U. Fischer, B. Siemund - Borelioza. Poradnik Dla Pacjentów

P olska
Ute Fischer Bernhard Siegmund
Borelioza
Poradnik dla pacjentw
Wydanie I polskie pod redakcj Katarzyny Maks i Anny Kolbe-Panek
W przypadku boreliozy nie ma objaww, ktre nie w ystpuj - tak opisuj eksperci rnorodno dolegliwoci. Przy blach mini, puchniciu i zapaleniu staw w lekarze bez w iedzy na tem at boreliozy typuj autom atycznie na reumatyzm lub fibromialgi, naw et kiedy brakuje typowych parametrw laboratoryjnych.
Borelioza
Poradnik dla pacjentw
Ute Fischer Bernhard Siegm und
Wydanie I polskie pod redakcj Katarzyny Maks i Anny Kolbe-Panek
M ed P h a rm P o ls k a
Redakcja naukowa: Katarzyna Maks, dr Anna Kolbe-Panek

T um aczenie: Joanna O w oc-L cm pach Redakcja jzykow a: A nna Sawiska O pracow anie skorowidza: dr Anna K olbe-Panek Z e w zgldu na stay postp w naukach m edycznych lub o dm ienne opinie na tem at leczenia, ja k rw nie m oliw o w ystpienia bdu, W ydaw nictwo prosi, aby w trakcie podejm ow ania decy zji terapeutycznej uw anie ocenia inform acje zam ieszczone w niniejszej ksice, zwaszcza dotyczce lekw now ych lub rzadko stosow anych. Inform acje dotyczce praktycznego stoso w ania lekw odpowiadaj poziom ow i aktualnej w iedzy m edycznej. Z a daw kowanie i sposb podaw ania le k w jest odpow iedzialny uytkow nik. P rosim y zapozna si z inform acjam i p ro ducenta przed zastosow aniem leku. N azw y handlow e s praw nie chronione, naw et wwczas, gdy nie zostay specjalnie oznaczone.
D zieo w caoci je st chronione praw em autorskim . adna z czci tej ksiki nie m oe by w jakiejkolw iek form ie publikow ana bez uprzedniej zgody W ydawnictwa. D otyczy to rw nie sporzdzania fotokopii, m ikrofilm w, tum aczenia oraz przenoszenia danych do system w ko m puterow ych. IS B N 978-83-60466-37-7
Tytu w ydania oryginalnego w jzy k u niem ieckim :
Borreliose. Zeckeninfektion mit Tarnkappe

By U te Fischer, B ernhard Siegm und 5th edition 2007 by S. H irzel Verlag BirkenwaldstraBe 44, D -70191 Stuttgart Ali rights reserved
2008 C opyright for the Polish edition by M ed P h arm Polska
M ed P h a rm
P o ls k a
ul. Pow stacw lskich 28-30 53-333 W rocaw w w w .m edpharm .pl Skad i przygotow anie do druku: Luiza Pindral Projekt okadki: Luiza Pindral
Spis treci
Przedmowa Wstp Historia rodziny Polly Murray Kleszcze nie spadaj z drzew Choroby przenoszone przez kleszcze Ukucie przez kleszcza Objawy i przebieg choroby Bdne i kopotliwe rozpoznania Neuroborelioza Przetrwae dolegliwoci (pna manifestacja) Borelioza w trakcie ciy Borelioza u dzieci Borelioza w internecie Poszukiwanie lekarza Rozpoznanie - puzzle z nieuporzdkowanymi elementami Leczenie Przyczyny niepowodzenia leczenia Pna i przewleka borelioza Rehabilitacja i leczenie blu w boreliozie Efekty uboczne leczenia Alternatywne metody oraz nowe sposoby leczenia i zmniejszania blu Jak unika kleszczy? Skuteczna i nieskuteczna profilaktyka Szczepienia przeciwko boreliozie? Kiedy mona uzna borelioz za chorob zawodow? Przypadki z ycia Grupy wsparcia Dodatkowe wskazwki Literatura Informacje na temat boreliozy w Internecie Indeks 6 7 9 11 16 22 26 40 46 53 55 56 58 59 63 77 91 95 98 105 110 127 130 132 133 137 139 141 143 144
B o r e lio z a - c h o r o b a p r z e n o s z o n a p r z e z k le s z c z e
Przedmowa
Kleszcze przenoszce borelioz czaj si wszdzie. Tysice ludzi zapada na t chorob, ale nie s oni wiadom i skd pochodz ich ble. W ikszo lekarzy je st bezsilnych, poniew a nie m ieli boreliozy w sw oim planie ksztacenia. N iniejsza ksika pisana przez chorych dla chorych pomaga w postaw ieniu diagnozy, przygotowaniu si do roz m owy z lekarzem oraz radzeniu sobie z fizycznymi i psychicznymi dolegliwociami. D obrze wiedzie: im wczeniej odkryje si chorob, tym bardziej praw dopodobne b dzie cakowite wyleczenie. Lato, 2000 r. Zadziwiajce, jak wszystko ulego zm ianie w cigu zaledwie dw ch lat. M edia coraz czciej inform uj o boreliozie. Rozwija si diagnostyka i powstaj now e m odele le czenia, ktre stawiaj pod znakiem zapytania dotychczasow w iedz i rozum ienie cho roby. Zim a, 2003 r. Borelioza z roku na rok staje si coraz bardziej znana. D ostpne s liczne materiay inform acyjno-edukacyjne dla pacjentw i zainteresow anych osb. Zaczynaj si take pojawia grupy wsparcia dla chorych na borelioz, ktre nios pom oc zrozpaczonym, niepew nym i przestraszonym . Cigle jeszcze m ona jed n ak znale niefachowe i bdne informacje na tem at tej choroby. Pacjenci pielgrzym uj wic czasem miesicami i latami do jednego lekarza do innego w nadziei na znalezienie specjalisty. Diagnostyka serologiczna bywa zawodna. N iektrzy lekarze w ierzcy w ycznie w ynikom laboratoryjnym odmawiaj jed n ak rozpoczcia terapii, m im o e objawy s czsto bardzo typowe dla boreliozy. Pacjenci z negatywnym i wynikam i testw laboratoryjnych s odsyani, uznawani za sym ulan tw albo kierowani na terapi psychosomatyczn. O becnie obowizujce wytyczne leczenia i diagnozowania boreliozy s przestarza e. Rozporzdzenia te s rozpow szechnione na caym Swiecie. Jak wic lekarze maj si orientowa? Cigle jeszcze nie jest dobrze, Lato, 2006 r.
W stp
Wstp
B.QrdiQzsz .Lyui..choroba przsnoszoiis .p.rz6iJki.6jizcz

U kucia kleszcza nie zawsze s obojtne. Te podstpne pasoyty nie tylko ss na sz krew, ale m og w niej pozostawia niebezpieczne chorobotw rcze zarazki - krtki
Borrelia.
Borelioza z Lyme (BL, krtkow nica kleszczowa) to przewleka, w ieloukadow a choroba przenoszona przez kleszcze, a wywoywana przez krtka Borrelia burgdorferi. Kliniczne objawy zaczto opisywa jako niezalene schorzenia ju w X IX wieku. N a pocztku 20. stulecia po raz pierwszy scharakteryzowano obrczkowat, powikszajc si obw odow o zm ian skrn. Podejrzewano, e powstaa ona w wyniku ukucia przez kleszcza i nazwano j rum ieniem w drujcym (EM - erythema migrans). Pierwszy przy padek EM opisano w Polsce w 1948 roku, jed n ak zachorowania na borelioz z Lyme zaczto rozpoznawa dopiero pod koniec lat 80. W latach 90. scharakteryzowano take ogniska endem icznego wystpowania boreliozy w naszym kraju. W 1997 roku rzecznik prasowy N iem ieckiego Zielonego Krzya opublikow a dane powiadczajce 30-60 tys. zachorow a na rok w N iem czech. W lipcu 1998 roku dane te musiay zosta skorygowane ju na 40-80 tys. W tym samym czasie Instytut R ober ta Kocha w Berlinie i N arodow y O rodek Referencyjny dla Boreliozy w M onachium wskazywa na 100 tys. zachorowa. Po salmonellozie, borelioza jest drug co do czsto ci chorob zakan w Niem czech. W Polsce najwicej przypadkw pochodzi z woje w dztw podlaskiego, opolskiego, mazowieckiego, warm isko-mazurskiego i kujawsko-pom orskiego. N ik t nie odway si okreli, ja k wielk sum naley wyda na diagno styk i leczenie jeszcze niestw ierdzonych przypadkw boreliozy, ktre zostay rozpo znane jako reum atyzm lub inne kopotliwe choroby ja k np.: fibromialgia, depresje. Tylko 40% zakaonych przypom ina sobie to pozornie banalne wydarzenie, jakim jest ukucie przez kleszcza. Poniewa wikszo objaww pojawia si dopiero po wielu dniach, tygodniach lub miesicach, ani pacjenci, ani lekarze nie wi obu tych zda rze. D odatkow trudnoci s zmieniajce si objawy choroby, symulujce wiele in nych dolegliwoci. Borelioza z Lyme jest chorob, o ktrej nie nauczano w procesie ksztacenia wikszoci dzisiejszych lekarzy rodzinnych i specjalistw w rednim wieku. Jeszcze w 1985 roku
jeden z lekarzy zapewnia mnie, e europejskie kleszcze nie przenosz boreliozy. Kolejny lekarz, m im o w ielu ladw po ukuciach, zleci pacjentce wycicie tkanki miniowej z ram ion i ud, poniewa podejrzewa chorob mini. W kocu inny lekarz przepisa jej masae tkanki cznej i zaleci rolinne rodki przeczyszczajce. Pozwol Pastwo, e si bliej przedstaw im y N ie jestem y lekarzami, lecz dziennika rzam i i jednoczenie, z pow odu wasnej choroby, pacjentami. Wierzymy, e w rozm o wie ze specjalistami, grupam i udzielajcymi pom ocy i innym i chorym i, uda nam si uzupeni braki w iedzy na tm at boreliozy oraz uatwi dialog m idzy lekarzami i pa cjentami. Zaley nam na uatw ieniu stawiania roszcze w stosunku do wiadczenio dawcw, tj. kasy chorych, zakadw ubezpieczeniow ych oraz zwizkw zawodowych. Majc na uwadze fakt, e w iedza o boreliozie, jej diagnostyka i leczenie, dopiero w ostatnich pitnastu latach znalazy waciwe miejsce w fachowej literaturze m edycz nej, szkoleniach i badaniach naukow ych, choroba ta stanowi now e zagadnienie dla w ielu lekarzy. A pelujem y do Pastwa, jako pacjentw, abycie byli wiadom i swojej choroby. U pr, ch pogbiania wiedzy, odwaga i dyscyplina dadz Pastwu si do zapanowa nia nad dolegliwociami i szczliwego pokonania boreliozy.
Ute Fischer i Bernhard Siegmund
Historia rodziny Polly Murray
Historia rodziny Polly Murray
Polly Murray - silna kobieta

Polly M urray po przeprow adzce do Lyme w stanie C o n n e c tic u t w U S A w 1959 ro k u zau w ay a u wszystkich czonkw rodziny rzadkie dolegliwo ci d erm ato lo g iczn e, staw ow e i n eu rologiczne: obrzknite kolana, zapalenie m igdakw podniebiennych, ble gowy, sztywno karku, zapalenia garda i krtani, specyficzne wysypki skrne, gorcz k oraz dolegliwoci odkowo-jelitowe. Po lecze niu antybiotykam i objawy ustpoway, ale tylko przejciowo. W ielokrotnie pojawiao si i znikao zaczerwie nienie w ksztacie krka i piercienia (erythema m igrans). Podejrzenie w ysunite przez rodzin, e w szystko m oe m ie zw izek z uku ciem przez kleszcze, zostao odrzucone przez miejscowych le karzy. Prawie 30 lekarzy rnych specjalnoci przez 15 lat bezskutecznie starao si ustali waciw dia P o lly M u r r a y (fot. E.K. J o h n s o n ) gnoz, do m om entu, gdy matka Polly, odkrya, e inni ludzie, mieszkajcy w ssiedztwie i okolicy, cierpi na podobne dolegliwoci, a troje z nich m ogo si porusza tylko o kulach. W zia w ic spraw w swoje rce. Razem z m atkam i innych chorych dzieci zebraa dane na tem at choroby, odbya rozm ow y z le karzami i doprow adzia w 1975 roku, 16 lat po w ystpieniu pierwszych dolegliwoci, do rozpoczcia bada naukowych nad t zagadkow chorob przez dr. Allena Steerea z Kliniki Reumatologicznej U niw ersytetu w Yale. Poszukiwania czynnika wywoujcego dolegliwoci byy skomplikowane. Problem tkwi w tym, e w praw dzie ponad 20% pacjentw kojarzyo pojawienie si erythema migrans z ukuciem przez kleszcza, ale naukow cy pocztkowo poszukiwali w irusa i riketsji jako czynnikw sprawczych. Podejrzenie Polly M urray, e w inne s kleszcze, potw ierdzio si dopiero w 1978 roku, kiedy jed en z pacjentw zachowa na pamitk przestpc i przedoy go przy badaniu.
10
W 1980 roku zdem askowano czynnik zakany boreliozy z Lyme jako wraliw na penicylin, nieropotw rcz bakteri. W 1981 roku dr Willy Burgdorfer z N arodow ego Instytutu Zdrow ia, z laboratorium Rocky M ountains w H am ilton w M ontana (USA), bada kilkaset kleszczy twardych i znalaz w ich jelitach nadzwyczaj due krtki. C h o dzio o form y bakterii, ktre byy 10-20-krotnie wiksze ni bakterie wywoujce za palenie puc. O d nazwiska odkrywcy ten typ krtka Borrelia nazwano Borrelia burgdotferi. O prcz opisywanej w U SA Borrelia burgdotferi, za przyczyn znacznego zrnicow a nia obrazu klinicznego choroby odpow iedzialne s take wystpujce w Europie Bor relia garinii i Borrelia afzelii.
Kleszcze nie spadaj z drzew
11
N a wiecie wystpuje okoo 850 gatunkw kleszczy. Te gatunki dziel si na trzy ro dziny: kleszcze mikkie, tw arde i m niej zbadane gatunki mieszane, ktre wystpuj tylko w Afryce. Kleszcze m ikkie (obrzezki), w przeciwiestwie do kleszczy twardych, nie maj na grzbiecie pancerza. Preferow anym przez nie gospodarzem s gobie. U k u cie ludzi przez te kleszcze nie m usi wywoywa boreliozy, ale m oe by przyczyn ci kich reakcji alergicznych. Najczciej wystpujc rodzin kleszczy w rodkowej i poudniow ej Europie s kleszcze twarde, do ktrych zalicza si 675 podrzdw Ixodes ricinus (kleszczy pospoli tych, dawniej nazywanych kleszczami pastwiskowymi). S one gwnym i przenosicielami boreliozy i w irusw zapalenia opon mzgowych. W Polsce maj idealne w arunki do rozw oju w w ojew dztw ach pnocno-w schodnich. Pasoytuj na duej liczbie zwierzt i ludziach.
Wyitppwanieiregiony^zageszczenie
Poniewa wikszo chorb wywoywanych przez krtki, ja k leptospiroza (choroba przenoszona na ludzi przez zwierzta) i krtkow ica tropikalna (m alinow opodobne uszkodzenia skry i tkanek) w ystpuje przew anie w Afryce, poudniow ej Ameryce i poudniow o-w schodniej Azji, niem ieccy lekarze do 1985 roku byli pewni, e euro pejskie kleszcze nie m og przenosi boreliozy. Dzisiaj wiadom o, e caa pkula p nocna, take z obszarami szczeglnie naraonym i, naley do obszaru rozprzestrzenie nia si boreliozy, ja k i podobnych chorb wywoywanych przez ukucie kleszcza. Ryzyko wystpienia boreliozy znacznie zwikszaj szczury z miejskich parkw. Ba danie opublikowane w 1996 roku przez p ro f Franza-Rainera M atuschk z Charite w Ber linie wykazao, e szczury trzydziestokrotnie czciej przenosz kleszcze ni myszy Ww czas bya mowa o duych parkach miejskich w Londynie, Pradze i Baltimore. M ona jednak przyj, e kleszcze spotyka si wszdzie, gdzie gryzonie wabione s resztkami jedzenia: na odkrytych basenach, w parkach miejskich, na murawie obiektw sportowych, na placykach zabaw dla dzieci. Najczciej spotyka si m odziecze postacie tych paj czakw, tzw. nimfy, ktre znane s z przenoszenia infekcji.
12
Rozprzestrzenianie si barwnych kleszczy Zdarza si, e kleszcze przywlekane s do nas z innych krajw. Z reguy jed n ak nie zadomawiaj si one w naszym klimacie. W yjtkiem je st kleszcz derm acentor (barwny kleszcz), ktry przywdrowa do nas z okolic M orza rdziemnego. D w ukrotnie wik szy ni norm alne kleszcze i obdarzony m arm urkow ym ciaem kleszcz barw ny zasiedla now e okolice, praw dopodobnie w skutek przenoszenia przez ptaki w drow ne. Dotychczas w yizolow ano dwa rodzaje kleszczy. Dermacentor marginatus przenosi zakaenie gorczk Q . N ie m usi doj do ukucia, poniewa czynnik chorobotw rczy rozprzestrzenia si w raz z odchodam i kleszcza przez powietrze. D r R ainer O ehm e z U rzd u Z drow ia B adenii-W irtem bergii wie o okoo 300 przypadkach gorczki Q zdiagnozowanych w cigu roku; przypuszczalnie jest ich jed n ak znacznie wicej. D rugi rodzaj zwany je st kleszczem kowym, Dermacentor reticulatus. Przenosi on pierwotniaka Babesia canis i w yw ouje tzw. malari psi. Jest ona najczciej m iertelna dla psw, ale nie stanowi zagroenia dla ludzi. N aley jed n ak zachowa ostrono w przypadku zaraonych psw. Kleszcze na urlopie Kleszcze czaj si we w szystkich europejskich krajach, szczeglnie w Belgii, Danii, N iem czech, Finlandii, we Francji, w Grecji, Wielkiej Brytanii, Irlandii, w e W oszech, na Litwie, w Hiszpanii, Czechach, Turcji, na U krainie, Biaorusi, w Polsce i Austrii. Kto wierzy, e u n ik n ie kleszczy w zim ie, nie p ow inien spdza tej pory ro k u na Wyspach Kanaryjskich lub w okolicach M orza rdziemnego, gdzie um iarkow ane tem peratury nie zmuszaj ich do snu zimowego. Kleszcze z C ypru s czsto zainfekowane rnym i rodzajami riketsji, ktre prze nosz tzw. gorczk od ugryzienia kleszcza, ktra nie jest tosama z borelioz, pom i m o e wyw ouje podobne objawy jak stan grypowy: ble gowy, dreszcze, ble mini, gorczk, a pniej uszkodzenie skry. Take kontynent afrykaski nie je st bezpieczny: kleszcze zagraaj nam szczegl nie w Egipcie, Republice Poudniow ej Afryki i w Republice Kongo. Rwnie w USA, gdzie borelioza je st drug po H IV najczciej wystpujc infekcj, bakterie spotyka si we wszystkich stanach, szczeglnie czsto w C onnecticut, Kalifornii, Massachusetts, M innesocie, New adzie, N ew Jersey, N ow ym Jorku, O regonie, W isconsin. W Kana dzie w prow incjach A lberta, M anitoba, N o w a Szkocja, O n tario , Q uebec. W Azji w C hinach i Japonii, w caej Australii: wszdzie. Jedynie w N ow ej Zelandii, m im o wy stpowania tam kleszczy, do 2008 roku, tzn. do roku wydania tej ksiki, nie w ystpo way adne zachorowania.
13
Zagszczenie M ona zaoy, e jed n a trzecia dojrzaych kleszczy przenosi bakterie wywoujce borelioz. Najczciej do zakaenia czowieka dochodzi przez kontakt z nim fam i, m a ymi i jednoczenie najagresywniejszymi form am i rozw ojowym i kleszy. Stwierdza si u nich 10-20-krotnie wiksz liczb krtkw ni u pozostaych postaci kleszczy, dlate go najwicej przypadkw zachorow a przypada od maja do sierpnia, czyli w okresie erowania nimf.
Naturalne rodowiska
N aturalne rodowiska wystpowania kleszczy to cile okrelone tereny (lasy, krzewy, tereny kowo-lene), biotopy, w ktrych yj zwierzta-gospodarze (dzikie zwierzta, ptaki, zajce, myszy). Kleszcze i zwierzta, rw nie dom owe, tworz rezerw uar dla Bor
relia.
Przestrze yciowa kleszczy

Kleszcze szybko si dostosow uj do now ych warunkw. M ona je spotka nawet na znacznych wysokociach, do prawie 2000 m n.p.m ., w w ilgotnych korytach rzek, na wyspach subarktycznych, w tropikach i na suchych obszarach pustynnych. Preferuj jednak zielone obszary z podszyciem, paprocie i trawy, szczeglnie przejcia midzy lasem liciastym a iglastym. M ona je znale w yw opotach i krzew ach, przede wszystkim w jeynach, leszczynach, m alinach i dzikim bzie czarnym. Razem z lisami, zajcami, psami i kotami dostaj si one take do naszych przydom ow ych ogrdkw. W Polsce ponad 40 gatunkw zwierzt, ssakw oraz gadw, peni rol gospodarzy dla kleszczy. D o tego zalicza si take ptaki, ktre poprzez swoje migracje odpowiedzialne s za rozpow szechnianie kleszczy na wiecie. W zalenoci od stadium rozwoju, kleszcze wspinaj si maksymalnie na wyso ko 1,5 m etra. Najczciej dojrzae osobniki mskie i eskie spotyka si na wysoko ci do 80 cm, nim fy - na okoo 40 cm i larwy - nie wyej ni 20 cm. Jeli jest za zim no lub za gorco, zakopuj si w ziemi lub ukrywaj si pod limi. D opiero pierwsze krople rosy i ciepy deszcz wabi je na wiato dzienne. Najbardziej aktywne s latem przed poudniem , wczesnym wieczorem i noc. Wypezaj ze swoich kryjwek i czekaj na gospodarza. Z a pom oc tylnej pary odny czepiaj si dba lub
14
gazek i rozstawiaj przednie odna w celu schwytania ofiary. N a najbardziej wysuni tej do przodu parze odny znajduje si tzw. narzd Hallera. Dziki w oskom czucio w ym pozbawione oczu kleszcze s w stanie odbiera bodce termiczne, chemiczne i ru chowe. Jeli kleszczowi pasuje ofiara, wbija si w jej ciao za pomoc narzdu sscogryzcego. Zagraa to szczeglnie dolnym partiom ciaa, a w szczeglnoci okolicom krocza. W tym sabo w idocznym miejscu ciaa m ona nie zauway wdrujcego rum ie nia, pierwszego objawu ostrzegawczego.
Im m odszy jest kleszcz, tym niej um iejscow iona je st jego przestrze yciowa. Larwy napadaj na gospodarzy: mysz dom ow i len, w niszych warstwach rolin. N im fy maj wikszy horyzontalny i w ertykalny zasig dziaania i trafiaj na mae i redniej wielkoci ssaki i ptaki. D ojrzae kleszcze poruszaj si po obszarze o rednicy okoo 5 m , s jed n ak transportow ane na znacznie wiksze odlegoci dziki swoim gospoda rzom .
Cykl yciowy kleszcza

Przebiega od jaja do dojrzaego pciowo kleszcza przez trzy stadia rozwojowe i trwa z reguy dwa do trzech lat. Samice kleszczy w kadym stadium potrzebuj jedynie spo ycia pewnej iloci krwi. D ojrzaa samica utacza ofierze do 5 m ililitrw krwi. N a ko cu posiku kleszcz m oe powikszy swoj wag naw et 200-krotnie. Samce kleszczy w praw dzie rw nie kuj, ale nie ss. W iosn samica kleszcza skada do ziemi jaja. Jednorazow o moe ich zoy do 3000. Latem wykluwaj si z nich larwy. N ie m ona ich zobaczy goym okiem, poniewa w pierwszych dw ch dniach ycia s one jeszcze bezbarwne. M og ju jednak ku i ssa, a take zainfekowa borelioz. Jeli od razu znajd one gospodarza - bezpored nio na ziemi, np. mysz, nogi ludzi - jeszcze latem rozwijaj si z nich nimfy. Jeli pierw sze spoycie krwi nastpi dopiero latem, stadium rozwojowe opnia si, a do nastp nej wiosny. Jeli larwom uda si, zarw no na wiosn, ja k i zim (ju jako nimfy), wy ssa troch krwi, przeistaczaj si tylko przez je d n o zim owanie w ziemi w dojrzae, dorose kleszcze. Samce kopuluj z osobnikam i eskimi podczas ostatniego spoycia krwi, a nastpnie gin.
15
Tak mikroskopijne mog by kleszcze przed spoyciem krwi Larwy wielkoci okoo 0,6 m m , pocztkowo bezbarwne, najlepiej w idoczne s na py sku psa. Nim fy, najczstsi napastnicy, wielkoci okoo 1 m m , s tylko wdrujcym p u nktem . D orose samce kleszczy maj okoo 2,5 m m . Samice osigaj wielko 2,4 4,8 m m .
Borrelia burgdorferi. Bakterie o krtkowatym ksztacie, zostay po raz pierwszy rozpoznane jako czynnik w yw oujcy chorob z Lyme w 1981 roku. M yszy s rezerwuarem dla bakterii przenoszcych chorob z Lyme. Krtki przechodz na nie poprzez ssce krew larwy.
'O
Bakterie przetrwaj podczas przem iany larw w nim fy i nastpne stadia rozwojowe kleszczy.
Zainfekow ane nimfy, erujce na myszach, m og przenie Borrelia.
Samica kleszcza
Larwa kleszcza
Nim fa
Bakterie nie gin podczas przem iany n im f w dorose osobniki kleszczy. Zainfekow ane larwy i nim fy kleszczy, ssce krew z ludzi, mog przenosi Borrelia.
Sarny i zwie rzyna ow na u m oliw iaj m noenie si kleszczy.
Zainfekowane samice kleszczy, ssce krew z ludzi, mog przenosi Borrelia.
Rozwj kleszczy i droga przenoszenia

Borrelia
16
Choroby przenoszone przez kleszcze
Nie myli: WZM i borelioza N ajbardziej znane choroby przenoszone przez kleszcze s czsto m ylone zarw no przez pacjentw, ja k i specjalistw. N a haso kleszcze pojawia si zazwyczaj odpo wied zapalenie opon m zgow ych i szczepienie na W Z M . Pozwol Pastwo, e wyjanimy t kwesti.
Wczesnoletnie odkleszczowe zapalenie mzgowia (WZM) i borelioza: dwie catkowicie rne choroby
Jedyna w splna cecha obu chorb to przenoszenie ich przez kleszcze. M og one transportow a w swoich jelitach zarw no w irusy W Z M , ja k i krtki Borrelia czy inne czynniki chorobotw rcze. W kleszczach znaleziono dotychczas dziesi rnych czynnikw zakanych. M og by one jednoczenie przeniesione na ludzi oraz towarzyszy chorobie jako tzw. w spzakaenia ze szczeglnie cikimi objawami neurologicznym i. Borelioza jest chorob bakteryjn, ktr m ona leczy antybiotykami. W Z M jest chorob wirusow, w leczeniu ktrej antybiotyki nie pomagaj. Przeciwko W Z M m o na si natom iast zaszczepi, przeciwko boreliozie jeszcze nie. Kleszcze z krtkam i Bor relia wystpuj praktycznie na caym wiecie; kleszcze z W Z M (najczciej z jednocze snym zakaeniem Borrelia) na okrelonych obszarach, przed ktrym i zawsze szczegl nie si ostrzega. Podczas gdy w Europie rodkowej blisko jed n a trzecia kleszczy je st zainfekowana Borrelia, w irus W Z M stwierdzany jest tylko w okoo jednej .setnej kleszczy. W yjtkiem s tereny endem iczne dla W Z M , naturalne ogniska z du gstoci wystpowania kleszczy zakaonych, ktre w atlasie W Z M oznaczone s jako czerwone obszary ryzy ka. Tam wskanik ryzyka siga 30%. D ue ogniska W Z M w ystpuj w N iem czech, Estonii, Chorwacji, na otwie, Li twie, w Austrii, Polsce, Rosji, Szwecji, Szwajcarii, Sowacji, Czechach i na Wgrzech. Zachorowania na W Z M w ystpoway take w Albanii, Boni-H ercegow inie, Finlan
17
dii, Francji, Grecji, w e W oszech, w ja p o n ii, Lichtensteinie, M odawii, pnocnych C hinach, N orw egii, Republice Sowackiej, na U krainie i Biaorusi. W Polsce od w ielu lat zachorowania na W Z M wystpoway gwnie na terenach endem icznych w w ojew dztw ie podlaskim i w arm isko-m azurskim . O d 1993 roku liczba zgoszonych zachorow a pokanie wzrosa w porw naniu z okresem poprzed nim i co roku zgasza si od 181 do 267 now ych przypadkw.
Ryzyko z^k^zGniH
D o zakaenia borelioz dochodzi przy bezporednim kontakcie kleszcza przenoszce go krtki Borrelia z czowiekiem w w yniku przedostania si liny lub w ym iocin paso yta przez skr ofiary. Jeli wczenie usunie si kleszcza, ryzyko zakaenia zmniejsza si, poniewa uwaa si, e do zakaenia potrzebny je st okres co najmniej 24 godzin. Kleszcza naley wic m oliwie szybko usun i zabi. Trzeba przy tym uwaa, eby nie zgnie pasoyta szczypcami lub palcami i nie spowodowa wstrzyknicia jego za wartoci pod skr. Zwiksza to znacznie ryzyko natychmiastowej infekcji. Inaczej jest w przypadku W ZM . Wystarczy, e zainfekowany w irusem kleszcz ukuje czowieka, a ryzyko infekcji W Z M od razu jest bardzo due. O koo 90% wszystkich infekcji W Z M przebiega bez lub tylko z agodnie w yraonym i objawami klinicznymi, ja k np. ble gowy. 10% infekcji W Z M tw orzy zagraajcy yciu obraz chorobow y z cikimi, trw aym i uszkodzeniam i neurologicznym i. W 1999 roku borelioz zgaszano przede w szystkim w wojewdztwach podlaskim i w arm isko-m azurskim , natom iast w 2005 roku odnotow ano w zrost liczby zachoro w a w caej Polsce. Tak znaczny, prawie piciokrotny w zrost liczby zachorowa, jest w duej m ierze zwizany z popraw rozpoznaw alnoci objaww boreliozy, jak rw nie z przem ian w arunkw klimatycznych, sprzyjajcych rozwojowi kleszczy.
Podwjna infekcja: WZM i borelioza

Poniewa kleszcze m og przenosi jednoczenie zarwno krtki Borrelia ja k i w irusy W ZM , podw jne infekcje s m oliwe na obszarach szczeglnie zagroonych W ZM . M og przebiega, po rnym okresie wylgania, z bardzo cikimi komplikacjami neu rologicznymi.
18
Co to s Borrelia?
B orrelia to krtkowata, ruchliw a bakteria G ram -ujem na naleca do rodziny Spirochaetaceae. Jej rednica w ynosi 0,3-0,5 fj.m, dugo 20-30 firn i tworzy 3-10 zwojw.
Z pow odu czstych zm ian zachodzcych w m ateriale genetycznym (D N A ) tych bak terii, atwo dochodzi do zm ian budow y biaek pow ierzchniow ych (OspA, OspB), co znacznie utrudnia diagnostyk choroby. Podczas gdy wiele innych bakterii nam naa si co 20-30 m inut, w przypadku krtkw odbywa si to tylko co 8-20 godzin. Tem u w olnem u w zrostow i zawdzicza m o na praw dopodobnie to, e infekcja krtkam i rzadko ma przebieg miertelny, zazwyczaj tylko znacznie osabia organizm. Gatunki Borrelia C zynnikiem w yw oujcym borelioz je st bakteria Borrelia burgdorferi odkryta przez dr. Willi Burgdorfera w 1982 roku w Laboratorium Rocky M ountain. Okazao si, e w rd Borrelia w ystpuje wielka rnorodno. G atunek Borrelia odkryty przez Burg dorfera by kilka lat tem u jedynym gatunkiem wystpujcym w USA. W yprodukowa nie szczepionki byo relatywnie atwym zadaniem dla Ameryki, jednak z niewyjanio nych przyczyn zostaa ona wycofana z rynku. W Europie Zachodniej prawie 40% zakae przyporzdkowano do gatunku B. afzelii i B. garinii. W przypadku manifestacji skrnej (erythema migrans, acrodermatitis chronicans atrophica) najczciej stwierdza si B. afzelii, a w przypadku objaww neurologicznych B. garinii. W zapaleniu staww najwiksz rol przypisuje si B. burgdotferi. W 2005 roku prof. Franz Rainer M atuschka z Charite (Berlin) odkry gatunek A14S (przewidywana nazwa B. spielmani) wystpujcy na granicy trzech krajw: Niem iec, Francji i Szwajcarii. Przed zakoczeniem redakcji tej ksiki znaleziono je u dwch pacjentw, u N orw ega i niemieckiego internisty, dopiero po 10 tygodniach inkubacji bakterii. Inne zidentyfiko wane gatunki, jak B. andersonii, B. japonka, B. lusitaniae, B. tanukii, B. turdi \ B. valaisiana, nie zostay do tej pory znalezione u ludzi.
Najbardziej znan chorob wywoywan przez krtki jest kia. N iektre jej objawy oraz skokowy przebieg bardzo przypom ina borelioz. N aukow e doniesienia wskazuj na wysokie podobiestw o, nie wynikaj z tego jed n ak adne konsekwencje.
19
Nietypowa borelioza
Poudniow o-hiszpaski typ Borrelia, ktry po raz pierwszy wyizolowano w 1996 roku, charakteryzuje przede w szystkim naw rotow a gorczka, ale bez erythema migrans. Po w szechnie stosowane testy z krwi wskazuj pacjentw zakaonych t bakteri jako seropozytywnych. C horoby nie wyw ouj kleszcze pospolite, tylko kleszcze m ikkie obrzeki (gatunek Ornithodoros), ktre przenosz take nawracajc gorczk afryka sk i amerykask (wg: Lancet 348, 1996, 162).
Inne choroby przenoszone przez kleszcze

Erlichioza (HCE) A ktualna nazwa to anaplazmoza. Ta choroba, wywoywana przez bakterie Ehrlichia, bya jeszcze kilka lat tem u znana jedynie u zwierzt. Istniej jed n ak powane wskazwki na to, e m oe ona wywoywa ble gowy i koczyn oraz zm iany w obrazie krwi take u ludzi. Ju w jesieni 1998 roku Instytut Roberta Kocha w Berlinie wysun przypuszcze nie, e seronegatywne przypadki choroby z Lyme m og by wywoywane przez bakte rie Ehrlichia. N iektre objawy gorczka, dreszcze, ble mini, biegunka i kaszel bardzo przypom inaj borelioz. Bakteria przenoszca H G E osabia ukad im m unolo giczny i toruje drog takim infekcjom , jak: zapalenie puc, zakaenia grzybicze czy zakaenie krwi. D o leczenia choroby stosuje si antybiotyki tetracyklinowe; przewa nie nie pozostaw ia ona adnych nastpstw. Z p ow odu niespecyficznych objaww, diagnoz m ona postawi jedynie na podstawie m etod laboratoryjnych - poredniego testu im m unofluorescencji i W esternblotting. Wspistnienie erlichiozy i boreliozy Szwedzka naukow iec prof. M arta G ranstrom ze Szpitala Karoliska w Sztokholm ie poinform ow aa w m arcu 1999 r. o w spistnieniu erlichiozy z borelioz, wzgldnie z W ZM . M oliwo istnienia wspzakaenia z erlichioz naley zakada szczeglnie w przypadku boreliozy seronegatyw nej. W ostatnich latach donosio o tym w ielu zna nych lekarzy. W U SA u 6% przebadanych kleszczy stw ierdzono jednoczesn obecno Borrelia i bakterii przenoszcej H G E.
20
Babesioza W przeciwiestwie do bakterii Ehrlichia i Borrelia, Babesia jest pasoytem z grupy sporow cw (pierwotniakw). Ich w spln cech je st to, e wszystkie s przenoszone przez kleszcze. W U SA donoszono, e jednoczesna infekcja Borrelia i Babesia prowadzi do ciszej postaci choroby, ni kada z nich wywoana osobno. O braz choroby staje si groniejszy wraz z wiekiem : gorczka, dreszcze, oglne wyczerpanie, ble mini, ble staww, rozpad krw inek czerw onych charakteryzuj przebieg choroby. M edyczna su ba inform acyjna Viva diagnostica zalecaa jesieni 1998 roku, eby po ukuciu kleszcza podda si testom na wszystkie trzy czynniki chorobotw rcze. Babesia rozpoznawana jest na podstawie badania krwi. C horob leczy si rodkami przeciwmalarycznymi. Riketsja sowacka Ten czynnik chorobotw rczy - znany take jako T IB O LA (ck-borne-lymphadenopathy -lim fadenopatia wywoana ukuciem ) - zosta znaleziony po raz pierwszy w 1997 r. u pacjentki, ktra podczas w drw ki w Pirenejach zostaa przez kleszcza ukuta w po tylic. Po tygodniu wystpia u niej gorczka, silne ble gowy, uczucie rozbicia i ble staww. W miejscu ukucia wytworzya si grudka z zaczerw ienieniem skry. Cztery potyliczne w zy chonne byy powikszone. Gorczka spada wprawdzie po leczeniu doksycyklin, ale dwa miesice trwao zanim ustpiy ble gowy, osabienie i uczucie oglnego wyczerpania, (wg: Lancet 350, 1997, 112.) Riketsja conorii Infekcja ta okrelana jako gorczka po ukuciu kleszcza, wywoywana przez Riketsja conorii, wystpuje w rejonie M orza rdziem nego i w w ielu krajach azjatyckich. Riketsja helvetica Prof. Em il Reisinger z Rostoku w 2006 roku donosi, e w 9% kleszczy w N iem czech znaleziono m ateria genetyczny Riketsja helvetica. Przypuszcza, e liczba zachorowa m oe si powikszy. C horoba objawia si wysok gorczk, zlewnym i potam i i w y sypk skrn, ktre atwo m og zosta uznane za objaw infekcji grypowej. Gorczka Q W ywoywana jest przez Coxiella burnetii, czynnik chorobotw rczy przenoszony przez kleszcza kowego (derm acentor). R ozprzestrzenianie si choroby zaley nie tylko od samych kleszczy, ale take od ich odchodw roznoszonych z pow ietrzem .
21
Tularemia C zynnik chorobotwrczy, Francisella tularensis, je st przenoszony przez kleszcze derm a centor, kom ary oraz powietrze. Bartoneloza
Bartonella zostaa znaleziona w europejskich i amerykaskich kleszczach Ixodes. Bartonella bacilliformis rozprzestrzenia si dziki m oskitom , a Bartonella uintana przez wesz odzieow. Bartonella henseae przenoszona jest bezporednio z gospodarza, kota, poprzez
zadrapanie lub ugiyzienie. C zsto dyskutow any sposb przenoszenia tej bakterii przez kleszcze nie zosta ostatecznie potw ierdzony (wg: D eutsche M edizinische W ochenschrift, 1, 2 2005, Hassler, Braun, Kimmig). Przykady chorb przenoszonych przez kleszcze na ludzi: RSSE i zapalenie m zgu Powassan (wschodnia Europa, Azja, Kanada) bruceloza gorczka plamista G r Skalistych (Ameryka) choroba skokowa owiec (Wielka Brytania) gorczka kleszczowa Colorado (Ameryka Pnocna, Europa) gorczka krwotoczna Krym-Kongo (Afryka, Azja, poudniowo-w schodnia Europa) omska gorczka krw otoczna (Azja) choroba lasu Kyasanur (Azja) dziaanie neurotoksyczne, poraenia, parali kleszczowy (Australia, Ameryka P nocna)
22
Ukucie przez kleszcza
Ukucie kleszcza
Po przywarciu do gospodarza, kleszcz nie pozostaje dugo w jednym miejscu. W dru je, szukajc ciepego, wilgotnego, dobrze ukrw ionego miejsca. Szuka zakamarkw cia a o mikkiej skrze, jak pachy, doy podkolanow e, uszy, owosiona skra gowy, oko lica genitalna. Wnikanie pasoytw do skry odbywa si na podobiestwo operacji. Kleszcz wycina w skrze otwr, przez ktry wprowadza swj aparat ssco-kujcy a do naczy krwiono nych. Gospodarz nie odczuwa tego, poniewa kleszcz jednoczenie wstrzykuje substancj znieczulajc i tamujc krwawienie. Okoo 80% ofiar kleszcza nie odczuwa ukucia. N ie ma rany. Kleszcze maj tylko 0,8-1 m m i s zbyt lekkie, aby pobudzi nasze narzdy czucia. Jedynie, kiedy kleszcz zegnie wos podczas wdrwki, m oemy to poczu. W przeciw iestw ie do W Z M , w przypadku, kiedy ju przy pierwszym ukuciu w irus natychm iast je st przenoszony do rany, Borrelia potrzebuj wicej czasu. Trwa to tak dugo, a Borrelia w przewodzie pokarm ow ym kleszcza nam no si tak, e bd m ogy przedosta si do aparatu ssco-kujcego. Dlatego wane jest, aby natychmiast po zauw aeniu kleszcza usun go, a nie czeka na wizyt u lekarza, czy w przedszko lu - na odebranie dziecka przez rodzicw. D ugo picia krwi zaley od stadium roz w ojow ego kleszcza. Larwie wystarcza dwa do czterech dni, nim fie i dorosym sa m icom 5-10 dni. Po tym czasie kleszcz odpada od ciaa ywiciela. Przy okazji: tylko samice potrzebuj krwi do przeycia.
Prawidowe -[.nieprawidowe, metody usunicia kleszcza

