnanie tak zawiych umw przez osob, ktra nie jest specjalist z zakresu prawa ubezpieczeniowego, a take wyszej ekonomii. Warunki ubezpieczenia maj od kilku do nawet ponad stu stron1, zawieraj wiele zacznikw, do ktrych konsumenci nie maj dostpu przed zawarciem umowy. Ubezpieczeni, ktrzy s wiadomi, i warunkw ubezpieczenia naley da przed zawarciem umowy wskazuj, i nie byli w stanie przewidzie, e umow mog ksztatowa inne, dodatkowe dokumenty2. Znajdujce si we wzorcach umownych sformuowania s niejasne i nieprecyzyjne, wprowadzaj w bd, s interpretowane przez ubezpieczycieli na wasn korzy. Zawia tre oraz zoona konstrukcja umowy uniemoliwia jakkolwiek ocen stanu prawnego umowy przez konsumenta, a take samodzielne odnalezienie interesujcych go zagadnie. W regulaminach i taryfach opat, ktre s zacznikami do warunkw ubezpieczenia, czsto stosuje si niezrozumiae dla przecitnego konsumenta skomplikowane wzory matematyczne, ktre dodatkowo utrudniaj moliwo samodzielnej kalkulacji kwoty nalenego wiadczenia i sprawdzenia, czy wysoko pobieranych opat bd wypacanego wiadczenia jest prawidowa. Dynamiczny rozwj tego typu produktw powoduje czste zmiany zapisw umownych, ktrych konsument nie jest w stanie na bieco ledzi ani
1

108 stron maj Oglne Warunki Indywidualnego Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Super Fundusz, stosowane przez Compensa TU na ycie S.A. VIG. 2 Jeden ze skarcych poda: wszem i wobec trbi si zapoznaj si z oglnymi warunkami nim podpiszesz umow brak jest informacji, e opaty mog by ukryte w oddzielnym dokumencie, sprawa o sygn. RU/WSI/G/677/WK/12.

kontrolowa. Przekazywane (wybirczo) ustnie przez oferenta informacje czsto s niezgodne z zapisami warunkw ubezpieczenia. Poprzez funkcjonujcy obecnie system, a take stosowan przez przedsibiorcw praktyk, odpowiedzialno za zawarcie niekorzystnej umowy przerzucona zostaa w caoci na konsumenta, ktry, jeeli otrzyma warunki ubezpieczenia lub potwierdzi, e z nimi zosta zapoznany jest nimi zwizany i tym samym je zaakceptowa. Przyjmuje si wic, e sam fakt, i konsument skada swj podpis pod wnioskiem o zawarcie umowy oznacza, e rozumie on konsekwencje swojego owiadczenia woli i musi ponosi skutki swoich dziaa, nawet jeeli s one drastycznie dla niego niekorzystne. Jednoczenie udowodnienie przekazania nieprawdziwych informacji przez oferenta jest z punktu widzenia konsumenta w praktyce niemoliwe. Taki stan jest niezwykle wygodny dla ubezpieczycieli, bankw, porednikw finansowych i ubezpieczeniowych. Odpowiedzialno za zawarcie umowy, ktrej skutkw prawnych nie rozumie jedna ze stron nie moe by jednak w ocenie Rzecznika Ubezpieczonych przerzucona wycznie na jedn i to t sabsz stron, szczeglnie biorc pod uwag fakt, i w wielu przypadkach konsument namawiany jest na zawarcie tej, a nie innej umowy, a czasem dochodzi do sytuacji, w ktrych zawiera umow na podstawie bdu bd nawet podstpu oferenta. Skargi konsumentw wskazuj jednoznacznie na istnienie pewnych, powtarzajcych si nieprawidowych procedur. Rzecznik Ubezpieczonych bardziej ni na liczbie skarg skupia si na ich treci. Naley bowiem wskaza, i zarzuty przedstawione przez kilku konsumentw w odniesieniu do danego produktu ubezpieczeniowego, najprawdopodobniej mona by podnie rwnie w odniesieniu do pozostaych konsumentw objtych t sam umow czy te tym samym rodzajem umowy. Dodatkowo, jeeli dana praktyka opisana przez jednego konsumenta, w podobny sposb przedstawiana jest przez kilku innych, mona z duym prawdopodobiestwem stwierdzi, i stanowi praktyk powszechnie stosowan przez okrelony podmiot dziaajcy na rynku. Przechodzc do konkretnych zarzutw, konsumenci, ktrzy zawarli umow ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym skar si Rzecznikowi na: oferowanie umowy ubezpieczenia jako bezpiecznej lokaty z wysokim zyskiem; utrat znacznej czci wpaconych rodkw (nawet 100%) w przypadku rozwizania umowy przed upywem okresu wskazanego w dniu jej zawarcia; niepoinformowanie, i umowa do ktrej przystpuj jest umow ze skadk regularn, patn np. co roku przez 15 lat, a nie skadk jednorazow; 5

brak zysku po zakoczeniu trwania wieloletniej umowy ubezpieczenia; wysokie opaty administracyjne i inne, pobierane w trakcie trwania umowy, o ktrych nie informowano w momencie jej zawierania; inne, bdne informacje co do istotnych elementw umowy, przekazywane przed zawarciem (przystpieniem do) umowy np. na temat przewidywanych gwarantowanych zyskw (nawet kilkudziesicioprocentowych) czy moliwoci wycofania caoci wpaconych kwot w dowolnym momencie bez opat i z zyskiem, nie stosowania opaty likwidacyjnej lub jej wysokoci. Skargi w duej czci dotycz tych samych problemw, ubezpieczycieli

i produktw. Prawie jedna trzecia skarg, ktre wpyny do Rzecznika Ubezpieczonych w poprzednim roku dotyczy jednego ubezpieczyciela i kilku jego produktw (ubezpiecze grupowych) oferowanych za porednictwem wsppracujcego z nim w tej samej grupie kapitaowej banku. W roku 2012 r. liczba skarg na produkty oferowane przez tego ubezpieczyciela wzrosa, przy czym ustpi on miejsca innemu ubezpieczycielowi. Podkrelenia jednak wymaga fakt, i produkty obu tych podmiotw s oferowane przez tego samego ubezpieczajcego (bank). W skargach pojawiaj si takie same zarzuty, co umoliwia zidentyfikowanie wysoce nieprawidowych praktyk. Z kolei, w odniesieniu do ubezpieczyciela przodujcego w skargach dotyczcych ubezpiecze indywidualnych zarzuty dotycz ubezpiecze, do ktrych zawarcia doszo kilka lat temu. Tu rwnie mona dopatrzy si pewnej nieprawidowej praktyki skutkujcej wprowadzeniem konsumentw w bd. Gbsza analiza treci skarg umoliwia wic sugerowanie przez Rzecznika priorytetw dziaa po stronie odpowiednich organw nadzorczych Komisji Nadzoru Finansowego i Urzdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw.

Wykres 1. Liczba skarg dotyczcych umw ubezpiecze na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym kierowanych na poszczeglne zakady ubezpiecze do Rzecznika Ubezpieczonych w 2011 r.
Europa ycie S.A. Compensa ycie S.A. Skandia ycie S.A. ING na ycie S.A. Generali ycie S.A. Aegon Zycie S.A. Aviva ycie S.A. Amplico Life S.A. Allianz ycie Polska S.A. HDI-Gerling ycie S.A. PZU ycie S.A. Axa ycie S.A. Open Life S.A. Ergo Hestia ycie S.A. Nordea Polska ycie S.A. Benefia ycie S.A. Signal Iduna ycie 0 20 40 60

rdo: opracowanie wasne na podstawie skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2011 r.

Wykres 2. Liczba skarg dotyczcych umw ubezpiecze na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym kierowanych na poszczeglne zakady ubezpiecze do Rzecznika Ubezpieczonych w III kwartaach 2012 r.
Open Life S.A. Europa ycie S.A. Compensa ycie S.A. Axa ycie S.A. Generali ycie S.A. Allianz ycie Polska S.A. ING na ycie S.A. Skandia ycie S.A. Nordea Polska ycie S.A. Aviva ycie S.A. Amplico Life S.A. Aegon Zycie S.A. HDI-Gerling ycie S.A. Cardif Polska ycie S.A. Warta ycie S.A. Benefia ycie S.A. Signal Iduna ycie 0 20 40 60 80

rdo: opracowanie wasne na podstawie skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w III kwartaach 2012 r.

Skargi, ktre wpyny do Rzecznika w badanym okresie3 w wielu przypadkach s dowodem utraty znacznych rodkw finansowych wskutek zawarcia umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Kwoty te nie s mniejsze ni kilka tysicy zotych, a wikszo przypadkw wskazuje na utrat znacznie wyszych kwot nawet do 250 000 z. Wykres 3. Procent liczby skarg dotyczcych umw ubezpiecze na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w latach 2011 2012 (III kwartay)

1% 2% 8% 42% 25% do 10.000 z 10.001 z - 20.000 z 20.001 z -50.000 z 50.001 z-100.000 z 22% 100.001 z - 200.000 z powyej 200.000 z

rdo: opracowanie wasne na podstawie skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w latach 20112012 (III kwartay).

W znacznej czci skarg, nawet po wielu latach obowizywania umowy ubezpieczenia i inwestowania rodkw tak, jak zalecaj doradcy finansowi i sami ubezpieczyciele, umowa nie przynosi oczekiwanego zysku przez skarcych. Dla przykadu mona wskaza nastpujce skargi:

Dane dotyczce wartoci wpaconych rodkw pieninych pochodz z 248 skarg z lat 2011-2012, w ktrych warto wpaconej skadki bya przez skarcych podana, bd bya moliwa do wyliczenia. Nie wszystkie skargi zawieraj informacje na ten temat.

1) Konsument zawar umow na 10 lat. Przez ten okres wpaci 11 000 z tytuem skadki. Po 10u latach otrzyma kwot ok. 7 200 z4. 2) Konsument wpaci 9400 z, po 3 latach warto tej inwestycji to 8000 z5. 3) Konsument wpaci 30 000 z na umow 3-letni. Warto wypaconej kwoty po zakoczeniu umowy to 24 000 z6. 4) Konsument wpaci 90 000 z na 4-letni umow. Warto wypaconych rodkw po zakoczeniu umowy to kwota 64 000 z7. 5) Konsument wpaci 19 000 z. Umowa trwaa 10 lat. Konsument po zakoczeniu umowy wypaci 16 000 z8. 6) Konsument wpaci $5000 na 3-letni umow. Wypacono mu $4338 po zakoczeniu umowy9. 7) Konsument wpaci 40 000 z. Po zakoczeniu umowy po 8 latach wypaci 12 000 z10. 8) Konsument wpaci 29 000 z. Po zakoczeniu umowy po 8 latach wypaci 22 000 z11. 9) Konsumentka zawara umow w 2001 r. Przez 10 lat wpacia cznie prawie 30 000 z. Kwota, ktr otrzymaa w 2012 r. to 15 772 z12. Brak oczekiwanego zysku moe wynika w gwnej mierze z waha na rynkach giedowych, ale rwnie z faktu pobierania szeregu opat w trakcie trwania umowy. Ponadto, konsumenci w momencie zawierania umowy s informowani wycznie o wysokoci zysku, ktrego mog si spodziewa wpacajc swoje pienidze (nawet kilkudziesiciu procent) i kiedy umowa si koczy oczekuj otrzymania kwoty powikszonej o obiecany przed zawarciem umowy zysk. W innych sprawach, inwestycja przyniosa bardzo due straty ju po pierwszych miesicach: 1) Konsument wpaci 75 500 z, warto rachunku po miesicu wyniosa 51 00013.
4 5

Sprawa o sygn. RU/WSI/G/10895/AG/11. Sprawa o sygn. RU/WSI/G/WK/433/12. 6 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/4279/MAR/12. 7 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/7671/AG/11. 8 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/3316/BA/11. 9 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/7881/AG/11. 10 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/6027/SP/11. 11 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/2419/WK/11. 12 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/10520/MAR/12. 13 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/1564/AG/12.

2) Konsument wpaci 30 000 z. Odstpi od umowy w cigu 14 dni od dnia jej zawarcia. W tym czasie warto jego rachunku spada do 26 000 z14. 3) Konsument wpaci 45 000 z. Warto rachunku ju po pierwszym miesicu bya nisza o 30%15. 4) Konsument wpaci 7500 z. Warto rachunku po 4 miesicach wynosia 5500 z. 5) Konsument wpaci 14 000 z. Po 8 miesicach inwestycja przyniosa strat prawie 60%. Warto rachunku wyniosa 5725 z. 6) Konsument wpaci 190 000 z. Po 6 miesicach warto tej inwestycji wyniosa 116 000 z16. Spadek wartoci inwestycji w pierwszych miesicach nie wynika wycznie z waha giedowych, lecz w wikszoci przypadkw z pobierania wysokich opat za zarzdzanie, bd faktu, i jedynie cz pierwszej skadki jest lokowana w fundusze inwestycyjne, o czym konsumenci (co wynika ze skarg) nie s informowani przed zawarciem umowy. Rzecznik Ubezpieczonych dostrzega ponadto problem nieprawidowej wyceny wartoci jednostek funduszu, ktry jest tworzony na potrzeby konkretnego produktu inwestycyjnego i w oparciu o trudno zrozumiae indeksy17. Zawyenie pocztkowej wartoci jednostki funduszu skutkuje pniejszym urealnieniem tej wartoci na niekorzy konsumenta. Zdarzaj si skargi, z ktrych wynika, i przystpienie do ubezpieczenia nie byo wiadome, lecz byo dodatkiem do umowy gwnej np. umowy kredytu hipotecznego18, a deklaracja ubezpieczeniowa znajdowaa si wrd dokumentw podpisywanych w zwizku z kredytem. W wikszoci jednak pism podnoszony jest zarzut wprowadzenia w bd poprzez ustne przekazanie nieprawdziwych informacji. Konsumenci podaj, e gdyby wiedzieli o faktycznych warunkach umowy, nigdy by jej nie zawarli. Niezadowolenie podsyca fakt, i konsumenci nie otrzymuj warunkw ubezpieczenia, ktre s pniej powoywane np. przy ustalaniu kwoty wykupu. W skargach, cz interweniujcych wskazuje rwnie na niedorczenie oglnych warunkw ubezpieczenia. Z kolei najwiksza cz skarcych nie podaje informacji czy taki dokument otrzymaa, co moe sugerowa, e nawet nie wiedz oni, e warunki ubezpieczenia to jeden z najistotniejszych dokumentw ksztatujcych ich prawa i obowizki. Przede wszystkim
14 15

Sprawa o sygn. RU/WSI/9289/SP/11. Sprawa o sygn. RU/WSI/G/13299/AG/11. 16 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/8560/MAR/12. 17 Szerzej na ten temat w Rozdziale IV niniejszego raportu. 18 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/2967/MAR/12.

10

jednak, konsumenci s bardzo rozgoryczeni ze wzgldu na wysoko kwot, ktre utracili. W wielu przypadkach utracone kwoty stanowi 100% wpaconych rodkw pieninych. Umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym oferowane s zarwno w formie ubezpieczenia indywidualnego, jak i grupowego. Ze wzgldu na mniej korzystn sytuacj prawn konsumenta (ubezpieczonego) w ubezpieczeniu grupowym, m.in. ograniczenie obowizkw informacyjnych po stronie ubezpieczyciela, ale rwnie odpowiedzialno za szkod, przystpienie do takiej formy ubezpieczenia moe okaza si duo bardziej problematyczne. Na przeomie ostatnich 2 lat liczba skarg dotyczcych grupowego ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym znacznie wzrosa, co przedstawiaj ponisze wykresy. Wykres 4. Forma zawarcia umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym w 2011 r.

Umowy grupowe 36%

Umowy indywidualne 64%

rdo: opracowanie wasne na podstawie skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2011 r.

Wykres 5. Forma zawarcia umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym w 2012 r. (III kwartay)

Umowy grupowe 63%

Umowy indywidualne 37%

rdo: opracowanie wasne na podstawie skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2011 r. (III kwartay).

11

W ocenie Rzecznika Ubezpieczonych wynika to z faktu rozbudowania wsppracy bankw z ubezpieczycielami w zakresie produktw, ktre mog by oferowane jako alternatywa dla lokat bankowych. Wsppraca ta rozwija si, ze wzgldu na spadajce mare w tradycyjnych produktach bankowych oraz wzrastajce przychody z tytuu prowizji z porednictwa produktw ubezpieczeniowych19. Wikszoci spraw nie udaje si zakoczy zgodnie z oczekiwaniami skarcych. Oznacza to, i w celu zwrotu utraconych rodkw konsumenci musz wszcz postpowanie sdowe, co jest kosztowne, dugotrwae i skomplikowane. Jednoczenie, fakt, i dochodzenie zwrotu wpaconych kwot jest moliwe jedynie na drodze postpowania sdowego stawia ubezpieczycieli w korzystniejszej, uprzywilejowanej sytuacji, poniewa niewielu konsumentw decyduje si ostatecznie na takie rozwizanie, chociaby przez wzgld na fakt, i utracili znaczn kwot pienin i nie maj ju rodkw na pokrycie kosztw sdowych czy te zastpstwa procesowego. Wykres 6. Wynik interwencji Rzecznika Ubezpieczonych w 2011 r. w sprawie umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym
pozytywnie negatywnie w toku brak interwencji

7%

9%

28%

56%

rdo: opracowanie wasne na podstawie danych zaczerpnitych z Biura Rzecznika Ubezpieczonych.

19

Za: W. Glaubitz, Warto dodana dla Klienta w bancassurance na podstawie dowiadcze rynku niemieckiego, III Kongres Bancassurance, Jzefw 20-21 padziernika 2011 r.

12

Wykres 7. Wynik interwencji Rzecznika Ubezpieczonych w 2012 r. (III kwartay) w sprawie umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym
pozytywnie negatywnie w toku inne

7%

15%

37%

41%

rdo: opracowanie wasne na podstawie danych zaczerpnitych z Biura Rzecznika Ubezpieczonych.

Rzecznik Ubezpieczonych jest zdania, i dziaalno ubezpieczycieli, bankw, porednikw i doradcw finansowych nie moe prowadzi do niewiadomego rozporzdzania pienidzmi przez konsumentw, w tym
20

sprzeday

produktw

inwestycyjnych niedostosowanych do potrzeb konsumenta . Jeeli zawierajc umow konsument i ubezpieczyciel maj rne cele to znaczy, e nie doszo do zoenia zgodnego owiadczenia obu stron stosunku prawnego. Dlatego niniejszy raport ma na celu zarwno uwraliwienie konsumentw na praktyki w zakresie sprzeday ubezpieczeniowych produktw inwestycyjnych, jak rwnie poinformowanie wszelkich instytucji nadzorczych o podejrzeniu naruszenia obowizujcych przepisw prawnych.

20

Rzecznik Ubezpieczonych w peni podziela w tym zakresie stanowisko Przewodniczcego Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 26 wrzenia 2012 r., sygn. DOK/WPR/0733/18/1/12/PM.

13

Rozdzia I Ubezpieczenie z funduszem kapitaowym jako umowa ubezpieczenia na ycie


Analizujc umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, podstawow kwesti wydaje si udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy umowa taka nadal jest umow ubezpieczenia, czy te ju innym stosunkiem cywilnoprawnym. Jest to istotne ze wzgldu na fakt, i prowadzenie dziaalnoci ubezpieczeniowej jest regulowane stosunkowo restrykcyjnymi przepisami i analogicznie powinno by nadzorowane. W zwizku z faktem, i regulacje prawne dotyczce umowy ubezpieczenia w Polsce s szcztkowe (29 przepisw w kodeksie cywilnym21 oraz kilka przepisw w ustawie o dziaalnoci ubezpieczeniowej22), swoboda w ksztatowaniu treci stosunkw ubezpieczeniowych jest ogromna. Umowa ubezpieczenia ma by jednak zgodnym owiadczeniem dwch stron, na podstawie ktrego powstaje stosunek prawny, w ktrym jedna ze stron (ubezpieczyciel) zobowizuje si w zakresie dziaalnoci swojego przedsibiorstwa, speni okrelone wiadczenie w razie zajcia przewidzianego w umowie wypadku, natomiast druga ze stron (ubezpieczajcy) zobowizuje si zapaci skadk (art. 805 k.c.). Jedn z cech umowy ubezpieczenia jest jej losowo. Jest ona zwizana z losowoci zajcia zdarzenia okrelonego w umowie. Zdarzenie losowe to wedug definicji ustawowej23 niezalene od woli ubezpieczajcego zdarzenie przysze i niepewne, ktrego nastpienie powoduje uszczerbek w dobrach osobistych lub w dobrach majtkowych24, albo zwikszenie potrzeb majtkowych po stronie ubezpieczajcego lub innej osoby objtej ochron ubezpieczeniow, ktre w okresie trwania ubezpieczenia moe, ale nie musi nastpi. Zdarzenie losowe stanowice podstaw wypaty odszkodowania czy wiadczenia przez zakad ubezpiecze jest szczegowo okrelone w umowie ubezpieczenia. Zarwno kodeks cywilny, jak i ustawa o dziaalnoci ubezpieczeniowej wprowadzaj podstawowy, dychotomiczny podzia umw ubezpieczenia na osobowe i majtkowe. Zgodnie z dziaem I ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej, ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym s zakwalifikowane jako umowy ubezpieczenia na ycie czyli jako ubezpieczenia osobowe. Istniej jednak argumenty, ktre mog wskazywa na to, e umowa taka de facto umow ubezpieczenia nie jest. Aby to
21 22

Art. 805-834 k.c. Art. 9, art. 12-13a, art. 15-19, art. 21-26 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o dziaalnoci ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 124, poz. 1151 z pn. zm.). 23 Art. 2 ust. 1 pkt 18 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o dziaalnoci ubezpieczeniowej. 24 A. Wsiewicz, Z.K. Nowakowski, Prawo ubezpiecze gospodarczych, Warszawa-Pozna 1980, s. 46 i nast.

14

ustali naley zbada essentialia negotii umowy, a wic zdefiniowa przedmiot ubezpieczenia, z ktrego wynika ryzyko, przejmowane od ubezpieczonego przez ubezpieczyciela, wypadek ubezpieczeniowy, okres ubezpieczenia, sum ubezpieczenia. Ponoszenie ryzyka oraz udzielanie ochrony ubezpieczeniowej, mimo, e nie powoane w art. 805 k.c. naley uzna za istotne elementy umowy ubezpieczenia. Ryzyko, ktre istnieje w momencie zawarcia umowy ubezpieczenia i jest niejako przenoszone na inny podmiot jest jednym z najwaniejszych jej elementw, a ch wyzbycia si ryzyka i zabezpieczenia si na wypadek niekorzystnych zdarze jest gwn przyczyn (causa) zawarcia umowy ubezpieczenia i jest jej charakterystycznym elementem. Odwoujc si do zapisw warunkw umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym wydawaoby si, i stosowane konstrukcje rzeczywicie odnosz si do ubezpieczenia osobowego. Przedmiotem ubezpieczenia jest bowiem ycie ubezpieczonego lub doycie przez niego okrelonego wieku, wypadkiem ubezpieczeniowym jest wic zdarzenie przysze, niepewne, niezalene od woli ubezpieczonego. Okres ubezpieczenia zawsze wskazany jest na dokumencie ubezpieczenia. W kontekcie ryzyka zagadnieniem wartym uwagi jest poczenie w jednej umowie ubezpieczenia ryzyka zgonu i doycia ubezpieczonego w okrelonym w umowie czasie przy zazwyczaj tej samej sumie ubezpieczenia. Takie okrelenie przedmiotu umowy skutkuje ustaleniem ryzyka na poziomie 100%, gdy w ustalonym okresie czasu ubezpieczony z pewnoci bd umrze, bd doyje nie ma innej faktycznej moliwoci zakoczenia takiej umowy. Niepewna staje si wycznie wysoko wiadczenia oraz podmiot, ktry j otrzyma. Jeeli jednak zdarzenie, ktre powoduje wypat wiadczenia przez zakad ubezpiecze jest pewne, to nie mamy do czynienia z umow ubezpieczenia. Ryzyko zwizane z moliwoci zajcia zdarzenia okrelonego w umowie ubezpieczenia powinno stanowi podstaw okrelenia wysokoci skadki. Powinna ona co najmniej zapewni wykonanie wszystkich zobowiza z umw ubezpieczenia i pokrycie kosztw wykonywania dziaalnoci ubezpieczeniowej zakadu ubezpiecze. Zakad ubezpiecze jest obowizany gromadzi odpowiednie dane statystyczne w celu ustalania na ich podstawie skadek ubezpieczeniowych i rezerw techniczno-ubezpieczeniowych25. W ubezpieczeniach na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, w ktrych skadka poza czci inwestycyjn jest przeznaczana na ochron w bardzo znikomej

25

Art. 18 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o dziaalnoci ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r., Nr 11, poz. 66 z pn. zm.).

15

czci26 naley wskaza, i nie jest ona liczona wedug zasad okrelonych w powoanym tu przepisie. Jest kwot ewidentnie pozostajc bez zwizku z ryzykiem ubezpieczeniowym, ktre powinno by przez ubezpieczyciela odpowiednio szacowane. W przypadku ubezpiecze osobowych, im wiksze ryzyko zaistnienia zdarzenia, tym wysza powinna by skadka. W ubezpieczeniach na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym wpacana przez ubezpieczajcego (a czsto samego ubezpieczonego) skadka nie jest w caoci przeznaczana na ochron ubezpieczeniow na wypadek mierci bd doycia czasem nie jest nawet w czci przeznaczona na t ochron, a tym samym, nie jest wynagrodzeniem za przejte przez ubezpieczyciela ryzyko. Opata za ryzyko moe by np. pobierana w ramach tzw. opaty administracyjnej27. Opata za ochron ubezpieczeniow pobierana moe by tylko w pierwszym roku umowy, a w kolejnych latach ju nie28. Zdarza si rwnie, i w okresie, w ktrym ryzyko mierci zwiksza si, ubezpieczyciel przestaje pobiera opat za ryzyko29. W ubezpieczeniu na ycie wysoko skadki ubezpieczeniowej powinna by wynagrodzeniem za ochron ubezpieczeniow, a wic powinna by obliczana zgodnie z zasadami matematyki ubezpieczeniowej, na podstawie informacji dotyczcych osb, ktre maj przystpi do ubezpieczenia, w tym m.in. wieku, ryzyka zwizanego z wykonywanym zawodem, trybem ycia, stanem zdrowia np. przebytymi chorobami, wysokoci i zakresem ochrony ubezpieczeniowej, udzielanej na podstawie umowy ubezpieczenia przez ubezpieczyciela. W ubezpieczeniach na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym tak nie jest ubezpieczajcy wpaca kwot, ktr chce pomnoy w efekcie przekazania jej zakadowi ubezpiecze czasem s to wieloletnie oszczdnoci jak wskazuj skargi nawet kilkaset tysicy zotych. Skadka ubezpieczeniowa w ubezpieczeniach na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, mimo czciowego rozdzielenia, jest wic de facto kwot, przeznaczon na inwestycj i pokrycie jej kosztw. Wynika to jednoznacznie zarwno z samej wysokoci

26

Np. pismo TU Skandia ycie S.A. z dnia 26 lipca 2011 r., sprawa o sygn. RU/WSI/G/9463/WK/11, opata za ryzyko ubezpieczeniowe = 0,01 z miesicznie. 27 I wynosi 0,12% wartoci rachunku ubezpieczeniowego w skali roku zgodnie z 12 pkt 3 Warunkw Grupowego Ubezpieczenia na ycie Klientw Banku Ochrony rodowiska S.A. Najlepszy z Najlepszych, stosowanych przez TU na ycie Europa S.A., sprawa o sygn. RU/WSI/G/4279/MAR/12. 28 Pismo TU Allianz ycie Polska S.A. z dnia 10 sierpnia 2011 r., pismo o sygn. RU/WSI/G/6027/SP/11. 29 7 pkt 4 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia Inwestycyjnego Bonus ze skadk jednorazow o symbolu BON/J/8/2006: z chwil ukoczenia przez ubezpieczonego 70. roku ycia koszt ochrony ubezpieczeniowej przestaje by potrcany.

16

tej skadki (jeeli przekracza kilka tysicy zotych), jak rwnie z treci oglnych warunkw ubezpieczenia: Jeeli umowa nie przewiduje wycznie ochronnego charakteru skadki regularnej, pozostaa po pobraniu kosztu ochrony ubezpieczeniowej, cz kapitaowa skadki regularnej pomniejszona uprzednio o opat administracyjn podlega alokacji w wysokoci okrelonej w umowie ubezpieczenia. Okrelona w umowie ubezpieczenia cz kadej wpaconej przez ubezpieczajcego skadki lokacyjnej podlega alokacji. Pozostaa po dokonaniu alokacji cz skadki regularnej oraz lokacyjnej stanowi opat pobieran przez Towarzystwo, przeznaczan na pokrycie kosztw zwizanych z zawarciem i wykonywaniem umowy ubezpieczenia30; rodki pochodzce z Twoich Skadek s inwestowane w dostpnych w naszej ofercie ubezpieczeniowych funduszach kapitaowych i zapisywane na Rachunku w postaci Jednostek Uczestnictwa31; Liczba jednostek uczestnictwa rwna jest iloczynowi alokacji Skadki regularnej i wartoci tej skadki, podzielonemu przez Cen nabycia, obowizujc w Dniu nabycia jednostek, nie wczeniej jednak ni w dniu rozpoczcia ochrony ubezpieczeniowej32; Alokacja skadki przeliczanie ma jednostki ubezpieczeniowych funduszy kapitaowych okrelonej w OWU czci skadki33; We wniosku o zawarcie umowy, ubezpieczajcy skada dyspozycj inwestowania skadek, w ktrej wskazuje sposb podziau skadek pomidzy poszczeglne pozycje inwestycyjne34; Przedmiotem ubezpieczenia jest ycie ubezpieczonego. Ubezpieczenie prowadzone jest z funduszem, w ramach ktrego gromadzone i inwestowane s

30

12 ust 1 Oglnych Warunkw Grupowego Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Opiekun nr 3/2012, stosowanych przez TU na ycie AVIVA S.A. 31 26 ust 1 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Multi Pin Aegon 2.1, stosowanych przez TU na ycie AEGON S.A. 32 Art. XVI ust. 2 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi Mj Plan Finansowy o symbolu OWU RPF2_03.2012, stosowanych przez TU Generali ycie S.A. 33 1 pkt 1 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia Inwestycyjnego Bonus ze skadk jednorazow o symbolu BON/J/8/2006. 34 17 pkt 1 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym ze Skadk Regularn Multiportfel Dobry Plan, stosowanych przez Skandia ycie S.A.

17

alokowane skadki, na zasadach okrelonych w oglnych warunkach ubezpieczenia35. Stosowane s rwnie duo bardziej skomplikowane formuy, np.: Skadka jednorazowa skadka patna w wysokoci terminie okrelonym w deklaracji przystpienia; skadka jednorazowa dzielona jest na dwie czci: 1) Skadka lokacyjna stanowi 40% skadki jednorazowej i dotyczy czci lokacyjnej; 2) Skadka inwestycyjna stanowi 60% skadki jednorazowej i dotyczy czci inwestycyjnej36. Naley pamita, i zgodnie z przepisem art. 813 k.c. skadk oblicza si za czas trwania odpowiedzialnoci ubezpieczyciela. W przypadku wyganicia stosunku ubezpieczenia przed upywem okresu na jaki zostaa zawarta umowa, ubezpieczajcemu przysuguje zwrot skadki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej. Skadka w ubezpieczeniach na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym nie jest proporcjonalna do okresu wiadczonej ochrony ubezpieczeniowej, a wic nie jest obliczana zgodnie z norm art. 813 k.c. Tym samym, nie ma moliwoci zwrotu skadki, za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej w przypadku wczeniejszego wyganicia stosunku prawnego. W umowach ubezpieczenia na ycie nie jest te powszechn praktyk stosowanie systemu skadki jednorazowej, natomiast ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym czsto s oparte wanie na jednorazowej wpacie rodkw pieninych37. Skadka w umowach ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym jest w czci pobierana przez ubezpieczyciela za czynnoci administracyjne, bd zarzdzanie umow, natomiast w pozostaej czci pozostaje niejako do dyspozycji ubezpieczonego, ktry moe wycofa wpacone rodki, czy te rozporzdza nimi poprzez inwestowanie w wybrane fundusze ubezpieczeniowe, co absolutnie nie jest cech charakterystyczn skadek ubezpieczeniowych. Nie ma podstaw prawnych, aby ubezpieczyciel
35 36

pobiera

od

ubezpieczajcego

jakiekolwiek

kwoty

ze

skadki

Oglne warunki ubezpiecze stosowane przez PZU ycie S.A. 1 pkt 9 Warunkw Grupowego Ubezpieczenia na ycie Klientw Banku Ochrony rodowiska S.A. Najlepszy z Najlepszych, stosowanych przez Europa TU na ycie S.A., sprawa o sygn. RU/WSI/G/4279/MAR/12. 37 Np. umowy zawarte na podstawie Oglnych Warunkw Ubezpieczenia Uniwersalnego Nowa Perspektywa o symbolu NPER/J/1/2007, stosowanych przez TU na ycie AVIVA S.A.

18

ubezpieczeniowej. Brak jest ponadto uzasadnienia prawnego do pobierania opat innych, ni opata za ryzyko ubezpieczeniowe. Pobieranie innych opat ni opata za ochron ubezpieczeniow powinno prowadzi do uznania, i umowa taka nie jest umow ubezpieczenia. W umowach ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym pobieranie opat innych ni opata za ryzyko jest jednak standardem (szerzej na ten temat w rozdziale IV niniejszego opracowania). Nie kwestionujc faktu, i koszty takie jak koszty akwizycji, czy administracji polis powinny by uwzgldnione przy wyliczaniu skadki ubezpieczeniowej w ubezpieczeniu na ycie (cho nie s one stosowane w takiej samej formie) naley wskaza, i ich pobieranie ze skadki ubezpieczeniowej wiadczy o tym, i celem umowy nie jest wiadczenie ochrony ubezpieczeniowej. Brak odpowiedniej relacji midzy ubezpieczeniowym a wpacon skadk sum ubezpieczenia i ryzykiem

1.

Suma ubezpieczenia jest jednym z essentialia negotii umowy ubezpieczenia. W ubezpieczeniu na ycie jest to kwota staa, ktra zostanie wypacona uposaonemu po mierci ubezpieczonego w wikszoci przypadkw bdzie to kwota wysza, ni wpacona jednorazowo skadka, cho w przypadku umw ubezpieczenia wieloletnich, suma wpaconych skadek ubezpieczeniowych moe przekroczy sum ubezpieczenia na wypadek mierci. Suma ubezpieczenia jest okrelona w momencie zawieranie umowy ubezpieczenia i jest jednym z czynnikw, ktre maj wpyw na wysoko skadki ubezpieczeniowej. W ubezpieczeniach na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, w przeciwiestwie do tradycyjnych ubezpiecze osobowych suma ubezpieczenia jest zazwyczaj nieokrelona kwotowo, a wrcz niemoliwa do ustalenia w momencie zawierania umowy, gdy wynika z efektywnoci inwestycji w fundusze kapitaowe. Dodatkowo, suma ubezpieczenia jest bardzo mocno skorelowana z wysokoci wpacanej skadki, bowiem zaley ona wycznie od wysokoci wpaconych przez ubezpieczajcego lub ubezpieczonego kwot. W ubezpieczeniach z funduszem kapitaowym brak jest gwarancji wypaty okrelonej kwoty. Jeeli w momencie zajcia zdarzenia ubezpieczeniowego warto wpaconych rodkw pieninych bdzie rwna zeru, to ubezpieczyciel nie ma zazwyczaj obowizku wypaci adnej kwoty pieninej, bd ma obowizek wypaci niskie wiadczenie. Zwizek sumy ubezpieczenia ze skadk ubezpieczeniow w ubezpieczeniach z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym polega na tym, e suma ubezpieczenia jest rwna wpaconym skadkom, przy czym moe by nawet nisza, ni wpacona skadka, co 19

nie zdarza si w innych umowach ubezpieczenia na ycie. W tradycyjnych ubezpieczeniach osobowych nie zdarzaj si ponadto skadki, ktrych wysoko przekracza kilka tysicy zotych. Jeeli z kolei suma ubezpieczenia jest ustalona jako kwota staa, to w ubezpieczeniach inwestycyjnych okrelana jest na minimalnym poziomie. Przykady takich praktyk przedstawiaj nastpujce zapisy warunkw ubezpieczenia: Sum ubezpieczenia w przypadku mierci Ubezpieczonego w Okresie ubezpieczenia stanowi wysza z wartoci: 1. suma opaconych skadek: skadki pierwszej i skadek biecych; 2. warto rachunku udziaw38; 1. Wysoko Sumy Ubezpieczenia wynosi: 1) 1 z w przypadku zgonu Ubezpieczonego z przyczyn innych Ni Nieszczliwy Wypadek, 2) 2 500 z w przypadku zgonu Ubezpieczonego wskutek Nieszczliwego Wypadku. 2. Suma Ubezpieczenia jest kwot sta przez cay okres, na jaki zawarto Umow Ubezpieczenia39; Umowa ubezpieczenia moe by zawarta w jednym z dwch wariantw Wariant II wariant umowy ubezpieczenia, w ktrym suma Ubezpieczenia jest staa i wynosi 1000 z, za skadka ubezpieczeniowa od momentu kiedy warto funduszu przekroczy poziom 1000 z jest w caoci inwestowana40; W przypadku mierci ubezpieczonego sum ubezpieczenia stanowi wysza z wartoci: 1) gwarantowana suma ubezpieczenia albo 2) warto rachunku podstawowego, powikszona o warto rachunku dodatkowego; Suma ubezpieczenia: 100 z, skadka podstawowa patna miesicznie: 200 z41. Wysoko Sumy Ubezpieczenia wynosi: 1) 1 z w przypadku zgonu Ubezpieczonego z przyczyn innych Ni Nieszczliwy Wypadek, 2) 2500 z w przypadku zgonu Ubezpieczonego wskutek Nieszczliwego Wypadku. Skadka: 20 000 z42.
38

16 ust. 1 Oglnych Warunkw Grupowego Ubezpieczenia na ycie i Doycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Plan Regularnego Oszczdzania Zabezpiecz Przyszo, stosowanych przez Open Life TU ycie S.A., sprawa o sygn. RU/WSI/G/2967/MAR/12. 39 11 ust. 1 i 2 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym ze Skadk Jednorazow Dla Klientw BPH S.A. Premium Profit stosowanych przez Open Life TU ycie .S.A. 40 2 Oglnych warunkw ubezpieczenia Specjalnie dla Ciebie, stosowanych przez TU Allianz ycie Polska S.A. 41 Informacja rocznicowa oraz tabela opat i limitw, sprawa o sygn. RU/WSI/G/5390/AG/11. 42 Sprawa o sygn. RU/WSI/G/641/WK/12.

20

Relacja ekonomiczna pomidzy wpacan skadk ubezpieczeniow a sum ubezpieczenia w umowach ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym jest wic zupenie inna ni w ubezpieczeniach na ycie, w ktrych jest ustalana wedug klasycznych metod kalkulacji skadki i obliczania rezerwy matematycznej, opartych na zaoonej przez ubezpieczyciela wysokoci stopy technicznej43. Tworzenie rezerwy matematycznej w ubezpieczeniu mieszanym zwizane jest z dwiema okolicznociami: urednieniem ryzyka mierci osoby ubezpieczonej oraz dyskontem wiadczenia na wypadek doycia. Okrelenie w ubezpieczeniach sumy na ubezpieczenia ycie o jest kwesti niezwykle zgoda istotn, gdy charakterze grupowym, potencjalnego

ubezpieczonego na objcie ochron ubezpieczeniow powinna wskazywa wysoko sumy ubezpieczenia (art. 829 2 k.c.). Brak moliwoci okrelenia sumy ubezpieczenia moe sugerowa nieskuteczno owiadczenia o zgodzie na objcie ubezpieczeniem. Z kolei fakt, i kwota wypacana po zakoczeniu umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym nie jest sum ubezpieczenia, a nieokrelon wartoci przysz uzyskan w skutek inwestycji w fundusze kapitaowe oznacza, i ubezpieczyciel dokonujc wypaty rodkw pieninych, nie wypaca wiadczenia z umowy ubezpieczenia, a wiadczenie pienine oparte na innej podstawie prawnej. Zawarcie umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem gwarancyjnym nie daje rwnie gwarancji wypaty w momencie wypadku ubezpieczeniowego kwoty wpaconej tytuem skadki i mimo, i oczywicie, w ubezpieczeniach osobowych rwnie takiej gwarancji ubezpieczony ani ubezpieczajcy nie otrzymaj, to jednak w obliczu celu w jakim zawierane s te umowy, dziaanie zakadw ubezpiecze nie moe zosta ocenione jako zgodne z prawem. Umow tak mona by przekornie nazwa umow o depozyt skadki ubezpieczeniowej z opcj oprocentowania wkadu albo opat za przechowanie bez opcji oprocentowania depozytu ubezpieczeniowego.

43

E. Stroiski, Ubezpieczenia osobowe, (w:) T. Sangowski (red.), Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, cz. 4, Bydgoszcz-Pozna 2002, s. 146.

21

2.

