Foresight W Przedsiębiorstwach. Nauka - Technologia - Wdrożenie.

Foresight w przedsibiorstwach
Nauka technologia wdroenie
Instytut Zachodni
recenzent: prof. dr hab. in. Leszek Woniak
Projekt okadki: Mikoaj Musielak Redakcja: Anna Murawska Witold Nowak Hanna Ranek Romualda Zwierzycka
Publikacja zostaa opracowana w ramach projektu B+R dla Wielkopolski nr POKL.08.02.01-30-009/11 wspnansowanego z Europejskiego Funduszu Spoecznego
by Instytut Zachodni, Pozna 2012 ISBN 978-83-61736-37-0
instytut zachodni 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91 faks 61 852 49 05 druk i oprawa: Agencja Reklamowa Maciaszczyk, ul. azienna 4, 61-857 Pozna
Spis treci
Informacja oprojekcie Wprowadzenie
tomasz a. pawowski Perspektywy rozwoju rm z brany zabezpiecze, scenariusze zmian mateusz hmmerling, damian franczak Scenariusze rozwoju i badania hydrauliczne przepawek dla ryb anna domagaa Efektywno samochodw osobowych oraz perspektywy rozwoju sprzeday pojazdw o alternatywnych jednostkach napdowych robert mazur, jacek dach Opracowanie scenariuszy rozwoju rmy Dr.Biotec na rynku energii odnawialnych maciej pawlak, krzysztof pilarski Perspektywy rozwoju gospodarki osadowej dla przydomowych oczyszczalni ciekw wojciech fliegner Systemy Business Intelligence w zarzdzaniu procesami biznesowymi katarzyna od-kunia Szanse i zagroenia dla rozwoju mikroi miniprzedsibiorstw brany IT w Wielkopolsce na podstawie metodyki foresight jakub jasiukiewicz Perspektywy zastosowa technologii wideo w realizacji widowisk artystycznych i rozrywkowych
/ 7 / 9
/ 15
/ 33
/ 45
/ 61
/ 79
/ 95
/ 111
/ 123
Spis treci
agnieszka piotrowska-cyplik Perspektywy rozwoju rynku produkcji biopreparatw do procesw biodegradacyjnych krzysztof sieczkarek Kompatybilno elektromagnetyczna perspektywy zmian na pocztku XXI wieku alfred baszczyk Kluczowe czynniki ksztatujce innowacje nanotechnologiczne w dziedzinie materiaw cementowych monika jadewska Perspektywiczne kierunki rozwoju w budownictwie mieszkaniowym pawe cyplik Azotany w wodzie pitnej: metody ich usuwania, perspektywy rozwoju inga klimczak Perspektywy rozwoju maych rm z brany sokowniczej lidia ludwiczak-niewiadomska Moliwoci aplikacji metody cyfrowej analizy obrazu do bada wytrzymaociowych w wybranym sektorze brany meblarskiej. Identykacja kluczowych czynnikw i tendencji rozwojowych analizowanego przedsibiorstwa w aspekcie bada foresightowych anna scheibe Foresight korporacyjny na przykadzie rmy sektora IT jakub kowalczyk Perspektywy rozwoju metod kontroli pocze klejowych radosaw dbrowicz Alternatywne kierunki rozwoju i wykorzystania dostpnych zasobw biomasy w przedsibiorstwach rolnych na przykadzie dziaalnoci Paacu Baborwko joanna lewandowska Moliwoci zmian usug operatora logistycznego na przykadzie spedycji drogowej
/ 137
/ 149
/ 163
/ 175
/ 187
/ 199
/ 215
/ 227
/ 241
/ 253
/ 265
Informacja oprojekcie
Zasadniczym celem projektu B+R dla Wielkopolski jest rozwijanie kompetencji uczestnikw pracownikw naukowych inaukowo-dydaktycznych wielkopolskich jednostek naukowych iuczelni wzakresie zarzdzania badaniami naukowymi oraz podnoszenie ich kwalikacji niezbdnych do tworzenia warunkw umoliwiajcych transfer wynikw prac badawczych do przedsibiorstw zterenu wojewdztwa wielkopolskiego. Osignicie tych efektw byo moliwe dziki przeprowadzeniu cyklu szkole, warsztatw istay badawczych wprzedsibiorstwach, ktre zostay zrealizowane wpierwszych trzech kwartaach 2012 r. Ponadto dla dostosowania stay pracownikw naukowych inaukowo-dydaktycznych do specyki sektora przedsibiorstw na wstpnym etapie przedsiwzicia przeprowadzono badanie potrzeb wielkopolskich przedsibiorcw wzakresie wsppracy ze sfer B+R. Na podstawie uzyskanych wynikw przygotowano raport zawierajcy rekomendacje stanowice punkt wyjcia do przeprowadzenia wspomnianych stay organizowanych wramach projektu. Realizacja gwnego celu przedsiwzicia przysuy si do podniesienia konkurencyjnoci sektora nauki iprzedsibiorstw, efektywnoci bada oraz wrezultacie do wzrostu innowacyjnoci gospodarki wielkopolskiej. Jednoczenie istotn rol, jak spenia projekt B+R dla Wielkopolski, jest zapewnienie warunkw do lepszego poznania si osb zotoczenia nauki ibiznesu. Temu celowi oraz promowaniu idei transferu wiedzy ibada do przedsibiorstw powicono konferencj podsumowujc projekt, organizowan dla przedstawicieli wiata nauki ibiznesu zterenu Wielkopolski. Celom promocyjnym podporzdkowano rwnie spotkania odbywajce si wjednostkach
O projekcie
macierzystych uczestnikw projektu, majce na celu przedstawienie wynikw ich indywidualnych przedsiwzi badawczych przeprowadzonych wtrakcie stay wprzedsibiorstwach. Projekt B+R dla Wielkopolski jest wspnansowany ze rodkw Unii Europejskiej zProgramu Operacyjnego Kapita Ludzki zPriorytetu viii. Regionalne kadry gospodarki, Dziaanie 8.2. Transfer wiedzy, Poddziaanie 8.2.1: Wsparcie dla wsppracy sfery nauki iprzedsibiorstw. Liderem projektu jest Instytut Zachodni wPoznaniu, realizujcy przedsiwzicie przy wsppracy zWielkopolskim Zwizkiem Pracodawcw Prywatnych im. Cyryla Ratajskiego Partnerem Projektu.
Wprowadzenie
Od czasw rewolucji przemysowej iwskutek dynamicznego rozwoju wielkoseryjnej produkcji, przedsibiorstwa coraz intensywniej konkuruj na rynku. Rosnce trudnoci ze zbytem produkowanych dbr powoduj coraz wiksze zainteresowanie dziaalnoci wasnych dziaw odpowiedzialnych za produkcj, sprzeda ipromocj. Zainteresowanie to wdalszej perspektywie implikuje konieczno ustawicznej analizy pojawiajcych si zmian na rynku. Przeobraenia takie obecne s rwnie wsferze technologicznej. Istot prowadzonych bada technicznych, ktrym najczciej towarzysz ograniczenia budetowe, jest ich kosztochonno. Ztego powodu nakady rzdw iagencji odpowiedzialnych za rozwj bada wymagaj selekcji strumieni nansowania itym samym rezygnacji zniektrych kierunkw czy tematw bada. Wmyl tego od lat 50. xx w. na wiecie zaczto prowadzi dziaania majce na celu prognozowanie technologiczne, ktrego atrybutem byo oparcie si na dwch gwnych kryteriach: wykonalnoci poszukiwanej technologii lub produktu oraz zwizanej ztym kosztochonnoci. Tego typu analizy cechowa silny nacisk na kwestie technologiczne zniemal cakowitym pominiciem aspektw spoecznych czy rynkowych. Wowym czasie byo to zarwno zrozumiae, jak iuzasadnione zuwagi na ogromne moliwoci wszechstronnego rozwoju technologii wjednostkach naukowych. Najwiksze zmiany wfunkcjonowaniu przedsibiorstw spowodowa jednak kryzys energetyczny lat 70. xx w. Oile mae irednie rmy nie byy wstanie skutecznie walczy zjego konsekwencjami (poniewa albo upaday, albo poddaway si nowym warunkom), otyle due rmy imidzynarodowe koncerny wycigny szybko stosowne wnioski. Wcigu kilku lat due rmy zbran pali-
10
Wprowadzenie
wowej, chemicznej czy motoryzacyjnej podjy dziaania zwizane zodejciem od klasycznego prognozowania opartego na ekstrapolacji trendw otaczajcych ich zjawisk, askupieniem uwagi na czynnikach izjawiskach nieprzewidywalnych, ale mogcych mie ogromne znaczenie dla funkcjonowania rmy. Wtym samym czasie rozpoczte zostay pierwsze badania delckie zmierzajce do wsparcia wadz rzdowych (m.in. agencji rzdowych odpowiedzialnych za nansowanie nauki) wselektywnym nansowaniu kluczowych kierunkw badawczych. Okres przeomu wiekw, tj. lata 90. xx w. oraz pierwsza dekada xxi w., to dynamiczny rozwj procesu okrelanego jako foresight. Wywodzcy si ztrzech rde, tj. planowania strategicznego, bada nad przyszoci oraz tworzenia polityki rozwoju (sektora lub brany), jest on czsto utosamiany zprognozowaniem lub przewidywaniem. Zastpowanie terminu foresight innymi pojciami nie oddaje jego faktycznego znaczenia dla bran czy przedsibiorstw, zuwagi na nieco inny charakter znaczenia. Czsto przytaczane przez osoby nie znajce danej tematyki stwierdzenia, e jest to wrbiarstwo lub futurologia, cakowicie znieksztaca obraz tego rodzaju przedsiwzi iprbuje zdeprecjonowa zgromadzon wiedz pochodzc wwielu sytuacjach od znakomitych znawcw danego tematu iwieloletnich specjalistw. Gdyby doszukiwa si cech wyrniajcych foresight od innych przedsiwzi ocharakterze strategicznym czy prognostycznym, to wliteraturze znale mona liczne jego aspekty czy atrybuty. Wkontekcie przedstawionej Czytelnikowi niniejszej monograi warto zwrci uwag na wany element tego procesu, jakim jest jego zakoczenie implementacj. Jest to szalenie wane, poniewa bez biecych dziaa wdraajcych wyniki foresightu, staje si on jedynie prognoz tak jak realizoway polskie izagraniczne jednostki naukowe od wielu ju dziesitek lat. To co ma midzy innymi odrnia foresight od dotychczasowych dziaa opodobnym charakterze, jest dziaanie (jako angielskie sowo action). Dziaanie oparte na wczeniu osb ipodmiotw odpowiedzialnych za wprowadzenie wycie zmian ksztatujcych now przyszo. Foresight nie przewiduje przyszoci foresight pomaga ksztatowa przyszo! Chcemy ksztatowa przyszo, poniewa nie chcemy by ju biernymi iobojtnymi uczestnikami ycia publicznego czy biznesowego widzimy potencja zmian, jakie mog zosta wpro-
Wprowadzenie
11
wadzone wkontekcie wyzwa zwizanych zszansami izagroeniami istniejcymi lub pojawiajcymi si wotoczeniu. Przed bardzo ambitnym, ale jednoczenie budujcym zadaniem stanli autorzy poszczeglnych rozdziaw niniejszej monograi. Jako specjalici, nierzadko zkilkunastoletnim dowiadczeniem wswojej dziedzinie, realizujc swoje badania wobszarze ich interesujcym, wzbogacili je owymiar foresightu. Dziki realizacji tych projektw wotoczeniu rmy ich wyniki bd wrnorodny sposb implementowane od inicjatywy zgoszenia patentowego na innowacyjny produkt wychodzcy naprzeciw przyszym potrzebom, po operacyjne decyzje pracownikw rm, do uwzgldnienia wynikw wdziaaniach marketingowych iprodukcyjnych. Naley take wtym miejscu podkreli przede wszystkim trud, jakiego podjli si autorzy poszczeglnych rozdziaw niemal adna ztych osb nie uczestniczya dotychczas wadnym projekcie foresightu regionalnego lub branowego, ajedynie na podstawie zebranej wiedzy ze szkole iudziau wkonsultacjach zzakresu foresightu przygotoway one opracowania wychodzce poza status quo wprzedmiotowym badaniu. Autorzy przedoyli do publikacji prace owysokim walorze poznawczym iwysokim poziomie naukowym wswoich dziedzinach, natomiast co jeszcze raz naley podkreli s to niejako pilotaowe analizy wwymiarze foresightowym wtak szerokim spektrum dziedzin. Przyjta wpublikacji perspektywa czasowa analiz najczciej wynosia od piciu do dziesiciu lat. Prezentowana Czytelnikowi monograa ma charakter unikatowy zdwch powodw. Po pierwsze, prezentuje wyniki bada powicone szerokiemu spektrum istniejcych bran, dziedzin lub technologii poszerzonych ostudia ocharakterze perspektywicznym. Po drugie, co jest warte szczeglnego podkrelenia, prezentowane wyniki bada zostay uzyskane na podstawie przeprowadzonych stay wposzczeglnych rmach realizujc aktualny trend zacieniania wsppracy nauki zgospodark, ajednoczenie transfer know-how zjednostek badawczych do rm (ale take wdrug stron) wzakresie bada przedmiotowych, atake zasadnoci ikoniecznoci bada foresightowych wprzedsibiorstwach. Monograa skada si zdziewitnastu rozdziaw. Pierwsze rozdziay monograi prezentuj wyniki bada wykorzystujce metod
12
Wprowadzenie
scenariuszow. Jej zastosowanie pozwolio Autorom rnicowa przebieg potencjalnych zdarze wdanej brany lub przedsibiorstwie woparciu oprzyjte kluczowe czynniki. Dalsza cze monograi to rozdziay prezentujce wyniki bada przeprowadzone zzastosowaniem rnych innych zestaww metod foresightowych. Znalazy si wtej czci rozdziay przygotowane zwykorzystaniem takich metod, jak m.in. klasyczny swot, identykacja ianaliza czynnikw wiodcych, wywiady czy panele eksperckie. Na uwag zasuguje bardzo due zrnicowanie tematyczne opracowania. Rozpoczyna je rozdzia powicony badaniu rynku systemw zabezpiecze antykradzieowych przeznaczonych gwnie do ochrony obiektw przemysowych, ale take sucych zabezpieczeniu przed kradzieami przez nieuczciwych klientw, jak rwnie pracownikw. Wdrugim rozdziale zaprezentowana zostaa analiza obecnych iprzyszych uwarunkowa ekonomicznych, spoecznych oraz prawnych zwizanych zbudownictwem wodnym ze szczeglnym uwzgldnieniem przepawek dla ryb. Wbadaniach wykorzystano specjalistyczne oprogramowanie komputerowe suce do modelowania hydraulicznego przepyww wody wrzekach. Trzeci rozdzia dotyczy bada prowadzonych na rynku motoryzacyjnym autorka tego rozdziau skonstruowaa rankingi samochodw osobowych, opierajc si na prolach klientw, anastpnie podja prb okrelenia perspektyw rozwoju sprzeday pojazdw oalternatywnych jednostkach napdowych. Wokreleniu tych perspektyw wykorzystaa wiedz pochodzc zistniejcych ju opracowa, ale take wyniki panelu eksperckiego, bada ankietowych oraz analizy steepvl. Dalsze rozdziay dotyczyy tendencji ikierunkw rozwoju rynku bioenergii wPolsce oraz, wnastpnym rozdziale, uwarunkowa rozwoju gospodarki osadowej dla przydomowych oczyszczalni ciekw. Wpracy przedstawiono rwnie interesujce wyniki bada dotyczce wykorzystania wzarzdzaniu procesami biznesowymi systemw Business Process Intelligence iich potencjalnych kierunkw zmian oraz zjawisk je determinujcych. Rynek usug teleinformatycznych, dotyczcy szczeglnie mikroprzedsibiorstw oferujcych tego rodzaju usugi, jak rwnie zasadnicze tendencje ksztatujce rednioterminow przyszo tego rynku przedstawiono wnastpnym rozdziale. Ciekawe spojrzenie na tzw. przemys
Wprowadzenie
13
kreatywny wwietle obecnych iprzyszych moliwoci wykorzystania wnim nowych technologii przynosi kolejny rozdzia. Nastpne rozdziay to prezentacja bada przedmiotowych wzakresie warunkw rozwoju innowacyjnych preparatw bakteryjno-enzymatycznych do biodegradacji, tendencji zmian wzakresie wymaga technicznych kompatybilnoci elektromagnetycznej urzdze elektronicznych czy kierunkw rozwoju materiaw cementowych wykazujcych zdolno redukcji zanieczyszcze zawartych wpowietrzu oraz posiadajcych waciwoci samoczyszczce (przeprowadzone badania miay take charakter wdroeniowy nowych rozwiza). Sektor budowlany ikierunki rozwoju rmy developerskiej byy przedmiotem kolejnego rozdziau. Po nim przytoczone zostay wyniki bada dotyczce metod zyczno-chemicznych ibiologicznych wykorzystywanych do usuwania azotanw wrodowisku naturalnym (ktre wywieraj niekorzystny wpyw na zdrowie czowieka). Brane poddane analizom foresightowym wdalszych rozdziaach, wszczeglnoci rmy dziaajce na tych rynkach, sprowadzay si do brany produkcyjnej mtnych sokw toczonych, brany meblarskiej (ze szczeglnym zwrceniem uwagi na moliwoci zastosowania wprzyszoci cyfrowej analizy obrazu do okrelania jakoci wykorzystywanych materiaw iakcesoriw meblowych) oraz rm sektora informatycznego. Rozdziaem integrujcym aspekt rozwoju technologii, foresight oraz wdroenia zaawansowanych rozwiza jest kolejna cz pracy powicona poczeniom klejowym wszczeglnoci wbrany motoryzacyjnej. Monogra kocz dwa wartociowe poznawczo rozdziay dotyczce, wpierwszym przypadku, przyszych zmian wzapotrzebowaniu na biomas sta pochodzenia rolniczego ilenego jako rda energii odnawialnej wPolsce oraz, wdrugim przypadku, perspektyw rozwoju dziau spedycji drogowej operatora logistycznego woparciu odane badanej rmy. Prezentowane powyej tematy wposzczeglnych rozdziaach potwierdzaj szerokie spektrum analiz i, miejmy nadziej, bd stanowi inspiracj dla innych zespow badawczych wkraju do implementacji wplanowanych badaniach rwnie elementw foresightu.
Redaktorzy
T O M A S Z A N D R Z E J PAW O W S K I
Instytut Dendrologii Polskiej Akademii Nauk wKrniku tapawlow@man.poznan.pl
Perspektywy rozwoju rm zbrany zabezpiecze, scenariusze zmian

sowa kluczowe: foresight korporacyjny, nadzr elektroniczny, scenariusz, systemy antykradzieowe, trendy streszczenie: Wartykule przedstawiono zastosowanie analizy typu foresight wprojekcie, wramach ktrego zbadano rynek brany systemw zabezpiecze antykradzieowych. Desk research (badania danych zastanych), indywidualne wywiady pogbione, analiza swot imetoda scenariuszowa zostay uyte wposzczeglnych fazach projektu. Opracowano scenariusze rozwoju brany: optymistyczny, pesymistyczny oraz najbardziej prawdopodobny. Zasugerowano kilka wnioskw dotyczcych ksztatowania si makrootoczenia obszary szans izagroe.
Development prospects for the companies from security industry, changes scenarios
keywords: corporate foresight, electronic surveillance, scenario, anti-theft systems, trends abstract: e article describes the use of aforesight analysis to the project, which investigated the anti-the systems market. Desk research, individual in-depth interviews, swot analysis and the scenario method has been used in dierent phases of the project. e author developed the changes scenarios for the branch: optimistic, pessimistic and most likely one. He also suggested anumber of proposals regarding the formation of macro-environment areas of opportunities and threats.
Foresight w przedsibiorstwach. Nauka technologia wdroenie Krzysztof Borodako, Micha Nowosielski (red.) Instytut Zachodni, Pozna 2012 by Instytut Zachodni, Pozna 2012
16
Tomasz A. Pawowski WPROWADZENIE
Wcigu ostatnich kilkudziesiciu lat wiedza na temat analiz typu foresight bardzo si rozwina ijest wykorzystywana wwielu dziedzinach ekonomii ipolityki. Wlatach 60. rozpoczto badania na poziomie programw narodowych ( om 2010). Koncentroway sie one na identykowaniu przyszych technologii, ktre bd miay najwikszy udzia wgenerowaniu rozwoju ekonomicznego ispoecznego pastwa. Foresight korporacyjny zosta opracowany wcelu uatwienia podejmowania najlepszych decyzji dugoterminowych (Duin, Hartigh 2009; Burt, Heijden 2008), wsparcia aktywnoci innowacyjnej (Amanatidou, Guy 2008) istrategicznego planowania poprzez identykacj alternatywnych drg rozwoju (Nu 2007) dla powstajcych technologii (Vecchiato, Roveda 2010), trendw ikreowania przyszych scenariuszy (Ofek, Wathieu 2010). Wwyniku tych bada ipraktycznych zastosowa rozwino si wiele metod, ktre mona uy wcelu rozwizania konkretnych problemw wzarzdzaniu. Mimo to cigle istnieje zapotrzebowanie na rozwj technik bada strategicznych typu foresight wkompleksowym planowaniu wzwizku zmoliwoci ich zastosowania wnowych obszarach biznesowych (Rohrbeck, Gemnden 2011, Ru 2006). Punktem wyjcia niniejszych bada byo oczekiwanie, e metody prognozowania strategicznego mog przyczyni si do zmniejszenia niepewnoci ipomc wdecyzjach. Spodziewano si, e strategiczny foresight, integracja analizy trendw zewntrznych zanaliz sytuacji itrendw wewntrznych uatwi proces formowania strategii (Rohrbeck 2010), wspomoe podejmowanie strategicznych decyzji (Mayor, Asch 2001) oraz planowanie innowacji (Amanatidou, Guy 2008). Na podstawie strategicznych metod prognozowania typu foresight stworzono zintegrowan metodologi, ktrej celem jest wspieranie rozwoju wrnych dziedzinach biznesu (Lisiski 2004). Wtym artykule przedstawione zostao zastosowanie metodologii wramach projektu, ktry mia zbada rynek iperspektywy jego rozwoju dla systemw zabezpiecze antykradzieowych. Jest to potencjalnie duy rynek, ktrego odbiorcy wymagaj wysokiej jakoci usug. Wci zmieniajca si rzeczywisto gospodarcza poprzez narastajc kradzie towarw przez
Firmy brany zabezpiecze
17
nieuczciwych klientw czy nierzadko pracownikw moe skutkowa utrat znacznych dochodw. Moe to doprowadzi do zachwiania rwnowagi rmy. Bez systemw zabezpieczajcych trudno wyobrazi sobie rozwj iskuteczno dziaa wbiznesie. Wzrealizowanym wsplnie projekcie wykorzystano dowiadczenia dwch partnerw, jednego ze rodowiska akademickiego, adrugiego ze rodowiska biznesu zabezpiecze wcelu przeprowadzenia bada.
STUDIA LITERATUROWE ZZAKRESU ANALIZ
Wponiszym przegldzie literatury przedstawiono wykorzystanie strategicznego planowania wrnych obszarach biznesu, ktre moe stanowi narzdzie pomocne przy podejmowaniu decyzji na przyszo. Analiza rynku obejmuje analiz warunkw rodowiskowych (politycznych, prawnych isocjologicznych itd.), identykacji rynku, technologii itrendw, atake analiz rozwoju ewentualnych przyszych konguracji rynku (Heger, Rohrbeck 2012). Rynek strategicznego foresightu wrodowisku korporacyjnym ma na celu zmniejszenie domeny nieznanego ipomaga okreli niepewno wprocesie podejmowania decyzji (Gordon, Glenn 2005). Czasami strategiczny foresight jest nawet postrzegany jako proces uczenia si, przez ktry odkrywana itworzona jest przyszo (Ratclie 2004). Najpopularniejsz metod foresightu strategicznego jest analiza scenariuszy. Wykazano, e umoliwia ona utworzenie takiej struktury, ktra pozwala menederom bra pod uwag wiksz liczby argumentw izrozumie systemowy charakter decyzji (Burt 2007). Wtym samym czasie moe by wykorzystana jako platforma do zapewnienia odpowiedniego udziau zainteresowanych stron idecydentw (Godet, Roubelat 1997), atake moe mie wpyw na postrzeganie jakoci podejmowanych strategicznych decyzji (Chermack, Merve 2007). Wpraktyce mona oczekiwa, e odpowiednio metody musz by wybrane (Rohrbeck 2010) idopasowane do zada (Vecchiato, Roved 2010). Oczekuje si, e metody strategiczne typu foresight bd pomocne rmie wrozpoznaniu swego rodowiska (Pa on 2005) ipodejmowaniu strategicznych decyzji bardziej odpornych na przysze zmiany poprzez integracj przyszych, nagych, zaskakujcych iwstrzsajcych
18
Tomasz A. Pawowski
zdarze wanalizie (Mendonca iin. 2009). Firmy coraz czciej wykorzystuj metody foresightu strategicznego. Pojawiaj si sugestie, e dalsze badania s potrzebne, aby stwierdzi, wjaki sposb badania typu foresight strategiczny s wbudowywane wprocesy decyzyjne ijak warto generuj one dla rm (Mendonca, Sapio 2009). Badania dostarczaj pierwszych dowodw na wpyw dziaa foresightu strategicznego na podejmowane decyzje (Rohrbeck 2012). Ponadto badania wykazay, e niektre rmy polegaj na zoonych systemach foresightu strategicznego (Bruber, Venter 2006), aby zwikszy sw zdolno do innowacji (Rohrbeck, Gemunden 2011) iodporno na zewntrzne zmiany (zagroenia) (Lesca iCaron 1995). Na przykad niektre rmy korzystaj zsystemw oceny spjnoci przyszych trendw, strategii iportfolio produktw (Ba isella, Toni 2011). Na podstawie analiz typu foresight zamierzano stworzy caociowy obraz dziedziny biznesu, jakim jest brana zabezpiecze antykradzieowych, uwzgldniajc zalenoci midzy rnymi aspektami tej analizy. Brana zabezpiecze antykradzieowych opiera si gwnie na zabezpieczaniu placwek handlowych przed kradzieami przy wykorzystaniu bramek antykradzieowych. Wykorzystuje si wtych systemach systemy nadzoru elektronicznego (ang. Electronic Article Surveillance eas). Istnieje zasadniczo pi typw systemw, wykorzystujcych rne zjawiska zyczne: magnetyczne, akustomagnetyczne, radiowe, mikrofalowe oraz video (Herzer 2003).
METODYKA BADA
Wcelu uzyskania niezbdnych danych badaniem objto nastpujce grupy docelowe: pracownikw, wadze rmy, wsppracownikw iklientw. Zastosowano nastpujce metody itechniki gromadzenia danych (Grzelczak iin. 2011, Mroczek iin. 2011). Badania desk research (badania danych zastanych) to podstawowa technika badawcza, ktra zostaa wykorzystana wpocztkowej fazie realizacji projektu. Badania gabinetowe polegay na analizie oglnodostpnych danych statystycznych iinnych rde wiedzy. Badania desk research wykorzystyway nastpujce rda: statystyk publiczn, raporty ibadania, artykuy ipublikacje naukowe oraz literatur bran-
19
ow, dokumenty ocharakterze strategicznym iprogramowym na poziomie krajowym, regionalnym ilokalnym. Indywidualne wywiady pogbione (idi zang. Individual In-Depth Interview) s metod bada jakociowych, polegajc na szczegowej, wnikliwej rozmowie zinformatorem. Na potrzeby niniejszego badania przeprowadzono indywidualne wywiady pogbione zwacicielem, menederem oraz administracj. Wykorzystano nastpujce metody itechniki przetwarzania danych. Metody statystyczne narzdziem do wpisywania, porzdkowania iobrbki danych, by pakiet ms Excel. Wykorzystano metody statystyczne, ktre pozwoliy na wnikliw iwszechstronn analiz, auzyskane wyniki pozwoliy odpowiedzie na pytania badawcze. Wnioski zbada dokumentw zastanych oraz informacje pozyskane wskutek zastosowania innych metod badawczych posuyy do wykonania analizy swot, czyli analizy mocnych isabych stron oraz szans izagroe potencjau rmy. Analiza swot to narzdzie analityczne, ktre powinno by wykorzystane wcelu kategoryzacji istotnych czynnikw warunkujcych rozwj danego obszaru (Grundy, Brown 2004). Algorytm analizy swot pozwala uzyska wielopaszczyznow, dynamiczn diagnoz potencjau iuwarunkowa rozwoju badanej sfery. Analiza swot zostaa przeprowadzona m.in. na podstawie wynikw bada desk research iidi. Metoda scenariuszowa jest jedn zheurystycznych metod podejmowania decyzji (Duchot, Lubie 2000; Liss 2000; Mesjasz 2008). Opiera si na zaoeniu, e zdarze wprzyszoci nie da si przewidzie zca pewnoci, naley wic przewidzie iopracowa rne scenariusze rozwoju obecnej sytuacji. Dla kadego wariantu opracowywany jest sposb zachowania wprzypadku, gdyby okaza si prawdziwy. Wykorzystano t metod do zbudowania prawdopodobnych scenariuszy rozwoju brany zabezpiecze antykradzieowych. Dokonano identykacji otoczenia przedsibiorstwa: jakie czynniki zmakrootoczenia maj najsilniejszy wpyw na rm (polityczne, ekonomiczne, spoeczne, demograczne, technologiczne)? Jakie czynniki zotoczenia konkurencyjnego maj decydujcy wpyw na funkcjonowanie rmy (klienci, dostawcy, konkurenci, producenci wyrobw substytucyjnych)? Wkadej ze sfer
20
Tomasz A. Pawowski
okrelono czynniki, trendy, zjawiska, ktrych wystpienie wprzyszoci (whoryzoncie 5-letnim) bdzie miao istotne znaczenie. Dla kadej sfery wyznaczono kilka czynnikw. Oceny zjawisk dokonano wdwch wymiarach: siy wpywu danego procesu na przedsibiorstwo (wskali od -5 do +5, 0 nie ma wpywu) iprawdopodobiestwa wystpienia trzech charakterystycznych tendencji do zmian kadego procesu: wzrost, stabilizacja, regres (od 0 do 1, razem musi by 1 dla trzech tendencji). Przystpiono do tworzenia przykadowych scenariuszy. Wyodrbniono ioceniono czynniki wmakrootoczeniu, podzielone na poszczeglne sfery. Opracowano scenariusze na podstawie analizy tendencji wotoczeniu. Scenariusz optymistyczny stworzono, wybierajc wposzczeglnych sferach otoczenia ten trend, ktry ma najwikszy pozytywny wpyw na gospodark. Scenariusz pesymistyczny stworzono na podstawie tych procesw, ktre wywieraj najwikszy negatywny wpyw na funkcjonowanie rmy. Scenariusz najbardziej prawdopodobny powsta na podstawie trendw, ktre maj najwiksze prawdopodobiestwo wystpienia, niezalenie od potencjalnej siy negatywnego czy pozytywnego wpywu.
CHARAKTERYSTYKA PRZEDMIOTU BADA
Wpracach nad projektem zrealizowano klasyczny scenariusz dziaa ocharakterze foresight, przewidujc nastpujce etapy prac: analizy dotyczce stanu obecnego itendencji oraz opracowanie zaoe dotyczcych implementacji (scenariusze). Prace nad projektem prowadzono zwykorzystaniem metod foresightu, ktrych istot jest proces aktywnego, zbiorowego kreowania przyszoci opartego na oczekiwaniach lub przewidywaniach rnych zainteresowanych stron (Borodako 2009, Coyle 2004). Istotne s alternatywne wizje rozwoju oraz zapobiegliwe przygotowania na ewentualne zdarzenia lub potrzeby wprzyszoci. Wbadaniach typu foresight preferuje si podejcie zorientowane na przyszo, okrelajce priorytety dziaa dla decydentw. Istotne jest rozpoznawanie elementw sprawczych irozwaania nad ich si, kierunkiem oraz okresem oddziaywania, atake przewidywanie przyszych problemw, wskazywanie barier iprzezorne przygotowywanie metod postpowania
21
znimi wzwizku zrealizacj wsplnej koncepcji rozwoju. Percepcja przyszoci przyjmujca zwykle wbadaniach foresight posta scenariuszy bazuje wic na diagnozie stanu istniejcego iocenie potencjau rozwojowego, na zidentykowanych tendencjach zmian spoeczno-ekonomicznych oraz systemowych, atake na prbie identykowania mechanizmw uruchamianych decyzjami rnych grup interesw. Dlatego te wbadaniach na rzecz projektu podjto najpierw prb identykacji ianalizy sytuacji rmy. Zaoenia swot (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) byy inspirowane koncepcj analizy pola si, opracowan przez K. Lewina wlatach 50. xx w. swot suy zarwno do analizy zewntrznego rodowiska organizacji, to jest jej otoczenia dalszego (makro-otoczenia) ibliszego (konkurencyjnego), jak ido analizy jej potencjau, awrezultacie do okrelenia strategii organizacji. Istot analizy swot jest identykacja szans izagroe pojawiajcych si wotoczeniu oraz silnych isabych stron zwizanych zpotencjaem organizacji, po to, aby poszukiwa synergii pomidzy elementami otoczenia oraz potencjau. Rozwj rm zbrany zabezpiecze napotyka wiele ogranicze. Konieczne stao si wic wykonanie bada, ktrych celem byo najdokadniejsze zinwentaryzowanie zasobw oraz potencjau rmy. Zaplanowano okrelenie dowiadczenia, aktywnoci ipotencjau kadrowego rmy, zakresu wiadczonych oraz moliwych do wiadczenia usug. Na podstawie zdiagnozowanej sytuacji zamierzano stworzy rekomendacje rozwoju iscenariusze rozwoju rmy. Celem byo te zdiagnozowanie barier ograniczajcych rozwj rmy oraz okrelenie oczekiwa pracownikw rmy, szefostwa (wsparcie pastwa iinnych instytucji np. bankw). Przeprowadzono analiz sytuacji rmy (nazwa zostaa ukryta ze wzgldu na moliwo identykacji) oraz jej specyki. Firma jest jednoosobowa, posiada jednego waciciela (osoba zyczna), dziaa woparciu owpis do ewidencji dziaalnoci gospodarczej. Zostaa zaoona dwa lata temu, w2010 r. Firma zatrudnia dwch pracownikw na umow oprac. Jedna osoba jest odpowiedzialna za ksigowo ikadry, adruga za marketing, nadzr ikontrol techniczn, zamwienia isprzeda towarw iusug, sporzdzanie ofert. Wdziaalnoci rma wykorzystuje rmy podwykonawcze zajmujce si instalacj iserwisem. Firma
22
Tomasz A. Pawowski
zajmuje si handlem systemami antykradzieowymi orazakcesoriami iusugami wzakresie montau tych systemw oraz serwisowania. Dziaalno prowadzi na obszarze caej Polski. Dostawcami sprztu s rmy zagraniczne, zHolandii iCzech. Odbiorcami s podmioty krajowe. Firma dziaa do krtko, ale zmiesica na miesic umacnia swoj pozycj na rynku polskim. Bierze udzia rwnie wprzetargach wramach zamwie publicznych. Analiza pozycji rmy na rynku oraz przedsibiorstw konkurencyjnych lub stanowicych wany punkt odniesienia (na poziomie krajowym) pokazaa, e badana rma zajmuje wrd prowadzcych podobn dziaalno pozycj wpoowie stawki. Konkurencja to: Checkpoint (siedziba wPoznaniu) instalujca systemy radiowe ielektromagnetyczne, Agis (Warszawa) instalujca systemy akustomagnetyczne, Nova (Pozna) instalujca systemy radiowe iakustomagnetyczne, Shopguard (Warszawa) instalujca systemy radiowe iakustomagnetyczne, Optiguard (Toru) instalujca systemy radiowe, Meco (Krakw) instalujca systemy radiowe oraz jk System (Olenica) instalujca systemy elektromagnetyczne. Firma oferuje przede wszystkim bramki antykradzieowe radiowe, elektromagnetyczne, akustomagnetyczne, atake akcesoria do bramek antykradzieowych. Oferuje rwnie systemy alarmowe, monitoringu, naganiania, detektory metalu, liczniki klientw oraz systemy wizualizacji transakcji kasowych. Systemy antykradzieowe s wykorzystywane gwnie whandlu. Na rynku zabezpiecze antykradzieowych systemy radiowe s wykorzystywane zasadniczo wbrany odzieowej, systemy akustomagnetyczne wbrany spoywczej iaptekach, natomiast systemy elektromagnetyczne wochronie ksigozbiorw. Mocne strony rmy to wiedza techniczna iekonomiczna (pracownicy po politechnice iuniwersytecie ekonomicznym), dowiadczony zesp wsppracownikw (wieloletnie dowiadczenie wbrany), sprawnie iszybko dziaajcy serwis wrazie awarii (elastyczno). Bariery rozwoju (zagroenia) rmy s gwnie ekonomiczne, np. wysoko kursw walut, wzrost inacji oraz nieterminowo rozlicze nansowych. Ewentualne zagroenia moe nie rwnie brak pynnoci nansowej, awaryjno systemw oraz niezadowolenie klientw (sabe strony). Oczekiwania klientw dotycz przede wszystkim bezawaryjnoci
23
systemw, wyeliminowania kradziey iewentualnych wama. Cele dziaania rmy zostay zdeniowane jako przede wszystkim zdobywanie nowych klientw, ekspansja na rynki Europy Zachodniej (gwnie Niemcy) iWschodniej (Ukraina). Ta strategia jest szans rozwoju rmy. Wsppraca midzy rmami zbrany zabezpiecze wypada raczej sabo iogranicza si gwnie do sprzeday wasnych towarw.
WYNIKI BADA
Przedstawione wniniejszym rozdziale scenariusze s efektem analizy tendencji wotoczeniu oraz wewntrz rmy, opracowanych wodniesieniu do poszczeglnych pl badawczych wyznaczonych zakresem bada. Scenariusze opracowano na 5 lat (wykres 1). Scenariusz optymistyczny (pozytywny) Wperspektywie 2017 r. wbrany zabezpiecze nastpi najbardziej dynamiczne zmiany wsferze technologicznej (tabela 1). Przede wszystkim skrcenie cyklu ycia technologii oraz wzrost jakoci zaplecza naukowo-badawczego bd peni wan rol wrozwoju brany. Pojawi si nowe technologie. Nastpi transformacja wiedzy do wsppracujcych podmiotw, co polepszy obsug klientw. Jako przesank optymizmu przyjto popraw sytuacji wsferze ekonomicznej (zmniejszenie restrykcyjnoci systemu podatkowego imanipulacji wartoci zotego) oraz spoecznej (wzrost zamonoci spoeczestwa). Wsferze regulacyjno-prawnej liczy si na wzrost zakresu zamwie publicznych. T sfer uwaa si za najbardziej ustabilizowan. Scenariusz pesymistyczny (negatywny) Wperspektywie 2017 r. wbrany zabezpiecze wystpowa bd due trudnoci wsferze ekonomicznej (tabela 2). Nastpi wzrost restrykcyjnoci systemu podatkowego iwzrost manipulacji wartoci zotego. Spowoduje to niepewno wrozwoju brany. Nao si na to trudnoci wsferze spoecznej. Szczeglnie spadek zamonoci spoeczestwa moe negatywnie wpyn na powstawanie nowych sklepw ico za tym idzie ich zapotrzebowanie na systemy zabezpiecze. Rwnie sfera regulacyjno-prawna moe ulec negatywnym regulacjom,
24
Tomasz A. Pawowski
co wywoa spadek udziau sektora publicznego wzakresie zamwie publicznych. Najmniej negatywne skutki bd dotyczyy sfery technologicznej. Nastpi spadek skracania cykli ycia technologii oraz spadek tempa zmian wprocesach produkcyjnych. Spowoduje to zastj wrozwijaniu nowych technologii oraz obnienie oferty dla klientw. Efektem tych wszystkich trendw bdzie oglny spadek przedsibiorczoci spowodowanym niechci do podejmowania ryzykownych decyzji. Scenariusz prawdopodobny (umiarkowanego rozwoju) Wperspektywie 2017 r. wbrany zabezpiecze nastpi umiarkowany rozwj (tabela 3). Szczeglnie sprzyjajcym dla rmy obszarem jest sfera technologiczna, gdzie przewaaj szanse. Znaczn rol bd miay wzrost skracania cykli ycia technologii oraz wzrost zaplecza naukowo-badawczego. Rwnie sprzyjajce bd szanse, jak daj: sfera spoeczna, gwnie wzrost zamonoci spoeczestwa, wzrost wpywu mody na jako ycia oraz wzrost iloci czasu wolnego. Prawdopodobnie sfera regulacyjno-prawna te bdzie ewoluowa wkierunku zmian pozytywnych dla rozwoju brany. Zamwienia sektora publicznego stan si szans dla rmy. Niesprzyjajcym dla rmy obszarem bdzie sfera ekonomiczna, gdzie wscenariuszu przewaaj zagroenia. Wzrost restrykcyjnoci systemu podatkowego oraz wzrost manipulacji wartoci zotego moe negatywnie odbi si na rozwoju rmy.
Tabela 1. Scenariusz optymistyczny
Czynniki/trendy wotoczeniu 1 Sfera ekonomiczna Spadek inacji Spadek oprocentowania kredytw Zmniejszenie restrykcyjnoci systemu podatkowego Rozszerzenie zakresu ochronny polityki celnej Zmniejszenie restrykcyjnoci polityki monetarnej Zmniejszenie manipulacji wartoci zotego rednia sia wpywu +3 +3 +5 +2 +4 +5 +3,67 Sia wpywu 2