Kto sprbuje kleszcza wyciska lub udusi za pom oc oleju (take oleju z drzewa herba cianego), spirytusu czy kleju, ryzykuje, e pasoyt wydali do rany wymiociny lub lin. Poniewa ryzyko przedostania si zarazka wzrasta wraz z czasem trwania ssania krwi, pow inno si ja k najszybciej usun kleszcza. Tak zwane szczypce do usuwania kleszczy (take te z apteki) nie nadaj si do tego, poniewa grube kocwki szczypiec miad tuw kleszcza i wstrzykuj bakterie do rany. To samo dotyczy naszych palcw.
23
Jeli znajdziem y przyczepionego do skry kleszcza, trzeba go od razu usun, np. za pom oc psety. N aley go chwyci przy samej skrze i delikatnie, ale jednoczenie zdecydowanie wycign lub wykrci. Trzeba przy tym uwaa, eby gowa pasoyta nie pozostaa w skrze. Pom ocna m oe by nitka do zbw, z ktrej robi si ptl w o k kleszcza i wyciga go przy jej pomocy. D o usuwania kleszczy m ona rwnie stosowa specjalny sprzt dostpny w apte kach, ktry dziaa na zasadzie ssawki i uatwia wydobycie kleszcza dziki wytwarzanemu podcinieniu. M iejsce po ukszeniu pow inno si zdezynfekowa, a rce umy. Jeli kleszcz tkwi gboko i boim y si go sami usuwa - najlepiej od razu pj do lekarza.
Warto zachowa usunitego kleszcza i (najlepiej ywego oraz zabezpieczonego przed w yschniciem ) wysa np. do Pastwowego Instytutu W eterynaryjnego, w celu prze prowadzenia testu PC R , ktry wykae czy kleszcz przenosi borelioz. N a w ynik bada nia czeka si okoo siedm iu dni. Borelioza je st uznawan chorob zawodow. D o grupy ryzyka zalicza si przede wszystkim robotnikw lenych, lenikw, myliwych oraz rolnikw. Wszystkie inne grupy zawodowe m usz w pew ien sposb udow odni, e ukucie kleszcza, ktre spo w odow ao u nich chorob, miao miejsce w drodze do lub z pracy albo podczas wyko nyw ania pracy. M oe to spotka praktycznie kadego. N ajlepszym dow odem je st kleszcz, w caoci lub w czciach. M artw ego kleszcza m ona przyklei tam klejc do kartki. Badanie laboratoryjne m oe by pom ocne w przypadku roszcze wzgldem ustawowego ubezpieczenia wypadkowego. Zapisywanie objaww je st rw nie przydatne przy zbieraniu dowodw. Poniewa dua liczba dolegliwoci i bolesnych objaw w pojawia si i znika, po tygodniach, m ie sicach, nawet po latach, nie pamita si tego i sposb przedstawiania dolegliwoci moe by nieco chaotyczny.
Niezauwaone ukucie kleszcza Bardzo m aa grupa ludzi je st w stanie przypom nie sobie ukucie kleszcza. W ynika to z faktu, e pasoyt osiada szczeglnie w tru d n o dostpnych fadach skrnych lub stawowych, a take w m iejscach o skrze delikatnej i cienkiej. Larwy i nim fy maj m inim alne zabarw ienie lub s bezbarw ne, dlatego nie s w idoczne goym okiem . N apity kleszcz wyglda ja k strupek po ukuciu kom ara i m oe zosta zdrapany.
24
Inne sposoby przenoszenia Borrelia

Biolog, dr Trevor Petny (H eidelberg), donosi na kongresie dotyczcym boreliozy w 1997 roku o m uchach, ktre w U SA przenosiy Borrelia na ludzi. W N iem czech s pew ne wskazujce na to fakty, ale brak dowodw. Parazytolog, prof. d r Franz Rainer M atuschka (Charite, Berlin) odrzuca m oliwo przenoszenia Borrelia przez komary, osy i bki. M oliw o przyjcia Borrelia przy ssaniu krwi, nie czyni z tych pasoytw autom atycznie przenosicieli na ludzi. W przypadku boreliozy z Lyme kom petentny w ektor (przenosiciel) m usi by w stanie zapewni rozwj i nam noenie bakterii, za nim przekae je nastpnem u gospodarzowi. W rzeczywistoci Borrelia byy ju znajdo wane u rnych stawonogw sscych krew. Brakuje jednak dow odw na to, e nadaj si one do stworzenia dla Borrelia warunkw, w ktrych byyby zdolne do osignicia kolejnego etapu rozwojowego. M ona przyj, e w idoczne lady ukucia insektw wystpuj okresowo po ukuciu przez kleszcza. Take obecno tworzcego si po uku ciu rum ienia w drujcego nie je st adnym dow odem , poniewa w przypadku borelio zy, rum ie m oe si tworzy take w innym , niekoniecznie zgodnym z m iejscem uku cia, rejonie ciaa. U kucie insekta m oe nasila tw orzenie si zaczerwienienia. Rum ie powstaje czasem take po ukuciu przez kleszcza niezakaonego Borrelia, jako odczyn skrny. Transfuzje krwi W literaturze medycznej opisano jed en przypadek przeniesienia Borrelia podczas trans fuzji krwi. Z tego pow odu pacjentom z borelioz zabrania si z reguy oddawania krwi. Jednak nie kady chory wie o swojej chorobie w czasie, kiedy oddaje krew. Rutynow e badania serologiczne nie sprawdzaj swoistych przeciwcia. rodki spoywcze Borelioza nie m oe by przeniesiona w skutek konsum pcji zainfekowanej zwierzyny, jak: zwierzta owne, owca, krowa czy koza.
Ryzykozachorowania naborelioz
W przeciwiestwie do choroby wczesnoletniego odkleszczowego zapalenia opon m zgowych (W ZM ), ktrej w irusy wystpuj u pasoytw tylko w okrelonych rejonach, kleszcze z Borrelia s rozpow szechnione na caej pkuli pnocnej (por. s. 11, W yst powanie: regiony, zagszczenie). M ona przyj, e Borrelia wystpuj u co trzeciego kleszcza, istniej jed n ak naturalne skupiska, w ktrych kady z tych pajczakw jest boreliopozytywny.
25
O dsetek zakae zaley od stadium rozwojowego kleszcza. M ae larwy, zwane nim fami, s w praw dzie rzadko zainfekow ane, ale zdecydow anie przewaaj ilociowo. Nimfy, ktre s najczciej spotykane u ludzi, zawieraj Borrelia w 5-15%, dorose klesz cze w 25%. N a wysoce endem icznych terenach mog by one zainfekowane w 40%. Wszystko to s tylko przyblione wartoci. Liczby te mog si znaczco waha na m a ych przestrzeniach i waciwie zale od tego, czy zainfekowane s myszy, czy inne zwierzta, jak: sarny, jee, ptaki. Najwyszy w skanik infekcji pochodzi od nimf. Ryzyko zachorowania na borelioz zaley od w arunkw ycia. Ludzie, ktrzy prze bywaj czsto na w olnym pow ietrzu, szczeglnie w lasach, nad rzekami, w parkach, ogrodach lub oglnie na obszarach trawiastych, s poddani w ikszem u ryzyku ni spa cerowicze w miecie. D o tego zalicza si nie tylko pracow nikw lasu, ale take: harce rzy, zbieraczy chrzszczy, m otyli, jagd i grzybw, uczestnikw obozw, rowerzystw i biegaczy trenujcych na terenach otoczonych krzewami, paprociami i trawami. Przy jaciele zwierzt, ktrzy chtnie bawi si z psami, s zawsze w wikszym niebezpie czestwie przejcia kleszczy ni ludzie, ktrzy takich kontaktw unikaj. Rodzice pozwalajcy dzieciom na gaskanie zwierzt, pow inni je potem starannie sprawdzi pod ktem kleszczy. N ie tylko psy owne, ale i czworonogi, ktre chtnie m yszkuj w ziem i za jeam i, myszami czy zajcami lub biegaj w zarolach, m og ze bra kleszcze na kadym etapie rozw oju. Take konie, bydo i owce strcaj kleszcze z traw i gazek i m og zachorowa na borelioz, podobnie ja k ludzie. Grupy krwi Dotychczas nie zostao potw ierdzone, czy kleszcze preferuj konkretn grup krwi. Podejrzenie w zbudzaj jed n ak opowieci par, u ktrych po spacerze u jednej osoby kleszcz by peny (napity), a druga pozostawaa oszczdzona. M oe to wiadczy o tym, e chem ia skry oddziauje na kleszcze jako bodziec. Wykryto, e istotne s indyw idu alne cechy potu czowieka. Z godnie z t przesank, zaleca si stosowanie rodkw odstraszajcych (repelenty).
26
Objawy i przebieg choroby

Borelioza cigle jeszcze dzielona je st przez lekarzy na trzy stadia; przejcie od jednego do nastpnego odbywa si w rnym czasie i przy rnych objawach. U dow adniana przed kilkoma laty teza, e borelioz m ona leczy w kadym stadium, stanowi obec nie kwesti sporn. Zdarzaj si jed n ak spontaniczne w yzdrow ienia i trwajce latami przerw y bez dolegliwoci.
Typy Borrelia
W Europie Zachodniej w 40% przypadkw stw ierdzono obecno B. afzelii i B. garinii. Przy manifestacji skrnej (rum ie wdrujcy, zanikowe zapalenie skry koczyn - acrodermatitis chronica atrophica, czyli ACA) najczciej stwierdza si B. afzelii, a w przypadku objaw w neurologicznych B. garinii. W przypadku zapalenia staww najwiksz rol przypisuje si B. burgdorferi (wg: prof. dr m ed. H .-J. H agedorn, H ereford).
Objawy w pierwszej (wczesneilfazie

Objaw wiodcy: rumie wdrujcy (EM, erythema migrans) W pierwszym stadium - bez lub z rum ieniem w drujcym (erythema migrans) - bakte ria lokalizuje si w pobliu miejsca infekcji. Borrelia rozprzestrzenia si, kiedy po 10 dniach, a czasami naw et po kilku tygodniach, pojawia si erythema migrans. O bjaw ten oznacza, e bakteria rozprzestrzenia si drogam i krw iononym i i lim fatycznym i po caym organizmie. O kres inkubacji - czas m idzy infekcj a wystpieniem pierwszych objaww - m oe wynosi od 3 dni do 2 lat. Tylko 20% zainfekowanych osb przypom nina sobie o wystpieniu rum ienia w drujcego, zm iany skrnej, ktra powstaje w m iejscu lub w pobliu punktu ukucia przez kleszcza. R um ie w drujcy u kadego wyglda inaczej. rednica zm iany w yno szca conajmniej 5 cm je st cech charakterystyczn, pozwalajc na odrnienie EM od skrnego odczynu alergicznego, wystpujcego po ukuciu kleszcza albo innego owada. M oe by poduny lub okrgy, z ostr krawdzi lub z obrzknitym brze giem, czasami yw oczerwony lub cakiem fioletowy, czasami tylko lekko czerw ony
27
(pod lamp ciepln robi si ciemniejszy), do rednicy 80 cm lub wikszy M oe wygl da jak czerw ony piercie lub podw jny piercie, ktry tworzy si w ok miejsca ukucia. Zalenie od miejsca ukucia, piercie m oe by tak duy, e rozpoznawana jest tylko czerwonawa linia ukowata, ktra roztacza si przykadowo na poowie ple cw. M oliwe jest take tw orzenie si kilku rum ieni, ktre wydaj si nie mie zwiz ku z miejscem ukucia. Pocztek rum ienia m oe przebiega bezobjawowo, miejscowo m oe m u towarzyszy swdzenie lub pieczenie skry, albo objawy oglne: gorczka, ble gowy, ble m iniow o-staw ow e, mczliwo, zaburzenia czucia, koatanie serca. R um ie ustpuje najczciej po upywie okoo 4 tygodni - niezalenie od tego, czy jest leczony, czy nie. Jeli miejsce ukucia znajduje si w sabo w idocznym miejscu, zostaje odkryte przy padkowo lub wcale i dlatego przepadaj szanse na natychm iastow diagnoz i leczenie. Krostki i pcherzyki w ew ntrz rum ienia wskazuj na mieszan infekcj z innym i czyn nikam i chorobotw rczym i przenoszonym i przez kleszcze, lub na drobnoustroje, kt re zostaj przeniesione podczas drapania si w ok rany po ukuciu. N ie kady lekarz rodzinny je st w stanie zdiagnozowa rum ie. Czsto zlecane s maci zawierajce kortyzon, pod w pyw em ktrego rum ie albo cofa si, albo przy padkowo znika, nie mogc stanowi dow odu na infekcj kleszczow. Ogldajc ru m ie wdrujcy diagnozuje si go czsto m ylnie jako objaw zastoju przy ylakach. Wikszo rum ieni znika spontanicznie, bez maci. Lekarz i pacjent myl wwczas, e infekcja ustpia sama - faszywy wniosek.
Czy przeciwciaa chroni przed now infekcj?
Przeciwciaa a nty -Borrelia nie p o w od uj alergii. Jednak b ad ania p rzepro w adzone w USA d ow o dz o fenom enie na wyspie Bock Island, wzdu w y brzea stanu Rhode Island: ludzie z w ielokrotnym i ukuciami kleszcza czciej rejestruj swdzce reakcje skrne ni ludzie po jednym ukuciu (wg: Borreliose Magazin nr 12).
Choniak limfocytarny skry (LBC, Lymphadenosis benigna cutis, Lymphocytoma borrelia) Jest to swoista, agodna zm iana skrna w postaci grudki lub sinawo-czerwonego guzka o rednicy 1-5 m m . M oe pojawia si w kadym miejscu ciaa, szczeglnie na pat kach usznych, brodawkach i otoczkach sutkowych, mosznie, okciach. Przed kilkoma laty traktow ano go jako objaw nawracajcej infekcji. N ie istniej na to dotychczas ad ne naukow e dowody.
28
Rumie mnogi, rozsiany S to liczne zm iany skrne o charakterze rum ienia wdrujcego, wystpujce w r nych miejscach ciaa. Zazwyczaj s one mniejsze ni pojedyncze rum ienie. M og si one pojawia u osb, u ktrych wczeniej wystpowa EM . U czci pacjentw odno tow ano przy tym obecno objaw w oglnych (jak: ble gowy, m ini i staww, osa bienie, sztywno karku). Brak erythema migrans nie dowodzi, e nie ma infekcji. Pewne dow ody m ona po zyska dziki podw jnem u badaniu krwi (ELISA + W esternblot), najwczeniej 3 6 tygodni po ukuciu. O bjaw y w ym ienione poniej s praw dopodobn oznak stadium pierwszego:
Objawy oglne wszystkich stadiw choroby

Stosunkowo w ielu pacjentw zauwaa objawy lekkiego przezibienia, ble gowy i ko czyn, uczucie oglnego rozbicia, rzuty gorczki, czasami powikszenie w zw chon nych, ale nie wi ich z ukuciem kleszcza. O bjaw y te nie rni si od objaww ty powych dla infekcji grypowej. Take te oglne objawy, wystpujce w pojedynczych przypadkach, obserwowane s w pierwszym stadium: ble brzucha ble m iniow o-staw ow e obrzki staww kaszel biegunka zapalenie drg chonnych (czerwona linia, ja k przy zakaeniu krwi) w ym ioty spadek masy ciaa w zm oone wypadanie wosw zaburzenia rytm u serca m row ienie w obrbie koczyn grnych i dolnych ble m ini, wizade i cigien (fibromialgia) sztywno karku ble plecw zaburzenia poykania w zm oona potliwo ataki zaw rotw gowy uczucie suchoci w gardle nudnoci
29
Objawy drugiego i trzeciego (przewlekego! stadium

Jeeli wczesne stadium przebiega niezauw aone i, przede wszystkim, nieleczone, to wzrasta ryzyko przejcia infekcji w stadium przewleke (trzecie) z cikimi nastpstwa mi. Za przewleke uwaa si z reguy wszystko, co trw a duej ni 6-12 miesicy. C z sto borelioza zostaje praw idow o zdiagnozowana dopiero w zaawansowanym stadium, poniewa wiele pocztkowych objaww traktowanych jest jako nieszkodliwe zaburze nia, a przejciowe dolegliwoci s lekcewaone. Oczy Wszystkie czci oczu, poczwszy od naczyniwki do siatkwki i od ciaa szklistego do kom ory przedniej oka m og by zajte w przebiegu boreliozy. Rzadziej dochodzi do zajcia nerw u w zrokowego. Przede wszystkim , w fazie przewlekej moe si rozwin retinopatia, ktra prow adzi do zwenia pola w idzenia (widzenie tunelow e, czarne plamy). Inne objawy: czerw one oczy (zapalenie tczwki) nadwraliwo na wiato ble za gak oczn ble przy poruszaniu gak oczn podw jne w idzenie niewyrane w idzenie zesp H ornera zaburzenia w polu widzenia zapalenie bony rodkowej oka (zapalenie jagodwki) zapalenie naczyniwki oka (chorioiditis) z przejciowym zanikiem ostroci widzenia.
Wyczerpanie, mczliwo M im o podjtych prb, dotd nie ustalono, na ile objaw przewlekego zm czenia (CFS/chronicfatigue syndrome) stanowi odrbn chorob, a na ile stanowi objaw borelio zy. Prawd jest, e wszyscy chorujcy na borelioz podaj ten objaw jako najduej utrzym ujcy si, ktry jako jedyny po ustpieniu innych zaburze, obserwowany jest jeszcze naw et po roku.
30
Fibromialgia N a fibromialgi (ble mini, wizade i cigien) cierpi okoo 2% oglnej populacji. Fibromialgia je st czsto wystpujcym zespoem blow ym o nieznanym pochodzeniu. Objawy blow e dotycz caego aparatu ruchow ego, czsto zaczynajc si w obszarze krgosupa szyjnego i ldwiowego, wystpuj take w ram ionach, karku, koczynach grnych i dolnych oraz poladkach. Porwnywalne ble m iniowe, ktre mog si nasila pod w pyw em ucisku, tw o rz w przypadku boreliozy obraz fibromialgiopodobny. Fibromialgia je st obecnie roz waana jako choroba psychosomatyczna. Gorczka N iem al wszyscy autorzy donosz o stanie gorczkowym, przechodzcych przez gow falach ciepa lub stale podwyszonej tem peraturze podstawowej ciaa, podczas gdy go rczka powyej 39C w ystpuje rzadko. Pocenie nocne, od lekkiego do wymagajcego kilku zm ian pocieli, je st jed n y m z objaw w boreliozy, podobnie ja k AIDS, glulicy, malarii. Dreszcze O bjaw towarzyszcy przed i po zlewnych potach. Mzgowie W skutek zm ian zapalnych w naczyniach krw iononych borelioza m oe prowadzi do zaburze funkcji mzgowia. Najbardziej znane s nagle wystpujce poraenia, jak przy prawdziw ym udarze, ble gowy, osabienie zdolnoci umysowych, napady nadwra liwoci, spltanie lub apatia, senno a do utraty wiadomoci. Popularne przy boreliozie s wystpujce po kilku dniach objawy blowe, jak rw nie poraenie twarzy lub poraenie innych nerw w czaszkowych, ktre m og wyra a si w postaci podw jnego widzenia, niem onoci poruszania gow, poraenia bar kw i innych dolegliwoci. Przy zaangaowaniu nerw w m wi si o neuroboreliozie (por. s. 46). Zapalenie naczy w yw oane przez borelioz m oe stanowi przyczyn utraty suchu lub w chu. Zapalenie staww Zapalenia staww s czsto i szybko kwalifikowane jako reum atyzm stawowy, np. dna moczanowa, uszczyca (uszczycowe zapalenie staww) lub jednoczesne zapalenie w ielu staww (chroniczne poliarthritis), kiedy jeszcze nie nastpio rozpoznanie bore-
31
liozy. Najczciej zajte s due stawy: biodrowy, kolanowy, barkowy, okciowy, ale tak e stawy palcw doni i stp oraz uchwy. O bjaw am i s ble przy poruszaniu si, ale m oe do nich rwnie nalee wysik i bolesny obrzk stawu. Zapalenie m oe dotyczy m ini, cigien i torebki stawowej. Poniewa m oe si ono spontanicznie przenosi si z jednego stawu na drugi, pacjenci czuj si niepew nie, sdz e nie bd traktow ani powanie, take z tego pow odu, e U S G i obrazy R T G nie wykazuj adnych szczeglnych odchyle. Zapalenie stawu palucha je st bolesne. Palce doni i stp staj si obrzknite. Przy zapalnie zm ienionych, pogrubiaych palcach prawie niem oliw ym jest np. ich prosto wanie. Z nane s take obrzki pit. R ozpoznanie zespou cieni nadgarstka pow inno by stawiane ostronie (por. s. 40, Bdne i kopotliwe rozpoznania). Jeeli w odpow iednim czasie rozpocznie si leczenie antybiotykami, m ona zapo biec uszkodzeniu chrzstek. Brak leczenia lub niewaciwe leczenie przewlekego za palenia staww m oe doprow adzi do rozw oju artrozy z uszkodzeniem chrzstek. Sztywno staww Typowy objaw dla reum atyzm u stawowego je st czasami pierwsz oznak boreliozy. Sztyw no m oe dotyczy w szystkich staww, najczciej palcw, kolan i krgw szyjnych. Rozdranienie Czsto je st w ynikiem nerwowoci, zaburzonej zdolnoci koncentracji, zaburze w do borze sw, kopotw ze snem , bezsilnoci w radzeniu sobie z chorob i w kocu rezygnacji. Poraenie twarzy Poraenie twarzy je st objawem, ktry diagnostw kieruje ku rozpoznaniu neuroboreliozy. Poraona m oe by powieka oczna lub caa m im ika twarzy. M oliwe s take zaburzenia mowy, poraenie m ini biorcych udzia w poyka niu, strun gosowych i zwizane z tym niewyjanione zaburzenia poykania i chrypka pom im o braku infekcji grypowej. Z reguy te objawy naprowadzaj diagnostw na borelioz. Zaczerwienienie twarzy Napadow y objaw wystpujcy w skutek zapalenia nerw w czaszkowych przy neuroboreliozie.
32
Wzmoone wypadanie wosw N adm ierna utrata w osw obserwowana jest dotychczas gwnie w pierwszym stadium choroby. Jest ona czsto przejciowa, nastpnie znika. N a podstawie pojedynczych doniesie stw ierdzono rw nie przejciowe w ypadanie w osw podczas ostrego rzutu w przewlekym stadium. Ble garda Ble garda pojawiaj si w zwizku z borelioz jako objaw dyskusyjny, jednake opi sywany przez lekarzy jako elem ent skadowy. Skra Silne zapalenie skry (acrodermatitis) je st najbardziej znanym obrazem choroby i typo w ym pnym objawem, ktry stanowi dow d przebycia boreliozy, poniewa tkanka czna kurczy si pod skr i pozostawia pergam inow, cienk, nieelastyczn pom arsz czon skr. W ostrym stadium skra na doniach, przedram ionach, stopach i podudziach staje si czerwono-niebieska. Czciowo w idoczne staj si naczynia krwionone. Brak i za burzenia czucia, m rowienie, uczucie polewania ciep wod lub askotania insektw, iry tuje tak bardzo, e chory w kocu rzeczywicie czuje ukucia niewidzialnych insektw. Zanikow e zapalenie skry koczyn (acrodermatitis chronica atrophicans - A C A ) myl nie okrelane je st jako ra przyranna, zapalenie staww i przewleka niewydolno ylna. W yjanienie m oe przynie prba hodow li Borrelia z zapalnie zm ienionej sk ry. Badania przeprow adzone na uniw ersytecie w G razu (Binder, Kerl, M uellegger) wykazay w 2004 roku, e w grupie 221 pacjentw z ACA, pom im o jednoznacznych param etrw laboratoryjnych i badania tkanki, prawidow diagnoz postawiono zaled wie u 40 pacjentw. U szkodzenia bony luzowej jam y ustnej: skra staje si cienka, sucha i podatna na uszkodzenie. Twardzina (morphaea) to biae, mae, paskie blizny, ktre m og wystpowa na caym ciele. Podobne, m ocno swdzce zmiany skrne pojawiaj si w okolicy e skich i m skich narzdw pciowych, ale nie w przypadku boreliozy. Wzowe, agod ne obrzki - czsto na patkach usznych (lichen sclerosus et atrophicus) - mog w ystpo wa u dzieci. C zerw one plam y na policzku (ru m ie policzkowy) profesor H erzez zaobserwowa ju w 1989 roku u 13% spord 314 badanych przez niego pacjentw z rum ieniem w drujcym (erythema migrans).
33
Serce Pom im o e dr Allan Steere i w sppracow nicy ju w 1980 roku odkryli zajcie serca w rd 8% badanych przez nich pacjentw z borelioz, biegli jeszcze w latach 90. de klarowali je jako rzadkie zjawisko. D r H ans H o rst prognozow a ju wwczas, e staty stycznie liczby wskazujce na zajcie serca s tak niskie, poniewa zaniedbuje si kie rowanie pacjentw na U S G minia sercowego. M ona jedynie poradzi pacjentom z borelioz, aby w przypadku wystpienia zaburze rytm u serca starali si o skierowa nie do kardiologa.
Wysik w worku osierdziowym (wysik w pericardium) Jeszcze przed 5 laty bardzo rzadko opisyw ano nagrom adzenie si pynu w w orku osierdziow ym . Z p o w odu w ysiku w osierdziu pacjenci odczuw aj lekkie palenie w odku; dopiero badanie U S G w ykazuje, e je st to w o rek osierdziowy. Wysik m ona stwierdzi podczas U S G serca. Kto jest pew ny - dobrow olnie odwiedza kar diologa. Poniewa wysik w pericardium m oe tworzy si jako w ynik infekcji wirusowej (np. Coxackie lub Herpes), ktra pozostawia po sobie przeciwciaa w naszej krwi, jest on rzadko rozpoznaw any jako objaw boreliozy. N a jego obecno wskazuje narastanie i spadek objtoci wysikowej w osierdziu w rytm terapii antybiotykowej i utrzym uj ce si wycofanie wysiku w efekcie skutecznej terapii. W przebiegu choroby autorki, U te Fischer, ponad 10 lat trwao, zanim po w ielu niejednoznacznych wczeniejszych orzeczeniach, opow iedziano si ostatecznie za tym, e z pow odu nie wystpowania innych chorb infekcyjnych, m oe to by tylko efektem boreliozy. Wysik osierdziow y je st objaw em przewlekego zapalenia w orka osierdziowego, ktre m oe take ostatecznie ulec zbliznowaceniu. M w i si w tedy o sercu pancer nym, poniewa blizny tw orz m ocny paszcz w ok m inia sercowego i m og ograni cza rytm iczne kurczenie si i rozkurczanie.
Zapalenie minia sercowego (Carditis) Pod koniec lat 80. zapalenie serca w p o w o d u boreliozy traktow ano jak o skrajnie rzadki objaw, poniewa nie byo ono po prostu badane. To si zm ienio. Gazeta lekar ska z 19 listopada 1996 roku: dr M ichael Stille-Siegener i jego w sppracownicy sza cuj, e 4 do 10% pacjentw z borelioz bdzie m iao zapalenie serca. O stre zapalenie serca m oe doprow adzi do osabienia i powikszenia m inia sercowego.
34
Sercowy blok AV Z aburzenia przewodzenia bodcw midzy przedsionkami a kom oram i (blokAV) dzie li si na trzy stopnie cikoci. W cigu m inuty m oe nastpi zm iana m idzy blokiem AV stopnia 1 i 3. W przypadku bloku AV trzeciego stopnia zupenie brak przew odze nia m idzy przedsionkam i a kom oram i. W zalenoci od postaci, okresowo lub na sta e konieczny je st rozrusznik serca. Antybiotykoterapia zastosowana w odpow iednim czasie m oe tem u zapobiec. Zaburzenia rytmu serca W ielu pacjentw donosi o silnych koataniach serca, m wi take o gonitwie lub ga lopie serca. Z aburzenia rytm u serca s w idoczne w badaniu EKG. N iekiedy s tak nasilone, e m usi zosta w szczepiony rozrusznik.
Zaburzenia koncentracji (dezorientacja) Objaw y te charakteryzuj przede wszystkim neuroborelioz, wskazuj czasem jednak take na borelioz bez zajcia nerww. Wyglda to ja k choroba Alzheimera; czowiek idzie gdzie i nie wie dlaczego; czyta list i go nie pojm uje. Z aburzenia w doborze sw s szczeglnie obciajce, kiedy pracuje si w zawodzie, gdzie konieczne jest pisanie lub telefonowanie. Ludzie, ktrzy cieszyli si wczeniej znakom it pamici, teraz cz sto nie m og sobie przypom nie podstawowych informacji. Tylko pisanie kartek, w y rozum iali koledzy (jak dugo?) i partner yciowy ratuj dyscyplin dnia codziennego. Czsto objawy te w ystpuj dopiero w fazie przewlekej i okrelane s przez orzekaj cych jako nerwica. Jeli s one efektem boreliozy i poddaje si je odpow iedniem u lezceniu, wycofuj si.
Ble gowy Bl gowy jest objawem oglnym i powinien by oceniany jako odpowied organizmu na drobnoustroje, trucizny i substancje szkodliwe. W 1996 roku dr D ieter Hassler obra zowo opisa czste w boreliozie ble gowy jako ble gowy tworzce kask, prom ieniu jce od karku. W adnym wypadku izolowany bl gowy nie moe by interpretowa ny jako borelioza, poniewa ten objaw oglny towarzyszy te wielu innym chorobom. Nadwraliwo na wiato Podobnie ja k nadwraliwo na haas, ten objaw obserw owany je st przewanie w neuroboreliozie.
35
Powikszenie wzw chonnych W pierwszym stadium choroby pacjenci czsto skar si na bl w zw chonnych.
odek Ble brzucha, nudnoci, brak apetytu, bl przy ucisku brzucha i w ym ioty przewaaj w pierwszym stadium choroby.
Menstruacja N ie borelioza, a terapia antybiotykowa zaburza rytm m enstruacji. O pniona m en struacja m oe, jeli nie w rci samoistnie, zosta przyw rcona do waciwego rytm u za pom oc horm onw . W ekstrem alnych sytuacjach m enopauza pojawia si wczeniej o cae dziesiciolecie.
Wydzielanie mleka, ble piersi O tym m w i pacjenci na spotkaniach grupowych.
Ble mini (por. s. 30, Fibromialgia)
Sztywno karku O bjaw ten w ym ieniany je st w w ielu publikacjach na tem at boreliozy, podczas gdy ich autorzy w trakcie orzekania wskazuj na sztywno krgosupa szyjnego przede wszyst kim, kiedy pacjent wykazuje lady zuycia zwizanego z wiekiem . A jest on - na pod stawie historii choroby (anamnezy) i doznawanych w ypadkw (np. uraz wystpujcy w w yniku polizgu) - m oliw y w kadym wieku. D o 2005 roku traktow ano sztywno karku jako objaw pierwszego stadium bore liozy. D obra w sppraca m idzy grupam i sam opom ocy pom oga jed n ak stwierdzi, e wystpuje ono w e wszystkich stadiach. Zwraca jed n ak uwag fakt, e ograniczenia w poruszaniu zdarzaj si tylko w cigu dnia i ustpuj pod w pyw em rodkw prze ciwblowych, ja k diklofenak, co przem aw ia przeciwko wystpow aniu skutkw dege neracji. Z drugiej strony czste zapalenia uszkadzaj m uskulatur krgosupa szyjne go. W okresie w olnym od dolegliwoci naley wykonywa gimnastyk karku, co po maga zachowa ruchom o.
36
Ukad nerwowy Borelioza m oe zaatakowa cay ukad nerwowy, w tym wszystkie nerwy, m zg oraz doprowadzi do zapalenia opon mzgowych i rdzenia krgowego. M w i si wwczas 0 neuroboreliozie. D o tego m og wystpi poraenia i zaburzenia czucia caego ciaa (por. s. 46, N euroborelioza). Neuralgie Stany blow e w ew ntrz okrelonych obszarw nerw ow ych wskazuj na zapalenie ner ww. Czsto zajte s nerw y koczyn. Bl wyraa si jako typowy bl niedokrwienny. W yrnia si tym, e zaleny od boreliozy bl niedokrw ienny wystpuje take w spo czynku i znika lub zm niejsza si pod w pyw em antybiotykoterapii. Szumy w uszach (por. s. 46, N euroborelioza) Narzdy Borelioza je st infekcj wielonarzdow. H ipotez, e Borrelia s do znalezienia w ka dym narzdzie m ona udow odni tylko wtedy, gdy ma si m oliwo ich zbadania za ycia pacjenta lub po jego mierci. Borrelia w ykryto ju w w trobie, pucach, ledzionie 1 nerkach. Zesp Parkinsona N eurolodzy coraz czciej opisuj przypadki, w ktrych po zdiagnozowaniu boreliozy wystpi zesp parkinsonowski, lub choroba Parkinsona przedstawiaa si jako bore lioza. Objawy zaczynaj si czsto jako nieszkodliwa niezrczno i narastaj a do utra ty siy fizycznej, bez uszczerbku na inteligencji i wiadomoci. D renia traktowane jako typowe (trem or) nie wystpuj u kadego chorego na parkinsonizm . D alszymi obja w am i s utrata si, sztywna m im ika, skonno do upadania podczas chodzenia i de presja. O bie choroby mog wystpowa rw nolegle lub oddzielnie, nie majc ze sob nic wsplnego. Zw raca uwag jedynie fakt, e typowe leki przeciw chorobie Parkinso na nie s skuteczne w przypadku chorych na borelioz. Zaburzenia osobowoci (por. s. 46, N euroborelioza)
37
Zaburzenia potencji Z aburzenia erekcji i utrata libido lub - odw rotnie - cakowite odblokowanie, s zga szane przez w ielu pacjentw, wpraw dzie nie w praktykach lekarskich, tylko w osobi stych rozm owach. Zaburzenia psychiczne Halucynacje, depresja, spltanie i cakowita zmiana osobowoci a do schizofrenii po wtarzaj si, im duej trwa borelioza. Zrezygnow ani, bezsilni i pozbawieni nadziei pacjenci uznaj si za straconych, maj przypit etykiet choroby urojeniowej, m og utraci kontakt z rzeczywistoci. M og si wwczas pojawi czynnoci natrtne (wy niszczenie, manie) i ataki paniki, ktre zaczynaj si gwatownie i wi si z duym wyczerpaniem . O bjaw y te s w kocu przypisane boreliozie, co je st wprawdzie nie prawdziwe, ale m im o to, ludzi, u ktrych borelioza je st ostatecznie zaguszona psychofarm aceutykam i, m oe naw et doprow adzi do samobjstwa.
Ttno Podwyszony puls w spoczynku je st rejestrow any przez w ielu pacjentw z borelioz, m im o e nie chodzi tu o objaw waciwy dla boreliozy.
Zesp Reitera C hodzi tu o zesp objaww, ktre typowo skadaj si z: zapalenia staww kolano wych, zapalenia gaek ocznych i zapalenia drg m oczowych, szczeglnie cewki m o czowej. Jednoczesne wystpowanie dw ch z tych objaww, co je st moliwe w przy padku boreliozy, opisywane je st w literaturze jako niekom pletny zesp Reitera.
Tarczyca W ywoywana przez borelioz niedoczynno gruczou tarczycowego i oporno na insulin m og by wyjanieniem nadwagi, ktra charakteryzuje 80% pacjentw w prze wlekej fazie boreliozy H ipoteza ta zostaa w ysunita przez amerykaskiego lekarza dr. Josepha Burrascano z USA, ktry od ponad 20 lat donosi o boreliozie, a przez nie m ieckich diagnostw traktow any by sceptycznie. W zwizku z tym i zjawiskami moe take pozostawa obserwowany u przewlekle chorych na borelioz w zrost poziom u cholesterolu. N iedoczynno tarczycy prowadzi do podwyszenia poziom u choleste rolu.
38
Ble w krgosupie Trudne do zniesienia ble nasuwaj podejrzenia wypadnicia krka midzykrgowego. Najsilniejszy bl pojawia si noc. Dolegliwoci te nasilaj si przy napiciu i ob cieniu fizycznym. Typowe rodki przeciwblowe nie przynosz ulgi. W ykonanie to mografii kom puterow ej pozwala wykry rzeczywist przyczyn i zapobiega niepotrzeb nym operacjom krkw midzykrgowych. Napady potw W ielu pacjentw z borelioz skary si na zlewne poty noc, szczeglnie w okolicy go w y i szyi; s one tak silne, e chorzy m usz si w nocy cztery, pi razy przebiera. Szczeglnie w przypadku kobiet z m enopauz powstaj trudnoci w odrnieniu hor m onalnych uderze gorca od napadw gorczki. Napady zawrotw gowy Czsty objaw, ktry jed n ak m oe m ie inne przyczyny. Zaburzenia widzenia (por. s. 20, Oczy) Zaburzenia czucia C hory odczuwa dotyk inaczej ni dotychczas. Skra jest podraniona, naw et gaskanie boli. Bolenie odczuw any uchw yt ram ienia wyw ouje u diagnostw podejrzenie zapa lenia m ini lub stw ardnienia rozsianego. Troch ciepa parzy. Rzekom e m row ienie irytuje ja k odczucie obecnoci insektw. Fale przepywajcej krwi odczuwa si jak po lewanie skry ciep wod. N iektrzy czuj lodowate zim no w nietypow ych okolicach ciaa, np. na plecach i poladkach. Fatalne je st odczuwanie m row ienia insektw, ktre umiejscawia si na skrze. Kiedy chory w kocu si przyzwyczai, zaczyna te ukucia ignorowa. Skurcze (por. s. 46, N euroborelioza) Zaburzenia mowy, pisma i doboru sw (por. s. 46, N euroborelioza)
39
Smutek C elow o nie zaliczylimy objaw w zaburze em ocjonalnych do depresji, chocia wielu chorych na borelioz je st przygnbionych. O dczuw aj oni bezsilno, przygnbienie, a take odtrcenie jako fatum , poniewa nie s traktow ani powanie przez fundusze zdrowia, pracodawcw, zwizki zawodowe, a take przez przyjaci czy czonkw ro dziny. O bserw ow any je st take gboki sm utek, zy nastrj, agresja, dla ktrych nie ma innego wyjanienia, poza tym, s one w ynikiem zaniku pocze w m zgu w yw oane go borelioz, neurotoksynam i i/lub przeciwciaami. Tylko niew ielu terapeutw bierze to pod uwag. Uczucie zranienia eber (por. s. 33, Wysik w w orku osierdziowym ) Drenia, guchota i palenie (por. s. 46, N euroborelioza)
40
Bdne i kopotliwe rozpoznania

W boreliozie nie m a objaww, ktre w ogle nie w ystpuj - tak o tej skom plikowa nej chorobie pisa w 1997 roku dr J z e f Rakicky, szef Kliniki Rehabilitacyjnej we Flechtingen w N iem czech. O d pewnego czasu w fachowych czasopismach medycznych bo relioza traktowana je st ja k kam eleon w rd chorb. Tak zwane oglne dolegliwoci na pocztku infekcji boreliozowej s przyczyn pom yek odnonie prawdziwej przyczy ny. Ponadto objawy charakteryzuj si szybkimi zm ianami, pojawiaj si i znikaj, co m oe doprow adzi do tego, e pacjentom przypisuje si choroby urojone, co wcale nie zdarza si rzadko. Przedstawiona poniej lista m oe by niekom pletna, zm ienia si lub je st uzupe niana w zalenoci od wczeniejszych chorb lub objaww towarzyszcych. Pow inno si by w yczulonym na brakujce rozpoznania.
Rozpoznanie; zapalenie staww, reumatyzm stawowy, zapalenie wielostawowe, zapalenie kaletek

W przypadku wystpienia blw m ini, obrzkw i w ysikw w stawach, zapalenia bony stawowej, a take zapalenia maych staww lekarze typuj prawie autom atycznie zw yrodnieniow chorob staww. Przemawiaj za tym objawy. Poza tym artroza w y stpuje znacznie czciej ni borelioza. N aw et przy braku typowych param etrw labo ratoryjnych, ktre m ogyby przemawia za reum atyzm em , chory z borelioz m oe tra fi do kliniki reum atologicznej, gdzie je st bezefektywnie leczony kortyzonem i rod kami przeciw reum atoidalnym i. N ow oczesne badania obrazowe m og w praw dzie wykluczy chorob reum atoidal n, ale takie dolegliwoci zdarzaj si czsto po 30. roku ycia.
Rozpoznanie; wypadnicie krka midzykrgowego

Proces zapalny nerw w i korzonkw nerwowych ( neuritis) skutkuje trudnym do znie sienia blem , ktry im ituje wypadnicie krka midzykrgowego. Poniewa jednak u pokanej czci spoeczestwa m ona stwierdzi obecno wypadnitego krka bez
43
klinicznych dolegliwoci, naley postawi praw idow diagnoz zanim signie si po skalpel. Take w tym przypadku z pom oc przychodz obecnie badania obrazow e (M R T), na podstaw ie ktrych m ona faktycznie odrnicow a wypadnicie krka midzykrgowego od innych przyczyn dolegliwoci blowych.
Rozpoznanie: zapalenie tkanki cznej

(por. s. 20, Oczy)
Rozpoznanie; zakrzepica naczyniowa

Zagraajca yciu zakrzepica jest rozpoznaniem , ktre wymaga hospitalizacji w klinice naczyniowej, trwajcej od kilku godzin do kilku dni. O pisana historia to efekt bada diagnostycznych lekarza sportowego, ktry szuka przyczyny blw m ini ng. Jest to w praw dzie przypadek z 1985 roku. Ponow ne podejrzenie w ysunito w tej samej klinice w stosunku do tej samej pacjentki z borelioz na pocztku 2006 roku. Kobiet bola paluch stopy, ktry stawa si na przem ian siny, blady i ukrwiony. N a jego dolnej pow ierzchni utw orzya si czerw ona plama. Po am bulatoryjnym pom iarze przepyw u krwi pacjentka moga na wasne ryzyko zdecydowa si na w ykonanie ba dania kontrastowego. Po zrobieniu zastrzykw z heparyn i podaniu aspiryny w celu przeciwdziaania zakrzepom , poinform ow ano j o zagroeniu ycia. Lekarz rodzinny typow a na wywoany przez borelioz zesp R aynauda, przy ktrym naczynia sil nie kurcz si i rozluniaj. Po kilku dniach leczenia boreliozy antybiotykam i spazm ustpi.
Rozpoznanie: zap alenie oponmzgpwych