Dziaalno ubezpieczycieli niezwizana z dziaalnoci ubezpieczeniow Ze swej istoty, umowa ubezpieczenia nie jest rodkiem sucym osiganiu zyskw

z inwestycji w papiery wartociowe czy fundusze inwestycyjne. Ustawodawca w adnym z przepisw oglnych ani przepisw Tytuu XXVII kodeksu cywilnego nie odwouje si do takiej funkcji umowy ubezpieczenia. Nie jest ona rwnie w aden odrbny sposb uregulowana przepisami ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej. Tym niemniej, umowy te funkcjonuj na polskim rynku od wielu lat ewoluujc z prostych ubezpiecze na ycie, w ktrych suma ubezpieczenia powikszana bya o niewielki procent udziau w zysku uzyskanym przez ubezpieczyciela po ubezpieczenia na ycie, w ktrych warto sumy ubezpieczenia jest cakowicie zalena od iloci i wartoci wykupionych jednostek inwestycyjnych bez adnej gwarancji zwrotu zainwestowanej kwoty oraz bez gwarancji zysku. Ewolucja ta doprowadzia do sytuacji, w ktrej umowy ubezpieczenia na ycie stay si instrumentami finansowymi nakierowanymi cakowicie na inwestycj rodkw finansowych ubezpieczonych, przy czym stay si rwnie niezwykle ryzykowne dla samych inwestujcych ze wzgldu na moliwo utraty znacznej czci, a czasem nawet caoci wpaconych rodkw. Nie s one zawierane w celu ochrony na wypadek zaistnienia ryzykownego zdarzenia, ale w celu uzyskania zysku z inwestycji kapitaowych. Zawarcie umowy ubezpieczenia na ycie z funduszem kapitaowym nie oznacza, e ubezpieczony ma pewno, e w razie zgonu zabezpiecza swoich bliskich poprzez zagwarantowanie im odpowiedniej kwoty pieninej. Ubezpieczony uzyskuje instrument, ktry wie si z ryzykiem utraty rodkw, co nie zapewnia mu spokojnego snu jak wskazuj ubezpieczyciele, a wrcz przeciwnie, rodzi coraz wiksze emocje44. Wracajc jednak do porwnania treci umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym i celu, w jakim zawierana jest taka umowa, powoa mona nastpujce przykadowe zapisy oglnych warunkw ubezpieczenia: Ubezpieczenie obejmuje mier Ubezpieczonego w okresie odpowiedzialnoci Towarzystwa z tytuu udzielania ochrony ubezpieczeniowej45; Przedmiotem ubezpieczenia jest ycie Ubezpieczonego. Zakres ubezpieczenia obejmuje nastpujce zdarzenia zaistniae w Okresie Odpowiedzialnosci:
44

Zob. pismo Aviva TU na ycie S.A. z dnia 2 maja 2011 r.: polisa gwarantuje spokj i materialne wsparcie dla ubezpieczonego oraz jego bliskich w razie nieprzewidzianych sytuacji, ktre niesie nam ycie, sprawa o sygn. RU/WSI/G/1226/JO/11. 45 Oglne Warunki Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi ze Skadk Podstawow Opacan Jednorazowo Plan inwestycyjny Axa o symbolu PIJ/07/08/10, stosowane przez TU AXA ycie S.A.

22

1) zgon Ubezpieczonego z przyczyn innych ni Nieszczliwy Wypadek, 2) zgon Ubezpieczonego wskutek Nieszczliwego Wypadku zgon Ubezpieczonego, ktrego bezporednia i wyczn przyczyn jest Nieszczliwy Wypadek46; Przedmiotem ubezpieczenia jest ycie Ubezpieczonego. Ubezpieczenie obejmuje mier Ubezpieczonego w okresie odpowiedzialnoci Towarzystwa z tytuu udzielania ochrony ubezpieczeniowej47; Przedmiotem ubezpieczenia jest ycie Ubezpieczonego48; Przedmiotem ubezpieczenia jest ycie uczestnika49; Przedmiotem ubezpieczenia jest rwnie doycie ubezpieczonego okrelonego wieku50. W innych, znajduj si takie oto sformuowania: Umow zawierasz na czas nieoznaczony. Zwr uwag, e jednym z podstawowych celw Umowy jest dugoterminowe oszczdzanie przez Ciebie pienidzy (co najmniej przez okres odpowiadajcy Pierwszemu Okresowi Inwestycji)51; Jest to produkt majcy charakter dugoterminowej lokaty kapitau52; Przedmiotem ubezpieczenia jest ycie Ubezpieczonych oraz umoliwienie im gromadzenia rodkw finansowych przy wykorzystaniu Ubezpieczeniowych Funduszy Kapitaowych53 Ubezpieczenie obejmuje:

46

3 ust. 1 i 2 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym ze Skadk Jednorazow dla Klientw BPH S.A. Premium Profit, stosowanych przez TU na ycie Nordea S.A. 47 5 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi ze skadk podstawow opacan jednorazowo Plan inwestycyjny Axa o symbolu PIJ/07/08/10, stosowanych przez TU AXA ycie S.A. 48 2 pkt 1 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia Uniwersalnego Nowa Perspektywa o symbolu NPER/J/1/2007, stosowanych przez TU na ycie AVIVA S.A. 49 4 ust. 1 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi Opiekun nr 3/2012, stosowanych przez TU na ycie AVIVA S.A. 50 Tak np. 8 ust. 2 Oglnych Warunkw Ubezpieczenie na ycie z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi Multi Pin Aegon 2.1, stosowanych przez TU na ycie AEGON S.A. 51 2 ust. 1 i 2 Oglnych Warunkw Ubezpieczenie na ycie z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi Multi Pin Aegon 2.1, stosowanych przez TU na ycie AEGON S.A. 52 Pismo Compensa TU na ycie S.A. VIG z dnia 8 kwietnia 2011 r., sprawa o sygn. RU/WSI/G/4636/WK/11. 53 2 pkt 1 Warunkw Grupowego Ubezpieczenia na ycie Klientw Banku Ochrony rodowiska S.A. Najlepszy z Najlepszych, stosowanych przez TU na Zycie Europa S.A., sprawa o sygn. RU/WSI/G/4279/MAR/12.

23

1. Ubezpieczenie na ycie i doycie klientw banku () zwane dalej czci lokacyjn 2. Ubezpieczenie na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym klientw () zwane dalej czci inwestycyjn54. Czasem, mylce s same nazwy ubezpiecze z funduszami kapitaowymi: Plan Regularnego Oszczdzania Zabezpiecz Przyszo; Plan Inwestycyjny; Multiportfel Dobry Plan; Lokata Jubileuszowa.

Jednak nie tylko inwestycja rodkw finansowych to cel umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Jest nim rwnie optymalizacja zyskw poprzez uniknicie obowizku zapaty podatku od zyskw kapitaowych tzw. podatku Belki. Ubezpieczenia z funduszami kapitaowymi tak wanie s reklamowane i pod takimi hasami znane konsumentom, na co wyranie wskazuj informacje na temat tego typu produktw udzielane zarwno ustnie, jak rwnie publikowane na stronach internetowych:

Nadal istnieje moliwo ominicia 19-procentowego podatku Belki w inwestycjach. Midzy innymi nie zapacimy podatku od zyskw kapitaowych przy okazji lokowania pienidzy w polisy inwestycyjne55;

Czy s jeszcze sposoby na ominicie podatku Belki? Oczywicie! Jeden z nich to poczciwe polisolokaty, czyli lokaty opakowane w ubezpieczenie na ycie56;

Euro Asy inwestycja bez podatku Belki Ubezpieczeniowa Lokata Inwestycyjna Euro Asy to 3-letnia inwestycja ze 100% ochron kapitau, w formie ubezpieczenia na ycie i doycie57;

54

2 pkt 3 Warunkw Grupowego Ubezpieczenia na ycie Klientw Banku Ochrony rodowiska S.A. Najlepszy z Najlepszych, stosowanych przez TU na Zycie Europa S.A., sprawa o sygn. RU/WSI/G/4279/MAR/12. 55 http://www.kredyciak.pl/w-co-inwestowaae/5163-polisa-inwestycyjna-lokata-bez-podatku-belki.html, 29 wrzenia 2012 r. 56 http://serwisy.gazetaprawna.pl/finanseosobiste/artykuly/607053,czy_sa_jeszcze_sposoby_na_ominiecie_podatku_belki.html, 29 wrzenia 2012 r. 57 http://www.analizy.pl/fundusze/wiadomosci/6201/warta%3A-euro-asy--inwestycja-bez-%22podatkubelki%22.html, 29 wrzenia 2012 r.

24

Wpacona przez klienta skadka w 100% pracuje na kocowy wynik nie pobiera si opaty wstpnej i za zarzdzanie, a osignity zysk na koniec umowy nie jest pomniejszany o 19% podatku Belki58.

System opodatkowania umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym zmienia si kilkakrotnie na przestrzeni ostatnich lat. Opakowanie inwestycji w ubezpieczeniowe fundusze kapitaowe w umow ubezpieczenia nie oznacza wic cakowitego obejcia obowizku zapaty tzw. podatku Belki. Jest to zazwyczaj jedynie jego odroczenie do momentu zakoczenia okresu inwestycji. Wyjanienia wymaga fakt, i reklamowanie umw ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym jako zysk bez podatku Belki wprowadza konsumentw w bd. Umowy te mog by opodatkowane podatkiem dochodowym od osb fizycznych59, jak rwnie podatkiem od zyskw kapitaowych60. Niemniej jednak, fakt przesunicia w czasie obowizku zapaty podatku jest wykorzystywany w celu reklamowania takich produktw jako bardziej korzystne finansowo i oferujce znacznie lepszy zysk ni tradycyjne lokaty. Analizujc powysze, wyranie widoczny jest cel zawarcia umowy, a zgodnie z art. 65 2 k.c. to cel umowy i zgodny zamiar stron jest istotniejszy od dosownego brzmienia poszczeglnych zapisw. Celem zawarcia umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym jest inwestycja i oszczdzanie w sposb alternatywny do produktw inwestycyjnych oferowanych przez towarzystwa funduszy inwestycyjnych z niewtpliwym zagodzeniem wymogw bezpieczestwa, nadzoru instytucjonalnego pastwa, odpowiedzialnoci sprzedajcych, jak i wymogw informacyjnych zarwno na paszczynie publiczno-, jak i prywatno-prawnej. Zgodnie z art. 3 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej, przez dziaalno ubezpieczeniow rozumie si wykonywanie czynnoci ubezpieczeniowych zwizanych z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka wystpienia skutkw zdarze losowych. Zakad ubezpiecze nie moe wykonywa innej dziaalnoci poza dziaalnoci ubezpieczeniow i bezporednio z ni zwizan. Umowa ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym niewiele jednak ma wsplnego z umow ubezpieczenia na ycie, a usugi wiadczone przez zakad ubezpiecze na podstawie tego rodzaju umw
58

TU na ycie Warta S.A. i Kredyt Bank: Ubezpieczeniowa Lokata Inwestycyjna Euro Asy, Gazeta Ubezpieczeniowa z dnia 2 lipca 2008 r. 59 Art. 25 ust. 15 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osb fizycznych (tekst jedn. Dz. U. z 2000 r., Nr 14, poz. 176 z pn. zm.). 60 Art. 17 ust. 1 pkt 5 ustawy o podatku dochodowym od osb fizycznych.

25

ewidentnie nie s zwizane z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka wystpienia skutkw zdarze losowych. W odniesieniu do umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, ktrych celem jest w caoci bd w wikszej czci inwestycja w instrumenty finansowe i pochodne instrumenty finansowe, dziaalno ubezpieczyciela ma de facto charakter dziaalnoci maklerskiej, co potwierdza m.in. pobieranie przez ubezpieczycieli opat za usugi zarzdzania polis. Ubezpieczyciele, zamiast zajmowa si szacowaniem ryzyka zajcia zdarzenia ubezpieczeniowego i oferowa ochron na wypadek zaistnienia takiego zdarzenia, tworz ubezpieczeniowe fundusze kapitaowe61. Zarwno utworzenie, jak i dystrybucja jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych wymaga uzyskania odpowiedniego zezwolenia Komisji Nadzoru Finansowego 62. Przygldajc si chociaby deklaracjom przystpienia do ubezpieczenia, w ktrych to sam konsument wskazuje jakie instrumenty finansowe maj by zakupione za wpacone przez niego rodki finansowe, naley stwierdzi, i zawieraj one zlecenie nabycia instrumentu finansowego. Przyjmowanie i przekazywanie takich zlece przez ubezpieczajcego jest form dziaalnoci maklerskiej63. Dziaalno maklerska to rwnie zarzdzanie portfelami, w skad ktrych wchodzi jeden lub wiksza liczba instrumentw finansowych, nabywanie oraz zbywanie na wasny rachunek instrumentw finansowych, a take samo oferowanie instrumentw finansowych. Przepisw tych nie stosuje si do zakadw ubezpiecze64, co oznacza, i jednak w praktyce mog one oferowa swoje usugi tosame z dziaalnoci maklersk, bez odpowiednich zezwole, bez obowizku spenienia wymogw okrelonych w ustawie, a take nie ponoszc odpowiedzialnoci za t dziaalno. Stanowi to zagroenie interesw konsumentw i prowadzi do naduywania uprzywilejowanej zgodnie z przepisami pozycji ubezpieczycieli w tym zakresie. Gdyby jednak nie fakt, i umowy tego rodzaju oferowane s przez ubezpieczycieli jako umowy ubezpieczenia na ycie, monaby z powodzeniem stosowa wszystkie zasady okrelone w przepisach dotyczcych obrotem instrumentami finansowymi, w tym te przepisy, ktre w sposb duo peniejszy chroni konsumenta przed zawarciem umowy charakteryzujcej
61

Zob. np. 1 ust. 2 Regulaminu Ubezpieczeniowego Funduszu Kapitaowego Millenium Master IV, TU Allianz ycie Polska S.A., 2 ust. 25 Umowy Grupowego Ubezpieczenia na ycie i Doycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym klientw Getin Banku Kwartalne Zyski, oferowanej przez TU na ycie Europa S.A. 62 Art. 15 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. Nr 146, poz. 1546 z pn. zm.). 63 Art. 69 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz. U. Nr 183, poz. 1538 z pn. zm.). 64 Zgodnie z art. 70 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi.

26

si znacznym ryzykiem finansowym, nieadekwatnym do jego potrzeb, oczekiwa czy wiedzy65. Naley ponadto pamita, i osoby zajmujce si rozpowszechnianiem rekomendacji dotyczcych instrumentw finansowych, ich emitentw lub wystawcw s obowizane do zachowania naleytej starannoci, zapewnienia rzetelnoci sporzdzanych rekomendacji oraz ujawnienia susznego interesu, a take konfliktw interesw istniejcych w chwili ich sporzdzania lub rozpowszechniania66. Biorc pod uwag fakt, i wiele z umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym to umowy grupowe, obowizek ten jest jeszcze bardziej istotny. Podmiot, ktry deklaruje przyjmowanie rodkw finansowych (np. w formie lokaty czy innego podobnie dziaajcego produktu finansowego), obarcza pozyskane w ten sposb rodki ryzykiem, dodatkowo prowadzi dziaalno zastrzeon dla podmiotw posiadajcych zezwolenie Komisji Nadzoru Finansowego na prowadzenie dziaalnoci bankowej67. Zakad ubezpiecze, jak ju wspomniano, nie moe jednak wykonywa innej dziaalnoci poza dziaalnoci ubezpieczeniow i bezporednio z ni zwizan68. Zdarza si, i ubezpieczyciele przyznaj, i dziaalno w zakresie ubezpiecze z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym jest inn dziaalnoci gospodarcz, majc cel zarobkowy69. W wikszoci jednak przypadkw tak konstruuj umowy oraz system ich sprzeday, aby uniemoliwi postawienie zarzutu prowadzenia czy to dziaalnoci bankowej czy maklerskiej bez odpowiednich zezwole i z naruszeniem ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej oraz ustawy o porednictwie ubezpieczeniowym. Nazywanie oferowanej umowy umow ubezpieczenia na ycie skutkuje powoywaniem si przez ubezpieczycieli, na to, i nie proponuj oni swoim klientom zawarcia skomplikowanej umowy inwestycyjnej, a agenci ubezpieczyciela nie wykonuj czynnoci doradztwa inwestycyjnego, gdy zakres ubezpieczenia obejmuje mier i doycie70. Dodatkowo, aby unikn odpowiedzialnoci ubezpieczyciele tak konstruuj zapisy warunkw ubezpieczenia aby wynikao z nich, i to sam ubezpieczony wybiera fundusze

65

Zasady okrelone w tzw. dyrektywie MiFID i wprowadzone do polskiego systemu prawnego m.in. w ustawie o obrocie instrumentami finansowymi. 66 Zgodnie z art. 42 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. 67 M. Pachucki, Piramidy i inne oszustwa na rynku finansowym. Poradnik klienta usug finansowych. Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2012 r., s. 24, http://www.knf.gov.pl/Images/KNF_piramidy_tcm75-28815.pdf, 10 padziernika 2012 r. 68 Art. 3 ust. 2 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej. 69 Zob. pismo TU na ycie AEGON S.A. z dnia 28 marca 2012 r., sprawa o sygn. RU/WSI/G/9251/SP/11. 70 Tak np. wyjanienia TU Skandia ycie S.A. w pimie z dnia 8 grudnia 2011 r., sprawa o sygn. RU/WSI/G/10474/AG/11.

27

inwestycyjne i rozporzdza swoimi rodkami finansowymi 71, przy czym zauway naley, e to przecie ubezpieczyciel wybiera fundusze inwestycyjne, ktre bd dostpne jego klientom w ramach okrelonej umowy, a czasem sam je tworzy dla potrzeb danego wasnego produktu inwestycyjnego72. Okoliczno przejcia wasnoci rodkw pieninych na ubezpieczyciela oraz okrelenie sposobu ich inwestowania przez tre zlecenia ubezpieczajcego sposobu okrelonego w umowie ubezpieczenia skania do twierdzenia, e prawnorzeczowe wadztwo ubezpieczyciela nad przeniesionymi na niego rodkami pieninymi podlega ograniczeniu przez tre stosunku zobowizaniowego, co nadaje umowie ubezpieczenia charakter czynno powierniczej. Cecha ta odrnia umow ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym od umw opartych o konstrukcj umowy depozytu nieprawidowego (np. umowy rachunku bankowego), w ktrych wadztwo depozytariusza nie podlega ograniczeniu. Konstrukcja czynnoci powierniczej zakada powstanie stosunku prawnego pomidzy powierzajcym (fiducjantem) a powiernikiem (fiducjariuszem), w ramach ktrego wyrnia si dwa elementy: dokonanie przez powierzajcego przysporzenia majtkowego na rzecz powiernika (przeniesienie prawa), w wyniku ktrego ten ostatni moe z niego korzysta wzgldem osb trzecich w zakresie wyznaczonym przez to prawo, oraz zobowizanie powiernika wobec powierzajcego, e bdzie korzysta z powierzonego mu prawa w ograniczonym zakresie wyznaczonym przez tre umowy powierniczej, a w szczeglnoci e przeniesie z powrotem powierzone prawo na powierzajcego73. Czynnoci powiernicze mog mie charakter czynnoci powierniczych typu zabezpieczajcego oraz czynnoci powierniczych typu zarzdzajcego. Drugie s dokonywane w celu nabycia na rzecz powierzajcego praw i innych korzyci majtkowych, i maj charakter obligandi causa74; wykonywane s wycznie w interesie powierzajcego75.W umowach przybierajcych konstrukcj czynnoci powierniczej typu

71

Ubezpieczony dokonuje wyboru ubezpieczeniowych funduszy kapitaowych, na ktrych jednostki przeliczana bdzie cz skadki podlegajcej alokacji zgodnie z 7 pkt 2 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia Inwestycyjnego Bonus ze skadk jednorazow o symbolu BON/J/8/2006. 72 np. 1 ust. 2 Regulaminu Ubezpieczeniowego Funduszu Kapitaowego Millenium Master IV, stosowanego prze TU Allianz ycie Polska S.A., 2 ust. 25 Umowy Grupowego Ubezpieczenia na ycie i Doycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Klientw Getin Banku Kwartalne Zyski, oferowanej przez TU na ycie Europa S.A. 73 Z. Radwaski, (w:) Z. Radwaski (red.), System prawa prywatnego. Prawo cywilne cz oglna, t. 2, Warszawa, s. 208; A. Kdzierska-Cielak, Powiernictwo. Prba okrelenia konstrukcji prawnej, Pastwo i Prawo 1977, nr 8-9, s. 50. 74 Z. Radwaski, (w:) Z. Radwaski (red.), op.cit., s. 208. 75 P. Zawadzka, Fundusz inwestycyjny w systemie instytucji finansowych, Warszawa 2009, s. 147.

28

obligandi causa przyjmuje si, e powiernik zobowizuje si zarzdza przeniesionym na niego prawem i je zwrci w okolicznociach okrelonych w umowie powierniczej wraz z korzyciami uzyskanymi w wyniku zarzdu. W czynnociach powierniczych tego typu dopuszcza si przekazanie zarzdu prawami profesjonalicie za stosownym wynagrodzeniem. Model powierniczy opiera si na istnieniu masy majtkowej nieposiadajcej osobowoci prawnej i zarzdzanej przez wyspecjalizowany podmiot76. Niekorzystnym rozwizaniem jest ponadto system wypowiadania umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Ustalanie kilkumiesicznego okresu wypowiedzenia takiej umowy uniemoliwia konsumentowi natychmiastow wypat nawet tej czci zainwestowanych rodkw, ktre pozostaj po pobraniu wszelkich opat77. Mimo, i w przypadku rozwizania umowy ubezpieczyciele najczciej odstpuj od stosowania okresu wypowiedzenia i zezwalaj na rozwizanie umowy ze skutkiem natychmiastowym, to jednak naley liczy si rwnie z sytuacj, w ktrej odroczenie wykonania prawa rozwizania umowy bdzie dugotrwae, co w przypadku inwestycji w fundusze kapitaowe, ktrych wartoci zmieniaj si codziennie, moe by bardzo niekorzystne dla konsumenta. Dodatkowo, brak zapaty skadki regularnej przez konsumenta moe by rwnoznaczny z wypowiedzeniem przez niego umowy, co skutkowa moe rozwizaniem umowy na niekorzystnych dla konsumenta zasadach np. z zastosowaniem wysokiej opaty likwidacyjnej. Jest to istotne w sytuacji, gdy konsument w momencie zawierania umowy (przystpowania do ubezpieczenia grupowego) nie jest informowany, i jest to umowa ze skadk regularn. Kolejnym aspektem jest zmiana warunkw umowy. Konsument w przypadku, gdy nie wyraa zgody na zmian warunkw ubezpieczenia ma jedynie prawo wypowiedzenia umowy, co ponownie moe skutkowa zastosowaniem wysokich opat likwidacyjnych, a ponadto, moe prowadzi do naduy ze strony ubezpieczycieli w celu przymuszenia ubezpieczonych do rezygnacji z inwestycji i zatrzymania wpaconych rodkw pieninych.

76 77

Ibidem. 25 ust. 1 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Multi Pin Aegon 2008 Plus, stosowanych przez TU na ycie AEGON S.A.: umowa ubezpieczenia ulega rozwizaniu w razie wypowiedzenia przez ubezpieczajcego z zachowaniem trzymiesicznego okresu wypowiedzenia.

29

Rozdzia II Ubezpieczeniowy fundusz kapitaowy jako ubezpieczenie grupowe


Z perspektywy konsumenta chccego bezpiecznie zainwestowa swoje rodki finansowe jeszcze wicej zagroe kreuje grupowa umowa ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Przystpienie do takiej umowy, oprcz wszelkich zagroe opisanych w Rozdziale I niniejszego raportu, moe skutkowa wieloma dodatkowymi a zarazem negatywnymi konsekwencjami. Grupowe ubezpieczenia na ycie stanowiy w 2011 r. ponad poow rynku ubezpiecze na ycie, przy czym naley zwrci uwag, i niektrzy ubezpieczyciele oferuj umowy ubezpieczenia na ycie wycznie w formie grupowej78, bd w przewaajcej czci w formie grupowej79. Forma grupowej umowy ubezpieczenia jest praktykowana coraz powszechniej nie bez przyczyny. Jest ona prawnie duo bardziej korzystna dla przedsibiorcw zaangaowanych w usugi ubezpieczeniowe, a wic zarwno dla ubezpieczycieli, bankw, porednikw finansowych, doradcw finansowych, ale take dla kadego innego podmiotu prawa handlowego, ktry na ubezpieczeniu chciaby zarobi. Niestety, forma ubezpieczenia grupowego jest duo mniej korzystna z perspektywy samego konsumenta, gdy skutkuje odebraniem mu wielu ustawowych uprawnie, ktre przysugiwayby mu jako stronie umowy ubezpieczenia w ubezpieczeniu indywidualnym. Z kolei charakter wykonywanych przez ubezpieczajcych czynnoci znacznie odbiega od standardowego ubezpieczenia grupowego i paradoksalnie prowadzi do potwierdzenia, i nazwy takich umw stanowi jedynie kamufla faktycznej dziaalnoci instytucji finansowych. Przepis art. 13 ust 3c ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej jest jedynym przepisem prawa polskiego, w ktrym wspomniana zostaa grupowa forma zawarcia umowy ubezpieczenia. Cho osobowe ubezpieczenia grupowe s popularne na polskim rynku ze wzgldu na tradycyjnie dobrze funkcjonujce ubezpieczenia pracownicze oraz now na polskim rynku form ubezpiecze grupowych, do ktrych przystpuj klienci bankw, to jednak prno szuka przepisw szczegowo regulujcych te kwestie, co Rzecznik Ubezpieczonych ocenia negatywnie. Grupowe ubezpieczenie na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym to umowa, ktr zawiera bank lub porednik
78

Open Life TU ycie S.A. 100%, TU na ycie Europa S.A. 99,27% w 2011 r., Dane Komisji Nadzoru Finansowego, www.knf.gov.pl, w 2012 r. by to ubezpieczyciel, na ktrego do Rzecznika Ubezpieczonych wpyno najwicej skarg dot. ubezpiecze na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. 79 Benefia TU na ycie S.A. VIG 96,37%, TU na ycie Cardif Polska S.A. 95,52%, TU SKOK ycie S.A. 98,88% w 2011 r., dane Komisji Nadzoru Finansowego.

30

finansowy jako ubezpieczajcy i czyni to na rachunek swoich klientw, ktrzy w ten sposb staj si ubezpieczonymi, a wic korzysta z dobrodziejstw przepisu art. 808 k.c. Przepis ten w swojej treci nie odnosi si wprost do grupy osb, ktre mona obj ubezpieczeniem, daje jednak podstaw zawarcia umowy ubezpieczenia przez podmiot inny ni sam ubezpieczony. Objcie danej osoby tzw. ochron ubezpieczeniow wymaga zoenia odpowiedniego owiadczenia woli deklaracji przystpienia do ubezpieczenia. W omawianej tu sytuacji, umowa zawarta pomidzy ubezpieczajcym i zakadem ubezpiecze ma jednak jedynie charakter organizacyjny. W chwili jej zawierania nie wystpuje jeszcze aden ubezpieczony, a w niektrych sytuacjach nie ma nawet funduszu, ktry jest pniej podstaw inwestycji rodkw pieninych zebranych ze skadek. Powstanie funduszu czsto wrcz uzalenione jest od zebrania odpowiedniej kwoty pieninej ze rodkw wpaconych przez przystpujcych do ubezpieczenia konsumentw. Ubezpieczeni natomiast pojawiaj si w stosunku ubezpieczenia sukcesywnie, to jest w miar uzyskiwania od nich zgody na objcie ubezpieczeniem, zgoszenia ich ubezpieczycielowi, a take wpaty skadki ubezpieczeniowej. Umowa pomidzy ubezpieczycielem a ubezpieczajcym okrela wic jedynie zasady i bardzo uproszczony tryb obejmowania ochron konsumentw, ktrzy w przyszoci wyra na to zgod. Reguluje ponadto obowizki administracyjne ubezpieczajcego, ktrego rola w ubezpieczeniu grupowym ogranicza si do zebrania odpowiedniej iloci osb Ubezpieczonych, bd odpowiednio wysokiej skadki wpaconej przez takie osoby za odpowiednim wynagrodzeniem. Zgodnie z definicj umowy ubezpieczenia (art. 805 1 k.c.), ubezpieczajcy (tj. bank czy te inny podmiot prawa handlowego) zobowizany jest do zapacenia skadki; zapacenie skadki stanowi zasadnicze i gwne wiadczenie ubezpieczajcego. Spoczywajcy na ubezpieczajcym obowizek zapaty skadki sprawia, e umowa ubezpieczenia jest kwalifikowana jako umowa ex definitione odpatna. Zobowizanie ubezpieczajcego do zapacenia skadki stanowi immanentn cech kadej umowy ubezpieczenia; zobowizanie to spoczywa na ubezpieczajcym, chociaby zawar on umow ubezpieczenia na cudzy rachunek (art. 808 2 k.c.). Obarczenie ubezpieczajcego obowizkiem zapacenia skadki w umowie ubezpieczenia na cudzy rachunek stanowi konsekwencj przyjtej w prawie polskim zasady, e strony umowy nie mog nakada obowizkw na osoby trzecie: alterius contractu nemo obligatur umowa nie

31

zobowizuje osoby trzeciej80; zasada ta wpisana jest w natur zobowizania (art. 353 k.c.). Roszczenie o zapacenie skadki przysuguje zatem ubezpieczycielowi wobec ubezpieczajcego, chocia zarzut jej niezapacenia moe zosta podniesiony przez ubezpieczyciela take wobec ubezpieczonego (art. 808 2 k.c.). Nie ma wic przepisw, ktre zezwalayby na wpat skadki przez ubezpieczonego konsumenta. Niewyobraalnym jednak (a take niespotykanym w praktyce) wydaje si, i roszczenie o zapat skadki w umowie ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym ubezpieczyciel kierowaby do ubezpieczajcego np. banku. W praktyce, wezwania do zapaty zalegej skadki ubezpieczeniowej przekazywane s bezporednio ubezpieczonemu konsumentowi. Wielokrotnie w skargach konsumentw pojawia si zarzut, i nie s oni informowani, e umowa, do ktrej przystpuj wymaga regularnych wpat (np. corocznych). Dowiaduj si o tym dopiero w momencie otrzymania wezwania ubezpieczyciela do zapaty zalegej skadki ubezpieczeniowej. Wezwanie to nie jest kierowane (zgodnie z przepisami) do ubezpieczajcego, a brak wpaty nie skutkuje rozwizaniem grupowej umowy ubezpieczenia, a jedynie rozwizaniem stosunku prawnego pomidzy ubezpieczycielem a ubezpieczonym. Ograniczenia rodkw ochrony prawnej przysugujcych ubezpieczonemu z uwagi na grupowy charakter umowy ubezpieczenia Efektywno ochrony prawnej z jakiej moe korzysta ubezpieczony konsument doznaje istotnego ograniczenia z uwagi na grupowy charakter umowy ubezpieczenia. Jest to szczeglnie widoczne na gruncie prawa cywilnego. Nadanie umowom ubezpieczenia charakteru grupowego, a tym samym pozbawienie konsumenta pozycji strony umowy czyni wtpliwym rwnie wykorzystanie dla obrony jego interesw konstrukcji przewidzianej w art. 388 k.c. Przepis ten typizujc instytucj wyzysku stanowi, e jeeli jedna ze stron, wyzyskujc przymusowe pooenie, niedostwo lub niedowiadczenie drugiej strony, w zamian za swoje wiadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej wiadczenie, ktrego warto w chwili zawarcia umowy przewysza w racym stopniu warto jej wasnego wiadczenia, druga strona moe da zmniejszenia swego wiadczenia lub zwikszenia nalenego jej wiadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byoby nadmiernie utrudnione, moe ona da uniewanienia umowy.
80

1.

M. Krajewski, Umowa ubezpieczenia. Komentarz, Warszawa 2004, s. 84; M. Orlicki, Umowa ubezpieczenia, Warszawa 2002, s. 121.

32

Jak jednak wynika z literalnego brzmienia tej regulacji uprawnienia w niej przewidziane przysuguj wycznie podmiotowi bdcemu stron umowy i odnosz si wycznie do wzajemnych wiadcze stron umowy. Nawet gdyby istnienie tego uprawnienia wywodzi per analogiam z regulacji art. 808 3 k.c., ktra przenosi uprawnienie do dania spenienia wiadczenia nalenego na podstawie umowy ubezpieczenia bezporednio na ubezpieczonego (chyba, e strony w umowie postanowi inaczej) to nie mona pomija okolicznoci, e dla skutecznego powoywania si na wyzysk, poza wykazaniem obiektywnej dysproporcji midzy wiadczeniem ubezpieczyciela a wiadczeniem ubezpieczonego, konieczne jest rwnie wykazanie, e uksztatowaniu stosunku umownego w sposb prowadzcy do powstania przedmiotowej dysproporcji towarzyszy naganny zamiar jednej ze stron umowy (w tym przypadku ubezpieczyciela) wykorzystania szczeglnych okolicznoci w jakich druga strona zawiera umow, tudzie jej osobistych waciwoci (przymusowe pooenie, niedostwo, niedowiadczenie). Tymczasem, jak ju to wielokrotnie podkrelano stron umowy ubezpieczenia nie jest ubezpieczony, a ubezpieczajcy, std te okolicznoci dotyczce osoby ubezpieczonego nie mogyby by brane pod uwag przy ocenie tej relacji. Z tej racji powoanie si na wyzysk przez ubezpieczonego pozostajcego poza gwnym stosunkiem umownym wydaje si na gruncie obecnego brzmienia art. 388 1 k.c. niemoliwe. Fakt nadania umowie formy ubezpieczenia grupowego eliminuje rwnie z katalogu potencjalnych rodkw ochrony przysugujcych ubezpieczonym prawo do dochodzenia roszcze odszkodowawczych zwizanych z nieprawidowym przebiegiem procesu akwizycji ubezpieczenia, a wic innymi sowy roszcze zwizanych z odpowiedzialnoci jaka moe si skonkretyzowa w przypadku zawarcia umowy indywidualnej z reprezentujcym ubezpieczyciela porednikiem ubezpieczeniowym. W tym miejscu naley bowiem zwrci uwag, e czynnoci, ktre w przypadku omawianego segmentu umw ubezpieczenia podejmowane s przez ubezpieczajcego na etapie bezporednio poprzedzajcym wyraenie przez ubezpieczonego zgody na objcie ochron ubezpieczeniow, w tym w szczeglnoci polegajce na pozyskiwaniu klientw oraz wykonywaniu czynnoci przygotowawczych zmierzajcych do zawierania umw ubezpieczenia, w istocie odpowiadaj czynnociom wchodzcym w zakres czynnoci agencyjnych. O ile jednak naruszenie zasad naleytej starannoci przy wykonywaniu czynnoci agencyjnych, przejawiajce si choby w wykorzystaniu wspomnianego wczeniej niedostwa, czy te niedowiadczenia drugiej strony umowy, jak rwnie 33

udzieleniu

nieprawdziwych

informacji

na

temat

istotnych

elementw

umowy

ubezpieczenia, tudzie zatajeniu takich informacji w okolicznociach towarzyszcych zawarciu umowy jednostkowej mogoby prowadzi do odpowiedzialnoci za szkody wyrzdzone przez agenta ubezpieczeniowego na zasadach przewidzianych w ustawie o dziaalnoci ubezpieczeniowej81, to ju w przypadku dziaalnoci ubezpieczajcego skutek ten nie nastpi, a same uchybienia tego ostatniego na etapie oferowania konkretnym ubezpieczonym przystpienia do umowy ubezpieczenia mog by w zasadzie postrzegane jako stosowanie nieuczciwej praktyki rynkowej, ktre moe skutkowa odpowiedzialnoci za szkod na zasadach oglnych. 2. Ubezpieczenie grupowe jako forma obejcia przepisw o porednictwie ubezpieczeniowym W ocenie Rzecznika Ubezpieczonych omawiana tu konstrukcja (ubezpieczenie grupowe) stanowi wic niewtpliwie obejcie przepisw ustawy o porednictwie ubezpieczeniowym. Formalnie rzecz ujmujc, ubezpieczajcy, jako strona umowy ubezpieczenia, nie wykonuje czynnoci porednictwa ubezpieczeniowego. Regulacje ustawy o porednictwie ubezpieczeniowym wskazuj, i porednik ubezpieczeniowy dziaa w relacji midzy stronami umowy ubezpieczenia, na zlecenie jednej z nich, sam jednak nie jest stron stosunku ubezpieczenia. Natomiast w przypadku ubezpieczenia na cudzy rachunek, ubezpieczajcy przy zawieraniu umowy ubezpieczenia dziaa w imieniu wasnym, cho na rachunek swoich klientw. Tym niemniej, faktyczna dziaalno ubezpieczajcego to wanie czynnoci porednictwa ubezpieczeniowego. Naley podkreli, e jeeli np. bank jest ubezpieczajcym, wwczas nie moe on wykonywa na rzecz zakadu ubezpiecze wiadcze akwizycyjnych ani innych podobnych dotyczcych umw ubezpieczenia zawieranych przez ten bank. Wykonywaby je bowiem de iure wobec samego siebie, gdy to on sam jest stron umowy, ktra do jej zawarcia moe by skoniona. W praktyce jednak przyjmowane s rozwizania, w ktrych bank jako ubezpieczajcy staje si zainteresowany pozyskaniem jak najwikszej liczby potencjalnych ubezpieczonych lub odpowiednio wysokich wpat ze skadek, gdy od tego zaley rwnie wysoko jego przychodw. Podobnie w adnym razie ubezpieczajcy nie moe
81

Zgodnie z art. 11 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej, w zalenoci od tego, czy agent ubezpieczeniowy wykonuje czynnoci agencyjne na rzecz jednego, czy wicej ni jednego zakadu ubezpiecze odpowiedzialno za szkody spowodowane przez agenta obcia bd bezporednio zakad ubezpiecze bd te samego agenta, ktry w zakresie odpowiedzialnoci za szkody wynike z wykonywania czynnoci agencyjnych na rzecz wicej ni jednego zakadu ubezpiecze podlega obowizkowemu ubezpieczeniu odpowiedzialnoci cywilnej.

34

podejmowa

wobec

ubezpieczyciela

zobowiza

dotyczcych

inkasa

skadki

ubezpieczeniowej, bowiem to wanie ubezpieczajcy zobowizany jest do jej zapacenia. Brak jest rwnie podstawy prawnej, dla ktrej ubezpieczajcy otrzymywaby od zakadu ubezpiecze prowizj lub inne wynagrodzenie za zawarcie umowy ubezpieczenia lub jej wykonywanie. W szczeglnoci regulacje prawne nie przewiduj konstrukcji, w ktrej ubezpieczajcy dzieli si z zakadem ubezpiecze skadk ubezpieczeniow pochodzc ze rodkw dostarczonych przez ubezpieczonych. W praktyce jednak tego typu rozwizania wystpuj i nie s to przypadki jednostkowe. Jeeli korzyci finansowe odnoszone przez ubezpieczajcego w zwizku z grupow umow maj zalee od liczby przyszych ubezpieczonych bd od wysokoci skadki, ktr naley zebra (co jest czstym zjawiskiem w praktyce), ubezpieczajcy bdzie zainteresowany pozyskaniem jak najwikszej liczby osb korzystajcych z ochrony ubezpieczeniowej oraz jak najwyszych wpat. Domniemywa naley, e w zdecydowanej wikszoci przypadkw ubezpieczajcy (bank, porednik finansowy, a take inny podmiot prawa handlowego) wystpujcy w roli strony grupowej umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym wykonuje de facto dziaalno w zakresie porednictwa ubezpieczeniowego nie speniajc wymogw okrelonych w art. 3 ustawy o porednictwie ubezpieczeniowym, a postanowienia umowy ubezpieczenia grupowego mog mie na celu obejcie wymogw zawartych w ustawie o porednictwie ubezpieczeniowym, zgodnie wic z art. 58 k.c. mog zosta w konkretnym przypadku uznane za niewane. Wynagrodzenie z tytuu objcia ochron ubezpieczeniow konsumenta (prowizja) wypacane ubezpieczajcemu, z porednikowi finansowemu bd porednikowi ubezpieczeniowemu tytuu zawarcia umowy ubezpieczenia (objcia ochron

ubezpieczeniow) moe by zacht do sprzeday ubezpieczeniowych produktw inwestycyjnych z pominiciem zasad etyki i wspycia spoecznego, a nawet ocierajcych si o dziaalno przestpcz. Pobieranie wysokich opat w trakcie trwania umowy oraz w momencie jej rozwizywania jest korzystne finansowo dla ubezpieczycieli, co moe skutkowa wprowadzaniem coraz szerszej oferty takich produktw i rozbudowy sieci sprzeday. Rzecznik Ubezpieczonych jest informowany nawet o praktykach celowego zarzdzania umowami ubezpieczenia w niekorzystny dla konsumentw sposb, w celu uzyskania znacznych korzyci finansowych przez sprzedawcw. Zdarza si bowiem, i konsumenci s przekonywani o potrzebie zmiany systemu inwestycji poprzez rozwizanie obowizujcej umowy ubezpieczenia i zawarcie innej. Dotyczy to w szczeglnoci umw 35

ubezpieczenia zawieranych wiele lat wczeniej i skutkuje zastosowaniem wysokiej opaty likwidacyjnej z tytuu rozwizania poprzedniej umowy ubezpieczenia, Z kolei zawarcie nowej umowy to zysk z tytuu prowizji. Taki system moe prowadzi to patologicznych dziaa nakierowanych bezwzgldnie na wyzysk osb ubezpieczonych82. Jeli osoba prawna (np. bank) wystpuje jako ubezpieczajcy, wwczas (jako niekonsument) jest zwizana postanowieniami oglnych warunkw ubezpieczenia, gdy tylko moga z atwoci dowiedzie si o ich treci, jednake, aby skutecznie zwiza konsumenta postanowieniami wzorca umownego, musi by on dorczony razem ze wszystkimi zacznikami przed przystpieniem do niego do ubezpieczenia83. Wielokrotnie obowizek ten nie jest wykonywany. Zastpuje go automatycznie podpisywane owiadczenie o zapoznaniu si z oglnymi warunkami ubezpieczenia, a czasem owiadczenie o akceptacji tych warunkw znajdujce si na deklaracji przystpienia do ubezpieczenia. Tego typu owiadczenia nie zawieraj jednak szczegowych danych wzorca umownego, ktry konsument akceptuje. Oglne stwierdzenie, i zapozna si on z warunkami ubezpieczenia bez adnych szczegw, na podstawie ktrych mona by zidentyfikowa konkretny wzorzec umowny, nie jest wystarczajce do wykazania, i obowizek dorczenia tego dokumentu przed zawarciem umowy zosta wykonany. Z wielu skarg, ktre trafiy do Rzecznika Ubezpieczonych jednoznacznie wynika, i oglne warunki ubezpieczenia nie zostay konsumentowi dorczone84, co zdecydowanie naley uzna za nieuczciw praktyk rynkow85, polegajc na wprowadzajcym w bd zaniechaniu, gdy w istotny sposb znieksztaca zachowanie rynkowe przecitnego konsumenta przed zawarciem umowy, w trakcie jej zawierania, a take po jej zawarciu poprzez nieprzekazanie w sposb jasny, jednoznaczny lub we waciwym czasie istotnych informacji dotyczcych produktu. Z kolei dorczanie warunkw ubezpieczenia i fakt

82 83

Zob. szczegowe informacje zawarte w sprawie o sygn. RU/WSI/G/11188/AS/12. W ubezpieczeniach grupowych obowizek ten moe by kwestionowany, ze wzgldu na fakt, i konsument nie jest stron umowy, a jedynie podmiotem objtym ochron na podstawie art. 808 k.c. Jednak w przypadku kwestionowania tego obowizku pojawia si pytanie, jaka jest inna podstawa prawna zwizania konsumenta wzorcem umownym? Przepis art. 808 k.c., ani aden inny dotyczcy umowy ubezpieczenia nie wskazuje, i sam fakt przystpienia do ubezpieczenia wie prawnie konsumenta treci umowy i zobowizuje go do wykonywania obowizkw w niej okrelonych. Z kolei art. 384 1 k.c. mwi tylko o zwizaniu wzorcem drugiej strony umowy, a nie innych jej podmiotw. W opinii autorki, konsument moe by zwizany treci wzorca tylko w przypadku dorczenia go przed zawarciem umowy, a wic zgodnie z dyspozycj art. 384 1 k.c., ewentualnie, w przypadku zoenia owiadczenia o wyraeniu zgody na zwizanie konkretnym wzorcem umownym. 84 Np. sprawa o sygn. RU/WSI/G/2967/MAR/12. 85 W rozumieniu art. 4.1 oraz 6.3. ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziaaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. Nr 171, poz. 1206 z pn. zm.).