Czynniki/trendy wotoczeniu Sfera technologiczna Wzrost niecigoci zmian technologicznych Wzrost skracania cykli ycia technologii Wzrost znaczenia substytucyjnych technologii Wolniejsze tempo zmian wprocesach produkcyjnych Wzrost jakoci zaplecza naukowo-badawczego rednia sia wpywu Sfera spoeczna Wzrost wpywu mody na now jako ycia Wzrost iloci czasu wolnego Spadek bezrobocia Wzrost zamonoci spoeczestwa Spadek nacisku na ochron rodowiska rednia sia wpywu Sfera regulacyjno-prawna Ograniczenie zakresu regulacji UE Wzrost udziau sektora publicznego Wzrost zakresu zamwie publicznych rednia sia wpywu rdo: Opracowanie wasne na podstawie Gierszewska (2003). +1 +3 +3 +2,33 +4 +4 +2 +5 +2 +3,40 +3 +5 +3 +3 +5 +3,80 Sia wpywu
25
Tabela 2. Scenariusz pesymistyczny

Czynniki/trendy wotoczeniu 1 Sfera ekonomiczna Wzrost inacji Wzrost oprocentowania kredytw Wzrost restrykcyjnoci systemu podatkowego Spadek zakresu ochronny polityki celnej Wzrost restrykcyjnoci polityki monetarnej Wzrost manipulacji wartoci zotego rednia sia wpywu -3 -3 -5 -2 -3 -5 -3,50 Sia wpywu 2
26
Tomasz A. Pawowski
Czynniki/trendy wotoczeniu Sfera technologiczna Spadek niecigoci zmian technologicznych Spadek skracania cykli ycia technologii Spadek znaczenia substytucyjnych technologii Szybsze tempo zmian wprocesach produkcyjnych Spadek jakoci zaplecza naukowo-badawczego rednia sia wpywu Sfera spoeczna Spadek wpywu mody na now jako ycia Spadek iloci czasu wolnego Wzrost bezrobocia Spadek zamonoci spoeczestwa Wzrost nacisku na ochron rodowiska rednia sia wpywu Sfera regulacyjno-prawna Wzrost zakresu regulacji UE Spadek udziau sektora publicznego Spadek zakresu zamwie publicznych rednia sia wpywu rdo: Opracowanie wasne na podstawie Gierszewska (2003). -1 -4 -4 -3,00 -3 -4 -1 -5 -2 -3,00 -2 -4 -2 -4 -2 -2,80 Sia wpywu
Tabela 3. Scenariusz najbardziej prawdopodobny

Czynniki/trendy wotoczeniu 1 Prawdopodobiestwo 2 Sfera ekonomiczna Stabilizacja inacji Spadek wysoko oprocentowania kredytw Wzrost restrykcyjnoci systemu podatkowego 0,5 0,5 0,5 -5 0 0 +3 Sia wpywu ujemna 3 Sia wpywu dodatnia 4

Czynniki/trendy wotoczeniu Stabilizacja ochronnej polityki celnej Stabilizacja restrykcyjnej polityki monetarnej Wzrost manipulacji wartoci zotego rednia sia wpywu Sfera technologiczna Wzrost niecigoci zmian technologicznych Wzrost skracania cykli ycia technologii Spadek pojawienia si substytucyjnych technologii Wzrost tempa zmian wprocesach produkcyjnych Wzrost jakoci zaplecza naukowo-badawczego rednia sia wpywu Sfera spoeczna Wzrost wpywu mody na now jako ycia Wzrost iloci czasu wolnego Wzrost bezrobocia Wzrost zamonoci spoeczestwa Wzrost nacisku na ochron rodowiska rednia sia wpywu Sfera regulacyjno-prawna Wzrost zakresu regulacji UE Wzrost udziau sektora publicznego Wzrost zakresu zamwie publicznych rednia sia wpywu rdo: Opracowanie wasne na podstawie Gierszewska (2003). 0,5 0,5 0,5 -1,00 -1 +3 +3 +3 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 -1,00 -1 +5 -2 +3,75 +4 +4 1 1 0,8 0,7 0,5 -3,00 -2 -4 +5 +4,33 +3 +5 Prawdopodobiestwo 0,5 0,4 0,4 Sia wpywu ujemna 0 0 -5 -2,00 +0,75 Sia wpywu dodatnia 0 0
27
28
Tomasz A. Pawowski Wykres 1. Otoczenie rdo szans izagroe

5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4 SCENARIUSZ najbardziej prawdopodobny optymistyczny pesymistyczny strefa ekonomiczna strefa technologiczna strefa spoeczna strefa regulacyjno-prawna
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Gierszewska (2003).
ZAKOCZENIE
Wartykule zostao opisane zastosowanie metodologii bada typu foresight wcelu przeprowadzenia zintegrowanej analizy przyszo rynku wbrany zabezpiecze antykradzieowych. Dokonano analizy obecnej sytuacji rmy oraz jej otoczenia oraz opracowano trzy scenariusze rozwoju rmy: optymistyczny, pesymistyczny oraz najbardziej prawdopodobny (wzalenoci od zmian wmakrorodowisku). Na podstawie tych bada mona wysnu kilka wnioskw. Do najbardziej burzliwych naley zaliczy sfer ekonomiczn, moe si wniej pojawi najwicej zagroe. Najbardziej ustabilizowana jest sfera regulacyjno-prawna. Najbardziej sprzyjajca dla funkcjonowania rmy wotoczeniu jest sfera technologiczna, wscenariuszu optymistycznym inajbardziej prawdopodobnym najwicej jest wniej szans. Badania powinny by kontynuowane wkierunku zwikszenia zastosowania metod foresightowych oraz prognoz na kolejny okres co najmniej 10 lat.
Firmy brany zabezpiecze LITERATURA

Amanatidou E., Guy K. (2008), Interpreting foresight process impacts: steps towards the development of aframework conceptualising the dynamics of foresight systems, Technological Forecasting and Social Change, Vol. 75, s. 539-557. Ba istella C., Toni A.F. De (2011), Amethodology of technological foresight: aproposal and eld study, Technological Forecasting and Social Change, Vol. 78, s.1029-1048. Borodako K. (2009), Foresight wzarzdzaniu strategicznym, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Burt G. (2007), Why are we surprised at surprises? Integrating disruption theory and system analysis with the scenario methodology to help identify disruptions and discontinuities, Technological Forecasting and Social Change, Vol. 74, s. 731-749. Burt G., Heijden K. van der (2008), Towards aframework to understand purpose in futures studies: The role of Vickers appreciative system, Technological Forecasting and Social Change, Vol. 75, s. 1109-1127. Chermack T.J., Merwe L. van der, Lynham S.A. (2007), Exploring the relationship between scenario planning and perceptions of strategic conversation quality, Technological Forecasting and Social Change, Vol. 74, s. 379-390. Coyle G. (2004), Practical Strategy, Prentice Hall-Pearson Education, Harlow. Duchot C., Lubie G. J. (2000), Atypology for scenarios, Futures 1980, No.1, cyt. za: M. Cielak (red.), Prognozowanie gospodarcze. Metody izastosowania, Wydawnictwo Naukowe pwn, Warszawa. Duin P. van der, Hartigh E.D. (2009), Keeping the balance. Exploring the link of futures research with innovation and strategy processes, Technology Analysis & Strategic Management, Vol. 21, s. 333-351. Gierszewska G., Romanowska M. (2003), Analiza strategiczna przedsibiorstwa, pwe, Warszawa. Godet M., Roubelat F. (1996), Creating the future: the use and misuse of scenarios, Long Range Planning, Vol. 29, s. 164-171. Gordon T.J., Glenn J.C., Jakil A. (2005), Frontiers of futures research: whats next? Technological Forecasting and Social Change, Vol. 72, s. 1064-1069. Gruber M., Venter C. (2006), Die Kunst, die Zukunft zu ernden Theoretische Erkenntnisse und empirische Befunde zum Einsatz des Corporate Foresight in deutschen Grounternehmen, Zeitschri fr betriebswirtscha liche Forschung , 58, s. 958984. Grzelczak A., Werner K., Wyrwicka M. K. (2011), Identykacja czynnikw determinujcych innowacyjno Wielkopolski: syntetyczne scenariusze zmian czynnikw aktywnych ikrytycznych, [w:] Wyrwicka M. K. (red.), Budowa scenariuszy
29
30
Tomasz A. Pawowski
transformacji wiedzy wspierajcych innowacyjn Wielkopolsk, tom ii, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna, s. 115-150. Grundy T., Brown L. (2004), Be your own strategy consultant, omson, London. Herzer, G., (2003), Magnetic materials for electronic article surveillance, Journal of Magnetism and Magnetic Materials, No. 254-255, s. 598-602. Lesca H., Caron M.-L. (1995), Veille stratgique: crer une intelligence collective au sein de lentreprise, Rev. Fr. Gestion, 105, s. 58-68. Lisiski M. (2004), Metody planowania strategicznego, pwe, Warszawa. Liss K. (2000), Scenario planning reconsidered, Harvard Management Update, September. Major E., Asch D., Cordey-Hayes M. (2001), Foresight as acore competence, Futures, No. 33, s. 91-107. Mendonca S., Cunha M.P.E., Ru F., Kaivo-oja J. (2009), Venturing into the wilderness preparing for wild cards in the civil aircraft and asset-management industries, Long Range Planning, Vol. 42, s. 23-41. Mendonca S., Sapio B. (2009), Managing foresight in changing organisational settings: introducing new perspectives and practices, Technology Analysis & Strategic Management, Vol. 21, s. 285-289. Mesjasz Cz. (2008), Przewidywanie we wspczesnym zarzdzaniu strategicznym, Organizacja iKierowanie, nr 3. Mroczek B., Werner K., Wyrwicka M. K. (2011), Knowledge management: forms and methods of in-service training in companies of the region of Wielkopolska, [w:] K. Grzybowska, M. K. Wyrwicka (eds.), Knowledge Management and Organizational Culture of Global Organization, Publ. House of Poznan University of Technology, Pozna, s. 77-90. Nu P.C. (2007), Intelligence gathering for decision making, Omega, No. 35, 604622. Ofek E., Wathieu L. (2010), Are you ignoring trends that could shake up your business? Harvard Business Review, No. 88, s. 124-131. Pa on K.M., (2005) The role of scanning in open intelligence systems, Technological Forecasting and Social Change, Vol. 72, s. 1082-1093. Ratclie J.S. (2006), Challenges for corporate foresight: towards strategic prospective through scenario thinking, Foresight 8, s. 39-54. Rohrbeck R. (2010), Corporate Foresight: Towards aMaturity Model for the Future Orientation of aFirm, Physica-Verlag, Springer, Heidelberg. Rohrbeck R. (2010), Harnessing anetwork of experts for competitive advantage technology scouting in the ICT industry, R & D Management, No. 40, s. 169-180. Rohrbeck R., Gemnden H.G. (2011), Corporate foresight: its three roles in enhancing the innovation capacity of arm, Technol0gical Forecasting and Social Change, Vol. 78, s. 231-243.

Rohrbeck R. (2012), Exploring value creation from corporate-foresight activities (pre-print), Futures, Available at ssrn, h p://ssrn.com/abstract=1843278/ Ru F. (2006), Corporate foresight: integrating the future business environment into innovation and strategy, International Journal of Technology Management, 34, s. 278-295. om N. (2010), Measuring the value contribution of corporate foresight, 3rd ispim Innovation Symposium, Quebec City, Canada. Vecchiato R., Roveda C. (2010), Strategic foresight in corporate organizations: handling the eect and response uncertainty of technology and social drivers of change, Technological Forecasting and Social Change, Vol. 77, s. 1527-1539.
31
M AT E U S Z H M M E R L I N G
Wydzia Melioracji iInynierii rodowiska Uniwersytet Przyrodniczy wPoznaniu mhammer@up.poznan.pl
DAMIAN FRANCZAK
Hydroprojekt Pozna Sp. zo. o. d.franczak@hydroprojekt.poznan.pl
Scenariusze rozwoju ibadania hydrauliczne przepawek dla ryb

sowa kluczowe: budownictwo wodne, przepawki dla ryb, foresight, scenariusze streszczenie: Celem pracy byo przeanalizowanie obecnych imoliwych wprzyszoci uwarunkowa ekonomicznych, spoecznych, prawnych zwizanych zbudownictwem wodnym ze szczeglnym uwzgldnieniem przepawek dla ryb. Wbadaniach wykorzystano metody foresightowe oraz oprogramowanie komputerowe suce do modelowania hydraulicznego przepyww wody wrzekach. Do analizy hydraulicznej wykorzystano projekty istniejcych przepawek dla ryb.
Development scenarios and hydraulic research on sh passes