(por. s. 46, N euroborelioza)
Rozpoznanie; zapalenie rogwki

(por. s. 20, Oczy)
42
R o z p o m im ie L e s p I tie n ^ C hodzi w tym przypadku o pogrubienie w izada poprzecznego doni, przez co zw a si przestrze dla znajdujcych si pod n im naczy i nerww, co negatywnie w py wa na zaopatrzenie nerw u porodkow ego w krew i substancje odywcze. D olegli woci polegajce na braku czucia a do blu i porae kciuka oraz pierw szych trzech palcw doni nasilaj si szczeglnie noc i po w ykonaniu pracy fizycznej, zwaszcza przy zginaniu. Pacjent budzi si, potrzsa d om i i dolegliwoci krtkotrw ale ust puj. Terapia je st w ielokierunkow a. M ona si leczy m iejscow ym i w strzykniciam i kortyzonu lub operacyjnie, poprzez przecicie pogrubiaego w izada poprzecznego. Borelioza m oe zaatakowa nerw porodkow y i imitowa zesp cieni nadgarstka w skutek nerw obli oraz doprow adzi do niepotrzebnego leczenia, cznie ze zbdn operacj.
Kto idzie od razu do internisty, kiedy odczuwa bl przy przeuwaniu? Ble te mog by tak silne, e uniem oliw iaj ugryzienie chleba i zmuszaj do ograniczenia si do spoywania bananw i papek. Stom atolodzy znaj te objawy gwnie u pacjentw, ktrzy noc przeywaj swoje problem y i zgrzytaj zbam i tak m ocno, e cieraj szkliwo. Poniewa rzeczywicie wynika to z psychicznego obcienia, zaleca si pjcie do psychologa. Stom atolog roz wizuje natom iast tylko problem mechaniczny, zapobiegajc w ten sposb nocnem u cieraniu zbw podczas zgrzytania. Z psychologii znane s przypadki, e pacjenci kt rym przeszkadza zgrzytanie zbami, zaczynaj instynktow nie naciska jzykiem na podniebienie i w skutek tego wyw ouj bl m ini jzyka. Jeli zapalenie stawu uchw ow ego ma przyczyn w boreliozie, nie pomagaj ani wiczenia odprajce, ani pom oc psychologa, ale dopiero leczenie antybiotykami.
Rozpoznanie: stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex. MS)

N iektre z objaww boreliozy (poraenia, zaburzenia czucia) prowadz do rozwae nia M S. Take mylce s typowe dla obu chorb ogniska w m zgu, w idoczne w tom o
43
grafii spiralnej. O statecznie odrnienie obu chorb um oliw ia zbadanie pynu m zgow o-rdzeniow ego. Tragiczna je st moliwo jednoczesnego zachorowania na bore lioz i M S. Autorzy znaj wiele przypadkw, kiedy okazywao si, e stwardnienie roz siane - j u po przejciu chorego na rent - okazywao si borelioz. Ludzie wstawali z w zkw inwalidzkich, zaczynali ponow nie chodzi, od czasu do czasu byli jednak zm uszeni do ogranicze przez ataki boreliozy. N a amach niemieckiej prasy lekarskiej w 2005 r. dyskutowano, czy stw ardnienie rozsiane m oe mie swoj przyczyn w uku ciu przez kleszcza.
Rozpoznanieizapaleme tczwki
(por. s. 20, Oczy)
Rozpoznajai&izapalenie pochewkLiciegna
Te czste ble z przecienia w skutek niepraw idow ego chwytania lub cikiej pracy rk i przedram ion m og rzeczywicie wynika z m ylnego oszacowania obcienia i si y. Jeeli tego typu ble wystpi bez zadziaania czynnika m echanicznego i nie ust puj w spoczynku, m og by wskazwk obecnoci aktywnej boreliozy.
Rozpoznanie: sarkoidoza
Systemowa choroba o nieznanej przyczynie z nasilon im m unoaktyw noci kom r kow w rnych narzdach leczona je st kortyzonem . Jednej z pacjentek w klinice u n i wersyteckiej w Lipsku usunito palucha stopy. Wszystkie badania fizykalne, testy labo ratoryjne, R T G i U S G byy negatywne. D opiero biopsja palucha i badanie histologiczne oraz pozytywne badanie serolo giczne na obecno przeciwcia przeciw boreliozie dostarczyy prawidowej diagnozy: Lymphadenosis cutis - agodne guzy powstae z limfocytw, ktre najczciej w ystpo way na patkach uszu, nosie, czole i brodawkach sutkowych, traktowane s jako typo w e dla boreliozy. Po dw ch tygodniach leczenia ceftriaksonem uzyskano cakowite wyleczenie.
44
KopotUwerozpoznanie z fatalny m s kut kiern

To jest psychosomatyczne! Czsto droga cierpienia wydua si w skutek bdnych rozpozna, a dolegliwoci okre lane s jako psychosom atyczne, a wic wynikajce z czynnikw psychiczno-fizycznych. Oczywicie jest to moliwe. Ale tak samo m oliwe jest, co udow odniono na ukowo, e infekcja m oe by przyczyn zaburze psychicznych. Poniewa wiele cho rb psychiatrycznych nie m a jednoznacznych objaww, psychiatrzy i psychologowie nie s w stanie postawi naukow o niepodwaalnego rozpoznania. U w zgldnienie infekcji je st z reguy zaniedbywane. Niem al wszystkie choroby i uszkodzenia fizyczne m og prowadzi do organicznych objaww psychicznych w sku tek bezporedniego w pyw u na centralny ukad nerw ow y lub poredniego w pyw u na jego funkcje .. . (wg: O rganische U rsachen von Infektionskrankheiten, Th.v. U exkuell, U rban & Schwarzenberg, 1996). Borelioza m oe wywoa kady rodzaj zaburze psychicznych, moliwych przy neuroboreliozie (wg: Psychische Erkrankungen, Ber ger, U rban & Fischer, 2004). C horoby psychiczne i ich leczenie s obecnie najczst sz przyczyn nabycia upraw nie rentow ych (wg: D eutsche A rzteblatt 102, 2005, wydanie 50, strona A-3482). Brak leczenia rodkam i przeciwblowym i i psychotro pow ym i moe pod w pyw em okrelonych w arunkw doprowadzi do m ierci (wg: Categories w ith the largest nu m b er o f deaths, T h e Pharmacological Basis O f Therapeutics, Pergam on Press, N ow y Jork, 2006). Prby samobjcze Kadego roku ludzie prbuj odebra sobie ycie, poniewa ani lekarze, ani rodzina nie wierz w ich dolegliwoci blowe wynikajce z boreliozy. Ble ostatecznie um ie rzane s psychotropam i i lekami przeciwdepresyjnymi. Leki te jako chem iczny kaf tan bezpieczestw a nie lecz adnej choroby infekcyjnej, tylko paraliuj ch w y zdrow ienia u pacjenta. S one kopotliw ym rozw izaniem , ktre m oe przynie tylko chw ilow y sukces, poprzez w prow adzanie pacjenta w dobry nastrj (dr med. W. F. von Leeber-Good, Szwajcaria). N iem iecki Zw izek Boreliozy ogosi w 2006 ro ku M anifest przeciwko psychosom atycznem u niedocenianiu (neuro)-boreliozy.
45
Rmedlagnosy
Pojedyncze objawy boreliozy kieruj pocztkow o diagnostw ku innym dolegliwo ciom: m igrenow e ble gowy fibromialgia wymagajca w ielu zabiegw sztywnoo odcinka szyjnego krgosupa napady zaw rotw gowy i zaburzenia w idzenia poraenia ja k w udarze przyspieszenie czynnoci serca, silne koatanie serca intensyw ne pocenie si, jak przy m enopauzie zmiana usposobienia, ja k w chorobach psychicznych spadek masy ciaa, ja k przy godow aniu zatkanie naczynia, ja k przy zawale przewleka niewydolno ylna (por. s. 133, Przypadki z ycia)
Niew yobraalna rnorodno objaww, ich jednoczesne wystpowanie, czasami prze mieszczenia z jednej czci ciaa na inn, m usz zosta odnotow ane w dzienniku, po niewa atwo m ona o nich zapom nie, kiedy tylko ustpi. Pom ocne je st take krt kie odniesienie si do nasilenia dolegliwoci (np. lekkie, znone, bardzo bolesne a do - nie do zniesienia). D o tego dochodz inform acje o zmianach, a take ustpieniu do legliwoci, tem p eratu rze ciaa pnym p o p o u d n iem , ja k i wynikajce z objaw w owiadczenia niew tajem niczonych, np. dentysty, okulisty, masaysty. Kto chce osobi cie przedstawi przejrzyst dokum entacj swoich dolegliwoci lekarzowi czy orzecz nikowi, tem u m oe suy ukazujcy si co roku w jzy k u niem ieckim BorreliozeJah rb u ch (wydawnictwo B O D , N ordersadt, N iem cy) w raz ze zintegrow anym pa m itnikiem , jako kalendarium z aktualnym i inform acjami o boreliozie. D la boreliozy typowe je st osabianie i nasilanie si objaww w rytm ie 4-tygodniowym, ktry je st zgodny z cyklem yciowym Borrelia, pozwala to wic na potw ierdzenie obecnoci yjcych bakterii. W iele objaww m oe/m usi by - poza podstawow terapi antybiotykow - do datkowo zdiagnozowanych i leczonych.
46
Neuroborelioza
Jeeli Borrelia wywouj przede wszystkim zapalenie cian naczy w centralnym i ob w odow ym systemie nerw ow ym , m w im y o neuroboreliozie. Charakteryzuje si ona zaburzeniam i najrniejszych funkcji m zgu, rdzenia kr gowego i nerw w obwodowych. Kombinacje mog by tak rnorodne, e w konkret nych przypadkach naw et nie wszystkie zostaj nazwane. Bariera krew-mzg N eurologiczne manifestacje w boreliozie z Lyme przypisywane s po czci tem u, e Borrelia burgdoiferi przekracza barier krew -m zg (BKM) i w nika do centralnego uka du nerw ow ego (C N S ). Jak to m oliw e, e krtki przenikaj przez szczeln bon w ew ntrzn naczy (endothelium ) o stru k tu rze pytkow ej, prbow ano w yjani na Uniw ersytecie M edycznym Jo h n a H opkinsa w Baltimore. N orm alnie endothelium chroni ludzki m zg przed w nikniciem drobnoustrojw. W przypadku w niknicia Borrelia burgdoiferi tw orz si jednak aktywne substancje, kt re prowadz do krtkotrwaej nieszczelnoci biaek czcych (wg: D ennis Grab i in. Infect Im m u n 2005, Luty; 73(2):1014-22). Kolejno w stadium I wystpuj: ble gowy, czciowo z nadwraliwoci na wia to dzienne, mdoci, sztywno karku, zmczenie i draliwo. W stadium II pojawia j si poraenia pojedynczych nerw w czaszkowych wywoane przez dalej rozwijajcy si proces zapalny: poraenie nerw u twarzowego, podw jne w idzenie, zaburzenia su chu, zaburzenia rwnowagi a do prawdziwego, cakowitego zapalenia m zgu ze sta nem piczkowym. Jeeli zajty je st rdze krgowy, m oe doj do poraenia poprzecz nego z cikimi zaburzeniam i funkcji odbytnicy i pcherza moczowego. W przypadku tych nasilajcych si i w yranych objaww obecnie nie trzeba si ju obawia, e spe cjalici (neurolodzy) nie przeprow adz badania w kierunku boreliozy.
PrgbkOTyjjiagtiPJlyine
W przypadku podejrzenia neuroboreliozy wikszo lekarzy kieruje pacjenta do neu rologa. M im o, e wszystko wskazuje na to, i negatywny w ynik w kierunku przeciwcia przeciw Borrelia w pynie m zgow o-rdzeniow ym nie wyklucza neuroboreliozy, czsto
Neuroborelioza
47
rezygnuje si z tego pow odu z dalszego leczenia. W aciwe zalecenie brzm i: pobra i zbada jednoczenie krew i pyn m zgow o-rdzeniow y. Wczeniejsze zastosowanie antybiotykw m oe opni produkcj przeciwcia. Kady m usi sam odzielnie zadecydowa, czy pozwoli na wykonanie u siebie punkcji ldwiowej. Zabieg jest wpraw dzie dosy bezpieczny, ale rezultat wtpliwy, ponie wa przeciwciaa nie rozmieszczaj si rw nom iernie w pynie. U chw ycenie ich w 3 5 m ililitrach pobranego pynu graniczy z cudem . W tajem niczeni twierdz, e tego ro dzaju diagnostyka suy tylko celom naukow ym , poniewa leczenie neuroboreliozy je st takie samo ja k nie-neuroboreliozy.
W idmo punkcji ldwiowej
Pobranie pynu mzgowo-rdzeniowego jest mniej bolesne ni si uwaa. Kto chce, otrzymuje miejscowe znieczulenie w miejscu ukucia midzy trzecim a czwartym, lub midzy czwartym a pitym krgiem ldwiowym. Podczas punkcji siedzi si i wygina plecy, jak kot, dziki czemu powiksza si prze strze midzykrgowa. Iga do punkcji jest bardzo cienka. Lekarz nakuwa przestrze midzykrgow a do kanau rdzenia krgowego. Odbywa si to bardzo szybko. Wczeniej bya konieczno leenia w ku przez 24 godziny po punkcji; dzisiaj przjmowanie do kliniki nie jest konieczne. Jeli wystpi ble gowy niekiedy p om aga paskie leenie. Tak jak przy kadym zabiegu, moliwe s komplikacje, np. infekcja i krwawienie wskutek uszkodzenia na czy krwiononych. Kto zaywa rodki wpywajce na ukad krzepnicia, u tego nie powinno si przeprowadza punkcji. Komplikacje moe wywoa rwnie podwyszone cinienie rdczaszkowe.
Cytokina CXCL13 (BLC) - wczesny marker diagnostyczny wskazujcy na neuroborelioz? N a kongresie boreliozy w W iedniu w 2005 roku zapali si pom yk nadziei dla w cze snej diagnostyki neuroboreliozy. Potw ierdzenie klinicznego podejrzenia neuroboreliozy (N B) bazuje na w ystpo w aniu limfocytarnej pleocytozy (podwyszona liczba kom rek w pynie) i przeciwcia przeciwko Borrelia burgdotferi w pynie m zgow o-rdzeniow ym . Jednake m oe nie by produkcji przeciwcia we wczesnej fazie choroby, a antybiotykoterapia m usi by czsto rozpoczta, zanim uzyska si w ynik indeksu przeciwcia. Z tego pow odu w neuroboreliozie wczesne m arkery w pynie s szczeglnie podane.
4 8
Badanie wykazao obecno chem okiny CXCL13 (BLC - substancja przekaniko wa ukadu im m unologicznego) jako kolejny m arker diagnostyczny w p y n ie m zgow o-rdzeniow ym dla ostrej fazy neuroboreliozy. Podczas gdy ELISA wskazywaa, e BLC by podwyszony we wszystkich prbkach pynu od pacjentw z N B , nie zosta on znaleziony u pacjentw z niezapaln chorob neurologiczn. O dkrycie, e silnie podwyszony poziom BLC stw ierdzono w kadej pierwszej prbce pynu pobranego od pacjentw z N B przemawia za tym, e jest to rzekomy, w czesny marker. D otych czas nie potw ierdzono tego w badaniu prospektyw nym , dlatego jego stosowanie w ru tynowej diagnostyce nie jest jeszcze moliwe. Problematyczne mog by niezapalne, agodne przebiegi choroby, gdzie w spom nia ne ble nerw ow e dotycz tylko jednego obszaru ciaa lub czsto m og imitowa ble zwizane z wypadniciem krka midzykrgowego lub ble niedokrw ienne (por. s. 40, Bdne i kopotliw e rozpoznania).
Uczucie jak w chorobie Alzheimera

Spadek zdolnoci um ysowych, dugotrw ae zm czenie, zaburzenia koncentracji, prze wleke ble gowy, rozdranienie i zaburzenia psychiczne, ktre czsto s zauwaane i przem ilczane przez otoczenie, m og by dalszymi objawami, szczeglnie w przew le kym stadium boreliozy. N a pocztku chory zauwaa, e nie m oe dobra sw, e pl cze si przy budow ie zda, lub e nagle znajduje si w miejscu, ktrego w pierwszym m om encie nie m oe zlokalizowa. Oszalaem? Jeli opow iem to m ojem u lekarzowi, on wyle m nie do zakadu dla psychicznie chorych!. N ie zawsze objawy te towarzysz zm ianom w E E G (elektroencefalogram). Take w przypadku pom iaru szybkoci przew odzenia nerw owego wystpuj izolowane lub uoglnione zaburzenia w zdolnoci przewodzenia pojedynczych nerw w obwodowych. W ewntrz centralnego lub obwodowego ukadu nerwowego, w przypadku neu ro boreliozy, m oe by zajty system abstrakcyjnego mylenia. Dlatego w przypadku uza sadnionego podejrzenia zajcia ukadu nerw ow ego przez borelioz pow inno si szu ka izolowanych uszkodze - np. drogi suchowej, w zrokowej, czuciowej, ruchowej, ukadu rwnowagi. Poszukiwania te wymagaj specjalnej wiedzy i wyposaenia.
Wiadomo ju w iele,ale ciglezbytmao

Prof. dr med. H ubertus Kursawe donosi w 2002 roku o sensacyjnych efektach lecze nia neuroboreliozy, zarwno we wczesnym , ja k i w pnym stadium. Z retrospektyw
Neuroborelioza
49
nego pun k tu w idzenia i pod w pyw em w rae z corocznego spotkania lekarzy z pa cjentam i w Klinice Westpfalz w N iem czech wynikaj wtpliwoci odnonie 95% w y lecze neuroboreliozy (wg. prof. dr m ed. Hans-W alter Pfister, 2005). Brakuje tu po prostu rozgraniczenia m idzy w czesn a ostr pn borelioz w przew lekym pnym stadium. Prof. dr med. Johannes Treib, szef Kliniki N eurologicznej w Westpfalz, mwic o ELISIE, oceni j jako badanie niedokadne, a W esternblotjako najbardziej odpowied nie. P C R w p y n ie nie jest m etod stuprocentow, jej trafno w ostrej neuroborelizoie wynosi tylko 20 do 25%. H odow la z pynu udaje si u mniej ni 10% pacjentw. Przedstaw iony poniej podzia neuroboreliozy na stadia nie je st stay, podobnie ja k w przypadku nie-neuroboreliozy. Stadium 1 jeszcze bez objaw w neurologicznych ble wok rum ienia w drujcego s czsto objaw em zapalenia skry, nie maj one jeszcze nic w splnego z system em nerw ow ym grypopodobne objawy ja k ble gowy.
Jeli te dolegliwoci nie ustpuj pom im o leenia w ku i leczenia objawowego, ale si nasilaj, to lekarze pow inni pomyle o neuroboreliozie. Stadium 2 U okoo 15% pacjentw rozwijaj si objawy, ktre neurolodzy okrelaj jako zapale nie nerw w m zgow o-rdzeniow ych (meningoradikuloneuritis, zesp G arin-BujadouxBannwarth). C horoba ta wyraa si najczciej trjstopniow o. Aseptyczne zapalenie opon, nie wywoywane przez drobnoustroje zapalenie opon m zgow ych i rdzenia krgowego, rozpoczyna si czsto silnym i blam i gowy w okolicy potylicznej, blam i karku, nadwraliwoci na wiato soneczne i n u d nociami. Diagnoza stawiana je st na podstawie badania pynu m zgow o-rdzenio wego, w ktrym nie stwierdza si przeciwcia specyficznych w e wczesnej fazie cho roby. Zapalenie nerw w czaszkowych, zapalenie nerw w dotyczce gowy, przebiega z je d n o - lub obustronnym poraeniem twarzy. Zapalenie korzonkw rdzeniow ych wyraa si silnymi objawami blow ym i z po raeniem koczyn, z siln asymetri i dominacj po stronie ukucia. Pacjenci cier pi gwnie noc z pow odu mczcych, palcych i kujcych bli, zego sam opo czucia i nasilonej wraliwoci na zim no.
50
W niektrych przypadkach dochodzi do paraparezy (niekom pletnego poraenia), za burze czynnoci pcherza, dalszych zaburze czucia, ktre wyraa si jako zm niej szone odczuwanie blu i bodcw dotykowych. Pacjenci donosz o zaburzeniach m y lenia i koncentracji. W ystpuj przypadki psychozy, halucynacji, zaburze motoryki. N apady padaczkowe to rzadko. Bardzo rzadkie je st take wywoane przez Borrelia zapalenie rdzenia krgowego. Stadium 3 D o dolegliw oci stadium 2 dochodz dodatkow e objawy, jako wyraz uszkodzenia mzgu: przewleke zmczenie stan oglnego wyczerpania zaburzenia mylenia zaburzenia snu niewyjaniona depresja (wg: M M W Fortschritte der M edizin, n r 22/2002, U rb an & Kogel) Pozostae objawy (zapalenie mzgu z Lyme) N aw et po wyleczeniu ostrej infekcji Borrelia niektry pacjenci cierpi na przewleke dolegliwoci, takie jak: zm czenie, wyczerpanie, zaburzenia koncentracji, zaburzenia snu i inne, m im o e w pynie m zgow o-rdzeniow ym nie stwierdza si przeciwcia przeciwko Borrelia. Cabapentyna w leczeniu przewlekych nerwobli 10 do 15% pacjentw z neuroborelizo skary si na chroniczne nerwoble. N iem iec ka grupa naukow cw sprawdzaa dziaanie gabapentyny na pacjentw po doylnej te rapii rocefm. Gabapentyna je st zwizkiem, ktry stosuje si doustnie (np. N eurotyna) przeciwko padaczce i nerw oblom , gdy zawodz typowe rodki przeciwblowe. Podczas badania pilotaowego pacjenci otrzymywali pocztkowo 300 m iligram w na dzie. W cigu 4 do 12 tygodni dawki, w zalenoci od dziaania i indywidualnej tolerancji, byy zwikszane na 500 do 1200 m iligram w i utrzym ane a do ustpienia blu, a nastpnie przez tygodnie stopniow o zmniejszane. W razie naw rotu objaww, dawki byy ponow nie zwikszane. Terapia trwaa od roku do 2 lat. Efekty 90% pacjentw odczuwao popraw jeli chodzi o ble, opisywane wczeniej jako prze mieszczajce si i palce oraz pozytywny wpyw na samopoczucie. 50% osb donosio
Neuroborelioza
51
o poprawie zdrowia i jakoci snu. Przecitne dawki, ktre cakowicie eliminoway do legliwoci blow e, w ynosiy 700 m iligram w (wg: Techniczny U niw ersytet M ona chium , Derm atologia, autorzy: S. W eissenbacher, J. Ring, H . H ofm ann).
Tuiajjuyli
Pomijajc znany problem serologicznego potw ierdzenia w ystpow ania przeciwcia przeciw Borrelia, ktry zosta om w iony w innym rozdziale, m usi zosta jasno powie dziane, e take tzw. uoglnione zaburzenia funkcji m zgu (encefalopatie) mog wy stpowa jako efekt zachorowania na borelioz i m usi im towarzyszy wystpowanie przeciwcia przeciwko Borrelia w pynie m zgow o-rdzeniow ym . Ta moliwo bywa rwnie ignorowana lub niedostrzegana przez orzekajcych, m im o e donosi si o niej w literaturze fachowej (H alperin J.J. i in., 1996, N e w N eurology). Powoduje to kom plikowanie sprawy, poniewa odw rotnie, nie kada mczliwo i zaburzenia koncen tracji przy ujem nym badaniu pynu m og by traktowane jako borelioza. Rozpoznanie boreliozy je st cigle jeszcze ja k puzzle, ktre dziki duem u dowiadczeniu i wiedzy m og zosta zoone razem z pojedynczych elementw.
O d czasu odkrycia przyczyny kiy w poprzednim stuleciu, psychiatrzy wiedz, e ujaw nione zaburzenia psychiatryczne m og zosta w yw oane przez infekcje centralnego ukadu nerwowego. Take borelioza z Lyme m oe obok blw fizycznych przebiega z rnorodnym i dolegliwociami psychicznymi, jak: zaburzenia postrzegania, zmiany osobowoci i brak zdolnoci poznawania. W ielu pacjentw w pniejszym czasie donosi o zaburzeniach w doborze sw, o braku zdolnoci koncentracji, o lukach w pamici. W przypadku, gdy diagnostykom brakuje wyranych param etrw laboratoryjnych, objawy s szybko uzna wane za psychosomatyczne.
Znani s neurolodzy, ktrzy odmawiaj leczenia antybiotykami, dopki pacjent nie wyrazi zgody na badanie psychosomatyczne. W najgorszym przypadku na swoje ble otrzym uj oni leki przeciwdepresyjne. W 2005 roku m ody m czyzna z powodu sil nych dolegliwoci blow ych i braku nadziei na popraw popeni samobjstwo.
52
Podobnie, ja k wiele innych chorb fizycznych, osobowo pacjentw niszczy take dugo utrzym ujca si, zbyt pno rozpoznana neuroborelioza. O to przykad: Lisa S., m oda matka, cierpiaa z pow odu blw krgosupa i rozpaczy. Lekarz przy pisywa jej ble m iniow e w yrzutom sum ienia, e z pow odu pracy zawodowej zbyt m ao czasu powica dziecku. M myla podobnie i wyperswadowa jej podejrzenie boreliozy. U dzia Lisy S. w miejscowej grupie wsparcia chorych na borelioz zosta odebranyjako szukanie sobie choroby. Teciowa naciskaa na rozw d i grozia urz dem opieki nad m aoletnim i, jeli kobieta nie podda si leczeniu psychiatrycznemu. Kobieta stracia swoje miejsce pracy z pow odu czstych niedyspozycji, zapom nianych term inw i zaburze koncentracji. To oraz rodzinna atmosfera sprawiy, e czua si osob niepenow artociow i staa si agresywna w stosunku do ma i dziecka. N ie kontrolow ane zaywanie rodkw przeciwblowych i nasennych doprowadzio do uza lenienia od tabletek i w kocu kobieta trafia do kliniki odwykowej, gdzie na podsta wie utrzym ujcych si dolegliwoci blow ych zdiagnozowano neuroborelioz. Lisa S. wprawdzie nie bdzie ju nigdy w olna od dolegliwoci, ale rozpocza now e ycie, z dzieckiem, ale ju bez ma.
Przetrwae dolegliwoci (pna manifestacja)
53
Przetrwae dolegliwoci (pna manifestacja)

N aw et po skutecznym leczeniu choroby z Lyme pozostaj dolegliwoci, ktre czasami sabn, czasami nasilaj si, ale nigdy cakiem nie ustpuj.
Przeciwciaa
Ilo przeciwcia nie jest param etrem nadajcym si do udokum entow ania skuteczno ci leczenia. U niektrych ludzi ich liczba rzeczywicie si zmniejsza, czsto poziom ronie dopiero po leczeniu antybiotykami, a najczciej wysoki poziom utrzym uje si przez cae ycie, nawet, jeli czowiek czuje si cakiem zdrowy. O dw rotnie, lekarze odmawiaj leczenia pom im o dolegliwoci wskazujcych na borelioz, poniewa trak tuj oni przetrw ae przeciwciaa jako dow d na przebyt chorob, przeciwko ktrej nic wicej nie m ona zrobi.
Mczliwo i bl e gowy
N ie naley myli z sennoci. Osabia si wydolno fizyczna, pojawia si znuenie, ktre nie pozwala na pow rt do wczeniejszej wydajnoci. W ybitni lekarze donosz, e chodzi tu o objaw, ktry podobnie ja k bl gowy, wymaga duszego leczenia - roku lub wicej. Pacjentom nie atwo je st uzbroi si w cierpliwo.
Ble staww,. zapalenia staww

W przypadku tzw. zapalenia staww z Lyme badanie radiologiczne wykazuje klasyczne objawy degeneracyjnej choroby staww i zwapnienia cigien, kotek i chrzstek sta wowych. Biorc pod uwag seronegatywnc wyniki w surowicy krwi, istnieje niebezpie czestwo dla pacjentw, e klasyczne objawy boreliozy mog by bdnie potraktowane jako objawy starzenia. Sztywno karku, czsto traktowana jako objaw zwyrodnienia kr gosupa szyjnego, moe odpowiada za kurczenie si i skrcenie mini ram ion i karku. Dolegliwoci te m ona zmniejszy przez rozcigajce wiczenia gimnastyczne.
54
Problemy zsercem
Zaburzenia przew odnictw a, powikszenie serca, tzw. serce pancerne (por. s. 33, Wy sik w w orku osierdziowym ) i inne dolegliwoci mog doprowadzi do zm niejszenia ogranicze wydolnoci oraz destabilizacji psychiki.
Zahurzema,Mkadunerwowego
Przewlekle choroby nerw w (neuropatie) s rzadkie, ale uciliwe i przykre, oraz bar dzo czsto bolesne dla pacjentw. Stawiaj one przed niektrym i diagnostami trudny problem , szczeglnie, jeli dochodzi do tego osteoporoza ze zam aniem krgw, i kie dy nie pomagaj ju rodki przeciwblowe. C o je st borelioz, a co nie? Zaburzenia czucia rozwijaj si czsto stopniowo. Przede wszystkim zapalnie zm ie nione obszary skry (Acrodermatitis chronica atrophicans) m og objawia si palcymi b lami. Drgawki m iniowe, osabione odruchy m iniowe lub lekkie poraenie mog mie przyczyn w przetrwaej boreliozie. U trzym ujce si problem y z rwnowag pro wadz do problem w ze staniem, chodzeniem i siganiem.
Borelioza w trakcie ciy
55
Borelioza w trakcie ciy

Czy borelioza we wczesnej ciy m oe powodowa poronienia, czy nie - trudno stwier dzi, poniewa dotychczas (Williams i in., 1988 oraz N adal i in., 1989) badane byy tylko yjce dzieci zainfekowanych matek, a nie poronione pody. Zasadniczo w iadom o jednak, e Borrelia przechodz na dziecko przez oysko, po niewa zostay znalezione w tkankach, m zgu, w trobie i sercu. Zw izek m idzy bo relioz a nag mierci now orodkw je st dyskutowany. D o dzi nie ma adnych do w odw zarw no za, ja k i przeciw.
Boreliozapoprzezpord?
D oktor Satz w poradniku dla pacjentw (1997 rok) donosi na podstawie swoich ba da, e dziecko w onie m atki nie m oe zachorowa na borelioz, nawet jeli matka zachorowaa na borelioz w e wczesnej ciy. Jednoczenie w ew ntrz grup wsparcia m ocne jest podejrzenie, e na borelioz m ona zachorowa ju w onie matki. Profe sorowie H uppertz i H ess z Kliniki Dziecicej w Brem en w 2005 roku obwieszczali, e Borrelia nie m og przenie si z m atki na nienarodzone dziecko. P ro f Volker Brade z Instytutu M ikrobiologii Kliniki Uniw ersyteckiej we Frankfurcie nad M enem infor mow a natom iast, e Borrelia byy znajdowane w oysku. W 2006 roku ujaw niono, e prowadzone s prby badania, czy Borrelia m ona wyizolowa ze sperm y i czy mog by one przekazane matce i dziecku wraz ze sperm.
Wiele antybiotykw m oe negatywnie wpywa na ci i prowadzi do uszkodzenia podu. Konieczne je st wic uwane czytanie ulotek doczonych do lekw.
56
Borelioza u dzieci
U dorosych ukucia przez kleszcza wystpuj czciej na koczynach dolnych, u dzieci - z pow odu ich m niejszego w zrostu - gwnie w obszarze gowy, szyi i pach. W ik szo n im f znaleziona zostaje na szyi, za uszami, na owosionej skrze gowy i u nasa dy wosw. Uwaga: nie napite nim fy s nie wiksze ni czarny punkcik.
Niebezpieczestwo w przedszkolu i szkole

Rodzice, ktrzy mieszkaj na obszarze z ryzykiem W Z M , i ktrych dzieci codziennie przechodz przez las, pow inni zaszczepi je przeciwko W Z M . Jednoczenie bardzo mao przedszkolanek wie, ja k pow inno si usun kleszcza. W ikszo jest zdania, e nie pow inno si w ogle usuwa kleszcza, tylko zwrci na to uwag rodzicw odbie rajcych dzieci z przedszkola. Traci si wic cenny czas. O d lat trwaj prby przekona nia urzdnikw, e przedszkolanki i nauczycielki pow inny zosta przeszkolone, aby niezwocznie i fachowo usuwa zauwaone kleszcze. O koo 80% zainfekowanych dzieci m a erythema migrans lub limfocytom, najcz ciej na uchu. N a zapalenie opon mzgowych lub poraenie nerw u twarzowego cierpi okoo 10% dzieci. U 10% dochodzi do zapalenia staww. Pod koniec 1998 roku Instytut Roberta Kocha w Berlinie ostrzega swoich kole gw lekarzy przed pozornie niewyjanionym i przypadkami przewlekego zapalenia sta w w u dzieci. Poniewa dzieci z reguy nie pamitaj o ukuciu kleszcza, lekarz musi najpierw wpa na pomys, aby wykona badania w kierunku boreliozy. N aw et w przy padku negatywnego testu na obecno przeciwcia naley wzi pod uwag rozpozna nie zapalenia staww z Lyme. W am bulatorium wyszej szkoy medycznej w H annow erze zapalenie staww za lene od Borrelia u dzieci i m odziey stw ierdzono w 5-10% przypadkw. Pew nym dow odem je st take wysoki poziom przeciwcia IgG lub piciokrotne i wiksze m iano wizania IgG w im m unotecie W esternblot. O glnie tylko okoo 20-50 % dzieci pro dukuje przeciwciaa, dlatego leczenie w prow adza si w przypadku wystpowania ty powych objaww, take bez serologii.
Borelioza u dzieci
57
Objawy u niemowlt i jeszcze niemwicych dzieci

Wszystkie niew yjanione objawy m og wskazywa na borelioz, szczeglnie apatia, poraenie twarzy, sztywno karku, napite ciemiczko, plcz bez pow odu, przym uso we ustawienie koczyn, wysiki w stawach kolanowych i innych oraz zaczerwienienie skry, ktre rozchodzi si na ksztat okrgu. Pytanie: ja k kleszcze dostaj si do dziec ka? Rodzice pozwalaj swoim pociechom czoga si po trawie lub spa na dworze na kocu. Kleszcze z psw i kotw m og przej na dzieci podczas gaskania.
Objawy u mwicych dzieci

R um ie wdrujcy, ble gowy, m ini, brzucha, plecw, chrypka, przym usow e usta wienie koczyn, wysik stawowy (czsto w kolanie), osabienie, apatia, zaburzenia oso bowoci, sztywno karku, zapalenie oczu, powikszenie w zw chonnych, nadw ra liwo na wiato, zm iany na skrze, nocne poty, zaburzenia koncentracji, wymioty, limfocytoma. Czsto rodzice i lekarze myl najpierw o blach gowy typu m igreno wego, a dopiero potem o boreliozie.
Leczenie
Take w przypadku niemowlt i maych dzieci ze zdiagnozowan borelioz obowizuje zasada, e naley jak najszybciej podj terapi antybiotykow. Im wczeniej rozpocznie si leczenie, tym wiksze s szanse cakowitego wyzdrowienia. Oglnie, tak ja k w przy padku dorosych, potrzeba cierpliwoci. Antybiotyki dla dzieci dostpne s w formie sy ropu. W zalenoci od wieku podaje si np. 50 do 75 m iligramw amoksycyliny na kilo gram masy ciaa w trzech dawkach dziennych przez dwa do trzech tygodni. Doksycyklina moe si osadza u dzieci w kociach oraz wywoywa przebarwienia zbw i z tych powodw pow inna by wprowadzana dopiero w wieku powyej 14 lat. W przypadku dolegliwoci neurologicznych konieczna moe by doylna terapia ampicylinowa.
Neuroborelioza
W 55% przypadkw wyraa si ona jako czciowe obustronne poraenie twarzy, w 27% jako zapalenie opon m zgow o-rdzeniow ych (wg prof. H uppertz, p ro f Hess z Kliniki Dziecicej w B rem en). Zdarzaj si wymioty, sztywno karku, ble gowy i zapalenie staww (w 70% staww kolanowych). 10 do 20% tych zachorowa jest opornych na leczenie antybiotykami. W tych przypadkach stosuje si rodki reum atologiczne.
58
Borelioza w Internecie
Podczas rozm ow y lekarza z pacjentem bardzo delikatnie naleaoby si posugiwa pojciem Internet. M ona tam znale powane informacje, ale take dowiadczenia laikw, bdce rdem rnorodnej wiedzy. Przez Internet przepywaj nowoci, ktre jeszcze nawet nie pojawiy si w czaso pismach. Korzystaj z niego nie tylko dziennikarze, ale i pacjenci z dobr znajomoci jzyka angielskiego. N ie naley przy tym zapomina, e diagnostyka i leczenie stosowane w USA, czy na innych kontynentach, niekoniecznie m oe by odnoszone do boreliozy w Europie. M im o to, Internet m a wiele zalet, szczeglnie jeli chodzi o szukanie grup wspar cia dla chorych na borelioz w okolicy. W prawdzie nie wszyscy dysponuj dostpem do sieci czy adresem m ailowym , ale m ona przy okazji uzyska dane kontaktowe, w ce lu otrzym ania porad.
JtommJbftgejjgzg
Te w irtualnie organizow ane spotkania w grupach chorych odbywaj si w In tern e cie m .in. pod adresam i w w w .fo ru m .g azeta.p l,w w w .sluzbazdrow ia.com .pl, h ttp :// com m ed.pl/borelioza. T rudno jed n ak znale przez internet lekarza lub klinik zaj m ujcych si borelioz. C horoby tej brakuje rw nie niezm iennie w rnego rodzaju wykazach.
Poszukiwanie lekarza
59
Borelioza je st chorob, przy ktrej lekarz m usi zaufa pacjentowi. W prawdzie erythema migrans stanowi w idoczny znak na pocztku choroby, ale wystpuje tylko u okoo 60% pacjentw. Ale kto biegnie do lekarza z pow odu czerwonego piercienia lub plamy, kiedy nie zna przyczyny? Take oderw any kleszcz, jego cz lub pewno, e w idziano napitego pasoyta, poprawia wiarygodno i m oe w zbudzi w lekarzu podejrzenia dotyczce boreliozy.
Ustna propaganda: traktow a z ostronoci

N ie naley zdawa si na ocen pacjentw - obojtnie czy dobr, czy z. Ten sam lekarz m oe by kom petentny i pom ocny w przypadku jednego chorego, a przy kolej nym m oe zawie. N aley pamita o tym, e w stosunkach lekarza z pacjentem du rol odgryw a sym patia, zachow anie godnoci, akceptacja i kultura, ktre decyduj o wiarygodnoci, zaufaniu i zaangaowaniu.
Brakuje specjalistw odboreliozy

S specjalici, ktrzy nieustannie si doksztacaj, rozmawiaj z innym i fachowcami, w ertuj literatur i przegldaj Internet. M og to by lekarze rodzinni. W tedy wane jest, aby si ich trzyma, take, kiedy przyznaj si do pewnych brakw w wiedzy. W ik szo lekarzy nie miaa boreliozy w program ie studiw, nie naley wic oczekiwa, e od razu znajdzie si waciwego diagnost. Decydujcy je st rodzaj objaww. Cigle brakuje prawdziwych specjalistw od boreliozy. Lekarz rodzinny Przy pierwszych objawach oglnych, takich jak: oznaki przezibienia, osabienie, ble koczyn, poprzestajem y na lekarzu rodzinnym (take specjalicie medycyny oglnej). Pow inien on waciwie oceni znaczenie erythema migrans oraz zleci badanie krwi. W przypadku jednak, gdy zleca on badanie wczeniej ni 6 tygodni po praw dopodob nym ukuciu przez kleszcza, nie w iadom o czy przeciwciaa dopiero si utworzyy, czy s one efektem uku przez kleszcza w przeszoci.
60
Dermatolodzy Jeeli udam y si z rum ieniem w drujcym do derm atologa, zwiksza si szansa, e nasze dolegliwoci zostan popraw nie zakwalifikowane. D erm atolodzy najduej zaj m uj si borelioz i jej objawami skrnymi. Internici Internici, szczeglnie ci z dodatkow ym w yksztaceniem reum atologicznym , opieraj si najczciej na aktualnym stanie wiedzy. W ten sposb wielu pacjentw z borelioz z objawami reum atologicznym i m oe zosta zaszufladkowanych jako chorzy na reu m atyzm. Jest to take diagnoza rnicowa, ktr naley wykluczy. Ortopedzi Specjalici od reum atologii zdarzaj si take m idzy ortopedam i. W kadym jednak razie brakuje im w iedzy internistycznej. Z nanych je st niewielu ortopedw, ktrzy po trafi podzieli dolegliwoci aparatu ruchu na te wywoane przez borelioz, wypadki lub zuycie zwizane z wiekiem. Neurolodzy Specjalici od ukadu nerw ow ego s lekarzami konsultujcym i przy neuroboreliozie; przede wszystkim przy objawach poraenia, guchoty i zaburze umysowych. W ik szo akceptuje niestety rozpoznanie n eu roboreliozy dopiero wtedy, gdy znajdzie w pynie m zgow o-rdzeniow ym przeciwciaa przeciwko tej chorobie. Wyniki badania pynu m zgow o-rdzeniow ego bywaj problem atyczne. Po pierw sze, ujem n y w ynik nie w yklucza neuroboreliozy, a po drugie, w celu optym alnej diagnostyki laboratoryjnej, naley jednoczenie poszukiwa przeciwcia w e krwi. A poza tym pobranie pynu - obojtnie czy pozytyw nego czy negatyw nego - przy w ystpieniu objaw w boreliozy nie pow inno w adnym w zgldzie zm ieni leczenia. W kadym przypadku naley prow adzi terapi antybiotykow zgodnie z aktualn wiedz. Kardiolodzy Konsultacja kardiologiczna je st niezbdna, jeli borelioza prowadzi do choroby serca lub przynajmniej jej podejrzenia. Wiele opracowa podaje, e serce jest zajte przez borelioz tylko w bardzo rzadkich przypadkach. Zaprzeczaj tem u czsto stwierdzane zaburzenia rytm u serca. Pacjentom zakada si czsto zbdne rozruszniki serca, bez wiedzy o wystpujcej boreliozie. N iebolesny wysik osierdziowy, nienorm alne nagro
61
m adzenie pynw, je st take rozpoznaw ane przez internistw w badaniu ultrasonograficznym serca. W adnym przypadku nie naley przem ilcze tego typu dolegliwoci sercowych podczas wizyty u lekarza. Okulici Poniewa borelioza m oe wywoa rne choroby oczu, takie jak osabienie widzenia, okulista jest take moliwym konsultantem . N ie naley jednak spodziewa si szerokiej wiedzy na tem at boreliozy. Leczenie i tak prowadzi si antybiotykami, nie objawowo. Wane adresy kontaktow e to niektre (nie wszystkie) kliniki uniwersyteckie, wy dajce publikacje na tem at boreliozy. Czciej wystpuj tylko okrelone oddziay, jak klinika okulistyki lub kardiologia, ktre intensyw nie zajmuj si borelioz.
Nikt mi nie wierzy