36

zapaty skadki przez samego konsumenta moe prowadzi do wniosku, i to on jest stron umowy, a nie bank, porednik czy doradca. Uniemoliwianie bezkosztowego odstpienia od umowy ubezpieczenia Zgodnie z art. 812 4 k.c., jeeli umowa ubezpieczenia jest zawarta na okres duszy ni 6 miesicy ubezpieczajcy ma prawo odstpienia od umowy ubezpieczenia, w terminie 30 dni, a w przypadku gdy ubezpieczajcy jest przedsibiorc, w terminie 7 dni, od dnia zawarcia umowy. Stosowanie konstrukcji ubezpieczenia grupowego (na cudzy rachunek) pozbawia konsumenta moliwoci skorzystania z prawa odstpienia od umowy ubezpieczenia, przysuguje ono bowiem ubezpieczajcemu, ktrym w ubezpieczeniu grupowym nie jest sam konsument. Okrelone w art. 812 4 k.c. prawo ma na celu umoliwienie konsumentowi podjcia racjonalnej, dobrze przemylanej decyzji, jak rwnie, a waciwie przede wszystkim, zapoznanie si oraz analiz oglnych warunkw ubezpieczenia. W przypadku grupowych ubezpiecze na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym prawo odstpienia, w niektrych przypadkach jest konsumentom przyznawane przed upywem tzw. okresu subskrypcji. Oznacza to w praktyce skrcenie 30-dniowego terminu na odstpienie do kilku bd kilkunastu dni. Odstpienie od umowy ubezpieczenia skutkuje wic zazwyczaj zastosowaniem wysokiej opaty likwidacyjnej, ktra powoduje utrat wszelkich wpaconych przez konsumenta rodkw pieninych. Jak wynika z relacji konsumentw zawartych w skargach do Rzecznika Ubezpieczonych istotn obstrukcj w efektywnym korzystaniu z prawa do rezygnacji z ubezpieczenia w okresie subskrypcji jest rwnie to, e informacje o tym uprawnieniu s zawarte jedynie w oglnych warunkach ubezpieczenia, nie mona natomiast doszuka si ich w treci deklaracji przystpienia. Oglne warunki omawianych umw ubezpieczenia zawieraj wprawdzie w swej przewaajcej czci postanowienia przewidujce dla ubezpieczonych moliwo bezkosztowej rezygnacji z ubezpieczenia w tzw. okresie subskrypcji, a wic okresie pomidzy zoeniem deklaracji przystpienia a rozpoczciem obowizywania ochrony ubezpieczeniowej, jednake z uwagi na fakt, e przystpienie do ubezpieczenia jest moliwe a do ostatniego dnia subskrypcji, praktyczna moliwo skorzystania z tego uprawnienia dla znacznej grupy ubezpieczonych jest iluzoryczna, albowiem im pniej dojdzie do zoenia deklaracji przystpienia, tym mniej czasu pozostaje ubezpieczonemu na podjcie decyzji o skorzystaniu z moliwoci wycofania zaangaowanych rodkw. Warto rwnie zwrci uwag, e zastosowanie tego 37

3.

rozwizania, ktre cho pozornie jest korzystne (zwaszcza w stosunku do obowizujcej w tym zakresie regulacji ustawowej), to jednak prowadzi rwnie do powstania nierwnoci uprawnie pomidzy ubezpieczonymi korzystajcymi z ochrony ubezpieczeniowej w ramach tej samej umowy ubezpieczenia. Ci z nich, ktrzy przystpili do umowy na pocztku okresu subskrypcji bd bowiem w duo wikszym zakresie korzystali z moliwoci bezkosztowej rezygnacji z umowy, natomiast ci, ktrzy przystpi do niej w ostatnich dniach okresu subskrypcji w praktyce z tego prawa bd mogli skorzysta w ograniczonym zakresie. Grupowe umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym to bardzo czsto umowy zawierane pomidzy podmiotami powizanymi kapitaowo. Tym samym, mog one w dowolny, korzystny dla siebie sposb, ksztatowa zarwno tre takiej umowy, tre warunkw ubezpieczenia, zasady inwestowania pienidzy zgromadzonych od konsumentw, a take mog dowolnie decydowa o rozwizaniu takiej umowy i wpywu na te decyzje stron umowy nie maj konsumenci. Zdarza si, i umowy grupowego ubezpieczenia s zawierane na krtkie okresy (np. jednego roku) z moliwoci automatycznego przeduenia, w przypadku nie zoenia odpowiedniego owiadczenia woli86. Grupowe umowy ubezpieczenia zawierane z porednikami finansowymi mog by w najbliszym czasie coraz bardziej popularne. Wie si to z zapowiedziami ostrzejszych regulacji w zakresie bancassurance zapowiedzianych przez Komisj Nadzoru Finansowego. W zwizku z faktem, i porednik finansowy nie jest bankiem, nie bdzie on podlega ewentualnym rekomendacjom ani organu nadzorczego ani samorzdu bankowego. Daje to wic pole do stosowania dowolnych, nie zawsze zgodnych z prawem, praktyk przez te wanie podmioty. Skargi dotyczce nieuczciwych praktyk porednikw finansowych w zakresie umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym ju obecnie trafiaj do Rzecznika Ubezpieczonych. Porednicy finansowi, w zwizku z nieuregulowan sytuacj prawn odpowiedzialnoci cywilnej za objcie ochron ubezpieczeniow konsumenta mog unikn obowizku zwrotu jakichkolwiek kosztw osobom poszkodowanym, a biorc pod uwag fakt, e ich kapita czsto jest znacznie mniejszy ni rodki finansowe zgromadzone od konsumentw87 za porednictwem grupowej umowy ubezpieczenia, konsumenci mog by bardzo
86

2 ust. 1 i 2 Umowy Grupowego Ubezpieczenia na ycie i Doycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Kwartalny Kupon nr 5/3/2011/GB. 87 Dla przykadu Open Finance sp. z o.o. posiada kapita zakadowy w wysokoci 500 000 z, a w jednej z grupowych umw ubezpieczenia wyznacza sobie cel zgromadzenia od konsumentw 10 000 000 z.

38

rozczarowani efektami swojej inwestycji, nawet jeli bd dochodzi swoich praw na drodze sdowej.

39

Rozdzia III Naganne praktyki w zakresie umw ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym
Poza zastrzeeniami dotyczcymi konstrukcji omawianych umw ubezpieczenia, jak rwnie ich treci, wtpliwoci budzi rwnie sam sposb ich oferowania, ktry w wielu przypadkach moe stanowi wyraz praktyki naruszajcej zbiorowe interesy konsumentw przejawiajcej si zwaszcza w naruszaniu obowizku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i penej informacji, a take stosowaniu nieuczciwych praktyk rynkowych88. Udzielanie nierzetelnych, nieprawdziwych i niepenych informacji dotyczcych umowy ubezpieczenia Wrd powyszych zastrzee na pierwszy plan wysuwaj si te, ktre dotycz udzielania przyszym ubezpieczonym nierzetelnych, nieprawdziwych i niepenych informacji dotyczcych istotnych cech umowy ubezpieczenia, zasad przystpowania i wystpowania z niej przed upywem okresu na jaki zostaa zawarta, kosztw zwizanych z jej obsug i rozwizaniem, a take roli jak peni w umowie sam ubezpieczajcy. Jak wynika z relacji ubezpieczonych, ktre odnajdujemy w skargach, do przedstawienia oferty inwestowania rodkw pieninych w formie grupowej umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym dochodzi najczciej

1.

88

Zakres pojcia nieuczciwej praktyki rynkowej definiuje art. 4 ustawy o przeciwdziaaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, stanowic, e praktyka rynkowa stosowana przez przedsibiorcw wobec konsumentw jest nieuczciwa, jeeli jest sprzeczna z dobrymi obyczajami i w istotny sposb znieksztaca lub moe znieksztaci zachowanie rynkowe przecitnego konsumenta przed zawarciem umowy dotyczcej produktu, w trakcie jej zawierania lub po jej zawarciu (ust. 1). Za nieuczciw praktyk rynkow uznaje si w szczeglnoci praktyk rynkow wprowadzajc w bd oraz agresywn praktyk rynkow, a take stosowanie sprzecznego z prawem kodeksu dobrych praktyk, jeeli dziaania te speniaj przesanki okrelone w ust. 1 (ust. 2). W art. 5 ust. 1 i art. 6 ust. 1 ustawodawca wskazuje, e praktyk rynkow wprowadzajc w bd moe stanowi zarwno dziaanie, jeeli w jakikolwiek sposb powoduje ono lub moe powodowa podjcie przez przecitnego konsumenta decyzji dotyczcej umowy, ktrej inaczej by nie podj, jak i zaniechanie polegajce na pomijaniu istotnych informacji potrzebnych przecitnemu konsumentowi do podjcia decyzji dotyczcej umowy i tym samym powodujce lub mogce powodowa podjcie przez przecitnego konsumenta decyzji dotyczcej umowy, ktrej inaczej by nie podj. W art. 8 ust. 1 wskazuje si z kolei, e praktyk rynkow uznaje si za agresywn, jeeli przez niedopuszczalny nacisk w znaczny sposb ogranicza lub moe ograniczy swobod wyboru przecitnego konsumenta lub jego zachowanie wzgldem produktu i tym samym powoduje lub moe powodowa podjcie przez niego decyzji dotyczcej umowy, ktrej inaczej by nie podj. Ustawa o przeciwdziaaniu nieuczciwym praktykom rynkowym w dalszej czci precyzuje jakie praktyki, tudzie zaniechanie jakich czynnoci, moe stanowi przejaw dziaania wprowadzajcego w bd, jak rwnie jakie praktyki w kadych okolicznociach uznawane s za agresywne praktyki rynkowe. Przywoywanie ich w tym miejscu niniejszego opracowania nie jest jednak celowe, zwaszcza, e katalog tych dziaa nie jest zamknity.

40

w sytuacji, gdy osoby te zwracaj si do ubezpieczajcych, bdcych w gwnej mierze bankami oraz przedsibiorcami, ktrych przedmiotem dziaalnoci jest szeroko pojte doradztwo finansowe, o udzielenie rekomendacji co do najlepszego sposobu ulokowania zgromadzonych oszczdnoci. To wanie w odpowiedzi na powysze zapotrzebowanie dochodzi do przedstawienia funduszu oferty zainwestowania poprzez prowadzi posiadanych do rodkw umowy w ubezpieczeniowym przedstawienia samej kapitaowym umowy przystpienie bd to do

ubezpieczenia na ycie, przy czym relacje ubezpieczonych wskazuj na to, e sposb konstrukcji wywoania przewiadczenia, e jest to rodzaj lokaty bankowej (co wielokrotnie wie si z udzieleniem zapewnienia o istnieniu w odniesieniu do niej gwarancji Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, a take wypaty odsetek89), bd te, e jest to wprawdzie umowa ubezpieczenia, jednake ta forma prawna zostaa przybrana wycznie w celu wyeliminowania negatywnych skutkw podatkowych jakie wi si z lokowaniem rodkw pieninych w lokatach bankowych, natomiast sam sposb korzystania z niej jest analogiczny do lokaty, co dotyczy zwaszcza moliwoci wycofania zgromadzonych rodkw w kadym czasie (lub te po upywie stosunkowo krtkiego okresu) bez ryzyka ich utraty. Zdarzaj si ponadto skargi, z ktrych wynika, i konsumentom przekazano informacj, i zawieraj lokat dodatkowo ubezpieczon, a na ktr nie naley zwraca uwagi. Z powyszym sposobem przedstawienia informacji dotyczcych samej kwalifikacji prawnej umowy zwizany jest rwnie cakowity brak informacji (tudzie ich zdecydowany niedobr) na temat ochronnej czci umowy ubezpieczenia, oraz kosztw zwizanych z udzielaniem tej ochrony. Powoduje to z kolei, e ubezpieczeni wielokrotnie nie maj wiadomoci, e umowa zawarta na ich rachunek peni rwnie funkcj ochronn, a take e w zwizku z tym z kwoty wpaconych przez nich skadek pobierana jest opata za ryzyko. Kolejnym i z punktu wiedzenia ekonomicznego najbardziej dotkliwym przejawem dezinformacji w zakresie istotnych cech umowy jest brak jednoznacznego wskazania na rodzaj i wysoko opat pobieranych w zwizku z obsug umowy oraz rezygnacj z jej kontynuowania, a take ich wpywu na efektywno przedsibranej inwestycji. Jak mona wnioskowa z relacji skarcych, w wikszoci przypadkw informacje na temat
89

wic podwjnie

zabezpieczon bd, e deklaracja przystpienia do ubezpieczenia to jedynie formalno,

Ulotka reklamowa Getin Bank S.A. Kwartalny Profit odsetki wypacane kwartalnie!, sprawa o sygn. RU/WSI/G/8562/MAR/12.

41

wysokoci opat bd w ogle nie s przekazywane, bd te prezentowane s w kontekcie przedstawiania efektywnoci inwestycji na przestrzeni caego okresu obowizywania umowy. Dla przykadu mona wskaza tu przypadek umw gdzie gwnym obcieniem jest opata likwidacyjna, ktrej wspczynnik procentowy jest odwrotnie proporcjonalny do okresu obowizywania umowy. Fakt jej pobierania jest niejako przemycany w informacji o nieopacalnoci, tudzie mniejszej efektywnoci inwestycji w krtszym horyzoncie czasowym. Mona te zaobserwowa sytuacje, w ktrych informacje na temat niektrych opat s eksponowane w celu wywoania wraenia, e poza nimi nie istniej adne inne obcienia wpywajce na zmniejszenie wartoci rodkw gromadzonych przez ubezpieczonych. Ma to odniesienie w szczeglnoci w stosunku do umw, w ktrych opata likwidacyjna pobierana jest na wypadek rozwizania umowy po stosunkowo krtkim okresie jej obowizywania (np. w okresie pierwszych 6 miesicy obowizywania umowy zawartej na 10 lub 15 lat), ale jednoczenie istotnym obcieniem jest pobierana w analogicznym okresie opata za zarzdzanie. Wwczas czsto dochodzi do eksponowania obiektywnie prawdziwej informacji na temat wysokoci i okresu pobierania opaty likwidacyjnej (ze szczeglnym zaakcentowaniem krtkotrwaoci okresu, w ktrym istnieje zagroenie obcienia t opat, poprzez co prezentowany produkt wydaje si tym bardziej atrakcyjnym), co ma w oczywisty sposb stanowi zacht do kontynuowania inwestycji przynajmniej w okresie, w ktrym moe ona zosta naliczona, jednoczenie jednak nie wskazuje si, e w analogicznym okresie warto ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego ulega zmniejszeniu o opat za zarzdzanie, ktra pobierana jest z gry za cay okres obowizywania umowy90. Kolejnym przejawem nieprawidowoci w zakresie sposobu przekazywania ubezpieczonym informacji na temat istotnych cech umowy jest metoda, za porednictwem ktrej prezentowane s moliwe do osignicia rezultaty ekonomiczne planowanej inwestycji. Ot jak mona wnioskowa z informacji przekazywanych przez ubezpieczonych, potencjalne korzyci pynce z lokowania rodkw w ubezpieczeniowym funduszu kapitaowym s prezentowane na tle danych odzwierciedlajcych historyczne wyniki wyceny instrumentw pochodnych, w ktre lokowane maj by rodki ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego, przy czym sposb prezentacji przedmiotowej
90

Tak konstrukcj zastosowano m.in. w Umowie Ubezpieczenia na ycie i Doycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Kwartalny Profit oferowanej przez Open Life TU ycie S.A., czy te Umowie ubezpieczenia na ycie i Doycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Kwartalne Zyski znajdujcego si w ofercie TU na ycie Europa S.A.

42

prognozy, jak rwnie stopie skomplikowania zasad na jakich opiera si inwestowanie w produkty strukturyzowane prowadzi do wywoania u ubezpieczonych przewiadczenia, e s to wyniki, ktre rzeczywicie zostay osignite przez ubezpieczeniowy fundusz kapitaowy, podczas gdy w istocie prezentowane dane, s zaledwie symulacj moliwego do osignicia zarwno w przeszoci jak i w przyszoci wyniku finansowego funduszu, ktry dopiero jest tworzony91. Istotne jest rwnie to, e ani przy okazji prezentacji moliwych do osignicia zyskw, jak te na adnym innym etapie prezentacji produktu klienci nie s informowani o istnieniu i skali ryzyka inwestycyjnego, jakie wie si z podjciem proponowanej formy lokaty kapitau, co w zestawieniu z prezentacj dotyczc symulacji moliwych do osignicia zyskw prowadzi do wywoania wraenia, e ryzyko takie w ogle nie istnieje, a co za tym idzie w najgorszym przypadku inwestycja zakoczy si odzyskaniem co najmniej kwoty zainwestowanej. W odniesieniu do okolicznoci, w jakich dochodzi do podjcia przez poszczeglnych ubezpieczonych decyzji o wyraeniu zgody na przystpienie do umowy ubezpieczenia, naley rwnie wskaza na sposb w jaki prezentowana jest pozycja samego ubezpieczajcego. Niezalenie bowiem od tego w jaki sposb prezentowane s informacje na temat treci samej umowy i rzeczywistego zakresu praw i obowizkw z niej wynikajcych, relacje osb ubezpieczonych wskazuj na to, e ubezpieczajcy, a w istocie jego przedstawiciele prezentowani s jako doradcy klienta, czy te doradcy finansowi, co z kolei prowadzi u potencjalnych ubezpieczonych do wywoania wraenia, e s to osoby dziaajce wycznie w ich interesie i na ich korzy, a take, e wybr przedstawionego im produktu finansowego nie jest przypadkowy, a stanowi rezultat wszechstronnej analizy przedstawionych przez klienta jego potrzeb, oczekiwa, preferencji inwestycyjnych (w tym skonnoci do ryzyka), a take uwarunkowa osobistych (wieku, rda dochodu). Konsekwencj powyszego jest rwnie przewiadczenie ubezpieczonego, e to on jest stron umowy zawieranej z ubezpieczycielem, a co za tym idzie, e to wycznie jemu przysuguj i na nim ci wszystkie prawa i obowizki z niej wynikajce. Std te wielokrotnie w skargach wpywajcych do Rzecznika Ubezpieczonych mona spotka wyrazy niezrozumienia skarcych wobec niemoliwoci
91

Wrd oferty Umw Ubezpieczenia na ycie i Doycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym mona znale rwnie takie, w ktrych regulamin funduszu kapitaowego nie precyzuje nawet w jakie konkretnie instrumenty inwestowane bd rodki tego funduszu zob. np. Regulamin Ubezpieczeniowego Funduszu Kapitaowego Europa Fund MLS/2011/04 oferowanego przez TU na ycie Europa S.A., gdzie w 4 wskazuje si jedynie, e rodki ww. funduszu lokowane s w depozyty terminowe, instrument pochodny o 2-letnim horyzoncie inwestycyjnym oraz rodki pienine, przy czym struktura aktyww funduszu w odniesieniu do kadego z powyszych instrumentw moe zawiera si w wartociach od 0% do 100%.

43

skorzystania przez nich z uprawnienia do odstpienia od umowy na zasadach okrelonych w art. 812 4 k.c., czy te niedorczenia im polisy, potwierdzajcej zawarcie umowy. Obserwacje pynce z analizy skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych wskazuj na to, e przyczyny powyszych nieprawidowoci w sposobie oferowania przystpienia do umowy ubezpieczenia, a take prezentowania informacji na temat jej treci s rnorodne. Wielokrotnie jest to z pewnoci kwestia niedostatecznych kwalifikacji oraz poziomu wiedzy na temat okrelonej umowy po stronie samych pracownikw i przedstawicieli ubezpieczajcych. Wskazuj na to choby te relacje ubezpieczonych, z ktrych wynika, e przedstawiciele ubezpieczajcego bd to w ogle nie potrafili udzieli odpowiedzi na stawiane im pytania, bd te w celu udzielenia odpowiedzi zmuszeni byli zasiga konsultacji innych osb, co wielokrotnie wizao si z odroczeniem w czasie przedstawienia klientowi interesujcych go informacji. Skala problemu, a take zbieno zarzutw formuowanych przez ubezpieczajcych niepozostajcych ze sob w adnej relacji zalenoci, pozwala rwnie na wyraenie obawy, e sposb formuowania przekazu dotyczcego istotnych cech umowy moe stanowi element strategii marketingowej przyjtej przez ubezpieczajcych w celu zgromadzenia jak najwikszej grupy ubezpieczonych, ktra moe wiadczy nie tylko o naruszeniu obowizku udzielania konsumentom rzetelnej prawdziwej oraz penej informacji, ale take stanowi o dziaaniu wypeniajcym znamiona wprowadzajcej w bd praktyki rynkowej, przejawiajcej si zarwno w dziaaniu jak i zaniechaniu. W tym kontekcie naley wskaza w szczeglnoci na dziaania polegajce na udzielaniu nieprawdziwych informacji (np. na temat historycznych wynikw inwestowania rodkw ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego), prezentowaniu informacji prawdziwych jednak w sposb mogcy wprowadza w bd (tu z kolei mona wskaza na przedstawianie informacji na temat wysokoci opaty likwidacyjnej w sposb sugerujcy jednoczenie, e jest to jedyna opata pobierana w zwizku z umow, lub te posugiwanie si pojciami, ktrych znaczenie obiektywnie nie budzi wtpliwoci, jednake ktrym w warunkach ubezpieczenia nadano zupenie inne znaczenie92, czy te wreszcie pomijaniu istotnych informacji, jakie potrzebne s przecitnemu konsumentowi do podjcia decyzji
92

Typowym przykadem takiego dziaania jest posugiwanie si pojciem skadki zainwestowanej, czy te kwoty zainwestowanej, ktre to pojcie konsumenci w oczywisty sposb utosamiaj z caoci wpaconych przez siebie rodkw, podczas gdy w warunkach poszczeglnych ubezpiecze, termin skadka zainwestowana definiowany jest jako ta cz skadki, ktra po potrceniu opat zwizanych z umow jest rzeczywicie lokowana w ubezpieczeniowym funduszu kapitaowym, tudzie jako z gry umwiona (okrelona np. w deklaracji przystpienia) cz skadki.

44

dotyczcej przystpienia do umowy (np. zatajenie informacji o tym, e umowa jest grupow umow ubezpieczenia na ycie, e zawierana jest na czas okrelony, czy te informacji o wysokoci pobieranych opat i wreszcie o skali ryzyka zwizanego z wybraniem proponowanej formy inwestowania). Obawa ta jest tym bardziej uzasadniona, jeli zwrci uwag z jednej strony na charakterystyk klientw, ktrym oferowane jest przystpienie do ubezpieczenia, a z drugiej strony na pozycj jak zajmuje w umowie ubezpieczajcy i zwizane z tym dla niego potencjalne korzyci. Przede wszystkim bowiem wydawa by si mogo, e poprzez wzgld na specyficzne cechy omawianych umw ubezpieczenia, a wic w przewaajcej czci przypadkw bardzo dugi horyzont czasowy trwania inwestycji (z reguy jest to 10 lub 15 lat), brak gwarancji ochrony wpaconego kapitau poczony z wysokim ryzykiem inwestycyjnym, konieczno systematycznego i terminowego opacania skadek (cho ta cecha nie wystpuje we wszystkich omawianych ubezpieczeniach, mona wyrni bowiem spor grup umw, w ktrych skadka opacana jest jednorazowo), czy te w kocu wysoki stopie skomplikowania zasad na jakich opiera si inwestowanie i jakie s podstaw do ustalenia ostatecznej wartoci wiadcze, tego rodzaju forma inwestowania powinna by dedykowana cile okrelonej grupie docelowej, a wic w omawianym przypadku osobom modym (takim, ktrych wiek wskazuje na to, e w caym okresie obowizywania umowy utrzymaj oni aktywno zawodow), dobrze zorientowanym, skonnym do zaakceptowania ryzyka utraty czci zainwestowanego kapitau, a take przede wszystkim dysponujcym materialnymi moliwociami zagwarantowania z jednej strony systematycznego finansowania skadki, za z drugiej strony utrzymania inwestycji przez cay pierwotnie zakadany okres. Tymczasem z analizy skarg wpywajcych do Rzecznika Ubezpieczonych mona wysnu wniosek, e przedmiotowe ubezpieczenia oferowane s bez wzgldu na ocen charakterystyki indywidualnych potrzeb i moliwoci klientw, co prowadzi do tego, e do umowy przystpuj wielokrotnie osoby w podeszym wieku93 (tu przed osigniciem wieku emerytalnego, albo nawet ju po jego osigniciu), dysponujce jedynie jednorazow kwot rodkw pieninych (wielokrotnie s to rodki pochodzce ze spadkw, odpraw emerytalnych, sprzeday skadnikw majtkowych), ktre chc ulokowa w sposb gwarantujcy im stabilny i nieobarczony ryzykiem zysk, a take
93

Zob. np. sprawy o sygn. RU/WSI/G/4907/AG/12, RU/WSI/G/7525/BD/12, RU/WSI/G/4219/AG/12 i wiele innych.

45

nieposiadajce dochodw na poziomie umoliwiajcym utrzymanie cigoci inwestycji. S to wielokrotnie rwnie osoby, ktre wanie z uwagi na swj wiek, brak dowiadczenia, czy te poziom aktywnoci intelektualnej nie wykazuj si dostatecznym rozeznaniem prezentowanej im tematyki, jak rwnie nie s w stanie dokona weryfikacji zapewnie o cechach umowy udzielanych im przez przedstawicieli ubezpieczajcych nawet w oparciu o analiz wzorcw umownych. W konsekwencji osoby te opieraj swoj decyzj wycznie w oparciu o informacje udzielane im przez przedstawicieli ubezpieczajcych i dziaajc w zaufaniu do nich. Powysza charakterystyka grupy konsumentw, ktrzy staj si ubezpieczonymi, a w zasadzie jej przypadkowo, pozostaje w cisej korelacji z rol, jak w samej umowie oraz procesie jej oferowania peni ubezpieczajcy. W tym miejscu wymaga bowiem podkrelenia, o czym zreszt bya ju mowa powyej, e mimo i banki i inne instytucje finansowe oferujce przystpienie do ubezpieczenia peni w nich rol ubezpieczajcych, co sugerowaoby z kolei, e reprezentuj one interesy podmiotw, na ktrych rachunek zawieraj umow ubezpieczenia, a take wobec ktrych zobowizane s one do zachowania lojalnoci, to jednak w istocie dziaaj one w interesie wasnym oraz interesie ubezpieczycieli. Dzieje si tak z uwagi na wi ekonomiczn jaka czy ubezpieczajcych z ubezpieczycielami, co ma swj wyraz przede wszystkim w otrzymywaniu od ubezpieczycieli wynagrodzenia za zawarcie umowy na rachunek konkretnego

ubezpieczonego, a ponadto nierzadko w pozostawaniu wraz z ubezpieczycielem w jednej grupie kapitaowej. Istnienie ju choby jednego z tych czynnikw powoduje w sposb oczywisty, e w interesie ubezpieczajcego jest podejmowanie przede wszystkim takich dziaa, ktre wizay si bd z osigniciem jak najwikszego zysku dla siebie i podmiotw ze sob powizanych, a tym samym rola ubezpieczajcego sprowadza si tu w istocie do roli agenta ubezpieczeniowego.

46

2.

Nieczytelno wzorcw umownych Kolejnym przejawem nagannej praktyki jak mona zaobserwowa w zakresie

prezentowania i oferowania konsumentom przystpienia do umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, ktra rwnie zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych wpisuje si w zarzut udzielania przyszym ubezpieczonym nierzetelnych, nieprawdziwych i niepenych informacji jest sposb redagowania wzorcw umownych majcych zastosowanie do umowy, jak rwnie deklaracji przystpienia. Przy caym zrozumieniu zoonoci konstrukcji prawnej jak jest umowa ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym zwaszcza w poczeniu z inwestowaniem w instrumenty pochodne, naley bowiem stwierdzi, e sposb skomplikowania treci wzorcw umownych majcych zastosowanie do tyche umw czyni je nie tylko cakowicie niezrozumiaymi dla przecitnych konsumentw 94, ale te mona zaryzykowa stwierdzenie, nieprzydatnym dla wyinterpretowania z nich istotnych dla konsumentw treci. Uwaga ta dotyczy zwaszcza regulaminw ubezpieczeniowych funduszy kapitaowych, ktre s w istocie wzorcami, ktrych postanowienia maj najwikszy wpyw na warto wiadcze wynikajcych z umowy. Dodatkowo, sytuacj ubezpieczonego komplikuje fakt rozczonkowania istotnych informacji w rnych wzorcach umownych, w szczeglnoci umieszczanie w odrbnym od oglnych warunkw ubezpieczenia dokumencie zasad pobierania opat. Powoduje to, i bardziej wiadomy konsument, ktry da dorczenia warunkw ubezpieczenia otrzymuje je jednak bez zacznika okrelajcego taryf opat. Moe to w nim zrodzi przekonanie, i opaty nie s pobierane. Powysze uwagi naley odnie rwnie do samej treci deklaracji przystpienia, zwierajcej nie tylko wymagane w art. 829 2 k.c. owiadczenia zwizane z wyraeniem zgody na zastrzeenie ochrony ubezpieczeniowej, ale rwnie szereg owiadcze, ktrych przedmiot jest niezwykle zrnicowany (poczwszy od owiadcze zawierajcych zgod na przetwarzanie danych osobowych, poprzez te, ktre stanowi potwierdzenie otrzymania i zapoznania si z wzorcami umownymi majcymi zastosowanie do umowy, skoczywszy
94

Pojcie przecitnego konsumenta zdefiniowane zostao w art. 2 pkt 8 ustawy o przeciwdziaaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, ktry stanowi, e pod pojciem przecitnego konsumenta rozumie si konsumenta, ktry jest dostatecznie dobrze poinformowany, uwany i ostrony; oceny dokonuje si z uwzgldnieniem czynnikw spoecznych, kulturowych, jzykowych i przynalenoci danego konsumenta do szczeglnej grupy konsumentw, przez ktr rozumie si dajc si jednoznacznie zidentyfikowa grup konsumentw, szczeglnie podatn na oddziaywanie praktyki rynkowej lub na produkt, ktrego praktyka rynkowa dotyczy, ze wzgldu na szczeglne cechy, takie jak wiek, niepenosprawno fizyczna lub umysowa.

47

na owiadczeniach odnoszcych si do ryzyka zwizanego z inwestowaniem). Kumulacja wszystkich tych treci w jednym dokumencie, przy jednoczesnym takim jego zredagowaniu, ktre prowadzi do tego, e konsument nie ma moliwoci dokonania swobodnego wyboru co do tego, ktre z owiadcze chce zoy (nie ma moliwoci zoenia podpisu pod kadym z owiadcze z osobna, albowiem najczciej s one pogrupowane lub te stanowi jedn cao) wielokrotnie prowadzi do tego, e do podpisania deklaracji dochodzi w sposb niejako mechaniczny, jedynie na podstawie zapewnienia doradcy, e jej tre odzwierciedla wczeniej prezentowane informacje.

48

Rozdzia IV Ubezpieczenie jako inwestycja na przyszo opacalno i efektywno ubezpiecze na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym
Ubezpieczyciele w warunkach ubezpieczenia normuj odpowiedzialno za osignicie zyskw z inwestycji wskazujc, i nie gwarantuj osignicia adnych konkretnych wynikw finansowych. Wbrew temu okazuje si, i taka informacja pojawia si w materiaach reklamowych ubezpieczajcych95. Brak gwarancji osignicia zysku skutkuje tym, i nie we wszystkich sytuacjach inwestycja za porednictwem umowy ubezpieczenia ostatecznie stanowi dla konsumenta jakikolwiek dochd. Wahania cen wartoci jednostek funduszy kapitaowych powoduj, i dokadne ustalenie wyniku takiej inwestycji jest tak naprawd niemoliwe. Moe ona zakoczy si strat znacznej czci wpaconych rodkw pieninych, a wskutek pobrania dodatkowych opat przez cay okres obowizywania umowy, moe okaza si, i strata finansowa jest bardzo dotkliwa. Mimo, i na rynku pojawiaj si umowy ubezpieczenia z tzw. gwarancj zwrotu 100% wpaconego kapitau naley pamita, i nie oznacza ona zwrotu caoci wpaconych rodkw, a jedynie wypat wiadczenia w wysokoci wartoci jednostek zakupionych ze skadki ubezpieczeniowej po potrceniu wszelkich opat wynikajcych z umowy. Jako produkt inwestycyjny umowy ubezpieczenia nie zakadaj adnej stopy technicznej, w oparciu o ktr byaby wyliczana warto wykupu. Co wicej, dopuszczaj nawet moliwo zlikwidowania indeksu, ktrego notowanie na zamknicie inwestycji decyduje o tzw. premii wypacie dodatkowego zysku, i zastpienie go innym o pono zblionej strukturze. Premia, ktra ma zosta wypacona na koniec okresu ubezpieczenia ma charakter umowy zakadu: jeeli warto indeksu na zamknicie inwestycji (warto indeksu w dacie obserwacji tfinal) pozostanie w odpowiedniej relacji do warto indeksu na pocztku inwestycji (warto indeksu w dacie obserwacji tinitial) ubezpieczyciel wypaci premi w caoci albo w czci (zgodnie z tzw. wspczynnikiem partycypacji w zysku). Czas oczekiwania na spenienie si indeksu wynosi czsto 10 albo i wicej lat (np. 15 lat96). Konsument udajcy si do banku w celu zainwestowania swoich rodkw pieninych, przystpujc do umowy ubezpieczenia moe ponadto nie mie wiadomoci,

95

Ulotka Getin Bank S.A.: Kwartalny Profit Gwarancja zysku, Gwarancja zysku 7,00%, zob. spraw o sygn. RU/WSI/GG/8562/MAR/12. 96 15-letni okres ubezpieczenia jest charakterystyczny dla linii produktowej Pareto TU na ycie Europa S.A. 10-letni okres wyczekiwania wystpuje w rodzinie produktw Kwartalne zyski tego ubezpieczyciela oraz w produktach Open Life TU ycie S.A.

49

i jego pienidze nie s objte Bankowym Funduszem Gwarancyjnym, a w przypadku upadoci ubezpieczyciela, bdzie mg liczy na zwrot nie 100%, ale 50% wpaconej kwoty, lecz nie wicej ni 30 000 euro. Majc na uwadze stosunkowo dugi horyzont inwestycyjny, a take fakt, e inwestowanie w produkty strukturyzowane obarczone jest wysokim ryzykiem, ktre w caoci jest przerzucane na ubezpieczonego, nie do zaakceptowania jest pozbawienie ubezpieczonych moliwoci aktywnego reagowania na niekorzystne zmiany wartoci jednostek uczestnictwa97. Dotyczy to zarwno instytucji wykupu czciowego, przemiany ubezpieczenia w wolne od opaty skadki (ubezpieczenie bezskadkowe), czy zmiany profilu inwestycyjnego. Kapitaowy charakter ubezpieczenia zakada moliwo korzystania w trakcie trwania ochrony ubezpieczeniowej ze zgromadzonych rodkw pieninych w sytuacji opnienia z zapat biecej skadki. Ubezpieczenie bezskadkowe jest typowym rozwizaniem w ubezpieczeniach typu unit-linked. Konsekwencj niezapacenia skadki w terminie w analizowanych produktach jest dorozumiane jako wypowiedzenie umowy ubezpieczenia, skutkujce wypat kapitau odpowiednio pomniejszonego o opat likwidacyjn98. Produkty te nie daj moliwoci wycofania czci kapitau bd zmiany sposobu inwestowania poprzez zmian ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego o agresywnej strukturze na bardziej zachowawcz. Ubezpieczony jest pozbawiony moliwoci jakiejkolwiek racjonalnej reakcji na zmieniajce si warunki inwestycyjne, co dodatkowo potgowane jest charakterem indeksw wpywajcych na warto jednostki uczestnictwa, niejednokrotnie zupenie oderwanych od realiw rynku kapitaowego (np. zachowania indeksw giedowych obrazujcych stan gospodarki), albo tak ujtych, e zachowujcych si wrcz nieadekwatnie do koniunktury na nich. W przekonaniu Rzecznika Ubezpieczonych produkty inwestycyjne oparte o sztuczne indeksy powinny by przeznaczone wycznie dla profesjonalnych uczestnikw rynku.

97

Przykadowe notowania jednostek uczestnictwa w ubezpieczeniowych funduszach kapitaowych zostaa zamieszczona w dalszej czci raportu. 98 O nieprzystosowaniu art. 830 2 k.c. do ubezpiecze na ycie o kapitaowym charakterze zob. W. Kamieski, Niezapacenie skadki ubezpieczeniowej w terminie, Prawo Asekuracyjne 2009, nr 4, s. 4951.

50

1.

Skadka pierwsza i bieca, skadka wpacona i zainwestowana. Konsekwencje niezapacenia skadki w terminie W analizowanych produktach rozrnia si czsto rodzaje skadki np. skadk

pierwsz i skadk biec, skadk miesiczn i skadk dodatkow, czy skadk zainwestowan. Skadka pierwsza moe by kwot zadeklarowan przez ubezpieczonego w wysokoci wielokrotnie wyszej ni skadka bieca99. Skadka zainwestowana to czsto wielokrotno skadki pierwszej. Wprowadzenie rnych poj skadki ma na celu wyliczenie cznej kwoty, jak ubezpieczony zadeklarowa wpaci w cigu caego okresu ubezpieczenia, ale przede wszystkim ustalenie podstawy wyliczenia wielu opat, ktre pobierane s w trakcie trwania umowy ubezpieczenia. Na potrzeby opaty za zarzdzanie dokonywane jest take rozrnienie skadki wpaconej i skadki zainwestowanej: ta druga w stosunku do tej pierwszej pomniejszona jest o opat za zarzdzanie. Opata za zarzdzanie pobierana jest od kadej skadki biecej100. W przypadku, gdy zobowizanie ubezpieczonego do zapaty skadki polega na zapacie zrnicowanych co do kwoty skadek skadki pierwszej i skadek biecych, niezapacenie ktrejkolwiek ze skadek biecych nie prowadzi do zastosowania mechanizmu ubezpieczenia bezskadkowego, tzn. pobierania wymagalnej kwoty skadki z zebranego ju kapitau funduszu poprzez umorzenie adekwatnej takie liczby jest jednostek powszechne Rozwizanie

ubezpieczeniowego

kapitaowego.

w przypadku ubezpiecze na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Naley podkreli, i stosowanie wielu definicji skadki ubezpieczeniowej w jednej umowie ubezpieczenia ma skutek w postaci absolutnego znieksztacenia informacji na temat umowy. Przecitny konsument nie jest bowiem w stanie rozrni powoanych tu poj, ani oceni w jaki sposb pobierane s opaty z wpacanej przez niego kwoty.

99

Pareto - New Frontier III przykadowo, skadka pierwsza w kwocie 11 250 z, skadka bieca w wysokoci 295 z, a skadka zainwestowana to 56 250 z. 100 Pareto - New Frontier III.

51

2.

Opaty Skuteczno prawna zastrzeenia opaty uzaleniona jest w pierwszej kolejnoci od

ekwiwalentnoci wiadczenia usugi, za wykonanie ktrej nalene jest wynagrodzenie101. Umowa ubezpieczenia ma charakter odpatny, ktrego przejawem jest obowizek zapaty przez ubezpieczajcego skadki; skadka stanowi wynagrodzenie (wiadczenie pienine) za wiadczenie przez ubezpieczyciela ochrony ubezpieczeniowej. Wynagrodzenie w postaci skadki obejmuje zarwno ekonomicznie uzasadnione koszty zwizane z zawarciem i wykonywaniem umowy, jak i spodziewany zysk. Mimo to, w umowach ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym standardem jest pobieranie wielu rnych opat: opaty administracyjnej, opaty alokacyjnej, opaty za zarzdzanie i administracj funduszami102, opaty wstpnej103, opaty za prowadzenie indywidualnego rachunku104 i wiele innych, na ktre, jak wskazuj ubezpieczyciele, skadaj si koszty akwizycji zwizane ze sprzeda produktu (prowizja dla sprzedajcego koszty te stanowi najwiksz cz opaty pobieranej z tzw. skadki ubezpieczeniowej), koszty wystawienia polisy, rejestracja polisy, odnotowywanie wpat, korespondencja z ubezpieczajcym, zmiana polisy, wypata wiadczenia, opata za wpat rodkw przez ubezpieczonego105. Opaty te, pobierane w rnych momentach trwania umowy, zmniejszaj kwot przeznaczon na inwestycj bd obniaj kwot ostatecznego wiadczenia z umowy ubezpieczenia.