keywords: hydro engineering, sh passes, foresight, scenarios abstract: e aim of the article was to analyze the present situation and possible future economic, social, legal conditions concerning hydro engineering with aparticular reference to sh passes. During the research the authors used foresight method and acomputer so ware which enables the hydraulic modeling of water ow of rivers. Existing projects of sh passes were used for the purposes of hydraulic analysis.
34
Mateusz Hmmerling, Damian Franczak WPROWADZENIE
Budownictwo wodne ingeruje powanie wrodowisko przyrodnicze. Przez pojcie budownictwa wodnego rozumie si wznoszenie ieksploatacj budowli, pozwalajcych gospodarowa wod na obszarze zlewni, od maych obiektw inynierskich, takich jak zastawki, do duych obiektw budowlanych, jak stopnie izbiorniki wodne. Przegrodzenie rzeki budowl pitrzc powoduje due zmiany wnajbliszym rodowisku. Pogarszaj si warunki bytowania organizmw ze wzgldu na poprzeczn przeszkod wrzece, ktr jest im bardzo trudno pokona oraz na zmian waciwoci zykochemicznych wody (Lubieniecki 2002). Ryby s organizmami biologicznymi najbardziej wraliwymi na brak cigoci morfologicznej, aszczeglnie wraliwe na brak dronoci rzek s gatunki ryb, ktre odbywaj wdrwki midzy morzem asodkimi wodami rdldowymi. Na obszarze dorzeczy polskich rzek wystpuje 58 gatunkw ipodgatunkw ryb iming (Bachuta iin. 2010). Wcelu umoliwienia migracji ryb dwurodowiskowych, przez pokonywanie odcinkw rzek charakteryzujcych si znaczn rnic poziomw wody, buduje si przepawki dla ryb. Dla dokadniejszego rozpoznania problemu stworzono krajowy iwojewdzkie opracowania zwizane zudranianiem rzek (Zgrabczyski 2004, Bachuta iin. 2010). Obecnie przy budowlach wodnych na rzekach wojewdztwa wielkopolskiego funkcjonuje zaledwie 19 przepawek dla ryb. Wprogramie udraniania rzek dla wojewdztwa wielkopolskiego, zgodnie zart. 38 pkt 3 oraz art. 63 pkt 2 Ustawy Prawo wodne (Dz.U. 2012 poz. 145) zaoono, e przy kadej budowli wodnej powinno znajdowa si urzdzenie umoliwiajce migracj ryb wgr id rzeki. Celem pracy byo przeanalizowanie moliwych scenariuszy szans izagroe rnorodnych technologii przepawek dla ryb zwykorzystaniem metod foresight. Analizie poddano moliwo wykorzystania rnorodnych technologii przepawek dla ryb wperspektywie 2025 r. Wcelu ujcia wielu aspektw wpywajcych na badany temat wykorzystano metod foresight, ktra charakteryzuje si systematycznym, przyszociowy sposobem docierania do informacji umoliwiajcych stworzenie rednio- lub dugookresowej wizji rozwojowej, jej kierunkw ipriorytetw. Przeprowadzono rwnie prb analizy parametrw
Badania hydrauliczne przepawek dla ryb
35
hydraulicznych przepawek dla ryb, ktre s bardzo wane ze wzgldu na okrelenie waciwych wymiarw geometrycznych urzdzenia iwarunkw wnich panujcych. Wdroenie do praktyki projektowej zaawansowanych modeli komputerowych, wykorzystujcych metody numerycznej mechaniki pynw, jest niezbdnym warunkiem przetrwania irozwoju biur projektowych. Modele komputerowe mog wwielu przypadkach zastpi drogie czasochonne modele zyczne ibadania wnaturze. Jednym zcelw niniejszej pracy byo zademonstrowanie przydatnoci takich modeli do projektowania przepawek dla ryb.
PRZEGLD LITERATURY
Wyrnia si nastpujce rodzaje przepawek: naturalne, techniczne, luzy dla ryb iwindy dla ryb. Do naturalnych przepawek zaliczamy konstrukcje ocharakterze naturalnym naladujce wprzyblieniu stromy spadek rzeki, takie jak: bystrza (bystrotoki), bystrza kaskadowe, rampy kamienne, obejcia (Lubieniecki 2002). Bystrza budowane s na caej lub na czci szerokoci progu albo innego urzdzenia pitrzcego. Rampy kamienne natomiast stosowane s przy maych wysokociach pitrzenia, do 1 m, aspadek rampy nie moe by wikszy ni 10%. Obejcie to konstrukcja, ktra naladuje potok grski lub nizinny strumie (Bachuta iin. 2010). Do technicznych przepawek dla ryb zaliczamy przepawki: komorowe, szczelinowe, oprdzie wstecznym irynnowe (wgorzowe). Wprzepawkach komorowych przepyw wody odbywa si przez wycicia wdnie przegrd midzy komorami (Lubieniecki 2002). Przepawka szczelinowa charakteryzuje si zwart konstrukcj, akomory rozdzielone s pionowymi szczelinami na caej wysokoci (Mokwa, Malczewska 2008). Przepawk oprdzie wstecznym stanowi prosta rynna, wktr wbudowane s ebra ustawione pod ktem 450 pod prd wody. Rynny wgorzowe s to rury uoone na dnie, wypenione zwizanymi wpczki gazkami. luzy dla ryb dziaaj podobnie jak luzy dla statkw, tj. maj du komor oraz doln igrn regulacj dopywu iodpywu wody. Wycigi dla ryb wykorzystywane s przy duych wysokociach pitrzenia, wmiejscach gdzie jest za mao miejsca na zbudowanie przepawki lub
36
Mateusz Hmmerling, Damian Franczak
nie mona zapewni odpowiedniego prdu wabicego dla ryb (Lubieniecki, 2002). Jelonek iWierzbicki (2008) przedstawiaj wiele ciekawych, nowoczesnych rozwiza przepawek dla ryb stosowanych we Francji, Niemczech oraz Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Wswej pracy opisali istniejce rozwizania od obej dla ryb wformie bystrotoku przez przepawki komorowe iszczelinowe, a do wind dla ryb. Mokwa (2007) opisa badania laboratoryjne przepawki ryglowej, czyli poczenia bystrotoku iprzepawki komorowej. Zgrabczyski (2008) przeanalizowa natomiast dziaanie przepawek wRegionie Wodnym Warty. Na 36 ocenianych budowli ponad 50% uzyskao ocen najnisz (z), azaledwie 36% ocen najwysz (dobr), co wiadczy oogromnych potrzebach inwestowania wtego rodzaju obiekty. Eugene Water & Electric Board (eweb) (2006) przedstawili koncepcj rozwizania problemu przepawek dla ryb na rzece McKenzie oraz dopywie Willame e wOregonie. Wliteraturze mona znale coraz wicej informacji zwizanych zbadaniami typu foresight. Tematyka ta opiera si na uwzgldnieniu rnych celw, warunkw otoczenia, czynnikw oddziaywania itp.; std istniej rne typy iformy foresightu. Najpopularniejszy podzia wie si zbenecjentami wynikw iobejmuje foresight narodowy, regionalny, technologiczny ikorporacyjny (Borodako 2009). Przykadem foresightu narodowego jest Narodowy Program Foresight Polska 2020, ktry zosta uruchomiony w2006 r. przez Ministra Nauki iSzkolnictwa Wyszego iobejmowa trzy pola badawcze: Zrwnowaony Rozwj Polski, Technologie Informacyjne iTelekomunikacyjne oraz Bezpieczestwo. Ciekawym przykadem regionalnych bada jest temat, ktry zosta podjty wWielkopolsce: Foresight Sieci Gospodarcze Wielkopolski scenariusze transformacji wiedzy wspierajce innowacyjn gospodark. Celem bezporednim projektu byo zdobycie wiedzy na temat moliwoci rozwoju gospodarki opartej na wiedzy wWielkopolsce poprzez okrelenie rnych scenariuszy transformacji wiedzy wsieciach gospodarczych iich wpywu na budow Innowacyjnej Wielkopolski (Wyrwicka 2011). Przykadem foresightu technologicznego jest nt for Podlaskie 2020. Regionalna strategia rozwoju nanotechnologii, wktrej podjto prb konstrukcji scena-
37
riuszy podanego rozwoju spoeczno-gospodarczego wojewdztwa podlaskiego woparciu oinnowacyjne technologie (Nazarko, Ejdys 2011).
METODY BADA
Do analizy hydraulicznej ukadu zwierciada wody wprzepawkach dla ryb wykorzystano program komputerowy hec-ras. Podjto take prby wykorzystania trjwymiarowego programu do modelowania rozkadw prdkoci wposzczeglnych komorach przepawek, przy zaoeniu, e ruch wody wprzepawce jest ustalony (Olsen 2009). Dane geometryczne opisujce badane przepawki zaczerpnito ztrzech projektw opracowanych wbs ipbw Hydroprojekt Pozna Sp. zo.o., awerykacji wynikw dokonano na podstawie oblicze hydraulicznych poszczeglnych przepawek dla ryb za pomoc rwna empirycznych, wykorzystanych wprzedmiotowych dokumentacjach projektowych. Wplanach jest dokonanie werykacji wykonanych oblicze na podstawie wasnych bada terenowych ukadu zwierciada wody inatenia przepywu wposzczeglnych przepawkach. Na podstawie bada literaturowych wybrano nastpujce metody foresightowe, ktre wykorzystano do analizy ww. problemu: burza mzgw, panele eksperckie, badania ankietowe, analiza steepvl, analiza swot, metoda scenariuszowa (Nazarko, Kdzior 2010; Nazarko, Ejdys 2011; Nazarko iin. 2012).
Badania zostay przeprowadzone wczasie stau odbywanego wBiurze Studiw iProjektw Budownictwa Wodnego Hydroprojekt Pozna Sp. zo.o., ktre wtrakcie 57-letniego istnienia przygotowao ponad 3000 dokumentacji projektowych iopracowa studialnych. Przedsibiorstwo zajmuje si projektowaniem infrastruktury zzakresu inynierii rodowiska, ze szczeglnym uwzgldnieniem budownictwa wodnego. Biuro wykonuje kompleksowe projekty budowlane iwykonawcze, koncepcje programowo-przestrzenne stopni wodnych iich czci, waw przeciwpowodziowych, regulacji rzek, kanalizacji, ochrony przeciwpowodziowej itp. Najwikszymi projektami wykonywanymi przez rm
38
Hydroprojekt Pozna Sp. zo.o. byy m.in.: Zbiornik wodny Jeziorsko na rzece Warcie; Wze Wodny Pozna rzeka Warta; Zbiornik wodny Wielowie Klasztorna na rzece Pronie; Ujcie wody z rzeki Warty dla Elektrowni Bechatw; Remont kanau doprowadzajcego wod do Elektrowni Ptnw Adamw Konin wKoninie; Zbiornik wodny Murowaniec; Zbiornik wodny Radzyny; Zbiornik wodny Jezioro Kowalskie; Odbudowa waw rzeki Prosny wKaliszu. Wczasie procesu projektowania Biuro podejmowao wspprac zuczelniami poznaskim, szczeglnie zUniwersytetem Przyrodniczym wPoznaniu iPolitechnik Poznask. Wbadaniach hydraulicznych przepawek dla ryb wykorzystano trzy projekty wykonane przez Hydroprojekt Pozna Sp. zo.o. wlatach 2009-2011.: Budowa przepawki dla ryb. Rzeka Wieprza wkm 49+305 wmiejscowoci Pomiowo, gm. Sawno, pow. sawieski, woj. zachodniopomorskie (Limanwka 2011a); Budowa przepawki dla ryb. Rzeka Wieprza wkm 56+350 wmiejscowoci Gwiazdowo, gm. Sawno, pow. sawieski, woj. zachodniopomorskie (Limanwka 2011b); Odbudowa jazu Skrka, gm. Krajenka, pow. zotowski, woj. wielkopolskie wkm 11+132 rzeki Gomii (Franczak 2009). Danymi pocztkowymi byy stany iprzepywy charakterystyczne okrelone www. projektach.
WYNIKI BADA
Na podstawie przeprowadzonego modelowania ukadu zwierciada wody wprogramie hec-ras najwysz zgodno wynikw oblicze zwynikami uzyskanymi (zwykorzystaniem prostych zalenoci matematycznych) miaa przepawka dla ryb na rzece Gomii wmiejscowoci Skrka, anastpnie przepawka na rzece Wieprzy wmiejscowoci Pomiowo. Brak zgodnoci oblicze wystpi natomiast dla przepawki zlokalizowanej na rzece Wieprzy wmiejscowoci Gwiazdowo. Na podstawie analizy oblicze ukadu zwierciada wody przepawki wmiejscowoci Pomiowo mona stwierdzi nierwnomierny rozkad rnic zwierciada wody pomidzy komorami. Analizujc ukad zwierciada
39
wody wprzepawce wmiejscowoci Skrka, stwierdzono bardzo dobre odwzorowanie ukadu na dugoci bystrza kamiennego, natomiast ukad wmiejscu zmiany ksztatu przepawki zkomr prostoktnych na bystrze trapezowe wymaga werykacji zwykorzystaniem pomiarw terenowych. Zuwagi na nietypow konstrukcj przepawki wGwiazdowie, ktra zostaa wykonana wdolnym stanowisku istniejcego jazu, naley zwerykowa otrzymane wyniki na podstawie bada terenowych. Przeprowadzono prb symulacji rozkadw prdkoci zwykorzystaniem programu ssiim oraz geometrii przepawki wPomiowie irozpoczto take identykacj parametrw modelu matematycznego ssiim, wcelu przeprowadzenia symulacji rozkadw prdkoci wprzepawkach dla ryb. Zuwagi na ide zrwnowaonego rozwoju, zawart wUstawach: Prawo wodne (Dz.U. 2012, poz. 145) iPrawo ochrony rodowiska (Dz.U. 2008, nr 25 poz. 150), rma Hydroprojekt Pozna Sp. zo.o. ma bardzo duo moliwoci iszanse dalszego rozwoju na rynku projektw inynierii rodowiska ze wzgldu na ochron biornorodnoci iochron zasobw wodnych, ktre wpisuj si bezporednio womawian ide (Berdo 2006). Zastanawiajc si nad wizj rozwoju badanego przedsibiorstwa mona stwierdzi, e idee zrwnowaonego rozwoju s du szans dla przedsibiorstwa wprzyszoci, pod warunkiem szerszego wdroenia zoonych modeli komputerowych igis do praktyki projektowej. Przedsibiorstwo wykonuje projekty na terenie caego kraju, zasadniczo skupiajc si wzachodniej Polsce, startujc do przetargw publicznych ogaszanych przez instytucje pastwowe, takie jak: Regionalne Zarzdy Gospodarki Wodnej, Wojewdzkie Zarzdy Melioracji iUrzdze Wodnych, Urzdy Miejskie. Hydroprojekt Pozna Sp. zo.o. opracowuje rwnie liczne projekty dla duych przedsibiorstw, jak m.in.: Zesp Elektrowni Dychw S.A., Zesp Elektrowni Ptnw Adamw Konin S.A., Energa Hydro Sp. zo.o., oraz prywatnych inwestorw. WPoznaniu maj swoj siedzib jeszcze dwa biura zbrany budownictwa wodnego: Biuro Projektw Wodnych Melioracji iInynierii rodowiska Biprowodmel Sp. zo.o. oraz Pracownia Projektowa mgr in. Maciej Wujek. Na terenie kraju takich biur jest owiele wicej.
40
Do jednego przetargu startuje 3-10 biur, azasadniczym kryterium wyboru jest najnisza cena wykonania dokumentacji projektowej. Wiele czynnikw wpywa bezporednio iporednio na technologie (projektowanie) izostay one zidentykowane zwykorzystaniem analizy steepvl. Realizacja analizy steepvl skadaa si zczterech zasadniczych etapw: wpierwszym etapie zadaniem ekspertw bya identykacja czynnikw steepvl wpywajcych na badany obszar. Podczas prac pierwszego warsztatu wdniu 9 sierpnia 2012 r. kady zekspertw wskazywa co najmniej trzy czynniki spoeczne, technologiczne, ekonomiczne, ekologiczne, polityczne, wartoci oraz prawne wpywajce narnorodne technologie przepawek dla ryb. Uzyskane zwykorzystaniem burzy mzgw czynniki zostay uporzdkowane iostatecznie sformuowane poprzez dalsz dyskusj iankiet; wdrugim etapie eksperci wypenili ankiet, wktrej wskazali czynniki bardziej imniej kluczowe wkadej zgrup steepvl, poprzez nadanie im wartoci od najmniejszej do najwikszej; wtrzecim etapie eksperci dokonali oceny wanoci (siy) wpywu czynnikw na rnorodne technologie przepawek dla ryb wperspektywie 2025 r.; wczwartym etapie przeprowadzono badanie ankietowe dotyczce niepewnoci (przewidywalnoci) czynnikw steepvl. Na podstawie bada ankietowych wyoniono czynniki, majce jednoczenie du si wpywu idu niepewno, ktre posuyy do przygotowania scenariuszy. Wyniki bada siy wypywu i niepewnoci czynnikw metody steepvl posuyy do wstpnego okrelenia kluczowych czynnikw wpywajcych na badany obszar. Wedug metody steepvl kluczowymi czynnikami s zasoby wyksztaconych specjalistw zzakresu inynierii wodnej (S1) istan rodowiska (Ekol3). Do identykacji czynnikw metody swot wykorzystano panel ekspercki, ktry odby si wdniu 9 sierpnia 2012 r. Celem przeprowadzonych bada byo dokonanie oceny czynnikw analizy swot zdwch perspektyw: siy wpywu poszczeglnych czynnikw na rnorodne technologie przepawek w perspektywie 2025 r., a take ustalenia hierarchii wanoci czynnikw.
Badania hydrauliczne przepawek dla ryb SCENARIUSZE
41
Na podstawie analizy wynikw bada siy (wanoci) wpywu oraz przewidywalnoci (niepewnoci) czynnikw steepvl wybrano dwa kluczowe czynniki: zasoby wyksztaconych specjalistw zinynierii wodnej (S1) oraz stan rodowiska (Ekol3), ktre posuyy do stworzenia osi scenariuszy wobszarze rnorodnych technologii przepawek dla ryb. Scenariusze przyszoci sformuowano nastpujco: si due zasoby wyksztaconych specjalistw zinynierii wodnej, dobry stan rodowiska; sii mae zasoby wyksztaconych specjalistw zinynierii wodnej, dobry stan rodowiska; siii mae zasoby wyksztaconych specjalistw zinynierii wodnej, zy stan rodowiska; siv due zasoby wyksztaconych specjalistw zinynierii wodnej, zy stan rodowiska. Nadano nastpujce nazwy poszczeglnym scenariuszom: si Marzenia owielkoci; sii Niech yje przyroda; siii Armagedon; siv Sen owietnoci inynierii wodnej. Szczegowy opis scenariuszy przygotowano zwykorzystaniem trendw analizy wynikw bada siy (wanoci) wpywu oraz przewidywalnoci (niepewnoci) czynnikw steepvl. Trendy charakteryzoway si stosunkowo du si wpywu oraz ma przewidywalnoci. Wyrniono trzy charakterystyczne trendy: 1) Przygotowanie kadry administracyjnej wzakresie wsparcia dziaalnoci przedsibiorstw zajmujcych si projektami (S3); 2) Szybko procedur prawnych (L1); 3) rodowisko naturalne (W3). Scenariusze sformuowano nastpujco: si Marzenia owielkoci. Wscenariuszu zaoono, e bdziemy swoimi dziaaniami poprawia stan rodowiska przyrodniczego oraz dobrze wyksztacimy du liczb pracownikw specjalistw zzakresu inynierii wodnej. Dziki szybkim procedurom prawnym, dobremu przygotowaniu kadry
42
administracyjnej oraz duemu nansowaniu bdzie realizowany program udraniania rzek. Powstanie wiele nowych przepawek dla ryb zwykorzystaniem rnorodnych technologii. Scenariusz ten jest bardzo pozytywny. sii Niech yje przyroda. Scenariusz zakada mae zasoby wyksztaconych specjalistw oraz duo trosk ostan rodowiska przyrodniczego. Ztego scenariusza wynika, e bdziemy mieli do czynienia zproblemami uczelni ksztaccych specjalistw dziedzinowych oraz ze sabym przygotowaniem kadry administracyjnej wzakresie pomocy wdziaalnoci przedsibiorstwom branowym. Omawiany scenariusza zakada szybko procedur prawnych poniej przecitnej, ktra mogaby by osignita woptymalnych warunkach. Powyszy opis wskazuje, e omawiany scenariusz jest scenariuszem porednim. siii Armagedon. Scenariusz ten jest scenariuszem pesymistycznym, poniewa zakada mae zasoby wyksztaconych specjalistw oraz ma trosk ostan rodowiska przyrodniczego. Spenienie si takich zaoe spowoduje spadek inwestycji dotyczcych budowy rnorodnych przepawek dla ryb wwyniku zmniejszenia si liczby wyksztaconych pracownikw, braku szybkich procedur, sabego przygotowania administracji. siv Sen owietnoci inynierii wodnej. Jest to scenariusz poredni, charakteryzujcy si du liczb wyksztaconych specjalistw, z dbaoci ostan rodowiska naturalnego, wmiar szybkimi procedurami prawnymi oraz pomocn kadr administracyjn.
PODSUMOWANIE
Wramach bada wykonano cz zzaplanowanych oblicze hydraulicznych przepawek dla ryb, ado waciwej werykacji otrzymanych wynikw konieczne jest wykonanie pomiarw terenowych badanych urzdze wodnych. Istnieje rwnie uzasadniona potrzeba dalszych bada hydraulicznych przepawek dla ryb, wcelu okrelenia wpywu zmian warunkw geometrycznych na warunki hydrauliczne waspekcie moliwoci korzystania znich przez ryby.
43
Wpracy przeanalizowano zwykorzystaniem metod foresight scenariusze szans izagroe zwizanych zrnorodnymi technologiami przepawek dla ryb. Wedug metody steepvl kluczowymi czynnikami s: zasoby wyksztaconych specjalistw zinynierii wodnej (S1) istan rodowiska (Ekol3). Wykonujc badania zwykorzystaniem metody swot wyodrbniono nastpujce grupy czynnikw: mocne isabe strony, jakte szanse izagroenia zewntrzne. Wykorzystujc dwa kluczowe czynniki metody steepvl: zasoby wyksztaconych specjalistw zinynierii wodnej (S1) istan rodowiska (Ekol3), stworzono osie scenariuszy oraz nadano nastpujce nazwy poszczeglnym scenariuszom: si Marzenia owielkoci, sii Niech yje przyroda, siii Armagedon, siv Sen owietnoci inynierii wodnej.
LITERATURA
Berdo J. (2006), Zrwnowaony rozwj wstron ycia wharmonii zprzyrod, Earth Conservation, Sopot. Borodako K. (2009), Foresight wzarzdzaniu strategicznym, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Bachuta J., Rosa J., Winiewolski W., Zgrabczyski W. (2010), Ocena potrzeb ipriorytetw, udronienia cigoci morfologicznej rzek wkontekcie osignicia dobrego stanu ipotencjau czci wd wPolsce, Biuro Projektw Wodnych Melioracji iInynierii rodowiska Biprowodmel Sp. zo.o. wPoznaniu, Pozna. Franczak D., Nawrot-Wicher E., Kaczmarek S., Limanwka A. (2009), Odbudowa jazu Skrka, gm. Krajenka, pow. Zotowski projekt budowlany + informacja dotyczca bezpieczestwa iochrony zdrowia, Biuro Studiw iProjektw Budownictwa Wodnego Hydroprojekt Pozna Sp. zo.o. Jelonek M., Wierzbicki M. (2008), Prezentacja technicznych moliwoci przywrcenia wdrwek ryb wrzekach na podstawie wybranych przykadw zrealizowanych we Francji, Niemczech oraz USA, maszynopis, Prezentacj wykonano ze rodkw Ministerstwa Rolnictwa iRozwoju Obszarw Wiejskich, Krakw Pozna, Limanwka A., Nawrot-Wicher E., Franczak D. (2011a), Budowa przepawki dla ryb. Rzeka Wieprza wkm 49+305 wmiejscowoci Pomiowo projekt budowlany + informacja dotyczca bezpieczestwa iochrony zdrowia, Biuro Studiw iProjektw Budownictwa Wodnego Hydroprojekt Pozna Sp. zo.o. Limanwka A., Nawrot-Wicher E., Franczak D. (2011b), Budowa przepawki dla ryb. Rzeka Wieprza wkm 56+350 wmiejscowoci Gwiazdowo projekt budowlany + informacja dotyczca bezpieczestwa iochrony zdrowia, Biuro Studiw iProjektw Budownictwa Wodnego Hydroprojekt Pozna Sp. zo.o.
44

Lubieniecki B. (2002), Przepawki idrono rzek, Wydawnictwo Instytutu Rybactwa rdldowego, Olsztyn. Mokwa M. (2007), Przepawki dla ryb na stopniach regulacyjnych potokw grskich, Infrastruktura iEkologia Terenw Wiejskich, Polska Akademia Nauk, Nr 4/2, Krakw. Mokwa M., Malczewska B. (2008), Wspczesne tendencje wbudowaniu przej dla ryb, Dolnolskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocaw. Nazarko J., Kdzior Z. (2010), Uwarunkowania rozwoju nanotechnologii wwojewdztwie podlaskim: wyniki analiz steepvl iswot, Ocyna Wydawnicza Politechniki Biaostockiej, Biaystok, Nazarko J., Ejdys J. (2011), Metodologia iprocedury badawcze wprojekcie foresight technologiczny nt for podlaskie 2020 regionalna strategia rozwoju nanotechnologii, Ocyna Wydawnicza Politechniki Biaostockiej, Biaystok. Nazarko J., Ejdys J., Dbkowska K. (2012), Model oraz wyniki pilotaowego badania typu foresight wobszarach: Wzrost gospodarczy, Innowacyjno mazowieckich przedsibiorstw, Rozwj lokalny, maszynopis, Warszawa. Olsen N. R. B. (2009), Athree dimensional numerical model for simulation of sediments movements in water intakes with multiblock options, e Norwegian University of Science and Technology, Trondheim. Ustawa zdnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. 2012 poz. 145). Ustawa zdnia 23 stycznia 2008 r. Prawo ochrony rodowiska (Dz. U. 2008 nr 25 poz. 150). Wyrwicka M. K. (2011), Foresight Sieci gospodarcze Wielkopolski scenariusze transformacji wiedzy wspierajce innowacyjn gospodark, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna. Zgrabczyski J. (2004), Wojewdzki program udrania rzek wd pyncych, Biuro Projektw Wodnych Melioracji iInynierii rodowiska Biprowodmel Sp. zo.o. wPoznaniu. Zgrabczyski J. (2008), Identykacja iocena sprawnoci przepawek dla ryb wRegionie Wodnym Warty,Nauka, Przyroda, Technologie, t. 1, z. 2.
ANNA DOMAGA A
Wydzia Informatyki iGospodarki Elektronicznej Uniwersytet Ekonomiczny wPoznaniu anna.domagala@ue.poznan.pl
Efektywno samochodw osobowych oraz perspektywy rozwoju sprzeday pojazdw oalternatywnych jednostkach napdowych
sowa kluczowe: efektywno, DEA, foresight, samochody osobowe streszczenie: Artyku jest podsumowaniem dwuczciowego projektu badawczego. Wczci pierwszej stworzono rankingi samochodw osobowych na podstawie rnych kryteriw, odpowiadajcych kilku przyjtym prolom klienta. Wykorzystano wtym celu metod Data Envelopment Analysis oraz bezwzorcowy waony miernik syntetyczny. Druga cz badania bya analiz typu foresight. Wcelu rozpoznania kierunkw rozwoju sprzeday pojazdw oalternatywnych jednostkach napdowych zastosowano panel ekspercki, badanie ankietowe, analiz czynnikw kluczowych steepvl oraz analiz swot.
Car efficiency and sales development prospects of alternative fuel vehicles

keywords: eciency, DEA, foresight, passenger cars abstract: e article summarizes aresearch project that consists of two parts. First part includes various rankings of passenger cars concerning dierent criteria, corresponding to afew stated client proles. Data Envelopment Analysis and weighted synthetic measure were applied in order to achieve the aim. Second part of the project includes the foresight analysis. e author applied expert panel, survey, steepvl analysis and swot analysis to consider sales development scenarios of alternative fuel vehicles.
46
Anna Domagaa WPROWADZENIE
Rynek sprzeday samochodw osobowych zarwno wPolsce, jak ina wiecie jest dobrze uksztatowany. Jak kada ga gospodarki podlega wahaniom koniunkturalnym, ale cechuje si dynamicznym rozwojem. Jest to zwizane zarwno zszybko postpujcym rozwojem technologicznym, jak idu konkurencj wrd producentw oraz sprzedawcw (tzw. dealerw samochodowych). Odbiorc kocowym jest klient, ktry dokonuje wyboru swojego samochodu spord szerokiej oferty prezentowanej przez dealerw rnych marek. Pozyskanie iutrzymanie klienta to oczywicie gwny cel kadego sprzedawcy, std dealerzy przecigaj si wrnych strategiach marketingowych ikampaniach promocyjnych. Na to wszystko nakada si dodatkowo widmo wyczerpujcych si powoli wiatowych zasobw ropy na owej, co powoduje stopniowo ju obserwowane zmiany strukturalne na rynku motoryzacyjnym. Zaczynaj pojawia si pojazdy oalternatywnych (wstosunku do paliwa ropopochodnego) jednostkach napdowych. Ich sprzeda nadal stanowi marginaln cz obrotw dealerw, ale trzeba mie na uwadze, i zbiegiem lat sprzeda tego typu pojazdw zdominuje handel na rynku. Powysze rozwaania stay si inspiracj dla omawianego wniniejszej pracy projektu badawczego. We wsppracy zjednym zwielkopolskich dealerw samochodowych postanowiono przeanalizowa zjednej strony potencjalne preferencje dzisiejszego klienta, azdrugiej przyjrze si moliwym kierunkom rozwoju sprzeday pojazdw napdzanych paliwem innym ni ropopochodne. Wpierwszej czci omawianego badania zbudowano modele odzwierciedlajce preferencje klienta (kady model prezentuje inny typ klienta), ktry jednak nie kieruje si emocjami. Celem byo stworzenie rankingw pojazdw (zrnych punktw widzenia), ktre byyby wskazwk dla rmy, jakie pojazdy warto zaproponowa klientowi danego typu. Wdrugiej czci projektu podjto prb przeprowadzenia badania foresightowego, majcego na celu rozpoznanie kierunkw rozwoju sprzeday pojazdw oalternatywnych jednostkach napdowych.
Efektywno samochodw osobowych PRZEGLD LITERATURY WZAKRESIE ANALIZ
47
Rankingi pojazdw zbudowano opierajc si na bezwzorcowym mierniku syntetycznym oraz wykorzystujc bardziej zaawansowan metod badania efektywnoci Data Envelopment Analysis (dea). Zastosowanie dea do badania efektywnoci pojazdw nie jest szeroko rozpowszechnione. Wliteraturze zagranicznej mona znale pozycje omawiajce t tematyk, ale nie zpunktu widzenia, jaki zastosowano wprezentowanym badaniu empirycznym. Warto jednak wtym miejscu przywoa prac Papahristodoulou (1997), wktrej badano pojazdy japoskie na tle amerykaskich ieuropejskich. Wzastosowanym modelu dea autor wykorzysta zmienne takie, jak cena pojazdu, koszty paliwa, wymiary pojazdu, pojemno silnika, moc, prdko maksymalna oraz przyspieszenie. Analizowane byy samochody benzynowe rnych klas. Istotn pozycj jest take praca Staata iHammerschmidta (2005), wktrej wykorzystano model nadefektywnoci dea, pozwalajcy na stworzenie penego rankingu badanych pojazdw. Poza zmiennymi wykorzystanymi przez Papahristodoulou (1997), autorzy ujli take zmienn obrazujc si marki oraz zmienn (onazwie special equipment), ktra wskazywaa, czy pojazd posiada klimatyzacj i/lub system surround sound stereo. Autorzy rwnie brali pod uwag tylko pojazdy benzynowe. Ciekawe badania zaprezentowali take Oh, Lee, Hwang iHeshmati (2010), wktrych dokonano analizy koreaskiego rynku samochodw osobowych. Podjto tu prb oceny nie tylko efektywnoci technicznej, ale take alokacyjnej. Wykorzystano zmienne takie, jak uPapahristodoulou (1997) idodatkowo typ skrzyni biegw, ktry peni rol zmiennej symptomatycznej (modele ze skrzyni automatyczn autorzy uznali za luksusowe). Wdrugiej czci omawianego projektu podjto prb przeprowadzenia badania typu foresight. Zgodnie ze sownikiem jzyka angielskiego Longman (2007) sowo foresight oznacza umiejtno tworzenia wizji przyszoci, ktra pozwala na podejmowanie dziaa majcych wesprze lub zapobiec przewidywanemu rozwojowi wydarze. Zdeniowanie pojcia projekt/badanie typu foresight jest ju trudniejsze, gdy na projekt taki skada si cay wachlarz metod jakociowych iilociowych, wykorzystywanych wcelu prby mdrego przewidywania przyszoci
48
Anna Domagaa
iprzygotowania si na nadchodzce wydarzenia. Poniewa rozwaane warianty przyszoci bazuj na analizie teraniejszoci, naley mocno podkreli, i zuwagi na dynamicznie zmieniajc si rzeczywisto badanie typu foresight powinno by procesem, anie jednorazowym dziaaniem. Zalki projektw ibada foresightowych mona odnale ju wxviw., ale byy to dziaania na duo mniejsz skal iniezbyt uporzdkowane. Wedug Raportu Komisji Europejskiej (2007), prawdziwy przeom nastpi wlatach 70. xx w. podczas kryzysu na owego. Stwierdzono wtedy, e przyszoci nie naley rozumie tylko jako prostej ekstrapolacji przeszoci iteraniejszoci, ale trzeba rozwaa take moliwoci cakowitych zmian kierunkw rozwoju. Dziki temu wdzisiejszych czasach podstaw bada typu foresight jest budowa rnych scenariuszy rozwoju analizowanego zjawiska. Zakrojone na szerok skal foresighty narodowe pozwalaj zaplanowa strategi rozwoju kraju iprzygotowa si na nadchodzc przyszo. Znaczenie iwarto tego typu projektw podkrela stanowisko Unii Europejskiej, ktra zca moc wspiera ich realizacj wkrajach czonkowskich. Potwierdza to nie tylko wysoko rodkw przeznaczanych na donansowanie tego typu bada, ale take wsparcie merytoryczne, czego przykadem s szkolenia ztematyki foresight (por. Raport Komisji Europejskiej 2007). WPolsce badania iprojekty typu foresight staj si wostatnich latach coraz bardziej powszechne. Nadal jednak realizowane s gwnie na szczeblach zarzdzania centralnego lub samorzdowego. Foresight korporacyjny, mogcy stanowi niezwykle uyteczne narzdzie zarzdzania strategicznego wprzedsibiorstwie, jest duo
Np. Narodowy Program Foresight Polska 2020 (realizowany w latach 2007-2008) czy Foresight Technologiczny Przemysu InSight 2030 (2010-2011). Regionalne projekty typu foresight np. Foresight Sieci Gospodarcze Wielkopolski scenariusze transformacji wiedzy wspierajce innowacyjn gospodark (2009-2011), Foresight Wielkopolska (2009-2011). Wicej take na stronie: h p://foresight.polska2020.pl/cms/pl/links_pl.html (stan na dzie 31 padziernika 2012). W celu bliszego zapoznania si z ide foresightu, w tym take korporacyjnego, zob.: K. Borodako, Foresight w zarzdzaniu strategicznym (Borodako 2009).
Efektywno samochodw osobowych
49
mniej popularny. Mimo to jednak naley zca moc podkreli, i kade przeprowadzone (anajlepiej regularnie prowadzone) badanie tego typu pozwala na rozpoznanie trendw, ktre pojawi si mog wprzyszoci, idaje szans przygotowania si na potencjalne zagroenia, aby moe nawet na ich uniknicie.
ZASTOSOWANE METODY BADAWCZE
Zastosowana wczci pierwszej badania nieparametryczna metoda Data Envelopment Analysis (dea) pozwala na analiz efektywnoci procesu przeksztacania nakadw wwyniki wobiektach opisanych wielowymiarowym ukadem zmiennych (por. Charnes, Cooper, Rhodes 1978). Wbadaniu wykorzystano podstawowy dla dea model ccr zorientowany na wyniki znadefektywnoci. Wbadaniu wykorzystano take bezwzorcowy waony miernik syntetyczny (wmodelu trzecim Bezpieczestwo). Obie powysze metody posuyy do opracowania rankingw pojazdw ztrzech przyjtych punktw widzenia, ktrym odpowiadaj modele zaprezentowane na rysunku 1. Kady zmodeli obrazuje klienta oinnym prolu. Natomiast cech wspln wszystkich trzech modeli jest fakt, i nie uwzgldniaj one emocji, ktrymi dodatkowo kieruj si klienci. Prezentowane narzdzie moe zatem posuy nie tylko sprzedawcom, ale take samym klienJest to sprowadzalne do liniowego zagadnienie programowania matematycznego. Szczegowe omwienie metody dea znajduje si np. w pracy Coopera, Seiforda i Tone (2007). Nadefektywno do modelu ccr wprowadzili Andersen i Petersen (1993). Model ccr bez nadefektywnoci nadaje obiektom efektywnym sta warto wskanika (rwn 1,0). W modelach nadefektywnoci dopuszczone s wartoci wskanika powyej 1, co pozwala na rangowanie take obiektw efektywnych. Nie zastosowano tu modelu dea, gdy podzia zmiennych na nakady iwyniki byby niejednoznaczny i bardzo dyskusyjny. Dowiadczony sprzedawca jest wstanie bardzo szybko oceni prol potencjalnego klienta. Znajomo rankingw pojazdw zrnych punktw widzenia moe znaczco przyspieszy przygotowanie propozycji waciwej dla klienta odanym prolu.
50
Anna Domagaa Rysunek 1. Modele izestawy zmiennych przyjte wbadaniu