N egatyw ne wyniki laboratoryjne, a m im o to objawy? Przeywa to w ielu pacjentw, u ktrych kom petentni, otwarci i dni wiedzy lekarze niczego nie znaleli. Lekarze odmawiaj wwczas leczenia antybiotykam i i mog traktowa pacjenta jak symulanta. W najgorszym przypadku wysyaj go do psychiatry (por. s. 133, Przypadki z ycia).
Z anim pjdzie si do lekarza, naley si dobrze przygotowa, poniewa borelioza w y w ouje zamieszanie w m zgu. O w ielu objawach si zapomina, przekrca, a mog one by wane. Przede wszystkim naley spisa wywiad, to znaczy najwaniejsze, w cze niej przebyte choroby. Kilka wczeniejszych podejrze m oe naprowadzi na faszy wy trop lekarza, ktry pow inien bada pod ktem boreliozy. Uwaga. N aley si zasta nowi. Przede wszystkim unika wyrae ja k N ie w idziaem jeszcze kleszcza!. Bar dzo niew ielu chorujcych na borelioz je st sobie w stanie przypom nie kleszcza.
Dziennik obiaww
Jeli kto duej choruje na borelioz, pow inien koniecznie prowadzi dziennik obja ww. S to wpisy, z ktrych pniej bdzie m ona odczyta daty, dolegliwoci, przyj m owane leki, ich dawki, a take okresy bezblowe. N ow oci jest specjalny Borrelio-
62
se Jah rb u c h (co roku nowy, dostpny w Internecie, a w N iem czech take ksigar niach), z w ielom a aktualnym i inform acjam i o diagnostyce, badaniach, leczeniu, r norodnoci objaww i porw nyw alnym i przypadkam i oraz przygotowanym kalenda rium na dziennik objaww.
Brak, wiedzy,
W przypadku poniszych argum entw pow inni Pastwo szybko zm ieni lekarza: W przypadku rum ienia wdrujcego dotknita je st tylko skra. N ie uczyem si tego na studiach i dlatego nie interesuje m nie to . N ie m oe to by borelioza. O trzym a pan przecie szczepienie przeciwko klesz czom . Borelioza? N o tak, pow innim y si szybko zaszczepi. N iem oliw e, w naszym rejonie kleszcze nie w ystpuj. Jeli nie je st to w idoczne w e krwi, nie ma pan boreliozy. Boreliozy w trzecim stadium nie trzeba leczy, ona sama ustpuje.
Oznaki, l e trafiliiiny dojsegp lekarza

Traktuje czerwone obszary ryzyka w atlasie W Z M , jako obszary rozprzestrzenia nia si wszystkich kleszczy. Traktuje szczepienie przeciwko W Z M , jako generalne szczepienia ochronne prze ciw kleszczom. Traktuje ru m ie w drujcy jako lokalne zapalenie skry i przepisuje ma. Przekonuje, e borelioza zawsze objawia si rum ieniem wdrujcym. O dm aw ia leczenia w przypadku granicznych w ynikw laboratoryjnych i, pom im o objaww boreliozy, w ykonania W esternblot. Prbuje zmniejszy poziom przeciwcia za pom oc leczenia. Przekonuje, e borelioza leczy si sama i uodparnia.
Rozpoznanie - puzzle z nieuporzdkowanymi elementami
63

Rozpoznanie boreliozy z Lyme jest prawdopodobnie stwierdzane zbyt czsto - cigle jeszcze orzekaj lekarze, ktrzy take zgadzaj si ze sloganami: fobia przed borelioz i internetowa borelioza. Takie opinie pojawiaj si w prasie, a zamieszkujcy dany te ren lekarze s przekonani, e m ona ten tem at pomin. Prawd jest, e dzisiaj nie da si jeszcze opanowa boreliozy w 100%. Droga do rozpoznania to puzzle, ktre w korzystnych przypadkach, cz po czci, s dopaso wywane. Szczeglnie w e w czesnym stadium , kiedy nie w iadom o jeszcze ani o ukuciu przez kleszcza, ani o rum ieniu wdrujcym . Zdarza si to rw nie w innych stadiach choroby, poniewa reakcja obronna naszego organizm u nastpuje dni, a nawet tygo dnie po waciwej infekcji. Szczeglnie w pnym stadium waciwa diagnoza jest czsto moliwa na zasadzie rozpoznania z wykluczenia.
Bezporednie i porednie metody wykrywania

Hodowla Zwyczajne techniki diagnostyczne, m ianow icie hodow la w ykrytych bakterii, nie s odpowiednie w przypadku Borrelia, poniewa rosn one bardzo w olno. Dziel si do piero po 8-20 godzinach, po tym nastpuje faza odpoczynku trwajca dni i tygodnie, zanim znow u zacznie si reprodukcja. Przede wszystkim w atwo dostpnych pynach ustrojowych, ja k krew i mocz, Borrelia nie m no si, poniewa ich koncentracja jest ekstrem alnie maa. Poza tym krew nie je st dla Borrelia korzystnym rodowiskiem i bak terie szybko je opuszczaj. O dpow iednio dugi jest take czas przechodzenia przez o ysko. Jest to waciwy powd, dla ktrego przejcie Borrelia matki na nienarodzone dziecko dokonuje si bardzo rzadko. W przeciwiestwie do tego sprawdza si hodow la ze skry, a szczeglnie dobrze z brzegu rum ienia wdrujcego. Ale rw nie to trw a dugo (8-10 tygodni), wymaga odpow iednich pynw odywczych i jest rozwizaniem tymczasowym, jeli zawiod zwyke m etody laboratoryjne.
64
Badanie mikroskopowe Poniewa Borrelia maj 15-20 nanom etrw dugoci, m og zosta uw idocznione za pom oc m etody ciem nego pola. Te czasochonne m etody s stosowane tylko w bada niach naukowych. DNA czynnika chorobotwrczego acuchowa reakcja polim erazy (PCR) wskazuje bez wtpliwoci na obecno (D N A - genetyczny odcisk palca) bakterii, przy czym nie m ona rozrni, czy chodzi o wie , aktywn, reaktywn czy przebyt infekcj. O dsetek trafnych w ynikw w m oczu okrela si realistycznie prawie na 30%. Jedn z moliwoci zwikszenia iloci D N A Borrelia je st przyjcie w przeddzie 300 m iligram w doksycykliny. Z krwi prawie si to nie udaje. Przygotow any w ten sposb pyn m zgow o-rdzeniow y pow inien by wykorzystany tylko w celu wykluczenia neuroboreliozy. Poniewa bezporednie m etody wskazujce na czynnik chorobotw rczy s czasochon ne i mog opnia lub uniem oliw ia waciwe leczenie i wyzdrowienie, rozwiny si porednie m etody diagnostyczne. Poszukiwanie przeciwcia M ierzy si w ten sposb odpow ied im m unologiczn pacjenta przeciwko strukturom pow ierzchniow ym bakterii. Brzm i prosto, ale jest bardzo skomplikowane. Borrelia posiada m oliwo zm iany swojej struktury powierzchniowej w cigu kil ku dni. U kad im m unologiczny m a w tedy problem z waciw identyfikacj czynnika chorobotw rczego. Rozpoznaje on jednak, e dany czynnik nie pasuje do systemu i moe pobudza do obrony niespecyficzn odpowied immunologiczn. Wyapie w ten sposb przypadkow o w szystkie Borrelia i infekcja zostanie pokonana. Jeli w ierzy naukowcom , zdarza si to w okoo 90% w szystkich infekcji. Jeeli Borrelia zostan oszczdzone, system im m unologiczny uczy si, ja k celowo (specyficznie) zareagowa na intruzw i jako drug b ro produkuje specyficzne prze ciwciaa: im m unoglobuliny. IgM i IgG Im m unoglobuliny pierwszej fazy (IgM) s wpraw dzie 6-7 razy wiksze ni im m u n o globuliny drugiej fazy (IgG), ale s znacznie sabsz obron, ktra dodatkow o nie m oe by utw orzona przez kadego pacjenta. W drugiej reakcji system im m unologiczny bro ni si ju za pom oc efektywnych przeciwcia IgG.
65
Bd nr 1
Lekarze cigle jeszcze oczekuj, e kad wie infekcj m ona wyjani za p o m o c przeciwcia IgM. Zgodnie z najnowszym stanem wiedzy labo ratoryjnej, rwnie przeciwciaa IgG m og wskazywa na wie borelioz, podczas gdy sabe przeciwciaa (IgM) nie wytworzyy si lub tw orzone s dopiero pniej.
Bd nr 2
Pacjenci chorujcy latami na borelioz czsto opowiadaj, e ich przeciw ciaa IgG przy wystpujcych dolegliwociach nie s b ran e pod uw ag i traktow ane jako niewymagajca leczenia seroblizna, jako stara historia. Trzeba si przed tym broni i przynajmniej zastosowa leczenie na prb, aby zobaczy, czy umierzy to dolegliwoci. Nierzadko po terapii an ty bio tykami poziom przeciwcia narasta lub tw orz si d odatkow o IgM.
Dowd na obecno przeciwcia Propagowany w starych ksikach test im m unofluorescencji, w ktrym przeciwciaa staj si widoczne dziki barw ieniu pod m ikroskopem , nie jest obecnie stosowany z po w odu czasochonnoci. D o przesiewowego poszukiwania przeciwcia suy obecnie ELISA (wymowa: elaisa ) W m etodzie tej pobiera si surowic (krew pozbaw ion elem entw kom rkowych) w mae, okrge, kapilary, na ktrych w ew ntrznej stronie przytw ierdzonych jest pi, osiem lub dziesi rnych antygenw typowych dla struktur pow ierzchniow ych Bor relia. Przeciwciaa z surow icy wi si do tych antygenw. Po pew nym czasie surow i ca zostaje wylana, kapilary zostaj w ym yte z surowicy, a zwizane przeciwciaa m ie rzone za pom oc m etod fotom etrycznych. Tak powstaje m iano przeciwcia.
6 6
Bd nr 3
Sabym punktem testw na poszukiwanie przeciwcia, ktre s obecnie w y konywane autom atycznie w cigu 3 godzin, nie jest m etoda, ale brak stan daryzowanych antygenw. Na rynku istnieje wicej ni dw a tuziny tych testw ELISA z rnorodn kombinacj antygenw. Ponadto wikszo a n tygenw pochodzi jeszcze z przypadkowo zmiennych hodowli komrko wych. Przy prbach przeprow adzenia wszystkich bada na tej samej suro wicy wychodz nie tylko rne miana, ale n aw et wyniki faszywie pozy tywne, prawdziwie pozytywne, prawdziwie negatyw ne i faszywie nega tywne. Jeli w tecie znajduje si nieprzypadkowo jed en lub kilka antyge nw, ktre od po w ia d a j koktajlowi czynnikw chorobotwrczych kleszczy, m ona uzyska wynik niepotwierdzajcy boreliozy.
W yjiLk^ranlczny
Taki w ynik badania laboratoryjnego oznacza, e lekarz diagnosta nie m oe stwierdzi, czy jest on pozytywny czy negatywny. N aukow o i finansowo najbardziej logiczn kon sekwencj dla lekarza m usi by zlecenie now ego badania krwi za pom oc m etody ja kociowej. M im o to, pacjenci czsto donosz, e oznacza to koniec diagnostyki. N aj odpowiedniejsze je st ponow ne um w ienie si na now e badania, kilka tygodni lub m ie sicy pniej. Berliska lekarka U ta Everth donosia w 2004 roku o faszywym szczepie B. afze lii, ktry dugie lata rozprow adzany by przez hodow le szczepw w Braunschwieger. M oe on jeszcze dzi znajdowa si w uyciu i dawa faszywie negatywne, ja k i fa szywie pozytywne wyniki laboratoryjne, ktre decyduj o leczeniu lub nie.
Inynieria genetyczna zmniejsza ryzyko

Pewniejsze wyniki daj antygeny produkow ane m etodam i inynierii genetycznej (rekom binow ane), a w ic dokadne kopie antygenu. Kto nie wierzy sw oim w ynikom ELISA, pow inien dowiedzie si w laboratorium , czy uywa si tam antygenw rekom binow anych i jakich. M im o to, nie pow inno si sam em u polega na w yniku po zytywnym.
67
Borelioza seronegatywna?
U jem ny w ynik badania krwi nie oznacza, e m ona wykluczy podejrzenie boreliozy. N egatyw ny w ynik cechuje jedynie w arto poniej granicznej w artoci w kierunku w yniku pozytywnego. T warto ustala sobie kade laboratorium . Dlaczego powstaje wtpliwo? Przeciwciaa nie tw orz si natychm iast po infekcji, ale 3 -6 lub wicej tygodni pniej. Jeli kto zostanie zbadany zbyt wczenie, moe, pom im o obecnoci rum ienia wdrujcego, uzyska pocztkowo w ynik seronegatywny. Tacy ludzie nale do grupy osb sabo produkujcych przeciwciaa. U innych produkcj przeciwcia opnia wczeniejsze stosowanie kortyzonu. R enom ow ane laboratoria stwierdzaj, e 7-9,5% wszystkich pacjentw negatywnych w badaniu ELISA zostaje ostatecznie uzna nych za pozytywnych w w yniku badania W esternblot.
Bd nr 4
W przypadku dopuszczania testw laboratoryjnych nie oblicza si p e w n o ci trafnych wynikw i przez to ich jakoci, musi by jedynie u d o w o d n io ne, e stosujcy nie jest przez nie zagroony! Instytut Paula Ehricha (PEI) sprawdza w praw dzie m etod y badawcze dla HIV i toksoplazmozy, jed nak pomija borelioz.
Test pptwierdzajcy (Biot)

Ludzie m og wyglda bardzo podobnie, nasz ukad im m unologiczny take m oe pro dukowa przeciwciaa, ktre s do siebie bardzo podobne. Dlatego kady odpow ie dzialny lekarz pow inien zleca nie tylko testy ELISA, ale przy obecnych objawach, wykona rw nie test potwierdzajcy Bot (W esternblot, Im m unoblot). Jeli w ynik w badaniu ELISA je st pozytywny, przeprow adza si go prawie automatycznie. Jeli jest on negatywny, w ielu lekarzy cakowicie zarzuca dalsz diagnostyk boreliozy. W tej sytuacji pacjenci, ktrzy chc uzyska pewno odnonie swojej choroby, pow inni na lega na test potwierdzajcy Biot, szczeglnie jeli maj lad po ukuciu przez kleszcza, wystpuje u nich rum ie w drujcy lub inne specyficzne objawy. Tak ja k ELISA, biot je st m etod polegajc na rozdziale, ale tylko w edug wielkoci i ciaru czsteczkowego przeciwcia. Biaka antygenw zostaj przeniesione na pod oe z elu i staj si w idoczne jako prki. Typowy w zr podziau potw ierdza kontakt z Borrelia.
6 8
M arkeram i dla boreliozy s prki 18, 23, 24, 25, 31, 34, 39, 83 i 93. Dalszych do w odw wskazujcych na borelioz dostarcza zgodno z antygenem VlsE (genotyp B. garinii, ktry m oe wskazywa na neuroborelioz), ja k i z O spC (mieszanka rnych rodzajw genw B. burgdotferi, B. afzelii i B. garinii).
Laboratorium Pastwa zaufania

Laboratoria z certyfikatam i s zobowizane zachowywa przynajm niej standardow e norm y jakoci tak, aby udokum entow a przebieg pracy i przez to udostpnia spraw dzaln jako swoich dziaa. Akredytowane laboratoria same decyduj ojakoci swo ich w ynikw poprzez np. m odernizacj pracy, intensywno szkole, aby wczeniej lub pniej uzyska certyfikat. Posiadanie akredytacji lub certyfikatu m ona rozpozna po starannoci orzeczenia. M im o to, nie naley od certyfikatu wymaga wicej ni od serwisu technicznego. Potwierdza on, e sam ochd w m om encie kontroli nadawa si dojazdy, ale nie ma gwarancji, e potem nie wystpi jaka usterka.
Bd nr 5
Lekarz-diagnosta moe pracow a tak dobrze, jak pozwalaj na to w a ru n ki. Im wicej wie o pacjencie, tym lepiej moe interpretow a wyniki b a da laboratoryjnych i przekaza zalecenia lekarzowi p row adzcem u. J e d nak wanie lekarze utrud niaj to o p ty m a ln e ocenianie, poniew a nie w y peniaj skierowa laboratoryjnych, zawierajcych pytania o objaw y i p o w d skierowania na b a d a n ie krwi. Dlatego naley zwraca szczegln uw ag na w pisyw anie przez lekarzy informacji na skierowaniach na b a dania.
Bd nr 6
Wikszo specjalistw traktuje liczb i rodzaj przeciwcia jako kontrol pro cesu leczenia i oczekuje, e liczba ta obniy si pod wpywem antybiotykoterapii. Rzeczywisto wyglda inaczej: ogromna ilo seronegatywnych osb produkuje czsto przeciwciaa podczas lub po leczeniu antybiotykami, albo mierzone stenie przeciwcia tak wzrasta, e ich produkcja rozwija si dalej.
69
Przeciwciaa pozostaj widoczne we krwi jeszcze dugo, mimo leczenia i o d czuwalnego wyleczenia, u niektrych ludzi na cae ycie. Mimo to, pacjenci opowiadaj, e poziom ich przeciwcia spada po odpow iednim leczeniu do zera, co lekarze uwaaj za skuteczn terapi. Nasz komentarz: moe to by tylko wynik faszywie negatywnego testu.
Granice diagnostyki
W ielu lekarzy oczekuje od natury prawidowoci, ktra nie funkcjonuje w ludzkim organizmie, poniewa ukad im m unologiczny jest kompleksowy i podlega indyw idu alnej regulacji. Poddaje si on w pyw om osobistego stylu ycia, informacji genetycz nej, ja k i wczeniejszych chorb.
Borrelia - organizmy ywe majce wasne strategie

Pacjenci i lekarze oczekuj czasem, e bakterie, takie jak Borrelia, m ona traktowa zgod nie z regu: w prow adzenie antybiotyku - mier Borrelia. N aw et jeli Borrelia s pro stymi organizm am i ywymi, posiadaj wol przeycia. I do tego uywaj rnych m e tod unikania ukadu im m unologicznego. Borrelia m anipuluj odpow iedzi im m u n o logiczn, przez zm iany w cianie kom rkow ej, przez co zmieniaj dotychczasowe zna ki rozpoznawcze (biaka pow ierzchniow e). M og przedostawa si do le ukrw ionych stref, jak np. rogwka, tkanka czna lub jam a stawowa. Potrafi si nawet umiejscowi w kom rkach ernych, ktre s w anie nakierow ane na czynniki chorobotw rcze. W tym stadium nie s one agresywne i ludzie myl, e zostali wyleczeni. Take z nieznanych pow odw - praw dopodobnie prow okow ane przez stres, zra nienia, operacje, inne przypadki osabionego ukadu im m unologicznego - mog si spontanicznie reaktywowa i rozwija swoje dziaanie. U kad im m unologiczny dawno o nich zapomnia, m usi si zatem ponow nie zorganizowa przeciwko tym czynnikom chorobotw rczym i w znow i produkcj przeciwcia.
PCR
Ten bezporedni dow d na obecno czynnika chorobotw rczego (PC R - polymerase chain reaction, czyli reakcja acuchowa polimerazy), bardzo czasochonna i kosztow na metoda, nie stwierdza obecnoci odpowiedzi im m unologicznej organizm u, ale obec no samego m ikroorganizm u.
70
Dziki tej m etodzie m ona rw nie stwierdzi, e je st si zainfekowanym je d n o czenie trzem a gatunkam i Borrelia (afzelii,garinii i burgdotferi). Za pom oc P C R znajdu je si wpraw dzie bakterie w m oczu, punktacie stawowym, pynie m zgow o-rdzenio w ym i skrze, ale odsetek trafie je st niepew ny Poniewa borelioza je st infekcj g boko lecych tkanek, Borrelia nie s znajdowane autom atycznie we wszystkich py nach ustrojowych. Wyjania to, dlaczego wysoko specyficzny test PC R , pom im o ak tywnej choroby, m oe rw nie wypa negatywnie. PCR z moczu W tej m etodzie D N A czynnika chorobotw rczego nam naane je st poza yjcym orga nizm em (in pitro), dziki czem u staje si m oliwe do wykrycia. Diagnostyczne znacze nie dowiedzenia obecnoci Borrelia w m oczu jest sporne. Przy pobieraniu m oczu w a ne jest, aby prbka m ateriau nie zostaa zanieczyszczona przez inne czynniki choro botw rcze z zewntrz. Dlatego trzeba uywa sterylnych pojemnikw. Samodzielnie wym yte pojem niki m og powodowa powstawanie niejednoznacznych wynikw. PCR z pynu mzgowo-rdzeniowego Ta m etoda suy neurologom gwnie do potw ierdzenia neuroboreliozy. Sabym punk tem w przypadku kadego pynu ustrojowego je st to, e znalezione D N A nie daje od powiedzi, czy chodzi o m ateria genetyczny yjcej czy martwej bakterii i czy wyst pujce zaburzenia neurologiczne m og zosta przypisane neuroboreliozie czy nie. N ie wynika z tego te adne wyrane zalecenie odnonie antybiotykoterapii. Pyn mzgowo-rdzeniowy Pyn m zgow o-rdzeniow y je st przezroczyst ciecz wypeniajc kom ory mzgowe oraz przestrze podpajczynwkow. Jeli znajduj si w nim Borrelia, mwi si o neu roboreliozie. Im duej trwa borelioza, tym m niejsze je st praw dopodobiestw o znale zienia Borrelia w pynie. Pyn pobierany jest z kanau rdzenia krgowego za pomoc igy (punkcja). Punkcja ldwiowa pow inna odbywa si na miejscu, w szpitalu, poniewa pyn zmienia si ju 2 godziny po pobraniu i m oe dawa nieprawdziwy obraz. W pynie poszukuje si prze ciwcia lub D N A bakterii. Sens tego badania jest sporny. W ielu neurologw wyklucza neuroborelioz, jeli nie znajduje D N A ani przeciwcia w pynie. Przeciwciaa nie s roz mieszczone w pynie regularnie, tak e w przypadku pobrania maej iloci 3-5 mililitrw nie otrzyma si automatycznie dow odu na obecno czynnika chorobotwrczego. M im o to, takie negatywne wyniki mog powodowa natychmiastowe zaprzestanie diagnostyki w kierunku boreliozy i skierowanie pacjenta na leczenie psychosomatyczne. Z przedstawionych tutaj informacji wynika, e trzeba by jednak ostronym z diagnoz.
71
Hodowla
Poniewa pod wpywem boreliozy tworz si wysiki w stawach, eksperci cigle prbuj z tego pynu wyhodowa Borrelia jako dowd ich obecnoci. Literatura medyczna dono si, e tego typu prby prawie nigdy si nie udaj. Doc. dr Klaus-Peter H unfeld z Instytu tu Mikrobiologicznego Kliniki Uniwersyteckiej we Frankfurcie nad M enem inform o wa w 2004 roku o hodowli bakterii ze skry z obszaru rum ienia wdrujcego, a waci wie z jego brzegu. Okazao si, e aby pojawia si kultura bakteiyjna, konieczna jest hodowla przez 6-10 tygodni. W ten sposb odkryto drug bakteri Borrelia - B . spielmani.
Moliwoel diagnostyki obrazowej

Za pom oc testu elektroakupunktury m oliwe je st szczegowe zdiagnozowanie bo reliozy, uwaa docent dr Hassler. A wic m am y do dyspozycji powane metody. Tomografia rezonansu magnetycznego (MRT) Ta bardzo czua technika badania bazuje na zasadzie rezonansu jdrow ego atom w w odoru w badanej tkance w ew ntrz sztucznie wytwarzanego pola elektrom agnetycz nego. Suy anatom icznem u przedstaw ieniu narzdw i ich zm ian chorobow ych; w przypadku boreliozy, np. w celu diagnostyki zm ian w m zgu i rdzeniu krgowym. Problem atyczne je st to, e ogniska zapalne w m zgu wygldaj w boreliozie tak samo, jak w przypadku stw ardnienia rozsianego lub opryszczkowego zapalenia m zgu. Wyjanienia dostarcza najczciej badanie pynu m zgowo-rdzeniowego. Pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa (PET) Aparat wspom agany urzdzeniem obliczajcym do rejestrowania warstwowych obra zw w celu przedstawienia narzdw, ja k np. mzg, m oe wskazywa na borelioz na podstawie charakterystycznych odchyle w przem ianie glukozy. Tomografia emisyjna pojedynczego fotonu (SPECT) W tej m etodzie w prow adza si doylnie radioizotop i za pom oc kam ery rejestruje si trjwymiarowy, w arstw ow y obraz. Dziki tem u m ona uwidoczni obszary mzgu, ktre wykazuj zaburzenia funkcjonowania. Wszelkiego rodzaju przedmioty o dziaaniu leczniczym Istnieje wiele rnych przedm iotw, za pom oc ktrych znachorzy i uzdrowiciele chc bada obecno Borrelia. Syszano ju o magnesach, kam ieniach szlachetnych, penych
72
tajemniczych inform acji zam knitych w szkle. M oe tak by, e osobom tym rzeczy wicie uda si zmniejszy bl, jak niektrym prawdziwym lekarzom, jed n ak nie po w inny one obiecywa wyleczenia z boreliozy. Diagnostyka z wykluczenia W przypadku boreliozy, O B (szybko opadania krw inek czerwonych) i poziom C R P (biako C -reaktyw ne) pozostaj prawie zawsze prawidowe. Pozwala to na wyklucze nie takich chorb, ja k choroba Reitera, choroba Bechterewa, czynna choroba reum a tyczna, objaw Loefgrena, uszczycowe zapalenie staww, choroba Behceta, reum ato idalne zapalenie staww oraz inne nie w ym ienione tutaj choroby. Elektroakupunktura Prawdopodobiestw o zdiagnozowania boreliozy przy pom ocy tego urzdzenia, w edug przedstawicieli m edycyny tradycyjnej, stanowi loteri. Protestuj przeciwko tem u za rw no pacjenci, ja k i lekarze. N iejeden pacjent, ktry tylko dziki tej m etodzie zosta poddany antybiotykoterapii, zgasza si po tym, ja k jego badania laboratoryjne w kon w encjonalnym laboratorium okazyway si seronegatywne. Elektroakupunktura w edug Volla (EAV) jest m etod elektrom edycyny z lat pi dziesitych. W okrelonych punktach pow ierzchni ciaa bior pocztek prdy, ktre docieraj do ukadu nerw ow ego tkanki podskrnej. Reaguje ona na te bodce przez zm ian opornoci skry i/lub przewodnictwa. Zdolno przew odnictw a skry poka zuje terapeutom , gdzie zm iany chorobow e wpywaj na osabienie funkcji organizm u. Przede wszystkim entuzjaci EAV m og stwierdzi, czy i gdzie wystpuje terapeutycz na blokada.
Badania specjalistyczne
Test transformacji limfocytw (LTT) LTT stosuje si ju od ponad trzydziestu lat. N adaje si on do stwierdzenia w zajem ne go oddziaywania ukadu im m unologicznego z rnorodnym i substancjami (antyge nam i), jak substancje do wypeniania miazgi zbowej, rodki spoywcze i substancje pochodzce ze rodowiska. Przeprow adzany od blisko om iu lat L T T -B O R (Borelio za) testuje kom rkow wraliwo przeciwko najczstszym szczepom Borrelia. Ten test krwi stwarza m oliwo wyjanienia niespecyficznych, granicznych i seronegatywnych w ynikw laboratoryjnych w testach ELISA i W esternblot. Najbardziej
73
skuteczny je st LTT w m om encie wystpienia najsilniejszych objaww u pacjenta. Jest on jed n ak lekcewaony przez w ielu lekarzy szczeglnie przez orzecznikw.
Tak dziaa LTT: Limfocyty (komrki ukadu odpornociowego) specyficzne dla Borrelia namnaaj si w w yniku spotkania z czynnikiem chorobotw rczym (antygenem), w tym przypadku z Borrelia. W LTT-BO R z krwi pacjenta izoluje si kom rki im m unologiczne (limfocyty, monocyty) i hoduje si je z wybranymi biakami Borrelia przez 6 tygodni. Jeli we krwi znajduj si specyficzne dla Borrelia limfocyty, s one aktywowane przez ich biaka i wy korzystywane do namnoenia. Potrzebn do tego syntez kwasw nukleinowych (DNS) mierzy si ilociowo. Im wysza synteza D N S , tym silniejsza reakcja LTT. Zwikszona liczba limfocytw specyficznych dla Borrelia jest wyrazem wraliwoci ukadu im m unologicznego na bakterie. W zrost poziom u tych kom rek mona mierzy obiektywnie i udokum entow a sil ich wzajemnego oddziaywania z ukadem im m u nologicznym. Badanie to wychodzi na dobre przede wszystkim pacjentom, ktrych or ganizm nie jest w stan ie wyprodukowa przeciwciaa i dlatego wypadajcych seronegatywnie, pom im o silnych objaww i z tego pow odu nie poddawanych leczeniu. W tym przypadku LTT jest pierwszym testem, ktry m ierzy odpowied komrkow i ujawnia pacjentw seronegatywnych lub z granicznymi wartociami. Prof. dr R uediger von Baehr z Berlina, propagator tej m etody diagnostycznej, na podstawie dowiadczenia z ponad 1200 testam i L T T -B O R rocznie, podkrela: zdrowi ludzie nie wykazuj reakcji pozytywnej w przypadku obecnoci przeciw cia przeciw boreliozie i braku objaww, LTT wypada negatywnie w przypadku nieobecnoci przeciwcia przeciw boreliozie i obecnoci objaww, LTT wypada pozytywnie, kiedy ukad im m unologiczny widzi bakteri, co ozna cza, e nam naa swoje kom rki lub pozostaje aktywny przeciwciaa mog by obecne po skutecznej antybiotykoterapii, na przykad w d ru gim stadium ; LTT wypada w tedy ujem nie lub sabo pozytywnie w (przew lekej) pnej boreliozie LTT je s t pozytyw ny; jeli objawy cofn si dziki antybiotykom , spada rw nie w arto LTT, je d n a k test pozostaje pozy tywny nawet w przypadku pozytywnych ELISA i W esternblot, LTT m oe w razie braku objaww wypa pocztkowo negatywnie; jeli pojawi si objawy, silnie wzrasta warto LTT. D ziki tem u dow iadczeniu z LTT, test suy take do pom iarw efektywnoci le czenia. G w na rnica midzy LTT, a diagnostyk przeciwcia polega na tym, e na
74
znaczone kom rki nie kr w organizm ie, lecz w przypadku terapii chowaj si w w zach chonnych, take podczas dalszej produkcji przeciwcia. W przypadku, gdy cho roba pow rci na now o, te kom rki pam ici wydostaj si natychm iast z pow rotem z w zw chonnych i poprzez LTT wskazuj bardzo szybko na aktywno choroby. Diagnostyka przeciwcia wypada jeszcze w tym czasie negatywnie, poniew a ukad im m unologiczny znow u m a opnienie. Wada: na LTT potrzeba 8-10 dni i je st drogi. Elispot Ten test, podobnie ja k LTT, je st m etod dowodzc obecnoci reakcji im m unologicz nej, w ktrej porednicz kom rki. W w yniku tej m etody pow inna zosta udow odnio na obecno kom rek produkujcych cytokiny. Status limfocytw CD-57 w przewlekej boreliozie Ju w 2002 roku amerykascy lekarze Stricker, Burrascano i W inger donosili o zredu kowanej liczbie lim focytw C D -5 7 w przypadku dugo chorujcych na borelioz pa cjentw w trakcie obserwacji trwajcej 10 lat. N ie wystpoway jed n ak wwczas adne standardowe wartoci, w edug ktrych C D -5 7 byoby okrelane jako niskie lub nor malne. N iektre laboratoria zakaday, e norm alne wartoci wynosz 60 do 90, pod czas gdy u przewlekle chorych stw ierdzano wartoci m idzy 18 a 35, co m ogo pom c diagnocie w przypadku wartoci negatywnych. ANA w serologii boreliozy A N A je st skrtem dla przeciwcia przeciwjdrowych. Z niejasnych pow odw nasze kom rki obronne produkuj czasem przeciwciaa skierowane przeciwko nam samym. W ystpuj rw nie przeciwciaa celujce w narzdy. Specjalne A N A kieruj si prze ciwko jd ru kom rkow em u, ktre wystpuje w wikszoci kom rek organizm u. AN A znajduj si w duym krwioobiegu i mog wskazywa na chorob autoim m unologiczn, w przypadku ktrej organizm b roni si przed w asnym i kom rkam i. A N A nie wskazuj autom atycznie na chorob, tylko m usz by ocenione w zwizku z dolegli wociami oraz wynikam i bada u pacjenta. Szczeglnie ludzie powyej 60 roku ycia wykazuj pozytywne wyniki, m im o e nie w ystpuje u nich choroba. A N A budz u w ielu diagnostw w tpliw oci w zwizku z borelioz. Su one m idzy innym i nadal jako m arker przebiegu choroby w przypadku tocznia rum ienio watego (zbiorowe pojcie dla autoim m unologicznych chorb skry i narzdw w e w ntrznych), ktre objawiaj si podobnie do boreliozy, tzn. zaczerw ienieniem skry, dolegliwociami stawowymi i zaburzeniam i sercowymi. A N A mog wskazywa take
75
na takie choroby, ja k tw ardzina uoglniona (zapalenie tkanki cznej ze stwardnieniem , ograniczeniem ruchom oci palcw), polymiositis (ble m ini), dermatomiositis (ble mini, przebarw ienia skry), pierw otny zesp Sjoegrena (sucho oczu i jam y ust nej) i inne. N ie daj one jed n ak jednoznacznego obrazu boreliozy. Wirtualny kontrastowy test wraliwoci (VCS) Ten test oczny dotar do nas w 2002 roku z USA. Amerykaski lekarz Ritchie C. Shoem aker odkry, e wiele chorb je st wywoywanych przez trucizny nerw ow e (neurotoksyny). Zalicza si do nich borelioza z Lyme. N eurotoksyny wywieraj szkodliwe dziaanie na m zg i nerw wzrokowy, wyraajce si w postaci zaburzenia w idzenia biao-szaro-czarnego, co odkry amerykaski toksykolog dr H udnell, o czym jed n ak do m om entu zamknicia redakcji tej ksiki nie byo oficjalnego owiadczenia, poza p u blikacj Shoem akera The Inside Story o f H o w an A m erican D o cto r D iscovered a T h reatenin g N e w Fam ily o f E nvironm ental Diseases A nd H o w To Stop T h e m Gateway Press, Inc. Baltim ore, M D 2001. W przypadku tego testu w zrokow ego chodzi o wywietlacz z piciom a rzdam i okrgw, w rodku ktrych znajduj si szare linie przemieszczajce si na lewo, na prawo lub prosto do gry. N asilenie linii maleje z gry na d, a kolorw z lewej na praw stron. O soba testowana trzym a ten m onitor w odlegoci 46 centym etrw przed sob, w dobrym ow ietleniu i pow inna rozpozna aktualne kierunki linii. Zaburzenie biao-szaro-czarnego widzenia, w edug Schoemakera, stanowi dow d na wystpowa nie specjalnych neurotoksyn, ktre produkow ane s przez Borrelia. W 2006 roku chorujcy na borelioz internista prof. dr m ed. Fred Flartm ann z Ansbach donosi, o cakowicie zgodnych w ynikach w tecie widzenia u ponad 4000 pa cjentw. W prawdzie, m im o wystpowania objaww, zdarzaj si take wyniki nega tywne, np. w trakcie ostrej infekcji borelioowej, w przypadku mieszanej infekcji, po przyjciu ibuprofenu (zawartego w ponad 100 lekach), a take u ludzi, ktrzy regular nie pij alkohol. Test m ona naby w internecie za 50 dolarw lub bezporednio u prof. H artm anna. Proponuje on take interesujce leczenie, za pom oc ktrego m ona pozby si tej trucizny nerwowej (zob. s. 77, Leczenie).
Poniewa serologiczna diagnoza boreliozy z Lyme wywoanej przez ukucie kleszcza moe w skutek wolnej produkcji przeciwcia da w ynik najwczeniej po 4 -6 tygodniach, apteki proponuj coraz czciej bezporedni test na obecno bakterii (PCR) w znale-
76
zionym kleszczu. Za cen 30-60 euro w cigu kilku dni m ona si dowiedzie, czy m artw y lub yjcy kleszcz, ktry nas uku, nosi w sobie Borrelia. Ten w ynik laboratoryjny niesie jed n ak sporne, m oliwe e rwnie niebezpieczne, konsekwencje. W przypadku faszywie negatywnego wyniku, ktry moe by efektem m .in. niefachowego usunicia kleszcza, ukuty nabiera mylnej pewnoci i ociga si z pjciem do lekarza, naw et w przypadku pniejszego pojawienia si typowego ru m ienia wdrujcego lub innych objaww. W przypadku pozytywnego w yniku lekarze skaniaj si do profilaktycznego zaaplikowania pacjentowi antybiotykw, nawet jeli nie wystpuj objawy infekcji. Badanie z 2002 roku wykazao wprawdzie, e u okoo 23% ludzi, ktrzy zachorowali na borelioz, w tecie wypady pozytywnie take klesz cze. N ie prow adzi si jed n ak adnych bada, dotyczcych profilaktycznej antybiotykoterapii. Wicej szkody ni korzyci Prof. dr Jochen Suess, kierow nik narodow ego laboratorium referencyjnego dla chorb przenoszonych przez kleszcze w Instytucie Friedricha Loefflera w je n ie , ocenia ten rodzaj testw, jako wprowadzajce w bd lekarzy i pacjentw. Kojarzenie diagnostyki kleszczy bezporednio z diagnostyk i leczeniem ludzi stanowi zaniedbanie. N ie w ie my dokadnie, ja k w ielu ludzi ukutych przez kleszcze rozwija klinicznie borelioz. Badania w Europie i Ameryce Pnocnej wykazay, e okoo 3% ukutych przez klesz cze z Borrelia tw orzy rum ie wdrujcy, a wic rozwija kliniczne objawy boreliozy. D o tego dochodzi jeszcze okoo 3% pacjentw z borelioz bez rum ienia. Profilaktyczne dawki antybiotyku doksycykliny - najczciej nie wicej ni dwie lub pi tabletek nie wystarczaj, aby wyleczy borelioz, m og jed n ak rzeczywicie zatrzyma rozwija jc si infekcj, tak e stum ione zostaj objawy pocztkowe. Jeli potem po miesi cach wystpi prawdziwa borelioza, o kleszczu nikt ju nie pam ita. Sensowne byoby, w edug Suessa, najpierw poczeka na objawy kliniczne, a na stpnie, przez 3 -4 tygodnie, leczy rzeczywist borelioz odpow iednim i dawkami le kw. W przypadku wysoko naraonych grup zawodowych naley prowadzi okresowe badania profilaktyczne. Eksperci zgadzaj si, e w przypadku boreliozy z Lyme, w ra zie wystpienia objaww klinicznych, pow inno si podj decyzj o zastosowaniu le czenia i potw ierdzi diagnoz serologicznie.
Leczenie
77
Leczenie
Leczenie nie jest ukadem jednostronnym , ale terapeutycznym przym ierzem , w ideal nym przypadku, na rw nym poziom ie zaangaowania lekarza i pacjenta. Wielu leka rzy, ja k dr Laurence M eer-S cherrer lub dr Joseph J. Burrascano, apeluje o takie po rozum ienie. O znacza to, e pacjent przejm uje odpow iedzialno za przestrzeganie zalece lekarskich poprzez samodzieln, m oliwie najlepsz dbao o sprawno fi zyczn, oraz otwarcie opowiada o swoich problem ach i dolegliwociach. Take lekarz prowadzcy terapi je st zobowizany dokadnie wysucha pacjenta i nie umniejsza jego, czasami dziw nych lub nie majcych zwizku, dolegliwoci, nawet, jeli nie wyda j si one przekonujce.
Wizanie wiedzy
Problem braku w ym iany inform acji m idzy rnym i specjalistami oraz nieistnienia obowizku zgaszania zachorow a na borelioz zobowizuje zaangaowanych pacjen tw do wypracowania wasnej strategii przekazywania informacji. Kady, kto zdaje so bie spraw, e choruje na borelizo lub przynam niej otoczony je st opiek z pow odu uzasadnionego podejrzenia tej choroby, pow inien zaoy archiw um , w ktrym gro m adziby swoje wyniki (badania laboratoryjne, wypisy lekarskie, zdjcia RTG , U S G i tomografii). Poniewa czsto tylko m nogo objaw w boreliozy wskazuje na godny oceny caociowy obraz, kopie wczeniejszych w ynikw pomagaj lekarzowi wyrobi sobie wasne zdanie.
Waciwy czas
Istniej lekarze, ktrzy profilaktycznie, natychm iast po ukuciu przez kleszcza, przepi suj antybiotyki. Jak w ielu i czy ma to sens, nie wiadom o. Jeden lekarz robi to dla uspo kojenia pacjenta, inny w idzi niebezpieczestw o w tym, e przez kilka tabletek zostan stum ione m oliwe objawy pocztkowe prawdziwej infekcji. Kiedy potem , po miesi cach lub latach, pojawi si objawy, nikt ju nie pam ita o kleszczu.
78
Rumie wdrujcy oznacza konieczno rozpoczcia antybiotykoterapii