101

Zob. wyrok SN z dnia 13 lipca 2005 r. (sygn. akt I CK 832/04), w ktrym Sd Najwyszy dokona oceny postanowienia wzorca umowy (Taryfy prowizji i opat bankowych) stosowanego przez bank w umowie rachunku oszczdnociowo-rozliczeniowego, zastrzegajcego na jego rzecz opat za dokonanie wypaty gotwkowej z konta osobistego. Sd Najwyszy wyranie stwierdzi, e na gruncie prawa cywilnego opata powinna by postrzegana niezalenie od przyjtej terminologii jako wynagrodzenie za spenienie okrelonego, dostatecznie wyodrbnionego prawnie wiadczenia (usugi); opata jakkolwiek byaby nazwana nie moe zosta pobrana z tytuu naleytego wykonania obowizku umownego, chociaby powodowaoby to powstanie okrelonych kosztw. 102 11 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia Inwestycyjnego Bonus ze Skadk jednorazow o symbolu BON/J/8/2006. 103 22 pkt 2 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym, Multiportfel Horyzont stosowanych przez Skandia ycie S.A. 104 30 ust 1 Oglnych Warunkw Terminowego Ubezpieczenia na ycie Zwizanego z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Kaskada stosowanych przez HDI Gerling TU ycie S.A., sprawa o sygn. RU/WSI/G/10520.MAR/12. 105 Zob. np. pismo TU Allianz ycie Polska S.A. z dnia 10 sierpnia 2011 r., sprawa o sygn. RU/WSI/G/6027/SP/11.

52

2.1. Opata administracyjna i opata za zarzdzanie W przypadku umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, zarzdzanie na zlecenie ubezpieczajcego aktywami nabytymi za powierzone rodki pienine ma charakter wystarczajco wyodrbnionego wiadczenia, za ktre przysuguje ubezpieczycielowi wynagrodzenie; wynagrodzeniem tym jest opata za zarzdzanie pobierana z ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego w relacji do wartoci zarzdzanych aktyww. W przypadku funduszy inwestycyjnych opata za zarzdzanie rodkami zgromadzonymi na rachunku jednostek uczestnictwa ksztatuje si na poziomie kilku procent w skali rocznej i uzaleniona jest od typu funduszu. Najnisze stawki obowizuj w funduszach rynku pieninego i gotwkowych (zwykle od 0,5% do 1,5%) oraz w funduszach obligacyjnych (z reguy od 1% do 2%). Nieco wysze opaty za zarzdzanie wystpuj w funduszach stabilnego wzrostu (zwykle od 2% do 3,5%), natomiast najwysze w funduszach zrwnowaonych i akcyjnych (przewanie od 3% do 5%). Jak zatem wida opaty za zarzdzanie nie s wysokie, zwaszcza w funduszach prowadzcych stosunkowo bezpieczn polityk inwestycyjn106. Opata za zarzdzanie jest pokrywana bezporednio ze rodkw funduszu obciajc jego aktywa. Oznacza to, e jest ona ju uwzgldniona w wycenie jednostek uczestnictwa lub certyfikatw inwestycyjnych. Wynagrodzenie za zarzdzanie jest liczone jako okrelony procent od redniej wartoci aktyww netto funduszu w cigu roku. Opata za zarzdzanie jest obok opat manipulacyjnych najwaniejszym rodzajem kosztw ponoszonych przez uczestnikw funduszy inwestycyjnych107. Porwnanie wysokoci opat pobieranych przez towarzystwa funduszy inwestycyjnych z opatami pobieranymi przez ubezpieczycieli jest istotne z tego wzgldu, e jak zostao to wykazane wczeniej ubezpieczenia na wypadek mierci i doycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym niewiele maj wsplnego z umow ubezpieczenia, a stanowi tak naprawd umow podobn do umowy o zarzdzanie aktywami opart o struktur funduszu inwestycyjnego zamknitego108.

106

Informacja ze strony internetowej Izby Zarzdzajcych Funduszami i Aktywami (www.izfa.pl) Fakty i mity o funduszach inwestycyjnych. 107 Ibidem. 108 Podobiestwa dotycz chociaby okresu subskrypcji ubezpieczenia do przyjmowania zapisw na certyfikaty inwestycyjne danej emisji oraz ich pniejszego przydzielenia zob. art. 134 ustawy o funduszach inwestycyjnych.

53

Wrd analizowanych produktw mona przykadowo wskaza dwie tendencje pokrywania kosztw ubezpieczenia: umiarkowanej rocznej stopy opaty administracyjnej (opaty za zarzdzanie)109 wraz z wysok opat likwidacyjn oraz bardzo wysoka stopa miesicznej opaty za zarzdzanie110 poczona ze stosunkowo niewielk opat likwidacyjn. Oglnie rzecz biorc model kosztowy wyznaczony jest przez niskie opaty biece, ale i wysokie opaty kocowe albo wysokie opaty biece przy niskich opatach kocowych. Coraz czciej opaty biece s znacznie podwyszane, co umoliwia odstpienie od stosowania opaty likwidacyjnej, ktra zostaa ju zakwestionowana przez SOKiK jako niezgodna z prawem. Opaty biece (opata administracyjna i opata za zarzdzanie) w niektrych umowach s pobierane od skadki zainwestowanej. Podstaw ustalenia opaty za zarzdzanie nie jest jak w przypadku klasycznych ubezpiecze na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym i funduszy inwestycyjnych bieca warto aktyww (ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego czy funduszu), lecz czna kwota wszystkich wpaconych i przyszych, nawet jeszcze nie wymagalnych skadek biecych, ktrych termin patnoci dopiero nadejdzie w trakcie trwania ochrony ubezpieczeniowej. Warto jednak zwrci uwag, e nadpacanie opaty za zarzdzanie, czy opaty administracyjnej, ze wzgldu na przyjcie podstawy jej wyliczenia w oparciu o wszystkie skadki przypisane do umowy ubezpieczenia w ujciu danego ubezpieczonego, nie prowadzi do rekalkulacji opaty w przypadku wystpienia przez ubezpieczonego z ubezpieczenia przed zaoonymi 10 czy 15 latami trwania ochrony ubezpieczeniowej. Tym samym ubezpieczyciel inkasowa opat, czyli wynagrodzenie za zarzdzanie lub administrowanie w oderwaniu od rzeczywicie wiadczonej usugi. Postanowienia takie, majc na uwadze argumentacj Sdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw, odnoszc si do adekwatnej relacji pomidzy wysokoci opaty a zakresem czynnoci, za ktr jest ona pobierana, nosz cechy niedozwolonego postanowienia umowy ze wzgldu na rac dysproporcj praw i obowizkw ubezpieczonego z niewtpliwym naruszeniem jego interesw.

109 110

Pareto II - Strategia New Frontier XIII 1,92% rocznie, Pareto II - New Frontier III - 0,96% rocznie. Europa Fund NP/2011/03 - 3,5372% miesicznie, Europa Fund NP/2011/06 - 4,0726% miesicznie.

54

2.2. Opata likwidacyjna W przypadku oszczdzania za porednictwem funduszy inwestycyjnych z reguy nie ma koniecznoci okrelania z gry przez jak dugi czas maj by lokowane rodki pienine. Powierzajc rodki pienine funduszowi inwestycyjnemu otwartemu moemy zatem praktycznie w kadej chwili wycofa si z inwestycji poprzez zoenie zlecenia odkupienia czci lub wszystkich posiadanych jednostek uczestnictwa. Umorzenie w ten sposb jednostek uczestnictwa nie naraa nas na utrat uzyskanych wczeniej korzyci, tak jak ma to miejsce w przypadku lokaty terminowej w banku. Skoro inwestowanie w funduszu nie wie si z koniecznoci zadeklarowania przez nas dugoci trwania inwestycji (za wyjtkiem uczestnictwa w planie systematycznego oszczdzania, gdzie deklaracja taka jest wymagana), rezygnacja z uczestnictwa w funduszu nie pociga z reguy konsekwencji w postaci opat z tytuu wczeniejszego wycofania rodkw, niezalenie od tego, czy inwestycja trwaa tydzie, miesic, czy rok. Jedynie nieliczne fundusze, i to z reguy tylko w przypadku niektrych kategorii jednostek uczestnictwa, mog pobiera opaty przy odkupieniu jednostek, ktrych wysoko moe by zalena od okresu trwania inwestycji. Fundusz moe zatem okreli, i np. przed upywem 6 miesicy od zainwestowania rodkw, przy ich odkupieniu pobiera opat w wysokoci 1% wycofywanej kwoty, za w przypadku gdy inwestycja ta trwa duej ni p roku, opata ta nie jest ju pobierana111. Odmienna praktyka uksztatowaa si w W przypadku praktyce tzw. ubezpiecze kapitaowym. ubezpieczeniowej

z ubezpieczeniowym

funduszem

przyjmowano dotychczas za rzecz naturaln pobieranie przez ubezpieczycieli opaty likwidacyjnej. Pogld taki prezentowany by take w doktrynie ubezpieczeniowej, a przekonanie o normalnoci zastrzeenia opaty likwidacyjnej wizao si z przekonaniem, e opata likwidacyjna stanowi pewien rodzaj sankcji przewidzianej przez ubezpieczyciela za wczeniejsze rozwizanie przez ubezpieczajcego umowy ubezpieczenia, ktra to sankcja ma na celu zniechcenie do wczeniejszego rozwizania umowy lub wypaty czci rodkw112, a to ze wzgldu na umoliwienie prowadzenia ubezpieczycielowi dugotrwaej polityki inwestycyjnej113. Uzasadnianie jednak,

111

Informacja ze strony internetowej Izby Zarzdzajcych Funduszami i Aktywami (www.izfa.pl) Fakty i mity o funduszach inwestycyjnych. 112 M. Szczepaska, Glosa do wyroku Sdu Apelacyjnego w Warszawie z 14 maja 2010 r. (sygn. akt VI ACa 1175/09), LEX nr 694224. 113 M. Szczepaska, Charakterystyka prawna opaty likwidacyjnej pobieranej przez ubezpieczycieli w umowie ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, Wiadomoci

55

i pobranie 100% wpaconych przez konsumenta rodkw w zwizku z faktem, i skadka ubezpieczeniowa w pierwszych latach obowizywania umowy ubezpieczenia pokrywa w istotnej czci koszty akwizycyjne, a fakt, e rozwizanie umowy w pierwszych latach jej obowizywania jest niekorzystne, co jest powszechnie wiadomym114 jest istotnym naduyciem, szczeglnie w obliczu faktu, i te informacje nie s podawane konsumentowi w momencie podejmowania decyzji o zawarciu (przystpieniu) umowy, ale dopiero po jej rozwizaniu i pobraniu tak wysokiej opaty. Moe to by dowodem na to, i zarwno ubezpieczycielom, jak i ich przedstawicielom zaley na tym, aby za wszelk cen namwi do dokonania jakiejkolwiek wpaty konsumenta po to wycznie, aby jak najwiksz cz tych pienidzy zachowa dla siebie. Dodatkowo argumenty te pozostaj w konflikcie z argumentami powoywanymi za konstrukcj ubezpieczenia grupowego, ktre z zasady ma by form obniajc tego typu koszty, a jednak opaty likwidacyjne na poziomie 100% s norm take w ubezpieczeniach grupowych. Trzeba wyranie podkreli, e ekonomicznym i techniczno-ubezpieczeniowym uzasadnieniem pobierania tzw. opaty likwidacyjnej nie s koszty zwizane z rozwizaniem umowy ubezpieczenia, czy te wystpieniem z niej ubezpieczonego, lecz pokrycie kosztw pocztkowych, zwizanych z zawarciem umowy ubezpieczenia (gwnie kosztw akwizycji, w tym wynagrodzenia prowizyjnego agenta ubezpieczeniowego lub banku quasi- ubezpieczajcego), a nie zamortyzowanych na skutek zakoczenia ubezpieczenia przed terminem zaoonym w jego planie technicznym (tzw. okresem referencyjnym)115. Niedopuszczalno pobierania opaty likwidacyjnej zostaa ostatnimi czasy dwukrotnie zakwestionowana przez Sd Ochrony Konkurencji i Konsumentw w Warszawie116. Niezalenie od argumentacji zawartej w uzasadnieniach wspomnianych wyrokw warto mie na uwadze konsekwencje wynikajce z istoty umowy kapitaowego ubezpieczenia na ycie oraz konsekwencje ze wzgldu na ograniczenie uprawnie prawnoksztatujcych.

Ubezpieczeniowe 2012, nr 1, s. 8. W ocenie autorki dugotrwaa polityka inwestycyjna podyktowana ma by dugoterminowym charakterem umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym zwaszcza ze skadk pobieran regularnie. Uzasadnieniem dla opaty likwidacyjnej ma by take zabezpieczenie ubezpieczyciela przed niebezpieczestwem nagych, duych wypat rodkw. 114 Tak: pismo AEGON TU na ycie S.A. z dnia 31 padziernika 2011 r., sprawa o sygn. RU/WSI/G/9251/SP/11. 115 Zob. M. Winiewski, Warto wykupu polis yciowych z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, Wiadomoci Ubezpieczeniowe 2012, nr 2, s. 29-44. 116 Wyrok SA w Warszawie z dnia 14 maja 2010 r. (sygn. akt VI ACa 1175/09) oraz wyrok SA w Warszawie z dnia 26 czerwca 2012 r. (sygn. akt VI ACa 87/12).

56

Przeciwko dopuszczalnoci pobierania przez ubezpieczyciel opaty likwidacyjnej ze wzgldu na istot umowy kapitaowego ubezpieczenia na ycie przemawiaj nastpujce argumenty: 1) W umow ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, jako ubezpieczeniem o kapitaowej naturze, wpisuje si uprawnienie do wypaty rezerwy techniczno-ubezpieczeniowej wartoci wykupu (sumy wykupu); stanowi ona pochodn zasady nieprzepadalnoci skadek. Uprawnienie to moe by realizowane w kadym czasie trwania umowy ubezpieczenia wynika to z tosamoci skutkw wypowiedzenia umowy kapitaowego ubezpieczenia na ycie i dania wykupu ubezpieczenia. 2) Uprawnienie do wykupu ubezpieczenia powstaje w chwili zawarcia umowy kapitaowego ubezpieczenia na ycie; z uprawnieniem tym skorelowany jest obowizek wypaty wartoci wykupu, aktualizowany przez wypowiedzenie umowy ubezpieczenia na ycie117. 3) Wypata wartoci wykupu naley do podstawowych obowizkw ubezpieczyciela, podobnie jak zwrot powierzonych rodkw pieninych w przypadku umowy rachunku bankowego, czy czynnoci powierniczej typu zarzdzajcego. 4) Uczynienie zado roszczeniu ubezpieczajcego o wykup ubezpieczenia stanowi o naleytym wykonaniu zobowizania. Z tych te wzgldw niedopuszczalnym prawnie jest zastrzeenie opaty za dokonanie czynnoci, ktra nie ma charakteru dostatecznie wyodrbnionego prawnie wiadczenia; w kategoriach cywilistycznych opata powinna by traktowana jako wynagrodzenie za spenienie wiadczenia118. 5) Podobnie jak wypata rodkw z rachunku bankowego, tak i wypata wartoci wykupu ma charakter czynnoci technicznej. Sam fakt generowania kosztw przez dokonanie czynnoci technicznej nie uzasadnia jeszcze pobrania z tego tytuu opaty, jako ekwiwalentu ich poniesienia. 6) W przeciwiestwie do umowy zlecenia, jak i umowy timeshare119, przepisy powicone umowie ubezpieczenia na ycie nie przewiduj normatywnej podstawy do obcienia ubezpieczajcego, ktry umow wypowiada (wystpuje
117 118

Uchwaa SN z dnia 24 stycznia 1996 r. (sygn. akt III CZP 196/95). Wyrok SN z dnia 13 lipca 2005 r. (sygn. akt I CK 832/04). 119 Zob. wyrok SN z dnia 19 marca 2007 r. (sygn. akt III SK 21/06, OSNP 2008/11-12/181) oraz wyrok SN z dnia 23 marca 2005 r. (sygn. akt I CK 586/04, OSNC 2006/3/51).

57

z umowy ubezpieczenia grupowego), kosztami jej zawarcia, tj. kosztami pozostajcymi w normalnym zwizku przyczynowym z zawarciem umowy ubezpieczenia na ycie. 7) Techniczno-ubezpieczeniowym uzasadnieniem tzw. opaty likwidacyjnej s koszty akwizycyjne, w zasadniczej czci determinowane przez wynagrodzenie porednika ubezpieczeniowego; opata likwidacyjna nie stanowi ekwiwalentu kosztw pozostajcych w normalnym zwizku przyczynowym z rozwizaniem umowy ubezpieczenia na ycie (wystpieniem z umowy ubezpieczenia grupowego). 8) Umowa ubezpieczenia ma charakter odpatny, ktrego przejawem jest obowizek zapaty przez ubezpieczajcego skadki; skadka stanowi wynagrodzenie (wiadczenie pienine) za wiadczenie przez ubezpieczyciela ochrony ubezpieczeniowej. Wynagrodzenie w postaci skadki obejmuje zarwno ekonomicznie uzasadnione koszty zwizane z zawarciem i wykonywaniem umowy, jak i spodziewany zysk. W przypadku umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, zarzdzanie na zlecenie ubezpieczajcego aktywami nabytymi za powierzone rodki pienine ma charakter wystarczajco wyodrbnionego wiadczenia, za ktre przysuguje ubezpieczycielowi wynagrodzenie; wynagrodzeniem tym jest opata za zarzdzanie pobierana z ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego w relacji do wartoci zarzdzanych aktyww. Przeciwko dopuszczalnoci pobierania przez ubezpieczyciel opaty likwidacyjnej ze wzgldu na ograniczenie uprawnie prawnoksztatujcych ubezpieczajcego (ubezpieczonego) w umowie kapitaowego ubezpieczenia na ycie przemawiaj nastpujce argumenty: 1) Nie ulega wtpliwoci, e niedozwolone s take postanowienia umowne uszczuplajce ustawowe uprawnienia konsumenta; naoenie we wzorcu umowy na konsumenta obowizku zapaty kwoty pieninej i to w znacznej wysokoci, w razie skorzystania przez niego z prawa przyznanego mu w ustawie jest sprzeczne zarwno z ustaw, jak i dobrymi obyczajami, gdy zmierza do ograniczenia ustawowego prawa konsumenta, czynic ekonomicznie nieopacalnym korzystanie z tego prawa120.

120

Wyrok SN z dnia 23 marca 2005 r. (sygn. akt I CK 586/04).

58

2) Uprawnienie ubezpieczajcego do wypowiedzenia umowy ubezpieczenia na ycie w kadym czasie jej trwania (art. 830 1 k.c.) jest uprawnieniem prawnoksztatujcym, ktre podlega materialnemu ograniczeniu poprzez zastrzeenie przez ubezpieczyciela opaty likwidacyjnej w kwocie, ktra czyni korzystanie z prawa do zrezygnowania z ubezpieczenia iluzorycznym: osoba rozsdnie oceniajca sprawy powstrzyma si z rezygnacj z ochrony ubezpieczeniowej w tych latach jej trwania, kiedy opata likwidacyjna wynosi 100% wartoci rachunku; wypowiadanie lub wystpowanie z umowy ubezpieczenia jest wtedy skrajnie niekorzystne, a niedogodno ekonomiczna skutecznie ogranicza korzystanie z prawa podmiotowego. 3) Wystpienie ubezpieczonego z umowy grupowego ubezpieczenia na ycie jest prawem podmiotowym kadego ubezpieczonego; jego realizacja wynika z dobrowolnoci objcia ochron ubezpieczeniow; w jednostkowym ubezpieczeniu na ycie na wasny rachunek stanowi skadow owiadczenia o wypowiedzeniu umowy ubezpieczenia. 4) W kontekcie umowy ubezpieczenia grupowego substytutem prawa do wypowiedzenia umowy jest prawo do wystpienia z ubezpieczenia grupowego. Uprawnienie do wystpienia rwnoznaczne jest z rezygnacj z ochrony ubezpieczeniowej. Wywouje ono podobny skutek, jak wypowiedzenie umowy ubezpieczenia grupowego, tzn. powoduje odpadnicie podstawy do opacania skadek za danego ubezpieczonego. 5) Pobranie opaty manipulacyjnej w przypadku odstpienia albo wypowiedzenia umowy ubezpieczenia w wysokoci procentu zwracanej skadki zostao uznane za niedozwolone postanowienie umowy121. W wikszoci umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym pobieranie przez ubezpieczycieli opaty likwidacyjnej w przypadku rezygnacji z ochrony ubezpieczeniowej stanowi regu. Regu byo ustalanie jej w wysokoci 100% wartoci rachunku w pierwszych 2, a nawet 3 latach122, przy czym cz ubezpieczycieli aby zakamuflowa t opat stosuje do skomplikowane zapisy
121

Postanowienie o treci: W przypadku odstpienia od umowy lub jej wypowiedzenia nastpi zwrot czci skadki z potrceniem ko s zt w ma n ip ul ac yj n yc h wynoszcych 10% wysokoci zwracanej skadki nie wicej ni 200 zotych zostao wpisane do rejestru postanowie uznanych za niedozwolone pod nr 1305 na podstawie wyroku z dnia 11 padziernika 2007 r., wydanego przeciwko TUiR Warta S.A. w Warszawie (sygn. akt XVII AmC 68/06). 122 Zob. opata likwidacyjna w przypadku Umowy Ubezpieczenia na ycie i Doycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Pareto, Pareto II.

59

uniemoliwiajce samodzielne wyliczenie wysokoci opaty likwidacyjnej w kolejnych latach umowy123. Z treci umw ubezpieczenia ani z treci warunkw ubezpieczenia nie wynika, aby opata likwidacyjna bya powizana z kosztami wynikajcymi z rezygnacji z ochrony ubezpieczeniowej. Zgodnie z obecn lini orzecznicz Sdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw w Warszawie, opata likwidacyjna, ktra nie pozostaje w adekwatnej relacji do kosztw rozwizania umowy ubezpieczenia lub wyganicia ochrony ubezpieczeniowej stanowi niedozwolone postanowienie umowne124. Pierwsza klauzula wpisana do rejestru niedozwolonych postanowie umw, kwestionujca pobieranie opaty w pierwszym roku trwania umowy ubezpieczenia w wysokoci 100% wartoci rachunku jednostek uczestnictwa doprowadzia do zmiany niektrych tabel opat. Obserwowana jest tendencja zmiany stawek opaty likwidacyjnej ze 100% w pierwszych 2-3 latach do 80%. Warto jednak nadmieni, e okoliczno ta nie ma wikszego znaczenia ze wzgldu na tre drugiego wyroku powiconego opacie likwidacyjnej, zakazujcego stosowania jakichkolwiek stawek w cigu trwania ochrony ubezpieczeniowej, ktre byyby nieadekwatne do kosztw rezygnacji z ubezpieczenia. Raz jeszcze naley wskaza, e uzasadnieniem pobierania opaty likwidacyjnej jest pobranie kosztw zwizanych z zawarciem umowy ubezpieczenia, a w szczeglnoci kosztw porednictwa ubezpieczeniowego. Istnienie opaty likwidacyjnej stanowi kolejny dowd tego, e dziaania ubezpieczajcego (banku) maj charakter czynnoci agencyjnych, przejawiajcych si w akwirowaniu na rzecz ubezpieczyciela tzw. pozyskiwania klienta. Czynno ta jest skadow umowy agencyjnej i jest czynnoci odpatn, za ktr podmiot j wykonujcy w ramach prowadzonego przez siebie przedsibiorstwa pobiera stosown prowizj.

123

Zob. np. stawka opaty likwidacyjnej () jest obliczana wg nastpujcego wzoru: 100%-(96,7%)(K-T) gdzie: T- mniejsza z dwch wielkoci: a) liczba penych lat polisy, za ktre zostaa zapacona skadka regularna, b) liczba penych lat polisy liczc od dnia zawarcia umowy do dnia wystpienia o wypat wartoci wykupu, K- okres ubezpieczenia, 20 pkt 4 oglnych warunkw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, Multiportfel Horyzont, Skandia ycie S.A. i szczegowe wyjanienia ubezpieczyciela: stawka opaty likwidacyjnej aktualnie wynosi: 100%-(96,7%)(30-7) = 100% 96,7(23) = 100%-0,967(23) =100% - 0,462177612 = 100% - 46,2177612% = 53,78224% = w zaokrgleniu 53,78%, pismo Skandia ycie S.A. z dnia 26 lipca 2011 r., sprawa o sygn. RU/WSI/G/9463/WK/11. 124 Szerzej na ten temat w Rozdziale V niniejszego raportu.

60

2.3. Odwrotna zaleno opaty likwidacyjnej i opaty za zarzdzanie Narastajce ostatnio ograniczenia w stosowaniu opaty likwidacyjnej doprowadziy do zmiany taktyki kosztowej stosowanej przez niektrych ubezpieczycieli. Konieczno drastycznego cicia opaty likwidacyjnej nie spowodowaa bynajmniej istotnej zmiany kosztw ustalanych za czynnoci akwizycyjne pobieranych przez bank quasiubezpieczajcego. Po niekorzystnych wyrokach sdowych ubezpieczyciele opakowuj koszty akwizycyjne w opat za zarzdzanie, ktra teraz uprzednim wzorem opaty likwidacyjnej przybiera horrendalne kwoty. W niektrych produktach inwestycyjnych w ktrych subskrypcje zaczynay si ju po pierwszym niekorzystnym wyroku SOKiK, opata likwidacyjna przybieraa kwoty od kilkunastu procent do kilku procent, osigajc wysoko 0% po upywie 4 miesicy trwania ochrony ubezpieczeniowej125. Degresja w stawkach opaty likwidacyjnej przeoya si jednak na wzrost opaty za zarzdzanie do 3,5%-4,1% w skali miesica, tj. 42-49% rocznie. Nieprzypadkowo stawka opaty za zarzdzanie przez cay czas trwania 15-letniej ochrony ubezpieczeniowej pozostaje taka sama, jak wysoko stawki opaty likwidacyjnej w okresie poprzedzajcym jej spadek do zera. Warto jednak mie na uwadze, e opata za zarzdzanie, podobnie jak opata likwidacyjna, pobierana jest od skadki zainwestowanej, tzn. nawet od tej, ktra jest jeszcze niewymagalna. W powyszym kontekcie niedorzecznym jest tumaczenie w umowie ubezpieczenia zawieranej pomidzy ubezpieczycielem a ubezpieczajcym (bankiem), e opata za zarzdzanie pobierana jest w szczeglnoci w zwizku z zarzdzaniem aktywami ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego, prowadzeniem rachunkw i rejestrw aktyww ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego oraz przechowywaniem aktyww ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego126. Inaczej mwic, ubezpieczyciel pobiera opaty za zarzdzanie rodkami, ktre jeszcze nie wpyny do ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego, gdy nie nadszed jeszcze termin ich wymagalnoci, podobnie jak pobiera koszty za przechowywanie wirtualnych aktyww wirtualnych, gdy tych, ktre jeszcze nie zostay nabyte za skadki biece. Powysze uprawdopodobnia hipotez, e nowa opata za zarzdzanie stanowi tak naprawd

125

Zob. wysoko opaty likwidacyjnej w przypadku Umowy Grupowego Ubezpieczenia na ycie i Doycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym klientw ubezpieczajcego Kwartalne zyski oferowanej przez TU na ycie Europa S.A. 126 Zob. rozdzia 7 ust. 4 zd. 3 umowy Grupowego Ubezpieczenia na ycie i Doycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Klientw Getin Banku Kwartalne zyski oferowanej przez TU na ycie Europa S.A.

61

lustrzane odbicie starej opaty likwidacyjnej, czyli zakumulowanych kosztw akwizycyjnych i prowizji agencyjnych pobieranych przez bank quasi-ubezpieczajcego. 2.4. Opaty dystrybucyjne i opata typu spread Nabywanie i zbywanie jednostek funduszy inwestycyjnych wie si niekiedy z koniecznoci poniesienia opaty dystrybucyjnej. O ile opata przy nabyciu jednostek przez uczestnika funduszu wystpuje w wikszoci przypadkw (wyjtek stanowi jedynie cz funduszy rynku pieninego i gotwkowych lub fundusze objte czasow promocj bez opat i nabywane za porednictwem internetu), o tyle opata przy odkupieniu jednostek przez fundusz wystpuje stosunkowo rzadko. Najczciej opaty przy umarzaniu jednostek stosowane s w przypadku wybranych kategorii jednostek danego funduszu i maj one za zadanie zmotywowanie uczestnika do wyduenia horyzontu inwestycyjnego. W praktyce realizowane jest to w ten sposb, i opata przy odkupieniu przez fundusz jednostek zmniejsza si wraz z okresem inwestycji, a po upywie okrelonego czasu moe nawet zosta cakowicie zniesiona. Niektre fundusze pobieraj jednak t opat niezalenie od czasu, jaki upyn od zakupu jednostek uczestnictwa. Opata ta moe by obniona w stosunku do wybranych uczestnikw lub grup uczestnikw, w oparciu o dodatkowe kryteria (np. dla uczestnikw planw systematycznego oszczdzania). Moe by ona rwnie czasowo obniona lub nawet cakowicie zniesiona podczas przeprowadzanych akcji promocyjnych127. W tabelach opat analizowanych produktw nie wystpoway opaty dystrybucyjne. Formalnie cena nabycia jednostki uczestnictwa, jak i cena zbycia jednostki uczestnictwa nie byy pomniejszane o dodatkowe opaty w wysokoci rnicy jej ceny i aktualnie okrelonej wartoci, zwizanej z wycen aktyww ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego. W niektrych produktach Rzecznik Ubezpieczonych zauway jednak drastyczny spadek wartoci jednostki uczestnictwa podczas pierwszego jej notowania. Okoliczno taka stawia otwarte pytanie o to, czy ubezpieczyciele nie stosowali przypadkiem ukrytej opaty typu spread.

127

Informacja ze strony internetowej Izby Zarzdzajcych Funduszami i Aktywami (www.izfa.pl) Fakty i mity o funduszach inwestycyjnych.

62

3.

Ubezpieczeniowy fundusz kapitaowy i jednostka uczestnictwa W umowie ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, ze

wzgldu na jej inwestycyjny charakter, mona odnale zarwno cechy umowy o zarzdzanie aktywami na zlecenie, elementy instytucji zbiorowego inwestowania np. funduszy inwestycyjnych, umowy powierniczej, a take umowy depozytu nieprawidowego, umowy przechowania, umowy zlecenia, umowy poyczki, jako umw ktrych tre wpisuje si w natur umowy rachunku bankowego. Niewtpliwie do elementw przedmiotowych, okrelajcych istot umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, naley utworzenie ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego. Jest nim wydzielony fundusz aktyww, bdcy rezerw tworzon ze skadek ubezpieczeniowych, inwestowany w sposb okrelony w umowie ubezpieczenia128. Ubezpieczeniowy fundusz kapitaowy jest rezerw techniczno-ubezpieczeniow przeznaczon na pokrycie zobowiza, jakie mog wynikn z zawartej umowy ubezpieczenia129. Zgodnie z art. 151 ust. 2 pkt 6 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej rodzajem rezerwy techniczno-ubezpieczeniowej jest rezerwa ubezpiecze na ycie, gdy ryzyko lokaty ponosi ubezpieczajcy. Jest ona tworzona w wysokoci wartoci lokaty dokonanej zgodnie z postanowieniami umowy ubezpieczenia na ycie130, a ewentualne poytki cywilne (dochd z dokonanej lokaty) powikszaj, zgodnie z postanowieniami warunkw umowy ubezpieczenia, warto rezerwy w caoci lub czci131. Aktywa stanowice pokrycie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych s inwestowane w instrumenty finansowe okrelone w art. 154 ust. 6 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej. Niejednokrotne odesanie przepisw dotyczcych rezerwy ubezpieczenia na ycie, gdy ryzyko lokaty ponosi ubezpieczajcy do treci umowy ubezpieczenia skania do przekonania, e okrelony w umowie ubezpieczenia (oglnych warunkach ubezpieczenia) sposb, w jaki inwestowane s rodki pochodzce ze skadek ubezpieczeniowych musi cile odpowiada sposobowi, w jaki inwestowana jest rezerwa ubezpiecze na ycie. Sposb ten dotyczy zarwno struktury aktyww, w ktre inwestowane s rodki pienine, jak i limitw inwestycyjnych. W przypadku, gdy ubezpieczeniowy fundusz kapitaowy skada si z jednostek uczestnictwa konkretnego funduszu inwestycyjnego, okrelenie
128 129

Zob. art. 2 ust. 1 pkt 13 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej. Zob. art. 149 ust. 1 pkt 1 i art. 151 ust. 1 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej. 130 Zob. 43 rozporzdzenia Ministra Finansw z dnia 28 grudnia 2009 r. w sprawie szczeglnych zasad rachunkowoci zakadw ubezpiecze i zakadw reasekuracji (Dz. U. Nr 226, poz. 1825). 131 Zob. art. 151 ust. 3 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej.

63

sposobu inwestowania rodkw polega na wyborze jednostek tego wanie funduszu inwestycyjnego. Ubezpieczeniowy fundusz kapitaowy stanowi wydzielony fundusz aktyww spord wszystkich aktyww ubezpieczyciela. Wyodrbnione w ten sposb prawa majtkowe s nabywane przez ubezpieczyciela we wasnym imieniu i na wasny rachunek. Ich nabycie stanowi jednak wykonanie zobowizania okrelonego w umowie ubezpieczenia: ubezpieczyciel nabywa tylko te instrumenty finansowe, ktre zostay okrelone w umowie ubezpieczenia. Ubezpieczyciel zwizany jest zatem treci zlecenia ubezpieczajcego. W umowie ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym nabyte przez ubezpieczyciela aktywa nie s zwrotnie przenoszone na ubezpieczajcego, lecz na podstawie ich wyceny ustalana jest warto jednostki uczestnictwa, a co za tym idzie kwota wiadczenia ubezpieczeniowego i kwota wartoci wykupu; jednostka uczestnictwa peni tutaj wycznie funkcj pojciow i nie inkorporuje adnych praw majtkowych. Ubezpieczyciel nie jest zastpc porednim, jak np. komisant lub dom maklerski, ktry nabywa okrelone aktywa w imieniu wasnym, lecz na cudzy rachunek, tzn. z obowizkiem ich przeniesienia na dajcego zlecenie. Ubezpieczajcemu przysuguje jednak roszczenie o zwrotne przeniesienie rodkw pieninych w kwocie odpowiadajcej aktualnej wartoci rezerwy tzw. wartoci wykupu. Na czym polega inwestowanie w ubezpieczeniowe fundusze kapitaowe

4.

4.1. Aktywa nabywane za jednostki uczestnictwa Wykonujc tre zlecenia ubezpieczonego, ubezpieczyciel nabywa we wasnym imieniu i na wasny rachunek okrelone w umowie ubezpieczenia aktywa. Aktywa te stanowi pokrycie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych tylko w przypadku spenienia ustawowych wymogw132. Dopuszczalno inwestowania rezerwy technicznoubezpieczeniowej w aktywa nie objta przepisem jest uwarunkowana uzyskaniem indywidualnego zezwolenia Komisji Nadzoru Finansowego133. Zapisanie okrelonej liczby jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego na indywidualnym rachunku jednostek danego ubezpieczonego poprzedzone
132

O ile nale do kategorii aktyww okrelonych w art. 154 ust. 6 pkt 1-22 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej. 133 Po przeprowadzenia postpowania administracyjnego na podstawie art. 154 ust. 9 ustawy pod warunkiem, e speni one test walutowoci, zrnicowania, rozproszenia, dostosowania.

64

jest ogoszeniem tzw. subskrypcji. W trakcie jej trwania ubezpieczeni mog przystpowa do umowy ubezpieczenia grupowego. Warunkiem przystpienia jest dokonanie wpaty na poczet skadki, czy to skadki jednorazowej, czy te skadki pierwszej oraz pierwszej skadki biecej134. Dojcie ubezpieczenia do skutku uwarunkowane jest pozyskaniem w okresie subskrypcji odpowiedniego zbioru skadek. W przypadku nieosignicia minimalnego poziomu subskrypcji135, okres subskrypcji moe zosta jednostronnie wyduony przez ubezpieczyciela, a w przypadku jego bezskutecznego upywu ubezpieczenie nie dochodzi do skutku, a wpacone rodki pienine podlegaj zwrotowi. 4.2. Ustalenie warto pocztkowej jednostki uczestnictwa Tak, jak to zostao wczeniej powiedziane, kwocie rodkw pieninych pochodzcych z wpat na poczet skadki przyporzdkowywana jest adekwatna liczba jednostek uczestnictwa w ubezpieczeniowym funduszu kapitaowym. Jednostka uczestnictwa peni tutaj rol miernika wartoci. Zasad jest, e liczba zapisywanych jednostek uczestnictwa odpowiada kwocie, jaka znajduje swoje pokrycie w aktywach ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego. Do powyszego niezbdne jest zarwno dokonanie wyceny aktyww ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego, jak i ustalenie wartoci jednostki uczestnictwa. W analizowanych produktach inwestycyjnych aktywami ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego s instrumenty finansowe powizane z indeksami. Przykadowo mog to by certyfikaty depozytowe powizane z indeksem, emitowane w serii, majce charakter dunych papierw wartociowych o okrelonym terminie zapadalnoci. Ze wzgldu na charakter umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, wacicielem aktyww jest ubezpieczyciel. To ubezpieczyciel nabywa od emitenta we wasnym imieniu i na wasny rachunek certyfikaty powizane z indeksem, a emitent je wykupuje od nabywcy w terminie zapadalnoci. W przypadku niektrych produktw, warto jednostki uczestnictwa ustala si w oparciu o warto aktyww netto nie rzadziej ni raz w miesicu. Jej notowania zamieszczane s na stronie internetowej ubezpieczyciela. Pocztkowa warto jednostki uczestnictwa zostaa ustalona na sztywno w warunkach ubezpieczenia136.

134 135

Tak np. ubezpieczenie Libra III. W przypadku ubezpieczenia Libra III minimalna kwota subskrypcji to 2,5 mln z. 136 W przypadku ubezpieczenia Libra III warto pocztkowa jednostki uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego Europa Fund LIBIII/2011/09 zostaa ustalona na 200 z.

65

Wycigi

notowa

jednostek

uczestnictwa

wskazuj

na

regu

zawyenia

pocztkowej wartoci jednostki uczestnictwa w stosunku do notowania rynkowego. Pocztkowa warto jednostki ma charakter, jak si wydaje wycznie teoretyczny, nieodzwierciedlajcy rzeczywistej wartoci aktyww. Tabela 1. Przykadowa zmiana wartoci ceny jednostki uczestnictwa w porwnaniu z cen nominaln Nazwa ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego Pareto New Frontier II Pareto II New Frontier Pareto II New Frontier III Pareto II Strategia New Frontier XI Europa Fund NP/2011/03
rdo: opracowanie wasne.

Cena nominalna j.u. 200 z 200 z 200 z 200 z 100 z

Cena pierwszego notowania j.u. 158,56 z 143,87 z 118,14 z 146,60 z 94,74 z

Zmiana w% 21% 28% 41% 27%

5%

4.3. Indeks W warunkach Giedy Papierw Wartociowych w Warszawie publikowane s 22 indeksy Gwnego Rynku, z czego cz publikowana jest w trakcie trwania notowa cigych (np. WIG, WIG20), a cz trzykrotnie w cigu sesji giedowej: po pierwszym i drugim fixingu oraz na zamknicie sesji (WIG-Poland, indeksy sektorowe)137. Najbardziej rozpoznawalnym i pierwszym indeksem jest WIG, ktry obecnie obejmuje wszystkie spki notowane na gwnym rynku GPW speniajce kryteria bazowe uczestnictwa w indeksach. W indeksie WIG obowizuje zasada dywersyfikacji, majca na celu ograniczenie udziau pojedyczej spki i sektora giedowego. Jest indeksem dochodowym i przy jego obliczaniu uwzgldnia si zarwno ceny zawartych w nim akcji, jak i dochody z dywidend i praw poboru138. Ustalanie i publikacja indeksw dokonuje si na podstawie Szczegowych zasad konstrukcji i podawania do publicznej wiadomoci indeksw i subindeksw

137

Zob. publikacj Giedy Papierw Wartociowych w Warszawie S.A. Indeksy Giedy Papierw Wartociowych w Warszawie kwiecie 2012 r., s. 5. 138 Ibidem, s. 7.

66

giedowych139. Kady indeks posiada algorytm oraz formuy obliczenia wspczynnikw korygujcych140 (dokumentacj techniczn), na podstawie ktrych jest wyliczany, sposb wyznaczenia uczestnikw, wpyw dywidendy i prawa poboru na jego notowanie. Indeksy wykorzystywane w umowach ubezpieczenia maj nieco inny charakter. Metodologia tworzenia indeksw jest poufna. Nie ma zatem moliwoci zweryfikowania, tak jak w przypadku wspomnianych indeksw giedowych, nie tylko sposobu ich ustalenia, ale take moliwoci zorientowania si, w oparciu o jakie zaoenia s one kreowane i jakie czynniki ekonomiczne maj na niego zasadniczy wpyw. Nie wiadomo zatem, jak taki poufny indeks moe zachowa si w konsekwencji dobrej koniunktury w Polsce, Europie, Stanach Zjednoczonych, etc. Nie wiadomo, jakie czynniki makroekonomiczne maj na niego wpyw. Oglnie mwic, nie wiadomo, czy wzrost okrelonych czynnikw (instrumentw bazowych) bdzie rzutowa na jego wzrost, czy wrcz przeciwnie na jego spadek. Wszystko pozostaje tajemnic handlow podmiotw zaangaowanych w jego utworzenie i obliczanie. Ubezpieczony nie dysponuje zatem adnymi przesankami, na podstawie ktrych mgby podejmowa racjonalne decyzje dotyczce jego inwestycji w ubezpieczenie w przypadku spadku indeksu. Dla ubezpieczonych wysoce niebezpiecznym byoby, gdyby wszystkie czynnoci zwizane z indeksem dokonywayby si pomidzy podmiotami powizanymi ze sob, tj. twrca indeksu (sponsor indeksu), agent obliczeniowy, emitent instrumentu bazowego (instrumentu finansowego powizanego z indeksem), gwarant instrumentu bazowego, a take depozytariusz naleeliby do jednej grupy kapitaowej 141. Gdyby tak byo, to oznaczaoby, e istnieje uzasadniona wtpliwo czy sytuacja taka pozwala na zachowanie wymogw bezstronnoci i rzetelnoci przy konstruowaniu i wyliczaniu indeksu, skoro jego warto w okrelonych dniach obserwacji, a w szczeglnoci w dniu zapadalnoci instrumentu
139

bazowego,

rzutuje

bezporednio

na

wysoko

premii

wypacanej

Szczegowe zasady konstrukcji i podawania do publicznej wiadomoci indeksw i subindeksw giedowych stanowi zacznik do uchway nr 1394/2011 Zarzdu Giedy Papierw Wartociowych w Warszawie S.A. z dnia 14 listopada 2011 r. 140 Zob. publikacj Giedy Papierw Wartociowych w Warszawie S.A. Podstawowe algorytmy indeksw giedowych stan na 26 marca 2012 r. 141 Zob. np. informacje zamieszczone na stronie internetowej Banku BNP Paribas Polska S.A. dla produktu strukturyzowanego Euro Stars II, opartego o indeks BNP Paribas Flexible Star Managers (PLN Hedged): Euro Stars II jest produktem strukturyzowanym, w formie grupowego ubezpieczenia na ycie i doycie TU na ycie WARTA S.A. (...) BNP Paribas jest Sponsorem (Sponsor Indeksu) indeksu BNP Paribas Flexible Star Managers (PLN Hedged) (Indeks), ktry jest kalkulowany przez BNP Paribas Arbitrage SNC (Agent Kalkulacyjny Indeksu). Ani Sponsor Indeksu oraz Agent Kalkulacyjny Indeksu () nie ponosi adnej odpowiedzialnoci wobec inwestujcych w produkt Euro Stars II, w tym midzy innymi w zakresie poprawnoci, kompletnoci oraz kontynuowania publikowania Indeksu, http://www.bnpparibas.pl/finanseosobiste/euro-stars-2.asp.