Model 1: Oszczdno benzyna/diesel, Metoda: DEA N A K A DY: Cena Pojemno silnika Wymiar pojazdu Dugo pojazdu Szeroko Wysoko W Y N I K I: rednie spalanie Pojemno baganika Max. moment obrotowy/ /Obroty Wycena wyposaenia dodatkowego zawartego w cenie mae/wiksze Model 2: Osigi benzyna/diesel, Metoda: DEA N A K A DY: Cena Pojemno silnika Masa pojazdu rednie spalanie Model 3: Bezpieczestwo mae/wiksze benzyna/diesel, mae/wiksze Metoda: miernik syntetyczny
Z M I E N N E: Masa pojazdu Dugo pojazdu Szeroko Wysoko Liczba poduszek powietrznych W Y N I K I: Liczba systemw Moc bezpieczestwa V max Wynik w crash-testach Przyspieszenie do 100 km/h (ochrona dorosych idzieci Max. moment obrotowy/ Euro NCAP) /Obroty Dla zmiennych odzwierciedlajcych bezpieczestwo (ostatnie trzy zmienne) przyjto wagi dwukrotnie wysze ni dla zmiennych opisujcych wielko pojazdu (pierwsze cztery zmienne).
rdo: Opracowanie wasne.
tom, ktrzy chcieliby wyeliminowa wpyw emocji iocenia pojazdy tylko zpunktu widzenia okrelonych cech. Badanie przeprowadzone wdrugiej czci projektu zainspirowane zostao metodyk projektw typu foresight. Celem badania bya prba rozpoznania kierunkw rozwoju sprzeday pojazdw napdzanych paliwem innym ni ropopochodne wperspektywie najbliszych 10-15 lat. Wykorzystano wtym celu narzdzia najczciej stosowane wprojektach typu foresight, awic: panel ekspercki, badanie ankietowe, analiza kluczowych czynnikw steepvl oraz analiza
Analiza kluczowych (dla rozwaanego obszaru) czynnikw ujtych wpodziale na czynniki: spoeczne (S, social), technologiczne (T, technological), ekonomiczne (E, economical), ekologiczne (E, ecological), polityczne (P, political), wartoci (V, values), prawne (L, legal).
51
swot. Metody te posuyy do budowy scenariuszy rozwoju kierunkw sprzeday pojazdw oalternatywnych jednostkach napdowych.
REZULTATY BADA EMPIRYCZNYCH
Omwione powyej obie czci projektu badawczego przeprowadzono na przykadzie Firmy Szpot Sp. zo.o., ktra zduym zainteresowaniem zaangaowaa si we wspprac przy jego realizacji. Poniej podsumowano rezultaty bada wykonanych wramach obu czci projektu. Cz pierwsza badania, prowadzca do budowy rankingw pojazdw, zostaa przeprowadzona dla modeli wybranych marek sprzedawanych wMiasteczku Samochodowym Szpot. Byy to nowe samochody marek takich, jak: Citron, Chevrolet, Hyundai, Kia oraz Opel. cznie przeanalizowano 66 pojazdw. Wcelu zapewnienia jak najwikszej jednorodnoci badanej grupy, analizowano podgrupy 23pojazdw maych (segment Aoraz B) oraz 43 pojazdw wikszych (segment C oraz D), atake podgrupy 37 pojazdw zsilnikiem benzynowym oraz 29 zsilnikiem diesla. Wybrano pojazdy wpodstawowej wersji wyposaenia. Wramach tej czci badania przygotowano modele majce uatwi wybr pojazdu klientowi ojednym ztrzech proli: klient oszczdny, klient cenicy dynamik pojazdu oraz klient dbajcy obezpieczestwo. Wkadym zmodeli samochody byy oceniane zpunktu widzenia innych cech. Zmienne wykorzystane wbadaniu podano na rysunku 1. Wynikiem przeprowadzonych analiz byy przede wszystkim rankingi pojazdw. Wmodelu M1: Oszczdno oraz M2: Osigi rankingi zbudowano na podstawie wskanikw efektywnoci dea. Wskazuj one, ktry pojazd ten sam poziom okrelonych wynikw oferuje klientowi przy niszych nakadach. Obiekty efektywne, awic wzorcowe to taAnaliza silnych (S, Strengths) isabych (W, Weaknesses) stron oraz szans (O, Opportunities) izagroe (T, Threats) badanego obiektu/obszaru. Miasteczko mieci si wSwarzdzu, przy ul. Wrzesiskiej. Wyjtek stanowiy pojazdy zklasy A/B, gdzie wybierano wysz wersj wyposaenia celem byo zachowanie jak najwikszej homogenicznoci badanej grupy.
52
Anna Domagaa
kie, ktrych wskanik efektywnoci jest rwny bd wikszy od 1. Wmodelu M3: Bezpieczestwo do konstrukcji rankingu wykorzystano bezwzorcowy waony miernik syntetyczny. cznie rozwizano ponad 30 zada dea oraz zbudowano 24 mierniki syntetyczne. Zuwagi na ograniczon objto tekstu, poniej przedstawiono tylko wybrane rezultaty przeprowadzonych analiz. Na rysunku 2 przedstawiono wyniki analizy 23 samochodw maych (zsegmentu Aoraz B) odowolnym typie silnika (benzyna/diesel). Ujto tu modele M1: Oszczdno (kolor szary) oraz M2: Osigi (kolor czarny). Obiekty efektywne (oraz nadefektywne), awic te, ktre charakteryzuj si odpowiednio najwiksz oszczdnoci lub najlepszymi osigami, znajduj si powyej zaznaczonego poziomu 1,0. Wmodelu M1: Oszczdno zdecydowanym liderem okazaa si Kia Picanto zsilnikiem benzynowym. Na drugim miejscu znalaz si Hyundai ix20 zsilnikiem diesla. Zkolei wmodelu M2: Osigi najciekawsz propozycj jest 5-drzwiowy Chevrolet Aveo zsilnikiem diesla. Tu za nim wrankingu uplasowa si Citron C1 (silnik benzynowy). Wmodelu M3: Bezpieczestwo ranking skonstruowano przy zastosowaniu miernika syntetycznego, ktrego wartoci przedstawiono na rysunku 3. Jako poziom graniczny przyjto tutaj warto miernika rwn redniej powikszonej oodchylenie standardowe. Miernik syntetyczny nie pozwala na ocen efektywnoci, pokazuje jedynie, ktre obiekty (dla przyjtego zestawu zmiennych) wypadaj lepiej, aktre gorzej na tle pozostaych. Std te mona uzna, i pojazdy, ktre uzyskay warto miernika przekraczajc przyjty poziom graniczny,
Obiekt oefektywnoci przekraczajcej 1,0 to tzw. obiekt nadefektywny. Oznacza to, i zmienne przyjte jako nakady (przy tym samym poziomie wynikw dla wszystkich obiektw) s tak niskie, i moliwe jest pewne ich zwikszenie bez utraty przez t jednostk statusu obiektu efektywnego (por. Andersen, Petersen 1993). Szczegowe rezultaty bada przeprowadzonych wtej czci projektu bd tematem odrbnej publikacji (wprzygotowaniu). Wbadaniu wzito pod uwag 20 pojazdw zsegmentu A/B dla trzech nie udao si uzyska informacji owyniku crash-testw (Euro ncap), ktry jest jedn ze zmiennych opisujcych bezpieczestwo.
Efektywno samochodw osobowych Rysunek 2. Rezultaty analizy pojazdw maych (segment AiB) wmodelach M1: Oszczdno oraz M2: Osigi
Wartoci wskanika efektywnoci DEA
53
0,0
C1_ben C3_ben C3_die C3P_ben C3P_die Spark_ben AveoC_4d_ben AveoC_5d_ben Aveo_4d_ben Aveo_4d_die Aveo_5d_ben Aveo_5d_die i10_ben i20_ben ix20_ben ix20_die Picanto_ben Rio_ben Rio_die Venga_ben Venga_die Corsa_ben Corsa_die
0,4
M1_A&B
0,8
0,6
0,2
M2_A&B
1,0
1,4
1,2
Poziom efektywnoci 1,0
M1_A&B oraz M2_A&B
54
Anna Domagaa Rysunek 3. Rezultaty analizy pojazdw maych (segment AiB) wmodelu M3: Bezpieczestwo
Wartoci miernika syntetycznego 0,0
C1_ben C3_ben C3_die C3P_ben C3P_die Spark_ben AveoC_4d_ben Aveo_5d_ben Aveo_5d_die i10_ben i20_ben ix20_ben ix20_die Picanto_ben Rio_ben Rio_die Venga_ben Venga_die Corsa_ben Corsa_die
0,4
0,8
0,6
0,9
0,5
0,3
0,2 M3_A&B
0,7
0,1
M3_A&B
rednia + odch.standardowe
55
wypady najlepiej wtej kategorii, azatem odpowiadaj prolowi klienta cenicego bezpieczestwo. Jak wida, wprzypadku oceny zpunktu widzenia bezpieczestwa, najlepiej wypad 5-drzwiowy Chevrolet Aveo oraz Hyundai ix20 (benzyna lub diesel). Mona rwnie spojrze kompleksowo na wyniki bada iwybra samochody pozwalajce na najwiksze oszczdnoci, majce przy tym najlepsze osigi icechujce si wysokim poziomem bezpieczestwa. Na rysunkach 2 oraz 3 wida, i s dwa takie pojazdy: 5-drzwiowy Chevrolet Aveo zsilnikiem diesla oraz Kia Rio zsilnikiem diesla. Wczci drugiej projektu, wramach badania kierunkw rozwoju sprzeday pojazdw oalternatywnych jednostkach napdowych, jako pierwszy przeprowadzony zosta panel ekspercki, wktrym udzia wzio 6 osb nalecych do kadry kierowniczej Firmy. Podczas panelu opracowano list czynnikw (wpodziale na kategorie steepvl) istotnych zpunktu widzenia analizowanego zagadnienia iprzygotowano ostateczn wersj kwestionariusza ankietowego. Nastpnie przeprowadzono ankiet eksperck (59 respondentw, bdcych pracownikami rnych dziaw Firmy), wktrej ankietowani wskazywali kluczowe wedug siebie czynniki zkategorii steepvl, atake wypowiadali si na temat mocnych isabych stron oraz szans izagroe, jakie dotycz Firmy wbadanym obszarze. Udzielone odpowiedzi posuyy nastpnie do przeprowadzenia analizy swot. Analiza SWOT Na rysunku 4 przedstawiono macierz swot, wktrej ujto wybrane czynniki wskazywane najczciej przez ekspertw. Warto zwrci uwag, i kurczce si zasoby ropy na owej wskazywane s przez ekspertw zjednej strony jako szansa dla Firmy, ale take jako zagroenie. Mona bowiem spodziewa si, e jeli poszukiwania nowych rde energii nie przynios oczekiwanych rezultatw, awic dojdzie do zastpienia tradycyjnych rozwiza opartych na paliwie ropopochodnym droszymi rozwizaniami alternatywnymi, moe okaza si, i dua cz klientw nie bdzie moga pozwoli sobie na posiadanie takich pojazdw. To silnie wpynie na spadek sprzeday pojazdw oalternatywnych jednostkach napdowych, awtedy bardzo
56
Anna Domagaa Rysunek 4. Macierz SWOT

S (Silne strony): 1. Naciski spoeczne (niezadowolenie zwysokich cen paliwa tradycyjnego). 2. Umiejtnoci iwiedza pracownikw na temat nowych technologii. 3. Polityka cenowa, marketingowa Firmy. O(Szanse): 1. Wiedza klientw na temat ekologii. 2. Wsparcie pastwa (akty prawne wspierajce producentw oraz kupujcych pojazdy). 3. Kurczce si zasoby ropy naftowej (poszukiwanie nowych rde energii).
W(Sabe strony): 1. Dbao oochron rodowiska. 2. Koszty wdroenia nowych technologii (przekadaj si na ceny pojazdw).
T (Zagroenia): 1. Kurczce si zasoby ropy naftowej (poszukiwanie nowych rde energii). 2. Stosunek pastwa do pojazdw zalternatywnym napdem (polityka/ /dziaania wadz wtym zakresie). 3. Polityka cenowa, marketingowa konkurencji.
wany bdzie stosunek pastwa do pojazdw alternatywnych. Wag tego czynnika potwierdzaj rwnie odpowiedzi ekspertw. Wsparcie pastwa dua cz ekspertw wskazaa jako szans, ale stosunek pastwa do pojazdw alternatywnych rwnie czsto wskazywano jako zagroenie, co sugeruje, i eksperci nie s zgodni co do kierunku zmian wtym obszarze. Nastawienie pastwa pozostaje wic najbardziej nieprzewidywalnym czynnikiem, co potwierdzia cz ankiety, wktrej poproszono ekspertw owybr dwch najwaniejszych ijednoczenie najtrudniejszych do przewidzenia czynnikw. Wikszo ekspertw wskazaa tutaj naciski spoeczne (niezadowolenie zwysokich cen paliwa tradycyjnego) iwanie wsparcie pastwa (akty prawne wspierajce producentw oraz kupujcych pojazdy). Oba te czynniki posuyy jako osie dla konstrukcji czterech omwionych poniej scenariuszy rozwoju. Scenariusze rozwoju Kierunek osi (strzaka) wskazuje pozytywn stron danego czynnika (malejce naciski spoeczne lub rosnce wsparcie pastwa). Poniewa
Efektywno samochodw osobowych Rysunek 5. Osie scenariuszy rozwoju oparte na dwch najwaniejszych inajmniej przewidywalnych czynnikach
Naciski spoeczne (niezadowolenie z wysokich cen paliwa tradycyjnego)
57
Scenariusz umiarkowanie negatywny: Malejce naciski spoeczne, sabnce wsparcie pastwa Pastwo: Due ryzyko przejcia do scenariusza pesymistycznego. Firma: Spadek sprzeday.
Scenariusz optymistyczny: Malejce naciski spoeczne i due wsparcie pastwa Pastwo: Korzystna sytuacja i duy potencja rozwoju gospodarczego. Firma: Wzrost sprzeday.
Wsparcie pastwa, akty prawne wspierajce producentw oraz kupujcych pojazdy
Scenariusz pesymistyczny: Rosnce naciski spoeczne, sabnce wsparcie pastwa Pastwo: Bardzo niekorzystny, ryzyko powanego osabienia gospodarki. Firma: Spadek sprzeday.
Scenariusz umiarkowanie pozytywny: Rosnce naciski spoeczne, due wsparcie pastwa Pastwo: Due szanse przejcia do scenariusza optymistycznego. Firma: Moliwe zwikszenie tempa wzrostu sprzeday.
wskazane przez ekspertw czynniki pozostaj poza bezporedni kontrol Firmy, wscenariuszach uwzgldniono take informacje, ktre mog by uyteczne dla wadz pastwowych. Scenariusz optymistyczny: Malejce naciski spoeczne idue wsparcie pastwa pastwo: Korzystna sytuacja iduy potencja rozwoju gospodarczego. Malejce naciski spoeczne zwizane ze stabilizacj cen paliwa zrwnoczesnym wdraaniem polityki wsparcia producentw ikupujcych pojazdy oalternatywnym napdzie pozwol unikn rosncego napicia spoecznego wprzyszoci, gdy zasoby ropy na owej bd na wyczerpaniu. firma: akty prawne dajce ulgi producentom pozwol na obnienie cen samochodw alternatywnych, akty wspierajce kupujcych bd stanowi dodatkowy bodziec do zakupu. Naciski bd male, gdy coraz
58
Anna Domagaa
wicej osb zmienia bdzie pojazdy na alternatywne. Sprzeda Firmy bdzie rosa. Scenariusz umiarkowanie pozytywny: Rosnce naciski spoeczne, due wsparcie pastwa pastwo: Rosnce wsparcie pastwa moe zczasem osabi niezadowolenie spoeczestwa iprzejcie do scenariusza optymistycznego. firma: Ulgi dla producentw pozwol na obnienie cen samochodw onapdach alternatywnych, akty wspierajce kupujcych bd dodatkow zacht. Naciski osb posiadajcych nadal pojazdy tradycyjne powinny sprawi, i pastwo jeszcze nasili wsparcie produkcji izakupu pojazdw alternatywnych. Sprzeda Firmy moe wtedy rosn dynamiczniej ni wscenariuszu optymistycznym. Scenariusz umiarkowanie negatywny: Malejce naciski spoeczne, sabnce wsparcie pastwa pastwo: Brak wsparcia pastwa moe doprowadzi do ponownego nasilenia si niezadowolenia spoecznego iwkonsekwencji przejcie do scenariusza pesymistycznego. firma: Spada bdzie sprzeda pojazdw alternatywnych zuwagi na brak wsparcia pastwa. Duo zalee bdzie od marketingu ipromocji Firmy (iproducentw). Scenariusz pesymistyczny: Rosnce naciski spoeczne, sabnce wsparcie pastwa pastwo: Ju istniejce niezadowolenie spoeczne moe by potgowane przez brak wsparcia rozwoju alternatywnych technologii przez pastwo. Moe to powanie osabi sprzeda pojazdw zalternatywnym napdem. Niezadowolenie spoeczne zwysokich cen paliwa tradycyjnego zmniejszy moe take sprzeda ieksploatacj tradycyjnych pojazdw. To wszystko doprowadzi moe do silnego zaburzenia tempa wzrostu gospodarczego, gdy transport drogowy (osobowy, towarowy) jest jednym zkluczowych larw gospodarki kraju. Pojawia si zatem
Wedug informacji pochodzcych zpublikacji organw Unii Europejskiej (dane zroku 2010), w przypadku transportu osb transport drogowy stanowi
59
ryzyko powanego osabienia lub nawet upadku gospodarki (kryzys gospodarczy). firma: Zuwagi na brak wsparcia ze strony pastwa, wFirmie spada bdzie sprzeda pojazdw zalternatywnym napdem. Niezadowolenie spoeczne zwysokich cen paliwa tradycyjnego zmniejszy moe take sprzeda tradycyjnych pojazdw. Duo zalee bdzie od marketingu ipromocji Firmy (iproducentw).
ZAKOCZENIE
Wczci pierwszej badania zbudowano rankingi pojazdw przyjmujc trzy punkty widzenia, odpowiadajce rnym prolom klienta. Naley jednak podkreli, i zaproponowana procedura zrwnym powodzeniem moe zosta zastosowana do budowy innych rankingw pojazdw np. zpunktu widzenia komfortu pojazdu lub woparciu ocakowicie subiektywny model, wktrym klient sam dobiera zmienne, majce dla niego istotne znaczenie przy wyborze samochodu. Jeli chodzi ocz drug projektu (prba okrelenia przyszych kierunkw rozwoju sprzeday pojazdw oalternatywnych jednostkach napdowych), na podstawie wykorzystanych metody stwierdzi mona, i bardziej realistyczny jest scenariusz optymistyczny oraz umiarkowanie negatywny (grna cz ukadu osi). Eksperci przewiduj bowiem sabnicie naciskw spoecznych (spadek niezadowolenia zwysokich cen paliwa tradycyjnego), jednak wkwestii kierunku zmian wsparcia pastwa nie s jednomylni. Prezentowane badania stanowi zalek analiz, ktre mogyby by dalej prowadzone wFirmie. Pozwolioby to zjednej strony dopracowa modele proli klienta, azdrugiej strony umoliwioby szersze rozpoznanie kierunkw rozwoju sprzeday pojazdw alternatywnych tu zalecane byyby konsultacje spoeczne, ktre uzupeniyby obraz zarysowany przez ekspertw.
ponad 70%, a w transporcie towarowym transport drogowy to nieco ponad 45%. Naley podkreli, i transport osb lub towarw nadal bazuje przede wszystkim na transporcie drogowym (por. Road Transport Achange of gear, 2012). Obie grne wiartki ukadu na rys. 5.
60
Anna Domagaa LITERATURA

Andersen P., Petersen N.C. (1993), AProcedure for Ranking Ecient Units in Data Envelopment Analysis, Management Science, Vol. 39, No. 10. Borodako K. (2009), Foresight wzarzdzaniu strategicznym, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa. Charnes A., Cooper W.W., Rhodes E. (1978), Measuring the Eciency of Decision Making Units, European Journal of Operational Research, Vol. 2, No. 6. Cooper W.W., Seiford L.M., Tone K. (2007), Data Envelopment Analysis. AComprehensive Text with Models, Applications, References and DEA-Solver Software, Wydawnictwo Springer. Foresight Polska 2020, h p://foresight.polska2020.pl (stan na dzie 31 padziernika 2012). Foresight Sieci Gospodarcze Wielkopolski scenariusze transformacji wiedzy wspierajce innowacyjn gospodark, h p://www.fsgw.put.poznan.pl (stan na dzie 31 padziernika 2012). Oh I., Lee J-D., Hwang S., Heshmati A. (2010), Analysis of product eciency in the Korean automobile market from aconsumers perspective, Empirical Economics, Vol. 38, No. 1. Papahristodoulou Ch. (1997), ADEA model to evaluate car eciency, Applied Economics, nr 29. Raport Komisji Europejskiej (2007), Technical Report on aForesight Training Course, h p://ipts.jrc.ec.europa.eu/publications/pub.cfm?id=1472 (stan na dzie 31 padziernika 2012). Road Transport Achange of gear (2012), Publications Oce of the European Union, Luxembourg, h p://ec.europa.eu/transport/road/doc/broch-road-transport_en.pdf (stan na dzie 31padziernika). Staat M., Hammerschmidt M. (2005), Product performance evaluation: asupereciency model,International Journal of Business Performance Management, Vol. 7, No. 3.
ROBERT MAZUR
Wydzia Melioracji iInynierii rodowiska Uniwersytet Przyrodniczy wPoznaniu mazrob@up.poznan.pl
JACEK DACH
Wydzia Rolnictwa iBioinynierii Uniwersytet Przyrodniczy wPoznaniu
Opracowanie scenariuszy rozwoju rmy Dr.Biotec na rynku energii odnawialnych