Lekarze majcy dowiadczenie z borelioz s zgodni, e leczenie tej choroby ma sens w kadym jej stadium . Im wczeniej zacznie si terapia, tym wiksza jest szansa na cakowite wyleczenie. W ystpienie rum ienia wdrujcego je st konieczne dla rozpocz cia antybiotykoterapii. W wikszoci przypadkw szybko wyleczona borelioza nie pozostawia adnych dugotrw aych szkd. Im duszy i ciszy je st przebieg choroby, tym organizm ma m niejsze szanse na cakowit regeneracj. Ale naw et po dugotrwaych dolegliwociach istnieje m oliw o zatrzym ania antybiotykam i i rw noczenie podawanym i lekami objawowym i pojawiajcych si zaostrze choroby. O dsetek pacjentw, ktrzy nigdy lub nigdy wicej nie odpow iedz na antybiotyki, szacowany jest na 10-20% (por. s. 95, Pna i przewleka bolerioza).
Cjy. konieczny^
Pacjenci z borelioz zawsze pytaj, czy istnieje alternatywa dla antybiotykw. Prawd jest, e antybiotyki daj efekty niepodane, tak ja k inne leki, tak ja k nawet herbata mitowa. Czekolada uszczliwia, ale jednoczenie pow oduje tycie. Wszystko, co ma jakie dziaanie, m a take efekty uboczne. Jeli si je zna, m ona im od razu zapobiega (zob. s. 105, Efekty uboczne leczenia).
Waciwy antybiotyk
Cigle jeszcze nie ma waciwego antybiotyku. M uzyk przyszoci je st posiadanie do dyspozycji antybiotyku przeciw kadem u rodzajowi Borrelia, w razie potrzeby kom bi nacji na w ypadek wspzakaenia. W celu wykrycia dziaajcego schem atu terapii anty biotykow ej przeprow adzono liczne badania, ktre je d n ak napotkay problem y, jak donosi w 2006 roku prof. Roland N au z G oettingen. 1. D iagnoza nie zawsze jest pewna. 2. Liczba leczonych pacjentw w wikszoci bada jest zbyt maa. 3. O dsetek spontanicznych w ylecze w stadium 1 i 2 jest wysoki. 4. W stadium III, m im o efektywnego leczenia, objawy rzadko ulegaj zagodzeniu. Antybiotyki dziaaj bakteriostatycznie lub bakteriobjczo. W leczeniu boreliozy sto suje si antybiotyki z grupy tetracyklin, penicylin oraz cefalosporyn najnowszej gene
racji. O d koca lat 40. do pocztku lat 70. odkryw ano rocznie okoo 200 substancji dziaajcych ja k antybiotyki. N aukow cy koncentrow ali si gwnie na tym, aby dalej rozwija niektre m niej znane substancje. Brak jeszcze uniwersalnie dziaajcej anty biotykoterapii. Kady pojedynczy antybiotyk m usi zosta dobrany na podstawie w ie ku, masy ciaa, poziom u osiganego we krwi, tolerancji odkowo-jelitowej i nietole rancji lekw. Przede wszystkim: 100-kilogramowy mczyzna o wzrocie 1,9 m etra nie pow inien by leczony tak sam dawk, ja k 55-kilogramowa kobieta. Dawki, ktrych skuteczno potw ierdzono w badaniach klinicznych, s obecnie wysze od zalecanych w starszych publikacjach. Pow odem jest gboka penetracja tka nek przez Borrelia, ich wystpowanie w pynie m zgow o-rdzeniow ym oraz tworzenie form przetrwalnikowych. W m om encie zamknicia redakcji tej ksiki rozpoczto na ukowe badanie kontrolujce przypadki dziaania antybiotykw w poczeniu z tlenem i pobytem w kom orze cinieniow ej.
Brak standardu leczenia

N ie ma do dzisiaj adnej, uniw ersalnie dziaajcej antybiotykoterapii. W ybr leku, jego dawkowanie i czas przyjm owania, zale indyw idualnie od pacjenta i od dowiadcze lekarza z okrelon terapi. Najwikszy w pyw ma czas trwania i nasilenie choroby, wystpowanie wspzakaenia, osabienie ukadu im m unologicznego, poprzedzajce terapie (np. leki osabiajce odporno), wiek, ciar ciaa, poziom y lekw osigane we krwi, tolerancja przez ukad pokarmowy, a take cierpliwo oraz dyscyplina pacjenta. Z a najbardziej skuteczne antybiotyki przeciw Borrelia w kadym stadium, uwaane s tetracykliny, wczajc w to doksycyklin (dziaa rw nie przeciwko Ehrlichia) i m inocyklin. Stosowane w zbyt niskich dawkach dziaaj bakteriostatycznie, a wic je d y nie ham uj nam naanie si bakterii. Jednak wymagane, wysokie dawki (odpowiednie do masy ciaa) nie zawsze s dobrze tolerow ane. Niewystarczajco wysokie poziom y antybiotykw we krwi czsto pow oduj nieskuteczno terapii. Penicyliny dziaaj bakteriobjczo (umiercaj bakterie). Zaliczaj si do tzw. anty biotykw beta-laktamowych, do ktrych nale take czsto stosowane cefalosporyny. Cefalosporyny trzeciej generacji zostay tak nazw ane ze w zgldu na ich znakom it dostpno tkankow i jako najbardziej skuteczne antybiotyki w pnym stadium cho roby. Take w tym przypadku trzeba osign trway, wysoki poziom leku we krwi, ktry m usi by w spom agany jed noczesnym przyjm ow aniem probenecydu (rodek przeciw dnie moczanowej). Alternatyw nie dyskutuje si nad zastosow aniem penicyliny benzatynow ej jako dom iniow ego preparatu dziaajcego przez duszy czas. Szczeglnie w U SA leczy si w ten sposb przewlekle chorych. Preparaty dziaajce z opnieniem osigaj d u
80
go trway, jednakow y poziom we krwi, o czym donosi dr Burrascano w 2005 roku. S dobrze tolerow ane przez odek i jelita oraz nie nasilaj w zrostu grzybw chorobo twrczych. Stosuje si je 3 -4 razy tygodniowo przez 6 do 12 miesicy, a niektre z nich mog by sam odzielnie w strzykuje przez pacjentw. Ceftriakson podawany jest doylnie w jednej lub dwch dawkach dziennie. Jest on najczciej badanym i stosowanym antybiotykiem w terapii boreliozy, ma jednak wad, poniewa sole w apnia ceftriaksonu wytrcaj si w ci i w przypadku zastoju ci m og prowadzi do powstania piasku i kam ieni ciowych. Przypuszcza si, e m ona zm niejszy ten problem poprzez stosow anie ceftriaksonu z przerw am i, np. kolejno przez 5 dni, a potem 2 dni przerwy. Pacjenci z dugim staem choroby prefe ruj jednorazow dawk dzienn ceftriaksonu w iloci 4 i wicej gram w do czasu, a pojawi si now y rzut. Take cefotaksim je st antybiotykiem z grupy cefalosporyn, ktry zabija bakterie poprzez ham ow anie b udow y ich nowej ciany kom rkow ej. M ona go stosowa w znacznie wyszych dawkach. Am bulatoryjna dawka dobowa wynosi rano 2, a dwa nacie godzin pniej 4 gramy. N a podstawie stopnia cikoci objaww mona zwik szy dawkowanie do 12 gram w na dzie, ktre m ona podzieli na 3 -4 pojedyncze dawki, podawane w odstpach szecio- lub om iogodzinnych. Ta terapia m oliwa jest tylko w szpitalu. Cefotaksim tylko w 5% wydalany je st z ci, nie pow oduje powsta wania kam ieni ciowych lub piasku, w m niejszym stopniu ni ceftriakson wpywa na flor jelitow , posiada jed n ak ekstrem alnie krtki okres ptrwania - 73 minuty. Potem dziaanie ustpuje. Amerykascy klinicyci wierz, e cefotaksim w duszej infuzji dziaa skuteczniej. N aley pamita, e w U SA przewanie panuje Borrelia burgdorferi i nie naley zasadniczo przenosi caego schem atu leczenia do Europy.
Nowe antybiotyki
Badania z 2004 roku (Instytut M ikrobiologii Lekarskiej w Klinice Uniwersyteckiej we Frankfurcie nad M enem ) wskazyway na to, e obok tertacyklin i beta-laktam w take now oczesne chinolony i ketolidy, przynajmniej w probwce, s skuteczne przeciwko
Borrelia.
Metronidazol
Lek znany pod nazw C lo n t (substancja czynna m etronidazol) przepisywany by pier w otnie tylko w przypadku zakaenia rzsistkiem pochw ow ym , maksymalnie na 10 dni.
Leczenie
81
Potem pojawia si coraz czciej w zaleceniach terapeutycznych jako uzupenienie palety antybiotykw, poniewa je st on w stanie zniszczy cysty Borrelia burgdoiferi, c ze go nie potrafi inne antybiotyki, ja k penicyliny i cefalosporyny. Leku nie stosuje si u kobiet w ciy, gdy m og wystpi uszkodzenia podu. Alkohol jest absolutnie zabroniony, poniewa m oe spowodowa wymioty, ble gowy i inne dolegliwoci. M etronidazol uatwia kolonizacj przez grzyby i m oe oddziay wa na system nerwowy, pow odujc guchot, zam roczenie i draliwo.
Przedstaw ione tutaj schem aty leczenia nie s wyczne i kom pletne, s tylko prb po mocy lekarzom. M og one dawa zarw no pozytywne, ja k i negatywne rezultaty, pro wadzi do wyleczenia, lub przerw ania terapii oraz niestety nie s poparte adnymi ba daniam i naukowym i. Schemat Donta Przez 3 miesice rano i w ieczorem po 500 m iligram w klarytromycyny, do tego 200 m iligram w hydroskychlorochiny (w przypadku nietolerancji stopniow o poczwszy od 100 m iligram w ), jako profilaktyk przeciwgrzybicz 1 m ililitr zawiesiny am foterycyny lub alternatywnie 200 m iligram nystatyny. Schemat Donta-Klemanna D r m ed. Wolfgang K lem ann w lekkich przypadkach choroby leczy najpierw doustnie tetracyklin podawan 3 -4 razy dziennie, po 500 m iligram w przez 20 dni. W przy padku niewystarczajcego dziaania lub nietolerancji przechodzi na poda doyln. Badanie D onta zaleca czas trw ania leczenia od jednego do 18, rednio 6 miesicy. W przypadku tiw ania choroby powyej 3 lat do rozpoczcia leczenia, pierwsze objawy m og poprawi si dopiero po 12 tygodniach. Poniewa tetracyklina nie je st dostpna w postaci am puek, K lem ann zastpi zalecan przez D onta klarytromycyn przez 200 m iligram w doksycykliny doylnej w kom binacji z 500 miligram am i tetracykliny do ustnie i przez 20 dni. N a podstawie obserwacji szybkoci cofania si objaww zalecane s 14-dniowe cykle leczenia, a do ustpienia objaww. Jako alternatyw zaleca K lem ann klarytromycyn, kadorazowo 500 m iligram w dziennie (poowa rano doylnie, reszta w ieczorem doustnie) przez 10-20 dni. Po je d nym do dw ch tygodni przerw y nastpuj kolejne cykle leczenia, a do ustpienia ob jaww. W uporczywych przypadkach stosuje si kom binacj doksycykliny lub tetracy
82
kliny razem z klarytromycyn. Te leki blokuj syntez biaek, take przez rnorodne szlaki enzym atyczne i w yw ieraj nasilajcy si efekt w odniesieniu do ham ow ania i um iercania bakterii. Schemat Cassera Cykl terapii trwa z reguy przez 5 -6 tygodni i skada si z podawanych 2 razy dziennie 150 m iligram w roksytrom ycyny ze 100 m iligram am i trim etoprim u oraz dw ukrotnie i jednokro tn ie podawanych 3 m iligram w w obenzym u. Podczas gdy Gasser publikuje dane dotyczce czsto pow tarzanych cykli, Reisinger przekonuje o potrzebie leczenia w maksym alnie 2 cyklach, w przeciw nym razie nie je st to borelioza. Modyfikacja Cassera nr 1 Jednoczesne leczenie wspzakaenia Ehrlichia, stwarza m oliwo w yboru zastosowa nia doksycykliny (300 m iligram w doustnie lub 200-300 m iligram w doylnie) i do datkowo koniecznie tetracykliny. 14 dni ceftriaksonu, ja k zaleca wikszo specjalistw, pom g tylko czci jego pacjentw i nie w przewlekej boreliozie. N aw et po 5 tygo dniach przyjm ow ania ceftriaksonu pojawiaj si czsto nawroty, praw dopodobnie z po w odu jednoczesnego wystpowania Ehrlichia i przetrw aych form Borrelia. U pacjen tw z borelioz czsto pojawia si niedobr w itam in z grupy B, gwnie B p . Schemat Hartmanna/Gassera-Schoemakera Prof. Fred F lartm ann z Ansbach prezentow a opini amerykaskiego lekarza Richie Shoemakera, e czsteczki tuszczu w poczeniu z toksyn nerwow Borrelia (neurotoksyn), docieraj przez organizm do m zgu, nerww, m ini i tkanki cznej, stale je uszkadzajc. Jego schem at leczenia to poczenie rodka przeciwmalarycznego - hydroksychlorochiny 2 razy po 200 m g i klarytromycyny 2 razy po 500 m g przez 42 dni. W celu w ydalenia neurotoksyn, ktre s zw rotnie w chaniane w jelicie, od 10 dnia te rapii stosuje si lek obniajcy poziom lipidw - kolestyram in (2 razy po 8 g). Lek m oe prowadzi do zapar, gdy nie w prow adzi si dostatecznej iloci pynw. Jeeli nie dochodzi do poprawy dolegliwoci, przyjm ow anie kolestyram iny zalecane je st do 6 miesicy. W przypadku nieustpienia objaww, H artm ann zaleca leczenie w edug schem atu Schardta i poday m etronidazolu. Terapia rozpoczyna si po dziesiciodniowej prze rwie cznym zastosowaniem obu lekw (m akrolid - roksytromycyna - j e s t niesku teczny bez trim etoprim u) przez 5 dni, 10 dni przerw y i w sum ie przeprowadza si 5 takich cykli. Z tego przez 10 dni stosuje si m etronidazol (2 razy po 400 mg), w celu zwalczenia krtka.
Leczenie
83
Schemat Schoemakera/Hartmanna jako model z Bremer G rupa sam opom ocy z B rem er zoptymalizowaa leczenie H artm anna dodatkowym sto sowaniem kom pleksu w itam in oraz kwasw omega-3. Pulsacyjny, zmodyfikowany schemat drezdeski Radca sanitarny dr m ed. W ilfried Krickau z D rezna, ktry w 2005 roku odszed na em erytur, pozostawi po sobie dalej rozwijany, pierw otnie nazywany jako Schemat H eidelberski sposb leczenia: kombinacj czterech rnych grup antybiotykw (te tracykliny, penicyliny, m akrolidw i cefalosporyny trzeciej generacji), ktr w trzecim stadium choroby kadorazowo stosuje si przez 10 dni, z om iodniow przerw. W za lenoci od dolegliwoci dochodz dodatkow o naturalne m etody leczenia: terapia tle nem , akupunktura laserowa, hom eopatia (wg: Borreliosen, Verlag E dition Krickau, 2003). N iestety Krickau nie udokum entow a swojego dugoletniego dowiadczenia z pacjentami.
Schemat Schardta Prof. dr med. Fritz Schardt donosi w 2005 roku o w yleczeniu swojej wasnej, cikiej neuroboreliozy oraz neuroboreliozy innego pacjenta za pom oc leku przeciwgrzybiczego, flukonazolu. Ten rodek przeciwko grzybom , nie um ierci wprawdzie Borrelia, ale zahamowa ich w zrost i - w przeciwiestwie do doksycykliny, erytrom ycyny i cefalosporyn - uatwi pokonanie bariery krew - mzg, co zostao udow odnione w pierw szym badaniu, opublikow anym w European Journal ofM edical Research (30.7.2004, Volume 9/7). C odziennie rano i w ieczorem przyjm uje si doustnie po 100 m iligra m w flukonazolu i w zalenoci od cikoci objaww stosuje si kuracj przez 25 lub 50 dni. Leczenie koczy si 3-tygodniow ym stosowaniem penicyliny V w dawce dzien nej od 4,5 do 6 mega. Bardziej dokadne i aktualne inform acje m ona znale na stro nie prof. Schardta w w w .neuroborreliose.net.
Krtka .terapia?
N ow e amerykaskie badania (D attw yer i wsp.) nie okreliy optym alnego czasu lecze nia pacjentw z pn borelioz z Lyme. Badano w nich dwie grupy pacjentw, je d nych leczonych ceftriaksonem przez 14 dni, a drugich przez 28 dni. O dsetek wylecze w ynis w grupie krcej leczonej 76%, a w grupie duej leczonej 70% (wg: W iener Klinische W ochenschrift (2005) 117/11-12: 393-397).
84
Realne cele leczenia

Schem aty leczenia pojawiaj si i znikaj. S waciwe, jeli przynosz pacjentom du sz popraw. Pom im o to schem aty te nie posiadaj wycznoci. N aley by wdzicz nym lekarzom, ja k dr Laurence M eer-Scherrer ze Szwajcarii, ktra przekonywaa swo ich kolegw, e koncepcje terapii naley opracowywa razem z pacjentem . C elem , w przypadku zaawansowanej boreliozy, nie m usi by cakowite wyzdrowienie, ale osi gnicie realnych efektw leczenia, jak zdolno do uczszczania do szkoy w przypad ku dzieci, zdolno do pracy, poprawa jakoci ycia lub uniknicie inwalidztwa.
Leczenie towarzyszce
Ponisze wskazwki nie s naukow o potw ierdzonym i zaleceniami, wynikaj jedynie z dowiadczenia pacjentw i owiadcze prasowych. Kortyzon nie je st alternatyw dla antybiotykw, jedynie uzupenieniem , jeli szyb ko m usz zosta zatrzymane ogniska zapalne, np. w stawach palucha, kolan i pal cw. Najczciej, aby zlikwidowa bolesny stan zapalny, wystarcza jednorazow a iniekcja w zaatakowany staw. Pow inno to jed n ak nastpi dopiero po rozpoczciu antybiotykoterapii, poniew a w przeciw nym razie istnieje niebezpieczestw o przeduenia boreliozy. W iadom o, e ludzie po podaniu kortyzonu tworz prze ciwciaa z opnieniem albo wcale. M oe to by rw nie powd, dla ktrego w te stach w ychodz wyniki seronegatywne, pom im o wystpowania objaww borelio zy (zob. take s. 87, Reakcja Jarischa-H erxheim era). Zesztyw niae, zapalnie zm ienione m inie m og powodowa silne dolegliwoci blowe, ktre m ona opanowa podajc analgetyki. Zdecydow anie lepsza jest ob jaw ow a terapia przeciwblowa, ktra um oliwia np. podniesienie wydolnoci uka du im m unologicznego poprzez regularne wiczenia i szybkie spacery przez las lub w odny jogging w gbokiej wodzie. Profilaktyka przeciwgrzybicza (zob. s. 105, Efekty uboczne leczenia). Poniewa borelioza przebiega czsto z m nogoci objaww, lekarze przepisuj rw nolegle z antybiotykami inne leki. G rupy sam opom ocy zalecaj, aby w zm acnia ukad im m unologiczny przez poda wanie w ysokich dawek w itam iny C, beta-karotenu, w itam iny E i B, magnezu, se lenu, cynku, jo d k u potasu i koenzym u Q.
Leczenie
85
W przypadku blw stawowych niektrzy pacjenci przyjm uj kwas alfa-liponowy w dawce 300 m iligram w dziennie. W celu utrzym ania flory jelitow ej podczas antybiotykoterapii zaleca si chorym na borelioz przyjm owanie preparatw Saccharomyces boulardii i LactobaciUus gasseri. Wy dalanie przez i w trob wspom agaj rolinne preparaty z laku pospolitego. H erbata z ziela gryki poprawia ukrwienie.
Co lekarz moe zrobi dodatkowo

Sprawdzi status w itam iny B. W przypadku objaww niedoborow ych m ona po dawa dom iniow o w itam in Bj, B() i B 12. Sprawdzi status magnezu. W przypadku postpujcego niedoboru m agnezu moe doj do w zm oonych odruchw, drenia i kurczw mini, zwikszonej pobu dliwoci minia sercowego. Zaradzi tem u m ona dziki doustnem u podawaniu preparatw magnezowych. W cikich stanach zalecana jest poda doylna lub do miniowa, najlepiej tolerow ana i najbardziej skuteczna w codziennej kombinacji z selenem i cynkiem. Przybieranie na wadze m oe by objawem opornoci na insulin. W U SA przyj m uje si, e borelioza wie si z osabieniem funkcji tarczycy. Zaprzeczaj tem u niem ieccy eksperci od tarczycy. Kto znacznie przybiera na wadze nie jedzc wicej i jednoczenie skary si na mczliwo i uczucie zimna, pow inien sprawdzi po ziom trjjodotyroniny (T3).
Praktykitowarzyszce
Ponisze wskazwki nie s naukow o potw ierdzonym i zaleceniami, wynikaj jedynie z dowiadczenia pacjentw. Sztywno karku i objawy fibrom ialgii, w ystpujce nie tylko przy boreliozie, zmniejsza ciepy prysznic, kpiele odprajce, kpiele botne i gimnastyka korek cyjna na bolce, napite m inie. Szybkie ocieplenie przynosi elowa poduszka na ram iona, ktr m ona ogrza w mikrofalwce; trzyma ona ciepo do 30 m inut. Skutecznym sposobem odprenia mini s gorce rolki: w ielokrotnie skada si chusteczk, ciasno roluje i nascza gorc wod. W ilgotne, dugo utrzym ujce si ciepo dobrze dziaa przy delikatnym dotykaniu bolcych miejsc.
86
Antybiotyki zakcaj dziaanie piguek antykoncepcyjnych. Z tego pow odu nale y zastosowa inne m etody zapobiegania ciy. N iektre antybiotyki przechodz do mleka matki. W tych przypadkach naley m leko odciga i wylewa lub odsta wi dziecko od piersi przed rozpoczciem leczenia.
G rupy wsparcia podaj zalecenia w celu osabienia dolegliwoci: nie spoywa wieprzowiny, ani kiebasy w ieprzowej, nie pi kawy, nie pali, nie spoywa alkoholu, szczeglnie piwa, pi trzy litry pynw dziennie, w przypadku zm czenia stosowa regularne drzem ki w cigu dnia, spacery przed snem , opalanie/sauna, o ile s tolerowane, codziennie wiee warzywa i owoce, sezonowe, regionalne jedzenie, adnych gotowych potraw, adnych rodkw spoywczych z substancjam i konserwujcymi.
Ponisze wskazwki nie s naukow o potw ierdzonym i zaleceniami, wynikaj jedynie z dowiadczenia pacjentw. Antybiotykoterapia pow inna odpowiada stadium i objawom, co przy zaleceniach dawkowania, w chwili zamknicia redakcji tej ksiki, brzm iao: pacjenci z erythe ma migrans (I stadium ) otrzym uj 2 -4 razy (w zalenoci od masy ciaa) na dzie 100 m iligram w doksycykliny doustnie przez 3 -4 tygodnie. A lternatyw (przy nie tolerancji) je st amoksycyklina raz do trzech razy po 1 gramie w rw nych odst pach czasowych. To zalecenie - stosowane oczywicie koniecznie najkrcej przez 4 tygodnie - obo wizuje take dla II stadium , ja k dugo poza skr nie s zajte inne narzdy i bo relioza z Lyme trw a przynajm niej kilka tygodni lub miesicy.
Borrelia w porw naniu do innych bakterii nam naaj si bardzo w olno. Ich ywot no w ynosi od 8 do 20 godzin. Kilka Borrelia niepoddanych dziaaniu antybioty
kw wystarcza, aby ponow nie stworzy armi, ktra najczciej w cig u miesica doprow adza do nasielnia blu i objaww.
Leczenie
87
W III, przewlekym stadium , obecnie czsto leczy si tylko doylnie. Skuteczno penicyliny, cefotaksymu i ceftriaksonu jest podobna. Rna jest natom iast ich to lerancja: m og wywoywa biegunk, niewydolno krenia i alergie. N ajm niej problem atyczny okaza si cefotaksym.
Czas trw ania leczenia

Czas trwania leczenia i dawkowanie zale od objaww, czasu trw ania choroby i para m etrw (wzrostu, masy) pacjenta. Biorc pod uwag okresy reprodukcyjne Borrelia, terapia pow inna trwa 4 tygodnie. N a tem at dugoterm inow ej terapii (miesice, lata, do koca ycia) istniej w praw dzie pozytywne opinie pojedynczych lekarzy i pacjentw, nie m a natom iast bada na ukowych. Z reguy cykle terapii trwaj 4 -6 tygodni i po kilku tygodniach przerw y s powtarzane. Trend do krtszego leczenia pochodzi z USA. Wikszo am erykaskich bada nie wykazao adnych rnic m idzy terapi trwajc 14 i 28 dni. Zapom ina si przy tym czsto, e nie da si bada, zarw no leczenia, jak i zapobiegania boreliozie z Lyme przenie bezporednio z U SA do Europy, poniewa w U SA przewanie wy stpuje Borrelia burgdorferi, a w Europie wiele rnych gatunkw Borrelia. Tak samo cz sto w badaniach traktuje si niewystpowanie Erythema migrans jako brak infekcji.
Reakcja JanschaHerxhemiera
N azw a pochodzi od wiedeskiego fizjologa Adolfa Jarischa i derm atologa Karla H erxheim era z Frankfurtu. O pisali on po raz pierwszy reakcj organizm u na doylne po dawanie antybiotykw. O koo 6 -8 godzin po rozpoczciu leczenia pacjent staje si wyranie blady. Tem peratura jego ciaa m oe w zrosn do 41C, co wywouje dresz cze. N astpnego dnia pacjent m a czerw on twarz, skary si na bl gowy, ajego ci nienie jest niskie, jak nigdy dotd. Jednorazow a profilaktyka kortyzonem przed pierw sz infuzj zapobiega reakcji Jarischa- H erxheim era. Podobne reakcje obserwuje si na pocztku chemioterapii. Burrascano zaobserwowa nawracajc reakcj H erxheim era w czwartym tygodniu leczenia i nastpnie zawsze, co cztery tygodnie podczas dugotrwaej terapii. W 1998 roku podejrzewa on, e m oe to mie zwizek z faz namnaania si Borrelia. Znaczco obni a si w tedy liczba krw inek biaych (leukocytw), a parametry wtrobowe s podwy szone. Burrascano redukowa wtedy leczenie lub odstawia je cakowicie na kilka dni. Nastpnie rozpoczyna od mniejszych dawek.
88
Doustmelub parenteralnie
M im o e niektrzy naukow cy dowodz, e doylnie podawane antybiotyki przecho dz do tkanek i pynu m zgow o-rdzeniow ego, do dzi nie istniej na to adne dow o dy. W ielu pacjentw uwaa leczenie doylne za silniej dziaajce i bardziej odpow ied nie do cikoci swojej choroby. N ie je st to prawd. Terapia doylna jest jedynie in nym sposobem podania innej lub tej samej substancji.
Alergiana antybiotyk
Alergie s nieprzewidywalne. M og one prowadzi do nieszkodliwej wysypki skrnej, widu skry a do zagraajcego yciu skurczu drg oddechowych i niewydolnoci serca. Take z tego pow odu kada prba samodzielnego stosowania lub zm iany daw kowania je st niebezpieczna dla ycia.
Kontrola leczenia
W ielu lekarzy czy antybiotykoterapi z jednoczesnym badaniem krwi m etod ELISA i/lub W esternblot. W efekcie lekarze i pacjenci s zdziwieni, kiedy ilo przeciwcia nie zmniejsza si i prki nie znikaj pod w pyw em leczenia. Podczas antybiotykoterapii ilo przeciwcia m oe wzrosn, spa, a bardzo rzad ko mog one naw et znikn. Najczciej pozostaj jed n ak w idoczne przez cae ycie jako lad w surow icy, m im o e choroba nie wystpuje. Take w zr prkw w Westernbolt m oe pozosta niezm ieniony przez lata po wyleczeniu. Rzeczywicie, czsto syszymy od pacjentw, e nie maj ju objaww, ale s dalej leczeni, poniewa ich wyniki s tak ze. Z e w zgldu na to, e badania serologiczne rw nie nie s niezaw odne, faszywie negatyw ne w yniki sygnalizuj um iercenie w szystkich Borrelia. Pacjent m oe by przez lekarza traktow any jak o zdrowy, m im o istnienia objaw w choroby. Reakcja acuchow ej polim erazy (PC R ) jak o dow d, e czynnik chorobotw rczy opuci organizm , uwaana je st za bardzo niepewn. Pewne s natom iast kryteria kliniczne: ustanie, zniknicie i brak naw rotw poje dynczych objaww. N ie ma bada, ktre mwi, z jak im praw dopodobiestw em cho ry czowiek rozwija objawy boreliozy w m oczu, jeli do tej pory nie mia adnych. Z w olennicy testu transform acji lim focytw (LTT) uwaaj w ynik tego testu za pom iar stopnia aktywnoci bd nieaktywnoci choroby. N egatywny test LTT nie ozna cza jednak, e borelioza zostaa wyleczona.
Leczenie
89
Bardziej pew nym pom iarem stopnia skutecznoci terapii je st sam pacjent. Jeli ustpuj jego dolegliwoci, poprawia si jako ycia. Jeli pacjent nie odczuwa popra wy, pow inno si ponow nie rozway diagnoz, leczenie, dawkowanie i bdy w przyj m ow aniu. Czsto na pocztku cyklu leczenia dochodzi do pogorszenia si objaww. N ie pow inno to prowadzi do przerw ania leczenia. Czsto pomaga obnienie dawki, a w razie poprawy, ponow ne jej zwikszenie. Pozytywny w pyw moe mie take zmia na leku. N ie kady pacjent dobrze toleruje wszystkie preparaty. Ale nawet przy pozy tyw nym dow iadczeniu z jak substancj, w dalszych cyklach terapii m oe doj do zm iany tolerancji. Penego wyleczenia nie m oe jed n ak obieca aden lekarz. Praw dopodobne jest, e bakteria, tak ja k przy kile, przeywa pom im o wysikw ukadu im m unologicznego i antybiotykowych prb wytpienia. Przede wszystkim wydaje si, e moe ona prze y w tkance cznej. Jak dugo objawy ustpuj, nie naley bra tego pod uwag. Jeli jednak po miesicach i latach, czy naw et dziesitkach lat pojawi si niewyjanione do legliwoci, pow inno si m ie w zasigu rki swoje wypisy i wyniki bada.
Nawroty
Dziesi do dw udziestu procent pacjentw w III stadium nie odpowiada lub odpow ia da niewystarczajco silnie na antybiotyki. N ie istnieje jednolite zalecenie, ja k czsto naley powtarza antybiotykoterapi.
Resztkowe czynniki chorobotwrcze (oporne)

Pozostae po antybiotykoterapii Borrelia upione w tkance cznej nazywane s reszt kowymi czynnikam i chorobotw rczym i. Czasami naw et po wielu latach, kiedyju nikt nie myli o przebytej boreliozie, m og si one ponow nie rozwin do aktywnej cho roby (objawowej). W tym przypadku sensowne byoby przechowywanie swojej starej dokum entacji chorobowej.
Leczenie pulsacyjne
Terapia zaprojektowana w poowie lat 90. bya praktykowana przez niektrych lekarzy, m im o e nie istniej adne kontrolne badania. N aleao j raczej stosowa jako terapi eksperym entaln dopiero wtedy, kiedy konw encjonalne leczenie okazywao si niesku teczne.
90
J u w 1997 ro k u D ie te r H assler d o n o si o przypadkach m niej o p o rn y ch na leczenie, ktre leczy terapi pulsacyjn, stosujc cefotaksym przez duszy czas (www. dieterhassler. de). W poprzednich latach istniay bardzo rnorodne warianty pulsacyjnego leczenia, ktre zostay czciowo opisane na poprzednich stronach. Schem at podstawowy to wysokie dawkowanie przez krtki czas, czsto take w kombinacji z innym i antybioty kami. Zalety: dawkowanie m ona krtkoterm inow o podwoi, a skuteczno zwik szy. Przyzwyczajenia yciowe pacjentw s ograniczone w m niejszym stopniu, np. poprzez terapi stosowan w weekendy. Leczenie je st czsto korzystniejsze finansowo ni podawanie cige farmaceutykw. Prof. med. H ubertus Kursawe z Poczdam u donosi od 2002 roku o wysokich szan sach w yleczenia pnej boreliozy poprzez podaw anie ceftriaksonu raz w tygodniu w dawce 4-gram owej do ustpienia objaww lub przez 12 tygodni. N aley jed n ak przestrzega absolutnego zakazu samodzielnego leczenia. Naley zachowa ostrono w zgldem faszywej nadziei, ja k dugo nie istniej badania na te m at leczenia. Zw rcenie uwagi na wasne ciao i pam itnik z objawami s pom ocne w uczeniu si dynam iki choroby i su jako dokum entacja. Coraz wicej zw olenni kw donosi o spontanicznych w yleczeniach (a wic bez stosowania lekw) we wszyst kich stadiach choroby. H assler zaprzecza jed n ak istnieniu takiej moliwoci.
Przyczyny niepowodzenia leczenia
91
Zbyt niski poziom antybiotyku we krwi m oe by przyczyn niepow odzenia leczenia. Dlatego w przypadku uporczyw ych objaw w boreliozy pow inno si systematycznie oznacza poziom leku w e krwi, a do osignicia tolerowanych dawek. W cigu ostat nich 3 lat zostay skorygowane niektre zalecenia w k ierunku zwikszenia dawek. Przede wszystkim dawki liczone na podstawie w zrostu i wagi ciaa cigle jeszcze s nowoci dla w ielu lekarzy (zob. s. 86, O dpow iednie dawki).
N iewaciwy antybiotyk
Burrascano ju w 1998 roku wyraa przypuszczenie, e beta-laktamazy (enzymy bak terii, ktre ham uj dziaanie antybiotyku) utrzym ujce si w Borrelia burgdoiferi mog rw nie w ytworzy oporno przeciwko cefalosporynom i penicylinom , ktr z kolei da si przeama przez zwikszone dawkowanie, duszy w lew (cefotaksym) lub pre paraty dugodziaajce (penicylina benzatynow a). Tym hipotezom zaprzeczaj m ikro biolodzy.
Zakrtkiczasleczenia
Dw utygodniow e leczenie w I stadium boreliozy uwaane jest przez lekarzy majcych dowiadczenie z borelioz za o wiele za krtkie. Leczenie doylne, ktre przewidziane je st w II i III stadium na przynajmniej 3 -4 tygodnie, czsto przerywa si wczeniej w najbardziej obiecujcej, czciowo aktywnej fazie boreliozy, ktr rozpoznaje si po nasielniu si objaww.
Bdy podczas przyjmownia lekw

W przeciwiestwie do podawania doylnego, na ktre nie wpywa przyjm owanie po ywienia, podczas antybiotykoterapii doustnej naley dba o je j optym alne dziaanie.
92
Przy stosow aniu lekw, ktre wpywaj na ukad enzymatyczny (np. leki przeciwpadaczkowe), oraz jednoczesnym spoywaniu alkoholu, dziaanie antybiotykw zostaje osabione. Dla tetracyklin obowizuje zasada: dwie godziny przerw y w spoywaniu produk tw mlecznych, w ody mineralnej i innych napojw z wysok zawartoci wapnia i m a gnezu, przyjm ow aniu rodkw zobojtniajcych (leki wice lub unieszkodliwiajce kwasy odkowe), a take preparatw elaza, zwizkw m ineralnych i rodkw prze czyszczajcych. Stosowanie wgla aktywnego pow oduje wizanie antybiotykw i spra wia, e s one nieskuteczne. M im o e nowsze badania dowodz, i minocyklina i doksycyklina s dobrze resorbow ane w obecnoci mleka, nie bdzie bdem zachowanie bezpiecznej przerw y (antybiotyk zay dwie godziny wczeniej, tak samo dwie godzi ny przerw y do przyjcia cholestyraminy). Doksycykliny i m inocykliny nigdy nie naley przyjmowa na pusty odek, oba leki m og uszkadza jego bon luzow. Przyjm owanie z pokarm em jest moliwe dla aksetylu cefuroksym u i proksetylu cefpodoksym u, ale w odstpie dw ch godzin do lekw zobojtniajcych. Podczas posi ku naley zaywa: amoksycyklin, erytrom ycyn, klarytromycyn, telitromycyn, azytrom ycyn, m etronidazol. G odzin przed posikiem pow inny by zayte: tetracyklina, penicylina, roksytromycyna, trim etoprim , dopiero potem obniajca lipidy cholestyram ina i preparaty cyn ku. Zwaszcza przy ciprofloksacynie naley zachowa dw ugodzinny odstp dla pro duktw mlecznych, preparatw zwizkw m ineralnych, m ultiw itam inow ych, elaza i cynku oraz rodkw zobojtniajcych. Inne antybiotyki i rodki przeciwblowe, ktre przyjm owane sjednoczenie z po sikiem, m og wykazywa sabsze dziaania ub by inaktywowane. Najlepiej, gdy leki te zostan zayte 20 m in u t przed posikiem z obfit iloci pynw, np. w od lub her bat. W kadym przypadku zaleca si zapoznanie si z ulotk doczon do opakowania, na ktrej znajduj si dokadne wskazwki dotyczce sposobu stosowania danego leku. Substancje zawarte w soku grejpfrutow ym ham uj enzym y w trobowe, ktre od powiedzialne s za przem ian odpow iednich substancji. H am ow anie tych enzym w spowalnia rozkad pew nych lekw. W zrasta przez to ich stenie w e krwi. M oe to przynie pozytywne skutki leczenia, ale take nasila dziaania niepodane. O glnie o zmianie dziaania antybiotyku doustnego lub doylnego dowiedzie si m ona z ulotki doczonej do opakowania. Antybiotyki osabiaj dziaanie rodkw an tykoncepcyjnych, a nasialaj dziaanie lekw przeciwzakrzepowych.
93
Niedostpne kryjwki Borrelia

Borrelia mog ukry si w kom rkach tkanki cznej i, otulone przez samodzielnie w y
tw orzony paszcz biakowy, unikn dziaania antybiotykw oraz przeciwcia. Naukow o niewyprbowana, ale rozwaana przez specjalistw i pacjentw jako pomocna, jest pro wokacja Borrelia i przeciwcia poprzez masa tkanki cznej, ciepe kpiele lub wysokie dawki witam iny C podawanej jako przygotowanie przed pobraniem krwi oraz aby w spo mc dziaanie antybiotykoterapii. W dychanie tlenu w kom orze cinieniowej pow inno spowodowa gbsz penetracj antybiotyku. Brakuje jeszcze bada na ten temat.
Borrelia zmieniaj swoia powierzchni

D w ch naukow cw z N arodow ego Instytutu Z drow ia w H am ilton w stanie M assa chusetts (USA) ju w 1998 roku odkryo, e Borrelia m og zrzuca z siebie chronice je i suce do identyfikacji osony biakowe, powodujc, e przeciwciaa IgM nie s w stanie rozpozna ich wacicieli. W takich przypadkach zainfekowany pacjent trak towany je st jako seronegatywny. Podczas gdy Borrelia m og si dalej bez przeszkd namnaa, mijaj dni, czasami tygodnie, zanim ukad im m unologiczny wytworzy nowe przeciwciaa. Borrelia m og w yprodukow a do 30 w ariantw antygenw. N a podstawie bada modeli mysich naukow cy stwierdzili, e ukad im m unologiczny regenerowa si po 3 -4 interwaach (wg: Arztezeitung, padziernik 1998). Borrelia, ktre w skutek ukucia kleszcza, zostan przeniesione z gospodarza zwie rzcego na czowieka, pocztkow o otoczone s wczeniej w ytw orzon osonk po w ierzchniow , a nastpnie produkuj now, zm ienion. M oe to wynika z faktu, e borelioza u kadego chorego rozwija wasn dynam ik, jeli chodzi o objawy i odpo w ied na leczenie.
Borrelia zmieniaj swoje ksztaty

W rodowisku niekorzystnym dla ycia, ja k np. we krwi lub w pynie m zgow o-rdze niowym po skutecznej terapii antybiotykowej, Borrelia przyjmuj posta kapsuki (forma cysty), w ktrej przebywaj w stanie spoczynku. Kiedy rodowisko gospodarza staje si korzystne dla Borrelia, cysty otwieraj si i wykluwaj si z nich form y krtkowate. D r Burrascano (2005 rok) stwierdzi, e konwencjonalne antybiotyki, jak penicyliny i cefa losporyny nie zabijaj form cysty. M etronidazol wykazuje tak zdolno przynajmniej w prbach laboratoryjnych. Stanowi to punkt wyjcia do prowadzenia leczenia kom bi nacjami wielu rnorodnych antybiotykw, dla ktrego nie istniej jeszcze wytyczne.
94
Rawcoty,zaostrzenia
N ik t nie zna liczby naw rotw po leczeniu boreliozy. Czasami mijaj miesice i lata zanim pow rc stare dolegliwoci, kiedy nie myli si ju o wyleczonej infekcji. S take pacjenci dowiadczajcy naw rotu choroby natychmiast po odstawieniu an tybiotyku. N aley w tedy rozway z lekarzem dusze leczenie, wysze dawki, kom bi now an terapi kilkoma antybiotykami, leczenie pulsacyjne lub dodatkowe podawanie m etronidazolu. W ane je st take poszukiwanie chorb towarzyszcych, ktre m og na sila bd osabia objawy.
Nowa infekcja (re-infekcia)

Po przebyciu boreliozy nie nabywa si odpornoci. Przeciwnie, borelioza dokada nowe objawy do objaww wczeniejszych. Dodatkowo nowe czynniki chorobotwrcze faszuj swoimi objawami znan ju manifestacj choroby. Wyniki laboratoryjne nie przynosz rozwizania, niezalenie od tego, czy chodzi o wie czy star infekcj borelioz. Istnieje podejrzenie, e jeli w yciu dowiadczyo si wielu uku kleszcza, to dzi ki tem u szybciej rozpozna si m iejsce jego przyw arcia do skry (dziki widowi) i szybciej si znajdzie oraz usunie pasoyta. N a pytanie, czy rnorodne rodzaje Borre lia mog si miesza w ludzkim ciele, parazytolog prof. Franz-Rainer M atuschka (Charite w Berlinie) odpowiedzia negatywnie.
O sabienie odpornoci m oe udarem nia leczenie. Po pierwsze, naley wic leczy osabienie odpornoci. Konieczna jest dyscyplina podczas stosowania leczenia - regu larne spoywanie alkoholu, jak i niedotrzym yw anie odpow iednich przerw w terapii m og by przyczynami jego niepowodzenia.
Kiedy dusza nie wspgra