67

ubezpieczonym.

Pozostaje

take

otwarte

pytanie

bezpieczestwo

rodkw

zdeponowanych u depozytariusza wsplnego dla caej grupy kapitaowej. Warto take zauway, e nie zachodzi bezporednia relacja pomidzy zachowaniem indeksu, a zachowaniem jednostki uczestnictwa w ubezpieczeniowym funduszu kapitaowym z instrumentem bazowym opartym o indeks142. Trudny jest do wyjanienia zaobserwowany przez autora przypisu paradoks: drastyczny spadek wartoci jednostki uczestnictwa oraz utrzymywanie si jej notowa w ewidentnym kanale spadkowym oraz utrzymywanie si indeksu w trendzie bocznym. Rzecznik Ubezpieczonych podziela powysze spostrzeenie. Przedkadane w skargach zestawienia notowa jednostek uczestnictwa w przypadku produktw inwestycyjnych co-operacji TU na ycie Europa S.A., Open Finance S.A., Getin Banku S.A. w poczeniu z podmiotami z grupy BNP Paribas wskazuj nie tylko na tendencje spadkowe notowa jednostek uczestnictwa, jak i drastyczne spadki wartoci jednostki uczestnictwa po pierwszej wycenie. Trudnym do wytumaczenia jest powd, ze wzgldu na ktry warto wyjciowa jednostki uczestnictwa wynosi 200 z albo 400 z, a pierwsze jej notowanie osiga warto 158,56 z jak w przypadku Ubezpieczeniowego Funduszu Kapitaowego Pareto New Frontier II. Trudno take zrozumie, dlaczego dla tego samego ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego i dla tego samego indeksu BNP Paribas New Frontier 8 Europe Excess Return Index (BNPINF8E), notowanego tak samo dla dwch rnych przypadkw przyjmowane s rne wartoci pocztkowe jednostek uczestnictwa: 200 z i 400 z143. Nasuwa si take pytanie, czy notowanie jednostki uczestnictwa Pareto New Frontier II jest rzeczywicie notowaniem, a jej cena stanowi wynik zachowa inwestorw rynkowych, czy te jest ona ustalana w oparciu o jakie wyszukane rachunkowe metody wyceny. Odpowied na to pytanie nie jest moliwa do udzielenia przez Rzecznika Ubezpieczonych ze wzgldu na brak dostpu do metod wyceny aktyww ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego, a tym samym jednostki uczestnictwa, jak i sposobu ustalania jej pocztkowej wartoci. Rzecznik Ubezpieczonych zauwaa, e reguy rzdzce powyszymi produktami inwestycyjnymi s bardzo niejasne. Nie wiadomo nic albo wiadomo bardzo niewiele na
142

Zob. M. Samcik Subiektywnie o finansach Spece od polis inwestycyjnych kontratakuj: uwaga na aneksy do umw!, gdzie rozbieno dotyczya co-produktu inwestycyjnego TU na ycie Europa S.A. i Idea Banku S.A. o nazwie Ubezpieczeniowy Fundusz Kapitaowy Libra Fund 2011/2012 opartego na indeksie BNP Paribas Libra Emerging Markets PLN ER Index (BNPIFLEP), http://samcik.blox.pl/2012/11/Spece-od-polis-inwestycyjnych-kontratakuja-uwaga.html. 143 Sprawy o sygn. RU/WSI/G/AG/13640/11 i RU/WSI/G/6008/AG/11.

68

temat sposobu ustalania wartoci jednostki uczestnictwa, w tym jej wartoci pocztkowej, sposobu zachowania si indeksu, relacji pomidzy indeksem a wartoci jednostki uczestnictwa. Dostpno tekstu warunkw ubezpieczenia i regulaminw ubezpieczeniowych funduszy kapitaowych jest bardzo ograniczona, w wikszoci przypadkw nie s one zamieszczane na stronach internetowych ubezpieczycieli. Podobnie ma si odsyanie do notowania indeksw na stronie internetowej serwisu Bloomberg (www.bloomberg.com), ktra nie jest w jzyku polskim, i ktra w swojej niekomercyjnej wersji wcale nie musi zawiera informacji o indeksach lub s one zbyt lakoniczne, aby mogy stanowi podstaw chociaby mglistego wyobraenia o ich strukturze i zasadach dziaania (w przeciwiestwie do np. WIG, WIG20). Inwestycja w quasi-ubezpieczenie obarczona jest wszelkiego rodzaju ryzykami: ryzykiem kredytowym emitenta i gwaranta, ryzykiem wiarygodnoci depozytariusza, ryzykiem zmiennoci i nieprzewidywalnoci indeksu, ryzykiem poprawnoci wyliczenia indeksu, ryzykiem likwidacji indeksu, ryzykiem stp procentowych, ryzykiem kursw wymiany walut, ryzykiem braku rynku wtrnego instrumentu bazowego, a nade wszystko ryzykiem braku zysku lub pokrycia przynajmniej kosztw inwestycji. Rzecznika Ubezpieczonych raz jeszcze wyraa przekonanie, e produkty tego typu powinny by oferowane wycznie w obrocie profesjonalnym. 4.4. Warto wykupu Ubezpieczeni maj prawo do rezygnacji z ubezpieczenia. Wystpienie z umowy ubezpieczenia grupowego wie si z obowizkiem wypaty przez ubezpieczyciela wartoci wykupu. Kwota stanowica warto wykupu niejednokrotnie pomniejszana jest o opat likwidacyjn w wysokoci 100% wartoci rachunku jednostek uczestnictwa w cigu pierwszych 2-3 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Wyroki Sdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw uznay tak praktyk za niedozwolon i zakazay stosowania klauzul o podobnej istocie we wszystkich umowach ubezpieczenia. Nie oznacza to jednak, e interes ubezpieczonych jest w peni zachowany. Kwota wykupu wyliczana jest na podstawie wartoci jednostki uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego, ktrego aktywa zainwestowane zostay w produkty strukturyzowane. Wczeniej podawane przykady drastycznych spadkw wartoci jednostek uczestnictwa wskazuj, e wypacane kwoty mog w niektrych przypadkach stanowi ledwie skromny procent ich pierwotnej wartoci. Przykadem moe 69

by sprawa opisana w skardze dotyczcej ubezpieczenia w TU na ycie Europa S.A. z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym Pareto - New Frontier II, opartego o indeks BNP Paribas New Frontier 8 Europe Excess Return Index (BNPINF8E), w ktrym warto rachunku jednostek uczestnictwa w przecigu 2 lat spada z 18 tys. 400 z do 7 tys. 852 z, tj. o blisko 59%. Ubezpieczyciel bdc zapytanym w wystpieniu przez Rzecznika Ubezpieczonych o skomplikowany charakter ubezpieczenia, a co za tym idzie trudnym do zrozumienia przez przecitnego konsumenta, odpowiedzia nastpujcymi sowami dwch wiceprezesw: Towarzystwo [na ycie Europa SA] pragnie zaznaczy, e zgodnie z art. 2 pkt 8 ustawy o nieuczciwych praktykach rynkowych, konsument to konsument, ktry jest dostatecznie dobrze poinformowany, uwany i ostrony. Majc powysze na uwadze, w ocenie Towarzystwa przecitny konsument do ktrego kierowane jest ubezpieczenie na ycie i doycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym Pareto i podpisujc deklaracj przystpienia jest wiadomy zacignitych zobowiza i opat zwizanych z przystpieniem do ubezpieczenia. Podobnie wypowiada si Prezes Zarzdu innego ubezpieczyciela: Wydaje si, e opaty likwidacyjne s opisane w taki sposb, e przecitny ucze po szkole podstawowej powinien zrozumie, co go czeka, gdy wczeniej zerwie umow. () Opaty likwidacyjne s dla klienta narzdziem samodyscyplinujcym. Ilu z nas ma w sobie tyle dyscypliny, eby przez 10 lat regularnie jak kwot odkada? Opaty likwidacyjne to tak naprawd jedyny sposb, eby zmobilizowa cz klientw do tego, by oszczdzali. Zalet tych opat jest rwnie to, e klient nie jest naraony na ataki agresywnych porednikw, prbujcych zrywa stare kontrakty i przerzuca je do innych firm144. C za sofistyka! Na podstawie wpywajcych skarg, Rzecznik Ubezpieczonych moe zdecydowanie wskaza, i jest zupenie odwrotnie, ni wskazuj na to ubezpieczyciele. Na podstawie skarg wpywajcych do Biura mona wskaza, e ten rodzaj umowy ubezpieczenia na ycie jest czsto oferowany przez pracownikw bankw klientom, ktrzy s przekonani, e zakadaj lokat bankow. Trudno te zakada inaczej, skoro miejscem akwirowania przez pracownikw banku jest wanie placwka bankowa. Przykady wskazuj, e nie s oni rzetelnie informowani o wysokoci opat. Mona z du pewnoci zaoy, e gdyby byli wiadomi kosztw, ktre wi si z quasiubezpieczeniem, nie zdecydowaliby si na tak inwestycj tym bardziej, e s one

144

M. Biedzki, M. Biedzki o opatach likwidacyjnych, Dziennik Ubezpieczeniowy z dnia 23 listopada 2012 r., nr 227(3128).

70

niepomiernie wiksze ni te, ktre zwizane s z zaoeniem lokaty bankowej i jej ewentualnym zerwaniem przed zaoonym kocem. Z kolei argument, i opata likwidacyjna jest jedynym sposobem na przymuszenie konsumenta do kontynuowania niekorzystnej umowy przez kilkanacie lat jest wrcz absurdalny, gdy u jego podstaw ley zaoenie, e konsumenta naley przywiza, zmusi, a nawet grozi, mu aby umow kontynuowa. Umowa to zgodne owiadczenie stron, a nie wymuszanie na jednej z nich zachowania korzystnego dla przedsibiorcy, bo z pewnoci pobieranie opat przez 15 lat, zamiast przez 1-2 lata naley uzna za korzystne wycznie dla ubezpieczyciela. 4.5. Symulacje Raport przygotowany przez Rzecznika Ubezpieczonych byby niepeny, gdyby zabrako w nim odniesienia do podstawowych wylicze, na ktrych opieraj si zaoenia techniczne produktu inwestycyjnego bdcego ubezpieczeniem tylko z nazwy. Zamieszczone finansowego, jakim poniej jest symulacje obrazuj na ogln efektywno mierci i wehikuu doycia wypadek

quasi-ubezpieczenie

z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Produkt ten naley traktowa jako produkt stricte inwestycyjny. Ze wzgldw na marginalny poziom opaty za ochron ubezpieczeniow, albo wrcz ujcie jej przez ubezpieczycieli jako czci skadowej innych opat biecych, skadka ochronna zostaa pominita w wyliczeniach. Wyliczenia zostay dokonane na podstawie wzorw matematycznych zawartych w produktach, ktre wystpuj rzeczywicie w obrocie z konsumentami. Informacje o nich Rzecznik Ubezpieczonych czerpa ze skarg, ktre wpyny do Biura oraz z powszechnie dostpnych informacji zamieszczonych w Internecie. W wyliczeniach posuono si historycznymi notowaniami rzeczywistych jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowych funduszy kapitaowych, podobnie jak rzeczywistymi notowaniami indeksw. Aeby nie by stronniczym, Rzecznik Ubezpieczonych postanowi zrezygnowa z podania nazwy produktw inwestycyjnych, ktre stanowiy przedmiot odniesienia do jego wylicze. Zaprezentowane wyliczenia dotycz jednak tych produktw i tych ubezpieczycieli, ktrych udzia w skargach na tego typu wehikuy finansowe by najwikszy. Wyodrbnione zostay dwa rnice si midzy sob produkty, z ktrych kady zosta przedstawiony w dwch przykadach: dla niezmiennej wartoci jednostki 71

uczestnictwa (ceny nominalnej) oraz dla jednostki uczestnictwa, ktrej warto podlegaa notowaniom, a cena rynkowa rnia si na niekorzy od ceny nominalnej. Przykady z zafiksowan cen jednostki uczestnictwa miay na celu zobrazowanie mechanizmu kosztowego quasi-ubezpieczenia, ktry przybiera wartoci tym bardziej niekorzystne dla konsumentw, im warto jednostki uczestnictwa ulegaa dalszej deprecjacji. Kady z produktw generowa po stronie klientw wysokie koszty. Wyliczenia dokonane dla kadego z produktw kocz si oglnymi wnioskami. Analizujc ich efektywno, zwrcono uwag na dwa poziomy referencyjne poziom wyznaczony przez czne koszty inwestycji oraz poziom wyznaczony przez zysk alternatywny.

72

Produkt I
Przykad 1 dla staej ceny jednostki uczestnictwa rwnej cenie nominalnej

Parametry ubezpieczenia Okres ubezpieczenia (w miesicach) Skadka pierwsza (SP) Skadka zainwestowana (SZ)1) Skadka bieca (SB)2) Opata administracyjna (OA) Opata administracyjna (OA) (miesicznie)3) Skadka zainwestowana (SB netto)4) 180 50 000 PLN 250 000 PLN 1 311 PLN 0,96% 200 PLN 1 111 PLN

Opata likwidacyjna (OL)5) Rok polisowy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 % SZ 100,00% 100,00% 100,00% 75,00% 50,00% 30,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 4,00% 3,00% 2,00% 1,00% 1,00%

73

Legenda 1) SZ = SP/20% Skadka zainwestowana stanowi czn kwot skadek nalenych z tytuu przystpienia do umowy ubezpieczenia grupowego; jest to czna kwota skadek, jak ubezpieczony wpaci przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Skadka zainwestowana wyliczana jest na podstawie zadeklarowanej kwoty skadki pierwszej. Skadka bieca to skadka, jak ubezpieczony zobowizuje si wpaca miesicznie przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Skadka bieca wyliczana jest przy uwzgldnieniu zadeklarowanej kwoty skadki pierwszej. Opat administracyjn stanowi kwota bdca iloczynem stawki procentowej i skadki zainwestowanej; jest ona pobierana miesicznie od cznej kwoty skadek, jak ubezpieczony wpaci przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Dla stawki procentowej rwnej 0,96% opata administracyjna wynosi 200 PLN patnych miesicznie. Skadka bieca netto, to skadka bieca patna miesicznie, pomniejszona o kwot opaty administracyjnej. Opata likwidacyjna wyliczana jest jako procent skadki zainwestowanej, co oznacza, e w przypadku wystpienia przez ubezpieczonego z ubezpieczenia w danym roku polisowym, jego warto rachunku jednostek uczestnictwa zostanie pomniejszona o opat, liczon zawsze od cznej kwoty skadek, jak ubezpieczony wpaciby przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej.

2) SB =((SZ - SP)+ (SZ*15*OA))/180

3) OA

4) SB netto

5) OL

74

Wyliczenia Warto rachunku2) Skadka zainwestowana (SZ) (w PLN) Skadka zainwestowana (SZ) (narastajco) Liczba nabytych ju Warto wykupu3) Hipotetyczna cena ju6) 874,33 441,15 317,36 279,30 264,13 250,46 238,09 236,30 234,46 232,59 230,70 231,11 SB netto (w PLN)

Zysk/strata ubezpieczonego (w PLN)4) -65 732 -81 464 -97 196 -87 096 -70 330 -53 398 -45 465 -42 698 -38 599 -33 166 -34 266 -35 100 -35 666 -35 966 -38 500

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Suma

65 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 285 980 % skadki wpaconej

63 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 249 980 87,41%

2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 36 000 12,59%

65 732 81 464 97 196 112 928 128 660 144 392 160 124 175 856 191 588 207 320 223 052 238 784 254 516 270 248 285 980

200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200

317 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 1 250

317 383 450 517 583 650 717 783 850 917 983 1 050 1 117 1 183 1 250

63 332 76 664 89 996 103 328 116 660 129 992 143 324 156 656 169 988 183 320 196 652 209 984 223 316 236 648 249 980

25 832 58 330 90 994 114 659 133 158 152 989 174 154 188 786 203 684 218 850 234 282 247 480

-100,00% -100,00% -100,00% -77,13% -54,66% -36,98% -28,39% -24,28% -20,15% -16,00% -15,36% -14,70% -14,01% -13,31% -13,46%

75

Zysk/strata ubezpieczonego (w %)5)

Rok polisowy

Liczba ju (narastajco)

OA (w PLN)

Cena ju1)

Legenda 1) 200 PLN 200 PLN to cena nominalna jednostki uczestnictwa ustalona na sztywno przez ubezpieczyciela w treci umowy ubezpieczenia grupowego. Jest to cena, po ktrej ubezpieczyciel przeliczy na jednostki uczestnictwa skadk pierwsz. W wyliczeniu przyjto, e wszystkie skadki biece bd zamieniane na jednostki uczestnictwa po kursie 200 PLN. Warto rachunku odpowiada kwocie bdcej iloczynem liczby jednostek uczestnictwa zapisanych na indywidualnym rachunku jednostek uczestnictwa i ich ceny w tym przykadzie ceny nominalnej. Warto wykupu odpowiada wartoci rachunku pomniejszonej o opat likwidacyjn; jest ona podana na dany rok polisowy i odpowiada kwocie, ktra zostaaby wypacona ubezpieczonemu w przypadku wystpienia przez niego z umowy ubezpieczenia grupowego. Rnica wyraona w PLN pomidzy skadk wpacon do danego roku (skadk w ujciu narastajcym skadk skumulowan) a wartoci wykupu. Stopa zwrotu z inwestycji (ubezpieczenia), tj. iloraz rnicy skadki skumulowanej i wartoci wykupu do skadki skumulowanej. Cena jednostki uczestnictwa (ju), przy ktrej stopa zwrotu z inwestycji wyniosaby 0%, czyli cena jednostki uczestnictwa przy ktrej warto wykupu byaby rwna skadce skumulowanej: ubezpieczony otrzymuje to, co wpaci.

2) Warto rachunku

3) Warto wykupu

4) Zysk/Strata ubezpieczonego w PLN

5) Zysk/Strata ubezpieczonego w %

6) Hipotetyczna cena ju

76

Przykad 2 dla ceny jednostki uczestnictwa oszacowanej na podstawie danych historycznych

Parametry ubezpieczenia Okres ubezpieczenia (w miesicach) Skadka pierwsza (SP) Skadka zainwestowana (SZ)1) Skadka bieca (SB)2) Opata administracyjna (OA) Opata administracyjna (OA) (miesicznie)3) Skadka zainwestowana (SB netto)4) 180 50 000 PLN 250 000 PLN 1 311 PLN 0,96% 200 PLN 1 111 PLN

Opata likwidacyjna (OL)5) Rok polisowy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 % SZ 100,00% 100,00% 100,00% 75,00% 50,00% 30,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 4,00% 3,00% 2,00% 1,00% 1,00%

77

Legenda 1) SZ = SP/20% Skadka zainwestowana stanowi czn kwot skadek nalenych z tytuu przystpienia do umowy ubezpieczenia grupowego; jest to czna kwota skadek, jak ubezpieczony wpaci przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Skadka zainwestowana wyliczana jest na podstawie zadeklarowanej kwoty skadki pierwszej. Skadka bieca to skadka, jak ubezpieczony zobowizuje si wpaca miesicznie przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Skadka bieca wyliczana jest przy uwzgldnieniu zadeklarowanej kwoty skadki pierwszej. Opat administracyjn stanowi kwota bdca iloczynem stawki procentowej i skadki zainwestowanej; jest ona pobierana miesicznie od cznej kwoty skadek, jak ubezpieczony wpaci przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Dla stawki procentowej rwnej 0,96% opata administracyjna wynosi 200 PLN patnej miesicznie. Skadka bieca netto, to skadka bieca patna miesicznie, pomniejszona o kwot opaty administracyjnej. Opata likwidacyjna wyliczana jest jako procent skadki zainwestowanej, co oznacza, e w przypadku wystpienia przez ubezpieczonego z ubezpieczenia w danym roku polisowym, jego warto rachunku jednostek uczestnictwa zostanie pomniejszona o opat, liczon zawsze od cznej kwoty skadek, jak ubezpieczony wpaciby przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej.

2) SB =((SZ - SP)+ (SZ*15*OA))/180

3) OA

4) SB netto

5) OL

78

Indeks*

wykres pochodzi ze strony internetowej ubezpieczyciela

Ubezpieczeniowy Fundusz Kapitaowy*

wykres pochodzi ze strony internetowej ubezpieczyciela

79

Jednostka uczestnictwa (notowania)1) Rok 2009 Miesic lip sie wrz pa list gru 2010 sty lut marz kwi maj cze lip sie wrz pa list gru 2011 sty lut marz kwi maj cze 2012 19 list3) Cena 400,00
2)

Zmiana (%)

158,56 152,56 140,77 140,46 134,02 125,56 129,17 136,03 131,14 121,66 135,05 118,22 131,72 131,20 119,28 106,26 107,25 90,86 98,93 88,61 90,87 85,80 88,58 71,93

-60,36% -3,78% -7,73% -0,22% -4,58% -6,31% 2,88% 5,31% -3,59% -7,23% 11,01% -12,46% 11,42% -0,39% -9,09% -10,92% 0,93% -15,28% 8,88% -10,43% 2,55% -5,58% 3,24% -82,02%

80

Legenda 1) Jednostka uczestnictwa (notowania) Notowania jednostki uczestnictwa zostay zaczerpnite z zestawienia przygotowanego przez ubezpieczyciela na potrzeby skargi, dotyczcej konkretnej umowy grupowego ubezpieczenia na ycie i doycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym powizanym z indeksem (sprawa o sygn. RU/WSI/G/6008/AG/11). 400 PLN to cena nominalna jednostki uczestnictwa ustalona na sztywno przez ubezpieczyciela w treci umowy ubezpieczenia grupowego. Jest to cena, po ktrej ubezpieczyciel przeliczy pierwsz skadk na jednostki uczestnictwa. Na dzie 19 listopada 2012 r. bieca cena jednostki uczestnictwa wyniosa 71,93 PLN. Cena bieca jednostki uczestnictwa w porwnaniu do jej ceny nominalnej spada o 328,07 PLN, tj. o 82,02%.

2) 400 PLN

3) 71,93 PLN

81

Wyliczenia Warto rachunku2) Skadka zainwestowana (SZ) (w PLN) Skadka zainwestowana (SZ) (narastajco) Liczba ju nabytych w danym roku polisowym Warto wykupu3) Hipotetyczna cena ju6) 395,27 192,47 133,46 113,07 102,80 93,57 85,26 80,96 76,72 72,52 68,38 64,94 SB netto (w PLN)

Zysk/strata ubezpieczonego (w PLN)4) 18 420 42 166 66 136 83 284 96 207 109 528 123 136 131 440 139 258 146 538 153 224 157 659 -65 732 -81 464 -97 196 -94 508 -86 494 -78 256 -76 840 -79 649 -82 060 -84 184 -91 612 -99 526 -107 978 -117 024 -128 321

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Suma

65 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 285 980 % skadki wpaconej

63 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 249 980 87,41%

2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 36 000 12,59%

65 732 81 464 97 196 112 928 128 660 144 392 160 124 175 856 191 588 207 320 223 052 238 784 254 516 270 248 285 980

145 124 91 87 84 81 78 75 72 68 65 62 59 56 52

436 107 147 152 158 164 171 178 186 195 205 215 227 240 254 3 037

436 543 690 843 1 001 1 165 1 337 1 515 1 702 1 897 2 101 2 316 2 543 2 783 3 037

63 332 67 555 62 545 73 681 84 332 94 480 104 105 113 185 121 698 129 617 136 916 143 565 149 529 154 772 159 252

82

Zysk/strata ubezpieczonego (w %)5) -100,00% -100,00% -100,00% -83,69% -67,23% -54,20% -47,99% -45,29% -42,83% -40,61% -41,07% -41,68% -42,42% -43,30% -44,87%

Rok polisowy

Liczba ju (narastajco)

OA (w PLN)

Cena ju1)

Legenda 1) Cena jednostki uczestnictwa Dla pierwszego roku polisowego zostaa przyjta cena jednostki uczestnictwa, odpowiadajca redniej arytmetycznej ceny jednostki uczestnictwa z 13-go dnia kadego miesica 2010 r. Cena jednostki uczestnictwa w kolejnych latach polisowych zostaa oszacowana jako cena jednostki uczestnictwa z roku poprzedniego z uwzgldnieniem redniej arytmetycznej zmiany notowania ceny jednostki uczestnictwa z 13-go dnia kadego miesica 2010 r., wynoszcej -4 PLN. Warto rachunku odpowiada kwocie bdcej iloczynem liczby jednostek uczestnictwa zapisanych na indywidualnym rachunku jednostek uczestnictwa i ich ceny. Warto wykupu odpowiada wartoci rachunku pomniejszonej o opat likwidacyjn; jest ona podana na dany rok polisowy i odpowiada kwocie, ktra zostaaby wypacona ubezpieczonemu w przypadku wystpienia przez niego z umowy ubezpieczenia grupowego. Rnica wyraona w PLN pomidzy skadk wpacon do danego roku (skadk w ujciu narastajcym skadk skumulowan) a wartoci wykupu. Stopa zwrotu z inwestycji (ubezpieczenia), tj. iloraz rnicy skadki skumulowanej i wartoci wykupu do skadki skumulowanej. Cena jednostki uczestnictwa, przy ktrej stopa zwrotu z inwestycji wyniosaby 0%, czyli cena jednostki uczestnictwa przy ktrej warto wykupu byaby rwna skadce skumulowanej: ubezpieczony otrzymuje to, co wpaci.

2) Warto rachunku

3) Warto wykupu

4) Zysk/Strata ubezpieczonego w PLN

5) Zysk/Strata ubezpieczonego w %

6) Hipotetyczna cena ju

83

Wnioski 1) Przez 15 lat trwania inwestycji w quasi-ubezpieczenie, ubezpieczyciel pobiera opat za obsug w cznej wysokoci 12,59% wpaconej skadki. W przypadku pozostania przez ubezpieczonego do koca trwania ochrony ubezpieczeniowej, 12,59% wpaconej skadki stanowi zasadniczy koszt inwestycji. Koszt ten jest niezaleny od ceny jednostki uczestnictwa. 2) Rzeczywista kwota zainwestowanych rodkw w jednostki uczestnictwa wynosi 249 980 PLN (87,41% cznej kwoty wpaconych skadek). 3) Poniesiony koszt moe zosta zrekompensowany wycznie przez premi wypacon przez ubezpieczyciela. Premia ta wyliczana jest na podstawie formuu: premia = skadka zainwestowana * max(0;Indeks_final/Indeks_initial - 1). Inaczej mwic, wycznie wtedy, gdy kurs zamknicia indeksu (Indeks_final) bdzie o 14,40% wyszy od jego kursu pocztkowego (Indeks_initial), koszty poniesione przez ubezpieczonego zostan zrekompensowane kwot premii, a ubezpieczony wyjdzie na zero. Kada warto indeksu powyej poziomu Indeks_initial powikszonego o 14,40% oznacza generowanie zysku, a kada warto poniej tego poziomu oznacza generowanie straty. 4) Dla inwestycji rwnej kwocie skadki wpaconej (tj. skadki pierwszej w wysokoci 50 000 PLN oraz 180 skadek biecych wpacanych miesicznie, kada w kwocie 1 311 PLN przy zastosowaniu procentu skadanego o rocznej stopie 3,0% i rocznej kapitalizacji odsetek alternatywny zysk wynosi 32,62% cznej kwoty wpaconych skadek. Rzeczywista stopa oprocentowania, tj. pomniejszona o 19,0% podatek dochodowy od zyskw kapitaowych, wynosi 26,41%. Inaczej mwic, gdyby ubezpieczony zaoy lokat bankow oprocentowan 3,0% w skali roku z roczn kapitalizacj odsetek (tj. dopisaniem odsetek po kadym roku do kwoty lokaty), na ktr wpacane byyby rodki pienine na pocztku danego roku w wysokoci 12 razy 1311 PLN, to po 15 latach jej trwania uzyskaby rzeczywist stop procentow netto (tj. bez podatku) rwn 26,41%. Czyli do kwoty 285 980 PLN mgby dopisa 75 568 PLN, a czna kwota kapitau byaby rwna 361 548 PLN. 5) Roczna stopa procentowa w wysokoci 3,0% odpowiada mniej wicej rocznej stopie technicznej stosowanej przez ubezpieczycieli w klasycznych ubezpieczeniach na ycie i doycie, tj. stopie, o ktr dyskontowane s rezerwy na doycie, aby wpacona skadki na doycie odpowiaday sumie na wypadek doycia. 84

6) Aeby zysk z inwestycji w quasi-ubezpieczenie by rwny zyskowi alternatywnemu (tj. rzeczywistej stopie rwnej 26,41%), indeks na zakoczenie inwestycji musiaby by o 44,63% wyszy od indeksu pocztkowego. 7) Bazujc na wskanikach historycznych indeksu, jego warto pocztkowa dla rozwaanej inwestycji (Indeks_initial) wyniosa mniej wicej 380 pkt. Po 3 latach i 3 miesicach warto ta wyniosa mniej wicej 330 pkt. Oznacza to spadek o 13,0%. Na dzie poczynionej obserwacji, poziom indeksu, ktry kompensuje koszty to 435 pkt, co oznacza, e indeks musiaby wzrosn o 31,73% od jego obecnego poziomu, eby ubezpieczony wyszed na zero. Warto mie na uwadze, e relacja procentu spadku indeksu do procentu wzrostu indeksu ksztatuje si nastpujco: spadek indeksu o 10% odpowiada jego wzrostowi o 11,1%; spadek o 20% odpowiada jego wzrostowi o 25%; spadek o 50% odpowiada jego wzrostowi o 100% (musiaby wzrosn 2 razy); spadek o 75% odpowiada jego wzrostowi o 300% (musiaby wzrosn 4 razy); spadek o 95% odpowiada jego wzrostowi o 1900% (musiaby wzrosn 20 razy).

Oznacza to, e jeeli dany indeks utrzymuje si w trendzie spadkowym i w porwnaniu do jego obserwacji pocztkowej (Indeks_initial) spadnie o 75,0%, to aby powrci do tego samego punktu (Indeks_initial) musiaby wzrosn o 300% (Indeks_final), czyli by o 4 razy wyszy. 8) Wykres WIG dla tego samego przedziau obserwacji, co inwestycja w quasiubezpieczenie

rdo: Gieda Papierw Wartociowych S.A., http://www.gpw.pl/indeksy_gieldowe.

85

Rnica

pomidzy kursem

otwarcia

(Indeks_initial)

kursem

zamknicia

(Indeks_final) wynosi 314,2 pkt, co oznacza wzrost indeksu WIG w tym samym przedziale obserwacji o 1,0%. 9) Warto jednostki uczestnictwa dla obserwowanego indeksu spada od stycznia 2010 r. do listopada 2012 r. z 200 PLN (cena nominalna jednostki uczestnictwa) do 34,28 PLN. Spadek ten wynis 82,86%. Znaczca jest rnica ceny nominalnej jednostki uczestnictwa (200 PLN) i jej ceny pierwszego notowania (118,14 PLN), co stanowio na wejcie spadek na wartoci o prawie 41,0%. Warto zauway, e symulacja w przykadzie 2 dla ceny jednostki uczestnictwa oszacowanej na podstawie danych historycznych, zakadaa spadek jej wartoci o 3 PLN rocznie. Nawet przy tak ostronym zaoeniu cena jednostki uczestnictwa na koniec 15 roku polisowego wyniosa 64 PLN, czyli bya prawie dwa razy wiksza ni cena jednostki uczestnictwa wedug jej notowania na dzie 19 listopada 2012 r., a wic przed kocem 3 roku polisowego. Wyniosa ona 34,28 PLN. Gdyby uwzgldni jej warto w symulacji, ostateczne wyniki byyby jeszcze bardziej niekorzystne dla ubezpieczonych. 10) Zauwaalna jest dysproporcja pomidzy spadkiem wartoci indeksu i spadkiem wartoci jednostki uczestnictwa. W tym samym okresie obserwacji spadek indeksu wynis 15,0%, a spadek ceny jednostki uczestnictwa 82,0%. 11) Naley pamita, e notowania indeksu istotne s ze wzgldu na wpyw jego wartoci w dniu zamknicia inwestycji na wysoko premii i przekroczenie poziomu referencyjnego wyznaczonego przez poziom kompensaty kosztw quasi-

ubezpieczenia oraz przez poziom alternatywnego zysku. Notowanie jednostki uczestnictwa istotne jest natomiast w przypadku wystpienia ubezpieczonego z quasiubezpieczenia przed kocem trwania inwestycji. Cena jednostki uczestnictwa wpywa bezporednio na warto rachunku jednostek uczestnictwa, a po potrceniu opaty likwidacyjnej na warto wykupu. 12) Symulacja oparta o sta warto jednostki uczestnictwa (przykad 1) wskazuje, e najmniej korzystne jest zrezygnowanie z inwestycji w 3 i w 4 roku polisowym wtedy ubezpieczony traci najwicej pienidzy. Podobnie jest w przypadku symulacji zakadajcej spadek wartoci jednostki uczestnictwa (przykad 2). Ciekawe jest jeszcze to, e w drugim przykadzie najmniej korzystne jest rezygnowanie z inwestycji w ostatnim roku jej trwania, a rezygnacja na 2 i 3 lata przed jej kocem generuje strat porwnywaln ze strat na skutek rezygnacji w 3 i 4 roku polisowym. Paradoksalnie, w przypadku staego spadku wartoci jednostki uczestnictwa, najbardziej opacalne 86

jest wystpienie w pierwszym roku polisowym albo od 7 do 9 roku polisowego, niejako w rodku inwestycji. Zastanawiajce jest, czy taki wanie rozkad straty nie jest zwizany z wiedz o przewidywalnym zachowaniu ubezpieczonych, ktrzy by moe bardziej s skonni zaakceptowa strat w pierwszym i drugim roku trwania quasi-ubezpieczenia, ale ju nie wystarcza im cierpliwoci i rezygnuj w 3 roku jej trwania lub w 4, gdy opata likwidacyjna wynosi ju nie 100%, lecz 75%. Podobnie rzecz moe si mie w przypadku koca okresu inwestycji, kiedy ubezpieczeni mog by ju nieco zniecierpliwieni 15. letnim okresem trwania quasi-ubezpieczenia i chc jak najszybciej si z niego wypisa. Wtedy jednak trac najwicej.

87

Produkt II
Przykad 1 dla staej ceny jednostki uczestnictwa rwnej cenie nominalnej

Parametry ubezpieczenia Okres ubezpieczenia (w miesicach) Skadka pierwsza (SP) Skadka zainwestowana (SZ)1) Skadka bieca (SB)2) Opata administracyjna (OA) Opata administracyjna (OA) (miesicznie)3) Skadka zainwestowana (SB netto)4) 180 50 000 PLN 250 000 PLN 1 311 PLN 0,96% 200 PLN 1 111 PLN

Opata likwidacyjna (OL)5) Rok polisowy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 % SZ 100,00% 100,00% 100,00% 75,00% 50,00% 30,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 4,00% 3,00% 2,00% 1,00% 1,00%

88

Legenda 1) SZ = SP/20% Skadka zainwestowana stanowi czn kwot skadek nalenych z tytuu przystpienia do umowy ubezpieczenia grupowego; jest to czna kwota skadek, jak ubezpieczony wpaci przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Skadka zainwestowana wyliczana jest na podstawie zadeklarowanej kwoty skadki pierwszej. Skadka bieca to skadka, jak ubezpieczony zobowizuje si wpaca miesicznie przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Skadka bieca wyliczana jest przy uwzgldnieniu zadeklarowanej kwoty skadki pierwszej. Opat administracyjn stanowi kwota bdca iloczynem stawki procentowej i skadki zainwestowanej; jest ona pobierana miesicznie od cznej kwoty skadek, jak ubezpieczony wpaci przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Dla stawki procentowej rwnej 0,96% opata administracyjna wynosi 200 PLN patnych miesicznie. Skadka bieca netto, to skadka bieca patna miesicznie, pomniejszona o kwot opaty administracyjnej. Opata likwidacyjna wyliczana jest jako procent skadki zainwestowanej, co oznacza, e w przypadku wystpienia przez ubezpieczonego z ubezpieczenia w danym roku polisowym, jego warto rachunku jednostek uczestnictwa zostanie pomniejszona o opat, liczon zawsze od cznej kwoty skadek, jak ubezpieczony wpaciby przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej.

2) SB =((SZ - SP)+ (SZ*15*OA))/180

3) OA

4) SB netto

5) OL

89

Wyliczenia Warto rachunku2) Liczba nabytych ju Warto wykupu3) Hipotetyczna cena ju6) 874,33 441,15 317,36 279,30 264,13 250,46 238,09 236,30 234,46 232,59 230,70 231,11 Skadka wpacona (w PLN) Skadka wpacona (narastajco) SB netto (w PLN)

Zysk/strata ubezpieczonego (w PLN)4) -65 732 -81 464 -97 196 -87 096 -70 330 -53 398 -45 465 -42 698 -38 599 -33 166 -34 266 -35 100 -35 666 -35 966 -38 500

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Suma

65 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 285 980 % skadki wpaconej

63 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 249 980 87,41%

2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 36 000 12,59%

65 732 81 464 97 196 112 928 128 660 144 392 160 124 175 856 191 588 207 320 223 052 238 784 254 516 270 248 285 980

200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 200

317 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 67 1 250

317 383 450 517 583 650 717 783 850 917 983 1 050 1 117 1 183 1 250

63 332 76 664 89 996 103 328 116 660 129 992 143 324 156 656 169 988 183 320 196 652 209 984 223 316 236 648 249 980

25 832 58 330 90 994 114 659 133 158 152 989 174 154 188 786 203 684 218 850 234 282 247 480

90

Zysk/strata ubezpieczonego (w %)5) -100,00% -100,00% -100,00% -77,13% -54,66% -36,98% -28,39% -24,28% -20,15% -16,00% -15,36% -14,70% -14,01% -13,31% -13,46%

Rok polisowy

Liczba ju (narastajco)

OA (w PLN)

Cena ju1)

Legenda 1) 200 PLN 200 PLN to cena nominalna jednostki uczestnictwa ustalona na sztywno przez ubezpieczyciela w treci umowy ubezpieczenia grupowego. Jest to cena, po ktrej ubezpieczyciel przeliczy na jednostki uczestnictwa skadk pierwsz. W wyliczeniu przyjto, e wszystkie skadki biece bd zamieniane na jednostki uczestnictwa po kursie 200 PLN. Warto rachunku odpowiada kwocie bdcej iloczynem liczby jednostek uczestnictwa zapisanych na indywidualnym rachunku jednostek uczestnictwa i ich ceny w tym przykadzie ceny nominalnej. Warto wykupu odpowiada wartoci rachunku pomniejszonej o opat likwidacyjn; jest ona podana na dany rok polisowy i odpowiada kwocie, ktra zostaaby wypacona ubezpieczonemu w przypadku wystpienia przez niego z umowy ubezpieczenia grupowego. Rnica wyraona w PLN pomidzy skadk wpacon do danego roku (skadk w ujciu narastajcym skadk skumulowan) a wartoci wykupu. Stopa zwrotu z inwestycji (ubezpieczenia), tj. iloraz rnicy skadki skumulowanej i wartoci wykupu do skadki skumulowanej. Cena jednostki uczestnictwa, przy ktrej stopa zwrotu z inwestycji wyniosaby 0%, czyli cena jednostki uczestnictwa przy ktrej warto wykupu byaby rwna skadce skumulowanej: ubezpieczony otrzymuje to, co wpaci.

2) Warto rachunku

3) Warto wykupu

4) Zysk/Strata ubezpieczonego w PLN

5) Zysk/Strata ubezpieczonego w %

6) Hipotetyczna cena ju

91

Przykad 2 dla ceny jednostki uczestnictwa oszacowanej na podstawie danych historycznych

Parametry ubezpieczenia Okres ubezpieczenia (w miesicach) Skadka pierwsza (SP) Skadka zainwestowana (SZ)1) Skadka bieca (SB)2) Opata administracyjna (OA) Opata administracyjna (OA) (miesicznie)3) Skadka zainwestowana (SB netto)4) 180 50 000 PLN 250 000 PLN 1 311 PLN 0,96% 200 PLN 1 111 PLN

Opata likwidacyjna (OL)5) Rok polisowy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 % SZ 100,00% 100,00% 100,00% 75,00% 50,00% 30,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 4,00% 3,00% 2,00% 1,00% 1,00%

92

Legenda 1) SZ = SP/20% Skadka zainwestowana stanowi czn kwot skadek nalenych z tytuu przystpienia do umowy ubezpieczenia grupowego; jest to czna kwota skadek, jak ubezpieczony wpaci przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Skadka zainwestowana wyliczana jest na podstawie zadeklarowanej kwoty skadki pierwszej. Skadka bieca to skadka, jak ubezpieczony zobowizuje si wpaca miesicznie przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Skadka bieca wyliczana jest przy uwzgldnieniu zadeklarowanej kwoty skadki pierwszej. Opat administracyjn stanowi kwota bdca iloczynem stawki procentowej i skadki zainwestowanej; jest ona pobierana miesicznie od cznej kwoty skadek, jak ubezpieczony wpaci przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej. Dla stawki procentowej rwnej 0,96% opata administracyjna wynosi 200 PLN patnych miesicznie. Skadka bieca netto, to skadka bieca patna miesicznie, pomniejszona o kwot opaty administracyjnej. Opata likwidacyjna wyliczana jest jako procent skadki zainwestowanej, co oznacza, e w przypadku wystpienia przez ubezpieczonego z ubezpieczenia w danym roku polisowym, jego warto rachunku jednostek uczestnictwa zostanie pomniejszona o opat, liczon zawsze od cznej kwoty skadek, jak ubezpieczony wpaciby przez 15 lat trwania ochrony ubezpieczeniowej.