sowa kluczowe: energie odnawialne, biogazownie, foresight, bioenergia, kogeneracja streszczenie: Rynek energii odnawialnej oferuje nam rne technologie pozyskiwania energii ze rde odnawialnych. Przesanki naukowe wskazuj, i wnieodlegej przyszoci rda te bd dominujce wprodukcji energii. Badania s ukierunkowane na coraz bardziej efektywn produkcj energii, opacalno ekonomiczn, minimalizacj strat oraz zwikszenie niezawodnoci projektowanych systemw inynierskich. Stosujc metody scenariuszowe oraz metody foresight, moemy zbada tendencje oraz kierunki rozwoju rynku bioenergii wcelu ukierunkowania prolu rmy wiadczcej usugi www. brany.
Development of expansion scenarios for the Dr.Biotec company on the renewable energy market
keywords: renewable energy, biogas plants, foresight, bio-energy, cogeneration abstract: Renewable energy market oers various technologies to generate energy from renewable sources. Scientic evidence suggests that in the near future abovementioned sources will be the dominant in global energy production. e research is focused on increasing ecient energy production, economic viability, minimizing losses and increasing the reliability of the designed engineering systems. Using scenario-based methods and other foresight methods we can investigate trends and development directions on the bio-energy market, in order to target the business prole of the company which provides services in the abovementioned sector.
62
Robert Mazur, Jacek Dach WPROWADZENIE
Badania prowadzone nad technologiami produkcji energii odnawialnych wskazuj na wzrost udziau biomasy wprodukcji energii, aszczeglnie dynamiczny rozwj obserwuje si wtechnologiach produkcji biogazu (Gliski iin. 2012). Wedug przewidywa ekspertw rynek polski jest wfazie pocztkowej inwestycji wbudow biogazowni iwperspektywie nastpnych 30 lat zakada si moliwo wybudowania okoo 5000 biogazowni rolniczych. Ze wzgldu na wymogi ue wzwikszeniu udziau produkcji energii ze rde odnawialnych wodniesieniu do dominujcej jeszcze formy energetyki opartej na paliwach kopalnych rzd zachca do inwestycji wbudowanie ieksploatacj biogazowni (ec brec ieo). Atrakcyjne nansowo warunki pozyskiwania kredytw, wprowadzanie certykatw na energi odnawialn oraz moliwo sprzeday tej energii do sieci energetycznych stanowi bodziec dla inwestorw majcych warunki do tego typu inwestycji. Niemniej jednak naley zwrci uwag, e s to inwestycje wymagajce solidnego przygotowania biznesplanu oraz ledzenia dugofalowych trendw wcelu oszacowania ryzyka aska nansowego mogcego doprowadzi przedsibiorc do bankructwa. Inwestycje tego typu charakteryzuj si wysokimi kosztami, np. biogazownia rolnicza omocy 1 mw oprcz wymaganego 400-450 ha areau na uprawy pod substrat wymaga wkadu nansowego na budow wkwocie 12-16 mln pln. Moliwoci przewidywania zmian wstrukturze nansowania oraz regulacjach formalnoprawnych wynikajcych zkwestii politycznych s kluczowe dla inwestora. Metody foresightu daj pewne moliwo opracowania prawdopodobnych scenariuszy istanowi atrakcyjne wsparcie dla podejmowania decyzji nansowych. Wstrukturze eksploatacji biogazowni niezbdne s rwnie rmy usugowe, ktre zapewniaj serwis, opiek technologiczn oraz doradztwo dla wacicieli biogazowni. Majc na uwadze powysze uwarunkowania okrelono cel badawczy pracy jako opracowanie prawdopodobnego scenariusza rozwoju rynku produkcji isprzeday biogazu wPolsce na okres 30 lat, ktry przewiduje amortyzacj obiektu, jak rwnie zyski zenergii elektrycznej icieplnej uzyskanej na drodze kogeneracji.
Firma Dr.Biotec na rynku energii odnawialnych ENERGIA ZBIOGAZU SZANSE IZAGROENIA
63
Zrwnowaone gospodarowanie biomas zapewnia nie tylko proces trwaoci zasobw odnawialnych, ale rwnie daje szans na pozyskiwanie energii na rne cele. Zasoby paliw kopalnych ulegaj stopniowemu wyczerpaniu, niezbdne zatem staje si waciwe zagospodarowanie biomasy iodzysk energii wrnych procesach. Wybrane sposoby energetycznego wykorzystania biomasy: 1) Spalanie: Bezporednie spalanie po wysuszeniu, Wspspalanie. 2) Proces zgazowania iwtrne spalanie uzyskanego gazu. 3) Piroliza biomasy. 4) Fermentacja beztlenowa. 5) Fermentacja alkoholowa (alkohole, bioetanol, biometanol itd.) 6) Konwersja strukturalna (zykochemiczna) do biopaliw (biodiesel itd.). 7) Fermentacja metanowa (uzysk biogazu). Jedn znajbardziej atrakcyjnych form pozyskiwania energii elektrycznej icieplnej zww. jest produkcja biogazu. Charakterystyka procesu fermentacji oraz rynku produkcji biogazu Jedn zkluczowych technologii majcych na celu pozyskiwanie biogazu jest fermentacja metanowa. Biogazownie wkrajach Europy Zachodniej odgrywaj znaczc rol wprodukcji elektrycznoci, jak rwnie ciepa wykorzystywanego na rne cele. Technologie wytwarzania biogazu pozwalaj na odzysk energii zodpadw rolno-spoywczych, zbiomasy rolin energetycznych, osadw ciekowych oraz innych (Dach 2009). Najwikszy potencja do inwestycji wbiogazownie wystpuje na obszarach rolniczych lub przy wykorzystaniu odpadw po produkcji rolno-spoywczej (Przyby iin. 2011). Biogaz rolniczy jest mieszanin gazw powstajcych wwyniku fermentacji metanowej rnych
64
Robert Mazur, Jacek Dach
odpadw imateriaw organicznych. Skad typowego biogazu przedstawia si nastpujco: 50-70% metan, 29-40% dwutlenek wgla, 0,1-5,5% siarkowodr oraz poniej 1% amoniak. Doln granic zastosowania biogazu jako paliwa stanowi zawarto wnim metanu na poziomie 45%. Warto opaowa biogazu oscyluje wprzedziale 17-25 mj/m3, co jest energetycznym odpowiednikiem okoo 0,6 l oleju opaowego izaley gwnie od zawartoci metanu. Nie mona bezporednio wyprodukowanego biogazu zastosowa jako paliwa do silnikw spalinowych, tj. cng, ze wzgldu na liczne zanieczyszczenia izbyt ma zawarto metanu. Jednym znajwikszych potentatw wbudowie biogazowni s Chiny, wktrych funkcjonuje ju okoo 32 mln tego typu obiektw. Wyprodukowany wtej technologii biogaz gwnie jest przeznaczany na potrzeby wasne gospodarstw domowych. WEuropie Zachodniej najczciej stosowan technologi nowoczesnych biogazowni rolniczych jest technologia NaWaRo. Na obiekt, jakim jest biogazownia, skadaj si: instalacje do przechowywania substratw do wytwarzania biogazu (zbiorniki na gnojowic, silosy na kiszonki, ziarno iinne), zbiornik wstpnego mieszania, komora fermentacyjna, instalacja do przechowywania ispalania biogazu, agregat kogeneracyjny, komora do zbierania pulpy pofermentacyjnej. Wtrakcie fermentacji metanowej zachodzi rwnie proces dezodoryzacji uciliwych zapachw, azapach pulpy pofermentacyjnej jest podobny do tego, jakim charakteryzuje si mocno wilgotna ziemia ogrodnicza (Czekaa iin. 2012). Okoo 40% energii wytworzonej ze spalania biogazu moe by przetworzone na energi elektryczn, pozostaa cz, jako energia cieplna jest tracona (do 10-15%) lub moe by przeznaczona na inne cele. Wcelu utrzymania prawidowej temperatury dla waciwej pracy biogazowni (37-39C) zim wwarunkach polskich okoo 10-30% energii cieplnej musi zosta przeznaczone na cele grzewcze, natomiast wpozostaej czci roku okoo 3-7%. Substratem do biogazowni moe by wszelkiego rodzaju biomasa, rnego rodzaju produkty rolinne izwierzce, bioodpady, poprodukcyjne odpady zprodukcji rolnej ispoywczej. Wanym czynnikiem jest utrzymanie odpowiedniego stosunku C:N (wzakresie 20:1-30:1), aby zapewni waciw prac bakterii metanowych. Zkolei nadmiar
Firma Dr.Biotec na rynku energii odnawialnych
65
azotanw, azotu amonowego, dodatki antybiotykw lub pochodnych pestycydw iinnych rodkw chemicznych moga by przyczyn inhibicji oraz toksycznoci hamujcych procesy yciowe bakterii metanowych. Oprcz typowego substratu mieszanki gnojowicy ikukurydzy, stosuje si rwnie wywary gorzelnicze zmieszane zkiszonk kukurydzian, osady ciekowe. Zapewnienie waciwego substratu, jego dostpno oraz cena gra kluczow rol wplanowaniu inwestycji zakadania biogazowni oraz jej opacalnoci. Sprawdzanie wydajnoci biogazowej substratw oraz ich waciwy dobr jest jednym znajwaniejszych dziaa przed przystpieniem do inwestycji (Dach 2009). Szacuje si, e obecnie (padziernik 2012 r.) wPolsce pracuje 27 biogazowni rolniczych, najczciej omocy 0,5-2,1 mw. Biogazownie takie powinny pracowa rednio 8000 h wroku, wraz zprzerwami na konserwacj iprace remontowe. Wedug planu przyjtego na posiedzeniu Rady Ministrw 13 lipca 2010 r., przez Ministerstwo Gospodarki we wsppracy zMinisterstwem Rolnictwa iRozwoju Wsi planowana jest budowa okoo 2000-2500 biogazowni do 2020 r. Dokument Kierunki rozwoju biogazowni rolniczych wPolsce wlatach 2010-2020 zatwierdzony wtrakcie tego posiedzenia zakada, e rednio na 1 gmin powstanie 1 biogazownia wykorzystujca biomas pochodzenia rolniczego (Pilarski iin. 2011). Przewiduje si, e biogazownie bd budowane szczeglnie wgminach wiejskich oraz tam gdzie znajduj si due zasoby areau rolniczego, zktrego mona pozyska wystarczajc ilo substratu do cigej pracy tych obiektw. Ambitnym zaoeniem wspomnianego wyej dokumentu jest stworzenie dogodnych warunkw dla inwestorw planujcych uruchomienie ieksploatacj biogazowni na cele energetyczne. Cztery organizacje sektorowe pigeo, seo, snwes oraz pib opracoway strategi rozwoju biogazowni rolniczych wPolsce, wcelu eliminacji barier rozwojowych iprzyspieszenia procesu ich budowy (Innowacyjna Energetyka Rolnictwo Energetyczne). Wocenie rzdu rozwj instalacji biogazowych ma korzystnie wpyn na popraw bezpieczestwa energetycznego przez zaopatrzenie wenergi pochodzc zodnawialnych rde energii. Inwestycje tego typu nie tylko powinny przynie korzyci nansowe samym
66
inwestorom, ale rwnie aktywizowa zawodowo ludno przez tworzenie miejsc pracy wobszarach omaych perspektywach gospodarczych. Tworzenie tego typu lokalnych acuchw wartoci dodanej wpynie na aktywizacj gospodarcz obszarw wiejskich, ktre nadal bardzo czsto tkwi wstagnacji rozwojowej. Korzyci rodowiskowe to przede wszystkim dezodoryzacja uciliwych zapachw pochodzcych ze skadowania odpadw rolniczych, zagospodarowanie tych odpadw, atake wytwarzanie wysoce wartociowych nawozw organicznych zpulpy pofermentacyjnej (bez odorw) (Dach 2009). Ocenia si, e pracujce biogazownie powinny przynie redukcj co2 wwysokoci 3,4 mln ton rocznie. Biorc pod uwag take moliwo uniknicia emisji ch 4 ze rde rolniczych, ilo tej uniknitej emisji liczonej wco 2eq powinna by co najmniej kilkukrotnie wiksza. Biogazownie powinny wytwarza okoo 1,7 mld m3 biogazu rocznie. Ilo ta powinna pokry prawie 10% cakowitego zapotrzebowania na gaz oraz dostarczy 125 tys. mwhe (energii elektrycznej) i200 tys. mwhc (energii cieplnej). Oprcz bezporednich korzyci nansowych, jakie przedsibiorstwo bdzie uzyskiwao ze sprzeday energii elektrycznej do przesyu lub gazu do sieci, dodatkowym czynnikiem jest ciepo odpadowe, ktre mona zagospodarowa rwnie zkorzyci nansow. Inwestycje na budow biogazowni maj szans uzyska wsparcie nansowe zrodkw publicznych (ze rodkw funduszy strukturalnych poczonych zpomoc publiczn) na poziomie 50% kosztw kwalikowalnych. Ministerstwo Gospodarki wstpnie zaproponowao pomoc dla powstajcych biogazowni, ktrych budowa miaa by wspierana wramach Projektu Operacyjnego Infrastruktura irodowisko, Priorytet ix: Infrastruktura energetyczna przyjazna rodowisku iefektywno energetyczna, niemniej jednak brak jest obecnie donansowa bezporednich do inwestycji. Inwestorzy mog korzysta zpreferencyjnych kredytw oferowanych przez nfo, dodatkowo Ministerstwo Rolnictwa przeprowadza okresowe akcje donansowania dziaalnoci rolniczej wkierunku podejmowania irozwijania dziaalnoci nierolniczej, wramach ktrych mona ubiega si opomoc dla tego typu inwestycji.
67
Dodatkowe korzyci, jakie mog uzyska przedsibiorcy inwestujcy wbiogazownie, wynikaj ze sprzeday kolorowych certykatw, ktre s przyznawane za sprzeda energii zodnawialnych rde (certykaty zielone), zagospodarowania ciepa odpadowego (certykaty te ioletowe). Instalacje kogeneracji biogazu zwysypisk mieci lub biogazu zoczyszczalni ciekw mog otrzyma wiadectwa czerwone. Powysze wiadectwa mona sprzeda na Towarowej Giedzie Energii, ktra otrzymuje od Urzdu Regulacji Energetyki informacje dotyczce liczby wydanych wiadectw. Opaty zastpcze za certykaty zielone zkocem maja 2012 r. osigay 286,74 z/mwh, niemniej jednak eksperci przewiduj ich dalszy spadek oprzynajmniej 20% w2013 r. Cena tych certykatw na mocy decyzji ure wyniesie w2013 r. 149,3 z/mwh, co odpowiada 75,06% redniej ceny sprzeday energii elektrycznej na rynku konkurencyjnym. Za czerwone certykaty przedsibiorcy mog uzyska w2013 r. 29,84 z/mwh, czyli 15% redniej ceny energii. Wedug ekspertw wkrajach Europy rodkowej, m.in. wPolsce, biomasa (wtym wytwarzany zniej biogaz) mog stanowi nawet do 60% caoci energii odnawialnej. Obserwujc ksztatujce si trendy na rynku energii mona przewidywa, e wzrost liczby biogazowni wPolsce bdzie bardzo szybki.
METODYKA BADA
Wanalizie rynku energii opartej na rdach odnawialnych, tj. biomasie oraz biogazie, wykorzystano metod desk research (przegld literatury) oraz konsultacje z ekspertami w zakresie rynku bioenergii. Zastosowano rwnie elementy metod takich, jak: burza mzgw, panele eksperckie, badania ankietowe, analiza steepvl, analiza swot, metoda scenariuszowa. Analiz steepvl stosowan w celu rozpoznaniu czynnikw spoecznych, technologicznych, ekonomicznych, ekologicznych, politycznych, odnoszcych si do wartoci oraz czynnikw prawnych, ktre istotnie wpywaj na rozwj analizowanego obszaru technologii
68
(Nazarko, Kdzior 2010) wykorzystano do wyodrbnienia czynnikw gwnych, ktre nastpnie zostay ocenione metod swot dla scharakteryzowania wypracowywanych scenariuszy. Panele eksperckie przygotowano wcelu zbudowania wizji rozwoju badanego obszaru technologii wredniookresowej idugookresowej perspektywie (Nazarko, Ejdys 2011). Zastosowano rwnie elementy burzy mzgw wcelu wygenerowania innowacyjnych pomysw. Mona j uzna za form doskonalenia decyzji grupowych, poprzez zachcanie do swobodnej dyskusji oraz eliminowania krytycyzmu (Nazarko, Ejdys 2011). Wbadaniach ankietowych przedstawiono grupy czynnikw wcelu okrelenia, ktre znich s szczeglnie istotne dla badanego obszaru, aktre naley pomin, gdy maj znaczenie drugorzdowe (Nazarko iin. 2012). Przedstawiajc algorytm dziaania, powinno si wyszczeglni etapy postpowania badawczego. Wpierwszym etapie dla okrelenia osi scenariuszy wyspecykowano grup czynnikw wpywajcych na badany obszar zwykorzystaniem metody steepvl. Wkolejnym stadium powysze czynniki steepvl rangowano wedug ich siy oddziaywania na badane zjawisko (nadajc im wag) oraz wedug stopnia niepewnoci co do ich przyszego stanu (whoryzoncie czasowym bada); jako potencjalne osie scenariuszy rozpatrywano czynniki oduej sile oddziaywania ijednoczenie oduym stopniu niepewnoci.
Rynek bioenergii opartych na produkcji biogazu oraz kogeneracji energii elektrycznej icieplnej stanowi dla Polski, gdzie dominuj tradycyjne formy produkcji energii ze rde nieodnawialnych, atrakcyjn alternatyw. Inwestycje wbudow biogazowni s obecnie wkraju na etapie pocztkowym. Szkoleni s specjalici do obsugi tego typu technologii, transferowane oraz rozwijane s formy know-how na bazie wzorcw zaczerpnitych zpastw ssiednich zzachodu. Rynek biogazu wymaga bada nad kierunkiem rozwoju, wskazania nisz dla specjalistw zrnych bran, np. inwestorw, technologw, radcw prawnych, rm serwisowych, producentw infrastruktury, rm ba-
69
dawczych zww. bran, rm wiadczcych usugi przy nadzorze oraz obsudze technologii dziaania biogazowni. Bazujc na danych historycznych mona przeledzi rozwj technologii wpastwach, ktre ju j wdroyy oraz obecnie eksploatuj. Wymogi formalnoprawne, wynikajce zpewnych uwarunkowa politycznych dla ue, wskazuj rwnie na duy potencja dla tego typu inwestycji. Analizujc tendencje rozwojowe, mona opracowa scenariusze rozwoju technologii biogazu wprowadzanych na rynek energii wPolsce. Grupy czynnikw wpywajcych bezporednio iporednio na rozwj technologii biogazu wPolsce zostay zidentykowane zwykorzystaniem analizy steepvl. Analiz przeprowadzono wczterech etapach. Wpierwszym etapie zadaniem ekspertw bya identykacja czynnikw steepvl wpywajcych na analizowany sektor. Grup istotnych czynnikw wyszczeglniono wwyniku burzy mzgw na spotkaniu zekspertami wrmie Dr.Biotec sp. zo.o. ipodzielono na czynniki spoeczne, technologiczne, ekonomiczne, ekologiczne, polityczne, wartoci oraz prawne aspekty wpywajce na rozwj rnorodnych technologii produkcji biogazu. Uporzdkowano czynniki wcelu ich dalszej analizy ankietowej, wktrej eksperci wskazali czynniki bardziej imniej kluczowe wkadej zgrup steepvl poprzez nadanie im wartoci od najmniejszej do najwikszej. Wtabeli 1 przedstawiono wybrane czynniki zposzczeglnych grup. Wtrzecim etapie oceniono wano (si) wpywu czynnikw na rozwj rnorodnych technologii produkcji biogazu wperspektywie do 2030 r. Ocena zostaa przeprowadzona zwykorzystaniem ankiety, wktrej zastosowano 7-stopniow skal oceny Likerta. Na podstawie przeprowadzonego kwestionariusza wyznaczono rednie poziomy wpywu poszczeglnych czynnikw. Wczwartym etapie przeprowadzono badanie ankietowe dotyczce niepewnoci (przewidywalnoci) czynnikw steepvl. Analiz przeprowadzono wanalogiczny sposb jak wtrzecim etapie. Na podstawie bada ankietowych wyoniono czynniki majce jednoczenie du si wpywu iniepewnoci, ktre posuyy do przygotowania scenariuszy. Do identykacji czynnikw metody swot wykorzystano panel ekspercki. Wtabeli 2 przedstawiono zestawienie czynnikw metody swot.
70
Robert Mazur, Jacek Dach Tabela 1. Wybrane przez ekspertw czynniki wedug metody STEEPVL
Spoeczne 1 Tworzenie miejsc pracy (S1) 1 Technologiczne Zastosowanie innowacji technicznych itechnologicznych zwikszajcych efektywno pozyskiwania biogazu (T1)
Tendencje inwestorw do 2 inwestowania wbudow biogazowni (S2) Przygotowanie iedukacja spoeczestwa oraz administracji 3 gminnych do akceptacji tego typu inwestycji (S3) Ekonomiczne 1
Brak specjalistycznej wiedzy 2 wzakresie technologii iobsugi biogazowni (T2) Instalacje oniskiej uciliwoci zapachowej (T3) Ekologiczne Dezodoryzacja odpadw oraz uciliwych zapachw (Ekol 1) Wytwarzanie zielonej energii wraz zuniknit emisj CO2 (Ekol 2)
Stopie donansowania do inwestycji budowlanych oraz do produkowanego 1 zielonego prdu (Ekon1) Koszty eksploatacji biogazowni (Ekon2) Koszty pozyskiwania substratw (Ekon3) Polityczne 2
Pozyskiwanie wysokowartociowego 3 nawozu rolniczego zpulpy pofermentacyjnej (Ekol 3) Wartoci Edukacja spoeczna (W1)
1 2
Niezaleno energetyczna kraju (P1) 1 Wpasowywanie si wcele polityki energetycznej UE oraz Polski (P2)
2 Zrwnowaony rozwj (W2)
Aktywizacja obszarw sabiej 3 rozwinitych: wsi oraz obszarw rolniczych (P3) 1 2
3 wiadomo ekologiczna (W3) Prawne
atwiejsze procedury prawne wzakresie zagospodarowania odpadw (L1) Dostosowanie aktw prawnych celem uatwienia podejmowania tego typu inwestycji, zielone prawodawstwo (L2)
3 Zakres wymaga prawnych wzakresie oddziaywania na rodowisko (L3)

Firma Dr.Biotec na rynku energii odnawialnych Tabela 2. Zestawienie czynnikw wedug metody SWOT
Mocne strony M1 Dynamiczny rozwj rynku izyski ze sprzeday energii zkogeneracji M2 Tworzenie miejsc pracy oraz energetyczne zagospodarowanie odpadw zrnych rde rolniczych ikomunalnych M3 Redukcja emisji gazw, dezodoryzacja M4 Wytwarzanie wydajnego nawozu zpulpy pofermentacyjnej Sabe strony S1 Kapitaochonno inwestycji, niepewno polityki energetycznej kraju. S2 Brak poparcia spoecznego oraz nieuzasadnione obawy przed uciliwoci biogazowni S3 Potrzeba zajmowania duych areaw pod upraw substratu do produkcji biogazu (1MW 400 ha uprawy kukurydzy) Szanse zewntrzne SZ1 Dotacje dla inwestorw SZ2 Niezaleno energetyczna kraju SZ3 Edukacja spoeczestwa wzakresie technologii biogazowni SZ4 Dostosowanie prawa irozwj rynku usug wbrany rynku energii zbiogazu Zagroenia zewntrzne Z1 Niech wadz gmin dla biogazowni Z2 Niespjno iskomplikowanie prawa Z3 Niech inwestorw do podejmowania tego typu inwestycji przy braku fachowcw do obsugi dziaajcych biogazowni
71
OCENA WANOCI IPRZEWIDYWALNOCI CZYNNIKW STEEPVL
Wtabeli 3 przedstawiono zakres zmiennoci irednie wartoci wanoci poszczeglnych czynnikw metody steepvl.
72
Robert Mazur, Jacek Dach Tabela 3. Zakres zmiennoci oraz rednie waone parametrw wanoci iprzewidywalnoci poszczeglnych czynnikw metody STEEPVL
Wano (sia) Maksimum Czynnik Minimum Przewidywalno (niepewno) Maksimum Minimum
rednia
Czynniki spoeczne (s) S1 S2 S3 T1 T2 T3 Ekon1 Ekon2 Ekon3 Ekol1 Ekol2 Ekol3 P1 P2 P3 W1 W2 W3 L1 L2 L3 2 2 3 3 1 1 3 5 3 2 2 2 2 3 2 2 2 2 2 3 2 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 4,5 4,9 5,6 5.6 4.7 5,4 6,4 6,4 6 5,6 5,2 4,5 5,1 5,6 4,9 4,8 4,7 4,8 5.1 5,5 4.9 1 1 1 2 2 2 1 2 2 2 1 1 1 3 2 2 2 2 1 1 2 7 7 7 7 7 7 7 6 6 7 7 7 7 7 6 7 7 7 7 7 7 3,6 3,9 4,3 4,5 4,1 4,9 3,9 4,5 4,2 4,8 4,9 4,8 3,3 4,9 4,7 4,7 4,6 4,7 3,7 3,7 3,9
Czynniki technologiczne (t)
Czynniki ekonomiczne (e)
Czynniki ekologiczne (e)
Czynniki polityczne (p)
Czynniki odnoszce si do wartoci (w)
Czynniki prawne (l)
rednia
73
Analizujc powysz tabel (tabela 3), naley stwierdzi, i eksperci ocenili si przedstawionych czynnikw wzakresie redniej waonej 4,5-6,4. Jest to bardzo zbieny zakres wanoci wskazujcy na istotn rol badanych czynnikw na ksztatowanie si rynku energii odnawialnych wPolsce. Najbardziej kluczowymi czynnikami wedug badanych ekspertw s czynniki ekonomiczne (Ekon1-3). Najmniejsze oddziaywanie na rozwj rynku energii odnawialnych maj czynniki odnoszce si do wartoci (W1-3) oraz niektre czynniki spoeczne (S1-2) iekologiczne (Ekol3). Wag pozostaych czynnikw oceniono wzakresie 5-6 (wskali 7-stopniowej), co wiadczy owysokiej randze wyspecykowanych kryteriw na ksztatowanie si nowych realiw rynku energii odnawialnych wPolsce. Badajc kwesti przewidywalnoci analizowanych czynnikw, ankietowani bardziej rozbienie ocenili stopie niepewnoci ich oddziaywania wprzyszoci do 2025 r. Zakres redniej waonej (tabela 3) ksztatowa si pomidzy 3,6-4,9. Do najbardziej niepewnych zaliczono czynniki prawne (P1-3) oraz spoeczne (S1-2) iniektre polityczne (P1). Pozostaa grupa czynnikw zostaa oceniona wskali 1-7 powyej 4, co wiadczy oumiarkowanej przewidywalnoci tej grupy kryteriw wdalszej perspektywie czasowej. Do najsilniej przewidywalnych mona zaliczy czynniki ekologiczne iniektre polityczne oraz stabilne wartoci. Wyniki bada siy wypywu i niepewnoci czynnikw metody steepvl posuyy do wstpnego okrelenia kluczowych czynnikw wpywajcych na badany obszar. Wedug metody steepvl kluczowymi czynnikami s: stopie donansowania do inwestycji budowlanych (Ekon1-3) oraz do produkowanego zielonego prdu (Ekon1), koszty eksploatacji biogazowni (Ekon2), koszty pozyskiwania substratw (Ekon3).
ANALIZA WYNIKW METODY SWOT
Celem przeprowadzonych analiz swot byo dokonanie oceny wskazanych wyej czynnikw zdwch perspektyw: okrelenia siy wpywu poszczeglnych czynnikw na rozwj technologii rynku biogazu wPolsce obecnie (2012 r.) oraz wprzyszoci (2025 r.), atake ustalenia
74
hierarchii wanoci czynnikw. Uzyskane wten sposb informacje posuyy do wyznaczenia urednionej oceny siy wpywu poszczeglnych czynnikw.
Wykres 1. rednie waone dla ocen znaczenia czynnikw SWOT zgrupy mocne strony (M) isabe strony (S) wperspektywie lat 2012-2025
7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0
M1
M2
M3
M4 Rok 2012
S1 Rok 2025
S2
S3
Wykres 2. rednie waone dla ocen znaczenia czynnikw SWOT zgrupy szanse zewntrzne (SZ) izagroenia zewntrzne (Z) wperspektywie lat 2012-2025
7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0
Sz1
Sz2
Sz3 Rok 2012
Sz4
Z1 Rok 2025
Z2
Z3
75
Eksperci ocenili wszystkie wymienione czynniki pod wpywem siy ich oddziaywania powyej przecitnej. Grupa czynnikw skadajca si na mocne strony technologii produkcji biogazu wykazuje mao zrnicowan rozbieno, asia ich oddziaywania na rozwoju rynku biogazu jest na poziomie umiarkowanie silnym. Wgrupie sabych stron eksperci wskazuj na silne oddziaywania S1-2 (kapitaochonno inwestycji, niepewno polityki energetycznej kraju, brak poparcia spoecznego oraz nieuzasadnione obawy przed uciliwoci biogazowni) jako szczeglnie niekorzystne dla dynamicznego rozwoju tych technologii. S3 (potrzeba zajmowania duych areaw pod upraw substratu na produkcj biogazu; 1mw 400ha uprawy kukurydzy) rwnie jest istotn przeszkod wprnym rozwoju wrealiach rolnictwa Polski. Szanse oraz zagroenia stanowice grup czynnikw zewntrznych wedug ankietowanych maj silniejsze oddziaywanie na rozwj rynku biogazu ni czynniki wewntrzne. Wrd czynnikw stanowicych szanse dla prnego rozwoju szczeglnie obiecujce wydaj si dotacje dla inwestorw (Sz1), ale rwnie silne zagroenie stanowi niespjno iskomplikowanie prawa (Z2). Eksperci przewiduj jednak, e wperspektywie 2025 r. zmiany dotyczce rozwoju technologii biogazu wPolsce powinny przebiega wkorzystnym kierunku. Oddziaywanie czynnikw zgrupy stron mocnych bdzie si wzmacniao, natomiast sia oddziaywania sabych stron oraz zagroe zewntrznych powinna znaczco osabn. Wgrupie czynnikw stanowicych szanse trudno przewidzie trendy rozwojowe, ze wzgldu na du rozbieno wocenie grupy testowej.
SCENARIUSZE
Na podstawie analizy wynikw bada siy (wanoci) wpywu oraz przewidywalnoci (niepewnoci) czynnikw steepvl wybrano 2 kluczowe czynniki. Czynnik Ekon1 Stopie donansowania do inwestycji budowlanych oraz do produkowanego zielonego prdu oraz P1 Niezaleno energetyczna kraju. Obydwa czynniki oceniono jako silnie oddziaujce na rozwj rynku technologii energii odnawialnych wPolsce oraz charakteryzujce si stosunkowo nisk przewidywalnoci wperspektywie do 2025 r.
76
Sformuowano dla nich rne scenariusze przyszoci: 1) Sc I Wysokie dotacje do produkcji izakupu zielonych energii, istotnie wpyn na niezaleno energetyczn Polski. 2) Sc ii Wysokie dotacje do produkcji izakupu zielonych energii, nadal wysoka niestabilno na rynku energii wPolsce. 3) Sc iii Brak dotacji do produkcji izakupu zielonych energii, mimo wszystko rozwj technologii energii odnawialnych pozwoli na osignicie niezalenoci energetycznej Polski. 4) Sc iv Brak dotacji do produkcji izakupu zielonych energii, zastopuje rozwj technologii energii odnawialnych oraz osignicie niezalenoci energetycznej Polski. Nadano im nazwy: Sc I Energetyczne eldorado, Sc ii Energetyczne marnotrawstwo, Sc iii Samowystarczalny rozwj energii, Sc iv Energetyka po polsku. Przyjto nadawa scenariuszom nazwy oryginalne lub wrcz budzce kontrowersje wcelu zaakcentowania ich charakteru: Energetyczne eldorado: scenariusz zakada stabilny rozwj rynku energii odnawialnych wPolsce, ktry dziki dotacji znaczco przyspieszy inalnie pozwoli osign energetyczn stabilno kraju. Wszystkie pozostae grupy czynnikw rwnie bd si ksztatowa wprzewidywalnym ikorzystnym kierunku. Polska dziki przemylanemu programowi bdzie realizowa zaoenia ue wtym zakresie, analne efekty pozwol na zmniejszenie ryzyka kryzysu energetycznego, osignicie zrwnowaonego rozwoju wprodukcji izaspokajaniu potrzeb energetycznych przemysu ikonsumentw wkraju oraz relatywnie niskie ceny energii. Energetyczne marnotrawstwo: scenariusz uwzgldnia ewentualno nieprzemylanych inwestycji pomimo moliwych donansowa. Wwyniku le przygotowanych iwdraanych dziaa nalnym efektem bdzie dalsze energetyczne asko ikary nakadane przez organy kontrolujce zramienia Komisji Unii Europejskiej za niespenianie dyrektyw ue wzakresie dostosowania struktury rynku energii do
77
wytycznych unijnych. Scenariusz ten przewiduje natenie niekorzystnych postaw przedsibiorcw nastawionych na adsorpcj rodkw na dane cele oraz ich niewaciwe wykorzystanie. Samowystarczalny rozwj energii: pomimo deklaracji politycznych wzakresie moliwych dopat do inwestycji dla technologii zielonych energii nie dojdzie do ich realizacji. Przedsibiorczo inwestorw oraz wdraanie najlepszych praktyk technologicznych pozwoli mimo wszystko odnie sukces iosign zyski zprodukcji energii odnawialnych. Intensywno tego typu dziaa bdzie na tyle dua, e istotnie wpynie to na wzrost udziau produkcji energii wtradycyjnej strukturze energetyki polskiej. Wdalszej perspektywie korzystny trend utrzyma si oraz bdzie bodcem do uzyskania stabilnoci energetycznej Polski. Energetyka po polsku: Najbardziej czarny scenariusz, obnaajcy utarte stereotypy opolskiej bezradnoci ibraku przedsibiorczoci. Finalny skutek bdzie tak jak byo, ipolityczne spychanie winy na kolejny obozy rzdzce. Brak moliwych donansowa oraz przedsibiorcza bezradno to katastroczna mieszanka znaem oznaczajcym kryzys energetyczny irekordowo wysokie ceny energii, hamujce rozwj gospodarki kraju.
PODSUMOWANIE
Stosujc wybrane elementy bada typu foresight, przeprowadzono analiz moliwego rozwoju rynku energii odnawialnych wPolsce, ktra pozwoli rmie Dr.Biotec sp. zo.o. obra waciwy kierunek rozwoju iprzewidzie pewne trendy dla korzystnych inwestycji. Wopracowaniu posuono si metodami desk reserach wopracowaniu czci teoretycznej, nastpnie wczci badawczej zastosowano metod analizy czynnikw steepvl na podstawie bada ankietowych wgrupie ekspertw majcych wiedz oraz dowiadczenie wtematyce technologii oraz zagadnie zzakresu energii odnawialnych. Wyszczeglniono grupy czynnikw szczeglnie silnie oddziaujcych na rozwj rynku technologii zielonych energii oraz rozwj sektora biogazu wPolsce. Czynniki te poddano analizie swot, wyszczeglniono
78
zwaszcza te, ktre charakteryzoway si wysok si oddziaywania wedug opinii ekspertw, jak rwnie wysok nieprzewidywalnoci ich ksztatowania si wperspektywie 2012-2025. Dla powyszych czynnikw opracowano moliwe scenariusze, wedug ktrych kierunek rozwoju energetyki odnawialnej wPolsce moe nalnie by korzystny lub zakoczy si energetycznym askiem.
LITERATURA
Czekaa W., Pilarski K., Dach J., Janczak D., Szymaska M. (2012), Analiza moliwoci izagospodarowania pofermentu zbiogazowni, Technika Rolnicza, Ogrodnicza, Lena, Nr 4. Dach J. (2009), Jak wybudowa biogazowni rolnicz?, Top Agrar, nr 2, s. 54-57. Dach J. (2009), Kompostowanie osadw ciekowych aemisje gazowe iodorowe, Zeszyty Komunalne 2(209), s. 35-48. Dach J., (2009) Jak zaprojektowa biogazowni rolnicz?, Top Agrar nr 4, s. 46-49. Igliski B., Buczkowski R., Igliska A., Cichosz M., Piechota G., Kujawski W. (2012), Agricultural biogas plants in Poland: Investment process, economical and environmental aspects, biogas potential, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Vol. 16(7), s. 48904900. Instytut Energetyki Odnawialnej (ec brec ieo), Przewodnik dla inwestorw zainteresowanych budow biogazowni rolniczych, Warszawa 2011, h p://www.mg.gov.pl/les/upload/13229/poranik%20biogazowy.pdf/ Nazarko J., Ejdys J., Dbkowska K. (2012), Model oraz wyniki pilotaowego badania typu foresight wobszarach: Wzrost gospodarczy, Innowacyjno mazowieckich przedsibiorstw, Rozwj lokalny, maszynopis, Warszawa. Nazarko J., Ejdys J. (2011), Metodologia iprocedury badawcze wprojekcie foresight technologiczny nt for podlaskie 2020 regionalna strategia rozwoju nanotechnologii, Ocyna Wydawnicza Politechniki Biaostockiej, Biaystok. Nazarko J., Kdzior Z. (2010), Uwarunkowania rozwoju nanotechnologii wwojewdztwie podlaskim wyniki analiz steepvl iswot, Ocyna Wydawnicza Politechniki Biaostockiej, Biaystok. Pilarski K., Dach J., Janczak D., Zbytek Z. (2011), Wpyw odlegoci transportowej na wydajno pracy agregatu ikoszty zagospodarowania pofermentu zbiogazowni rolniczej 1 MWel, Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering, Vol. 56 (1), s. 109-113. Przyby J., Mioduszewska N., Dach J., Pilarski K. (2011), Sugar beet used for traditional purposes and for energy. An economic comparison, Inynieria Rolnicza nr 7(132), s.131-140
M A C I E J PAW L A K
Wydzia Melioracji iInynierii rodowiska Uniwersytet Przyrodniczy wPoznaniu mpawlak@up.poznan.pl
KRZYSZTOF PILARSKI
Wydzia Rolnictwa iBioinynierii Uniwersytet Przyrodniczy wPoznaniu Biolab - Energy A&P pilarski@up.poznan.pl
Perspektywy rozwoju gospodarki osadowej dla przydomowych oczyszczalni ciekw