N iepodany dugotrw ay konflikt duchowy, objawiajcy si pesymistycznym, lko w ym sposobem mylenia, m oe prowadzi do utrzym ywania si cigej aktywnoci choroby (wg: Borrelioze magazin, n r l l Leben m it B orrelioze).
Pna i przewleka borelioza
95
Dziewidziesit procent wszystkich przypadkw boreliozy leczonych jest bez proble m u, dowodz wykadowcy podczas szkole lekarskich. Brzmi to praw dopodobnie, tym bardziej e w czenie zdiagnozowana i leczona borelioza nie pozostawia trwaych na stpstw. Ale co si dzieje z pozostaymi 10%? Policzm y zaokrglajc w gr. W edug Instytutu Roberta Kocha kadego roku Bor relia zaraa si 60-100 tysicy ludzi. Dziesi procent z tego to 6-10 tysicy, u ktrych wczesne terapie nie przynosi efektu. Rozwijanie i w prow adzanie dla nich nowych te rapii pow inno by zacht dla kadego lekarza.
Amerykaski lekarz dr Sam T. D onta (zob. take s. 79, Leczenie) opublikowa w 2002 ro ku zestawienie odkrytych przez siebie objaww pnej boreliozy. Szacowa, e okoo jedna czwarta pacjentw osignie przewleke stadium choroby. Czsto w ystpuje sztywno karku, objaw, ktry niektrzy orzecznicy cigle jesz cze chc ograniczy do pierwszego stadium . W cig u 15 lat autorce w orzecznictwie dotyczcym jej choroby nie udao si dodanie tego objawu jako efektu boreliozy, po niewa w m odoci ucierpiaa w wypadku sam ochodow ym doznajc urazu katapultowego. Take sztywno karku pojawiajca si w czterotygodniowym rytmie, przeko nywaa tylko leczcych j lekarzy. Typowe ble w rnych stawach, czsto take krtkotrw ae ble zbw lub ble w stawie uchw ow ym , s oceniane m ylnie, podkrela D onta. Ble eber i piersi ska niaj pacjentw z podejrzeniem choroby serca do wizyty na pogotowiu. Czsto pojawiaj si takie zaburzenia czucia, ja k pieczenie, guchota, m row ienie, wid, dreszcze i w raenia elektrowstrzsw, ble gowy. D onosi si o zaburzeniach intelektualnych, ktre wyraaj si utrat krtkoterm inow ej pamici, zaburzeniam i mowy, dobierania sw i koncentracji, a do spltania i objaww psychiatrycznych, ja k panika, ataki lku i depresja. O rd y n ato r neurologii z G oettingen prof. Rolad N au w 2006 roku okreli te dolegliwoci neuropsychiatryczne jako nierzadkie w stadium II i III w przypadku boreliozy z zajciem centralnego ukadu nerwowego.
96
Pomyki sowne O sobom , ktre duo telefonuj lub maj do czynienia z innym i ludm i, przydarzaj si typowe, mieszne pom yki sowne. Ludzie nie traktowali m nie powanie - skar ya si pacjentka - poniewa m yliam sowa: konsum ow a i koncentrow a. Czsto zgadza si tylko w splny przedrostek lub liczba sylab. Wikszo pacjentw z przewlek borelioz donosi o nieustpujcej lekkiej go rczce, potliwoci, potach nocnych, zaburzeniach widzenia, szumie w uszach, nadwra liwoci na haas lub utracie suchu. M og wystpowa zaburzenia rwnowagi, dusz no, galop serca, parcie na m ocz i skurcze. Pacjent atwo nabiera przekonania, e cier pi na stw ardnienie rozsiane. Wikszo skary si na uporczywe ble gowy, niem o no pracowania i du mczliwo. Dolegliwoci pojawiaj si rzutam i, bardzo czsto w odstpach czterotygodnio wych. O glne uczucie osabienia paraliuje ch do ycia.
Prby leczenia potnej boreliozy

N ie znam y doniesie, cho codziennie rozm awiam y telefonicznie z chorym i na bore lioz, o tzw. spontanicznym w yzdrow ieniu w przew lekym stadium , o ktrym infor m owaliby lekarze. By moe, istniej takie przypadki, lecz nie s one meldowane. Wikszo lekarzy zaleca 14-28-dniow e przyjm ow anie ceftriaksonu, w przypadku ktrego nie trzeba koniecznie bra pod uwag masy ciaa pacjenta. Standardow o sto suje si 2 gramy na dzie, obojtnie, czy pacjent way 50 czy 95 kilogram w (zob. s. 77, Leczenie). W pojedynczych przypadkach, ktrych naladowania si nie poleca, pacjenci lecz si sami jednorazow infuzj ceftriaksonu w dawce 6-12 gramw. N ie ma przy nich spe cjalistw, sami puszczaj sobie kroplwk. D o tego potrzebna jest odwaga i odpowiednie warunki. Inni pacjenci dobrze reaguj na antybiotyki doustne, amoksycyklin, a nawet doksycyklin, najwaniejszy rodek w I stadium boreliozy pomagajcy im w zwalczeniu rzutu choroby. Czsto wystarczy kilka dni stosowania, aby ich stan zdrowia uleg popra wie. D r D ietrich Rosin z B onn powiedzia w 2006 roku, e w tych przypadkach doksycyklina w duych dawkach jednorazow ych - 300, 400, 600 miligramw na dzie oraz wyszych - moe by stosowana w celu osignicia szybkiej poprawy. O soby z wrali w ym odkiem pow inny zaywa lek w postaci twardych kapsuek, aby substancja ak tywna rozpucia si dopiero w jeL :ie cienkim, gdzie rozwija swoje waciwe dziaanie. Przy dolegliwociach nie ulegajcych zagodzeniu m im o antybiotykoterapii, cho dzi zazwyczaj o nieinfekcyjne zjawiska, ktre pow inno si leczy objaw ow o (zob. s. 110, Alternatywne m etody oraz nowe sposoby leczenia i zmniejszania blu).
97
W grupach wsparcia grom adz si przew anie ludzie z przew lek borelioz, ktrzy nie chc si zgodzi na ycie pene blu. W ielu, przynajmniej przejciowo, pomaga ponow ne zaycie antybiotyku w okresie bolesnego rzutu. Problem em jest to, e leka rze zdajcy si wycznie na wyniki laboratoryjne, w przypadku seronegatywnej bore liozy, odmawiaj zastosowania lekw.
Nie zawsze mona polga na wynikach laboratoryjnych

W pnym stadium, ktre zgodnie z podrcznikami szkolnymi, moe wyraa si tylko za pomoc przeciwcia IgA, cigle jeszcze zdarza si, e widoczne staj si przeciwciaa IgM, co naprowadza diagnost na rozpoznanie wieej infekcji. W rzeczywistoci nie jest moliwe rozrnienie, czy chodzi o star czy now infekcj. M im o to, trzeba j leczy. W pnej boreliozie test ELISA je st jeszcze bardziej niepew ny ni przy wieej infekcji. Z reguy dodatkow o w ykonuje si W esternblot (zob. s. 63, B ezporednie i porednie m etody wykrywania). D la pnej boreliozy cieszca si duym zaufaniem m etoda P C R okazuje si mniej czua ni zakadano. Aby osign moliwie najlepszy wynik, trzeba zebra wiele prbek pynw ustrojowych. M im o to, ujem ny w ynik nie wyklucza infekcji. Wane jest, aby przez 6 tygodni przed przeprow adzeniem testu PC R nie przyjm owa antybiotykw. Badanie pynu m zgow o-rdzeniow ego take nie w nosi nic nowego do w ynikw bada. N egatyw ny w ynik nie wyklucza boreliozy. Tylko u okoo 20% pacjentw z bo relioz stwierdzane s przeciwciaa lub D N A Borrelia. W kadym w ypadku naley w ie rzy pozytywnym w ynikom . M im o to, zgod na pobranie pynu pow inno si wyraa tylko w przypadku wyranych objaw w neurologicznych.
Oporno na leczenie
Pacjenci w pnym stadium choroby czsto s oporni na leczenie, donosi prof. dr Jochen Suess w 2005 roku w gazecie lekarskiej, poniewa objawy maj inn etiopatogenez (przyczyn choroby). W edug obecnej wiedzy, Borrelia nasilaj procesy autoim m unologiczne, na ktre nie wpywa antybiotykoterapia, np. reakcje autoim m unologiczne w mazi stawowej (sm arow ido stawowe) w dugotrw aym zapaleniu staww. Autorce take pobrano spor ilo zapalnego pynu stawowego ze staww doni, m im o e - w brew jednoznacznej diagnozie - nie byo adnych oznak obecnoci Borrelia.
98
Rehabilitacja i leczenie blu w boreliozie

W bardzo rzadkich przypadkach borelioz m ona cakowicie unieszkodliwi za pom o c antybiotykoterapii. O bjaw y pozostaj jed n ak obecne przez tygodnie, miesice, a cza sami naw et lata po zakoczeniu leczenia. Szczeglnie w III, przewlekym stadium, r norodno objaw w wymaga kompleksowej rehabilitacji. Borelioza, ktra uwidacznia si tylko za pom oc rum iena wdrujcego lub obja w w grypopodobnych i zacznie by leczona w odpow iednim czasie, rzadko pozosta wia lady, ktre ograniczayby dalsze ycie. Z nane s jed n ak objawy, jak osabienie, ble gowy, ktre chorzy w praw dzie odczuwaj, ale ktre nie m usz by znakiem przew le kej choroby. Stan ten m oe utrzymywa si do roku. Zabiegi rehabilitacyjne trakto w ane s jako pom ocne i skracajce drog do wyzdrowienia.
Czas wyzdrowienia
O rganizm kadego chorego znajduje si w stanie wyjtkowym, ktry m ona porw na do prowadzenia wojny. W ykorzystuje wszystkie rezerwy, aby broni si przed in truzem i naprawi potem szkody, w kocu zyska now e siy i odbudowa kruch lini obrony (ukad im m unologiczny). Dlatego pacjent staje si mniej produktyw ny w co dziennych obowizkach, a jego organizm potrzebuje odpoczynku. W prawdzie nie kady m oe sobie pozwoli na urlop wypoczynkowy, ale zawsze trzeba prbowa poprawi aktualn sytuacj yciow. Przykady: trzy razy w tygodniu spacer-marsz przez las, ograniczenie alkoholu, poprawa sposobu odywiania, nauka zdrowego gotowania, codzienne wczeniejsze chodzenie spa, skorygowanie sposobu mylenia i unikanie negatywnych uczu.
Leczenie blu w boreliozie

E. G. Boss
Leczenie blu w potwierdzonej boreliozie jest indywidualn terapi i pow inno by dostosowywane do oglnego stanu pacjenta. W przypadku blu utrzym uj cego si m im o leczenia, naley skierowa pacjenta do dowiadczonego lekarza.
N ajlepsz i najskuteczniejsz terapi je st zawsze ta, ktra siga do przy czyn dolegliwoci. Oczywicie zawsze pow inny by leczone przede wszyst kim przyczyny, a w ic sama borelioza. Specjaln terapi blu m ona zastoso wa wtedy, kiedy borelioza pozostawia skutki nieodpowiadajce na bezpored nie leczenie, m. in. w przypadku tak zwanego zespou poboreliozowego obej m ujcego wszystkie spow odow ane chorob uszkodzenia, ktry, o ile nie jest nieleczony, doprow adza z reguy do stopniow ego nasilenia dolegliwoci, a tym samym - do przewlekoci objaww. D o leczenia blu u pacjentw z borelioz do dyspozycji jest wiele rno rodnych sposobw, ktre m og doprow adzi do ustpienia dolegliwoci oraz m og by stosowane samodzielnie lub w kom binacji z innym i m etodam i. Terapia blu lekami W zorujc si na planie W H O (wiatowej Organizacji Zdrow ia) w leczeniu blu u pacjentw z now otw oram i, zaleca si rw nie stopniowe postpow a nie w leczeniu blu pacjentw z borelioz. W przypadku utrzym ujcego si stanu blowego, leki pow inny by dawkowane na postawie staego harm ono gram u. D aw kow anie na danie nie prow adzi z reguy do wystarczajcego zabezpieczenia przed blem . Zaprogram ow anie na przyjm owanie lekw m oe doprow adzi do uzalenienia psychicznego. Preparaty mieszane nie pow inny by stosowane przez duszy czas. Stosun kowo nieszkodliwa jest jednak kombinacja paracetamolu z kwasem acetylosali cylowym, poniewa nie naley obawia si zmiany dziaania substancji, a ich czas aktywnoci jest zbliony. N aley jednak dy do stosowania jednego preparatu. W przypadku stosowania kom binacji pojedynczych preparatw trzeba ko niecznie wzi pod uwag m oliwe zm iany dziaania, a w schemacie leczenia sprawdzi okres aktywnoci poszczeglnych substancji. D obr kombinacj sta nowi wic take analgetyk dziaajcy obw odow o z analgetykiem dziaajcym centralnie, np. paracetam ol z kodein. N ie pow inno si w zajem nie kojarzy rnych, dziaajcych centralnie przeciwblowych pochodnych morfiny. Z re guy nie ma te sensu kom binacja obw odow o dziaajcych analgetykw lub lekw przeciwreum atycznych. Leczenie likwidujce bl poczone ze rodkami przeciwdepresyjnym i i/ lub neuroleptykam i, m oe by w specjalnie uw arunkow anych, pojedynczych przypadkach bardzo w skazane i efektyw ne. M oe okaza si pom ocne dla zmniejszenia iloci zaywanych lekw przeciwblowych i w ten sposb pro wadzi do uniknicia dziaa niepodanych. N iektre z tych substancji maj
1 0 0
take wasne, dodatkow e dziaanie przeciwblowe, ktre z reguy nie jest bra ne pod uwag. D ziki tym lekom m ona zazwyczaj korzystnie wpyn na w trne skonnoci depresyjne, co w kadym przypadku prowadzi do wyranej popraw y jakoci ycia. Znieczulenie miejscowe Jako terapia uzupeniajca bd pojedyncza, bardzo wartociowa je st lokalna terapia um ierzania blu, szczeglnie tzw. terapeutyczne znieczulenie m iej scowe. Pod tym pojciem kryj si m etody elim inow ania blu, ktrych dziaa nie opiera si na lokalnych anestetykach. G w ne dziaanie tych lekw polega na stabilizacji bony kom rek nerw ow ych, i przez to, na zapobieganiu lub zm niejszeniu dalszego przesyania im pulsw blowych. Psychoterapeutyczne moliwoci, zmieniajce sposb odczuwania blu Pacjent m oe nauczy si sam odzielnie wpywa na odczuwanie blu, m im o e objawy lecego u podstaw problem u, prow adz do nasilenia si obrazu choroby. Psychologiczne leczenie blu prbuje zm ieni postrzeganie, myle nie i postpow anie pacjenta w k ieru n k u pozytyw nym . To okrelenie celu w m niejszym stopniu ukierunkow ane je st na usunicie objaww. Leczenie to cay szereg praktycznych moliwoci, ktre w adnym przy padku w zajem nie si nie w ykluczaj. M og by w ielokrotnie czone we w szechstronnie dziaajcym procesie, w zalenoci od indywidualnej sytuacji pacjenta. Szczeglnie czsto stosowane s nastpujce sposoby: 1. Metody praktyczne Poprzez psychologiczny program treningowy, przez plan leczniczy prowadz cy do powolnego odzwyczajania si od lekw przeciwblowych lub rozmowy, przyczyniaj si do redukcji potrzeby korzystania z terapii. Pacjent m a za za danie pozosta czynnym fizycznie i psychicznie, zamiast biernie przeywa swj bl. Regularne, codzienne wiczenia zm ieni dotychczasowy, uzalenio ny od choroby w zr zachowa na zadania m oliwe do wykonania. 2. Techniki odprajce, wyobrania i hipnoza Te techniki prowadz do przerw ania cyklu strach-napicie-bl, odwrcenia negatywnej postawy wyczekujcej i zm niejszenia intensywnoci odczuwania
101
blu. W tzw. treningu autogennym pacjent dowiadcza tego, e w ew ntrzny niepokj m ona zlikwidowa, a dom inujce, nieprzyjem ne odczucia zastpi przyjem nym i oraz, e te przem iany (wbrew jego oczekiwaniom) m og zosta osignite w asnym i siami. W stanie transu udaje si przeama oporne barie ry emocjonalne. W ten sposb stabilizuje si rwnowaga emocjonalna, a po ziom odczuwania blu zostaje obniony. 3. Samokontrola kognitywna dla lepszego przygotowania na bolesne bodce stresujce i wasne reakcje w sytuacjach krytycznych To postpow anie m a na celu zm ian autom atycznego mylenia - i tak nie dam rady, kiedy bl si pojawi, cay dzie jest stracony. W ten sposb pa cjenci utrudniaj sobie ycie i sami w yw ouj ze samopoczucie poprzez psy chofizjologiczne m echanizm y stresowe. Indyw idualna w ydolno zaley od motywacji, tak samo jak zdolno do zwalczania blu zalena jest od w ew ntrz nej postawy i oczekiwa. 4. Poprawa kompetencji socjalnych (trening socjalny) w celu konstruktywnego wyjanienia roli pacjenta, wdroenia odpowiedniego i zdrowego sposobu zachowywania si w zwizkach partnerskich i yciu zawodowym Chodzi o to, eby, o ile to moliwe, unikn nieustannego zajmowania si cho rob i sprbowa skom pensowa zagubion jako ycia pokonujc choroby. Poniewa kady m a w yciu jak rol, ktr sobie pisze, rwnie okrelone przez siebie zadania zalene od choroby prowadz do odpowiedniego w zoru zachowania. Po dugich cierpieniach konieczna je st zm iana przyzwyczaje, postawy ciaa, tonu gosu itp. Poniewa choroba zawsze zaburza rwnowag ycia codziennego, leczenie pow inno by ukierunkow ane nie tylko na prze mian zaburzonych stosunkw, ale take na caociowy stan zdrowia. 5. Zoptymalizowanie trybu ycia Poprzez planowanie i organizacj dnia codziennego - od zdrowego otoczenia przez stabilizacj w dom u, a do spenionej zmysowoci i kreatywnoci - po w inno si osign popraw jakoci ycia. Z adaniem terapii jest m otywowanie do troski o wasne zdrowie.
102
Biorc pod uwag due znaczenie zwizkw psychosocjalnych w subiek tyw nym odczuw aniu blu, a take, aby osign optym alny efekt terapeutycz ny, leczenie blu m usi uwzgldnia psychiczny udzia zgaszanych dolegliwo ci na rw ni z udziaem fizycznym. Jeszcze przed rozpoczciem terapii blu naley wyjani, czy obecny ob raz chorobow y m oe by leczony tylko na podstawie objaww. W tym celu do dyspozycji m am y antybiotyki, ktre m usz by kadorazowo odpow iednio daw kow ane i stosow ane. Z g odnie z naszym dow iadczeniem , pozytyw ny w pyw m oe mie pow trzenie antybiotykoterapii po pew nym okresie, nie rzadko stanowi to naw et konieczno. Czsto dopiero wwczas m ona zatrzy ma chorob lub przynajm niej doprow adzi do poprawy stanu zdrowia.
Dolegliwoci mimo leczenia antybiotykami

Bardzo czsto, m im o antybiotykoterapii, pacjenci skar si na dolegliwoci i wystpowanie objaww choroby, ktre mog wynika z nieszkodliwych, ale dugotrw aych zaburze samopoczucia, jak ospao, brak energii, problem y z zasypianiem i ze snem , zaburzenia trawienia, zaburzenia apetytu (wilczy gd lub utrata apetytu). Towarzyszy tem u cae spektrum blw: od oglnego ze go samopoczucia i przypadkowych blw, ktre czsto s trudne do opanowa nia, a do zmieniajcych si lub utrzym ujcych si stanw blowych, ktre czsto ciko dowiadczaj pacjentw i doprow adzaj do zwtpienia, braku nadziei, a naw et utraty chci do ycia. Bl, ktry nadal dokucza pacjentom po antybiotykoterapii, jest z reguy ciki do opanowania i z tego pow odu take do leczenia. Zgodnie z naszym dowiadczeniem , duej liczbie pacjentw z borelioz, udaje si go dugotrw a le zwalczy za pom oc kom binow anego leczenia przeciwblowego, po zako czeniu antybiotykoterapii. rodki przeciw blow e nie pow inny by jed n a k stosowane stale i przez dugi czas, poniewa same mog spowodowa objawy nietolerancji lub uza lenienia od lekw. M oe wystpi nasilenie blu w skutek dugiego stosowa nia rodkw przeciw blow ych w wysokich dawkach, przy czym czsto jednak ani lekarz prowadzcy, ani pacjent nie znaj adnych innych, lepszych terapii i, co zrozum iae, cierpicy pacjenci s w nie zaopatrywani w nagych sytuacjach. Typowe rodki przeciwblowe, a take znane rodki przeciwreum atyczne, np. diklofenak, pow inny by stosowane tylko przejciowo, aby unikn dugotrw a ych efektw ubocznych i uzalenienia od lekw.
103
O d jakiego czasu popularne s leki przeciwblowe dziaajce rozluniajco na m inie i majce zastosowanie szczeglnie w przypadku dolegliwoci zwizanych z napiciem m iniow ym . Take te rodki (np. flupirtyna) nie pow inny by stosowane w podwyszonych dawkach lub przez duszy czas. M am y pozytyw ne dow iadczenie z m iejscowym i rodkam i znieczulajcymi (lokalne anestetyki). Preparaty te stosowane s z dobrym skutkiem, jeli bl pojawia si w okrelonych obszarach ciaa, do ktrych m ona dotrze za po m oc miejscowego podania leku w postaci iniekcji. Z reguy przeprowadza si krtkotrw a terapi, ktr jed n ak w zalenoci od potrzeby m ona powtrzy, przy czym tolerancja leczenia je st tak dobra, e leki te m ona bezpiecznie stosowa naw et u kobiet ciarnych, u karmicych matek, a take u dzieci. Pozytyw ny w pyw m a rw nie kom binow ane psychologiczne leczenie blu, przy czym kade dziaanie m ona te z pow odzeniem stosowa jako samodzieln terapi. Przy leczeniu za pom oc miejscowych rodkw znieczu lajcych najlepsze efekty m oe uzyska tylko bardzo dow iadczony lekarz. Niestety, tylko w niektrych praktykach medycznych i klinikach moliwe jest przeprow adzenie specjalnego, psychologicznego leczenia blu. N iew ielu pa cjentw m a zatem m oliwo skorzystania z tej metody.
Lekarze internici
Jednym z wanych punktw podczas rehabilitacji jest pobudzenie i w spom a ganie ukadu odpornociowego, co m oe by czsto przeprowadzane sam o dzielnie przez chorych. Tylko w szczeglnie cikich przypadkach musz by stosowane dodatkowe wiczenia przepisane wczeniej przez terapeutw. D o wsparcia waciwych dla kadego organizm u m echanizm w zwalczania blu zaleca si szczeglnie, obok ju przepisanych zabiegw, take zdrowe odywia nie. Poniewa wraz z blem pojawia si take podwyszone zapotrzebowanie na pewne skadniki pokarmowe, pow inny by one niezwocznie i regularnie do starczane. M ona to osign przez odpowiedni w ybr rodkw spoywczych lub indywidualnie dobranych preparatw, co jest z reguy atwiejsze i szybsze i dlatego preferowane przez w ielu chorych. Te specjalne substancje, obok pobu dzania ukadu obronnego przeciw blowi, maj take dodatkowe dziaanie witalizujce.
1 0 4
Substancje aktywne i ich dziaanie Tiamina Po tym, ja k badania naukow e wykazay, e, szczeglnie w przypadku blw czci m ikkich, m og wystpowa zaburzenia m etabolizm u tiaminy, ktre czsto w spwystpuj z niedoborem magnezu, zaleca si podawanie tiaminy, uwaanej za najwaniejsz w itam in, zawart rw nie w licznych rodkach spoywczych.
Selen Badania naukow e wykazay, e brak selenu objawia si blami miniowymi. Dalsze dowiadczenia udowodniy, i 140 fi g selenu w kombinacji ze 100 m g w itam iny E jest bardzo skuteczne, szczeglnie w silnych blach miniowych.
Arginina Silny, uoglniony stan blowy oraz cige uczucie zmczenia mog by leczo ne za pom oc am inokw asw argininy lub ornityny. W tym celu zaleca si do 4 g argininy lub 2 g ornityny rano i w ieczorem , przy czym am inokwasw tych najlepiej nie przyjmowa razem z posikami. Aminokwasy, wystpujce take naturalnie w naszym poywieniu, nie pow inny by stosowane duej ni przez 2-3 miesice, aby nie dopuci do zaburzenia stosunku am inokw asw w orga nizmie. W zastpstwie m ona rwnie stosowa w itam iny A, C, E i selen, ktre s oglnie znane jako antyoksydanty.
S-adenozylo-L-metionina (SAM) Ta substancja w dawce 600-1200 m g m oe spowodowa znaczc popraw stanu zdrow ia, jeli stosuje si przez kilka miesicy. W ane je s t pow olne zwikszanie daw kow ania, aby uzyska optym alne dziaanie i ja k najlepsz tolerancj. W jed n y m z bada, po codziennym przyjm ow aniu 400 m g dwa razy dziennie, uzyskano zm niejszenie odczuwania blu oraz strachu i sm utku w zwizku ze stanem blowym. Pozostae substancje wystpujce w poyw ieniu s obecnie intensywnie badane i ju w niedalekiej przyszoci m ona si spodziewa interesujcych wynikw. Aby uzyska dobr tolerancj i optym alne dziaanie, wszystkie pre paraty pow inny by stosowane pod kontrol dowiadczonego lekarza.
Efekty uboczne leczenia
105

Kade leczenie m a take objawy niepodane. M usim y by tego wiadomi. N aw et zdrowa herbata z m ity moe rozluni zwieracze naszego przew odu pokarmowego, a sok jabkow y obniy cinienie ttnicze krwi. Wikszo pacjentw z borelioz bardzo dobrze toleruje antybiotyki. N iewielka ich cz rozwija objawy alergii, co wymaga zm iany preparatu. N iektrzy skar si rw nie, e le si czuj po antybiotykoterapii. M og wystpowa objawy nietoleran cji. N aley w tedy uczciwie zapyta, czy nudnoci rzeczywicie maj zwizek z dziaa niem preparatw, czy wynikaj z niechci do zaywania lekw.
Antybiotyki
Leczenie antybiotykami m ona porw na do onierzy, ktrzy maszeruj przez orga nizm i strzelaj do wszystkiego, niezalenie czy to wrg, czy przyjaciel. Potrzebni przy jaciele yj szczeglnie w naszych jelitach. O koo 400 rodzajw bakterii zasiedla przede wszystkim kocow y odcinek jelita cienkiego i jelita grubego. Bakterie jelitow e w spo magaj nasze procesy traw ienne i produkuj przy tym substancje, ktre pobudzaj ukad im m unologiczny organizm u czowieka. Zabezpieczaj rw nie przed zasiedleniem or ganizm u przez szkodliwe grzyby. Trzy czwarte w szystkich kom rek odpornociowych znajduje si w tkance limfatycznej ciany jelit. S one w stanie zwalczy take szkodli we grzyby i drode w drogach m oczowych, oskrzelach i bonie luzowej jam y ustnej. Antybiotyki (oraz niektre inne leki) pozbawiaj nas tych przyjaznych bakterii na jaki czas po leczeniu. Krzepnicie krwi Antybiotyki mog nasila lub osabia dziaanie lekw wpywajcych na krzepnicie krwi. Antykoncepcja Antybiotyki osabiaj dziaanie wikszoci rodkw antykoncepcyjnych.
C eftriakson jest wydalany gwnie dziki ci i u niektrych ludzi m oe doprowadzi do powstania piasku lub kam ieni ciowych. Wczeniej w tych przypadkach zamie
106
niano go na Claforan, o ktrym w iadom o, e jego okres ptrw ania wynosi tylko 73 m inuty i po upywie tego czasu jego dziaanie w organizmie zanika. Ceftriakson z ko lei dziaa duej i z tego pow odu m oe by stosowany tylko raz dziennie. Grzybice N ie pow inno si rezygnowa z antybiotykoterapii, jeli je st ona wymagana z m edycz nego punktu widzenia. Wane je st tylko, eby zauway pojawienie si kolonizacji grzy biczej i celowo jej przeciwdziaa. Szkodliwe grzyby m og si osiedli na skrze go wy, w okolicach genitalii, na paznokciach doni i stp, na jzyku, a nawet w jelitach. Wiele kobiet ju po kilku dniach m oe mie objawy zapalenia drg m oczowych lub wid pochwy. Zaleca si w tedy wizyt u ginekologa. Infekcje udaje si pokona za pom oc maci przeciw grzybiczych i najczciej take tabletek dopochw ow ych (np. z leczniczym zwizkiem azotanem fentikonazolu). Z trzech rnych rde, take od farm aceuty i lekarza, usyszelimy tak wskazwk: tam pon zanurzy na krtko z jo gurcie zawierajcym probiotyki, wprowadzi na miejsce i powtarza t czynno dzie si razy dziennie, co zapobiega osiedlaniu si grzybw w pochwie. wid lub palenie midzy palcami stopy s pierwszymi objawami grzybicy stp. Po maga wtedy puder przeciwgrzybiczy, unikanie syntetycznych materiaw w poczochach i butach, dobre wysuszenie po um yciu i wietrzenie stp. Grzyby, szczeglnie dermatofity, osiedlaj si na paznokciach palcw doni i stp, pozbawiaj je zwizkw niezbdnych do budow y biaek i powoduj ich marszczenie. W zwalczaniu grzybw pom ocne s tak e specjalne lakiery do paznokci. Jeli w por nie zacznie si leczenia tych biaych plam na paznokciach, moe doj do zapalenia i zniszczenia okolicznych tkanek. O siedlaniu si grzybw na skrze gowy przeciwdziaaj specjalne szam pony do stpne w aptekach. Najczciej wystarcza take zwyky szam pon przeciwupieowy. O gnisk grzybiczych nie pow inno si rozdrapywa, ani kontynuow a uywania starych grzebieni i szczotek. Osad na jzyku, nieprzyjem ny zapach z ust mog by objawami pojawienia si grzy bw w jam ie ustnej. N ie kady potrafi skutecznie wyszorowa jzyk. Zam iast tego ist niej specjalne leki przeciwgrzybicze, ktre m ona stosowa do pukania jam y ustnej. W ielu lekarzy nie myli niestety o profilaktyce przeciwgrzybiczej, kiedy zapisuj antybiotyki. W ystarczy w tedy rw noczesne przepisanie lekw zwalczajcych grzybic, ktre wystpuj w postaci tabletek lub roztw oru do kropienia na jzyk. Grzyby, ktrych nie zniszczono, m og rozprzestrzeni si po caym ciele. Im w i cej sodkich pokarm w w chodzi w skad poywienia, tym szybciej si one rozprze strzeniaj. M ona tem u przeciwdziaa poprzez konsekw entne unikanie kadego ro dzaju cukru w trakcie i jeszcze kilka tygodni po leczeniu oraz cise sprawdzanie listy dodatkw w gotowych potrawach.
107
Naley wykluczy: cukier gronow y - take glukoz lub dekstroz cukier owocowy - take fruktoz cukier sodowy - take cukier puder, cukier kandyzowany, cukier krystaliczny, sa charoz, cukier rafinowany syrop glukozowy/m altodekstroza je st skadnikiem w ielu gotowych potraw sorbitol
Dopuszczone s: C ukier mlekowy (laktoza), sodziki pozbaw ione wglowodanw: ja k sacharyna, cyklamat, aspartam, acesulfam. Po zakoczeniu leczenia lekarz pow inien zleci badania pod ktem grzybicy. N ale do nich wymaz z jzyka i badanie kau. M oliwe, e konieczne okae si rw nie przeprow adzenie 2-tygodniow ego leczenia przeciwgrzybiczego za pom oc tabletek. Wwczas take zaleca si unikanie kadego rodzaju cukru.
Leczenie przewodu pokarmowego Spoywanie jo g u rt w z yjcymi (probiotycznym i) kulturam i bakterii pomaga w po now nym w prow adzeniu ich do jelit. Korzystne s take bakterie kwasu mlekowego, ktre w ystpuj w naturalnie przygotowanej kiszonej kapucie. W aptekach i sklepach z zioami i produktam i dietetycznym i m ona znale szerok ofert produktw su cych do ponow nego zasiedlenia organizm u potrzebnym i bakteriami.
Fotonadwraliwo skry Podczas stosowania antybiotykw skra silniej reaguje na bezporednie i rozproszone prom ienie soneczne. M oliwe jest powstawanie czerwonych i brzowych plam oraz naladujcych opalenizn uszkodze skrnych. Szczeglna nadwraliwo na wiato znana jest podczas stosowania doksycykliny, mniejsza jest przy amoksycyklinie. Take w zimie w soneczne dni nie naley opuszcza dom u bez okularw przeciwsonecznych.
Dyspepsja czynnociowa Kilkutygodniow e leczenie antybiotykam i m oe zaburzy rw nowag w organizmie. Jednym ze skutkw m oe by dyspepsja czynnociowa. Tak medycyna okrela zabu rzenia harm onii przew odu pokarmowego. W odku, dziki rytm icznym , silnym skurczom m ini, papka pokarm ow a m ie sza si z traw iennym i kwasami odkowymi. To samo dzieje si w jelicie cienkim i gru
108
bym, dokd nastpnie transportow ane jest poywienie. Jeli spowolni si perystaltyka odka i jelit, transport poywienia zostaje utrudniony. N udnoci i ble odka to reakcja na jego nadm ierne obcienie. Cofajcy si sok odkowy pow oduje zgag. Zw ieracz m idzy przeykiem a odkiem przeciwdziaa transportow i w stecznem u. Dziaanie tego zwieracza m oe zosta osabione i z odka wydostaj si gazy traw ien ne, powodujc nieprzyjem ny zapach z ust. Jeli motoryka pasau odkowo-jelitowego zostaje zatrzymana, dochodzi do wzd i zatwardzenia. S leki, ktre przywracaj praw idow y rytm w odku i jelitach. Najczciej w y starcza 2-tygodniow e stosowanie tych preparatw. N iektrzy wspomagaj si te pi ciem po posiku herbatki z tysicznika lub goryczki. Wahania hormonalne u kobiet Antybiotykoterapia m oe znaczco zm ieni kalendarz menstruacyjny. M oliwe jest, e miesiczka w ogle nie wystpi i m usi zosta ponow nie pobudzona poprzez zastoso wanie lekw horm onalnych. Zdarza si te, e po w ielu cyklach leczenia z zanikiem miesiczki, wczeniej rozpocznie si okres menopauzy. Zapalenia bony luzowej odka Aby unikn podranienia przew odu pokarm ow ego najlepiej pi czyst wod. N aley unika szczeglnie w ody z kranu zawierajcej w ap i/lub magnez, albo pow inna ona by filtrowana, poniewa w przeciw nym w ypadku m oe osabia dziaanie doksycy kliny. W przypadku zaywania doksycykliny i m inocykliny nie m ona si godzi, gdy obie substancje uszkadzaj bon luzow odka
Zmiana dziaania
W przypadku prawie kadego antybiotyku dochodzi do zmiany dziaania w obecnoci innych lekw, szczeglnie preparatw elaza i cynku, zwizkw m ineralnych i m ultiw itam inow ych, a take rodkw zobojtniajcych, lekw, ktre wi lub osaniaj przed odkowym kwasem solnym . Stosowanie wgla aktywego pow oduje resorpcj antybiotykw i ham uje ich dziaanie. rodki przeczyszczajce przyspieszaj usuw anie antybiotykw, bez moliwoci ich zadziaania. Substancje zawarte w grejpfrucie i jego soku ham uj enzym y wtrobowe, ktre od powiadaj za przem ian okrelonych substancji leczniczych. Zaham ow anie wydziela nia enzym w spowalnia rozkad niektrych zwizkw aktywnych biologicznie i przez to doprow adza do w zrostu ich stenia we krwi. M oe to przynie korzystne efekty
10 9
terapeutyczne, ale take nasili intensyw no dziaa niepodanych. Efekt ten nie w y stpuje u wszystkich ludzi, poniew a kady czowiek m a genetycznie uw arunkow ane rne iloci enzym w wtrobowych.
N iektre laboratoria podczas pobierania krwi nadal posuguj si przestarzaymi pro bwkami, ktre po uyciu s sterylizowane i ponow nie stosowane. N ow oczesne je d norazow e strzykawki ze sztucznego tworzywa kosztuj wprawdzie wicej, ale s bez pieczniejsze i chroni przed ryzykiem zapalenia w troby lub infekcji H IV
1 1 0
Alternatywne metody oraz nowe sposoby leczenia i zmniejszania blu
Zwalczenie blu - co mona zrobi samemu?