2) SB =((SZ - SP)+ (SZ*15*OA))/180

3) OA

4) SB netto

5) OL

93

Indeks*

wykres pochodzi ze strony internetowej ubezpieczyciela

Ubezpieczeniowy Fundusz Kapitaowy*

wykres pochodzi ze strony internetowej ubezpieczyciela

94

Jednostka uczestnictwa (notowania)1) Rok Miesic Cena 2010 sty lut marz kwi maj cze lip sie wrz pa list gru 2012 19 list3) 200,002) 118,14 128,19 115,44 118,33 110,68 101,07 120,80 116,66 98,34 87,40 86,03 34,28 -40,93% 8,51% -9,95% 2,50% -6,46% -8,68% 19,52% -3,43% -15,70% -11,12% -1,57% -82,86% Zmiana (%)

Legenda 1) Jednostka uczestnictwa (notowania) Notowania jednostki uczestnictwa zostay zaczerpnite z zestawienia przygotowanego przez ubezpieczyciela na potrzeby skargi dotyczcej konkretnej umowy grupowego ubezpieczenia na ycie i doycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym powizanym z indeksem (sprawa o sygn. RU/WSI/G/5636/AG/11). 200 PLN to cena nominalna jednostki uczestnictwa ustalona na sztywno przez ubezpieczyciela w treci umowy ubezpieczenia grupowego. Jest to cena, po ktrej ubezpieczyciel przeliczy pierwsz skadk na jednostki uczestnictwa. Na dzie 19 listopada 2012 r. bieca cena jednostki uczestnictwa wyniosa 34,28 PLN. Cena bieca jednostki uczestnictwa w porwnaniu do jej ceny nominalnej spada o 165,72 PLN, tj. o 82,86%.

2) 200 PLN

3) 34,28 PLN

95

Wyliczenia Warto rachunku2) Liczba nabytych ju Warto wykupu3) Hipotetyczna cena ju6) 437,83 214,35 149,49 127,41 116,56 106,79 97,96 93,69 89,45 85,25 81,09 77,75 Skadka wpacona (w PLN) Skadka wpacona (narastajco) SB netto (w PLN)

Zysk/strata ubezpieczonego (w PLN)4) -65 732 -81 464 -97 196 -88 799 -75 292 -62 835 -59 464 -61 392 -62 880 -64 020 -71 236 -78 845 -86 887 -95 405 -106 263

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Suma

65 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 15 732 285 980 % skadki wpaconej

63 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 13 332 249 980 87,41%

2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 2 400 36 000 12,59%

65 732 81 464 97 196 112 928 128 660 144 392 160 124 175 856 191 588 207 320 223 052 238 784 254 516 270 248 285 980

109 106 103 100 96 93 90 87 84 80 77 74 71 67 64

580 126 130 134 138 143 148 154 160 166 173 180 189 198 208 2 826

580 706 836 969 1 108 1 251 1 399 1 553 1 713 1 879 2 052 2 232 2 421 2 619 2 826

63 332 74 802 85 867 96 516 106 735 116 510 125 825 134 664 143 009 150 842 158 141 164 886 171 050 176 609 181 533

24 129 53 368 81 557 100 660 114 464 128 708 143 300 151 816 159 939 167 629 174 843 179 717

-100,00% -100,00% -100,00% -78,63% -58,52% -43,52% -37,14% -34,91% -32,82% -30,88% -31,94% -33,02% -34,14% -35,30% -37,16%

96

Zysk/strata ubezpieczonego (w %)5)

Rok polisowy

Liczba ju (narastajco)

OA (w PLN)

Cena ju1)

Legenda 1) Cena jednostki uczestnictwa Dla pierwszego roku polisowego zostaa przyjta cena jednostki uczestnictwa, odpowiadajca redniej arytmetycznej ceny jednostki uczestnictwa z 13-go dnia kadego miesica 2010 r. Cena jednostki uczestnictwa w kolejnych latach polisowych zostaa oszacowana jako cena jednostki uczestnictwa z roku poprzedniego z uwzgldnieniem redniej arytmetycznej zmiany notowania ceny jednostki uczestnictwa z 13-go dnia kadego miesica 2010 r., wynoszcej -4 PLN. Warto rachunku odpowiada kwocie bdcej iloczynem liczby jednostek uczestnictwa zapisanych na indywidualnym rachunku jednostek uczestnictwa i ich ceny. Warto wykupu odpowiada wartoci rachunku pomniejszonej o opat likwidacyjn; jest ona podana na dany rok polisowy i odpowiada kwocie, ktra zostaaby wypacona ubezpieczonemu w przypadku wystpienia przez niego z umowy ubezpieczenia grupowego. Rnica wyraona w PLN pomidzy skadk wpacon do danego roku (skadk w ujciu narastajcym skadk skumulowan) a wartoci wykupu. Stopa zwrotu z inwestycji (ubezpieczenia), tj. iloraz rnicy skadki skumulowanej i wartoci wykupu do skadki skumulowanej. Cena jednostki uczestnictwa, przy ktrej stopa zwrotu z inwestycji wyniosaby 0%, czyli cena j jednostki uczestnictwa przy ktrej warto wykupu byaby rwna skadce skumulowanej: ubezpieczony otrzymuje to, co wpaci.

2) Warto rachunku

3) Warto wykupu

4) Zysk/Strata ubezpieczonego w PLN

5) Zysk/Strata ubezpieczonego w %

6) Hipotetyczna cena ju

97

Wnioski

1) Przez 15 lat trwania inwestycji w quasi-ubezpieczenie, ubezpieczyciel pobiera opat za obsug w cznej wysokoci 12,59% wpaconej skadki. W przypadku wytrzymania przez ubezpieczonego do koca trwania ochrony ubezpieczeniowej, 12,59% wpaconej skadki stanowi zasadniczy koszt inwestycji. Koszt ten jest niezaleny od ceny jednostki uczestnictwa. 2) Rzeczywista kwota zainwestowanych rodkw w jednostki uczestnictwa wynosi 249 980 PLN (87,41% cznej kwoty wpaconych skadek). 3) Poniesiony koszt moe zosta zrekompensowany wycznie przez premi wypacon przez ubezpieczyciela. Premia ta wyliczana jest na podstawie formuu: premia = skadka zainwestowana * max(0;Indeks_final/Indeks_initial - 1). Inaczej mwic, wycznie wtedy, gdy kurs zamknicia indeksu (Indeks_final) bdzie o 14,40% wyszy od jego kursu pocztkowego (Indeks_initial), koszty poniesione przez ubezpieczonego zostan zrekompensowane kwot premii, a ubezpieczony wyjdzie na zero. Kada warto indeksu powyej poziomu Indeks_initial powikszonego o 14,40% oznacza generowanie zysku, a kada warto poniej tego poziomu oznacza generowanie straty. 4) Dla inwestycji rwnej kwocie skadki wpaconej (tj. skadki pierwszej w wysokoci 50 000 PLN oraz 180 skadek biecych wpacanych miesicznie, kada w kwocie 1311 PLN przy zastosowaniu procentu skadanego o rocznej stopie 3,0% i rocznej kapitalizacji odsetek alternatywny zysk wynosi 32,62% cznej kwoty wpaconych skadek. Rzeczywista stopa oprocentowania, tj. pomniejszona o 19,0% podatek dochodowy od zyskw kapitaowych, wynosi 26,41%. Inaczej mwic, gdyby ubezpieczony zaoy lokat bankow oprocentowan 3,0% w skali roku z roczn kapitalizacj odsetek (tj. dopisaniem odsetek po kadym roku do kwoty lokaty), na ktr wpacane byyby rodki pienine na pocztku danego roku w wysokoci 12 razy 1311 PLN, to po 15 latach jej trwania uzyskaby rzeczywist stop procentow netto (tj. bez podatku) rwn 26,41%. Czyli do kwoty 285 980 PLN mgby dopisa 75 568 PLN, a czna kwota kapitau byaby rwna 361 548 PLN. 5) Roczna stopa procentowa w wysokoci 3,0% odpowiada mniej wicej rocznej stopie technicznej stosowanej przez ubezpieczycieli w klasycznych ubezpieczeniach na ycie i doycie, tj. stopie, o ktr dyskontowane s rezerwy 98

na doycie, aby wpacone skadki na doycie odpowiaday sumie na wypadek doycia. 6) Aeby zysk z inwestycji w quasi-ubezpieczenie by rwny zyskowi alternatywnemu (tj. rzeczywistej stopie rwnej 26,41%), indeks na zakoczenie inwestycji musiaby by o 44,63% wyszy od indeksu pocztkowego. 7) Bazujc na wskanikach historycznych indeksu, jego warto pocztkowa dla rozwaanej inwestycji (Indeks_initial) wyniosa mniej wicej 390 pkt. Po 2 latach i 10 miesicach warto ta wyniosa mniej wicej 330 pkt. Oznacza to spadek o 15,0%. Na dzie poczynionej obserwacji, poziom indeksu, ktry kompensuje koszty to 446 pkt, co oznacza, e na ten moment indeks musiaby wzrosn o 35,0%, eby ubezpieczony wyszed na zero. Warto mie na uwadze, e relacja procentu spadku indeksu do procentu wzrostu indeksu ksztatuje si nastpujco: spadek indeksu o 10% odpowiada jego wzrostowi o 11,1%; spadek o 20% odpowiada jego wzrostowi o 25%; spadek o 50% odpowiada jego wzrostowi o 100% (musiaby wzrosn 2 razy); spadek o 75% odpowiada jego wzrostowi o 300% (musiaby wzrosn 4 razy); spadek o 95% odpowiada jego wzrostowi o 1900% (musiaby wzrosn 20 razy). Oznacza to, e jeeli dany indeks utrzymuje si w trendzie spadkowym i w porwnaniu do jego obserwacji pocztkowej (Indeks_initial) spadnie o 75,0%, to aby powrci do tego samego punktu (Indeks_initial) musiaby wzrosn o 300% (Indeks_final), czyli by o 4 razy wyszy. 8) Wykres WIG dla tego samego przedziau obserwacji, co inwestycja w quasiubezpieczenie

99

rdo: Gieda Papierw Wartociowych S.A., http://www.gpw.pl/indeksy_gieldowe.

Rnica pomidzy kursem otwarcia (Indeks_initial) a kursem zamknicia (Indeks_final) wynosi 314,2 pkt, co oznacza wzrost indeksu WIG w tym samym przedziale obserwacji o 1,0%. 9) Warto jednostki uczestnictwa dla obserwowanego indeksu spada od stycznia 2010 r. do listopada 2012 r. z 200 PLN (cena nominalna jednostki uczestnictwa) do 34,28 PLN. Spadek ten wynis 82,86%. Znaczca jest rnica ceny nominalnej jednostki uczestnictwa (200 PLN) i jej ceny pierwszego notowania (118,14 PLN), co stanowio na wejcie spadek na wartoci o prawie 41,0%. Warto zauway, e symulacja w przykadzie 2 dla ceny jednostki uczestnictwa oszacowanej na podstawie danych historycznych, zakadaa spadek jej wartoci o 3 PLN rocznie. Nawet przy tak ostronym zaoeniu cena jednostki uczestnictwa na koniec 15 roku polisowego wyniosa 64 PLN, czyli bya prawie dwa razy wiksza ni cena jednostki uczestnictwa wedug jej notowania na dzie 19 listopada 2012 r., a wic przed kocem 3 roku polisowego. Wyniosa ona 34,28 PLN. Gdyby uwzgldni jej warto w symulacji, ostateczne wyniki byyby jeszcze bardziej niekorzystne dla ubezpieczonych. 10) Zauwaalna jest dysproporcja pomidzy spadkiem wartoci indeksu i spadkiem wartoci jednostki uczestnictwa. W tym samym okresie obserwacji spadek indeksu wynis 15,0%, a spadek ceny jednostki uczestnictwa 82,0%. 11) Naley pamita, e notowania indeksu istotne s ze wzgldu na wpyw jego wartoci w dniu zamknicia inwestycji na wysoko premii i przekroczenie poziomu referencyjnego wyznaczonego przez poziom kompensaty kosztw quasiubezpieczenia oraz przez poziom alternatywnego zysku. Notowanie jednostki 100

uczestnictwa istotne jest natomiast w przypadku wystpienia ubezpieczonego z quasi-ubezpieczenia przed kocem trwania inwestycji. Cena jednostki uczestnictwa wpywa bezporednio na warto rachunku jednostek uczestnictwa, a po potrceniu opaty likwidacyjnej na warto wykupu. 12) Symulacja oparta o sta warto jednostki uczestnictwa (przykad 1) wskazuje, e najmniej korzystne jest zrezygnowanie z inwestycji w 3 i w 4 roku polisowym wtedy ubezpieczony traci najwicej pienidzy. Podobnie jest w przypadku symulacji zakadajcej spadek wartoci jednostki uczestnictwa (przykad 2). Ciekawe jest jeszcze to, e w drugim przykadzie najmniej korzystne jest rezygnowanie z inwestycji w ostatnim roku jej trwania, a rezygnacja na 2 i 3 lata przed jej kocem generuje strat porwnywaln ze strat na skutek rezygnacji w 3 i 4 roku polisowym. Paradoksalnie, w przypadku staego spadku wartoci jednostki uczestnictwa, najbardziej opacalne jest wystpienie w pierwszym roku polisowym albo od 7 do 9 roku polisowego, niejako w rodku inwestycji. Zastanawiajce jest, czy taki wanie rozkad straty nie jest zwizany z wiedz o przewidywalnym zachowaniu ubezpieczonych, ktrzy by moe bardziej s skonni zaakceptowa strat w pierwszym i drugim roku trwania quasiubezpieczenia, ale ju nie wystarcza im cierpliwoci i rezygnuj w 3 roku jej trwania lub w 4, gdy opata likwidacyjna wynosi ju nie 100%, lecz 75%. Podobnie rzecz moe si mie w przypadku koca okresu inwestycji, kiedy ubezpieczeni mog by ju nieco zniecierpliwieni 15-letnim okresem trwania quasi-ubezpieczenia i chc jak najszybciej si z niego wypisa. Wtedy trac jednak najwicej.

101

Rozdzia V Klauzule abuzywne nieodczny element warunkw umw ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym
W przypadku umw ubezpiecze powizanych z funduszami kapitaowymi Rzecznik Ubezpieczonych dostrzega szereg nieprawidowoci zwizanych ze stosowaniem przez ubezpieczycieli niedozwolonych postanowie umownych zarwno ju wpisanych do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOKiK, jak rwnie tych, ktre na miano klauzul abuzywnych w peni zasuguje. Umowa ubezpieczenia co do zasady jest bardzo zoon konstrukcj prawn w zakresie treci jak rwnie specyficznego jzyka. Przy duym stopniu jej skomplikowania, dochodzi ponadto do konstruowania zapisw niejednoznacznych, ktrych efektem s trudnoci interpretacyjne. Moe to skutkowa zakwestionowaniem okrelonego zapisu umownego jako speniajcego przesanki niedozwolonego postanowienia umownego. Na znaczny stopie komplikacji treci umowy wpywa take fakt poczenia w jedn cao dwch rnych bytw prawno-ekonomicznych takich jak: umowa ubezpieczenia i umowa o charakterze inwestycyjnym. W konkluzji stwierdzi naley, e analiza i zrozumienie produktu ubezpieczeniowego powizanego z inwestowaniem wymaga od konsumentw nie tylko wikszego czasu ni to ma miejsce w przypadku tradycyjnych umw ubezpieczenia na ycie, ale take ponadprzecitnej wiedzy z zakresu ekonomii i finansw. Wszystko to stawia pod znakiem zapytania sens adresowania tego rodzaju produktw ubezpieczeniowych do konsumentw, ktrych wiadomo ubezpieczeniowa oraz wiedza dotyczca ryzyka wicego si z instrumentami finansowymi jest niewielka. Dla uznania postanowienia umowy za niedozwolone konieczne jest spenienie cznie nastpujcych przesanek: zawarcia postanowienia we wzorcu umownym, a w konsekwencji nie uzgodnienie tego postanowienia indywidualnie z konsumentem, uksztatowania przez to praw i obowizkw konsumenta w sposb sprzeczny z dobrymi obyczajami, skutkujcego racym naruszeniem interesw konsumenta, przy czym postanowienie to nie moe okrela gwnych wiadcze stron, jeeli zostay one sformuowane w sposb jednoznaczny. Poniej zostay przedstawione najczciej pojawiajce si w analizowanych umowach klauzule abuzywne. Naley podkreli, i ponisze opracowanie podaje jedynie przykady postanowie wzorcw umownych, ktre najczciej stosowane s w praktyce w 102

sposb raco naruszajcy interes konsumenta. W praktyce, w umowach ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym wystpuje znacznie wicej zapisw niezgodnych z prawem, jednak omwienie ich wymagaoby przygotowania kilkusetstronicowego opracowania i wielomiesicznej dodatkowej pracy.

1.

Postanowienia umowne wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych

1.1. Klauzula nr 2161 Sd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 14 maja 2010 r. (sygn. akt VI ACa 1175/09), po rozpoznaniu apelacji od wyroku Sdu Okrgowego w Warszawie, Sdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw z dnia 29 czerwca 2009 r. (sygn. akt AmC 274/09), uzna za niedozwolone i zakaza stosowania przez UNIQA Towarzystwo Ubezpiecze na ycie S.A. w obrocie z konsumentami postanowienia wzorca umowy o nastpujcej treci: Opata likwidacyjna (koszt wykupu rodkw zgromadzonych na ORJU skadek regularnych) przy dokonaniu cakowitego lub czciowego wykupu certyfikatu ubezpieczeniowego 100% jeeli skadki regularne byy cznie opacane krcej ni 1 rok. Postanowienie to w dniu 4 lutego 2011 r. zostao wpisane do rejestru klauzul abuzywnych pod nr 2161. Sd, uznajc zakwestionowane postanowienie za niedozwolone i zakazujc jego stosowania w obrocie z konsumentami, wskaza e () w istocie ubezpieczyciel przewidzia tu dla ubezpieczonego swoist sankcj za rezygnacj z dalszego kontynuowania umowy bez powizania jej z realnie poniesionymi wydatkami, w przypadku zawarcia ubezpieczenia na rzecz konkretnej osoby, przy czym ma owo zastrzeenie charakter uniwersalny, tzn. jest cakowicie niezalene od wartoci posiadanych przez ubezpieczonego jednostek uczestnictwa. Tak sformuowane postanowienie narusza dobre obyczaje, gdy sankcjonuje przejcie przez ubezpieczyciela caoci wykupionych rodkw w cakowitym oderwaniu od skali poniesionych przez ten podmiot wydatkw. Nie wystarcza tu oglnikowe powoanie si na rzekomo powszechnie znany fakt, e koszt wykupu alokowanych rodkw jest w pierwszych latach trwania umowy ubezpieczenia wyszy ni w nastpnych z uwagi na wysze opaty manipulacyjne. Nie stanowi te dostatecznego usprawiedliwienia dla stosowania tak rygorystycznego automatyzmu

103

okoliczno, e umowy ubezpieczenia na ycie maj ze swej natury dugoterminowy charakter. Sd jednoczenie podkreli niekorzystn w danej konstrukcji umowy ubezpieczenia, tj. ubezpieczenia grupowego, sytuacj prawn ubezpieczonego. Ubezpieczony bowiem nie bdc stron umowy (ubezpieczajcym) nie mg zawrze umowy ubezpieczenia i z tej racji nie mia moliwoci bezporedniego oddziaywania na jej tre. Jednake jako osoba, na rzecz ktrej umowa zostaa zawarta, bdca jednoczenie uprawnion z umowy ubezpieczenia jej beneficjentem, odgrywa istotn rol w powstaym stosunku zobowizaniowym. Dlatego te tre umowy nawet w przypadku, gdy konsument nie jest stron umowy, lecz jest ona zawierana na jego rzecz nie moe wpywa niekorzystnie na jego sytuacj prawn, ksztatujc j niezgodnie z jego interesem oraz dobrym obyczajem. W ocenie Sdu, nie ulega wtpliwoci, e postanowienie umowne dotyczce opaty likwidacyjnej stosowane przez ubezpieczycieli w analizowanym wzorcu umownym, nie jest indywidualnie uzgodnione z konsumentem, a tym samym ubezpieczony nie ma adnego wpywu na uksztatowanie umowy w tym zakresie. Postanowienie zwizane z opat likwidacyjn nie dotyczy take gwnych wiadcze stron, ktrymi s: udzielenie ochrony ubezpieczeniowej i spenienie wiadczenia ubezpieczeniowego przez ubezpieczyciela w przypadku zajcia wypadku ubezpieczeniowego oraz cica na ubezpieczajcym (w przypadku ubezpieczenia grupowego bdzie nim bank) zapata skadki ubezpieczeniowej. W ocenie Rzecznika Ubezpieczonych stosowanie we wzorcu umownym opaty likwidacyjnej, ktrej ju sam charakter stanowi, i peni ona funkcj odstraszajc, tj. odegnujc ubezpieczonego od rezygnacji inwestowania pienidzy w formie ubezpieczenia grupowego czy te indywidualnego, przeto po czci spenia ona take rol odstpnego, jest sprzeczna z dobrymi obyczajami oraz narusza uczciwo w obrocie, godzc w interesy konsumenta. Konsument bowiem powierza ubezpieczycielowi kapita stanowicy, w wielu przypadkach, oszczdnoci caego ycia, a przez zaistnia sytuacj zwizan ze stosowaniem opaty likwidacyjnej, ubezpieczyciel uzyskuje jego kosztem wymiern korzy. Warto mie na uwadze fakt, e w umowach ubezpiecze o charakterze inwestycyjnym w formie ubezpieczenia grupowego to na ubezpieczonym, nie za ubezpieczajcym, spoczywa cay ciar ekonomiczny zwizany z udzielaniem ubezpieczonemu ochrony ubezpieczeniowej, podczas gdy rola ubezpieczajcego sprowadzona zostaa tylko do czynnoci zwizanych z obsug ubezpieczenia, w 104

szczeglnoci tych o charakterze akwizycyjnym i organizacyjnym. Dla ubezpieczonych nie jest wic rzecz obojtn kwestia wysokoci pobieranych przez ubezpieczyciela opat, skoro takie wydatki s pokrywane bezporednio z ich rodkw. Jeeli wic stosowana przez ubezpieczyciela opata likwidacyjna bdzie penia rol swoistej sankcji (kary umownej bd odstpnego) za rezygnacj z dalszego kontynuowania umowy bez powizania jej z realnie poniesionymi kosztami przez ubezpieczyciela, przeto nie moe budzi wtpliwoci, e postanowienie tak sformuowane narusza bdzie dobre obyczaje, albowiem co do zasady skutkowa bdzie przejciem przez ubezpieczyciela znacznej czci lub te caoci zainwestowanych przez ubezpieczonego rodkw pieninych w cakowitym oderwaniu od skali poniesionych przez ubezpieczyciela wydatkw. Std te za niewystarczajce uzna naley uzasadnienie stosowania opaty likwidacyjnej, na jakie czsto powouj si ubezpieczyciele, a mianowicie na rzekomo powszechnie znany fakt wysokich kosztw wykupu alokowanych rodkw w pierwszych latach obowizywania umowy ubezpieczenia z uwagi na wysze opaty manipulacyjne. Nie moe rwnie stanowi dostatecznego usprawiedliwienia dla stosowania tak rygorystycznego automatyzmu okoliczno, e umowy ubezpieczenia na ycie maj ze swej natury dugoterminowy charakter, za stosowanie we wzorcach umownych opaty likwidacyjnej determinuje motywacj do oszczdzania, tudzie trwania w umowie ubezpieczenia.

1.2. Klauzula nr 1749 Sd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 13 maja 2009 r. (sygn. akt VI ACa 1365/08), po rozpoznaniu apelacji od wyroku Sdu Okrgowego w Warszawie Sdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw z dnia 16 czerwca 2008 r. (sygn. akt XVII AmC 111/07), uzna za niedozwolone i zakaza stosowania przez TU na ycie ING NationaleNederlanden Polska S.A. w obrocie z konsumentami postanowienia wzorca umowy o nastpujcej treci: Warto wykupu jest to procent rezerwy matematycznej przypadajcej na dan umow gwn z wyczeniem rezerwy na wiadczenie dodatkowe umowy gwnej, zgodnie z ponisz tabel: - Liczba penych lat polisowych, za ktre opacono wszystkie skadki cakowite;

105

- Warto wykupu jako procent rezerwy matematycznej przypadajcej na dan umow gwn z wyczeniem rezerwy na wiadczenie dodatkowe umowy gwnej: a) 2 lata 80% wartoci wykupu; b) 3 lata 85% wartoci wykupu, c) 4 lata 90% wartoci wykupu. Wysoko wartoci wykupu oblicza si wedug stanu rezerwy matematycznej przypadajcej na umow gwn z wyczeniem rezerwy na wiadczenie dodatkowe umowy gwnej, na wczeniejszy z dni (dalej: dzie wartoci wykupu): a) dzie nastpujcy po ostatnim dniu opaconego okresu, tj. termin patnoci skadki cakowitej najdawniej wymagalnej albo b) dzie rozwizania lub wyganicia umowy gwnej. Warto wykupu, obliczona zgodnie z postanowieniami ust. 1 i 2, jest pomniejszana o sum zalegych skadek cakowitych lub powikszana o cz opaconej skadki cakowitej nalenej za okres, w jakim Ubezpieczyciel nie bdzie udziela ochrony ubezpieczeniowej. Gdy skadka za umow gwn zostaa opacona jednorazowo, Ubezpieczajcy nabywa prawo do wypaty wartoci wykupu dnia nastpnego, liczc od dnia rozpoczcia odpowiedzialnoci. Warto wykupu stanowi wtedy 95% rezerwy matematycznej z wyczeniem rezerwy na wiadczenie dodatkowe umowy gwnej, przypadajcej na dan umow gwn w dniu rozwizania umowy gwnej. Jeeli dzie wartoci wykupu przypada po przeksztaceniu umowy ubezpieczenia w ubezpieczenie bezskadkowe, to warto wykupu stanowi 95 % rezerwy matematycznej z wyczeniem rezerwy na wiadczenie dodatkowe umowy gwnej. Postanowienie to w dniu 18 listopada 2009 r. zostao wpisane do rejestru klauzul abuzywnych pod nr 1749. Powysze postanowienie jest przykadem nieumiejtnego redagowania warunkw ubezpieczenia i skutkw do jakich prowadzi stosowanie we wzorcach umownych niezrozumiaych dla konsumentw poj, w tym za konkretnym przypadku, niemajcego swojego odpowiednika na gruncie prawa ubezpieczeniowego, zwrotu rezerwa matematyczna. Jego tre jest niejednoznaczna, a wrcz mylca. Okrelajc warto wykupu ubezpieczyciel posuy si niezrozumiaym zwrotem rezerwa matematyczna, ktry nie by objaniony w adnym miejscu w oglnych warunkach ubezpieczenia. Pozwalao to wic ubezpieczycielowi na dowolne i nieweryfikowalne okrelenie kwoty nalenej ubezpieczonemu, natomiast konsument rozwizujc umow ubezpieczenia, 106

skazany by wycznie na wyliczenie ubezpieczyciela, opierajce si w istocie na nieznanych ubezpieczonemu i nieokrelonych w umowie czynnikach. W ocenie powoda, postanowienie to w sugestywny sposb nakazywao sdzi konsumentowi, e w przypadku rozwizania umowy otrzyma on kwot w wysokoci od 80% do 95% rodkw wpaconych ubezpieczycielowi. W praktyce zapis prowadzi do tego, e ubezpieczyciel wypaca 8095% wartoci rezerwy matematycznej, ktra obliczana bya przez ubezpieczyciela na podstawie znanych tylko jemu warunkw. W ocenie strony powodowej zakwestionowane postanowienie byo sprzeczne z treci art. 385 2 k.c., art. 12 ust. 3 i 4 oraz art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o dziaalnoci ubezpieczeniowej. Ponadto ubezpieczyciel formuujc tak niejednoznaczne postanowienie umowne w rzeczywistoci naoy na konsumenta obowizek zapaty raco wygrowanego odstpnego, co wyczerpywao znamiona klauzuli abuzywnej, o ktrej mowa w art. 3853 pkt 17 k.c. Sd Apelacyjny w Warszawie, przychylajc si do stanowiska strony powodowej, w wyroku z dnia 13 maja 2009 r. (sygn. akt VI ACa 1365/08) zmieni zaskarony wyrok Sdu I instancji i uzna, e postanowienie to jest niedozwolone oraz zakaza jego stosowania. W ocenie Sdu okrelenie wartoci wykupu jako procentu rezerwy matematycznej byo niezrozumiae dla przecitnego konsumenta, poniewa bya to klasyczna sytuacja objaniania nieznanego przez nieznane. Symptomatyczne byy zreszt usilne starania powoda, czynione przed wniesieniem pozwu, o poznanie szczegowego wyliczenia wypaconej mu kwoty tytuem wykupu wraz z podaniem podstaw prawnych oraz o wskazanie przepisu pozwalajcego na zdefiniowanie wyraenia rezerwa matematyczna. Dopiero w toku postpowania sdowego pozwany ujawni wewntrzny regulamin tworzenia, wykorzystywania i rozwizywania rezerw techniczno-ubezpieczeniowych. Jego zapisy rwnie byy niezrozumiae z uwagi na uycie poj jzyka matematyki ubezpieczeniowej. Nie negujc koniecznoci posugiwania si przez ubezpieczyciela skomplikowanymi obliczeniami matematycznymi nie sposb byo si zgodzi z sytuacj, w ktrej ubezpieczony odstpujc od umowy ubezpieczenia by zaskoczony poraajco nisk wartoci wykupu. Oczywistym byo, e zapisy zakwestionowanego postanowienia nie mog by rozumiane jako zobowizanie do wypacenia kwoty odpowiadajcej procentowemu udziaowi w sumie wpaconych skadek, ale za niedopuszczalne uzna naleao postpowanie ubezpieczyciela, ktre uniemoliwiao ubezpieczajcemu przy zawieraniu umowy poznanie choby szacunkowej wartoci ekonomicznej, kryjcej si pod okreleniem warto wykupu jest to procent wartoci matematycznej. Specyficzno 107

pojcia warto wykupu, znana wskiemu gronu osb trudnicych si profesjonalnie ubezpieczeniami, bya dla przecitnego konsumenta cakowicie niezrozumiaa i dlatego w ocenie Sdu stanowio niedozwolone postanowienie umowne w rozumieniu art. 3851 1 k.c.

108

1.3. Klauzula nr 3834 Sd Apelacyjny w Warszawie wyrokiem z dnia 26 czerwca 2012 r. (sygn. akt VI ACa 87/12), po rozpoznaniu apelacji od wyroku Sdu Okrgowego w Warszawie Sdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw z dnia 7 listopada 2011 r. (sygn. akt XVII AmC 1704/09), uzna za niedozwolone i zakaza stosowania przez AEGON Towarzystwo Ubezpiecze na ycie S.A. w obrocie z konsumentami postanowienia wzorca umowy o nastpujcej treci: Opata likwidacyjna jest pobierana w wysokoci wskazanej w tabeli poniszej: Rok Polisowy, w ktrym jest pobierana Wysoko opaty likwidacyjnej opata likwidacyjna od rodkw stanowica procent rodkw wypacanych z wypacanych z Subkonta Skadek Regularnych z Subkonta Skadek Regularnych 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 99% 99% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10%. Postanowienie to o ww. treci w dniu 16 padziernika 2012 r. zostao wpisane do rejestru klauzul abuzywnych pod nr 3834. Jak wynika z treci ww. postanowienia ubezpieczyciel ustala wysoko opaty likwidacyjnej na poziomie sigajcym w pierwszych 2 latach obowizywania umowy ubezpieczenia 99% zainwestowanych rodkw. Takie za uksztatowanie warunkw umowy w sposb, ktry w przypadku jej wczeniejszego rozwizania praktycznie pozbawia konsumenta zwrotu wpaconych skadek za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej narusza zarwno indywidualne jak i zbiorowe interesy konsumentw stanowic klauzul abuzywn. Powd podnis, i wysoko opaty likwidacyjnej jest raco wygrowana i sprawia, e w przypadku wyganicia umowy ubezpieczenia (np. w wypadku odstpienia 109

od umowy), ubezpieczony jest pozbawiony moliwoci zwrotu wpaconych uprzednio skadek, ktre przepadaj na rzecz ubezpieczyciela. Tak uksztatowana zasada odstpnego konstytuuje regu niezwracania ubezpieczajcemu wpaconych pienidzy, prowadzc w ten sposb do uksztatowania stosunku zobowizaniowego w sposb nierwnorzdny i raco niekorzystny dla konsumenta. Wygrowana wysoko opaty likwidacyjnej nie znajduje jakiegokolwiek uzasadnienia faktycznego i nie moe by traktowana jako zrwnowaenie kosztw dziaalnoci ubezpieczyciela, ktre ponosi on w zwizku z wykonaniem umowy. W ocenie Sdu omawiane postanowienie umowne naleao uzna za niedozwolone. Sd zwrci uwag, e w razie wyganicia umowy ubezpieczenia w pierwszych 2 latach po jej zawarciu, pozwana obcia konsumenta opatami: likwidacyjn (99%) i od wykupu (1%), co w konsekwencji oznacza, i ubezpieczyciel zatrzymuje cao wpaconych przez ubezpieczajcego rodkw. W tym stanie rzeczy za suszny uznano zarzut, i niemoliwym jest, eby koszty zwizane z wyganiciem umowy uzasadniay zatrzymanie 100% rodkw zgromadzonych przez ubezpieczonego, tym bardziej, e w czasie obowizywania umowy ubezpieczenia pobierane s od ubezpieczonego take inne opaty. Kwestionowany zapis raco narusza interes konsumenta, gdy prowadzi do uzyskiwania przez ubezpieczyciela korzyci, kosztem ubezpieczonego, zwaszcza wwczas, gdy ten ostatni zgromadzi na swoim rachunku osobistym aktywa o znacznej wartoci. Sd nie zgodzi si z twierdzeniem strony ubezpieczyciela, i mieci si w ramach dobrych obyczajw i rwnego traktowania stron umowy ubezpieczenia, aby opata likwidacyjna nie tylko rekompensowaa ubezpieczycielowi koszty wasne, ale take miaa na celu zapewnienie ubezpieczycielowi godziwego zysku. Takie twierdzenie pozostaje bowiem w oczywistej sprzecznoci z cytowanym ju wielokrotnie wyrokiem Sdu Najwyszego z dnia 19 marca 2007 r. (sygn. akt III SK 21/06), a podzielenie stanowiska apelujcego oznaczaoby, e godziwym" zyskiem w rozumieniu pozwanej jest przejcie praktycznie caoci rodkw zgromadzonych przez konsumenta w razie wyganicia umowy ubezpieczenia (w 2 pierwszych latach), co w sposb oczywisty narusza rwnowag stron umowy. Opata ta, mimo i jak sugerowaaby to jej nazwa powinna stanowi rwnowarto rzeczywistych kosztw ponoszonych przez zakad ubezpiecze w zwizku z wczeniejszym rozwizaniem umowy, stanowi w istocie rodzaj odstpnego.

110

2.

Postanowienia umowne, ktre w ocenie Rzecznika Ubezpieczonych speniaj przesanki uznania ich za klauzule abuzywne 1. Zgodnie z 29 ust. 4 kadego z trzech oglnych warunkw ubezpieczenia, kwota

wartoci polisy przeznaczona do wypaty jest pomniejszana o nalen opat likwidacyjn oraz opat od wykupu okrelon w Tabeli opat i limitw. Opata likwidacyjna w o.w.u. wynosi145: Rok polisy: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2,0 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy 2,0 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy 1,5 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy 1,5 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy 1,5 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy 1,4 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy 1,2 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy 1,0 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy 0,8 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy

10. 0,6 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy Od 11 roku 0,0 skadki podstawowej nalenej za 1 rok polisy Opata od wykupu wynosi: a) od 1-szego do 10-tego roku polisy 1% wypacanej wartoci podstawowej polisy b) od 11-tego do 19-tego roku polisy 0,5% wypacanej wartoci podstawowej polisy c) od 20-tego roku polisy 0% wypacanej wartoci podstawowej polisy146. Z treci powoanego zapisu wynika wic, e w przypadku otrzymania przez ubezpieczyciela owiadczenia ubezpieczajcego o wypowiedzeniu umowy, ubezpieczyciel dokonuje wypaty kwoty znacznie pomniejszonej ni warto rachunku w momencie wypowiedzenia. Zastosowanie wskazanych wyej opat likwidacyjnych, prowadzi zatem do utraty wszelkich rodkw wpaconych w pierwszym roku obowizywania umowy ubezpieczenia.
145

Oglne Warunki Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi Plan Inwestycyjny AXA ze skadk podstawow opacan regularnie o symbolu PIR/07/08/10, stosowane przez TU AXA ycie S.A. 146 Podobne zapisy znajduj si rwnie w Oglnych Warunkach Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi Plan Inwestycyjny AXA Plus ze Skadk Podstawow Opacan Regularnie o symbolu PLUS/08/10/20, oraz w Oglnych Warunkach Ubezpieczenia z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi Plan Inwestycyjny AXA Premia ze Skadk Podstawow Opacan Regularnie o symbolu PRE/08/07/18, stosowanych przez TU AXA ycie S.A.

111

Natomiast w przypadku wykupu ubezpieczenia w pniejszych latach, kwota, ktr otrzymuje ubezpieczajcy jest rwnie pomniejszana w istotny sposb, przy czym opata likwidacyjna maleje z kadym rokiem obowizywania umowy ubezpieczenia. W odniesieniu do rezygnacji z umowy ubezpieczenia przed upywem 11 lat od dnia zawarcia, w kadym przypadku ubezpieczajcy traci skadk wpacon w pierwszym roku obowizywania umowy bd w caoci, bd w znacznej czci. Tre powyszego postanowienia jest wiec prawie identyczna z treci postanowienia wpisanego do rejestru pod nr 2161. Stosowanie postanowie wzorcw umw o treci tosamej z treci postanowie uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sdu Okrgowego w Warszawie Sdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw i wpisanych do rejestru, o ktrym mowa w art. 47945 2 k.p.c. moe by uznane w stosunku do innego przedsibiorcy za praktyk naruszajc zbiorowe interesy konsumentw (szerzej na ten temat w Rozdziale VI niniejszego raportu). Jak wskaza Sd Najwyszy w uchwale z dnia 13 lipca 2006 r. (sygn. akt III SZP 3/06) niektrzy przedsibiorcy dopuszczaj si praktyk, polegajcych na tym, e w miejsce klauzul wpisanych do rejestru powstaj nowe, ktrych skutki s takie same, ale ktre maj zmodyfikowan nieznacznie tre. Praktyk tak, zdaniem Sdu, naley uzna za nagann i sprzeczn z celami instytucji abstrakcyjnej kontroli wzorcw umownych. Stosowanie klauzuli o zblionej treci do klauzuli wpisanej do rejestru, ktra wywouje takie same skutki, godzi tak samo w interesy konsumentw, jak stosowanie klauzuli identycznej co wpisana do rejestru. 2. Za naruszajce dobre obyczaje, rwnowag stron umowy uzna naley takie postanowienia, ktre prowadz do wyduenia czasu realizacji wykupu ubezpieczenia w stosunku do chwili rozwizania umowy przez ubezpieczonego. Dla przykadu, postanowienie umowne, na podstawie ktrego umowa ubezpieczenia ulega rozwizaniu na skutek wypowiedzenia umowy przez ubezpieczajcego, przez co ubezpieczyciel dokonuje umorzenia jednostek uczestnictwa z ewidencjonowanych na rachunku podstawowym oraz na rachunku dodatkowym po cenie jednostek uczestnictwa obowizujcej w dniu wyceny danego ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego nastpujcego nie pniej ni w terminie 24 dni od dnia rozwizania umowy ubezpieczenia147.

147

Oglne Warunki Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi Plan Inwestycyjny AXA ze Skadk Podstawow Opacan Regularnie o symbolu PIR/07/08/10, stosowane przez TU AXA ycie S.A.

112

Jak wic wynika z treci powoanego zapisu, w przypadku otrzymania przez ubezpieczyciela owiadczenia ubezpieczajcego o wypowiedzeniu umowy, ubezpieczyciel ma prawo wybra dowolnie 1 z 24 dni nastpujcych po rozwizaniu umowy, ktry to dzie, wedug wyboru ubezpieczyciela, bdzie podstaw do rozliczenia wartoci kwoty przypadajcej ubezpieczajcemu po rozwizaniu umowy. W zwizku z powyszym, ubezpieczajcy nie jest w stanie ustali, w jakim konkretnie dniu nastpi umorzenie jednostek, a co za tym idzie, jak kwot otrzyma w zwizku z rozwizaniem umowy ubezpieczenia. Nieprecyzyjna podstawa ustalania kwoty pozostajcej do wypaty ubezpieczajcemu przyznaje ubezpieczycielowi uprawnienie do dokonywania jednostronnego wyboru dnia, ktry bdzie stanowi podstaw wyceny ju po zoeniu owiadczenia o wypowiedzeniu umowy, przez co naraa konsumenta na raco niekorzystne uksztatowanie jego sytuacji ekonomicznej. Tym samym zapis ten, w ocenie Rzecznika Ubezpieczonych, pozostaje w sprzecznoci z treci art. 385 1 k.c. Tre powyszego postanowienia naley uzna za niejednoznaczn, co wskazuje na niedopuszczalne postpowanie ubezpieczyciela, ktre uniemoliwia ubezpieczajcemu przy zawieraniu umowy, ale take w momencie wypowiedzenia, poznanie choby szacunkowej wartoci ekonomicznej kwoty, ktr otrzyma w zwizku z rozwizaniem umowy wskutek jej wypowiedzenia. Kwot, ktr ma otrzyma ubezpieczajcy oblicza si w sposb niedajcy si skonkretyzowa. Za niedopuszczalne uzna naley postpowanie ubezpieczyciela, ktre uniemoliwia ubezpieczajcemu przy zawieraniu umowy poznanie nie tylko szacunkowej wartoci ekonomicznej, ale nawet konkretnej daty, kryjcej si w treci zapisu nie pniej ni w terminie 24 dni, ktra bdzie podstaw okrelenia tej kwoty. Co prawda, analizowane oglne warunki ubezpieczenia zawieraj w 2 ust. 5 definicj dnia umorzenia, ktra przewiduje umorzenie jednostek w bardzo krtkim czasie (3 dni), co jest duo korzystniejsze dla konsumenta, niemniej jednak definicja ta nie zostaa uyta w kontekcie rozwizania umowy ubezpieczenia m.in. wskutek jej wypowiedzenia przez ubezpieczajcego. Wydaje si wic, i ubezpieczajcy, ktrzy rezygnuj z usug ubezpieczyciela przed okresem wskazanym w umowie, s traktowani mniej korzystnie ni ubezpieczajcy, wobec ktrych rozwizanie umowy nastpuje po okresie ustalonym w umowie. Dodatkowo, fakt stosowania innych zasad wyceny w omawianych przypadkach moe przecitnego konsumenta wprowadza w bd. Moe on bowiem bdnie zrozumie, e rwnie w przypadku wypowiedzenia umowy rozliczenie jednostek nastpi w terminie 3-dniowym.