sowa kluczowe: osady ciekowe, przydomowe oczyszczalnie ciekw, zoa trzcinowe, foresight streszczenie: Wartykule przedstawiono obecne uwarunkowania ekonomiczne, spoeczne iprawne zwizane zgospodark osadow dla przydomowych oczyszczalni ciekw. Szczeglnie przeanalizowano przerbk osadw ztych obiektw na poletkach trzcinowych ipniejsze wykorzystanie ich do celw przyrodniczych. Do analizy stanu obecnego i moliwych scenariuszy wprzyszoci wykorzystano metody foresightowe. Zpowyszych analiz prawdopodobny jest scenariusz rozwoju gospodarki osadowej dla przydomowych oczyszczalni ciekw.
Development prospects for the management of sludge from onsite wastewater treatment plants
keywords: sewage sludge, onsite wastewater treatment plants, reed beds, foresight abstract: e article presents the current social, economic and legal conditions concerning the economy of sludge management from onsite wastewater treatment plants and the possibility of future development in this area with particular emphasis on sludge processing using reed beds and its subsequent use for the purposes of fertilization. Foresight methods were used to analyze the current situation and possible
80
Maciej Pawlak, Krzysztof Pilarski

future scenarios. From the abovementioned analysis the most probable is ascenario of development of sludge management from onsite wastewater treatment plants.
WSTP
Na terenie Polski coraz wikszym zainteresowaniem ciesz si indywidualne systemy oczyszczania ciekw, ktre zwane s take przydomowymi oczyszczalniami ciekw (po). po s to urzdzenia suce do oczyszczania ciekw zpojedynczych lub kilku gospodarstw domowych zamieszkiwanych przez nie wicej ni 50 mieszkacw. Do grona indywidualnych systemw oczyszczania ciekw zalicza si rwnie oczyszczalnie obsugujce pojedyncze obiekty usugowe lub uytecznoci publicznej, takie jak szkoa, hotel, obiekty gastronomiczne (Grski iin. 2010; Pawlak, Makowska 2012). po najczciej mona spotka na terenach niezurbanizowanych, gdzie budowa zbiorczej sieci kanalizacyjnej nie jest uzasadniona ze wzgldw technicznych bd ekonomicznych. Podczas oczyszczania ciekw zarwno wpo, jak izbiorczych oczyszczalniach ciekw powstaj osady ciekowe. Osad ciekowy zpo moe by cennym materiaem do wykorzystania przyrodniczego zuwagi na jego skad iznikom zawarto metali cikich. Osady ciekowe ze zbiorczych oczyszczalni ciekw, wszczeglnoci zduych oczyszczalni, mog nie spenia wymogw prawnych obowizujcych wPolsce (m.in. Ustawa oodpadach, 2001; Rozporzdzenie m wsprawie komunalnych osadw ciekowych, 2010; Ustawa onawozach inawoeniu, 2001). Celem poniszych analiz jest ocena rynku gospodarki osadowej dla po oraz przedstawienie moliwych rozwiza przerbki tych osadw, atake analiza przyszoci rozwizania przerbki osadw ciekowych na poletkach trzcinowych.
ANALIZA WIELKOCI RYNKU PRZYDOMOWYCH OCZYSZCZALNI CIEKW
WPolsce wostatnich latach obserwuje si dynamiczny wzrost instalowanych po. Rynek zwizany zzagospodarowaniem osadw ciekowych zpo jest coraz wikszy. Dziki temu moliwe s do zasto-
Gospodarka osadowa dla przydomowych oczyszczalni ciekw
81
sowania rozwizania dedykowane tylko dla tych systemw. Wikszo po zlokalizowana jest na terenach wiejskich (wykres 1). Jak wynika zdanych gus przedstawionych na wykresie 1 wostatnich dwch lata nastpi nagy wzrost rejestrowanych po na terenach wiejskich (w2010r. o13,6 tys. szt., aw2011 r. o20 tys. szt., przy rednim wzrocie 3,6 tys. szt./rok wlatach 2003-2009). Wedug danych gus wPolsce na koniec 2010 roku zkanalizacji korzystao 62,1% ogu ludnoci (wmiastach 86,1% ludnoci miast, natomiast na wsi 24,8% ludnoci wsi), przy 87,5% ogu ludnoci korzystajcych zwodocigw sieciowych (wmiastach 95,3% ludnoci miast, natomiast na wsi 75,2% ludnoci wsi). Zdanych tych wynika, e okoo mieszkacw polskich wsi nadal korzysta ze zbiornikw bezodpywowych (potocznie zwanych szambami), ktre powinny by zastpione przez po bd sie kanalizacyjn, ktra na pozostaych terenach jest ju coraz mniej opacalna.
Wykres 1. Liczba zgoszonych przydomowych oczyszczalni ciekw na wsi wlatach 2003-2011 oraz oglna ich liczba wkraju wlatach 2007-2010
90 Liczba zarejstrowanych przydomowych oczyszczalni ciekw w Polsce, tys. szt. 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 na wsi ogem
rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUSa Banku Danych Lokalnych oraz
MINROL (2005-2008, 2010) dane dotyczce wsi, dane oglne na podstawie GUSb (2007-2011), Infrastruktura komunalna w2006-2010.
82
Wzrost liczby instalowanych po prawdopodobnie spowodowany by dotacjami na budow oczyszczalni ciekw zfunduszy strukturalnych Unii Europejskiej czy zNarodowego Funduszu Ochrony rodowiska iGospodarki Wodnej bd dotacji gminnych, atake wiksz wiadomoci ekologiczn ludnoci Polski. Na terenie wsi pozostaje ponad 11 mln osb nieobsugiwanych przez sieciowe systemy kanalizacyjne oraz po. Przyjmujc, e 3osoby zamieszkuj wgospodarstwie domowym (dane gus), to ponad 3,5 mln gospodarstw domowych jest obsugiwanych przez zbiorniki bezodpywowe is one potencjalnymi odbiorcami usug oczyszczania ciekw za pomoc po. Zdaniem Dorgeloha (2007), takie kraje, jak: Francja, Wochy, Hiszpania iPolska maj potencja, by posiada minimum milion po kady, awEuropie ma ich by docelowo okoo 10mln.
PRZEGLD LITERATURY DOTYCZCEJ GOSPODARKI OSADOWEJ DLA PRZYDOMOWYCH OCZYSZCZALNI CIEKW
Osady ciekowe przed ich zagospodarowaniem wymagaj przerbki. Do podstawowych procesw przerbki osadw nale: zagszczanie wcelu usunicia wody grawitacyjnej, by obniy nakady inwestycyjne ikoszty eksploatacyjne kolejnych etapw przerbki; stabilizacja midzy innymi wcelu obnienia zawartoci zwizkw organicznych ipodatnoci na zagnicie oraz unieszkodliwienia patogenw; odwadnianie lub zagszczanie, suszenie ispalanie wcelu wielokrotnego zmniejszenia objtoci imasy osadw. Osady zpo mog by przetwarzane na kilka sposobw, ktrych moliwoci przedstawiono na rysunku 1. Najbardziej popularny wobecnej chwili jest transport osadw zpo do zbiorczej oczyszczalni ciekw, gdzie s one tam przetwarzane. Wniemieckich wytycznych atv (1985) przedstawiono trzy gwne moliwoci wprowadzania takich osadw do zbiorczej oczyszczalni ciekw. Wpierwszym rozwizaniu, ktre jest najczciej stosowane wPolsce, osady zpo wprowadzane s na pocztku cigu technologicznego oczyszczalni ciekw. Najczciej osady te wprowadza si
83
poprzez stacj zlewn, ktra suy do przyjmowania nieczystoci ciekych ze zbiornikw bezodpywowych. Wtym rozwizaniu osady zpo traktowane s jak nieczystoci cieke, astenie zanieczyszcze
Rysunek 1. Moliwoci przerbki iwykorzystania osadw zPO
Hala krat Piaskowniki Osadniki wstpne Bioreaktory Osadniki wtrne rzeka Warta
Osad
przerbka osadu
Zagszczenie osadw (grawitacyjne, otacyjne, rotacyjne, wirwkowe, tamowe) Stabilizacja osadw (bestlenowa, tlenowa, kompostowanie, chemiczna) Odwodnienie osadw (poletka osadowe, laguny, wirwki, ltry prniowe, prasy tamowe, prasy komorowe i membranowe, prasy rubowe, workownice, prasy rotacyjne) Spalanie lub wspspalanie
Skadowisko odpadw
Higienizacja (np. wapnem) Kompostowanie (osad przed kompostowaniem powinien by odwodniony) Poletka osadowe /laguny Poletka hydrotowe
Wykorzystanie przyrodnicze (rolnicze, rekultywacja, itp.)
rdo: Pawlak, Makowska (2012).
84
wosadach zpo jest kilkakrotnie wysze ni wdowoonych regularnie ciekach (Pawlak iMakowska 2012). Udzia nieczystoci ciekych wdobowym obcieniu hydraulicznym oczyszczalni ciekw nie powinien przekracza kilku procent, poniewa wiksza ilo tych zagniych ciekw moe pogorszy jako ciekw odpywajcych zoczyszczalni ciekw. Zrzut wikszej iloci osadw zpo moe zachwia stabiln prac wmniejszych zbiorczych oczyszczalniach ciekw, szczeglnie wprzypadku braku zbiornika wyrwnawczego. Drugi wariant wprowadzania osadw zpo polega na przetworzeniu ich wraz zosadami wytwarzanymi woczyszczalni ciekw wkomorach fermentacyjnych iwkonsekwencji wytworzeniu biogazu oraz stabilizacji tych osadw. Wtym wariancie naley zosadu zpo usun grubsze zanieczyszczenia imateriay wkniste. Kolejny wariant jest powizaniem dwch poprzednich rozwiza: osady zpo traaj do osadnika rozdzielajcego, zktrego woda nadosadowa traa na pocztek cigu technologicznego oczyszczalni ciekw, azagszczony wosadniku rozdzielajcym osad do komory fermentacyjnej. Wtych wariantach osad zpo jest wprowadzany wcig technologiczny oczyszczalni ciekw imieszany zoczyszczanymi ciekami lub powstajcym woczyszczalni ciekw osadem. Powstay ztego powizania osad jest przetwarzany wcigu osadowym woczyszczalni ciekw. Powysze rozwizania wedug wytycznych atv (1985) mog mie miejsce wzbiorczych oczyszczalniach ciekw wikszych od 10 000 olm (obliczeniowej liczby mieszkacw). Osady ze zbiorczych oczyszczalni ciekw po przerbce wcigu osadowym nie zawsze mog by wykorzystane przyrodniczo zuwagi na niespenienie stawianych im wymaga. Najczciej przekroczona jest zawarto metali cikich, ktrych rdem s zwaszcza oczyszczane cieki przemysowe. Nie dotyczy to jednak osadw zpo. Kolejna grupa metod przerbki osadw pochodzcych zpo nie wymaga ich mieszania ze ciekami lubosadami wzbiorczej oczyszczalni ciekw. To rozwizanie daje wiksz pewno spenienia wymogw rozporzdzenia Ministra rodowiska zdnia 13 lipca 2010 r. wsprawie komunalnych osadw ciekowych przy pniejszym przyrodniczym wykorzystaniu oraz umoliwia wykorzystanie ich waciwoci odywczych. Do sposobw takiej przerbki nale:
85
wapnowanie, zapewniajce m.in. stabilizacj ihigienizacj osadw. Osad zosadnikw gnilnych moe by stabilizowany wapnem wcysternie wozu asenizacyjnego. Ustabilizowany wten sposb osad moe by wykorzystany na polu lub terenie rekultywowanym. Wad tego rozwizania jest znaczna emisja amoniaku do atmosfery. kompostowanie stabilizacja, niszczenie patogenw, zmniejszenie masy oraz objtoci iuwodnienia osadw. Wtym rozwizaniu osad ciekowy mieszany jest zmateriaem strukturotwrczym, takim jak: kora drzew, trociny, soma wpostaci sieczki. Materia ten ma umoliwi przepyw powietrza, atake poprawi stosunek wgla organicznego do azotu. Do kompostowania najodpowiedniejsze s materiay ouwodnieniu do 60%, gdy wprzeciwnym wypadku wtrakcie trwania procesu wwarunkach tlenowych mog miejscami wystpowa niepodane procesy beztlenowe. Wczasie kompostowania wewntrz pryzm temperatura moe osign 700C, dziki czemu nastpuje higienizacji osadu (Heidrich 1999; Miksch, Sikora 2010). Osad zpo ma due uwodnienie okoo 94%, ktre nie jest zalecane dla materiau kompostowanego, poniewa jak podaje omotowski (1997), naleaoby doda du ilo materiau strukturotwrczego. poletka osadowe ilaguny. Poletka osadowe ilaguny s rozwizaniami wobecnym czasie rzadko stosowanymi isu do magazynowania osadw, wtrakcie ktrego nastpuje ich odwodnienie poprzez odpyw wody grawitacyjnej przez uoony na dnie drena oraz odparowanie wody. poletka hydrotowe s to zmodykowane poletka osadowe, ktre s obsadzone rolinnoci hydrolow, np. trzcin pospolit, gdzie nastpuje odwadnianie imineralizacja, adziki temu redukcja masy osadw. Trzcina pospolita poprawia odwodnienie osadu ijego mineralizacj, ma take waciwoci akumulacji metali cikich (takich jak ow, kadm, czy rt) (Miksch, Sikora 2010). Zmagazynowany na poletku osad ulega odwodnieniu poprzez drena, atake poprzez rolinno, ktra czerpie wod iuwalnia j do atmosfery na skutek transpiracji. Rolinno ta dziki penetracji osadw kczami ikorzeniami
86
wspomaga odwanianie poprzez udronienie por iszczelin do gbszych warstw osadu ido drenau. Osady tam przetwarzane ulegaj take stabilizacji. redni czas eksploatacji jednej kwatery wynosi 10 lat. Przez pierwsze 8 lat nastpuje magazynowanie osadu, aoprnianie kwatery zprzetworzonego osad wraz zokresem odpoczynku trwa od 8 do 10 roku eksploatacji (Baejewski 2005, Obarska-Pempkowiak iin. 2010). Takie instalacje do przetwarzania osadw zkilkuset po powstay ju m.in. wNiemczech. Przerobiony wten sposb osad, ktry jest podobny do prchnicy, stanowi cenn substancj humusow, wykorzystywan pniej jako nawz. Przykad zastosowanego modelu gospodarki wodno-ciekowej na terenach wyposaonych wpo zcentraln (gminn) instalacj do przetwarzania powstajcych tam osadw przedstawiono na rysunku 2 (Obarska-Pempkowiak iin. 2010; eko-plant; Dezentrales Abwasserkreisau oncept 2010).
Rysunek 2. Koncepcja oczyszczania ciekw wobiektach przydomowych oraz centralnego systemu utylizacji osadw ciekowych zastosowanych wgminie Wienhausen wNiemczech
osadnik gnilny zoe trzcinowe staw doczyszczajcy przed odprowadzeniem wd do gruntu
II wprowadznie wody do gruntu VI rolnicze wykorzystanie shumikowanych osadw ciekowych
I przydomowa oczyszczalnia III transport osadw ciekowych
V oczyszczanie wd ciekowych
IV trzcinowe poletko osadowe
rdo: Obarska-Pempkowiak iin. (2010), Dezentrales Abwasserkreisaufkoncept (2010).
87
Osady zpo mog by cennym materiaem do wykorzystania przyrodniczego zuwagi na ich skad iznikom zawarto metali cikich. Zgodnie zKrajowym Planem Gospodarki Odpadami (kpgo 2010) gwnymi celami takiego wykorzystania s m.in.: zmniejszenie iloci skadowanych osadw izwikszenie iloci komunalnych osadw ciekowych wprowadzanych do rodowiska po przetworzeniu oraz jak najwiksze wykorzystanie substancji biogennych tam zawartych, przy zachowaniu wymogw bezpieczestwa sanitarnego, chemicznego irodowiskowego. Wliteraturze coraz popularniejsze s badania typu foresight, ktre prowadzone s wcelu budowania rednio- lub dugookresowej wizji rozwojowej, jej kierunkw ipriorytetw, by uwiadomi perspektywy imoliwoci reagowania na zmiany. Badania typu foresight bazuj midzy innymi na analizie warunkw otoczenia iczynnikw oddziaywania. Istnieje wiele typw inarzdzi foresightowych. Najpopularniejszy podzia wie si zbenecjentami wynikw iobejmuje foresight centralny (National Foresight), lokalny (Regional Foresight), naukowo-technologiczny (Technology Foresight) ikorporacyjny (Innovation Foresight) (Borodako 2009, San 2010). Do pierwszego rodzaju projektw typu foresight naley Narodowy Program Foresight Polska 2020, ktry obejmuje swym zakresem Zrwnowaony Rozwj Polski, Technologie Informacyjne iTelekomunikacyjne oraz Bezpieczestwo (Kleiber 2009). Bardzo popularne ipowszechnie publikowane s opracowania lokalne typu foresight, dla wojewdztw czy regionw, takie jak badania foresightowe dla Wielkopolski Foresight Sieci Gospodarcze Wielkopolski (Wyrwicka 2011). Mona take spotka powizanie foresightu regionalnego zforesightem technologicznym, czego przykadem jest foresight dla regionu podlaskiego nt for Podlaskie 2020 (Nazarko, Ejdys 2011). Ostatni typ forsightu, ktry stanowi narzdzie badania przyszoci przedsibiorstwa (Badecka, Skonieczny 2009), jest rzadko obecnie publikowany.
METODYKA BADA
Wcelu rozpoznania obecnego stanu oraz przyszoci gospodarki osadowej dla po, ze szczeglnym uwzgldnieniem rozwizania wykorzystujcego poletka hydrotowe, zastosowano nastpujce metody
88
foresightowe: analiz steepvl, analiz swot, metod scenariuszow, ktre zostay wsparte przez burz mzgw, panele eksperckie ibadania ankietowe. Burza mzgw ipanele eksperckie byy przeprowadzane wgronie kilkuosobowym podczas odbywanego stau wrmie Biolab Energy A&P. Firma Biolab Energy A&P jest mikrorm zajmujc si doradztwem zzakresu pozyskiwania energii ze rde odnawialnych (m.in. biogazownie) oraz gospodarki osadami wzakresie pozyskiwania energii odnawialnej, wtym rwnie gospodark osadami ciekowymi. Dziaania rmy oparte s na zamyle transferu wiedzy pyncej zbada naukowych do konkretnych odbiorcw zainteresowanych wykorzystaniem informacji technologicznej itechnicznej wpraktyce.
WYNIKI BADA
Na podstawie przeprowadzonej burzy mzgw ipanelu ekspertw przeprowadzono identykacj czynnikw porednich ibezporednich wpywajcych na gospodarki osadowe dla po. Nastpnie wcelu przeprowadzania analizy steepvl wskazano po trzy czynniki zobszaru spoecznego (Social), technologicznego (Technological), ekonomicznego (Economic), ekologicznego (Ecological), politycznego (Political), atake czynnikw odnoszcych si do wartoci (Values) iczynnikw prawnych (Legal), ktre wpywaj na rozwj badanego obszaru. Kolejnym krokiem byo przeprowadzenie bada ankietowych oceny wanoci (siy) iniepewnoci (przewidywalnoci) czynnikw steepvl. Ankietowane byy osoby zajmujcej si zagadnieniami gospodarki osadowej oraz po zkrgu naukowcw, doradcw wzakresie gospodarki odpadami oraz handlowcw. Analiza wynikw bada ankietowych dotyczcych czynnikw steepvl posuya do okrelenia grupy czynnikw wpywajcych na dalszy rozwj gospodarki osadowej dla po wperspektywie do 2020r. Najbardziej istotnymi czynnikami pod wzgldem siy odziaywania iniepewnoci s: stan ekologiczny gruntw iwd podziemnych, atake wprowadzenie rygorystycznych wymaga dotyczcych przyrodniczego wykorzystania osadw. Niewiele mniejsze oddziaywania wywieraj czynniki spoeczne, tj. zasoby wyksztaconych specjalistw zzakresu
Gospodarka osadowa dla przydomowych oczyszczalni ciekw Tabela 1. Analiza SWOT wraz zocen wanoci czynnikw przez ankietowanych wedug stanu na 2012 r. iperspektyw na 2020 r.
Mocne strony M1 Rozwizanie zgodne zide zrwnowaonego rozwoju M2 Niska energochonno iawaryjno M3 Likwidacja zanieczyszczenia wpobliu rda iniemieszanie ich znieczystociami ciekymi iinnymi ciekami wO M4 Wykorzystanie cennych skadnikw znajdujcych si wosadach ciekowych zPO Sabe strony S1 Moliwo przenoszenia do wd igruntu wraz zprzetworzonym osadem zwizkw wobecnym czasie nie rozpatrywanych pod wzgldem ekologicznym, np. hormonw S2 Brak zaufania spoecznego do przyrodniczego wykorzystania osadw ciekowych Szanse zewntrzne SZ1 Coraz wiksza popularno PO SZ2 Znikoma liczba istniejcych rozwiza gospodarki osadami tylko dla PO SZ3 Postawy proekologiczne Polakw SZ4 Donansowania do budowy wikszej liczby PO na danym terenie (wiksza opacalno rozwiza gospodarki osadowej dla PO) Zagroenia zewntrzne Z1 Niech wadz gmin dla PO Z2 Niespjno iskomplikowanie prawo Z3 Brak zainteresowania osobn przerbk osadw zPO zwykorzystaniem zawartych wnich skadnikw rdo: Opracowanie wasne. 6,0 6,0 5,8 4,8 4,8 4,8 5,8 5,0 4,8 5,4 6,4 5,3 5,8 5,9 Ocena wanoci na 2012 4,8 6,0 4,7 4,3 2020 5,7 6,2 5,4 5,4
89
3,7
5,1
5,1
4,1
90
inynierii sanitarnej oraz postawa spoeczestwa nie na moim podwrku. Wcelu ustalenia czynnikw analizy swot wykorzystano panel ekspercki. Wybrane czynniki analizy swot przedstawiono wtabeli 1 wraz zocen przez ankietowanych ich wanoci wedug stanu obecnego iperspektyw na 2020 r. wskali 7-stopniowej. Ztabeli 1 wynika, e wano wszystkich mocnych stron iszans zewntrznych wperspektywie 2020 r. wzronie. Wszystkie zagroenia zewntrzne wperspektywie 2020 r. strac na wanoci. Saba strona dotyczca przenoszenia zwizkw chemicznych, wobecnej chwili nierozpatrywanych, wzronie wperspektywie kolejnych lat, natomiast wprzyszoci wzronie zaufanie spoeczne do przyrodniczego wykorzystania osadw ciekowych.
SCENARIUSZE
Bazujc na wynikach wczeniejszej analizy steepvl wybrano kluczowe czynniki, na ktrych podstawie stworzono scenariusze dla rozwoju gospodarki osadowej dla po. Sformuowano nastpujce scenariusze: si dobry stan ekologiczny gruntw iwd oraz mao rygorystyczne wymagania wzakresie przyrodniczego wykorzystania osadw. Scenariusz ten zosta nazwany marzenia owielkoci; sii dobry stan ekologiczny gruntw iwd oraz rygorystyczne wymagania wzakresie przyrodniczego wykorzystania osadw niech yje przyroda; siii zy stan ekologiczny gruntw iwd oraz mao rygorystyczne wymagania wzakresie przyrodniczego wykorzystania osadw armagedon; siv zy stan ekologiczny gruntw iwd oraz rygorystyczne wymagania wzakresie przyrodniczego wykorzystania osadw sen owietnoci inynierii sanitarnej. Szczegowy opis scenariuszy zosta przygotowany na podstawie czterech najbardziej oddziaywajcych si, azarazem najbardziej nieprzewidywalnych, ktre zostay przedstawione powyej. Pierwszy scenariusz przewiduje dobry stan rodowiska, ktre nie jest zagroone wzwizku zprzyrodniczym wykorzystaniem osadw
91
ciekowych zpo, przeksztaconych na poletkach trzcinowych, askadniki odywcze tam si znajdujce wzbogacaj gleby, ktre wniewielkim stopniu przedostaj si do wd gruntowych. Wzronie stopie wyksztacenia spoeczestwa oraz wzronie liczba specjalistw zdziedziny inynierii sanitarnej wyspecjalizowanych wzagadnieniach dotyczcych po. Stan taki spowoduje brak obaw spoeczestwa co do takiej przerbki osadw ibrak postawy nie na moim podwrku. Scenariusz ten jest wariantem bardzo pozytywnym. Drugi ze scenariuszy, ktry jest wariantem porednim, przewiduje dobry stan rodowiska idue wymagania dotyczce przyrodniczego wykorzystania przetworzonych osadw zpo. Wymagania te ogranicz lub zamkn moliwo gospodarki osadowej dla po zwykorzystaniem znajdujcych si wnich skadnikw odywczych. Niski poziom wyksztacenia spoeczestwa iniewielka liczba specjalistw ztego zakresu spowoduje sprzeciw spoeczestwa wobec takich rozwiza ipowszechn postaw nie na moim podwrku, wynikajc zich niewiedzy. Kolejny scenariusz przedstawia pesymistyczn wizj przyszoci armagedon. Mao rygorystyczne wymagania dotyczce ochrony rodowiska spowoduj jego pogorszenie. Przyczyn takiego stanu moe by niski poziom wyksztacenia spoeczestwa iznikoma liczba specjalistw ztej dziedziny, co skutkuje niewielk trosk ootaczajce nas rodowisko przyrodnicze. Ostatni przedstawiony wariant zawiera skrajnie pesymistyczn wizj przyszoci, gdzie zy stan rodowiska bdzie spowodowany wczeniejszymi zaniedbaniami wzakresie ochrony rodowiska. Prba ratowania rodowiska przez du liczb wyksztaconych specjalistw spowoduje zahamowanie rozwoju przyrodniczego wykorzystania osadw zpo przetworzonych na poletkach trzcinowych iutrat cennych skadnikw odywczych tam si znajdujcych. Zy stan rodowiska iskutki wczeniejszych poczyna wygeneruj powszechn postaw spoeczestwa nie na moim podwrku.
PODSUMOWNIE
Problem przerbki osadw pochodzcych zpo wraz zprzewidywanym wzrostem liczby po bdzie narasta, powodujc problemy eksplo-
92
atacyjne zbiorczych oczyszczalni ciekw. Gminne poletka trzcinowe dla co najmniej kilkudziesiciu po s dobrym rozwizaniem gospodarki osadowej dla tych obiektw, ktre wpisuje si wide zrwnowaonego rozwoju. Rozwj gospodarki osadowej dla po zwykorzystaniem poletek trzcinowych wedug przeprowadzonej analizy steepvl bdzie zalee gwnie od stanu rodowiska, atake przyszych wymaga prawnych. Rozwj ten bdzie rwnie zalee wduym stopniu od liczby specjalistw znajcych zagadnienia iproblemy zwizane zpo, ktrzy zachc gminy do budowy gminnych poletek trzcinowych dla osadw zpo iprzekonaj spoeczestwo do takich rozwiza, minimalizujc postaw nie na moim podwrku. Zgodnie zankiet dotyczce analizy swot mocne strony iszanse zewntrzne wnajbliszym czasie bd mia wiksze znaczenie, asabe strony izagroenia zewntrzne wwikszoci przypadkw osabn. Zprzedstawionych scenariuszy najbardziej prawdopodobny wydaje si scenariusz optymistyczny (si), ktry przewiduje dobry stan ekologiczny wd igruntw oraz dalsze zagodzenie wymaga dotyczcych przyrodniczego wykorzystania osadw ciekowych.
LITERATURA
atv (1985), Wytyczne atv A123 P, Behandlung und Beseitigung von Schlamm aus Kleinklranlagen. Badecka I., Skonieczny J. (2009), Corporate foresight jako narzdzie badania przyszoci przedsibiorstwa, Materia konferencji kzz, Zakopane. Baejewski R. (2005), Trzcin po osadach, Wodocigi iKanalizacja, nr 11 (19), s. 22, 23. Borodako K. (2009), Foresight wzarzdzaniu strategicznym, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Burmeister H. (2007), Abwasserbehandlung auf der IFAT 2008: Millionen Kleinklranlagen fr Europa, Abwasserbehandlung: Klranlagen, nr 04/d. Dezentrales Abwasserkreisau oncept (2010), h p://www.mika-plan.de/ wp-content/uploads/2010/06/WienhausenExpoFlyer.pdf (stan na 10 padziernika 2012). eko-plant, Klrschlamm-Vererdungsanlage nach dem EKO-PLANT st-Verfahren, h p://www.karstwanderweg.de/klaer.htm (stan na 10 padziernika 2012). Grski M., Gromiec M., Jaroszyski T., Jodowski A., Krlikowski A., omotkowski J., Poskrobko B. (2010), Poradnik dotyczcy gospodarki ciekowej wkontekcie