Ponisze wskazwki i zalecenia pochodz z grup wsparcia dla chorych na borelioz. N iektrym pomagaj. M ona je take zastosowa do leczenia innych dolegliwoci. D la tego s w arte wyprbowania.
Akupunktura
N akucia ig wywodzce si z tradycyjnej chiskiej m edycyny mog wpywa na ukad odpornociowy. N a przykad, jeli pobudzona zostanie produkcja wasnego rodka przeciwblowego, beta-endorfiny, dochodzi do zmiejszenia dolegliwoci zwizanych z zapaleniem staww i fibromialgi.
Arnika
N a zapalenia staww z towarzyszc gorczk i obrzkam i pomagaj hamujce proces zapalny okady z arniki. Poza tym zim ne okady dodatkowo umierzaj bl.
im m |g r f k Olejki majerankowy i rozmarynowy, rozcieczone oliw z oliwek lub naturalnym olej kiem do ciaa, dziaaj odprajco na kark i ram iona. Jaowiec pospolity, rozm aryn i la w enda pomagaj w blach plecw. Kpiele z kilkom a kroplam i olejku z rum ianku, la wendy, jaow ca pospolitego, eukaliptusa i rozm arynu umierzaj bl.
111
Biofeedback
Zm niejszenie blu poprzez sil um ysu zaczyna si, gdy um ieszczone na ciele elektro dy zaczn rejestrowa i pokazywa na m onitorze rozlunienie pacjenta. Poddany tera pii uczy si, ja k m ona samodzielnie wpywa na procesy fizjologiczne: prac serca, cinienie krwi i napicie mini. Pacjent w idzi swoje postpy na m onitorze i uczy si, jakim i mylami m oe osabi odczuw anie blu.
Brodaczka waciwa
Gw n substancj brodaczki waciwej (Usnea barbata), rodzaju porostu z pnocnoeuropejskich lasw i sadw, je st kwas usninowy. Dziaajcy silnie jako antybiotyk, kwas usninowy, je st czasami bardziej skuteczny od penicyliny. W przypadku infekcji bakte ryjnej zaleca si stosowanie go 2 -3 razy dziennie, rozcieczajc dziesi kropli nalewki w duej iloci wody. U niektrych ludzi brodaczka waciwa wywouje zaburzenia odkowo-jelitowe. Zaleca si zasignicie porady lekarskiej.
Drena limfatyczny
Ta szczeglna form a agodnego masau wspom aga przepyw limfy, pynu rdtkankowego, powstaego na skutek przesczania si osocza krwi z drobnych naczy do prze strzeni m idzykom rkowych. Limfa rozprow adza m .in. limfocyty (krwinki biae), kt re zwalczaj inwazje bakteryjne.
Dwiekoterapia
N iewaciw e tony w yw ouj ze sam opoczucie, agresj, depresj, skurcze i sm utek. Przyjem ne dwiki lub pikny gos poprawiaj nastrj, agodz napicia, daj ufno i nadziej. W pyw dw ikw na psychik sprawia, e dwikoterapia je st wykorzysty wana w niektrych klinikach rehabilitacyjnych. Pacjenci z dolegliwociami blowymi, z zaburzeniam i snu znajduj ukojenie w tzw. koyskach, ktre s jednoczenie okoo 2-m etrow ym i drew nianym i instrum entam i, w spbrzm icym i z rytm em oddechu le cych w nich pacjentw. Pacjenci dowiadczaj w koyskach cudow nego stanu odpr enia. Bl si zmniejsza, zbyt wysokie cinienie obnia si. Po zastosowaniu tej m eto dy wielu pacjentw przez dugi czas znow u m oe przesypia cae noce.
112
Nasze kom rki produkuj dobre i ze eikozanoidy. Ich odkrycie zostao nagrodzone w 1982 roku N agrod N obla. D obre eikozanoidy wykazuj dziaanie jako czynniki le czce zapalenia i wspomagajce gojenie si ran, zmniejszaj ble i pobudzaj system od pornociowy. Ze maj dziaanie przeciwne. Eikozanoidw nie m ona zaywa, mona tylko wpywa na ich produkcj poprzez odpowiednie odywianie. Jedna trzecia pow in na powstawa z chudego biaka pochodzcego z misa, ryb i soi, dwie trzecie z warzyw, saaty i owocw. Eikozanoidy s produktam i przemiany nienasyconych kwasw tusz czowych. rdem mog by: oleje z oliwek, rzepaku, orzechw lub awokado.
Enzymy
Preparaty zawierajce w sw oim skadzie takie zwizki, jak: trypsyna, chymotrypsyna, papaina, brom elaina, pankreatyna, lipazy, amylazy, pomagaj przy odtruciu i przyspie szaj procesy przem iany materii.
Elektroterapia
N erw oble zmniejszaj si od w pyw em prdu elektrycznego o niskiej czstotliwoci. W tym celu proponuje si rnorodne urzdzenia. Z ich rzeczywistym dziaaniem naj lepiej zapozna si w grupach wsparcia.
F iz jo te ra p ia C iepe powietrze, masae, kpiele, masae podw odne i gimnastyka korekcyjna usuw a j napicie i prowadz do zm niejszenia blw nerwowych, m iniowych i stawowych. Przerywaj one diabelski krg: bl - napicie m ini - zaburzenia ukrw ienia - bl, poprawiaj samopoczucie.
Hiperbaryczne natlenianie fHBOl

Leczenie odbywa si w kom orze cinieniowej, w ktrej wdycha si czysty tlen. T len zabija bakterie. Po 3-4-tyg o d n io w y ch codziennych seansach leczniczych pacjenci
113
opowiadaj o zm niejszeniu si dolegliwoci i w yranym przedueniu okresw m i dzy ich wystpowaniem . Rozpoczte w 2006 roku badanie naukowe w C entrum Tera pii T lenem w D uesseldorfie m a na celu wyjanienie skutkw leczenia.
Ta bardzo stara m etoda leczenia pow oduje stan transu m idzy snem a czuw aniem , w ktrym pacjent m oe zaktywowa wasne siy do uzdrow ienia ciaa i duszy. M etoda pomaga take uwiadom i sobie trudne problem y i uatwia znajdowanie sposobu ich rozwizywania.
N iektrzy uzdrow iciele lub znachorzy nazywaj si hom eopatam i, co jed n ak nie ma nic w splnego z klasyczn hom eopati w edug Samuela H ahnem anna. N ie potrzebu je ona ani laboratoriw, ani osobliwych urzdze do rezonansu lub analiz, tylko uwa nych suchaczy i analitykw. W hom eopatii stosuje si wysoko rozcieczone substan cje w form ie tabletek, kropli, syropw, maci lub globulek. Systemowa hom eopatia leczy konkretne dolegliwoci, caociowa natom iast szuka rodka, ktry pasuje do osobowoci pacjenta. D roga do tego opiera si na zebraniu wywiadu, stw orzeniu cao ciowego obrazu pacjenta w odniesieniu do historii choroby, jego niechci, charakte ru, nastawienia yciowego. Zalet tego sposobu leczenia je st um oliw ienie organi zm ow i samoregulacji i to nie tylko w zwizku z dolegliwociami zwizanymi z bo relioz.
Jemioa
Syszelimy od pewnej pielgniarki, e jej samej zastrzyki z ekstraktem z jem ioy, po dawane przez skr brzucha, w cigu kilku dni przyniosy znaczn popraw i ograni czyy dolegliw oci blow e. Z ksiki So arbeitet das Im m u n sy stem (V. Friebel, J. Ledvina, A. Rossmeier, Falken Verlag, 1992) pochodzi uzasadnienie: W przypadku preparatu z je m io y po 6 godzinach od iniekcji w ystpuje w praw dzie spadek, ale 24 godziny pniej w zrost naturalnych kom rek zabjcw (NK) i duych lim focytw z ziarnistociami. W przypadku kom binow anych preparatw rolinnych (jemioa, waw
114
rzyn wilcze yko, w ilczom lecz) stw ierdzono stymulacj niespecyficznego ukadu im m unologicznego, ktra je st naw et silniejsza, ni w przypadku pojedynczych prepara tw. Ale take preparaty stosowane doustnie m og stymulowa ukad im m unologicz ny. W kadym przypadku jed n ak zbyt wysokie dawki mog doprowadzi do przeciw nego efektu, take do pow stania alergii. Przed zastosowaniem preparatu koniecznie naley skonsultowa si z lekarzem.
D ostpne w aptece kom presy z kcza perzu ochadzaj lub ocieplaj bolce stawy.
Leczenie bolu
Najczciej podejm uj si go anestezjolodzy z dodatkow specjalizacj. Koszt indywi dualnych strategii leczenia blu m usi by czsto pokrywany we w asnym zakresie. P r by autorki, aby w ten sposb zmniejszy bolesn sztywno karku, pozostay bez w i docznych efektw.
Z godnie z przekonaniem felczerw, a take lekarzy, m agnesy pomagaj w zwalczaniu infekcji, poprawie ukrwienia, ham ow aniu zapale, zm niejszaniu blu dziki mobiliza cji wasnych si zdrow otnych organizm u. Z nana je st nam pacjentka, ktra w ten spo sb skutecznie zwalczya dolegliwoci zwizane z borelioz. Bogata literatura na ten tem at jest dostpna w ksigarniach.
Butelki z lodem , chodzce poduszki elowe i z pestkami z wini, a take pobyt w ko m orze lodowej, zalecane s pacjentom z zapaleniem staww, w celu zm niejszenia blu.
Masae
Rozluniaj one napicia i wspomagaj wydzielanie h o rm onw szczcia (endorfin).
115
Ma^ifi.xe^iamwjsli:ei^gdirHhM
Biorc pod uwag, e caa stopa jest ja k mapa odzwierciedlajca wszystkie narzdy i cz ci ciaa, terapeuci opracowali map stp. Leczniczy masa stp prowadzi do poprawy samopoczucia, popraw y krenia i udronienia kanaw energetycznych.
Dziaanie medytacji pomagajce ignorowa bl wymaga wicze i pom ocy trenera d u chowego. Istnieje podobiestw o m idzy medytacj a treningiem autogennym , jednak t pierwsz przeprow adza si w pozycji siedzcej.
H ulda Regehr C lark nie je st lekark. Studiowaa biologi, biofizyk i fizjologi kom r kow i znana je st w N iem czech ze swojej ksiki H eilung ist m glich (przyp. tum. Wyleczenie jest moliwe). Rozw ina ona m etod, w ktrej w irusy i bakterie - take Borrelia - unieszkodliwia si prdem elektrycznym przepywajcym przez elektrody. U rzdzenie pracuje przy napiciu 5-10 Volt i czstotliwoci 10-500 tys. H z. N ie w ol no go stosowa w ciy i w przypadku posiadania rozrusznika serca. N iektrzy pacjen ci z zaufaniem poddali si tem u leczeniu. Syszelimy, e odczuwali oni pewn popra w; nie pojawiy si jed n ak informacje o uzdrow ieniach.
Metronidazol
W 1998 roku grupa badawcza Brorson w szpitalu Ulleval w Oslo doniosa, e ruchli wo Borrelia zmniejsza si znacznie pod wpywem dziaania metronidazolu. Tego bada nia in-vitro (czyli przeprowadzonego w probwce) nie m ona przenie w prost na lu dzi, poniewa substancj t, pod nazw C ont, dopuszczono tylko do krtkotrwaego uytkowania. M im o to, w ostatnich latach m etronidazol stosuje si w leczeniu boreliozy.
Niegbdnekwasytuszczowe
D r Joseph Burrascano w celu eliminacji dolegliwoci blowych, saboci, odrtw ienia i depresji zaleca stosow anie kwasu linolow ego i arachidow ego, w ystpujcych np. w o le ju rybim, oleju z wiesioka, z czarnej porzeczki lub z ogrecznika.
116
Oczyszczenie jelit
Przem awia za tym wiele przesanek. W ane je st picie letniej wody, herbat zioowych, dokadnego przeuw ania kleiku ryowego, robienie odprajcych przerw w postaci ciepych okadw na brzuch. Niewskazane s miso, wdliny, kawa ziarnista, czarna herbata, nikotyna, alkohol, cukier. Po antybiotykoterapii zaleca si zasiedlenie przew o d u pokarm ow ego dobrym i szczepami bakterii za pom oc odpow iednich rodkw probiotycznych.
Odczulanie
Podobne leczy si podobnym - to maksyma odnoszca si do leczenia odczulaniem. W metodzie tej stosuje si leki homeopatyczne, wytwarzane z m ikroorganizm w w y woujcych chorob, z narzdw i pynw ustrojowych oraz form szczepionki zawiera jc zabite Borrelia. Podrcznikowa medycyna nie wypowiada si wprawdzie na ten te mat. D ocent dr med. D ieter H assler w 1998 roku okreli leczenie odczulaniem jako ranienie ciaa.
Odtruwanie
Poszczenie, masae tkanki cznej z drenaem limfatycznym, stosowanie alg (AFA, Spirulina, Chlorella) dziaaj odtruwajco. Przy podw yszonym poziom ie cholesterolu, zalenym od przem iany m aterii, m ona stosowa kolestyramin. N aturaln alternaty w stanowi upiny nasion babki jajowatej.
Okad ze rutu pszenicznego

Pow inien zmniejsza ble stawowe. W tym celu gotuje si rut pszeniczny w m ieszan ce zawierajcej rw ne iloci w ody i octu, a nastpnie w strzykuje si pl mililitra wy w aru w lnian chusteczk. Gorcy okad pow inien by stosowany na bolce stawy, za bezpieczony foli i chusteczk higieniczn. Czas dziaania: 2-3 godziny.
Olgj-arganowy
Olejow i pochodzcem u z ziaren Arganii (M aroko) przypisuje si liczne waciwoci uzdrawiajce, m .in. w zm ocnienie ukadu odpornociow ego i zm niejszenie dolegliwo
117
ci. M onachijski lekarz dr Peter Schleicher leczy nim trdzik, egzemy, zmarszczki, neuroderm atitis, uszczyc, alergi soneczn, cellulit, chorob Alzheimera, zawa serca, choroby now otw orow e.
Olejzdziuraw ca
Aconit - olej przeciwblowy (preparat hom eopatyczny), stosowany w celu krtkotrw a ego agodzenia nerw obli, m ona sam em u przygotowa z kwiatw dziurawca.
Postpujcenapieciem ieini
M etoda o nazwie progresywna relaksacja m ini, opracowana przez amerykaskiego fizjoterapeut E dm undajacobsena, jest atwa i m ona si jej nauczy sam em u. Jej pod stawowa zasada opiera si o to, e napina si silnie m inie, po piciu sekundach po woli je rozlunia i w ten sposb odczuwa przyjem ne odprenie i zm niejszenie blu. w iczenia te dziaaj tak silnie, e m og by zastosowane w celu zwalczenia strachu zwizanego z lataniem (wg: A ngenehm e Reise, N e u n Schritte gegen Flugangst).
Propolis (kit pszczeli)

W propolisie wykryto kilkaset rnorodnych zwizkw chemicznych: flawonoidy, kwa sy aromatyczne, estry, alkohole, aldehydy, kumaryny, terpeny, sterole, kwasy tuszczo we, mikroelementy. Lecznicze dziaanie propolisu je st efektem synergistycznym za w artych w nim zwizkw chem icznych. M a on zdolno niszczenia, blokowania bak terii, grzybw chorobotw rczych, w irusw i pierwotniakw. W aciwoci farm akolo giczne propolisu um oliwiaj miejscowe znieczulenie, regulacj cinienia, w zm ocnie nie wydzielania ci, odtruw anie wtroby, leczenie wrzodw, ran. Propolis jest do stpny w kroplach, krem ach, sprayu, tabletkach, proszku, maci i w postaci pynnego wycigu. C o prawda, nie je st m oliwe, aby w ten sposb wyleczy borelioz, ale nie ktrzy pacjenci donosz o poprawie stanu oglnego.
Poywienie
Tak, jak w przypadku innych, cikich chorb, osoba cierpica na borelioz czuje si znacznie lepiej, jeli zrezygnuje z alkoholu, nikotyny, kawy, sodyczy oraz, przejcio
118
wo, z misa i w dlin. N atom iast przygotowane z fantazj warzywa, saata, produkty m czne, ry i owoce dobrze uzupeni poywienie. H erbata, soki owocowe i woda wypijane w duych ilociach pomagaj w w ypukiw aniu zwizkw, ktrych organizm chce si pozby.
Relaks
D uchow e spacery przy specjalnej, relaksujcej m uzyce psychoterapeutycznej maj t zalet, e naw et ludzie yjcy w cigym napiciu sami uwalniaj si ze wiata blu.
Samento l p odobn especyf iki - medycy n a n a tu ralna

Samento, nalewka lub kapsuki z peruw iaskich pnczy o nazwie koci pazur, znana take jako vilcacora, suy do wspomagania ukadu im m unologicznego. Czekam y na wyniki leczenia.
Sauna
Istniej zarw no opinie za, jak i przeciw regularnym wizytom w saunie w celu zm niej szenia dolegliwoci stawowych. Kady m usi sam w yprbowa, czy czuje si dobrze czy nie w trakcie i po saunie. N ow e rodzaje suchych saun w podczerwieni budz po dejrzenie (niepotw ierdzone przez m edycyn podrcznikow), e gboko wnikajce ciepo m oe powodowa ponow n aktywacj ognisk zapalnych w stawach.
Sport
Szybkie chodzenie, wiczenie w dom u, pywanie i ruch w wodzie, na przykad aquaaerobik, s m oliw e naw et w przypadku dolegliwoci stawowych. W ielu pacjentw opowiada, e po takim ruch u - najlepiej na wieym pow ietrzu - czuj si znacznie lepiej, nawet, jeli na pocztku kosztuje ich to wiele wysiku.
Srebrokoloidalne
Srebro koloidalne to elektrycznie naadowane czsteczki srebra w wodzie, dziaajce jak katalizator i hamujce enzymy, ktrych bakterie potrzebuj do swojej przem iany
119
materii. N iektrzy pacjenci po spoyciu srebra koloidalnego czuj si ponow nie w olni od dolegliwoci. C zy rzeczywicie borelioza wystpowaa u nich samodzielnie lub jako wspzakaenie - nie m oem y oceni. N atom iast syszelimy o wielu przypadkach, kie dy ludzie ciko chorowali po tym leczeniu.
Substancje mineralne
G rupy wsparcia radz ostronie sprawdza dziaanie preparatw i stosowa si do zale conego dawkowania; a jeeli je przekracza, to tylko przez bardzo krtki czas. U kad odpornociow y m ona wzmacnia za pom oc cynku.
Substancje witalne
N asz ukad im m unologiczny, dopki je st nienaruszony, chroni nas przed w nikniciem takich czynnikw chorobotw rczych, ja k bakterie i wirusy. Jeli je st osabiony, ochro na przed infekcjami staje si m niej skuteczna i szkodliwe drobnoustroje m og si a twiej dostawa do organizm u. D o substancji w italnych (biologicznie czynnych) zali cza si witaminy, zwizki m ineralne, a take olej rybi, siarczan glukozam iny (do odbu dowy chrzstek, cigien i wizade) czy inozytol przeciwko depresji. N a podstawie objaww choroby m ona oceni indyw idualne potrzeby.
Terapia neuronalna
W tej terapii za pom oc iniekcji w bolce czci ciaa wprow adza si lokalnie rodki anestetyczne, ktre w cigu bardzo krtkiego czasu pow oduj ustpienie objaww (zob. s. 100, Rehabilitacja i leczenie blu w boreliozie).
Pierw otnie rozw inita w U SA terapia S/C staa si znana dopiero w 2006 roku. N ie m a adnego naukowego opracowania na ten tem at, tylko informacje o rzekom ym ust pieniu dolegliwoci, take u pacjentw z borelioz. Podejrzewa si, e Borrelia gin pod w pyw em wzrastajcego poziom u S/C w pynach ustrojow ych organizm u. W zrastaj ca ilo soli i w itam iny C uaktywnia nam naanie si biaych krw inek i wytwarzanie biaek, ktre niszcz cian kom rkow bakterii.
120
O d strony praktycznej terapia wyglda tak, e naturalne sole ze sklepw ze zdrow ywnoci oraz kwas askorbinowy (witam ina C) rozpuszcza si razem z sokiem z cy tryny w 0,75 litra w ody i pije si ykami przez cay dzie. Dawkowanie rozpoczyna si od jednego grama na sze kilogram w masy ciaa i m oe by zwikszone w zaleno ci od tolerancji organizm u. Z naukowego punktu w idzenia dochodzi jednak do dez aktywacji w itam iny C poprzez stopniow e utlenianie niestabilnych produktw prze m iany materii. W iadom o, e pod w pyw em tej terapii, prow adzonej w czterotygodniow ych cy klach, pojawia si reakcja H erxheim era, czyli wydzielanie toksyn z zabitych bakterii. Wyranie w idoczna poprawa pojawia si dopiero po kilku cyklach H erxheim era. M e tody odtruwajce, ja k wgiel aktywny i przyjm owanie alg (Chlorella, Spirulina) wzm ac niaj te reakcje (wg: w w w .borreliose-abhilfe.de).
Tradycyjnamedycyna chiska
Podstaw tradycyjnej m edycyny chiskiej je st filozoficzny sposb pojm ow ania ycia, ktry w ychodzi z zaoenia, e przeciwiestwa przycigaj si i jednoczenie uzupe niaj. Zdrow ie i dobre samopoczucie oznaczaj w chiskim rozum ieniu harm onijn rwnowag wszystkich si. U trata rwnowagi prowadzi do choroby. Dlatego medycy na chiska nie leczy bolcych staww, tylko cay system czowieka w jego otoczeniu. Klinika tradycyjnej m edycyny chiskiej w K oetzting chwalona jest przez niektre krgi grup sam opom ocy z pow odu zm niejszania objaww blowych. Sama klinika zna wasne moliwoci w leczeniu chorych na borelioz. N iektrzy pacjenci donosili o sku tecznym zagodzeniu dolegliwoci, inni byli rozczarowani. We wszystkich przypad kach borelioza jest w Koetzting zasadniczo leczona antybiotykami, a zioa lecznicze m e dycyny chiskiej stosowane s jako m etoda towarzyszca. W klinice w ykonuje si poza tym akupunktur i stosuje chiskie leki z chisk technik masau T U IN A , z terapi oddychania i poruszania si Q I-G O N G oraz rozwan diet. Pacjent pow inien od kry, e odpowiedzialno za jego zdrowie i dobre sam opoczucie rzeczywicie naley tylko do niego. W idealnych przypadkach, nowoczesna, zachodnia medycyna w spdziaa cile z tradycyjn medycyn chisk. Przez niektrych chiskich lekarzy praktykowane s take stare m etody terapii sprzed ponad 5000 lat. Chiskie wiczenia przeciwblowe Bolce stawy pociera si dom i okoo stu razy zgodnie z ruchem wskazwek zegara. Czy ciepo tarcia lub magnetyczne dziaanie doprowadza do umierzenia dolegliwoci, pozostaje tajemnic.
121
Chiskie, sensacyjne uzdrowienia D r m ed. Qingcai Zhang, praktykujcy w N ow ym Jo rk u chiski lekarz, wykonujcy take akupunktur, jest przekonany, e wiele chiskich lekw zioowych moe zast pi antybiotyki, sterydy (kortyzon) i niesteroidow e leki przeciwzapalne (np. diklofenak, kwas acetylosalicylowy, ibuprofen). N iek t re leki zioowe, przede wszystkich wysoko skoncentrow any ekstrakt z czosnku w am pukach lub kapsukach, m a j w ik szy zakres dziaania antybakteryjnego ni antybiotyki. Jesieni 1998 roku Z hang dono si, e chiskim i zioam i wyleczy 100 pacjentw z borelioz. W wikszoci przypad kw m ona byo odstawi podawane antybiotyki. W kadym razie leczenie m etodam i m edycyny naturalnej m usi trwa okoo 6 miesicy. W czasie dw ch pierwszych tygo dni dochodzi do reakcji H erxheim era z pogorszeniem si objaww, co jest wiadczy o skutecznoci terapii. Chiskie zioa Klasyczna receptura D u-huo-ji-sheng-tang suy do ham owania zapale i um ierza nia blu oraz w zm acniania ukadu im m unologicznego i oglnego stanu zdrowia od czasw dynastii Tang (1350). W je j skad w chodzi 15 rnych, chiskich zi, w tym korze Angelika pubescens i Achyranthis, krzew jem ioy i korze goryczki wielkolistnej.
Trening utogenny
Relaksacji za pom oc treningu autogennego naley uczy si od instruktora. Kto po prawnie opanuje techniki relaksacji, posiada klucz do stum ienia uczucia blu i stra chu oraz pozbycia si napicia i skurczw mini.
Trening sucy odbudowie mini

D obrze dopasowane wiczenia z przyrzdam i lub bez, pod fachowym nadzorem , do w yboru take w wodzie, w zm acniaj m uskulatur i poprawiaj nastrj.
JUkodtft ciepo kolorw

C hodzi o leczenie ciepem przy wietle ultraczerw onym , ktre, poprzez dodawanie przyjem nych dla pacjenta kolorw, pow inno wzm acnia siy witalne i ch w yzdro wienia.
122
Urzdzenia wibracyjne GHleo

Galileo je st urzdzeniem do wibracji caego ciaa. W ibracje w yw ouj naturalne skur cze we wszystkich zaangaowanych partiach mini.
Zdrowy post
Kady, kto raz lub dwa razy w roku pozwala odpocz organizm ow i przez poszczenie, daje sobie okazj do oczyszczenia si. Take po terapii antybiotykowej wane je st po zbycie si pozostaoci po lekach. Pacjenci z borelioz donosili, e przez jaki czas po pocie czuli si ,jak now o narodzeni. O bjaw y blu i mczliwoci znikay. N ierzadko syszy si, e poszczenie pomaga w rozjanieniu myli, sprzyja niezw yczajnem u w i dzeniu, w e wszystkich przypadkach dodaje si i odwagi.
Cakiem nowa metoda leczenia: protok Marshalla

Wolfgang Maes, czerwiec 2006
D r Trevor M arshall pochodzi z Australii, yje w Kaliforni i by chory na sarkoidoz. Protok M arshalla zosta przez niego rozw inity na podstawie na ukow ego opracow ania z dziedziny biologii m olekularnej i po raz pierwszy przedstawiony w 2001 roku. Schem at terapii suy pokonaniu w ielu przewlekych chorb, ktre do dzi s przewanie leczone nie przyczynowo, tylko objawowo. C hodzi tu o u p o rczywe, zapalne choroby, ja k sarkoidoza, borelioza, CFS (zesp przewlekego zmczenia), fibromialgia lub reum atoidalne zapalenie staww. C horoby i zja wiska autoim m unologiczne, ktrych czciowo jeszcze nie traktuje si jako zapalne, s w kadym razie w opracowaniu: tocze, cukrzyca, M S (stwardnie nie rozsiane), ALS (stw ardnienie boczne zanikowe), uszczyca, choroba Par kinsona, choroba C rohna lub zesp Sjoegrena. W edug M arshalla, zgodnie z najnow szym i odkryciami m olekularno-biologicznymi, za choroby te odpowiedzialne s rne, yjce w kom rkach i w y stpujce w form ie pozbawionej ciany kom rkowej bakterie (CW D - celi wali deficient bakteria), ja k Borrelia, Riketsja, Chlamydia, Mykoplasma, Bartonella i nanobakterie. Specjalna zdolno tych m ikroorganizm w do cigego przem iesz czania si w kom rkach ciaa, naw et w fagocytach (komrki erne, biae krw in ki), chroni je przed dziaaniem ukadu im m unologicznego. Powstajca w ten
123
sposb trwaa stymulacja ukadu odpornociow ego prowadzi do wystpowa nia caej palety objaww u osb przewlekle zainfekowanych i chorych. Te bakterie wystpuj czsto jako w ew ntrzkom rkow e lub pozbawione ciany drobnoustroje i znane s m.in. jako sferoplasty, cysty form y L lub p cherzyki. Poniewa celem w ielu antybiotykw jest uszkodzenie ciany kom r kowej, nie dziaaj one na te bakterie. Jeli m ikroorganizm y ukrywaj si w ko m rkach ciaa lub brakuje im ciany, nie m oe ich pokona najsilniejszy anty biotyk. W edug M arshalla, stosowanie antybiotykw czsto wywouje dopiero przem ian bakterii w form pozbawion ciany lub skania je do ucieczki, a od pow iednim m iejscem chronicym przed lekam i przeciw bakteryjnym i jest w ntrze komrki. Antybiotyki, stosowane standardowo nie tylko w przypadku boreliozy, pro wadz w praw dzie do likwidacji objaww, ale nie do wyleczenia, poniewa, w edug M arshalla, pow oduj mier tylko niektrych bakterii, lecz nie tych w ew ntrzkom rkow ych i pozbawionych ciany. Z byt wiele m ikroorganizm w pozostaje ywych i po ponow nym opuszczeniu kom rek gospodarza, w bar dziej sprzyjajcych w arunkach zew ntrznych, szybko si przeistaczaj i dalej namnaaj. Bakterie te m og generowa przewleke procesy zapalne, ktrych cechy w splne wywouj typowe, nadm ierne reakcje im m unologiczne, definiowane pojciem odpow iedzi im m unologicznej T H 1. Komrki T H 1 s limfocytami T pom ocniczym i, a wic w anym i kom rkam i odpornociow ym i, znanym i take jako limfocyty C D 4. W trakcie tej odpow iedzi im m unologicznej, pod wpyw em m ikroorganizm w i ich dziaania na kom rki, produkow ane s prze kaniki im m unologiczne, a wic wasne zwizki chem iczne, zwane cytokinam i (np. T N F-alfa, interferon-gam m a, interleukiny). Te cytokiny podtrzym uj m .in. skom plikowane m echanizm y regulacyjne przewlekego procesu zapal nego w tkankach i wyrzdzaj liczne szkody. G w nym problem em w przypadku opisanych infekcji jest to, e bakterie wnikaj do kom rek odpornociow ych i, pozbawione ciany kom rkow ej, nie s rozpoznaw ane ani zwalczane przez ukad immunologiczny, a poza tym s nieosigalne dla lekw. W spom niane bakterie, w edug protokou Marshalla, najczciej nie s oporne na antybiotyki, jak si pow szechnie uwaa. Antybio tyki m og mie wysoki potencja, ale nie m og wnikn do kom rek lub zabi pozbaw ionych ciany kom rkow ej m ikroorganizm w. W ywoujce chorob bakterie opieraj si bezporedniej, wymagajcej obronie im m unologicznej, nie prowadz jed n ak do osabienia odpornoci, odw rotnie, prowadz do niepo
124
trzebnej i szkodliwej nadm iernej stymulacji ukadu im m unologicznego. M ar shall ubolewa, e wikszo w ynikw bada z dziedziny biologii m olekular nej nie jest do dzi wystarczajco znanych i stosowanych w dziaaniach kli nicznych. Tym procesom zapalnym, wywoywanym przez w ew ntrzkom rkow e lub pozbawione ciany kom rkowej bakterie, czsto towarzysz anomalia przem ia ny w itam iny D i h o rm o n u angiotensyny II. Bakterie wymuszaj produkcj w itam iny D i pobudzaj produkcj angiotensyny II, ho rm o n u tkankowego zwajcego naczynia krw ionone. Fatalne skutki to: nadm ierna reakcja uka du odpornociow ego, nasilenie nam naania si bakterii, ochrona czynnikw infekcyjnych przed ukadem odpornociow ym . W itamina D i angiotensyna II s, zgodnie z protokoem Marshalla, czynnikam i kluczowymi. W itam ina D wystpuje w organizm ie w dw ch postaciach: jako horm on aktywna 1,25-hydroksy-witam ina D (kalcytriol) i jako form a zmagazynowana w tuszczach, nieaktywna 25-hydroksy-w itam ina D (kalcydiol). Potw ierdze nie wystpow ania procesw pow odujcych chorob uzyskuje si w testach krwi. Jeli stenie 1,25-D w e krwi je st podwyszone (powyej 45 pg/ml) i/ lub poziom 25-D jest obniony (poniej 20 ng/m l), wystpuje wtedy, w edug Marshalla, zaburzenie przem iany m aterii w postaci infekcji zalenej od T H 1. Jeli podzieli si poziom w itam iny 1,25-D przez 25-D , otrzym a si w spczyn nik D. N orm alny jest, w edug Marshalla, w spczynnik wynoszcy 1,3. War toci powyej 1,6 wskazuj ju na reakcje zapalne T I I l . Im wyszy jest ten wspczynnik, tym silniejsze s te reakcje. M arshall wychodzi z zaoenia, e ukad im m unologiczny m usi by w sta nie si przestawi i wasnym i siami um ierci czynniki chorobotw rcze. Wy m ienione w Protokole M arshalla, bardzo nisko dawkowane antybiotyki, zapo biegaj uruchom ieniu wspom nianej kaskady cytokinowej i wyw oaniu proce sw zapalnych. Protok M arshalla dzieli si na trzy fazy. W pierwszej zaleca si przede w szystkim redukcj p o zio m u w itam iny D. D o tego zalicza si zm niejszenie ekspozycji na wiato soneczne i kade inne jasne rdo wia ta, noszenie specjalnych okularw sonecznych i redukcj spoywania pro duktw zawierajcych w itam in D, jak wtroba, jajka, oleje rybne oraz m arga ryna, m leko i zboa (patki, m usli), ktre s wzbogacane w w itam in D. D odatkow o w fazie I w prow adza si substancje, ktre pierw otnie stoso w ane byy do leczenia nadcinienia, przede wszystkim blokery receptora an giotensyny II (ARB), ja k olm esartan. O lm esartan stosuje si w dawkach trzylub czterokrotnie wyszych ni te przew idziane w leczeniu nadcinienia, w y
125
noszce 40 m g co 6 do 8 godzin. C elem jest zablokowanie receptorw angio tensyny II, obnienie poziom u w itam iny D , wsparcie ukadu im m unologicz nego, wspomaganie narzdw, blokowanie aktywnoci bakteryjnej oraz uczy nienie drobnoustrojw ponow nie w idocznym i i tym samym dostpnym i dla system u obronnego organizm u. Marshall: Blokada angiotensyny II osabia bakterie do m om entu, kiedy mog by atwo zabite. Redukcja w itam iny 1,25-D powoduje, e bakteriom trudniej je st przem ieszcza si do i z kom rek, ktre zostay przez nie zainfe kow ane. W dalszym przebiegu fazy I, po conajmniej 14 dniach stosowania olm esartanu, pacjent rozpoczyna dodatkow o przyjm ow anie antybiotyku, m inocykliny, dawkowanego przez 2 dni w iloci 25 m g lub mniejszej. Dopasowanie lub bardzo w olne zwikszanie dawki do 100 mg, je st indywidualne, zalene od sytuacji, przebiegu choroby i obrazu dolegliwoci. Podczas terapii olm esartanem samodzielnie lub dodatkowo z m inocyklin naley w kadym m om encie liczy si z gwatownym pogorszeniem albo reakcj H erxheim era. Jest to nieuniknione, w yranie podane i stanowi pe w ien dow d pow odzenia leczenia, przede wszystkim dow d na obum ieranie bakterii. W celu zagodzenia dolegliwoci wywoujcych reakcj H erxheim era, M arshall zaleca bioflaw onoid kwercetyn, w tym przypadku 500 m g 3 -4 razy dziennie. Po okoo trzech miesicach lub duszym czasie, w zalenoci od sytuacji, w II i III fazie dodaje si kolejny antybiotyk i po kilku miesicach a do roku, zawsze na podstawie oceny skutecznoci terapii i odpowiedzi organizm u, jesz cze jeden. Najczciej chodzi o tetracyklin, klindamycyn ub azytromycyn. Antybiotyki stosowane s dalej w bardzo niskich dawkach i duszych odst pach (np. tylko co dziesi dni) ni norm alnie. Caa procedura m oe trwa 2 -3 lata. D o tego, w zalenoci od sytuacji, reakcji H erxheim era i stanu oglnego, stosowane antybiotyki m og by zm ie niane i kom binow ane, aby dotrze do m oliwie ja k najwikszej liczby zaraz kw i wspzakaenia. A RB-bloker olm esartan jest stosowany przez cay czas trwania leczenia. Efekt terapeutyczny staje si widoczny, w edug M arshalla, na podstawie coraz mniej nasilonych objaww i reakcji H erxheim era i pow inien by regu larnie, okoo co cztery tygodnie, sprawdzany przez lekarza. Sprawdza naley: morfologi, param etry zapalenia (CRP, ACE), wskaniki uszkodzenia nerek i wtroby, obie w ym ienione w itam iny D, cytokiny, status im m unologiczny
126
z odpow iednim zestawem limfocytw, fosfataz alkaliczn, trjglicerydy i se rologi bakteryjn/wirusologiczn. M arshall twierdzi: Wszystkie, przewleke boreliozy s chorobam i T H 1, wywoywanym i przez w ew ntrzkom rkow e i pozbawione ciany komrkowej bakterie. Podkrela on, e w przypadku wikszoci typowych objaww bore liozy najczciej nie chodzi tylko o bakterie, ktre j wywouj, ale czsto o zna cznie wicej rnorodnych mikroorganizmw. Dlatego tak wane jest w pro wadzenie antybiotykw, ktre lecz choroby szerokim spektrum dziaania. M arshall jest przekonany: Tylko ukad odpornociowy moe pom c! Jed nak nadreaktywny ukad im m unologiczny, pobudzony cigym procesem za palnym, m usi by najpierw ponow nie zdolny, aby powrci do prawidowego funcjonowania. C elem Protokou jest wyleczenie przewlekych chorb, a wic pow inien on osabia bakterie, blokowa reakcje zapalne i wzmacnia ukad odpornociowy. Dla M arshalla w ane jest, aby pacjent by dobrze poinform o wany i prowadzi leczenie stosujc si do wskazwek i w sposb zdyscyplino wany, po om w ieniu i pod kontrol lekarza prowadzcego. W przypadku niniejszego Protokou brak je st jeszcze dugoterm inow ych dowiadcze. O pisano ju cz bardzo dobiych wynikw, szczeglnie w USA, gdzie aktualnie okoo 100 pacjentw realizuje ten sposb leczenia. W N ie m czech, pod kontrol lekarzy i specjalistw od infekcji, leczonych je st obecnie w ten sposb okoo 50 pacjentw. W Polsce dotychczas nie stosuje si tej m e tody. Protok M arshalla nie zosta jeszcze potw ierdzony naukowo. W N ie m czech i w Polsce je st on znany tylko kilku lekarzom. Jest krytykowany przez niektrych lekarzy, a koszty nie s pokrywane przez kasy chorych. Najwaniejsze adresy internetow e, gdzie m ona zasign informacji na ten tem at oraz w ym ieni myli: www .m arshallprotocol.com www.sarcinfo.com www.sarkoidose.de w w w .A utoim m unityResearch.org m em bers.aol.com /SynergyH N www.sanitas.com.pl (strona w jzyku polskim )
Wolfgang Maes jest dziennikarzem, biologiem i od da wna jest chory na borelioz.
Jak unikn kleszczy? Skuteczna i nieskuteczna profilaktyka
127
Ubranie
Przyjemnie jest poczu powiew w iatru na odsonitych nogach - jednak w lesie lub na ce raczej naley unika kontaktu z traw i krzewami albo nosi dugie spodnie. Kto ma zamiar zbiera grzyby, powinien koniecznie zaoy dugie spodnie ze liskiej tkaniny oraz gumowce. N a jasnych materiaach m ona atwiej dostrzec nimfy i dorose kleszcze. Kleszcze przeywaj na zdjtej z ciaa odziey do trzech dni, aby zapolowa na ofiar przy nastpnym ubieraniu. Pomaga energiczne wytrzepanie i dokadne prze szukanie ubra na zew ntrz i od rodka oraz kwadrans w suszarce. Pobyt w zim nie nie szkodzi kleszczom, ktre zapadaj przecie w sen zimowy.
rodki do ochrony przed kleszczami

rodki do ochrony przed insektam i pochodzce z aptek i drogerii daj tylko w arunko w i ograniczon czasowo ochron. Ich sposb dziaania je st rnorodny. S preparaty, ktre dziaaj odstraszajco tylko przy bezporednim kontakcie ze skr oraz inne, ktre pow inno si rozpyli na spodnie i buty. Infekcja borelioz moliwa je st jed n ak nawet m im o starannego spryskiwania i wcierania specjalnych substancji. O broe przeciw pa soytom dla psw i kotw zawieraj rodek owadobjczy lindan, ktry w cigu kilku dni rozchodzi si w niskim steniu na zwierzta dom ow e i zabija kleszcze.
Najpniej wieczorem , podczas rozbierania si, ajeszcze lepiej po zakoczeniu pracy w ogrodzie lub po powrocie ze spaceru po lesie, pow inno si obejrze ubranie i ciao pod ktem obecnoci kleszczy. Typowe kryjwki to: okolice podkolanowe, pachy, miej sca zgicia koczyn grnych, nasada wosw, uszy, szyja, fady piersiowe, genitalia, palce u ng. Prysznic nie dziaa na kleszcze. Przeywaj pod w od do trzech dni.
1 2 8
Z w k J C ^ jjQ m ii.w f i Kleszcze zassane na psie, kocie lub innych zwierztach dom ow ych nie stanowi zagro enia dla ludzi, gospodarza m og zm ieni tylko te pasoyty, ktre nadal szukajc, pe zaj w sierci i potrafi przedosta si na ciao czowieka przy gaskaniu, szczotkowa niu albo spaniu w je g o ku. Waciciele zwierzt dom ow ych czsto opowiadaj, e znajduj kleszcze w ku, albo zauwaaj je na sobie, kiedy ju ss ich krew.
Ten sposb kontaktu dzieci ze zw ierztami m oe okaza si zagroeniem dla ich zdro wia. N ie je st wpraw dzie m oliwe, aby zassany na zwierzciu kleszcz przeszed na czo wieka. Jednak kiedy zgarnite z traw kleszcze szukaj dogodnego dla siebie miejsca ukucia, ludzie bardzo im odpowiadaj jako gospodarze, poniewa s mniej owosieni od zwierzt i maj mikk skr.
Czy s tu kleszcze?
Test na obecno kleszczy je st cakiem prosty do przeprowadzenia. Wystarczy wzi biay frotow y rcznik i potrze nim trawy i krzewy. Pow inien do tego panowa idealny dla nich klimat: tem peratura 15-20C, brak deszczu i niezbyt silny upa, poniewa cho waj si one w tedy pod licie. Kleszcze wczepiaj si we frotow tkanin i m ona je zebra pset. Kto chce je zatrzyma jako dowd, pow inien je umieci z w ilgotnym dbem trawy w przezroczystym szklanym pojem niku.
Jak mona zdassUtkowa Meszcze?

Atak kleszczy uatw ia obecno koszy na mieci i stosw kom postu, ktre poprzez resztki jedzenia przycigaj myszy i szczury, naturalne rezerw uary Borrelia. Kosze na mieci m usz by tak podwieszone, aby nie m ogy dosta si do nich gryzonie. Myszy lubi take pokarm dla ptakw, ktry niektrzy ludzie sami przygotowuj latem. W ogrodach pomaga utrzym yw anie krtkiej trawy i, w przypadku masowego po jaw ienia si kleszczy, rozkadanie zatrutych wacikw (zapyta fachowcw przeprow a dzajcych dezynfekcj i deratyzacj), ktrych m yszy uywaj do budow y gniazda. N aturalnie, nie w olno w tym czasie wpuszcza do ogrodu ani dzieci, ani zwierzt do
129
m owych. Istniej take substancje niszczce kleszcze, rozpylane na duej powierzchni, jednake w tedy nie w olno w chodzi do ogrodu przez kilka tygodni. Zabijaj one wszystkie pajczaki i owady.
Faszywe obietnice
Wysoko czy norm alnie dawkowana witam ina B, olej baweniany ani nawet sok z czosn ku nie wywieraj w pywu na kleszcze, ani ich nie odstraszaj. N ie m a te adnych wska zwek odnonie preferowanych przez te pajczaki grup krwi, pci lub wieku.
130
Szczepienia przeciwko boreliozie?

U kad odpornociow y potrafi rozpozna Borrelia. C zsto jednak bakterie dziaaj bar dzo szybko. Jeli uda im si rozprzestrzeni do rnych tkanek organizm u, wtedy, m im o e nie s zabezpieczone przed kom rkam i obronnym i i antybiotykami, atwiej im si ukry. Szczepionka pow inna tak spotgowa obron im m unologiczn, aby bak terie nie m iay adnych szans na jej uniknicie. Dotychczas nie udao si tego jeszcze osign.
Amerykaskie Borreiiainaiam niejsze szanse

Badania rozpoczto w 1988 roku. Szczepionka, ktrej dziaanie po raz pierwszy zatwier dzono w 1998 roku, stymuluje produkcj przeciwcia jedynie dla wystpujcej w Ame ryce Borrelia burgdorferi. M im o e dwa badania kliniczne, przeprowadzone w Bostonie i w N ow ym Brunszwiku, potwierdziy skuteczno u 49-92% z ponad 20 tys. osb, po jaw ia si opinia, i szczepienie przeciw boreliozie niesie ze sob zagroenie. W 2002 ro ku wycofano z rynku szczepionk Lymerbc z pow odu licznych skutkw ubocznych. Przyczyny jed n ak nie s jednoznaczne, podejrzewa si pow ody gospodarcze.
Szczepienie przeciwko europejskim Borrelia

Poniewa w Europie, obok Borrelia burgdorferi, wystpuj take gatunki Borrelia afzelii, Borrelia garinii, Borrelia valaisiana, Borrelia spielmani i jeszcze kilka gatunkw egzotycz nych, potrzebna jest szczepionka dziaajca wielokierunkowo. W czerwcu 1998 roku Reinhard Wallich ogosi, e zostaa wynaleziona szczepion ka trjwalentna, a testy na myszach wypady pozytywnie. Z anim jed n ak bdzie ona dopuszczona do stosowania u ludzi, trzeba odczeka 3 lata dalszej fazy testw. W pa dzierniku 1999 roku w Austrii w prow adzono do prb klinicznych szczepionk wyna lezion przez firm Baxter, ktra zostaa zaprojektowana na rne w arianty czynnikw chorobotw rczych w Europie. Szczepionka ta wykazaa pozytywne dziaanie w bada niach na myszach. Atakuje ona bakteri jeszcze w kleszczu, w ten sposb, e paraliuje jego biako pow ierzchniow e OspA. W skutek tego Borrelia nie m og przemieszcza si z jelit do gruczow linowych. Podobno w 2002 roku Szwajcarzy rw nie opracowali i przetestowali na zwierz tach szczepionk trjwalentn.
Szczepienia przeciwko boreliozie?
131
W 2005 roku firm a Baxter z Austrii ponow nie donosia o dobrych wynikach prb na zwierztach. Jednak potem program zosta wstrzymany, poniewa priorytetem staa si ptasia grypa. M usim y wic czeka dalej! W jesieni 2005 roku doniesienie prasowe obudzio now nadziej. W eksperym en cie naukowca H eriberta W rzechy z U niw ersytetu w W urzburgu udao si wyhodowa szczepionk na borelioz w rolinach tytoniu. W tajem niczeni wiedzieli jednak, e cho dzio o genetycznie m odyfikow an szczepionk Lymerix, ktra je st skuteczna tylko przeciwko Borrelia burgdorferi. M im o zaawansowanych bada nad szczepionkami, pro blem istnieje nadal: m og one w praw dzie zapobiega nowej infekcji, jednak nie potra fi przeciwdziaa chorobie, jeli Borrelia ju namnaaj si w organizmie.
Salp
15
klucz do szczepionki na borelioz?
Borrelia zm uszaj kleszcze do pom ocy w przeyciu, odkryli naukowcy z U niw ersytetu M edycznego Yale w N e w H aven. Kleszcze zainfekowane Borrelia tw orz w swojej li
nie biako Salp 15, ktre z kolei wie si okrelonym i biakami pow ierzchniowym i
Borrelia i pow oduje, e bakterie staj si niew idoczne dla ukadu im m unologicznego.
M echanizm ten zaobserwowano u myszy. Pytanie naukow cw brzm i: czy uda si z te go ochronnego biaka wytworzy szczepionk?
C zy w obecnoci boreliozy pow inno si szczepi przeciwko W ZM ? Tak, poniewa cho dzi tu o dwie rne choroby. N ie, jeli borelioza przebiega w postaci ostrego rzutu. Trzeba pamita, e je d e n czynnik chorobotw rczy m oe wpywa na drugi. N ie m usi to dotyczy kadego pacjenta, ale w niektrych przypadkach szczepienie na W Z M lub take na gryp m oe wywoa ostry rzu t boreliozy.
132
Kiedy mona uzna borelioz za chorob zawodow?