113

Ubezpieczajcy, chccy rozwiza umow z ubezpieczycielem przed upywem okresu, na ktry zawarta zostaa umowa czsto sprawdza poprzez porednika ubezpieczeniowego bd portal internetowy aktualn warto polisy i na tej podstawie podejmuje (bd nie) decyzj o wypowiedzeniu umowy. Okazuje si jednak, i ostateczna kwota, ktra jest przekazywana ubezpieczajcemu moe by znacznie nisza, ni kwota, ktr zna ubezpieczajcy podejmujc decyzj o rozwizaniu umowy. Wpyw na to ma niewtpliwie dugi okres przejciowy, ktry zgodnie z kwestionowanym postanowieniem oglnych warunkw ubezpieczenia przysuguje ubezpieczycielowi do dokonania wyceny jednostek. Jednoczenie, ubezpieczyciel moe wybra dowolny z 24 dni termin wyceny jednostki, co oznacza, i konsument nie moe samodzielnie ustali ani sprawdzi jaka kwota powinna mu by wypacona po rozwizaniu umowy. Dugi termin mona uzna za niekorzystny dla konsumenta rwnie z tego powodu, i wahania cen jednostek w tak dugim czasie mog by znaczne, co ubezpieczyciel moe wykorzysta na swoj rzecz. Z pewnoci dokonanie wyceny jednostek funduszy inwestycyjnych w krtkim czasie (np. 3 dni) wie si z duo mniejszym ryzykiem powstania rnicy pomidzy kwot, ktr spodziewa si otrzyma ubezpieczajcy w momencie wypowiedzenia umowy a kwot, ktr faktycznie otrzyma po jej wypowiedzeniu. W ocenie Rzecznika Ubezpieczonych zapis stosowany przez ubezpieczyciela moe take narusza przepisy kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 805 1 k.c: Przez umow ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowizuje si, w zakresie dziaalnoci swojego przedsibiorstwa, speni okrelone wiadczenie w razie zajcia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczajcy zobowizuje si zapaci skadk. Poprzez takie ksztatowanie zasad wykupu ubezpieczenia, jak w opisanym tu przypadku, naruszona zostaje definicja umowy ubezpieczenia, gdy zakad ubezpiecze nie wypaca okrelonego z gry wiadczenia, a wypaca kwot, ktrej wysoko ubezpieczajcy poznaje de facto dopiero w momencie jej wypaty na konto. Oczywicie Rzecznik Ubezpieczonych zdaje sobie spraw z faktu, i umowa ubezpieczenia z funduszem kapitaowym ma nie tylko charakter ochronny, ale przede wszystkim inwestycyjny, to jednak zakad ubezpiecze musi stosowa si do obowizujcych przepisw prawnych i nie moe prowadzi dziaalnoci innej, ni stricte ubezpieczeniowa. W ocenie Rzecznika Ubezpieczonych zapis oglnych warunkw ubezpieczenia skutkujcy uniemoliwieniem poznania faktycznej kwoty, ktr otrzyma ubezpieczajcy z tytuu umowy moe by wic uznany za sprzeczny z zasadami okrelonymi w art. 805 1 k.c. Zgodnie z zasad swobody umw (art. 353 1 k.c.) strony umowy mog uksztatowa tre stosunku prawnego zgodnie z ich uznaniem, jednak jego 114

tre lub cel nie mog sprzeciwia si waciwoci (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom wspycia spoecznego. Wskazane sformuowania mog ponadto wypenia dyspozycj art. 3853 pkt 9 i 11 k.c. Stosownie do art. 3853 k.c., w razie wtpliwoci uwaa si, e niedozwolonymi postanowieniami umownymi s te, ktre w szczeglnoci m.in. przyznaj kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wicej interpretacji umowy (pkt 9). Przyznanie profesjonalicie uprawnienia dokonywania interpretacji postanowie umownych, ktra byaby wica dla konsumenta, moe by szczeglnie ryzykowne dla tego ostatniego, zwaywszy, e postanowienia te mog zawiera tzw. zwroty niedookrelone, ktre profesjonalista bdzie tumaczy w sposb korzystny dla siebie, a z reguy niekorzystny dla konsumenta. Ta niedozwolona klauzula moe by take uwaana za sprzeczn z zasad susznoci kontraktowej, a nawet z sam istot umowy, skoro ostateczne nadanie treci jej postanowieniom pozostawia w gestii jednej tylko strony148. Kwestionowane zapisy oglnych warunkw ubezpieczenia uprawniaj zakad ubezpiecze do dokonywania wicej interpretacji umowy i jednostronnego stwierdzania zgodnoci wysokoci wiadczenia z umow. Wynika to z faktu dowolnego wyboru dnia, ktry bdzie podstaw wyliczenia kwoty wypacanej ubezpieczajcemu. Zgodnie z art. 3851 1 zd. 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wi go, jeeli ksztatuj jego prawa i obowizki w sposb sprzeczny z dobrymi obyczajami, raco naruszajc jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Stosownie do przepisu art. 3851 3 k.c., nie uzgodnione indywidualnie s te postanowienia umowy, na ktrych tre konsument nie mia rzeczywistego wpywu. W szczeglnoci odnosi si to do postanowie umowy przejtych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Uwzgldniajc powysze nie ulega wic wtpliwoci, i postanowienia wskazanych oglnych warunkach ubezpieczenia. naley okreli jako nie uzgodnione indywidualnie. Sd Najwyszy w wyroku z dnia 13 lipca 2005 r. (sygn. akt I CK 832/04) wskaza, i dziaanie wbrew dobrym obyczajom (w zakresie ksztatowania treci stosunku obligacyjnego) oznacza tworzenie przez partnera konsumenta takich klauzul umownych, ktre godz w rwnowag kontraktow stron takiego stosunku. Z kolei race naruszenie interesw konsumenta polega na nieusprawiedliwionej dysproporcji praw i obowizkw na niekorzy konsumenta w okrelonym stosunku umownym.
148

C. uawska, (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksiga trzecia. Zobowizania, t. 1, Warszawa 2007, s. 156-157.

115

W ocenie Rzecznika Ubezpieczonych postanowienia umowne wywoujcy podobny skutek jak postanowienie o treci: Towarzystwo dokona umorzenia jednostek uczestnictwa po cenie jednostek uczestnictwa obowizujcej w dniu wyceny danego ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego nastpujcego nie pniej ni w terminie 24 dni od dnia rozwizania umowy ubezpieczenia, take nie odpowiadaj wymogom prawa wynikajcym z przepisu art. 12 ust. 3 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej, zgodnie z ktrym oglne warunki ubezpieczenia oraz umowa ubezpieczenia powinny by formuowane jednoznacznie i w sposb zrozumiay. Sd Najwyszy w wyroku z dnia 10 grudnia 2003 r. (sygn. akt V CK 35/03) potwierdzi, i w razie niejasnoci czy wtpliwoci co do poszczeglnych postanowie oglnych warunkw ubezpieczenia, naley interpretowa je na korzy ubezpieczonego, sprzeczne bowiem z zasadami wspycia spoecznego jest obcianie ubezpieczonych negatywnymi konsekwencjami wadliwej i niedbaej ich redakcji. Wskazane postanowienie oglnych warunkw ubezpieczenia jest wyjtkowo niejednoznaczne i niedookrelone, ksztatujc prawa i obowizki konsumenta w sposb sprzeczny z dobrymi obyczajami i raco naruszajc jego interesy. 3. Kolejnym przykadem postanowienia umownego, ktre moe by uznane za niedozwolone jest postanowienie o treci: Towarzystwo wypaci uprawnionemu wiadczenie ubezpieczeniowe w wysokoci Sumy Ubezpieczenia lub Wartoci Rachunku Ubezpieczajcego w zalenoci od tego, ktra warto jest wysza149. Powyszy sposb okrelenia wiadczenia ubezpieczeniowego budzi wtpliwoci Rzecznika Ubezpieczonych z punktu widzenia zgodnoci z natur i celem umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, a take zgodnoci z bezwzgldnie obowizujcym art. 805 1 k.c., zgodnie z ktrym w przypadku zajcia zdarzenia ubezpieczeniowego ubezpieczyciel zobowizany jest speni na rzecz ubezpieczonego wiadczenie okrelone w umowie. wiadczenie z umowy ubezpieczenia na ycie nie jest opodatkowene podatkiem dochodowym. Natomiast wypata zgromadzonych na rachunku rodkw pieninych podlegajcych inwestowaniu w ramach ubezpieczeniowych funduszy kapitaowych podlega opodatkowaniu podatkiem od zyskw kapitaowych tzw. podatkiem Belki. Istot umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym jest to, e jedynie cz skadki przeznaczana jest na pokrycie ryzyka udzielania ochrony
149

5 ust. 1 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym o symbolu IFU-GTC-0104, stosowanych przez TU AEGON ycie S.A.

116

ubezpieczeniowej, a wic jest skadk ubezpieczeniow sensu stricto, natomiast pozostaa jej cz jest alokowana w ubezpieczeniowy fundusz kapitaowy, a wic podlega inwestowaniu. Co za tym idzie zainwestowane rodki nie powinny by przedmiotem wiadczenia w przypadku zaistnienia zdarzenia ubezpieczeniowego. Innymi sowy, naley wic stwierdzi, e w przypadku umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym warto wiadczenia nalenego ubezpieczonemu w zwizku z zajciem zdarzenia ubezpieczeniowego winna by skorelowana z sum ubezpieczenia i finansowana z tej czci skadki, jaka jest przeznaczana na pokrycie ryzyka. Tymczasem jak wynika z powyszego postanowienia moliwa jest sytuacja (zwaszcza po upywie dugiego okresu od zawarcia umowy), w ktrej zamiast sumy ubezpieczenia, ubezpieczonemu zostanie wypacona Warto Rachunku Ubezpieczajcego, czyli de facto zostanie zrealizowana Cakowita Wypata tyle, e bez dokonania potrce z tytuu opaty likwidacyjnej i opaty od wykupu, ale ju ze stosownymi potrceniami z tytuu podatku dochodowego od zyskw kapitaowych. W takim przypadku, wiadczenie ubezpieczeniowe zwizane z wystpieniem w umowie okrelonego zdarzenia ubezpieczeniowego (spenienia ryzyka) zostaje zastpione innym Wypat Cakowit rodkw zgromadzonych na rachunku, ktra to wypata nie ma nic wsplnego z ryzykiem ani czci skadki ponoszonej za ryzyko. W zwizku z powyszym, mamy do czynienia z sytuacj, gdy skadka ubezpieczeniowa uiszczana przez ubezpieczonego na pokrycie ryzyka nie znajduje ekwiwalentu we wzajemnym wiadczeniu ubezpieczyciela z tytuu zajcia wypadku przewidzianego w umowie albowiem wiadczenie to wypacane jest z wasnych rodkw ubezpieczonego. Za rwnie niezgodny z celem umowy ubezpieczenia naley uzna fakt, e w przypadku rozwizania umowy ubezpieczenia na skutek wypaty wiadczenia nie zosta przewidziany wykup rodkw zgromadzonych na Rachunku Ubezpieczajcego. Jak ju bya o tym mowa powyej, rodki te nie s bowiem skadk ubezpieczeniow sensu stricto przeznaczon na pokrycie kosztw udzielania ochrony ubezpieczeniowej, std te zatrzymanie jej przez ubezpieczyciela uzna naley za prowadzce do bezpodstawnego wzbogacenia po jego stronie. W tym kontekcie naley rwnie zwrci uwag, e rozwizanie umowy wskutek wypaty wiadczenia w przypadku, gdy nie doszo do wyczerpania sumy ubezpieczenia, powinno skutkowa zobowizaniem zakadu ubezpiecze do zwrotu skadki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej, o czym stanowi art. 813 1 k.c. 4. Za naruszajce rwnowag stron umowy oraz dajce daleko rozumian swobod w wicej interpretacji umowy ubezpieczycielowi naley uzna takie postanowienia umowne, 117

ktre przewiduj, e w okresie obowizywania umowy ubezpieczenia ubezpieczyciel moe tworzy nowe fundusze oraz w uzasadnionych przypadkach likwidowa fundusze istniejce. W odniesieniu do powyszego naley zwrci uwag, e zgodnie z art. 13 ust. 4 pkt 1 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej zakad ubezpiecze jest obowizany do zawarcia w umowie ubezpieczenia wykazu oferowanych ubezpieczeniowych funduszy kapitaowych. Oznacza to, e postanowienia dotyczce tego w jakich funduszach ubezpieczajcy mog alokowa swoje skadki stanowi element umowy, a skoro tak, to naley uzna, e bez zmiany umowy ubezpieczenia nie jest moliwe dokonywanie zmian w wykazie funduszy, zwaszcza w zakresie ich likwidacji. Nawet abstrachujc od powyszego wymogu nie trudno dostrzec, e brak sprecyzowania okolicznoci, w czasie ktrych wystpienia bdzie uprawnione do likwidacji funduszy i zastpienia ich innymi budzi powane wtpliwoci co do zgodnoci z prawem. Zgodnie z art. 3851 1 zd. 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wi go, jeeli ksztatuj jego prawa i obowizki w sposb sprzeczny z dobrymi obyczajami, raco naruszajc jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Stosownie do przepisu art. 3851 3 k.c., nie uzgodnione indywidualnie s te postanowienia umowy, na ktrych tre konsument nie mia rzeczywistego wpywu. W szczeglnoci odnosi si to do postanowie umowy przejtych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Uwzgldniajc powysze nie ulega wic wtpliwoci, i postanowienia wskazanych oglnych warunkw ubezpieczenia naley okreli jako nie uzgodnione indywidualnie. Sd Najwyszy w wyroku z dnia 13 lipca 2005 r. (sygn. akt I CK 832/04) wskaza, i dziaanie wbrew dobrym obyczajom (w zakresie ksztatowania treci stosunku obligacyjnego) oznacza tworzenie przez partnera konsumenta takich klauzul umownych, ktre godz w rwnowag kontraktow stron takiego stosunku. Z kolei race naruszenie interesw konsumenta polega na nieusprawiedliwionej dysproporcji praw i obowizkw na niekorzy konsumenta w okrelonym stosunku umownym. Zgodnie za z art. 3853 pkt 9 k.c. za niedozwolone postanowienie umowne uzna naley te, ktre przyznaj kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wicej interpretacji umowy. Brak wic uregulowania w oglnych warunkach ubezpieczenia sytuacji, od ktrych zaley ziszczenie si uprawnienia do likwidacji i zmiany funduszu rodzi sposobno do swobodnej interpretacji po stronie ubezpieczyciela ww. postanowienia, naruszajc tym samym rwnowag stron stosunku ubezpieczenia.

118

5. W zwizku z powyej przedstawionym zagadnieniem za stanowice istotne naruszenie interesw konsumentw poprzez faktyczne pozbawienie ich prawa do decydowania o sposobie inwestowania ich rodkw, uzna naley postanowienie, z ktrego wynika, e Towarzystwo moe dokona zmiany sposobu lokowania rodkw Funduszu przez zbycie ustalonej przez Towarzystwo liczby jednostek uczestnictwa Funduszu Inwestycyjnego oraz nabycie jednostek uczestnictwa innego Funduszu Inwestycyjnego, prowadzcego polityk inwestycyjn na zblionym poziomie ryzyka150. W tym miejscu naley bowiem stwierdzi, e podstawowym czynnikiem determinujcym decyzj o alokacji skadki w okrelonym ubezpieczeniowym funduszu kapitaowym jest wanie to, w jakim funduszu inwestycyjnym inwestowane s aktywa ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego. Przyznanie wic Towarzystwu uprawnienia do zmiany sposobu inwestowania w obrbie danego funduszu kapitaowego prowadzi w praktyce do pozbawienia ubezpieczajcego moliwoci decydowania o sposobie alokacji skadki i moe oznacza nieformaln zmian tej alokacji mimo braku dyspozycji transferu. Ponadto, za nagann sytuacj uzna naley t, w ktrej regulamin funduszy nie okrela w jakich funduszach inwestycyjnych alokowane s aktywa poszczeglnych funduszy kapitaowych, co waciwie uniemoliwia konsumentom dokonania waciwego wyboru sposobu inwestowania. 6. Niewtpliwe zagroenie dla sytuacji prawnej konsumentw stanowi uprawnienie po stronie ubezpieczyciela do zmiany wysokoci opat potrcanych ze skadek ubezpieczeniowych w trakcie jej obowizywania. Dlatego te takie postanowienie, wedle ktrego ubezpieczyciel ma prawo zmiany sposobu pobierania oraz corocznej zmiany wysokoci opat uzna naley za naruszajce art. 3531 k.c. oraz art. 13 ust. 4 pkt 5 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej. Jak wynika bowiem z art. 13 ust. 4 pkt 5 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej, zakad ubezpiecze jest obowizany do zawarcia w umowie ubezpieczenia zasad ustalania wysokoci kosztw oraz wszelkich innych obcie potrcanych ze skadek ubezpieczeniowych lub z ubezpieczeniowego funduszu kapitaowego. Oznacza to, e postanowienia dotyczce tego, w jaki sposb pobierane s opaty oraz jaka powinna by ich wysoko stanowi element umowy, a skoro tak, to naley uzna, e bez zmiany umowy ubezpieczenia nie jest moliwe
150

Art. 4 ust. 3 Regulaminu Funduszy o symbolu UNI-BLx-0104, stanowicego zacznik do Oglnych warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym o symbolu IFU-GTC-0104, stosowanych przez TU na ycie Aegon S.A.

119

dokonywanie zmian w powyszym zakresie. W tym te wietle, zgodnie z art. 3853 pkt 9 k.c. powysz praktyk uzna naley za niedozwolone postanowienie umowne, ktre przyznaje ubezpieczycielowi uprawnienie do jednostronnie wicej interpretacji umowy, wyraajc w ten sposb brak poszanowiania dla praw ubezpieczajacego. 7. Kolejnym postanowieniem, ktre zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych jest niekorzystne dla ubezpieczajcych (i ubezpieczonych) i spenia przesanki uznania jego za niedozwolone postanowienie umowne okrelone w art. 3851 1 k.c. jest zapis o nastpujcej treci: W chwili rozpoczcia kadego miesica polisy odpowiednia liczba jednostek jest odejmowana, wedug obowizujcych wskanikw, z rachunku jednostek na pokrycie opaty administracyjnej i kosztw ryzyka ubezpieczeniowego wynikajcego ze wiadczenia z tytuu mierci Ubezpieczonego oraz wiadcze z tytuu ryzyk dodatkowych okrelonych w polisie. Wysoko kosztw potrcanych za ryzyko jest uzaleniona midzy innymi od: wieku i pci Ubezpieczonego, oceny ryzyka ubezpieczeniowego przy zawarciu umowy ubezpieczenia, rodzaju i wysokoci wiadcze oraz wartoci polisy151. Na mocy powyej cytowanego postanowienia, ubezpieczyciel jest uprawniony do pobierania opat o nieokrelonej wysokoci, ktrej ubezpieczony nie zna ani na etapie przedkontraktowym, ani nie jest o nich informowany w trakcie obowizywania umowy ubezpieczenia. Nie jest ona bowiem okrelona w adnym dodatkowym punkcie oglnych warunkach ubezpieczenia, czy te zaczniku, ktry otrzymywaby konsument. Ubezpieczony nie poznaje nawet wysokoci opat w momencie rozwizania umowy, gdy standardowo te informacje nie s mu przekazywane. Ubezpieczyciel wypaca kwot wiadczenia pomniejszon o opaty administracyjne ustalone na podstawie wskanikw nieznanych ubezpieczonemu, a wic wedug swojego wasnego uznania. W ocenie Rzecznika Ubezpieczonych wynika z tego jednoznacznie, i system wyliczania opaty administracyjnej jest zaleny wycznie od woli ubezpieczyciela. Zgodnie z art. 3853 pkt 9 k.c., w razie wtpliwoci uwaa si, e niedozwolonymi postanowieniami umownymi s te, ktre w szczeglnoci przyznaj kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wicej interpretacji umowy. Z kolei w tym samym przepisie (pkt 11) wskazano, i niedozwolone s ponadto klauzule przyznajce kontrahentowi konsumenta wyczne uprawnienie do stwierdzenia zgodnoci wiadczenia z umow.
151

12 ust 3 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia Uniwersalnego PLUS 11/98, stosowanych przez AVIVA TU na ycie S.A.

120

W opisywanej sytuacji konsument nie ma adnej moliwoci skontrolowania wysokoci nalenego wiadczenia ani wysokoci opat, do ktrych pobrania ma prawo ubezpieczyciel. Nieprecyzyjna podstawa ustalania wysokoci kosztw ryzyka i opaty administracyjnej przyznaje zakadowi ubezpiecze uprawnienie do dokonywania jednostronnego ustalania wysokoci takich kosztw, co naraa konsumenta na raco niekorzystne uksztatowanie jego sytuacji ekonomicznej. 8. Za nieprawidowe uzna naley take rozwizanie w oglnych warunkach ubezpieczenia, w ktrym ubezpieczyciel wprowadza opat z tytuu wyrwnania zalegych skadek regularnych znacznie przewyszajc wysoko ustawowych odsetek za opnienie152. Zapis o takim charakterze moe stanowi niedozwolone postanowienie umowne, o ktrym mowa w art. 385 k.c., a take stoi w sprzecznoci z art. 481 k.c. W tym miejscu naley bowiem zwrci uwag, e wiadczenie ubezpieczajcego w umowie ubezpieczenia sprowadza si wycznie do obowizku zapaty skadki w kwocie ustalonej w umowie, a zatem jest to wiadczenie pienine. Std te skutkiem opnienia w zapacie tego wiadczenia moe by wycznie danie wierzyciela zapaty odsetek ustawowych za czas opnienia, niezalenie od tego czy ponis z tego tytuu szkod, a take od tego, co byo przyczyn opnienia. W razie zwoki wierzyciel moe rwnie dochodzi naprawienia szkody na zasadach oglnych. Tymczasem przewidziana w stosowanej przez ubezpieczyciela tabeli opat i limitw opata za wyrwnanie zalegych skadek swoj wysokoci znacznie przewysza warto odsetek za zwok, a co za tym idzie stanowi rodzaj kary umownej o racej wysokoci, w zestawieniu z wysokoci skadki regularnej, i nieznajdujcej odzwierciedlenia w analogicznym obcieniu ubezpieczyciela, ktrej zastrzeenie de lege lata jest ponadto moliwe wycznie w przypadku niewykonania lub nienaleytego wykonania zobowizania o charakterze pieninym. 9. Za klauzul abuzywn ksztatujc prawa i obowizki konsumenta z racym naruszeniem jego interesw mona uzna postanowienie dotyczce uprawnienia ubezpieczyciela do pobrania opaty zmiennej od cakowitego wykupu jako rwnowartoci cznych opat za prowadzenie rachunku do ostatniego dnia roku trwania umowy, w

152

Art. VI ust. 7 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowymi Funduszami Kapitaowymi Generali Beneficio ze Skadk Regularn, stosowanych przez TU Generali ycie S.A.

121

ktrym ubezpieczony skoczyby 65 lat (nie duej jednak ni za 10 lat)153. Naruszenie dobrych obyczajw przejawia si tym, e obliczona w powyszy sposb opata konsumuje znaczn cz zgromadzonych rodkw. W ocenie Rzecznika Ubezpieczonych brak jest bowiem podstaw do tego, aby w ramach opaty za wykup, ktra ju przez wzgld na sam swoj nazw, winna odzwierciedla koszty rozwizania umowy, ubezpieczyciel rekompensowa sobie spodziewane koszty prowadzenia rachunku przez nastpne 10 lat, bdcych jednoczenie okresem, w ktrym ubezpieczyciel ochrony nie wiadczy. W tym miejscu naley bowiem zwrci uwag, e pobieranie opat za prowadzenie rachunku znajduje swoje uzasadnienie w zobowizaniu ubezpieczyciela do prowadzenia i obsugi tego rachunku. Tymczasem wraz z rozwizaniem umowy ubezpieczenia i realizacj wykupu ubezpieczyciel jest zwolniony z tych obowizkw, a co za tym idzie w pobraniu rwnowartoci tych opat za okres wskazany w zapisie warunkw ubezpieczenia mona doszuka si swoistej kary umownej za wczeniejsze rozwizanie umowy ubezpieczenia. Ubezpieczajcy nie jest ponadto w stanie ustali jak kwot otrzyma w zwizku z rozwizaniem umowy ubezpieczenia. Tre zapisu naley uzna za niejednoznaczn, co wskazuje na niedopuszczalne postpowanie ubezpieczyciela, uniemoliwiajce ubezpieczajcemu przy zawieraniu umowy, ale take w momencie wypowiedzenia, poznanie choby szacunkowej wartoci ekonomicznej kwoty, ktr otrzyma w zwizku z rozwizaniem umowy wskutek jej wypowiedzenia. Dodatkowo, analizujc tre powoanego tu zapisu naley wskaza, e jak wynika z treci skarg wpywajcych do Rzecznika Ubezpieczonych, wprowadza on w bd przecitnych konsumentw. Zapis ten bowiem nie wskazuje wprost konkretnej kwoty bd procentowej wartoci opaty likwidacyjnej, co skutkuje uznaniem przez ubezpieczonych, i taka opata nie jest pobierana, co jest niezgodne z prawd.

153

22 Oglnych Warunkw Ubezpieczenia na ycie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitaowym Super Fundusz Plus, stosowanych przez Compensa TU na ycie S.A. V.I.G.

122

Rozdzia VI Odpowiedzialno ubezpieczyciela i banku


Odpowiedzialno ubezpieczyciela jak i ubezpieczajcego z tytuu naruszenia prawa w zwizku z oferowaniem, zawarciem oraz wykonywaniem omawianych umw ubezpieczenia moe si konkretyzowa na wielu paszczyznach i odnosi do wszystkich ww. etapw. Trzeba jednak zwrci uwag, e nadanie omawianej kategorii umw grupowego charakteru w istotny sposb odpowiedzialno t modyfikuje, a take moe doprowadzi do znacznego jej osabienia, a przynajmniej utrudni jej zidentyfikowanie. Odpowiedzialno administracyjna

1.

1.1. Odpowiedzialno z tytuu stosowania praktyk naruszajcych interesy konsumentw

zbiorowe

Jak ju bya o tym szerzej mowa w Rozdziaach III i V niniejszego raportu, sposb oferowania przystpienia do umowy ubezpieczenia, jak rwnie ksztatowania jej postanowie moe wypenia znamiona praktyk naruszajcych zbiorowe interesy konsumentw154. Katalog praktyk naruszajcych zbiorowe interesy konsumentw nie jest oczywicie zamknity, wskazuje na to w sposb jednoznaczny uycie sformuowania w szczeglnoci, std te nie ulega wtpliwoci, e za praktyk naruszajc zbiorowe interesy konsumentw mona uzna rwnie kade inne zachowanie przedsibiorcy, ktre wypenia cznie dwie przesanki, tj. narusza zbiorowe interesy konsumentw oraz jest bezprawne. Jako przykad niezdefiniowanej wprost, ale sankcjonowanej w orzecznictwie sdowym praktyki naruszajcej zbiorowe interesy konsumentw mona tu wskaza choby posugiwanie si wzorcami umownymi, ktrych zastosowanie prowadzi do tych samych rezultatw w sferze praw i obowizkw konsumentw, jak postanowienia wpisane do rejestru postanowie wzorcw umowy uznanych za niedozwolone155.

154

Zgodnie z art. 24 ust. 2 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentw. z przez praktyk naruszajc zbiorowe interesy konsumentw rozumie si godzce w nie bezprawne dziaanie przedsibiorcy, w szczeglnoci stosowanie postanowie wzorcw umw, ktre zostay wpisane do rejestru postanowie wzorcw umowy uznanych za niedozwolone, naruszanie obowizku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i penej informacji, a take nieuczciwe praktyki rynkowe lub czyny nieuczciwej konkurencji. 155 Naley zwrci uwag, na tendencj panujc w orzecznictwie sdowym; w uchwale Izby Pracy, Ubezpiecze Spoecznych i Spraw Publicznych z dnia 13 lipca 2006 r. (sygn. akt III SZP 3/06) Sd Najwyszy stwierdzi, e stosowanie postanowie wzorcw umw o treci tosamej z treci postanowie uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sdu Okrgowego w Warszawie Sdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw i wpisanych do rejestru, o ktrym mowa w art. 479 45 2 k.p.c. moe by

123

Z uwagi na to, e ubezpieczyciel i ubezpieczajcy realizuj w omawianych umowach odmienne role, rwnie rozkad ich odpowiedzialnoci za stosowanie praktyk naruszajcych zbiorowe interesy konsumentw moe by odmienny, tak jak zreszt odmienny charakter maj same naruszenia. Jeli chodzi o stosowanie postanowie wzorcw umw, ktre zostay wpisane do rejestru postanowie wzorcw umowy uznanych za niedozwolone, tudzie postanowie z nimi tosamych, zastosowanie sankcji wynikajcych z ustawy moliwe bdzie w istocie jedynie w odniesieniu do ubezpieczyciela, jako przedsibiorcy, ktry wzorcem si posuguje (cho z drugiej strony nie mona wykluczy sytuacji, w ktrej o ile tre wzorca zostaa wypracowana wsplnie przez ubezpieczyciela i ubezpieczajcego, rwnie ten ostatni mgby zosta uznany za podmiot stosujcy praktyki naruszajce zbiorowe interesy konsumentw w odniesieniu do tych postanowie, ktre dotycz bezporednio relacji pomidzy ubezpieczajcym a ubezpieczonym), jednake ju ocena wymogu udzielania konsumentom rzetelnej, penej i prawdziwej informacji, jak rwnie stosowania nieuczciwych praktyk rynkowych tudzie czynw nieuczciwej konkurencji moe by dokonana zarwno w odniesieniu do ubezpieczyciela, jak i, a moe nawet przede wszystkim w odniesieniu do zachowa ubezpieczajcego156. Trzeba bowiem zaakcentowa, e z uwagi na grupowy charakter umowy ubezpieczenia, caoksztat czynnoci poprzedzajcych objcie konsumenta ochron
uznane w stosunku do innego przedsibiorcy za praktyk naruszajc zbiorowe interesy konsumentw (art. 23a ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentw (Dz. U. z 2003 r. Nr 86, poz. 804 z pn. zm.), z kolei w uzasadnieniu wyroku Sdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw z dnia 26 stycznia 2010 r. (sygn. akt XVII Ama 118/08), w ktrym Sd stwierdzi, e praktyka naruszajca zbiorowe interesy konsumenta w rozumieniu przepisu art. 24 ustawy z dnia 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentw (Dz. U. Nr 50, poz. 331 z pn. zm.) obejmuje rwnie przypadki wprowadzania jedynie zmian kosmetycznych polegajcych na przestawieniu szyku wyrazw lub zastpieniu jednych wyrazw innymi, jeeli tylko wykadnia postanowienia pozwoli stwierdzi, e jego tre mieci si w hipotezie zakazanej klauzuli. Stosowanie klauzuli o zblionej treci do klauzuli wpisanej do rejestru, ktra wywouje takie same skutki, godzi tak samo w interesy konsumentw, jak stosowanie klauzuli identycznej co wpisana do rejestru. Przeciwne stanowisko w odniesieniu do powyszej kwestii zawarte zostao natomiast w wyroku SA w Warszawie z dnia 22 sierpnia 2005 r. (sygn. akt XVII Ama 21/05). 156 W zakresie pojcia nieuczciwych praktyk rynkowych por. uwagi zawarte w Rozdziale III niniejszego raportu. Zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r., Nr 153, poz. 1503) czynem nieuczciwej konkurencji jest dziaanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeeli zagraa lub narusza interes innego przedsibiorcy lub klienta (ust. 1). Czynami nieuczciwej konkurencji s w szczeglnoci: wprowadzajce w bd oznaczenie przedsibiorstwa, faszywe lub oszukacze oznaczenie pochodzenia geograficznego towarw albo usug, wprowadzajce w bd oznaczenie towarw lub usug, naruszenie tajemnicy przedsibiorstwa, nakanianie do rozwizania lub niewykonania umowy, naladownictwo produktw, pomawianie lub nieuczciwe zachwalanie, utrudnianie dostpu do rynku, przekupstwo osoby penicej funkcj publiczn, a take nieuczciwa lub zakazana reklama, organizowanie systemu sprzeday lawinowej oraz prowadzenie lub organizowanie dziaalnoci w systemie konsorcyjnym (ust. 2).

124

ubezpieczeniow, a take zwizanych z samym zawarciem umowy na rachunek konkretnego ubezpieczonego odbywa si w relacji ubezpieczajcy ubezpieczony. Std te to na ubezpieczajcym spoczywa odium odpowiedzialnoci za rzetelne i wyczerpujce udzielenie konsumentom wszystkich niezbdnych informacji na temat umowy, jak rwnie za stosowanie praktyk, ktre w istotny sposb ksztatuj proces decyzyjny tyche konsumentw. Zgodnie z art. 26 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentw Prezes Urzdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw wydaje decyzj o uznaniu praktyki za naruszajc zbiorowe interesy konsumentw i nakazujc zaniechanie jej stosowania, jeeli stwierdzi naruszenie zakazu okrelonego w art. 24 ust. 1. W decyzji, o ktrej mowa w ust. 1, Prezes Urzdu moe okreli rodki usunicia trwajcych skutkw naruszenia zbiorowych interesw konsumentw w celu zapewnienia wykonania nakazu, w szczeglnoci zobowiza przedsibiorc do zoenia jednokrotnego lub wielokrotnego owiadczenia o treci i w formie okrelonej w decyzji. Moe rwnie nakaza publikacj decyzji w caoci lub w czci na koszt przedsibiorcy (ust. 2). Art. 106 ust. 1 pkt 4 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentw uprawnia z kolei Prezesa Urzdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw do naoenia na przedsibiorc, ktry dopuszcza si stosowania praktyk naruszajcych zbiorowe interesy konsumentw kary pieninej w wysokoci nie wikszej ni 10% przychodu osignitego w roku rozliczeniowym poprzedzajcym rok naoenia kary. Odpowiedzialno cywilna ubezpieczyciela i ubezpieczajcego. Cywilnoprawne rodki ochrony przysugujce ubezpieczonemu Odpowiedzialno ubezpieczyciela i ubezpieczajcego moe realizowa si rwnie na gruncie prawa cywilnego, przy czym z uwagi na rnorodno rde tej odpowiedzialnoci moe si ona konkretyzowa zarwno na paszczynie relacji wynikajcych z umowy zawartej na rzecz konkretnego ubezpieczonego, jak w toku abstrakcyjnej kontroli wzorcw umownych stosowanych w umowach. 2.1. Postpowanie w sprawie uznania postanowie wzorca umowy za niedozwolone Jak ju bya o tym mowa w Rozdziale V niniejszego raportu, wiele z postanowie wzorcw umw stosowanych w umowach ubezpieczenia bdcych przedmiotem analizy niniejszego raportu, bd wprost odzwierciedla tre wzorcw, ktre zostay wpisane do 125

2.

rejestru postanowie wzorcw umowy uznanych za niedozwolone, tudzie prowadzi do powstania tych samych skutkw w sferze prawa i obowizkw konsumentw, bd te spenia znamiona niedozwolonych postanowie umownych okrelonych w art. 385 k.c., tj. stanowi nieuzgodnione indywidualnie postanowienia umw ksztatujcych prawa i obowizki konsumenta w sposb sprzeczny z dobrymi obyczajami, raco naruszajc jego interesy157. W zwizku z tym najdalej idcym rodkiem ochrony przed stosowaniem tego rodzaju postanowie umownych, jest powdztwo o uznanie postanowie wzorca za niedozwolone158. Zgodnie z art. 47938 k.p.c. legitymacja do wytoczenia powdztwa o uznanie postanowie wzorca umowy za niedozwolony przysuguje kademu, kto wedug oferty pozwanego mgby zawrze z nim umow zawierajc postanowienie, ktrego uznania za niedozwolone da si pozwem159. Powdztwo moe wytoczy take organizacja pozarzdowa, do ktrej zada statutowych naley ochrona interesw konsumentw, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentw oraz Prezes Urzdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw, a take zagraniczna organizacja wpisana na list organizacji uprawnionych w pastwach Unii Europejskiej do wszczcia postpowania o uznanie postanowie wzorca umowy za niedozwolone160. Uprawnienie do wytoczenia powdztwa przysuguje rwnie prokuratorowi161 oraz Rzecznikowi Praw Obywatelskich 162. W razie uznania powdztwa sd w sentencji wyroku zakazuje wykorzystywania wskazanych w nim postanowie wzorcw, a wyrok po uprawomocnieniu i wpisaniu do rejestru postanowie wzorcw umowy uznanych za niedozwolone ma skutek erga omnes. Sposb uksztatowania legitymacji czynnej w sprawach o uznanie postanowie wzorca umowy za niedozwolony, jak rwnie rozszerzona skuteczno wyroku powoduj,
157

W tym miejscu naley nadmieni, e mimo i z uwagi na konstrukcj umowy konsumenci nie s jej stronami, to jednak postanowienia umw ubezpieczenia zawieranych na ich rachunek podlegaj dyspozycji art. 385 k.c. z mocy art. 808 5 k.c. 158 Uregulowane w art. 47936 47945 k.p.c. 159 Przenoszc to na grunt umowy ubezpieczenia zawartej na cudzy rachunek naley wyrazi pogld, e przez wzgld na dyspozycj art. 808 5 k.c., legitymacja do wytoczenia powdztwa przysuguje rwnie osobie, na ktrej rachunek mogoby doj do zawarcia umowy, wszak jedynie w odniesieniu do tych postanowie, ktre ksztatuj jej prawa i obowizki. 160 Opublikowan w Dzienniku Urzdowym Wsplnot Europejskich, jeeli cel jej dziaania uzasadnia wystpienie przez ni z takim daniem dotyczcym wzorcw umw stosowanych w Polsce, zagraajcych interesom konsumentw w pastwie czonkowskim, w ktrym organizacja ta ma swoj siedzib. 161 Art. 7 k.p.c. 162 Zgodnie z art. 14 pkt 4 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r., Nr 14, poz. 147).

126

e kontrola abstrakcyjna postanowie wzorcw umw jest niezwykle skutecznym i jednoczenie niewymagajcym zaangaowania konkretnych konsumentw rodkiem ochrony. Stosowanie postanowie wzorcw umw, ktre zostay wpisane do rejestru postanowie wzorcw umowy uznanych za niedozwolone stanowi bowiem, jak ju wyej bya o tym mowa, praktyk naruszajc zbiorowe interesy konsumentw, co z kolei rodzi zagroenie sankcj w postaci kary pieninej, jak jest uprawniony naoy Prezes Urzdu Ochrony Konkurencji i Konsumentw. Z tej przyczyny kwesti niezwykle istotn jest aby w szczeglnoci organy instytucjonalne, ktre posiadaj uprawnienia do inicjowania kontroli sdowej wzorcw umownych wykazyway w tej mierze wzmoon aktywno. 2.2. Bezskuteczno wobec konsumenta niedozwolonych postanowie umownych Poza kontrol abstrakcyjn wzorcw umw, art. 385 1 k.c. przewiduje rwnie moliwo kontroli incydentalnej postanowie konkretnej umowy zawartej z konsumentem, tudzie, tak jak w omawianym przypadku, na rachunek konsumenta. Kontrola taka moe mie miejsce wycznie w postpowaniu toczcym si midzy stronami, ktrych dotyczy spr. Rezultatem tej kontroli, w przypadku ustalenia przez sd, e okrelone postanowienie umowy spenia wymienione w ww. normie znamiona klauzuli abuzywnej, jest uznanie, e postanowienie to nie wie konsumenta. W tym miejscu naley jednak z ca moc podkreli, co jest oczywiste na gruncie art. 385 2 k.c., ale co jednak, jak mona wnioskowa z kontekstu skarg napywajcych do Rzecznika Ubezpieczonych, budzi niezrozumienie wrd konsumentw, e bezskuteczno zakwestionowanego postanowienia umownego nie unicestwia bytu prawnego caej umowy, albowiem w pozostaym, nieobarczonym wadliwoci zakresie obowizuje ona nadal. Tak wic umowa, co do ktrej poszczeglnych postanowie dojdzie do uznania ich bezskutecznoci, w kadym przypadku bdzie obowizywaa w pozostaym zakresie, przy czym naley zwrci uwag na trafny pogld wyraony w doktrynie, e w przypadku uznania bezskutecznoci postanowienia umownego, dochodzi do jego zniesienia w caoci, nie za tylko w zakresie, w jakim wypenia ono przesanki, o ktrych mowa w art. 385 1 k.c.163 W praktyce, cho rozwizanie przyjte przez ustawodawc naley uzna za racjonalne, to jednak moe ono nastrcza wiele trudnoci. W przypadku wyeliminowania wielu z postanowie uznanych za niedozwolone moe bowiem doj do sytuacji, w ktrej
163

Por. W. Popioek, (w:) K. Pietrzykowski (red.), Kodeks Cywilny. Komentarz do art. 1 449, t. 1 , wyd.