wykonania krajowego programu oczyszczania ciekw komunalnych, kzgw, Warszawa. gusa,http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.display?p_id=520601&p_ token=0.9074110398430868 (stan na 10 padziernika 2012). gusb (2007-2011), Infrastruktura komunalna w2006, 2008, 2009, 2010 r, gus, Warszawa. Heidrich Z. (1999), Wodocigi ikanalizacja, cz. 2: Kanalizacja, wsiP, Warszawa. Kleiber M. (2009), Narodowy Program Foresight Polska 2020, Warszawa. kpgo (2010), Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2014, Uchwaa nr 217 Rady Ministrw zdnia 24 grudnia 2010 r., Monitor Polski nr 101, poz. 1183. omotowski J. (1997), Osady ciekowe wkanalizacjach lokalnych, Przegld Komunalny, Pozna, nr 3(66), s. 51-53. omotowski J., Poskrobko B. (2010), Poradnik dotyczcy gospodarki ciekowej wkontekcie wykonania krajowego programu oczyszczania ciekw komunalnych, kzgw, Warszawa. MINROL (2005-2008), Informacja ostanie infrastruktury technicznej wsi na koniec roku 2005, 2006, 2007 roku, Ministerstwo Rolnictwa iRozwoju Wsi, Warszawa. MINROL (2010), Informacja ostanie infrastruktury technicznej wsi raport roczny 2009, Ministerstwo Rolnictwa iRozwoju Wsi, Warszawa. Miksch K., Sikora J. (2010), Biotechnologia ciekw, pwn, Warszawa. Nazarko J., Ejdys J. (2011), Metodologia iprocedury badawcze wprojekcie foresight technologiczny nt for podlaskie 2020 regionalna strategia rozwoju nanotechnologii, Ocyna Wydawnicza Politechniki Biaostockiej, Biaystok. Obarska-Pempkowiak, Gajewska M., Wojciechowska E. (2010), Hydrotowe oczyszczalnie wd iciekw, pwn, Warszawa. Pawlak M., Makowska M. (2012), Gospodarka osadami zpojedynczych systemw oczyszczaniaciekw, Materiay oglnopolskiej konferencji szkoleniowej: Przydomowe Oczyszczalnie ciekw, 4-5 padziernika 2012 r., Abrys, Wrocaw. Rozporzdzenie Ministra rodowiska zdnia 13 lipca 2010 r. wsprawie komunalnych osadw ciekowych (Dz.U. 2010, nr 137 poz. 924). San K. (2010), Foresight jako metoda ksztatowania przyszoci, h p://www.qol. ue.wroc.pl/p/_/65/foresight_jako..._krzysztof_san_m.pdf (stan na dzie 10 padziernika 2012). Wyrwicka M. K. (2011), Foresight Sieci gospodarcze Wielkopolski scenariusze transformacji wiedzy wspierajce innowacyjn gospodark, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna. Ustawa zdnia 27 kwietnia 2001 r. oodpadach ( Dz. U. 2001, nr 62 poz. 628). Ustawa zdnia 27 kwietnia 2001 r. onawozach inawoeniu (Dz. U. 2007, nr 147, poz. 1033).
93
WOJCIECH FLIEGNER
Wydzia Zarzdzania Uniwersytet Ekonomiczny wPoznaniu wojciech.iegner@ue.poznan.pl
Systemy Business Intelligence wzarzdzaniu procesami biznesowymi

sowa kluczowe: Business Intelligence, hurtownia danych, proces biznesowy streszczenie: Celem artykuu jest przedstawienie wynikw bada dotyczcych potencjalnych moliwoci wykorzystania wzarzdzaniu procesami biznesowymi systemw Business Process Intelligence, opartych na hurtowniach danych otyche procesach. Przedmiotem badania byy aspekty dotyczce rde danych, zapisu informacji temporalnych whurtowni danych, narzdzi analizy procesw, narzdzi wizualizacji oraz moliwoci odkrywania wiedzy oprocesach. Niniejsza publikacja koncentruje si na analizie procesowego kontekstu proponowanego rozszerzenia systemw Business Intelligence.
Business Intelligence systems in abusiness processes management

keywords: Business Intelligence, data warehouse, business process abstract: e aim of the article is to present the results of aresearch on the potential use of Business Process Intelligence systems, based on the process data warehouses, in abusiness processes management. e subject of the study were aspects of data sources, recording temporal information in the data warehouse, process analysis tools, visualization tools and opportunities to explore the knowledge about the processes. e publication focuses on the analysis of processual context of the proposed extension of Business Intelligence Systems.
96
Wojciech Fliegner WPROWADZENIE
Chocia problematyka systemw Business Intelligence (bi) rozwija si ju od kilkunastu lat, to cay czas nie ma jednoznacznoci winterpretacji tego terminu (Strange 2009, Olszak 2007). Denicja autorstwa Widoma iWatsona, zgodnie zktr bi jest szerok kategori obejmujc technologi, aplikacje oraz procesy odpowiedzialne za zbieranie, przechowywanie, dostp do danych oraz ich analiz, pomocne uytkownikom wpodejmowaniu efektywniejszych decyzji (Wixom, Watson 2010), chyba najpeniej oddaje specyk bi. Obecnie okrelenie bi cile wie si zzagadnieniem hurtowni danych. Jest to kluczowa technologia wykorzystywana do budowy tego typu systemw, integrujca dla celw analitycznych dane zrnych systemw transakcyjnych. Na system bi skadaj si cztery elementy: narzdzia pozyskiwania, ekstrakcji ioczyszczania danych, hurtownia danych (hd), narzdzia analityczne oraz warstwa prezentacji informacji iwiedzy (Turban 2007). Wiedz oprzedsibiorstwie mona zakwalikowa do jednej zczterech kategorii (Fazlagi 2010): know-what (wiedzie co) wiedza ta odnosi si do faktw; dostp do tej wiedzy umoliwia prowadzenie obserwacji izdobywanie dowiadczenia; know-why (wiedzie dlaczego) wiedza ta ma charakter praw izasad rzdzcych dziedzin iokrela si j jako wiedz teoretyczn, atake jako wiedz gbok; jej posiadanie umoliwia zrozumienie przyczyn wystpowania faktw iodpowiednie reagowanie na nie, budowanie acuchw przyczynowo-skutkowych, wyjanianie, diagnozowanie, podejmowanie dziaa prewencyjnych inaprawczych; know-how (wiedzie jak) wiedza ta ma charakter wiedzy praktycznej, odnosi si przede wszystkim do umiejtnoci pracownikw iprzejawia si wzdolnoci do stosowania odpowiednich zasad wrozwizywaniu zoonych problemw; know-who (wiedzie kto) wiedza ta opisuje przede wszystkim osoby posiadajce wiedz, atake wiedz, ktr dysponuj, ma wic charakter meta-wiedzy. Blisza analiza funkcjonalnoci systemw bi skania do stwierdzenia, e systemy te s jak na razie blisze pozyskiwaniu wiedzy zkategorii
Systemy Business Intelligence w zarzdzaniu
97
know-what, natomiast wniewielkim stopniu wspomagaj osiganie wiedzy zpozostaych kategorii. Jednoczenie wpraktyce gospodarczej istnieje potrzeba pogbionej analizy procesw biznesowych. Du ilo informacji oprocesach zachodzcych worganizacji przechowuj systemy zarzdzania procesami (Workow Management Systems wms). Wikszo wms oferuje wykonanie jedynie najprostszych analiz procesw iodpowiedzi na pytania wrodzaju: ile procesw ukoczono wjakim okresie, jakie s rednie czasy ich trwania, kto jest zaangaowany wproces itp. Jednym znowych podej, zmierzajcym do pozyskania wiedzy przede wszystkim wkategorii know-how, know-who iwnieco mniejszym stopniu know-why, jest podejcie integrujce technologi hurtowni danych oraz procesowe koncepcje zarzdzania. Jest ono okrelane terminem Business Process Intelligence (bpi). Polega ono na cilejszej ni dotychczas integracji systemw bi zsystemami klasy Business Process Management (bpm) iwms. Zasadniczym celem tworzenia systemw bpi jest wydobycie wiedzy ukrytej wplikach systemw wms, sygnalizowanie powstawania sytuacji krytycznych iprzewidywanie moliwych niezgodnoci przebiegw procesw wporwnaniu zwzorcem. Wduszym horyzoncie czasu moliwe jest optymalizowanie denicji procesw iich wykonania. Poniej przedstawiono architektur systemw bpi oraz konieczne rozszerzenia systemw bi wkierunku pozyskiwania wiedzy oprocesach. Nastpnie przedstawiono rezultaty analizy procesowego kontekstu proponowanego rozszerzenia systemw Business Intelligence. Omwiono te korzyci moliwe do osignicia za pomoc tej klasy systemw.
ARCHITEKTURA SYSTEMU BPI
Rdzeniem systemw bi jest hurtownia danych, to bowiem przede wszystkim od jej zawartoci oraz zwizanych zni narzdzi analitycznych zaley moliwo uzyskania wiedzy zpodanej kategorii. TechCharakterystyk procesowych koncepcji zarzdzania zawieraj m.in. prace Bitkowskiej (2011), Grajewskiego (2012) iSkrzypek (2010).
98
Wojciech Fliegner
nologia hd oferuje efektywny dostp do duego zbioru danych oraz do narzdzi pozwalajcych na ich analiz wielowymiarow. Zazwyczaj s to dane historyczne pochodzce zsystemw transakcyjnych. Zawieraj wpostaci surowej (dane historyczne) lub zagregowanej (dane analityczne) wiedz ozmianach obiektw bdcych podmiotem, przedmiotem imiejscem dokonania transakcji (Inmon 2008). Wklasycznych systemach hurtowni danych zapisywane s wycznie fakty, ujmujce to co zdarzyo si nie s natomiast zapisywane relacje pomidzy tymi faktami ikontekst procesw, wramach ktrych te fakty zaistniay. Wkonsekwencji analizy maj ograniczony zakres. Architektura systemu bpi nie rni si zasadniczo od klasycznej architektury systemw bi, rozszerza j tylko wkierunku lepszego ujcia procesw zachodzcych worganizacji ijej otoczeniu (rysunek 1). Systemy bpi wyposaone s whurtowni danych procesowych (hdp) zasilan zsystemw rejestrujcych zdarzenia (dane rdowe do hurtowni danych s dostarczane przez systemy oltp Online Transaction Processing). Dane zhdp s analizowane iprezentowane za pomoc narzdzi adekwatnych do obsugi danych procesowych.
Rysunek 1. Architektura systemu BPI
OLTP Narzdzia prezentacji Prezentacje procesw
WMS
HD HDP
Klasyczne narzdzia Data Mining Narzdzia analizy procesw
Rejestracja zdarze z otoczenia
Wujciu Casatiego (2001), autora koncepcji systemw bpi, dane s wtrne do ju istniejcych izdeniowanych worganizacji procesw. Wproponowanym przez nas rozszerzeniu systemw bi jest odwrotnie idlatego jedn znajtrudniejszych operacji jest przyporzdkowanie zdarze do poszczeglnych procesw, poniewa rzadko dostpna jest
99
informacja bezporednio wica zaistniae zdarzenie zkonkretnym procesem. Najbardziej podane byoby automatyczne pozyskanie tego typu informacji. Wprowadzenie takiego mechanizmu wymaga jednak uycia pewnej wiedzy wstpnej i/lub implementacji jakiego mechanizmu uczcego si przypisywania zdarze do okrelonych procesw. Niektre reguy ielementy wiedzy wstpnej oorganizacji mona poda stosunkowo atwo na przykad, jakimi typami spraw zajmowa si mog konkretne osoby wrmie (opis kompetencji), na to mona naoy uprawnienia do wykonania niektrych dziaa systemowych (dostp do urzdze iuprawnienia do baz danych) itd. Ponadto mona wskaza kilka oglnych regu ograniczajcych, np. cise ograniczenie analizowanych dziaa do momentw rozpoczcia izakoczenia danej sprawy. Wynikiem tych dziaa jest ograniczenie do minimum liczby zdarze worganizacji, ktrych nie mona przypisa do konkretnej sprawy (przebiegu procesu). Tak przygotowane dane mog ju zasili hurtowni ista si przedmiotem dziaania narzdzi analizy procesw. Rozszerzenie systemw bi do systemw bpi wymaga zmian co najmniej wzakresie: rde danych, zapisu informacji temporalnych whd, narzdzi analizy procesw (process mining), narzdzi wizualizacji, moliwoci odkrywania wiedzy oprocesach. Przedmiotem relacjonowanego tu badania byy wszystkie te aspekty, jednak niniejsza publikacja koncentruje si wycznie na analizie procesowego kontekstu proponowanego rozszerzenia systemw Business Intelligence. Badania zrealizowano wprzedsibiorstwie bdcym producentem dbr trwaego uytku. Jest ono liderem wswoim sektorze na polskim rynku iznaczcym eksporterem (sprzeda eksportowa ksztatuje si na poziomie ponad 50% przychodw rmy ogem). Firma zakoczya obecnie proces zmiany swego modelu biznesowego, ktry zakada outsourcing produkcji wszystkich oferowanych produktw zwyjtkiem produktu podstawowego.
100
Wojciech Fliegner
Firma wdroya prawie pen funkcjonalno systemu zintegrowanego klasy erp, tj. takie zintegrowane moduy jak Finanse, Controlling, Treasury, Majtek trway, Sprzeda iDystrybucja, Gospodarka Materiaowa, Produkcja, Zarzdzanie Jakoci, hr. Ta funkcjonalno zostaa wostatnim okresie zintegrowana zhurtowni danych isystemem crm (Customer Relationships Management), bdcym rozwizaniem przeznaczonym do kompleksowej obsugi klienta, wspierajcym dziaania sprzedaowe, marketingowe, jak rwnie procesy operacyjne obsugi posprzedaowej.
IDENTYFIKACJA PROCESW METODA IREZULTATY
Jednym zistotnych krokw wocenie zakresu informatycznego wspomagania zarzdzania procesami biznesowych jest ich identykacja. Jest to etap, ktrego celem jest przede wszystkim okrelenie, zjakimi procesami worganizacji ma si do czynienia jest to poszukiwanie odpowiedzi na pytania: co, jak, gdzie iprzez kogo jest worganizacji realizowane. Aby mona byo otego typu kwestiach dyskutowa iaby zebrane informacje byy istotne iuyteczne, niezbdna jest pewna formalizacja samych procesw, jak izwizanych znimi aspektw. Opis sowny jakkolwiek uyteczny wniektrych kwestiach nie jest wstanie precyzyjnie iczytelnie odzwierciedli struktury procesw izalenoci midzy jej elementami. Std te zasadno uycia metod formalizacji wizualnej (wtrakcie badania wykorzystano typy modeli stanowice baz metodyki bpms wspieranej przez pakiet zarzdzania procesami biznesowymi adonis). Analiza rozwiza stosowanych wrnych metodach ipodejciach do procesowo zorientowanej modernizacji rm pozwala stwierdzi, e poza precyzyjnymi procedurami metodologicznymi (takimi jak wmetodzie rapid re (Manganelli, Klein 1998) mona stosowa nastpujce sposoby identykacji procesw: podejcie intuicyjne identykacja procesw nastpuje wsposb arbitralny, z uwzgldnieniem zaoe strategii dziaania rmy, wymaga jej klientw oraz potrzeb ioczekiwa jej kadry kierowniczej;
101
podejcie opierajce si na rnych koncepcjach imodelach referencyjnych podstaw identykacji procesw wkonkretnej organizacji jest jedna zpowszechnie akceptowanych klasykacji wzorcowych procesw (klasykacja apqc, scor lub inna). Ze wzgldu na rozpoznawczy charakter niniejszego opracowania, powstaego wramach bada sucych stworzeniu prototypu systemu bpi ipniejszej jego werykacji, wykorzystano podejcie opierajce si na wykorzystaniu klasykacji wzorcowych. Wcelu stworzenia wsplnej platformy dyskusji wgronie ekspertw opracowano wyjciow list procesw wzorcowych. Punkt odniesienia stanowia tu Standardowa Klasykacja Procesw, opracowana przez American Productivity and Quality Center (apqc), International Benchmarking Clearinghouse, przy wsppracy zrm konsultingow Arthur Andersen & Co. Propozycja apqc wyodrbnia 12 podstawowych grup procesw (apqc 2004): 1.0 Rozwj wizji istrategii, 2.0 Projektowanie irozwj produktw iusug, 3.0 Sprzeda produktw iusug, 4.0 Dostarczanie produktw iusug, 5.0 Zarzdzanie obsug klienta, 6.0 Rozwj izarzdzanie kapitaem ludzkim, 7.0 Zarzdzanie technologi informacyjn iwiedz, 8.0 Zarzdzanie zasobami nansowymi, 9.0 Przejmowanie, konstruowanie izarzdzanie majtkiem, 10.0 Zarzdzanie rodowiskiem, 11.0 Zarzdzanie relacjami zewntrznymi, 12.0 Zarzdzanie usprawnieniami izmianami.
Przez pojcie modeli referencyjnych rozumie si pewne klasy modeli opracowanych na podstawie wieloletnich dowiadcze wzarzdzaniu organizacjami iwdraaniu wspierajcych je rozwiza informatycznych (najlepszych praktyk biznesowych), ktre to modele stanowi punkt odniesienia lub rozwizanie wyjciowe dla wasnych dziaa analitycznych, projektowych iwdroeniowych (Fe ke 2005). Kada z12 grup procesw jest dzielona na skadniki niszego poziomu. Na najniszym poziomie wmodelu apqc wyrniono cznie 188 skadowych procesw.
102
Wojciech Fliegner
Klasykacja procesw ujta wwymienionych grupach miaa mie zzaoenia uniwersalny charakter, miaa bowiem dotyczy wszystkich typw przedsibiorstw niezalenie od zrnicowanego zakresu ich dziaalnoci. Wtrakcie pocztkowych spotka wgronie ekspertw uzgodniono zawenie zakresu badania do obszaru zarzdzania acuchem dostaw. Oznaczao to konieczno modykacji wspomnianej wyjciowej listy procesw. Idea zarzdzania acuchami dostaw jest interpretowana nie tylko wkontekcie logistycznym, lecz take wujciu integracyjnym oraz synchronizacyjnym (Witkowski 2003, s. 23-32). Niezalenie jednak od sposobu rozumienia istoty tej koncepcji, jej cech szczegln jest orientacja procesowa, ktra oznacza traktowanie decyzji, dziaa iprzepyww wacuchu dostaw jako procesw. Orientacja procesowa powoduje, e acuch dostaw jest postrzegany jako sekwencja wewntrznych izewntrznych procesw, skadajcych si ze zbioru stanw iczynnoci sucych przechodzeniu do kolejnych stanw, wktrych dostarczany produkt ma coraz wiksz warto. Wobrbie przedsibiorstwa problem sprowadza si gwnie do przeamywania barier funkcjonalnych. Jest to zwykle zaledwie pierwszy krok wkierunku rozszerzonego przedsibiorstwa, gdzie szczeglne znaczenie ma integrowanie procesw wychodzcych poza granice przedsibiorstw bdcych uczestnikami acucha dostaw. Wyrazem takiej interpretacji istoty zarzdzania acuchem dostaw jest denicja, jak sformuowali A.J. Ba aglia iG.Tyndall, ktrzy twierdz, e jest to strategiczna koncepcja polegajca na zrozumieniu izarzdzaniu sekwencj czynnoci od dostawcy do klienta dodajcych warto do dostarczanych produktw (Ba aglia, Tyndall 1999, s. 12). Na podstawie przytoczonej denicji trudno jednak precyzyjnie okreli, jakie procesy powinny by integrowane zgodnie zomawian koncepcj zarzdzania. Studia literaturowe pozwoliy jedynie na zdiagnozowanie istotnych rozbienoci wpogldach rnych autorw oraz stowarzysze zawodowych promujcych konkurencyjne modele referencyjne acuchw dostaw. Teoretyczna wieloznaczno, rny poziom szczegowoci modeli oraz trwajca dyskusja nad rodzajem istruktur procesw skadajcych si na ide zarzdzania acuchami dostaw nie uatwiay wyboru modelu, ktry mia stanowi kontekst prowadzonych bada. Ostatecznie najwikszy wpyw na ksztat zmodykowanej wyjcio-
103
wej listy procesw mia model referencyjny zintegrowanego acucha dostaw (Supply Chain Operations Reference scor) (SCOR Model 2003), opracowany przez Rad acuchw Dostaw (Supply Chain Council scc). Menederowie wybrali ten model spord innych, jako e zgodnie zich wiedz iprzekonaniem wnajwikszym stopniu odpowiada on potrzebom koordynacji iintegracji procesw tworzcych acuch dostaw analizowanego przedsibiorstwa. Kolejne spotkania wgronie ekspertw doprowadziy do wyrnienia omiu kluczowych procesw wacuchu dostaw: zarzdzanie relacjami zklientami, zarzdzanie obsug klientw, zarzdzanie popytem, realizacja zamwie, zarzdzanie przepywami produkcyjnymi, zakupy rozumiane jako zarzdzanie relacjami zdostawcami, rozwj ikomercjalizacja produktw, zarzdzanie zwrotami. Szczegowy opis tych procesw zpodziaem na subprocesy na poziomie strategicznym ioperacyjnym zosta zaprezentowany wtabeli 1.
POTENCJALNE KORZYCI WPROWADZENIA SYSTEMU BPI
Korzyci zwprowadzenia systemu bpi mona rozpatrywa wdwu kategoriach: pozyskania wiedzy uytecznej na szczeblu operacyjnym oraz na szczeblu budowania struktur ikultury organizacji. Na podstawie uzyskanych wzorcw dziaa mona prowadzi biec optymalizacj procesw. Potencjalne korzyci pynce zuycia systemw informatycznych opartych na hurtowni danych pojawiaj si zwaszcza wtedy, gdy mog by wykorzystywane do analizy iprzeprojektowywania procesw biznesowych wspierajcych osignicie strategicznych celw organizacji. Wdalszym etapie moliwa jest take budowa systemu ekspertowego stosujcego reguy oparte na wzorcach dziaa, nadzorujcego poprawno poszczeglnych przebiegw. Elementy wiedzy, jakie jak si wydaje mona pozyska zsystemw bpi, nale do kategorii know-who iknow-how idotycz: informacji oumiejtnociach pracownikw oraz ich grup;
104
Wojciech Fliegner
zasobw krytycznych worganizacji iorodkw wiedzy (osb posiadajcych wiedz istotn dla wykonania okrelonego typu procesu); kolejnoci wykonywanych dziaa oraz okresw, wktrych s one podejmowane (zarwno wsensie kalendarzowym, jak iwsensie czasu, ktry upyn od wykonania poprzednich dziaa); moliwoci katalogowania kolejnych pojawiajcych si przypadkw; modelowania zachowa wtrakcie realizacji konkretnych zada; znajdowania wzorcw procesw zachodzcych worganizacji; wykrywania nieprawidowoci wwykonywaniu zada iprzyczyn niewykonania zada lub ich opnie. Analiza przebiegw wduszym okresie moe mie wpyw na zmian funkcjonowania caej organizacji midzy innymi poprzez: odkrywanie iidentykacj wzorcw zachowa poszczeglnych sprawcw ipowielanie worganizacji wzorcw pozytywnych oraz eliminowanie uznanych za negatywne; waciwe organizowanie procesw ad hoc, koniecznych do podjcia (poprzez analiz przypadkw podobnych) wreakcji na sytuacje niespodziewane; ustalanie przyczyn niepowodze planw ieliminacj tych czynnikw; optymalizacj dostpw do zasobw organizacji; usprawnienie systemw monitorujcych wykonywanie procesw oraz wykrywajcych przyczyny nieprawidowoci wtrakcie ich realizacji; wspomaganie uczenia si organizacji iszybszego dostosowania do wykonywania rnorodnych zada itp. Wtoku budowy pojedynczego systemu pozyskujemy przede wszystkim wiedz specyczn dla danej organizacji, jednak porwnanie zasobw wielu rm moe wnie pewn wiedz do teorii organizacji wogle. System oparty na analizie sekwencji zdarze moe by uyteczny take wmonitoringu otoczenia organizacji. Obecnie systemy takie s gwnie oparte na rnego rodzaju wskanikach. Oczywicie nie mona negowa ich uytecznoci, jednak nie mona rwnie powiedzie, e ujcie wskanikowe jest wyczerpujce ijedyne. Proponowane podejcie sugeruje moliwo uzupenienia ledzenia wskanikw oledzenie sekwencji zdarze.
Tabela 1. Wykaz procesw zidentykowanych wbadanym przedsibiorstwie
Nazwa procesu kluczowego wacuchu dostaw Subprocesy na poziomie strategicznym Subprocesy na poziomie operacyjnym 2 3
I. Zarzdzanie relacjami zklientami
1. Aktualizacja strategii oglnej imarketingowej 2. Okrelenie kryteriw kategoryzacji klientw 3. Opracowanie zasad rnicowania oferty dla grup klientw 4. Opracowanie systemu pomiaru rentownoci klientw 5. Opracowanie zasad podziau korzyci na zasadach win-win
1. Segmentacja klientw 2. Powoanie zespow zarzdzajcych poszczeglnymi grupami klientw 3. Przegld wynikw wcelu wyznaczenia zada wzakresie zakupw, wzrostu sprzeday ipozycji wsektorze 4. Okrelenie moliwoci usprawnie wcelu obniki kosztw, wzrostu sprzeday ipoprawy obsugi 5. Przygotowanie porozumie dotyczcych produktu iobsugi dla poszczeglnych grup klientw (ang. Product/Service Agreement PSA) 6. Wdroenie PSA 7. Pomiar wynikw iraportowanie zyskownoci poszczeglnych grup klientw 1. Rozpoznanie zdarze 2. Ocena sytuacji iwariantw dziaa 3. Wdroenie rozwizania 4. Monitorowanie iraportowanie
II. Zarzdzanie obsug klientw
1. Opracowanie strategii obsugi klientw 2. Opracowanie procedur reagowania 3. Przygotowanie infrastruktury komunikacyjnej iwdroenie procedur reagowania 4. Opracowanie zestawu miar jakoci obsugi klientw
105
106
1 1. Zbieranie danych 2. Prognozowanie popytu 3. Synchronizacja 4. Zwikszanie elastycznoci izmniejszanie zmiennoci popytu, czasw przepywu, zdolnoci produkcyjnych itp. 5. 5. Pomiar dziaa
Wojciech Fliegner
III. Zarzdzanie popytem
1. Wybranie metod prognozowania 2. Planowanie przepyww informacyjnych 3. Okrelenie procedur synchronizacyjnych wcelu dostosowania produkcji oraz zdolnoci zaopatrzeniowo-dystrybucyjnych do prognoz popytu 4. Przygotowanie planw awaryjnych na wypadek nieprzewidzianych zdarze 5. Opracowanie systemu pomiaru 1. Tworzenie iprzekazywanie zamwie 2. Rejestrowanie zamwie 3. Przetwarzanie zamwie 4. Opracowanie dokumentacji 5. Pobranie zamwienia 6. Dostarczenie zamwionego produktu 7. Dziaania po dokonaniu transakcji ipomiar wynikw 1. Okrelenie drg przepywu wewntrz systemu produkcyjnego imidzy przedsibiorstwami 2. Operacyjne planowanie produkcji izaopatrzenia materiaowego 3. Synchronizacja zdolnoci produkcyjnej zpopytem 4. Pomiar dziaa
IV. Realizacja zamwie
1. Przegld strategii marketingowej, struktury acucha dostaw icelw wzakresie obsugi klientw 2. Zdeniowanie wymaga zwizanych zrealizacj zamwie 3. Ocena sieci logistycznej 4. Opracowanie planu realizacji zamwie 5. Przygotowanie zestawu miar
V. Zarzdzanie przepywami produkcyjnymi
1. Przegld strategii produkcyjnej oraz marketingowo-logistycznej 2. Okrelenie wymaganego poziomu elastycznoci produkcji 3. Okrelenie zycznego punktu granicznego (czyli granicy midzy przepywami produktw ksztatowanymi na zasadzie ssania itoczenia) 4. Wskazanie ogranicze iwymaga wzakresie wytwarzania 5. Okrelenie zdolnoci produkcyjnej 6. Opracowanie systemu pomiaru
VI. Zarzdzanie relacjami zdostawcami
1. Przegld strategii oglnej, produkcyjnej izaopatrzeniowej 2. Opracowanie kryteriw kategoryzacji dostawcw 3. Opracowanie porozumie dotyczcych wymaganych lub podanych zasad wsppracy zdostawcami 4. Przygotowanie systemu pomiaru 5. Przygotowanie regu podziau korzyci wsppracy zdostawcami na zasadzie win-win
1. Pogrupowanie dostawcw 2. Przygotowanie zespow zarzdzajcych relacjami zposzczeglnymi grupami dostawcw 3. Wewntrzny przegld poszczeglnych grup dostawcw 4. Wskazanie moliwoci usprawnie wrelacjach zdostawcami 5. Opracowanie porozumie iplanw wzakresie biecej komunikacji 6. Wdroenie porozumie PSA 7. Pomiar dziaa iraportowanie orentownoci dostawcw 1. Zdeniowanie nowego produktu idopasowanie zasobw 2. Powoanie midzyfunkcjonalnego zespou ds. rozwoju produktu 3. Formalizacja projektu rozwoju nowego produktu 4. Wzornictwo ibudowa prototypu 5. Okrelenie kanaw dystrybucji nowego produktu 6. Wprowadzenie produktu na rynek 7. Pomiar wynikw procesw
VII. Rozwj ikomercjalizacja produktw
1. Przegld strategii marketingowej oraz zaopatrzeniowo-produkcyjnej 2. Rozwijanie systemu generowania ioceniania pomysw 3. Wprowadzenie przewodnika dla czonkw midzyfunkcjonalnych zespow ds. rozwoju produktu 4. Wskazanie zaoe dotyczcych planw promocji, zarzdzania zapasami itransportu nowych produktw 5. Opracowanie harmonogramu projektu rozwoju produktu 6. Opracowanie systemu pomiaru
VIII. Zarzdzanie zwrotami
1. Przegld polityki ochrony rodowiska iregulacji prawnych 2. Opracowanie regu unikania, monitorowania idysponowania zwrotw 3. Opracowanie sieci irnych drg zwrotw 4. Opracowanie zasad kredytowania 5. Okrelenie wtrnych rynkw 6. Opracowanie systemu pomiaru
1. Przyjcie dania zwrotu 2. Okrelenie drogi przewozu 3. Przyjcie zwrotu 4. Decyzja odalszym przeznaczeniu zwrotu 5. Kredytowanie zwrotu 6. Analiza przyczyny zwrotu ipomiar jego skutkw
107
108
Wojciech Fliegner PODSUMOWANIE
Wikszo prac nad systemami bpi jest na bardzo wstpnym etapie. Pojawiaj si ju wprawdzie pierwsze komercyjne rozszerzenia istniejcych systemw wkierunku bpi, np. wsystemach Cognos, sap iOracle (Dumas 2005), jednak do ostatecznego rozwizania jest jeszcze daleko. Systemy bpi oferuj moliwoci pozyskania wiedzy, ktrej nie mona zdoby za pomoc obecnie funkcjonujcych systemw bi, jednak wymagania ipotrzebne narzdzia sugeruj potrzeb daleko idcego poszerzania zakresu dziaania ju istniejcych systemw. Dotyczy to zarwno rde informacji, zawartoci, sposobu ich przechowywania, narzdzi analizy isposobw wizualizacji. Niektre zpostulowanych zmian nie maj charakteru prostych uzupenie iwskazuj na osignicie trudnych do ominicia ogranicze obecnych rozwiza. Konieczne wydaje si rwnie podjcie prac metodologicznych zmierzajcych do opracowania skutecznych sposobw budowania iwykorzystania tej klasy systemw worganizacji.
LITERATURA
apqc (2004), Process Classication Framework, h p://www.apqc.org/portal/apqc/ ksn/pcf_Complete_May_ 5_2004.pdf/ Ba aglia A.J., Tyndall G. (1999), Implementing Word Class Supply Chain Management, Penn State University, cyt. za: K. Rutkowski (red.), Zintegrowany acuch dostaw. Dowiadczenia globalne ipolskie, sgh, Warszawa. Bitkowska A. (2011), Zarzdzanie procesami wprzedsibiorstwie: aspekty teoretyczno-praktyczne, Din, Warszawa. Casati F., Umesh D., Ming-Chien S., Bonifati A. (2001), Warehousing Workow Data: Challenges and Opportunities, Proc. of the 27th vldb Conference, Roma. Dumas M. (2005), Process-Aware Information Systems. Bridging People and Software through Process Technology, Wiley. Fazlagi J. (2010), Know-how wdziaaniu! Jak zdoby przewag konkurencyjn dziki zarzdzaniu wiedz, OnePress, Gliwice. Fe ke P. (2005), Business Process Reference Models: Survey and Classication, [w:] E. Kindler, M. Nu gens (red.), Proceedings of the Workshop on Business Process Reference Models, PaderbornHamburg. Grajewski P. (2012), Procesowe zarzdzanie organizacj, pwe, Warszawa.