Zgodnie z 2 rozporzdzenia Rady M inistrw z 30 lipca 2002 roku dotyczcym wy kazu chorb zawodowych, szczegowych zasad postpowania w sprawach zgaszania podejrzenia, rozpoznaw ania i stwierdzania chorb zawodowych oraz podm iotw w a ciwych w tych sprawach (Dz. U . N r 132, poz. 1115), za choroby zawodowe uwaane s schorzenia okrelone w wykazie chorb zawodowych, stanowicym zacznik do tego rozporzdzenia, jeeli w w yniku oceny w arunkw pracy m ona jednoznacznie lub z w ysokim praw dopodobiestw em stwierdzi, e choroba zostaa spowodowana dziaaniem czynnikw szkodliwych dla zdrowia, wystpujcych w rodowisku pracy albo bdcych w zwizku ze sposobem wykonywania pracy, zwanych naraeniem za w odow ym . Borelioza uznawana je st w Polsce za chorob zawodow. W ym ieniona jest w zaczniku do w /w rozporzdzenia pod n um erem 26. Zaw ody zwizane z najwikszym ryzykiem zakaenia Borrelia to pracownicy leni, rolnicy, stra graniczna, zawodowi onierze. W przypadku chorb zakanych, w tym rw nie boreliozy, waciw jednostk do orzekania o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do jej rozpoznania s przychodnie oraz w ojew dzkie oddziay chorb zakanych. Decyzj adm inistra cyjn o stw ierdzeniu choroby zawodowej wydaje pastwowy inspektor sanitarny, po wczeniejszym przeprow adzeniu dochodzenia epidem iologicznego wskazujcego na praw dopodobiestw o zakaenia si borelioz w pracy. W ram ach profilaktycznych bada lekarskich, pracownicy pow inni mie robione badania laboratoryjne w kierun ku boreliozy, by zaznajom ieni z ocen ryzyka zawodowego, sposobami ochrony przed t chorob i stosowa odpow iednie rodki profilaktyczne.
Przypadki z ycia
133
Przypadki z ycia
(wszystkie nazwiska zostay zm ienione)
ZW9gMiowalidzkiegQ.niiir9wer
Karol Bauer rzadko chorowai do czasu swoich 50 urodzin. Odnoszcy sukcesy iv swoim zaivodzie, pniej pracujcy prywatnie, aktywny sportowo, nie zosta zaatakowany p rzez borelioz nagle, tylko podstpnie, zdradziecko. Moja gowa jest moim biurem brzmiaa jego dewiza; jed nak funkcjonowa coraz gorzej. N ie pamita nazivisk klien tw. Take z liczeniem szo mu coraz gorzej. Prawa noga odmwia posuszestwa. Do tego doszy silne ble caego ciaa. M oliw ie wszystkim i sposobami prbowa te dolegliwoci ukrywa. Tak miny dwa lata, do czasu, gdy zacz coraz czciej odczuwa w gowie zam t i straci orientacj. Dopiero po licznych wizytach u lekarzy i jego cakowitym zaamaniu, zdiagnozowano u niego borelioz. Byo to iv 1988 roku. Zachwalano cudowny amerykaski rodek, ktry jednak nie pomg. Z n o w u cakowite zaamanie. Pobyt w klinice. Ordynator, ktra odmwia mu przepisania ce ftriaksonu, zemcia si za jego przeciwstawienie p rzez wystawienie zawiadczenia o wyjciu z kli niki dopiero dwa dni pniej. Ubezpieczenie z kasy chorych doranie zapobiego niedoborowi dochodw. U nastpnego lekarza otrzymywa p rzez cztery tygodnie ceftriakson. Poprawa do ko lejnego zaostrzenia choroby. Z wielu pobytw w klinice przypomina sobie dzi: "...czasami para liujcy bl caego ciaa". Pomimo poprawy, pozostay cikie zaburzenia mowy, wzek inwa lidzki i oglne osabienie. Reszta potoczya si sama: rozpad maestwa. Koszty rozwodu i choroby pochony wszyst kie rezerwyfinansowe. O bniya si pozycja zaivodowa. Jelijest si na dnie, mona i tylko do gry lub odebra sobie ycie, powiedzia sobie i sprboiml najpierw tego ostatniego..., pozosta jednak p rzy pierwszym i postanowi: Jeli wstan znow u z wzka, chc pomaga innym, aby nie musieli on dowiadczy takiego losu! Gos Karola Bauera zaamuje si, kiedy cofa si on do przeszoci, mimo, e d zi powodzi mu si nieporwnywalnie lepiej. Cigle jeszcze praiuie nie pi, ma zdrtwiae stopy, ale moe zrezygnowa z antybiotykw i czuje si kadego roku odrobin lepiej. W zmacnia swj ukad od pornociowy rozsdnym odywianiem i witaminami, dwa razy w roku odtruwa organizm rod kam i farmakologicznymi. Przede wszystkim czsto wychodzi z domu, biega, je d z i rowerem. Zam iast 100 pompek, ja k wczeniej, robi dzijedn rano, jedn w poudnie ijedn wieczorem. W midzyczasie udziela telefonicznych porad ludziom z borelioz.
134
Czyszczenie klatki dla ptakw

Pewna psychoterapeutka napisaa w 2003 roku, e pi lat wczeniej ona, jej m i crka zostali ukuci p rze z kleszcza podczas czyszczenia ptasich klatek w ogrodzie. Niedugo potem wszyscy zachorowali: najpierw matka miaa dolegliwoci odkowo-jeitowe, potem wszyscy zapadli na ostr gryp z potami nocnymi. Crka powoli odzyskaa siy pod wpywem leczenia antybiotyka mi. Dla matki zacz si najgorszy okres w yciu: dwa poronienia, jedno po drugim, zy stan oglny, zdrowotne zaamanie, z ktrego j u nigdy nie wrcia do zdrowia. W kocu w 1994 roku postawiono diagnoz: borelioza. Pod wpywem antybiotykoterapii kobieta powracaa do zdrowia i czua si pierwszy raz od lat niesamowicie dobrze; po roku znow u niesamowicie le. Klinika uniwersytecka gwarantowaa, e nie ma boreliozy. Jednak po trzech tygodniach podawania ceftriaksonu powrcio dobre samopoczucie, znow u na jeden rok. M odsza crka, urodzona po zakaeniu si borelioz p rzez matk, miaa zaburzenia wzro stu w wieku szeciu lat, cierpiaa j u na napady migreny, zaburzenia psychiczne i bezsenno. Narastao to do 12 roku ycia, a lekarz zdiagnozowal borelioz. Po terapii amoksycylin dole gliwoci znikny. M atka, wwczas 37-etnia, czua si ja k 70-etnia kobieta. Podja kolejn prb leczenia antybiotykiem i poddaa si 18-miesicznej terapii kombinowanej (roksytromycyna + kotrimoksazol). Po krtkiej poprawie, zarzucia leczenie metodami medycyny konwencjonalnej i zacza si leczy za pomoc magnetoterapii. O d tego czasu czuje si lepiej. Uprawia znow u sport. Z w y k czterotygodniow podagr zwalcza aspiryn.
Borelioza poprzez pord?

Cigle jeszcze spotyka si chorych na borelioz, ktrzy po latach dolegliwoci nie mog przypo mnie sobie o ukuciu p rze z kleszcza, ale snuj najgorsze podejrzenia. Ferdynand Flag zaw sze pamita swoj mam skarc si na ble reumatyczne. Spdzia ona ostatnie 10 lat ycia niemal nie ruszajc si z ka. Dopiero dugi czas po je j mierci rozwa a, czy nie miaa ona boreliozy i nie przekazaa mu je j bdc w ciy. Ferdynand od maego by wty, podatny na przezibienia i przemczenie. Gimnastyka bya dla niego koszmarem. A dugie wdrwki powodoway, e by zmczony p rzez kilka nastpnych dni. W wieku 40 lat jego stan wyczerpania tak si nasili, e pracodawca zaproponowa, aby pracowa w domu. A taki blu zm uszay go do wdrwki po gabinetach lekarskich, a w kocu, po miesicach bada, zdiagnozowano borelioz. Stosowana zw ykle doksycykina p rzez trzy tygodnie prawie wcale nie przynosia poprawy. D o tego doszy troski o rodzin, o niespacony jeszcze dom. Rodzice wspomagali go finansowo. Po latach mniej lub bardziej nasilonych rzutw choroby Ferdynand otrzyma w kocu rent. M ial
Przypadki z ycia
135
teraz czas, aby samemu sprytnie radzi sobie ze swoj zagadkow chorob. Zm ienio si to w jego gwny cel.
AA^tpIiwy guz mzgu

A nna Haberland, moda matka, yjca w zw i zku maeskim, udaa si do neurologa z powo du guchoty, cigego zapalenia pochewek s'cigien oraz blw stawowych i nerwouych. Z e wzgl du na ble poddawaa si licznym terapiom psychologicznym. Nastpnie typowaa, e ble plecw s mog by spowodowane zablokowanym przewodem mlecznym. G dy j u miaa powane pro blemy z chodzeniem, braa pod uwag guza mzgu. To cakowicie zaamao mod kobiet. D zi ki badaniu tomografii komputerowej wyjaniono w kocu, e z jej gow jest wszystko w porzd ku. N a pytanie, czy mogaby to by borelioza, neurolog zdenerwowa si i wzbrania si przed zrobieniem bada krwi. Jeeli ona, jako pacjentka wie lepiej, powinna si uda do lekarza domo wego. Zrobia to i okazao si to, czego mona si byo domyla. A nna pozbya si w kocu swoich dolegliwoci po leczeniu doylnym i martwi si tylko, czy terapia prowadzona jest w odpowiednim czasie, aby zniszczy wszystkie bakterie.
N a pocztku lat 80. Elke Sachs, upraiuiajca wolny zawd grafika, spdzia urlop w Irlandii. Plaga kleszczy bya wprawdzie znana, ale niewiele wiedziano o skutkach ich ukucia. Jej rodzina codziennie spawdzaa cae ciao pod ktem kleszczy. Sigajc pamici wstecz, Elke przypomina sobie prawie fotograficznie czerwony krg na kolanie, ktry po kilku dniach znikn. P roku pniej przebudzia si z powodu nieznonego blu w nogach, karku i plecach. N ie bya w stanie obrci si w ku lub wsta z niego o wasnych siach. L ekarz pogotowia rozpo zn a rozlege zapalenie. Elke trafia o kulach do kliniki reumatologicznej i opucia j po szeciu tygodniach rwnie o kulach. Wiele miesicy leczenia rodkami przeciwreumatycznymi nie p rzy nioso poprawy, pomogo natomiast leczenie antybiotykami, ktre omykowo przepisano z powo du letniej grypy. E lke czua si znow u dobrze. Pi lat pniej wybitny lekarz sportoicy zdiagnozowa ble miniowe jako zakrzepic. Elke natychmiast musiaa i do szpitala. Jednak diagnoza nie potwierdzia si. Wskazwka o wcze niejszych ukuciach p rze z kleszcze uryplywaa prawie w kadym badaniu, ale pojawio si nowe rozpoznanie: stwardnienie rozsiane. Faszywy trop. Zapalenie mini? Take nie. Problemy psy chiczne? Nie. Pomimo to: natychmiast do psychologa. Dwanacie spotka i psycholog take by bezradny, poniewa dolegliwoci nie ustpoway. Kolejna letnia grypa leczona niewaciwie anty biotykami. I Elke czuta si zdrowa.
136
Jednak wtedy spuchy je j barki: usunito bon mazioiv z torebki stawowej. Potem zapale nie pochewek cigien: obie koczyny grne zostay zagipsowane. Wysik w kolanie. Upyno ponad dziesi lat, zanim postawiono je j waciw diagnoz: przewleka borelioza. Wiele razy wierzya, e si wyleczy. Jeli chodzi o metody leczenia, uryprbowano prawie wszyst ko, co nowego mona byo zastosowa: leczenie doustne, doylne, pulsowe, rne antybiotyki. D zisiaj E lke tak to sobie zorganizowaa, e musi przyjmowa leki raz, do dwch razy w roku. Przyjaciele i znajomi wiedz ju , kiedy to nastpuje: zawsze, kiedy Elke porusza si z usztyw nionym karkiem.
Forum - borelioza
W ielu ludzi szuka dialogu i w ym iany dowiadcze z chorym i na nowoczesnym forum internetow ym . G w ne sprawy uytkow nikw (odwiedzajcych) dotycz objaww, rozpoznania i leczenia, potrzeby wyjanienia w ynikw i poszukiwania lekarzy, ktrzy znaj si na boreliozie. W ielu spotyka si na forum codziennie, czatuje, dyskutuje i cier pliwie odpowiada now o zakaonym na pytania, nawet, jeli stawiane s ju x-razy. Adresy najpopularniejszych forw i stron internetow ych dotyczcych boreliozy znajduj si w rozdziale Borelioza w Internecie.
Grupy wsparcia
137
Grupy wsparcia
C elem grupy wsparcia jest zapewnienie swoim czonkom oparcia i pom ocy w radze niu sobie z problem am i, zm niejszanie lub elim inow anie poczucia izolacji i unikalno ci wasnych problemw.
Jak zaoy grup wsparcia?
1. Poszuka ludzi z podobnymi problemami, zainteresowaniami dziaalno publiczna (listy, telefony do gazet, lokalne programy ra diowe, wyjanienie intencji) dystrybutor prasowy (zbieranie adresw redakcji/ ksiek/ osobiste kon takty) internet (ogasza na forum boreliozy i prosi o da n e kontaktowe) ogoszenia (lekarze, apteki, fizjoterapeuci) organizowanie spotka informacyjnych jako wstp (z/bez lekarza, kom petentni laicy, pytania do stowarzyszenia osb chorych na borelioz) stworzenie i rozpowszechnienie listy uczestnikw
2. Kontakt z rnymi instytucjami:
inne grupy sam opom ocy kasy chorych urzdy zdrowia politycy aptekarze fizjoterapeuci ksia stowarzyszenia, ktre maj co w splnego z kleszczami
3. Poszukiwanie sponsorw:
pozyskiwanie pienidzy bezpatne konta bankowe wynajcie pomieszczenia telefon/porto
138
4. Wyposaenie
wyznaczenie osoby prowadzcej poradnictwo telefoniczne dopasow anie adresu e-mailowego w celu przeprowadzania poradnic tw a narzdzia konieczne do komunikacji (komputer, internet, telefon) piecztka materiay informacyjne (stworzone samodzielnie lub przez inne grupy sam opom ocy)
5. Stworzenie listy lekarzy
informacje od istniejcych grup sam op om ocy uzupenianie listy na podstaw ie relacji pacjentw
6. Spotkania grupowe w celu
okrelenia miejsca i czasu spotka zn a jd o w a n ia miejsc zastpczych/w sporganizatorw , tw orzen ia ze spow uzyskiwania staego wsparcia przez kasy chorych.
Nie zawsze musi powsta grupa wsparcia R uch sam opom ocy zaczyna si od jednej osoby, ktra chce pom c z pow odu swojej choroby lub choroby partnera. Potrzebni s chtni, tak zwani ludzie do kontaktu, kt rzy s do dyspozycji (telefonicznie lub przez e-m ail) dla osb szukajcych pom ocy i ktrzy su inform acjam i i wskazwkam i. N ie naley m artw i si tym, e nie na wszystkie pytania znam y odpowied. Rzeczywisto pokazuje, e na wiele pyta nie znaj odpow iedzi nawet naukow cy i lekarze, co potw ierdza potrzeb wsparcia dla sie bie i innych. Kto czuje si powoany, aby pomaga ludziom w swoim wskim regio nie za pom oc rad lub po prostu suchania, pow inien podj prb stworzenia grupy wsparcia.
Dodatkowe wskazwki
139
Dodatkowe wskazwki
Liniowechromosomy
W przeciwiestwie do wikszoci bakterii, Borrelia posiadaj jed en liniowy chrom o som i pozachrom osom alne D N A w form ie kolistych i liniowych plazmidw. M og by one odpow iedzialne za kodow anie biaek pow ierzchniow ych (OspA, O spB). Z pow o du czstych zm ian zachodzcych w m ateriale genetycznym plazmidw, atwo docho dzi do zm ian antygenw tych struktur, co w znacznym stopniu utrudnia diagnostyk choroby (wg: B lO spektrum 2/02).
Ukuciaprzez kleszczaw zimie

Sprawcami uku w zimie lub u ludzi, ktrzy nie przebywali na dworze, s praw dopo dobnie kleszcze dom ow e, take kleszcze mikkie, czyli obrzeki przenoszone przez gobie. M og one spowodowa nieprzyjem ne podranienie skry, ale nie przenosz zakaenia borelioz, ani W Z M . Z im jed n ak zdarzaj si take ciepe dni, z tem peratu r powyej 10C, podczas ktrych kleszcze m og by aktywne. N ie m ona zapomnie o urlopach w okolicach M orza rdziem nego, na Wyspach Kanaryjskich i w Afryce. Take tam w ystpuj kleszcze, ktre m og przenie borelioz, riketsjoz i gorczk Krym-Kongo.
Ukucie kleszcza w staroci

W iek gospodarzy nie robi kleszczom rnicy. D ua czstotliwo infekcji przenoszo nych przez kleszcze u starszych ludzi m a raczej zwizek z ich trybem ycia. Starsi lu dzie czciej spaceruj, pracuj w ogrodzie i zajmuj si zw ierztami dom ow ym i. C z ciej chodz do lasu, aby nazbiera jagd, grzybw, zi, chrustu i drzewa. Praw dopo dobnie wikszo spoeczestwa cierpi lub cierpiaa na niewyjanione dolegliwoci po dobne do reum atycznych, poniewa lekarze prowadzcy nie badali obecnoci Borrelia.
140
Prawie wszystkie zwierzta, poza rybami i ssakami m orskim i, mog by gospodarzami kleszczy, naw et ptaki i gady. Zwierzta rw nie m og chorowa na borelioz. Wyraa si ona rnie, ja k u lu dzi: mczliwo, osabienie, obrzknite stawy. Zw ierzta take leczy si antybiotyka mi. C hore zwierzta nie przenosz boreliozy na ludzi. Pomijajc rol kleszczy jako nonikw bakterii, same kleszcze m og wyrzdza szkody. G rom adny napad na bydo, owce, konie, dzikie zwierzta m oe prowadzi do niedokrwistoci, a trujce substancje ze liny kleszczy do porae. M oe doj do za palenia ran kutych. lina kleszczy zawiera poza tym substancje, ktre osabiaj ukad odpornociow y gospodarza i ham uj jego ukad krzepnicia.
PflJkniecieJdeiztza
Jest zawsze m iertelne - ale dla kleszcza.
Literatura
141
Literatura
B innew ies G iinther, Borreliose A -Z fu r B etroffene u n d A rzte, Verlag Borreliose Selbsthilfe Verein H eidenheim /B ren z e.V, 3. Auflage 2003, Bezug: g uebin@ t-online.de B litterd o rff von R ainer Dr. m ed. Facharzt fiir In n ere M edizin/E ndokrinologie, H eidelberg. B esonderheiten d er B eh an d lu n g d er ch ro n isch en B orreliose m it H in w eisen a u f eine zusatzliche E hrlichiose., 2006. B orreliose B und D eutschland c. V , M anifest N r. 1 gegen psychosom atische V erharm losung d er (N eu ro -) B orreliose, 2006. B orreliose M agazine des Borreliose B und D eutschland e.V.; N r. 6 Therapie, N r. 11 Leben m it B orreliose, N r. 12 N achgefragt, N r. 13 Schicksale, P rognosen, P erspektiven, N r. 14. Phasengerechte T h erap ie, N r. 15. D iagnostik, info@ borreliosebund.de B urrascano Joseph J. D r. m ed., East H am p to n , NY. 15. Ausgabe Fortschritte im Verstandnis der L ym e-K rankheit, 2005, U b ersetzu n g von Regina E rbel-Z appe. Bezug: info@ borreliosebund.de D onta Sam T. D r. m ed., B oston, MA. S pat-und chronische L ym e-B orreliose , M ed C lin N o rth , M arz 2002 Eiffert H e lm u t P ro f D r. m ed., Dr. rer. nat., U niversitat G ttingen. Lym e-Borreliose -E rreger, D iagnostik und P ravention. 2006. Fingerle Volker Dr. m ed. / W ilske B ettina P ro f Dr. m ed. N ationales R eferenzzentrum B orrelien, M iinchen, Epidem iologische Aspekte zeckeniibertragener E rkrankungen in Bayern: L ym e-B orreliose, 2005. Fischer U te, S iegm und B ernhard, B orreliose-Jahrbuch, Verlag B O D N o rd ersted t. E rscheint jah rlich ab 2006. H artm an n Fred. P ro f Dr. m ed.. D res. M u ller-M arienburg, H opf-S eidel, A nsbach. U b er die C olestyram intherapie der chronischen B orreliose, M edizin 2000. H artm an n Fred. Prof. Dr. m ed., M uller-M arien b u rg H atto, A nsbach, M odeli einer Kausalkette der chronischen E n tziin d u n g einer B orreliose, w w w .borreliosew eb.de, 2006. H ecker/L iebchen Akut-Taping - sanft gegen den Schm erz, Haug-Verlag Stuttgart, 2006. H o rst H . Dr. m ed., Zeckenborreliose L ym e-K rankheit bei M ensch u n d T ie r, Spitta Verlag Balingen, 4. Auflage 2003. H u p p ertz H .-I. P ro f Dr. m ed., P ro f-H ess-K in d erk lin ik B rem en, Krause A. P ro f Dr. med., Im m anuel K rankenhaus Berlin. L ym e-Borreliose, In tern ist 2003. H u p p ertz H .-I. Prof. Dr. m ed., P rof.-H ess-K inderklinik B rem en, Lym e-A rthritis, M onatsschrift K inderheilkunde 2003. F lunfeld K laus-Peter P D D r. m ed., D res. Sabljic, N o rris, Kraiczy, Strle, Frankfurt, Ljubljana, B altim ore. In V itro S usceptibility Testing o f B orrelia bu rg d o rferi Sensu Lato Isolates C u ltu red from Patients w ith E rythem a M igrans before and after A ntim icrobial C h em o therapy. A ntim icrobial Agents and C hem othcrapy, A pril 2005.
142
Kaiser R einhard Prof. Dr. m ed., N eu ro lo g isch e K linik Pforzheim , Verlauf d er akuten u n d chronischen N euroborrelio se nach B ehandlung m it C eftriaxon, N erv en arzt 2004. K ohler Bodo D r. m ed., G rundlagen des Lebens, Verlag Videel O H G N iebull,2. Auglage 2001. K oster W alter Prof. Dr. m ed., Spiegelungen zw ischen K rper u n d Seele, H au g Verlag S tutt gart, 3. Auflage 2006. Kreis H ans, Wie W unden heilen, Verlag K naur M ensSana M iinchen, 2004. Laser T hom as Dr. m ed., M ach dich locker, Trias Verlag Stuttart, 2005. Lym e B orreliosis and other T ick-B orne Diseases, Books o f A bstract, 10. Internationaler Kongress W ien, 2005. w w w .iclb2005.com . N a u R oland,Prof. Dr. m ed., U n ik lin ik G ttingen, Sym ptom atik u n d T herapie chronischer V erlaufsform en einer B orrelieninfektion. 2006. Peters Ralph, Zecken u n d Z eckenerkrankungen - V erstehen u n d V orbeugen, B orreliose B und D eutschland e.V, 2006. Bezug: info@ borreliosebund.de R eining R obert Dr. m ed., Schw eiger Anita D r. rer. nat., Endlich w eniger S chm erzen, Trias Verlag Stuttgart, 2006 R eisinger Em il, Prof. Dr. m ed. U n iversitat R ostock D urch Z ecken iibertragene E rk ran k u n gen, M TA D ialog 2005. R icca A lessandra, L ieber G o tt ich sch reib e d i r , E ig en v erlag E -M ail: alessandraricca@ freesu rfch , 2005. Satz N o rb e rt D r. m ed., Z iirich , K linik d er L y m e-B o rrelio se, Verlag H an s H u b er, B ern, 2. Auflage 2002. S chardt F riedrich W. P ro f Dr. m ed. U n ik lin ik W iirzburg. W hksam keit v o n Fluconazol bei Patienten m it N eu ro b o rrelio se, E uropean Jo u rn al o f M edical Research, 2004. S ervan-Schreiber D ., Die neue M edizin der E m o tio n en , Verlag Anja K unstm ann M iinchen, 2004. S pringer Lexikon M edizin, Springer Verlag H eidelberg, 2004. Steere A llen C. Dr. m ed., Tufts U niv ersity School o f M edicine and Im m unologie, B oston, MA, N e w E ngland Journ al M edicin, 2001. W iesenauer M arkus, Dr. m ed., Boes A nnette, H om opathie fu r die ganze Fam ilie, H irzel Yerlag Stuttgart, 7. Auflage 2005.
Informacje na temat boreliozy w Internecie
143
Informacje na temat boreliozy w Internecie

www.borelioza.info.pl www.cbdna.com .pl w w w.lym e.org www.ilads.org www.lym e.net www.aok.de w w w .borreliose-bund.de www.borreliose.ch www.ilads.org www.laborlexikon.de www.lymenet.de www.lym enet.com www.lymetimes.org www.lymevereiniging.nl w w w .neuroborreliose.net www.ooenet.at www.rki.de www.zecken.de in form acje, diagnostyka, badania, portal prow adzony przez lekarzy strona C en tru m Bada D N A , ktre prowadzi specjalny program m onitorow ania zakae borelioz am erykaska strona wspierajcej chorych na borelioz Lyme Disease Foundation strona m idzynarodow ego stowarzyszenia osb chorych na borelioz z Lyme i choroby pokrew ne strona powicona inform ow aniu ludzi na tem at zapobigania i leczenia choroby z Lyme testow ane leki - bezpatne dla czonkw A O K 370 spraw dzonych linkw szwajcarskie grupy sam opom ocy m idzynarodow a strona lekarzy najwikszy portal niemieckiej m edycyny laboratoryjnej obszerne, pryw atne strony najwiksze forum dotyczce boreliozy w U SA amerykaskie inform acje o boreliozie holenderskie grupy sam opom ocy inform acje na tem at leczenia flukonazolem austriackie grupy sam opom ocy Instytut Roberta Kocha inform acje na tem at W Z M , boreliozy
www.borreliosem agazin.de internetow y zbir magazynw, informacji
144
Indeks
A
A conit 117
acrodermatitis 32 - chronica atrophicans 54
akupunktura 83, 110 alergia 88 am foterycyna 81 am oksycyklina 86 A N A 74 antybiotyki 78, 88, 91, 102, 105 - zm iana dziaania 108 antybiotykoterapia 78, 86 antygen 73 antykoncepcja 105 aparat ssco-kujcy 22 arginina 104 arnika 110 arom aterapia 110 azytrom ycyna 92
- niem ow lta 57 - nietypow a 19 - objawy 26, 28, 29, 45, 61 - pna 95 - przeciwciaa 53 - przew leka 95 - rehabilitacja 98 - rozpoznanie 63 - ryzyko zachorow ania 24 - seronegatyw na 67 - terapia 99 - trzecie stadium 29 - w ciy 55 - w czesna faza 26 B orrelia - afzelii 10 - burgdorferi 7, 10 - gatunki 18
-garinii 10
- hodow la 71 - ksztat 93 - przenoszenie 24 bl - brzucha 28 - garda 32 - krgosupa 38 - piersi 35 - plecw 28 - staw w 53 ble m iniow o-staw ow e 28 brodaczka waciwa 111 bruceloza 20
B
Babesia canis 12
babesioza 20
Bartonella 122
bartoneloza 21 beta-endorfiny 110 biegunka 28 biofeedback 111 blok AV sercowy 34 borelioza zob. krtkow nica, choroba z Lyme - choroba zaw odowa 132 - diagnostyka 6, 69, 72 - drugie stadium 29 - dzieci 56, 57 - infekcja przez pord 134 - leczenie 57, 59 - 61, 77, 81, 96 - blu 98 - pulsacyjne 89 efekty uboczne 105 niepow odzenie 91 - naw roty 89, 94
c
C D -5 7 74 cefalosporyny 83 cefotaksym 87 ceftriakson 43, 83, 87 cefuroksym u aksetyl 92 - proksetyl 92 chiskie zioa 121
Indeks
145
Chlamydia 122
choniak lim focytarny skry T l cholestyram ina 92 choroba A lzheim era 48 - lasu Kyasanur 20 - skokowa owiec 20 - z Lyme 7 chydroksychlorochina 81 cia 55 - leczenie boreliozy C lo n t 80 Coxiella burnetti 20 cukier 107 cytokina C X C L 13 47
fizjoterapia 112 flukonazol 83 flupirtyna 103 fotonadw raliw o skry 107 Francisella tularensis 21
depresja 7, 119
Dermacentor margitanus 12 Dermacentor reticulatus 12 dermatitis chronica atropluca 26
gabapentyna 50 Galileo 122 glukozam iny siarczan 119 gorczka 30 - kleszczowa C olorado 20 - krw otoczna K rym -K ongo 20 - plam ista G r Skalistych 20 - Q 20 grupy krwi 25 - w sparcia 137 grzybice 106
H
H G E zob. erlichioza hipnoza 100, 113 H IV 12 hom eopatia 83, 113
diagnostyka obrazow a 71 diklofenak 102 D N A 64 doksycyklina 8, 92 drena lim fatyczny 111, 116 dreszcze 30 dyspersja czynnociow a 107 dziaanie neurotoksyczne 20 dw ikorterapia 111
I
IgG 56, 64 IgM 56, 64 Im m u n o b lo t 67 inozytol 119 in te rn et 58
Ixodes ricinuszb. kleszcze pospolite
E EG 48 eikozanoidy 112 elektroakupunktura 72 elektroterapia 112 ELISA 49, 65, 67, 72, 97 E M zob. erythem a m igrans encefalopatia 51 erlichioza 19 erythema migrans 56, 86, zob. ru m ie w d ru jcy erytrom ycyna 92
J
jem io a 113
K
kaszel 28 kia 18 kit pszczeli zob. propolis klarytrom ycyna 81, 92 kleszcze - cykl yciowy 14, 15 - larwy 13, 15, 22 - kowe 12 - mikkie 11
fagocyty 122 fibromialgia 7, 28, 30, 45, 85
1 4 6
- nim fy 13, 15, 22 - pastwiskowe 11 - pospolite 11 - przenoszone choroby 11, 16 - rodki ochronne 127 - tw arde 11 - u zw ierzt 140 - ukucie 22, 23, 139 - usuw anie 22 -w y st p o w a n ie 7, 11, 13, 25 - zainfekowane 15 - zasig 14 kcze perzu 114 kom ary 21 kortyzon 43, 84 krtkow nica 7 krzepnicie krwi 105 kwas arachidonow y 115 - linolow y 115 - om ega-3 83 kwasy tuszczow e 115
m edycyna chiska 120 m edytacja 115 m enstruacja 35 m etoda H u ld y C lark 115 m etody leczenia, alternatyw ne 110 m etronidazol 80, 82, 92, 115 m czliw o 29, 53 m inocyklina 92 m zgow ie 30 M R T zob. tom ografia rezonansu magnetycz nego M S zob. stw ardnienie rozsiane M ykoplasma 122
N
nanobakterie 122 napicie m ini 117 narzdy 36 natlenienie hiperbaryczne 112 nauroborelioza 46, 83 - diagnostyka 46 - dolegliw oci 48 - 50 - objawy 48 - 50 - punkcja ldw iow a 47 - stadia 49, 50 neuralgie 36 neuritis 40 nim fy 13, 15, 22 nudnoci 28 nystatyna 81
L
larwy 13, 15, 22 LB C zob. chloniak lim focytarny skry leczenie blu 98, 114 - polem m agnetycznym 114 - tlenem 112 - zim nem 114 leukocyty 87 lim focytom a 56 lim focyty 111 - status 74 liniow e chrom osom y 139 LTT zob. test transform acji lim focytw L T T -B O R Lymphadenosis cutis 43 Lymphocytoma borrelia zob. choniak lim focy tarny skry
O
obrzezki zob. kleszcze mikkie obrzki staw w 28 oczy 29 - ble za gak oczn 29 - nadw raliwo na wiato 29, 34 - podw jne w idzenie 29 - zaburzenia w polu w idzenia 29 - zapalenie jagodw ki 29 - zapalenie naczyniw ki 29 - zapalenie tczw ki 29 - zesp H o rn era 29 odczulanie 116 o dtruw anie 116
M
m akrolid 82 masa receptorw stre f od ru ch u 115 - tkanki cznej 93 masae 114
In d e k s
1 4 7
olei arganow y 116 - rybi 119 - z dziuraw ca 117 - z w iesioka 115 olm esartan 124 om ska gorczka krw otoczna 20 O spA 18 O spB 18
sclerosis multiplex zob. stw ardnienie rozsiane
P
parali kleszczowy 20 P C R 64, 69, 70, 97 penicylina 83, 92 P E T 71 pyn m zgow o-rdzeniow y 43 poraenia 20, 42 post 122 potliw o 28, 45 protok M arschalla 122 propolis 117 przeciwciaa 27, 64 punkcja ldw iow a 47
selen 104 serce 33, 54 - blok AV 34 - w ysik w w o rk u osierdziow ym 33 - zaburzenia ry tm u 34 - zapalenia m inia 33 skra, zapalenie 32 skurcze 38 sm u tek 39 spadek masy ciaa 28, 45 S P E C T 71 Spirochaetaceae 18 sport 118 srebro koloidalne 118 stw ardnienie rozsiane 42, 122 substancje m ineralne 119 - w italne 119 sucho w gardle 28 szczepienie 130 sztywno karku 28, 35, 53, 85 - staww 31 szum y w uszach 36
R
reakcja Jarischa-H erxheim era 87, 125 rehabilitacja 98 relaks 118 reum atyzm 7 - stawowy 40 riketsja 20 roksytrom ycyna 82, 92 rozdranienie 31 RS SE 20 R T G 31, 43 ru m ie m nogi 28 ru m ie w drujcy 7, 26, 78
rodki antykoncepcyjne 92, 105 - przeciw blow e 102 ru t pszeniczny 116 wid 106
T
tarczyca 37 telitrom ycyna 92 terapia antybiotykow a 45 - n euronalna 119 - S/C zob. terapia sol i w itam in C - sol i w itam in C 119 - tlenem 83 test transform acji lim focytw 72 tetracykliny 92 ttn o 37 tiam ina 104 tom ografia rezonansu m agnetycznego 71 - spiralna 43 transfuzje krw i 24
s
S-adenozylo-L -m etionina 104 salp 15 131 Sam ento 118 sam okontrola kognityw na 101 sarkoidoza 43, 122 sauna 86, 118 schem aty leczenia 81
148
trem o r 36 trening autogenny 121 - sucy odbudow ie m ini 121 - socjalny 101 trim etoprim 82 trjjodotyronina 85 tryb ycia 101 tularem ia 21 tw ardzina 32 twarz, poraenie 31 - zaczerw ienienie 31
w ypadanie w osw 28, 32 w ysik w w o rk u osierdziow ym 33 W Z M 16, 22, 56
Z
zaburzenia czucia 42 - do b o ru sw 38 - koncentracji 34 - m ow y 38 - osobow oci 36 - pism a 38 - potencji 37 - psychiczne 37 - ry tm u serca 28, 34 zakrzepica naczyniowa 41 zapalenie bony luzowej odka 108 - drg chonnych 28 - kaletek 40 - m inia sercowego 33 - m zgu Powasan 20 - opon m zgow ych 41 - pochew ki cigna 43 - rogw ki 41 - staww 30, 40, 53 - staw u uchw ow ego 42 - tczwki 43 - tkanki cznej 41 - w ielostaw ow e 40 zaw roty gow y 28, 38, 45 zespl cieni nadgarstka 42 - Parkinsona - R eitera 37
U
uderzenia gorca 38 ukad im m unologiczny 48 - nerw ow y 36, 51 urzdzenia w ibracyjne 122 U S G 31, 33, 43 utrata apetytu 102
V
V CS 75
W
w ahania horm onalne 108 w czesnoletnie odkleszczow e zapalenie m zgowia 16 - szczepienie 17 - ryzyko zakaenia 17 W esternblot 56, 67, 72 w zy chonne, pow ikszenie 35 w itam ina C 119 w itam ina D 124 w itam iny 83-85, 119 w obenzym 82 w ym ioty 28
odek 35 105, 117
Zagroenia wynikajce z zakaenia krtkami Borrelia s ogromne. Boreliozy nie naley myli z chorob wywoywan przez wirusy - odkleszczowym zapaleniem mzgu (WZM), przeciwko ktremu mona si zaszczepi. U wielu osb pierwsze stadium borelizoy nie zostaje wykryte. Moe to skutkowa rozwojem choroby i jej przejciem w stadium przewleke. Rnorodno objaww oraz brak standaryzowanych testw laboratoryjnych utrudniaj postawienie waciwej diagnozy. Z tego powodu wielu niewiadomych choroby pacjentw podejmuje leczenie zbyt pno. Odpowiednio przeprowadzona terapia antybiotykowa daje szans na atwe wyleczenie ju we wczesnym stadium - moe zaoszczdzi choremu wielu cierpie i dugotrwaego leczenia!
T a b lic e b a r w n e
Dwa dojrzae kleszcze pospolite (lxodes ricinus), nazywane s take drewnianymi koziokami. Po pra wej stronie napity osobnik eski, po lewej - mski. U osobnika mskiego pancerz okrywa cae ciao, u eskiego tylko przedni cz, aby mg si zaopatrywa w wystarczajc ilo krwi do produkcji jaj. Napity osobnik eski jest 100 do 200 razy ciszy ni nienapity. (wg: Baxter)
Kleszcze nie spadaj z drzew, tylko wspinaj si na dba traw i gazki, (wg: Baxter)
II
Kleszcz podczas ssania (wg: Baxter)
Borrelia burgdorferii naley do gatunku duych, ruchliwych, bakterii krtkowatych. (wg: Baxter)
Tak zwany rumie wdrujcy (Erythema migrans) rozwija si od miejsca ukucia jako plama lub piercie. Jednak nie kada infekcja objaw ia si takim nie zawsze okrgego ksztatu rumieniem wdrujcym! (wg: Baxter)
III
Test ELISA jest wykonywany caowicie automatycznie, (wg: laboratorium medyczne w Bremen)
Jeden z wielu objaww: podraniona, popkana skra, (wg: Reinhard)
w iea infekcja
IgG IgM
N a w ra cajc a infekcja
igG igM
P rze w lek a infekcja
igG IgM
III
II
W Westernblot poszczeglne prki oznaczaj rne przeciwciaa, (wg: laboratorium medyczne w Bremen)
IV
Limfocytoma rozwija si najczciej na patkach usznych, brodawkach sutkowych lub, jak na zdjciu, na okciu, (wg: Baxter)
Zapalenie skry Acrodermatitis chronica atrophicans zaliczane jest do pnych objaw w choroby. Skra przybiera czerwono-niebieskawe zabarwienie i marszczy si jak pergamin. (wg: Baxter)
W przypadku neuroboreliozy czsto dochodzi do porae lub czciowych porae, jak pokazano w tym przypadku na twarzy, (wg: Baxter)

U. Fischer, B. Siemund - Borelioza. Poradnik Dla Pacjentów

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

U. Fischer, B. Siemund - Borelioza. Poradnik Dla Pacjentów

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

P olska

Ute Fischer Bernhard Siegmund

Wydanie I polskie pod redakcj Katarzyny Maks i Anny Kolbe-Panek

Redakcja naukowa: Katarzyna Maks, dr Anna Kolbe-Panek

Tytu w ydania oryginalnego w jzy k u niem ieckim :

Borreliose. Zeckeninfektion mit Tarnkappe

2008 C opyright for the Polish edition by M ed P h arm Polska

B.QrdiQzsz .Lyui..choroba przsnoszoiis .p.rz6iJki.6jizcz

Historia rodziny Polly Murray

Historia rodziny Polly Murray

Polly Murray - silna kobieta

Kleszcze nie spadaj z drzew

Kleszcze nie spadaj z drzew

Kleszcze nie spadaj z drzew

Przestrze yciowa kleszczy

Cykl yciowy kleszcza

Kleszcze nie spadaj z drzew

Zainfekow ane nimfy, erujce na myszach, m og przenie Borrelia.

Sarny i zwie rzyna ow na u m oliw iaj m noenie si kleszczy.

Zainfekowane samice kleszczy, ssce krew z ludzi, mog przenosi Borrelia.

Rozwj kleszczy i droga przenoszenia

Choroby przenoszone przez kleszcze

Choroby przenoszone przez kleszcze

Podwjna infekcja: WZM i borelioza

Choroby przenoszone przez kleszcze

Inne choroby przenoszone przez kleszcze

Choroby przenoszone przez kleszcze

Ukucie przez kleszcza

Prawidowe -[.nieprawidowe, metody usunicia kleszcza

Ukucie przez kleszcza

Inne sposoby przenoszenia Borrelia

Ukucie przez kleszcza

Objawy i przebieg choroby

Objawy w pierwszej (wczesneilfazie

Objawy i przebieg choroby

Objawy oglne wszystkich stadiw choroby

Objawy i przebieg choroby

Objawy drugiego i trzeciego (przewlekego! stadium

Objawy i przebieg choroby

Objawy i przebieg choroby

Objawy i przebieg choroby

Wydzielanie mleka, ble piersi O tym m w i pacjenci na spotkaniach grupowych.

Ble mini (por. s. 30, Fibromialgia)

Objawy i przebieg choroby

Objawy i przebieg choroby

Bdne i kopotliwe rozpoznania

Rozpoznanie; zapalenie staww, reumatyzm stawowy, zapalenie wielostawowe, zapalenie kaletek

Rozpoznanie; wypadnicie krka midzykrgowego

Bdne i kopotliwe rozpoznania

Rozpoznanie: zapalenie tkanki cznej

Rozpoznanie; zakrzepica naczyniowa

Rozpoznanie: zap alenie oponmzgpwych

Rozpoznanie; zapalenie rogwki

Rozpoznanie: stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex. MS)

Bdne i kopotliwe rozpoznania

KopotUwerozpoznanie z fatalny m s kut kiern

Bdne i kopotliwe rozpoznania

W idmo punkcji ldwiowej

Uczucie jak w chorobie Alzheimera

Wiadomo ju w iele,ale ciglezbytmao

Przetrwae dolegliwoci (pna manifestacja)

Przetrwae dolegliwoci (pna manifestacja)

Ble staww,. zapalenia staww