6.

127

regulacja samej umowy bdzie niewystarczajca dla wyinterpretowania z niej treci niektrych praw i obowizkw stron umowy (tak moe si sta choby w przypadku postanowie dotyczcych ustalenia wartoci wykupu), a co za tym idzie konieczne bdzie dokonanie rekonstrukcji treci obowizujcego prawa umowy wycznie z w powizaniu z przepisw bezwzgldnie w mocy jej (oczywicie pozostaymi

postanowieniami), co z uwagi na zoony charakter umw ubezpieczenia na ycie i doycie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitaowymi (por. rozwaania zawarte w Rozdziaach I i II niniejszego raportu) moe i z pewnoci bdzie prowadzio do sporw midzy ubezpieczonymi a ubezpieczycielami. 2.3. Odpowiedzialno za stosowanie nieuczciwej praktyki rynkowej Stosowanie nieuczciwej praktyki rynkowej zostao stypizowane w art. 24 ust. 2 pkt 3 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentw jako jeden z przejaww praktyki naruszajcej zbiorowe interesy konsumentw. Poza sankcj administracyjn przewidzian w ww. regulacji za stosowanie tego rodzaju praktyki, w ustawie o przeciwdziaaniu nieuczciwym praktykom rynkowym przewidziano rwnie cywilnoprawny mechanizm ochrony konsumenta, ktrego interes zosta zagroony lub naruszony zastosowaniem takiej praktyki. Zgodnie z art. 12 konsumentowi przysuguje uprawnienie do: domagania si zaniechania stosowania nieuczciwej praktyki rynkowej; usunicia skutkw tej praktyki; zoenia jednokrotnego lub wielokrotnego owiadczenia odpowiedniej treci i w odpowiedniej formie; naprawienia wyrzdzonej szkody na zasadach oglnych, w szczeglnoci dania uniewanienia umowy z obowizkiem wzajemnego zwrotu wiadcze oraz zwrotu przez przedsibiorc kosztw zwizanych z nabyciem produktu; zasdzenia odpowiedniej sumy pieninej na okrelony cel spoeczny zwizany ze wspieraniem kultury polskiej, ochron dziedzictwa narodowego lub ochron konsumentw. Prawo dochodzenia roszcze164 przysuguje rwnie Rzecznikowi Praw

Obywatelskich, Rzecznikowi Ubezpieczonych, krajowym lub regionalnym organizacjom,

164

Zwizanych z zaniechaniem stosowania nieuczciwej praktyki rynkowej, zoeniem owiadczenia odpowiedniej treci i w odpowiedniej formie, a take zasdzenia odpowiedniej sumy pieninej na okrelony

128

ktrych celem jest ochrona interesw konsumentw, a take powiatowym (miejskim) rzecznikom konsumentw.

cel spoeczny zwizany ze wspieraniem kultury polskiej, ochron dziedzictwa narodowego lub ochron konsumentw.

129

2.4. Uchylenie si od skutkw owiadczenia woli o przystpieniu do umowy zoonego pod wpywem bdu lub podstpu Art. 808 k.c., ktry przewiduje moliwo zawarcia umowy ubezpieczenia na rachunek osoby trzeciej, nie uzalenia zawarcia tego kontraktu od zgody osoby, ktrej ochrona ubezpieczeniowa ma by udzielana. Tak wic co do zasady zawarcie umowy na rachunek osoby trzeciej jest uzalenione wycznie od woli ubezpieczyciela i ubezpieczajcego, a sam ubezpieczony nie musi nawet o tym wiedzie. Zasada ta doznaje istotnej modyfikacji na gruncie regulacji odnoszcej si do ubezpiecze osobowych. Zgodnie bowiem z art. 829 2 k.c. w umowie ubezpieczenia na ycie zawartej na cudzy rachunek, odpowiedzialno ubezpieczyciela rozpoczyna si nie wczeniej ni nastpnego dnia po tym, gdy ubezpieczony owiadczy stronie wskazanej w umowie, e chce skorzysta z zastrzeenia na jego rzecz ochrony ubezpieczeniowej. Owiadczenie powinno obejmowa take wysoko sumy ubezpieczenia. Rwnie zmiana umowy na niekorzy ubezpieczonego lub osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie mierci ubezpieczonego wymaga zgody tego ubezpieczonego. Odnoszc powysze do omawianego segmentu umw ubezpieczenia na ycie naley wic stwierdzi, e z mocy samego prawa zgod konsumenta w przypadku zawarcia przez ubezpieczajcego na jego rachunek umowy ubezpieczenia musi by objty co najmniej fakt rozpoczcia obowizywania ochrony ubezpieczeniowej oraz ustalenia dotyczce wysokoci sumy ubezpieczenia na wypadek mierci i doycia. Zachowanie powyszej formy mona by jednak uzna za wystarczajce w klasycznym ujciu umowy ubezpieczenia na ycie, a wic modelu, w ktrym przedmiotem umowy pozostaje wycznie ochrona ubezpieczeniowa udzielana ubezpieczonemu na wypadek mierci lub doycia przez niego okrelonego wieku, a skadka ubezpieczeniowa odzwierciedla wycznie wiadczenie wzajemne ubezpieczajcego w zamian za udzielanie tej ochrony. Ten model ulega jednak zakceniu w przypadku omawianych umw ubezpieczenia. Przede wszystkim bowiem, o czym rwnie bya ju szerzej mowa w Rozdziale I niniejszego raportu, charakter ochronny umowy ma tu znaczenie marginalne, wrcz iluzoryczne. Gwnym celem umowy jest natomiast inwestowanie skadek i osignicie oczekiwanego rezultatu finansowego, co bez wtpienia nie stanowi essentialia negoti umowy ubezpieczenia. W zwizku ze wspomnianym celem umowy mamy tu jednak do czynienia z przeniesieniem na konsumenta wielu obowizkw, ktre w kodeksowym ujciu umowy ubezpieczenia spoczywaj na ubezpieczajcym, w tym w szczeglnoci obowizku zapaty skadki. Zobowizanie to nie wynika wprawdzie z oglnych warunkw 130

ubezpieczenia165, nie mniej jednak jego istnienie mona wyinterpretowa z treci stosunku prawnego, ktry jak moe si wydawa poprzez przystpienie do umowy nawizuje si rwnie midzy ubezpieczajcym a ubezpieczonym166, a ktrego treci jest bd zobowizanie ubezpieczonego do postawienia do dyspozycji ubezpieczajcego kwoty pieninej niezbdnej do pokrycia nalenoci ubezpieczajcego z tytuu skadki, bd te, co czstsze, zobowizanie do zapaty za ubezpieczajcego skadki bezporednio na rachunek ubezpieczyciela, co w istocie spenia przesanki umowy o zwolnienie z dugu, o ktrej mowa w art. 392 k.c.167 W tym miejscu naley zwrci uwag, e brak jednoznacznego sformuowania treci stosunku prawnego jaki nawizuje si pomidzy ubezpieczajcym a ubezpieczonym w istotny sposb utrudnia zdefiniowanie zakresu odpowiedzialnoci ubezpieczajcego wobec ubezpieczonego, jak rwnie moliwych do zastosowania przez ubezpieczonego rodkw ochrony prawnej. Ma to praktyczne znaczenie choby w odniesieniu do omawianego w niniejszym punkcie zagadnienia uchylenia si od skutkw owiadczenia woli. Trzeba mie bowiem na uwadze, o czym szerzej mowa bdzie poniej, e zgodnie z dyspozycj art. 84 1 k.c. bd, na ktry chce si powoa strona uchylajca si od skutkw zoonego przez siebie owiadczenia woli musi dotyczy treci czynnoci prawnej. Tym samym brak jednoznacznego sformuowania treci stosunku prawnego jaki nawizuje si pomidzy ubezpieczonym a ubezpieczajcym z chwil podpisania przez niego deklaracji przystpienia, moe stanowi rwnie istotne utrudnienie w ocenie przesanek skutecznego skorzystania z uprawnienia wynikajcego z art. 84 k.c. Jak kade owiadczenie woli, rwnie deklaracja zgody na objcie ochron ubezpieczeniow moe by oceniana przez pryzmat moliwych do wystpienia wad owiadczenia woli, przy czym z uwagi na zakres problematyki objtej niniejszym
165

Wyjtkiem s tu np. Oglne Warunki Ubezpieczenia na ycie i Doycie Pareto o symbolu 2009_GBPARII_v.03 i 2009_GBPARII_v.09, gdzie wprost przewidziano, e obowizek zapaty skadki spoczywa na ubezpieczonym, jednake w pniejszych wzorcach dotyczcych tej umowy TU na ycie Europa S.A. odstpio od stosowania tych postanowie. Na marginesie naley jednak jedynie wspomnie, e ich skuteczno wobec ubezpieczonych byaby wtpliwa; co najwyej postanowienie to mona by rozpatrywa w kontekcie umowy o wiadczenie przez osob trzeci stypizowanej w art. 391 k.c. 166 Za koncepcj nawizania si midzy ubezpieczajcym a ubezpieczonym relacji kontraktowej wypowiada si M. Orlicki zob. M. Orlicki, Pozycja prawna banku w ubezpieczeniach bancassurance, Prawo Asekuracyjne 2008, nr 2, s. 68. 167 Pierwsze z wskazanych rozwiza ma zastosowanie do rzadkie i odnosi si w zasadzie jedynie do zapaty pierwszej skadki i to w zasadzie rwnie w przypadkach, gdy ubezpieczony ju wczeniej powierzy ubezpieczajcemu rodki z ktrych ma by pokryta ta skadka (np. w formie lokaty), w przypadku skadek kolejnych lub te w przypadku gdy w posiadaniu ubezpieczajcego nie znajduj si adne rodki ubezpieczonego to ubezpieczony jest podmiotem bezporednio opacajcym skadk na rachunek bankowy ubezpieczyciela wskazany w deklaracji przystpienia lub certyfikacie potwierdzajcym objcie ochron ubezpieczeniow.

131

raportem, w szczeglnoci za wypywajce ze skarg uwagi konsumentw dotyczce nieprawidowoci w procesie prezentacji umw ubezpieczenia, jak rwnie braku jednoznacznego wyeksponowania roli ubezpieczajcego, ponisze rozwaania ogranicz si tylko do tych rodzajw wadliwoci, ktre stanowi o tzw. niewanoci wzgldnej. Zgodnie z art. 84 k.c. w razie bdu co do treci czynnoci prawnej mona uchyli si od skutkw prawnych swego owiadczenia woli. Jeeli jednak owiadczenie woli byo zoone innej osobie, uchylenie si od jego skutkw prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy bd zosta wywoany przez t osob, chociaby bez jej winy, albo gdy wiedziaa ona o bdzie lub moga z atwoci bd zauway; ograniczenie to nie dotyczy czynnoci prawnej nieodpatnej ( 1). Mona powoywa si tylko na bd uzasadniajcy przypuszczenie, e gdyby skadajcy owiadczenie woli nie dziaa pod wpywem bdu i ocenia spraw rozsdnie, nie zoyby owiadczenia tej treci (bd istotny) ( 2). Z powyszego pynie wic wniosek, e aby moliwe byo skuteczne uchylenie od skutkw owiadczenia woli o wyraeniu zgody na objcie ochron ubezpieczeniow konieczne jest wykazanie zaistnienia nastpujcych przesanek: 1. Bd musi dotyczy treci czynnoci prawnej. Przenoszc to na grunt omawianej problematyki naleaoby stwierdzi, e skoro deklaracja zgody z mocy art. 829 2 k.c. obejmuje przynajmniej zgod na objcie ochron ubezpieczeniow oraz wysoko sumy ubezpieczenia, a ponadto, jak wskazano powyej, w przypadku modyfikacji wynikajcego z przepisw prawa zakresu praw i obowizkw ubezpieczajcego, w szczeglnoci za przeniesienia czci z nich na osob ubezpieczonego, take zgod ubezpieczonego na dokonanie tej modyfikacji, to bdne przekonanie ubezpieczonego na temat rzeczywistej treci przedsibranej czynnoci moe dotyczy nie tylko samej deklaracji przystpienia (jako przykad mona tu wskaza sytuacj, w ktrej konsument przystpuje do ubezpieczenia dziaajc w przewiadczeniu, e zawiera umow lokaty bankowej), ale take treci samej umowy ubezpieczenia. Konstatacja ta wydaje si by uzasadniona zwaszcza w kontekcie treci samej deklaracji, ktra odnosi si wprost do postanowie umowy ubezpieczenia i majcych do niej zastosowanie wzorcw umownych. 2. Bd musi by istotny, a zatem musi istnie uzasadnione (potwierdzone przesankami obiektywnymi) przypuszczenie, e gdyby bdzcy nie dziaa pod wpywem bdu i ocenia spraw rozsdnie nie zoyby owiadczenia okrelonej

132

treci, tj. w omawianym przypadku owiadczenia o wyraeniu zgody na objcie ochron ubezpieczeniow. 3. W przypadku, gdy owiadczenie jest skadane drugiej stronie, a tak dzieje si w przypadku omawianych umw ubezpieczenia musi zaistnie dodatkowo okoliczno wywoania bdu przez drug stron chociaby bez jej winy, albo okoliczno, e druga strona o bdzie wiedziaa lub te z atwoci moga si dowiedzie. Wymg ten nie istnieje w przypadku czynnoci nieodpatnych. Art. 86 k.c. stanowi z kolei, e jeeli bd wywoaa druga strona podstpnie, uchylenie si od skutkw prawnych owiadczenia woli zoonego pod wpywem bdu moe nastpi take wtedy, gdy bd nie by istotny, jak rwnie wtedy, gdy nie dotyczy treci czynnoci prawnej ( 1). Podstp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstpem strony, jeeli ta o podstpie wiedziaa i nie zawiadomia o nim drugiej strony albo jeeli czynno prawna bya nieodpatna ( 2). Powyszy przepis przewiduje wic, e w przypadku tzw. bdu kwalifikowanego, nie musi zaistnie ani przesanka istotnoci bdu, ani te nie musi on dotyczy treci czynnoci prawnej. W przypadku podstpu bd moe dotyczy wic rwnie sfery motywacyjnej168. Dla ustalenia, e bd zosta wywoany przez podstpne dziaanie drugiej strony konieczne jest jednak przypisanie jej dziaaniu cech umylnoci w dziaaniu majcym na celu doprowadzenie bdzcej strony do zoenia owiadczenia woli o podanej przez drug stron treci. Rezultatem skutecznego powoania si na bd owiadczenia woli (czy to w postaci podstawowej czy te kwalifikowanej) jest niewano zdziaanej pod jego wpywem czynnoci, co w odniesieniu do umowy ubezpieczenia na ycie i doycie prowadzi do konstatacji, e zachodzi bdzie sytuacja braku zgody ubezpieczonego na objcie go ochron ubezpieczeniow, a co za tym idzie rwnie samo zawarcie umowy nie bdzie moliwe, co wreszcie w konsekwencji powinno prowadzi do zwrotu caoci uiszczonych skadek. Przenoszc powysze rozwaania natury teoretycznej na grunt problematyki zawartej w niniejszym opracowaniu, trzeba zwrci uwag, e analiza treci skadnych przez ubezpieczonych deklaracji zgody na objcie ochron ubezpieczeniow pod wzgldem
168

M.in. w wyroku SN z dnia 10 wrzenia 1997 r. (sygn. akt I PKN 251/97) Sd Najwyszy stwierdzi, e Do uchylenia si od skutkw prawnych owiadczenia woli zoonego pod wpywem bdu wywoanego podstpnie wystarcza, aby bd dotyczy sfery motywacyjnej, stanowicej przyczyn zoenia owiadczenia woli (art. 86 KC).

133

moliwoci wystpienia wad owiadczenia woli w postaci bdu i podstpu, powinna by dokonywana przez pryzmat relacji, jaka wywizuje si pomidzy ubezpieczajcym (a w zasadzie przedstawicielem ubezpieczajcego) a potencjalnym ubezpieczonym. To bowiem w relacji midzy tymi podmiotami dochodzi do prezentacji informacji, ktre stanowi przesank podjcia decyzji, ktrej odzwierciedleniem s owiadczenia zawarte w deklaracji przystpienia. Jak wynika przy tym z opisw okolicznoci towarzyszcych przystpieniu do umowy, zawartych w skargach napywajcych do Rzecznika Ubezpieczonych, na tym wanie etapie dochodzi do wywoania u ubezpieczonych bdnego przekonania co do rzeczywistej treci umowy. Praktyki naruszajce interesy konsumentw na etapie zawierania i wykonywania umowy ubezpieczenia, mogce jednoczenie stanowi przykady dziaa wywoujcych bd zostay szczegowo opisane w Rozdziale III niniejszego raportu, std te przywoywanie ich w tym miejscu jest niecelowe. Naley jedynie zwrci uwag, e wykazanie ich rzeczywistego zastosowania w okolicznociach konkretnego przypadku moe stanowi istotny dowd dla wykazania, e ubezpieczony dziaa pod wpywem bdu, a co za tym idzie jego owiadczenie o uchyleniu si od skutkw owiadczenia woli zoonego w tym warunkach moe by skuteczne. W kontekcie powyszego nie mona pomin okolicznoci, na ktr zarwno zakady ubezpiecze, jak i ubezpieczajcy powouj si w odpowiedzi na skadane przez ubezpieczonych owiadczenia woli o uchyleniu si od skutkw owiadcze woli skadanych pod wpywem bdu lub podstpu. Ot najczciej pojawiajc si argumentacj dla odparcia zarzutw kierowanych przez ubezpieczonych w zakresie wprowadzenia w bd co do treci przedsibranej czynnoci prawnej, jest stwierdzenie o dorczeniu ubezpieczonym i zapoznaniu si przez nich z wzorcami umownymi majcymi zastosowanie do umowy (na potwierdzenie powyszej okolicznoci ubezpieczeni skadaj stosowne owiadczenia zawarte w deklaracji przystpienia), co w ocenie ubezpieczycieli ma stanowi dowd na to, e wywoanie bdu co do istotnych cech umowy nie byo moliwe. W tym miejscu naley jednak zwrci uwag, e cho zoenie wskazanego powyej owiadczenia istotnie moe w okolicznociach danego przypadku statuowa domniemanie rzeczywistego zapoznania si ubezpieczonego z treci umowy (zasady dowiadczenia yciowego wskazuj jednak na to, e z uwagi na obszerno i zawio treci wzorcw umownych kreujcych umow ubezpieczenia, do zapoznania si konsumentw z tymi dokumentami w rzeczywistoci nie dochodzi, nawet, jeli faktycznie zostay one im dostarczone), to jednak wymaga podkrelenia, e przede wszystkim, nawet 134

fakt zapoznania si z tekstem umowy sam w sobie nie eliminuje moliwoci dziaania w bdzie co do jej rzeczywistej treci, a ponadto nawet owiadczenie o zapoznaniu si z treci wzorcw umownych zoone na pimie moe by zakwestionowane za pomoc innych dowodw169, albowiem przede wszystkim dla wyraenia zgody na objcie ochron ubezpieczeniow ustawa nie przewiduje adnej formy szczeglnej, w tym w szczeglnoci formy pisemnej pod rygorem niewanoci, a po wtre zoenie owiadczenia o zapoznaniu si z oglnymi warunkami ubezpieczenia nie stanowi istotnego elementu takiej zgody. Jedynie na marginesie naley zwrci uwag, e sam fakt zoenia przez ubezpieczonego owiadczenia o otrzymaniu i zapoznaniu si z oglnymi warunkami ubezpieczenia jest z punktu widzenia skutecznoci zwizania go postanowieniami wzorca okolicznoci prawnie irrelewantn, albowiem okrelony w art. 384 1 k.c. obowizek dorczenia wzorca dotyczy tylko drugiej strony umowy (co zreszt w odniesieniu do tzw. grupowych umw ubezpieczenia naley uzna za rozwizanie wysoce niekorzystne), ktr w omawianym przypadku jest ubezpieczajcy. Koczc powysz cz rozwaa naley wreszcie stwierdzi, e cho uchylenie si od skutkw owiadczenia woli zoonego pod wpywem bdu lub podstpu jest z uwagi na swj skutek prawny niezwykle skuteczn form ochrony ubezpieczonego (prowadzi bowiem w konsekwencji do odwrcenia stanu rzeczy powstaego na skutek zawarcia na jego rachunek umowy ubezpieczenia) to jednak nie kada rozbieno midzy przewiadczeniem ubezpieczonego o treci umowy z jej treci rzeczywist moe podlega kwalifikacji jako bd owiadczenia woli. Nie mona bowiem wykluczy sytuacji, w ktrej informacje przekazane ubezpieczonemu przez przedstawiciela ubezpieczonego bd kompletne, rzetelne i prawdziwe, natomiast ich analiza doprowadzi ubezpieczonego do bdnego przewiadczenia o moliwym do osignicia celu umowy. Dla przykadu mona tu choby przywoa sytuacj, gdy na podstawie przedstawionej symulacji moliwych do osignicia zyskw, ubezpieczony nabiera przekonania, e jest to zysk, ktry z ca pewnoci zostanie wygenerowany. Jak bowiem stwierdzi Sd Najwyszy170, bd oznacza mylne wyobraenie o istniejcym stanie rzeczy lub mylne wyobraenie o treci zoonego owiadczenia woli, nie odnosi si do sfery motywacyjnej; nadto bd dotyczy musi stanu istniejcego w momencie zawierania umowy, nie za okolicznoci, ktre
169

Zgodnie z art. 247 k.p.c. dowd ze wiadkw lub z przesuchania stron przeciwko osnowie lub ponad osnow dokumentu obejmujcego czynno prawn moe by dopuszczony midzy uczestnikami tej czynnoci tylko w wypadkach, gdy nie doprowadzi to do obejcia przepisw o formie zastrzeonej pod rygorem niewanoci i gdy ze wzgldu na szczeglne okolicznoci sprawy sd uzna to za konieczne. 170 W wyroku SN z dnia 6 maja 1997 r. (sygn. akt II CKN 91/97).

135

nastpiy w toku wykonywania umowy, doprowadzajc stron do przekonania, e decyzja o jej zawarciu bya bdna.

136

3.

Odpowiedzialno karna

3.1. Wykonywanie czynnoci agencyjnych oraz czynnoci agenta ubezpieczeniowego bez upowanienia Zestawienie pozycji ubezpieczonego w omawianych w niniejszym opracowaniu umowach grupowego ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitaowymi (zwaszcza w kontekcie wykonywania przez niego wszystkich tych praw i obowizkw jakie s charakterystyczne dla ubezpieczajcego) z pozycj ubezpieczajcego, ktrego rola sprowadza si w istocie do porednictwa midzy zakadem ubezpiecze a ubezpieczonym w przekazaniu informacji wynikajcych z art. 13 ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej, a take porednictwa (cho nie zawsze) w zapacie skadki ubezpieczeniowej, prowadzi nie tylko do wniosku, e omawiane umowy mog by w istocie zakwalifikowane jako umowy jednostkowe (o czym szerzej bya mowa w Rozdziale II niniejszego raportu), ale rwnie, uzasadnia konstatacj, e czynnoci wykonywane przez ubezpieczajcych mog w okolicznociach konkretnego przypadku zosta zakwalifikowane jako czynnoci porednictwa ubezpieczeniowego w formie dziaalnoci agencyjnej. Jest to wniosek prawdopodobny zwaszcza w tych przypadkach, gdy ubezpieczajcy otrzymuje od ubezpieczyciela z tytuu zawarcia umowy ubezpieczenia na rachunek konkretnego ubezpieczonego jednorazowe wynagrodzenie w formie prowizji171. Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o porednictwie ubezpieczeniowym (Dz. U. Nr 124, poz. 1154 z pn. zm.), porednictwo ubezpieczeniowe polega na wykonywaniu przez porednika za wynagrodzeniem czynnoci faktycznych lub czynnoci prawnych zwizanych z zawieraniem lub wykonywaniem umw ubezpieczenia. Art. 4 pkt 1 ww. ustawy wskazuje, e czynnoci te, w zakresie dziaalnoci agencyjnej (z uwagi na charakter wizi czcej ubezpieczajcego z ubezpieczycielem, jedynie ta forma porednictwa ubezpieczeniowego moe by bowiem w omawianym zakresie przedmiotem ewentualnych rozwaa), wykonywanej w imieniu i na rzecz zakadu ubezpiecze, polegaj na pozyskiwaniu klientw, wykonywaniu i czynnoci umw przygotowawczych zmierzajcych do zawierania umw ubezpieczenia, zawieraniu umw ubezpieczenia
171

oraz

uczestniczeniu

w administrowaniu

wykonywaniu

Fakt gratyfikowania ubezpieczajcego za pomoc premii ubezpieczeniowej z tytuu przystpienia ubezpieczonego do ubezpieczenia, ktrej stawka jest szczegowo okrelona w umowie ubezpieczenia wynika z informacji udzielonych Rzecznikowi Ubezpieczonych przez TU na ycie Europa S.A. w pimie z dnia 3 wrzenia 2012 r., sprawa o sygn. RU/WSI/G/7438/AG/12.

137

ubezpieczenia, take w sprawach o odszkodowanie, jak rwnie na organizowaniu i nadzorowaniu czynnoci agencyjnych. Przenoszc to na grunt omawianej problematyki, bazujc z jednej strony na zawartych w skargach wpywajcych do Rzecznika Ubezpieczonych opisach okolicznoci zwizanych w szczeglnoci z objciem poszczeglnych ubezpieczonych umowami ubezpieczenia, z drugiej za strony na postanowieniach samych umw ubezpieczenia oraz oglnych warunkw ubezpieczenia mona stwierdzi, e katalog czynnoci agencyjnych wskazanych w ww. przepisach ustawy odpowiada w istocie czynnociom faktycznym i prawnym podejmowanym przez ubezpieczajcego. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e w odrnieniu od klasycznego modelu grupowej umowy ubezpieczenia (o ile o istnieniu takowego mona w ogle mwi, albowiem umowa grupowa jako taka nie doczekaa si regulacji ustawowej)172 do zawarcia umowy nie dochodzi z uwagi na istnienie pewnej, w niewielkim choby stopniu skonkretyzowanej grupy potencjalnych ubezpieczonych, ktrych objcie ochron ubezpieczeniow ley w interesie ubezpieczajcego. Przeciwnie, dopiero po zawarciu umowy zarwno ubezpieczyciel jak i ubezpieczajcy rozpoczynaj proces jej akwizycji. W tym procesie ubezpieczajcy podejmuje szereg czynnoci charakterystycznych wanie dla czynnoci agencyjnych poprzedzajcych sam procedur zawarcia umowy, a mianowicie organizuje i prowadzi dziaania majce na celu pozyskanie jak najwikszej liczby konsumentw, na rachunek ktrych moliwe bdzie zawarcie umowy, dokonuje prezentacji umowy uywajc przy tym szerokiego wachlarza metod marketingowych, a take podejmuje czynnoci przygotowawcze do zawarcia samej umowy. Co istotne, jak ju wyej wskazano, czynnoci te s podejmowane odpatnie, albowiem kadorazowe doprowadzenie do wyraenia przez konsumenta zgody na objcie ochron ubezpieczeniow (do tego w istocie sprowadza si bowiem przystpienie do ubezpieczenia) wie si z obowizkiem zapaty przez ubezpieczyciela wynagrodzenia na rzecz ubezpieczajcego. Ten wanie element dziaalnoci ubezpieczajcego, a wic pozyskiwanie za wynagrodzeniem potencjalnych ubezpieczonych, jest najbardziej charakterystyczny dla dziaalnoci agencyjnej. Trzeba bowiem zwrci uwag, e w przypadku umowy zawieranej na rachunek osoby trzeciej, ubezpieczajcy co do zasady nie
172

Dotychczasowa praktyka dotyczca tzw. grupowych umw ubezpieczenia wskazuje na to, e umowy te zawierane s na potrzeby skonkretyzowanej, cho nie koniecznie spersonalizowanej, grupy potencjalnych ubezpieczonych, ktrych czy z ubezpieczajcym okrelona wi, czy to o charakterze prawnym, czy faktycznym. Wi ta stanowi swoiste uzasadnienie dla zawarcia przez ubezpieczajcego umowy ubezpieczenia. Do popularnych przypadkw zawierania grupowych umw ubezpieczenia naley zawieranie tzw. umw pracowniczych, czy te umw zawieranych przez samorzdy zawodowe na rzecz swoich czonkw.

138

dziaa w celu osignicia korzyci, w kadym razie nie korzyci rozumianej jako wynagrodzenie za samo zawarcie umowy ubezpieczenia. Nie stanowi to z pewnoci causa umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek. Rwnie na etapie wykonywania umowy ubezpieczajcy wykonuje szereg czynnoci, ktre mieszcz si w katalogu czynnoci agencyjnych. Mona tu wskaza choby na porednictwo przy przekazywaniu dokumentacji zwizanej z zawarciem umowy ubezpieczenia, rozpatrywanie reklamacji zwizanych z nieprawidowociami w biecej obsudze umowy przez ubezpieczyciela, czy te wreszcie wykonywanie czynnoci zwizanych z realizacj wykupu. W tym miejscu naley wskaza, e wprawdzie zarwno regulacje kodeksu cywilnego, jak i ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej rwnie przewiduj udzia ubezpieczajcego w wykonywaniu umowy ubezpieczenia, to jednak wymaga podkrelenia, e fakt otrzymania wynagrodzenia za zawarcie umowy wyranie te czynnoci determinuje. Z tej przyczyny wydaje si wic, e czynnik wynagrodzenia za zawarcie umowy powinien by jednym z tych, ktre w sposb szczeglny rozrniaj dziaanie w charakterze porednika ubezpieczeniowego od dziaania w charakterze ubezpieczajcego, a wic strony umowy. Majc na uwadze powysze mona wic stwierdzi, e caoksztat okolicznoci towarzyszcych zawarciu umowy ubezpieczenia, gromadzeniu grupy ubezpieczonych, na rachunek ktrych zawarta zostaje umowa ubezpieczenia, a take rozkad rl pomidzy ubezpieczycielem, ubezpieczajcym oraz ubezpieczonym w omawianym segmencie umw ubezpieczenia wskazuje na istnienie uzasadnionego podejrzenia co do tego, e rola ubezpieczajcego sprowadza si tu do roli agenta ubezpieczeniowego, a czynnoci wykonywane przez jego pracownikw s czynnociami agencyjnymi. Zgodnie z ustaw o porednictwie ubezpieczeniowym dziaalno agencyjna jest jednak dziaalnoci reglamentowan. W zwizku z tym zarwno prowadzenie dziaalnoci agencyjnej jak i wykonywanie czynnoci agenta ubezpieczeniowego bez uprawnienia stanowi wystpek, za popenienie ktrego art. 47 ustawy o porednictwie ubezpieczeniowym przewiduje kar grzywny, kar ograniczenia wolnoci lub kar pozbawienia wolnoci. Tej samej karze podlega ten, kto wykonuje dziaalno agencyjn dziaajc w imieniu osoby prawnej. 3.2. Odpowiedzialno za popenienie przestpstwa oszustwa (art. 286 k.k.) Dziaanie majce na celu doprowadzenie potencjalnego ubezpieczonego do podjcia decyzji o przystpieniu do ubezpieczenia poprzez wprowadzenie go w bd, lub te 139

wykorzystanie bdu, poza tym e moe stanowi przejaw praktyki naruszajcej zbiorowe interesy konsumentw lub te przesank bdc podstaw do uchylenia si od skutkw owiadczenia woli zoonego pod wpywem bdu lub podstpu, moe stanowi take przedmiot oceny z punktu widzenia prawa karnego, w tym w szczeglnoci pod ktem wypenienia znamion czynu zabronionego stypizowanego w art. 286 k.k. Zgodnie z 1 tego przepisu przestpstwa oszustwa dopuszcza si ten, kto w celu osignicia korzyci majtkowej doprowadza inn osob do niekorzystnego rozporzdzenia wasnym lub cudzym mieniem za pomoc wprowadzenia jej w bd albo wyzyskania bdu lub niezdolnoci do naleytego pojmowania przedsibranego dziaania. Aby jednak mwi o popenieniu przestpstwa oszustwa, poza wykazaniem przesanek strony przedmiotowej przestpstwa, konieczne jest rwnie wykazanie istnienia po stronie osoby, ktra dopuszcza si tego czynu przestpczego zamiaru, przy czym z uwagi na to, e oszustwo jest przestpstwem kierunkowym, niezbdne jest wykazanie istnienia po stronie sprawcy zarwno zamiaru doprowadzenia do niekorzystnego rozporzdzenia (jakim w omawianym przypadku byoby wyraenie zgody na zawarcie na rachunek osoby ubezpieczonej niekorzystnej umowy ubezpieczenia z jednoczesnym przejciem przez t osob obowizku opacania skadek), ale te celu, jaki temu zamiarowi towarzyszy, a mianowicie chci osignicia korzyci majtkowej. Z uwagi na istnienie powyszych wymogw w zakresie strony podmiotowej przestpstwa oszustwa trzeba stwierdzi, e nie kade wprowadzenie w bd, uzasadniajce uchylenie si od skutkw zoonego pod jego wpywem owiadczenia woli, pozwala na przyjcie ustalenia, e na szkod ubezpieczonego doszo do popenienia przestpstwa oszustwa. Tym samym nie sposb w tym miejscu formuowa wniosku, e kade dziaanie przedstawicieli ubezpieczajcych, ktrzy dokonuj prezentacji umowy ubezpieczenia, w wyniku ktrej konsument podejmuje decyzj o przystpieniu do ubezpieczenia dopuszczaj si jednoczenie przestpstwa na szkod ubezpieczonego. Nie mona jednak wykluczy, e w okolicznociach konkretnych przypadkw istotnie moe doj do wypenienia znamion tego czynu zabronionego zwaszcza w tych przypadkach, gdy wynagrodzenie przedstawiciela ubezpieczajcego jest uzalenione od doprowadzenia do zawarcia umowy na rzecz konkretnej osoby ubezpieczonej. W kontekcie powyszego warto te zwrci uwag, e popenienie przez osob reprezentujc ubezpieczajcego przestpstwa oszustwa, zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 28 padziernika 2002 r. o odpowiedzialnoci podmiotw zbiorowych za czyny zabronione pod grob kary moe stanowi podstaw odpowiedzialnoci samego 140

ubezpieczajcego173, co z kolei moe skutkowa orzeczeniem wobec niego kary pieninej, przepadku korzyci lub rwnowartoci korzyci osignitej chociaby porednio z czynu zabronionego (cho tu rodek ten nie jest orzekany w sytuacji, gdy korzy lub jej rwnowarto podlega zwrotowi na rzecz innego uprawnionego podmiotu), czy wreszcie orzeczeniem okrelonych w ustawie zakazw wrd ktrych mona wymieni chociaby zakaz promocji lub reklamy prowadzonej dziaalnoci, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobw, wiadczonych usug lub udzielanych wiadcze. 3.3. Prowadzenie dziaalnoci w zakresie obrotu instrumentami finansowymi oraz dziaalnoci bankowej bez zezwolenia Jak ju bya o tym mowa w Rozdziale II niniejszego raportu, co do zasady dziaalno polegajca na przyjmowaniu i przekazywaniu zlece nabycia instrumentw finansowych, oferowaniu, nabywaniu lub zbywaniu takich instrumentw jest dziaalnoci maklersk, ktrej prowadzenie wymaga zezwolenia Komisji Nadzoru Finansowego 174. Jej prowadzenie bez wymaganego zezwolenia jest zagroone kar grzywny do 5 000 000 z175. Skonkretyzowanie si odpowiedzialnoci w tym zakresie jest uzalenione od wykazania, i umowa ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym jest w istocie umow pozorn, ktrej celem jest faktyczne wiadczenie usug maklerskich, co na gruncie art. 83 3 k.c. jest moliwe, jednake jest uzalenione nie tylko od oceny treci samej umowy, ale rwnie wykazania istnienia zgodnego zamiaru stron, co do zawarcia pozornej czynnoci prawnej176. W sytuacji, gdy dwiema stronami umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym s ubezpieczyciel i bank (a wic w ubezpieczeniach grupowych) wydaje si to do proste. Rwnie prowadzenie dziaalnoci polegajcej na przyjmowaniu rodkw finansowych i obarczaniu ich ryzykiem, a wic czynnoci z zakresu dziaalnoci bankowej,

173

Warunkiem skonkretyzowania si tej odpowiedzialnoci jest ustalenie, e czyn zabroniony zosta popeniony przez jedn z osb, o ktrych mowa w art. 3 ustawy z dnia 28 padziernika 2002 r. o odpowiedzialnoci podmiotw zbiorowych za czyny zabronione pod grob kary, jeli jej zachowanie przynioso lub mogo przynie podmiotowi zbiorowemu korzy, choby niemajtkow. Ponadto z art. 5 ww. ustawy wypywa wniosek, e odpowiedzialno ta ma miejsce gdy do czynu zabronionego doszo w nastpstwie niezachowania wymogw naleytej starannoci w zakresie doboru osb dziaajcych w imieniu podmiotu zbiorowego tudzie zapewnieniu takiej organizacji podmiotu zbiorowego, ktra pozwoliaby na uniknicie popenienia czynu zabronionego. 174 Art. 69 ust. 1 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. 175 Art. 178 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. 176 Zgodnie z art. 83 1 k.c. niewane jest owiadczenie woli zoone drugiej stronie za jej zgod dla pozoru. Jeeli owiadczenie takie zostao zoone dla ukrycia innej czynnoci prawnej, wano owiadczenia ocenia si wedug waciwoci tej czynnoci.

141

bez wymaganego zezwolenia stanowi wystpek zagroony kar grzywny do 5 000 000 z i kar pozbawienia wolnoci do lat 3177.

177

Art. 171 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. Nr 140, poz. 939 z pn. zm.).

142

Wnioski
Wsppraca ubezpieczycieli z innymi instytucjami finansowymi nakierowana na sprzeda produktw ubezpieczeniowo-inwestycyjnych nasuwa szereg wtpliwoci i zastrzee co do ich zgodnoci z porzdkiem prawnym. Wystpujce w praktyce naruszenia rwnowagi stron umw ubezpieczenia na ycie, w tym produkty z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym, nie doczekay si rwnie do tej pory regulacji prawnych ani stanowczego dziaania nadzorczego. Praktyka wskazuje, i wyjtkowo dynamiczny rozwj tego segmentu rynku coraz powaniej narusza interes ekonomiczny coraz wikszej grupy konsumentw. Wydaje si take, i stan, w ktrym przez wiele lat umowy ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym nie byy przedmiotem szczegowych analiz doprowadzi do obecnej sytuacji, w ktrej indywidualni konsumenci trac setki tysicy zotych wskutek dziaa osb nakierowanych wycznie na osignicie przychodu z pominiciem regu etycznych czy uczciwoci kupieckiej. W efekcie tego, co jednoczenie wynika z analizy skarg, ktre wpyny do Rzecznika Ubezpieczonych, wobec poczenia w jednej umowie elementw umowy ubezpieczenia oraz umowy inwestycyjnej, konsument nie otrzymuje ani naleytej ochrony ubezpieczeniowej jego ycia i zdrowia, ani oczekiwanego zysku z podejmowanej inwestycji, niewiadomie finansujc gwnie dziaalno zakadw ubezpiecze i bankw. Ponadto, analizujc faktyczn rol ubezpieczajcego i ubezpieczonych naley stwierdzi, i grupowe umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym s de facto umowami indywidualnymi, w czci przypadkw oferowanymi przez osoby wykonujce czynnoci porednictwa ubezpieczeniowego oraz dziaalno maklersk bez odpowiednich uprawnie, co niewtpliwie ma znaczcy wpyw na coraz powaniejsze naruszenia praw konsumentw przy sprzeday tego typu produktw. Nie czekajc na zmian prawa, istnieje aktualnie szereg moliwoci prawnych podjcia skutecznych dziaa w zakresie ochrony konsumentw umw ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Do tej pory niestety wykorzystano niewiele z nich, a wydaje si, e przyszed najwyszy czas aby stanowczo ograniczy patologie toczce ten segment rynku. Podejmujc dziaania przywracajce rwnowag na rzecz konsumentw, naley wzi pod uwag fakt, i ubezpieczyciele we wsppracy ze swoimi partnerami biznesowymi, dynamicznie zmieniaj zasady obowizujce w poszczeglnych produktach, tworz nowe wzorce umw, dopasowujc je gwnie do swoich (nie konsumentw) potrzeb. Wida to np. w odniesieniu do opat pobieranych w 143

ubezpieczeniach na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym. Pocztkowo, opata likwidacyjna w przypadku zbyt wczesnego rozwizania umowy ubezpieczenia powodowaa zatrzymanie znacznej czci (a najczciej caoci) wpaconych przez ubezpieczonego rodkw. Obecnie, w zwizku z zakwestionowaniem na drodze sdowej zapisw dotyczcych opat likwidacyjnych, wysokie opaty obciajce konsumentw pobierane s ju na pocztku umowy, opakowane tylko w odmienne nazewnictwo. Przeprowadzone badania pokazuj rwnie, e zawarcie umowy ubezpieczenia na ycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitaowym wie si dla konsumenta z ogromnym ryzykiem dotyczcym nie tylko zawarcia umowy, ktrej skutkw konsument nie rozumie, ale rwnie moliwoci utraty pienidzy. Wydaje si, e z tych wzgldw tak skomplikowane, a tym samym niezrozumiae umowy nie powinny by oferowane osobom, ktre maj niewystarczajc wiedz na temat umw ubezpieczenia, szczeglnie w przypadku, gdy przychodz do instytucji zaufania publicznego banku, z zamiarem bezpiecznego ulokowania i pomnoenia oszczdnoci. Wydaje si rwnie, e ubezpieczyciele, banki oraz porednicy finansowi i ubezpieczeniowi, ktrzy z premedytacj doprowadzili do zawarcia przez konsumentw niekorzystnych umw, powinni ponie na tyle dotkliwe konsekwencje swoich dziaa, aby po pierwsze uzyskane korzyci nie byy wysze od poniesionej kary, a po drugie, aby skutecznie wyeliminowa i zniechci na przyszo do stosowania praktyk opisanych w niniejszym raporcie.

Raport przygotowali pracownicy i eksperci Biura Rzecznika Ubezpieczonych: mec. Anna Gadomska-Orowska, Wojciech Kamieski, Cezary Orowski, Magorzata Wicko

144

You might also like