Inmon W.H., Strauss D., Neuschloss G. (2008), DW 2.0: The Architecture for the Next Generation of Data Warehousing, Morgan Kaufman. Manganelli R.L., Klein M.M. (1998), Reengineering, pwe, Warszawa. Olszak C.M. (2007), Tworzenie iwykorzystywanie systemw Business Intelligence na potrzeby wspczesnej organizacji, ae, Katowice. SCOR Model (2003), Supply Chain Council, h p://www.supply-chain.org. Skrzypek E. (2010), Zarzdzanie procesami wprzedsibiorstwie: identykowanie, pomiar, usprawnianie, Wolters Kluwer. Strange K.F. (2009), Making BI and Data Warehousing Strategic: The Key Issues, le1904691, Gartner Group. Turban E., Sharda R., Aronson J., King D. (2007), Business Intelligence, Prentice Hall, New Jersey. Witkowski J. (2003), Zarzdzanie acuchem dostaw. Koncepcje, procedury, dowiadczenia, pwe, Warszawa. Wixom B.H., Watson H.J. (2010), The BI-Based Organization, International Journal of Business Intelligence Research, No. 1.
109
K ATA R Z Y N A O D -K U N I A
Wydzia Humanistyczny Wysza Szkoa Nauk Humanistycznych iDziennikarstwa katarzyna.zodz@gmail.com
Szanse izagroenia dla rozwoju mikroiminiprzedsibiorstw brany IT wWielkopolsce na podstawie metodyki foresight
sowa kluczowe: foresight, kryzys nansowy, brana teleinformatyczna, diagnoza, strategia rozwoju, streszczenie: Brana it to jeden znajbardziej dynamicznie rozwijajcych si sektorw polskiej gospodarki. Jednak wwyniku pogbiajcego si kryzysu nansowego nastpio znaczne spowolnienie na rynku usug teleinformatycznych. Identykacja kluczowych wyzwa oraz moliwoci rozwoju sektora ma wtej sytuacji szczeglne znaczenie, zwaszcza wprzypadku mikroiminiprzedsibiorstw, ktre stanowi najwiksz grup podmiotow brany it wWielkopolsce. Diagnoza stanu rzeczy, jak rwnie okrelenie zasadniczych tendencji wtej dziedzinie znajduje bezporednie zastosowanie wtworzeniu strategii rozwoju rmy.
Opportunities and threats for the development of micro and small enterprises from IT industry in Wielkopolska, based on foresight methodology
keywords: foresight, nancial crisis, ICT sector, diagnosis, development strategy abstract: e it industry is one of the most rapidly developing sectors of Polish economy. However, due to nancial crisis, considerable economic slowdown on the ict market is noticeable as well. In such situation, identication of the key challenges and development possibilities in the sector is crucial, especially for the micro and small enterprises the largest group of it industry entities in Wielkopolska. e diagnosis of the current conditions and main trends for the it sector impacts directly the enterprises development strategy.
112
Katarzyna od-Kunia WPROWADZENIE
Kryzys nansowy, azwaszcza jego ostatnia odsona zwizana zrecesj wstree euro, stanowi bez wtpienia zasadniczy czynnik determinujcy obecnie wzrost polskiej gospodarki. Zjawiska kryzysowe uwidaczniaj si ju wzasadzie we wszystkich sektorach, jednake zrnym nasileniem. Interesujcym problemem jest zwaszcza ich wpyw na sytuacj brany teleinformatycznej. Jest to bowiem sektor, tak wPolsce, jak iwEuropie ina wiecie, bardzo innowacyjny idynamiczny, warunkujcy sprawno dziaania prawie wszystkich tradycyjnych dziedzin gospodarki. Charakteryzuj go przy tym silne powizania ze wiatem biznesu, co powoduje, e na wielu paszczyznach jest cile uzaleniony od koniunktury gospodarczej, zarwno wujciu globalnym, jak rwnie regionalnym.
Pod szerokim terminem it (Information Technologies) kryj si brane powizanie ztechnologiami teleinformatycznymi: producenci sprztu (hardware), producenci oprogramowania (software), doradztwo wzakresie sprztu komputerowego ioprogramowania, sprzeda iserwis sprztu oraz oprogramowania, przetwarzanie, przesyanie, przechowywanie, zabezpieczenie iprezentowanie danych, atake edukacja wzakresie technologii informatycznych. Zuwagi na wymagania edytorskie co do objtoci, awzwizku ztym potrzeb zawenia pola badawczego, celem niniejszego rozdziau jest diagnoza stanu sektora it wodniesieniu do mikroiminiprzedsibiorstw wujciu regionalnym. Wybr brany nie by przypadkowy w2011 r. przecitne wynagrodzenie miesiczne bru o wrmach sektora it zatrudniajcych poniej 9 osb byo najwysze wkraju iksztatowao si na poziomie 3227,4pln, przy rednim 1987,4 pln (gus 2012a, s. 5). Do tego sektor ten odnotowuje stay wzrost przychodw izgodnie zszacunkami w2015 r. Polska bdzie drugim co do wielkoci 4,1 mld eur (rynek sprzeday oprogramowania isprztu), po Federacji Rosyjskiej iczwartym pod wzgldem redniorocznego wzrostu wlatach 2011-2015 (7,2%) rynkiem it wEuropie rodkowo-Wschodniej (Schwab-Chesaru, Mironescu 2012).
Rozwj mikro- i miniprzedsibiorstw brany IT w Wielkopolsce
113
Do najwikszych wWielkopolsce rm brany teleinformatycznej pod wzgldem przychodw ze sprzeday rozwiza it wg Computerworld w2011 r. naleay: Komputronik (13. miejsce wrankingu oglnokrajowym iprzychody wwysokoci 937,27 tys. pln), Talex (52.), bcc (Business Consulting Center 91.), C&C Partners Telecom (111.), pc Guard (136.), Ventus Communications (144.), dga (153.), zeto wPoznaniu (160.), Ever (165.), it.integro (180.), beyond.pl (180.), One-2-One (190.), Sputnik So ware (191.). Najwyej usytuowany na licie Komputronik jest czwartym wskali kraju dostawc sprztu oraz drug (po ab) najwiksz rodzim rm, jeli chodzi osprzeda hardware; zajmuje te wysok pozycj wkategorii dostawca oprogramowania (16.). Co znamienne, wrd 200 najwikszych wregionie rm brany it znalazy si take przedsibiorstwa zatrudniajce poniej 50 pracownikw: Ventus Communications (19 pracownikw) iSputnik So ware (32), One-2-One (36). Oprcz wymienionych powyej wgrupie najwikszych przedsibiorstw brany (zsiedzib wPoznaniu) uwzgldniona take zostaa mikrorma Konwerga, zatrudniajca 8 pracownikw (241. miejsce wrankingu generalnym), atake minirmy: So ronic (10 pracownikw), Fibar Group (11), AdvaCom (16), mwt Solutions (17), Verbicon (18), System-1 (34) oraz Consdata (46) (Computerworld Polska 2012).
STUDIA LITERATUROWE ZZAKRESU ANALIZ IMETODYKA BADA
Diagnoza stanu brany teleinformatycznej wujciu globalnym, krajowym iregionalnym zostaa dokonana na podstawie metodyki projektw foresight. Gwnym atutem tego typu bada jest ukierunkowanie na aktywne ksztatowanie przyszoci poprzez okrelanie kierunkw rozwoju ipriorytetw, ktre sta si maj narzdziem podejmowania biecych decyzji. Uytecznymi obok studiw literaturowych okazay si zwaszcza konsultacje zekspertami. Zastosowanie znalaza take metoda steepvl, ktrej celem jest analiza otoczenia zewntrznego woparciu oszerokie spektrum czynnikw, zarwno ocharakterze spoecznym, technologicznym, ekonomicznym, rodowiskowym, politycznym, prawnym oraz na paszczynie wartoci. Walor poznawczy analizy stanu faktycznego wie si zfaktem, i odpowied na pytanie jak jest
114
Katarzyna od-Kunia
stanowi punkt wyjcia dla okrelenia scenariuszy przyszoci ijest niezbdn przesank, ktr naley uwzgldni wformuowaniu strategii rozwoju rmy. Waspekcie podejcia metodologicznego uyteczne okazay si publikacje monograczne, wtym: K. Borodako (2009), Foresight kadr nowoczesnej gospodarki (2009); Foresight technologiczny. Podrcznik tom 1 i2 (2007), jak rwnie raporty zprzeprowadzonych projektw bada foresightowych, m.in. Foresight Sieci gospodarcze Wielkopolski (2011); Foresight Wielkopolska na zlecenie Urzdu Marszakowskiego Wojewdztwa Wielkopolskiego; Identykacja potencjau izasobw Dolnego lska wobszarze nauka itechnologie na rzecz poprawy jakoci ycia.
WYNIKI BADA
Czynniki determinujce sytuacj irozwj brany teleinformatycznej wPolsce naley rozpatrywa wdwch wymiarach: zewntrznym oraz wewntrznym. Charakterystyczny przy tym jest ich dualizm, przejawiajcy si wczstej niemonoci zakwalikowania danych determinantw jednoznacznie wkategorii szans lub zagroe. Jeli chodzi ouwarunkowania ocharakterze zewntrznym, bezsprzecznie gwna rola przypada kryzysowi nansowemu, wwyniku ktrego nastpio oglne spowolnienie gospodarcze iznaczna redukcja wydatkw na sprzt, oprogramowanie oraz usugi it. Po okresie nieprzerwanego wzrostu koniunktury poczwszy od 2003 r., polski rynek teleinformatyczny w2009 r., reagujc na wiatowe trendy gospodarcze, po raz pierwszy whistorii odnotowa spadek ito oblisko 10% , osigajc warto 24,5 mld pln. Jednak zaamanie okazao si krtkotrwae. Ju w2010 r., zgodnie zoczekiwaniami ekspertw, udao si powikszy przychody o2,4 mld pln, co stanowio blisko 6% wzrost wporwnaniu zrokiem poprzednim (por. pmr 2012). W2011 r. zgodnie zraportem Computerworld TOP200 warto rynku informatycznego wPolsce wyniosa 31,3 mld pln (wzrost oponad 8% wporwnaniu zrokiem poprzednim). WeW2002 r. nastpio pknicie tzw. baki internetowej: po okresie euforii na giedach caego wiata, ktry mia miejsce wlatach 1995-2001 wzwizku znotowaniami spek zbrany it (przeszacowywanie ich wartoci), w2002 r. doszo do drastycznego zaamania rynku.
115
dug zestawienia, najwicej na technologie teleinformatyczne wydaa administracja rzdowa 2,4 mld pln (o17% wicej ni przed rokiem), anastpnie sektory bankowoci itelekomunikacji kady ponad 1,6 mld pln (wzrost odpowiednio o7% i13%). Perspektywicznym klientem brany it jest sektor uytecznoci publicznej, na czele zenergetyk, ktra wci jest rynkiem regulowanym. Jednak jego stopniowa liberalizacja powoduje zwikszanie zapotrzebowania na nowoczesne technologie teleinformatyczne. Zgodnie ztym trendem w2011r. nastpi znaczny wzrost wartoci wydatkw (804,5 mln pln) brany energetycznej na it blisko opoow (Computerworld Polska 2012). Oglny stan rynku it na wiecie oraz wPolsce wwyniku kryzysu nansowego nie uleg znacznemu pogorszeniu. Wizao si to przede wszystkim zfaktem, e wydatki przedsibiorstw na informatyzacj nie spady a tak drastycznie, gdy coraz czciej stanowi ona technologiczn podstaw ich funkcjonowania, atake decyduje oich konkurencyjnoci. Rwnie gospodarstwa domowe nie ograniczyy popytu na masow skal. Dekoniunktura dotkna najbardziej duych producentw idystrybutorw sprztu teleinformatycznego, zaopatrujcych odbiorcw korporacyjnych oraz instytucjonalnych, powodujc spadek cen izmniejszanie si moliwych do osignicia mar. Wtej sytuacji odnalazy si jednak znakomicie mikro- iminirmy, ktre montuj komputery dla maych przedsibiorstw irynku detalicznego. wiatowy kryzys podziaa wsposb oywczy na bran teleinformatyczn rwnie poprzez postawienie przed ni nowych zada ijednoczenie szans rozwoju. Przedsibiorcy stali si bardziej wymagajcy iwiadomi podejmowanych decyzji; wzrs poziom oczekiwa wzakresie stopy zwrotu zinwestycji wrozwizania itechnologie it. Obok uwarunkowa rozwoju sektora teleinformatycznego zwizanych bezporednio zkoniunktur wiatow, naley zwrci uwag take na inne globalne trendy. Wpastwach wysoko rozwinitych (szczeglnie wusa) brana it zaczyna odgrywa coraz mniejsz rol jako katalizator rozwoju, wzwizku ztym coraz wiksze nakady nansowe pyn do innych sektorw gospodarki, uznawanych za bardziej rozwojowe, zwaszcza zdziedziny tzw. nauki oyciu (Life Sciences): farmacji, biotechnologii itd. (Transfer wiedzy wregionie poprzez rozwj sieci wsppracy 2011, s. 20). Spadek ten jest nieznaczny, jednake
116
Katarzyna od-Kunia
wujciu perspektywicznym naley postrzega go jako zagroenie dla rozwoju caego sektora. Kolejnym czynnikiem ocharakterze zewntrznym, determinujcym rozwj brany teleinformatycznej, jest wzrost znaczenia pastw Dalekiego Wschodu, jako gwnych producentw izleceniobiorcw wbrany, zwaszcza Chiskiej Republiki Ludowej. Pastwa tego regionu (oprcz Chin, take Japonia iKorea Poudniowa) koncentruj si na kwestiach sprztowych (podzespoy komputerowe, technologie zwizane zarchitektur sprztow). Zkolei wusa nacisk kadziony jest gwnie na dziaania zwizane zusugami wbrany it itechnologiami informacyjnymi (e-biznes, wirtualizacja, portale spoecznociowe). Oprcz globalnych trendw na stan rodzimej brany wpywaj przede wszystkim rozporzdzenia idyrektywy Unii Europejskiej. Wrd pozytywnych aspektw na tej paszczynie naley wskaza promowanie idei spoeczestwa informacyjnego, informatyzacj urzdw oraz ekologiczne rozwizania wsektorze (tzw. green IT). Zdrugiej jednak strony niektre rozwizania przyjmowane na gruncie unijnym stanowi istotn barier dla rozwoju brany it. Za gwny hamulec rozwoju uznawana jest powszechnie zbyt dua liczba regulacji iogranicze prawnych (np. zwizane zochron danych osobowych, ekologi, polityk antymonopolow), wpywajcych negatywnie na innowacyjno Europy (Transfer wiedzy wregionie poprzez rozwj sieci wsppracy, 2011, s. 20-21). Wdiagnozie stanu brany teleinformatycznej, zwaszcza zperspektywy mikroiminiprzedsibiorstw, naley uwzgldni przede wszystkim wewntrzpastowe czynniki determinujce jej stan. Na ksztatowanie rynku it maj wpyw gwnie elementy gospodarcze, zarwno makro-, jak imikroekonomiczne. Nale do nich: dynamika wzrostu gospodarczego, stopa inacji (ceny sprztu ioprogramowania) ibezrobocia, regulacje pastwowe, publiczne zamwienia na usugi informatyczne, konkurencja (zagraniczna irodzima), zjawisko piractwa, rola informacji ekonomicznej wprzedsibiorstwie, zatory patnicze, problemy pozyskiwania informacji rynkowej (Kpka 2011, s. 1). Wwietle najnowszych bada gus (padziernik 2012 r.) najwiksze trudnoci napotykane przez przedsibiorstwa brany it wi si zkosztami zatrudnienia (53%), konkurencj rm krajowych (49%),
117
niedostatecznym popytem (41%), niejasnymi iniespjnymi przepisami prawnymi (39%). Wskali roku wnajwikszym stopniu wzroso znaczenie bariery zwizanej zwysokimi obcieniami na rzecz budetu (z35% do 45%), anastpnie niepewnoci co do oglnej sytuacji gospodarczej (z33% do 44%). Obok wymienionych wrd barier hamujcych rozwj rynku teleinformatycznego naley wskaza take trudnoci zpozyskaniem kredytw, niedobr wykwalikowanych pracownikw, niedobr powierzchni usugowej iwyposaenia. Generalnie istnienie jakichkolwiek barier wprowadzeniu biecej dziaalnoci zgosio a 92% badanych rm, azatem wicej ni przed rokiem wwczas byo to 88,8% (gus 2012b, s. 19). Obecnie uwidocznia si rwnie kilka pozytywnych tendencji, mogcych mie dugofalowy wpyw na ogln popraw koniunktury wbrany it ijako takie powinny by uwzgldnianie wstrategiach rozwoju rm. Wsegmencie sprztu zauwaalny jest wzrost sprzeday komputerw przenonych (wikszo rynku komputerw), atake rosnca liczba mobilnych urzdze umoliwiajcych dostp do Internetu. Wodniesieniu do oprogramowania nastpuje wzrost zainteresowania rozwizaniami Business Intelligence oraz wzrost popytu ze strony maych irednich rm na oprogramowanie do zarzdzania przedsibiorstwem. Dla dostawcw sprztu zasadnicze znaczenie bd miay cigle zakupy duych rm, ktrych wzrost jest prognozowany wnajbliszych latach. Od wejcia Polski do ue niezmiernie istotnym czynnikiem dla rozwoju brany it jest wykorzystanie przez rmy funduszy unijnych. Szansa dla nich wynika take zfaktu, e coraz wicej przedsibiorstw korzysta zoutsourcingu it. Okazuje si, e cigle stosunkowo due pole do dziaania zwaszcza dla mikro- iminirm sektora it wWielkopolsce zwizane jest zinternetyzacj. Pod wzgldem dostpu przedsibiorstw do Internetu region znajdowa si w2010 r. nieco poniej redniej krajowej 5% znich cigle nie posiadao dostpu do sieci (gorzej sytuacja przedstawiaa si jedynie wwojewdztwie lubelskim iwarmisko-mazurskim). Wasn stron internetow posiadao przy tym jedynie 63,3% przedsibiorstw (Mazowieckie 73,7%; rednia oglnopolska 65,5%). 68,9% rm korzystao zsieci lokalnej lan, wtym 34,7% zbezprzewodowej (Mazowieckie 43,3%; rednia krajowa 36,2%). Wkomputer osobisty wyposaonych
118
Katarzyna od-Kunia
byo 65,8% wielkopolskich gospodarstw domowych, natomiast dostp do Internetu posiadao 59,4% (gus 2012c, s. 333, 492). Dane te wiadcz, e na tym polu istnieje jeszcze szeroka dziaka do zagospodarowania, ktr mog wykorzysta lokalne rmy zbrany it, oferujc prywatnym, jak rwnie instytucjonalnym odbiorcom usugi wtym zakresie. Mikro- iminiprzedsibiorstwa okrelajc swoj strategi rozwoju, uwzgldnia musz oglne trendy wsektorze teleinformatycznym, oznaczeniu globalnym, jak rwnie regionalnym. Do zasadniczych znich naley zaliczy nasycenie tradycyjnych rynkw, rosnc konkurencj oraz upowszechnienie istandaryzacj podstawowych produktw iusug. Rwnoczenie zacieraj si granice pomidzy poszczeglnymi segmentami rynku istd dla rm brany pynie wniosek, i nie mog si one specjalizowa wycznie wjednym rodzaju usug. Oddzieln grup trendw stanowi nowe rozwizania itechnologie teleinformatyczne, awrd nich zwaszcza tzw. chmura obliczeniowa (cloud computing), ktrej idea sprowadza si do korzystania zzewntrznego systemu aplikacji, zasobw sprztowych imocy obliczeniowej. Kolejnym kierunkiem rozwoju brany it jest wirtualizacja, polegajca na izolowaniu jednego zasobu obliczeniowego od innych, dziki czemu moliwe jest efektywniejsze wykorzystanie istniejcych zasobw sprztowych ioprogramowania. Zarwno zchmurami obliczeniowymi, jak rwnie zwirtualizacj wie si nastpny wany trend, mianowicie automatyzacja dziaa, np. wzakresie instalacji oprogramowania, obsugi klienta, czy generowania raportw izestawie okresowych. Wsegmencie sprztu triumfuje technologia trjwymiarowoci (3D). Nastpuje dynamiczny rozwj urzdze mobilnych tablety ismartfony stanowi coraz wiksz konkurencj dla laptopw inetbookw (zjawisko konsumeryzacji it). Dynamicznie rozwija si rynek elektronicznej rozrywki iusug multimedialnych. Elektroniczne gry staj si podstawow rozrywk rozwinitych spoeczestw. Od 2005 r. warto globalnego rynku gier wideo podwoia si, osigajc w2010 r. 50 mld usd, azgodnie zprognozami w2014 r. wzronie do ponad 80mld usd. Na tym rynku pojawiaj si najnowoczeniejsze rozwizania wdziedzinie graki komputerowej, animacji, efektw specjalnych itp. Wanymi elementami zmian wsektorze it s take: rozwj ruchu spoecznociowego, przejawiajcy si wrosncym wykorzystaniu por-
119
tali spoecznociowych (Facebook, YouTube, Twi er, WordPress) do celw biznesowych, oraz gwatowny rozwj idei zakupw grupowych, pozwalajcej na preferencyjne zakupy towarw lub usug po zebraniu odpowiedniej liczby zainteresowanych konsumentw. Coraz silniej akcentowanym elementem wbrany it s rwnie wielopaszczyznowe rozwizania ekologiczne, zwizane zgreen IT (Transfer wiedzy wregionie poprzez rozwj sieci wsppracy 2011, s. 22-28). Ekoinnowacje wi sie zwdraaniem przyjaznych rodowisku energooszczdnych technologii produkcji isamych produktw nalnych, ponownym wykorzystaniem materiau irecyklingiem. Obecnie wcigu caego ycia typowy komputer zuywa ok. 10 razy wicej paliw kopalnianych ni sam way, zczego a ok. 80% wykorzystywana jest wczasie procesu produkcji itransportu. Zkolei zgodnie zszacunkami globalna emisja gazw cieplarnianych towarzyszca brany it ksztatuje si na poziomie od 2 do 2,5%, azatem na poziomie emisji przemysu lotniczego (Kpka 2011, s. 30, 54). Wrd wielu wyzwa stojcych przed sektorem it znajduje si take konieczno zrnicowania oferty, dostosowanie jej do indywidualnych preferencji poszczeglnych odbiorcw, wwikszym stopniu wiadomych swoich potrzeb. Szans dla brany jest fakt, e obecnie technologie teleinformatyczne s coraz czciej postrzegane przez przedsibiorcw jako kluczowe podczas podejmowania decyzji strategicznych ioperacyjnych. Wane jest przy tym przeksztacenie rm it zdostawcw sprztu iusug wprawdziwych partnerw dla przedsibiorstw czsto szukajcych unikatowych rozwiza (Baranowska-Skimira 2011), ktre mogyby zadecydowa oich przewadze nad konkurencj. Mikro- iminiprzedsibiorstwa brany informatycznej skazane s na nieustanne konkurowanie zwielkimi koncernami. Zgodnie zprognozami po okresie stagnacji zwizanej ze spadkiem koniunktury wefekcie kryzysu nansowego powrcio zainteresowanie inwestorw zagranicznych rynkiem Europy rodkowo-Wschodniej, wtym Polski. Aby przetrwa, musz oferowa bardzo dobre produkty iwiadczy wysokiej jakoci usugi. Dlatego te warunkiem niezbdnym dla ich rozwoju s innowacje. Zuwagi na ograniczone rodki mae przedsibiorstwa nie s wstanie utrzymywa kosztownych pionw badawczych czy te wasnych laboratoriw. Rozwizaniem tej sytuacji jest transfer
120
Katarzyna od-Kunia
technologii ikomercjalizacja wiedzy, wynikajca ze wsppracy lokalnych rm sektora it znaukowymi orodkami badawczo-rozwojowymi. Pod tym tym wzgldem potencja wojewdztwa wielkopolskiego jest wskali kraju wysoki w2010 r. Wielkopolska zajmowaa 3. miejsce ze 168 jednostkami badawczo-rozwojowymi, ustpujc jedynie dwm regionom: mazowieckiemu (439) ilskiemu (234). Wsektorze B+R zatrudnionych byo 6506 osb, zczego wikszo na uczelniach wyszych (3897) (gus 2012c, s. 478). Gwnymi jednostkami badawczymi zzakresu it wWielkopolsce s: Wydzia Elektroniki iTelekomunikacji, Wydzia Elektryczny oraz Wydzia Informatyki Politechniki Poznaskiej, atake Wydzia Matematyki iInformatyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza iWydzia Informatyki iGospodarki Elektronicznej Uniwersytetu Ekonomicznego wPoznaniu. Oprcz dziaalnoci naukowo-badawczej ksztac one przyszych informatykw oraz innych specjalistw brany it. Studia wysze pierwszego idrugiego stopnia na kierunkach zwizanych zsektorem teleinformatycznym oferuje take kilka wielkopolskich prywatnych szk wyszych. Nie naley przy tym zapomina, i obok innowacji na paszczynie oferowanych usug rwnie istotne jest ulepszanie procedur dziaania rmy, sprawne zarzdzanie projektami izasobami ludzkimi, atake zwikszanie kompetencji pracownikw.
ZAKOCZENIE
Analiza kondycji brany it wskazuje, e rozwj tego sektora wduym stopniu jest pochodn oglnej sytuacji gospodarczej, zarwno wujciu globalnym, jak rwnie krajowym. Rynek teleinformatyczny bowiem cechuje silna korelacja zpotencjaem inwestycyjnym przedsibiorstw. Wraz zpogorszeniem koniunktury gospodarczej spada warto inwestowanych rodkw, wtym take winfrastruktur it. Jednak informatyzacja ma wspczenie kluczowe znaczenie zpunktu widzenia zarwno podmiotw prywatnych, jak rwnie rzdowych
Wroku akademickim 2012/2013 s to m.in. wPoznaniu: Wysza Szkoa Bankowa, Wysza Szkoa Komunikacji iZarzdzania, Wysza Szkoa Nauk Humanistycznych iDziennikarstwa, atake Wielkopolska Wysza Szkoa Spoeczno-Ekonomiczna wrodzie Wielkopolskiej.
121
isamorzdowych. Na tej paszczynie pole do dziaania dla przedsibiorstw sektora jest zatem bardzo szerokie. Musz one jednak stawi czoa rosncym wymaganiom odbiorcw. S oni wcoraz wikszym stopniu wiadomi wasnych potrzeb, ate zkolei znajduj bezporednie odbicie wich oczekiwaniach wobec usug teleinformatycznych. Po okresie krtkotrwaej recesji polska brana teleinformatyczna jest jedn znajszybciej rozwijajcych si wregionie Europy rodkowo-Wschodniej. Jej przedstawiciele musz jednak dostosowywa swoje strategie do nowych trendw. Rynek teleinformatyczny bowiem zmienia si wcoraz wikszym tempie. Co roku pojawiaj si nowe technologie, awraz znimi wyzwania dla brany it, ktre otwieraj zarazem take nowe moliwoci. Dla mikroiminiprzedsibiorstw sektora teleinformatycznego kluczowe jest ledzenie aktualnych tendencji oraz szybkie reagowanie na zmieniajc si dynamicznie rzeczywisto.
LITERATURA
Baranowska-Skimira A. (2011), Sector ICT przed wyzwaniami, eGospodarka, h p://www.egospodarka.pl/75066,Sector-ict-przed-wyzwaniami,1,39,1. html (stan na 25 grudnia). Borodako K. (2009), Foresight wzarzdzaniu strategicznym, C.H. beck, Warszawa. Computerworld Polska (2012), TOP200 Computerworld. Polski Rynek Teleinformatyczny, Edycja 2012, www.computerworld.pl (stan na 25 padziernika). Foresight jako metoda ksztatowania przyszoci. Specyka potencjau izasobw Dolnego lska wobszarze nauka itechnologie na rzecz poprawy ycia (bdw), K. San (red.), Katowice. Foresight kadr nowoczesnej gospodarki (2009), K.B. Matusiak, J. Kuciski, A. Gryzik (red.), Warszawa. Foresight technologiczny. Podrcznik (2007), tom 1 Organizacja imetody, Warszawa. Foresight technologiczny. Podrcznik (2007), tom 2 Foresight technologiczny wpraktyce, Warszawa. Gwny Urzd Statystyczny (2012a), Dziaalno gospodarcza przedsibiorstw oliczbie pracujcych do 9 osb w2011 r., h p://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/ gus/pgw_dzial_gosp_przedsie_do_9_osob_2011.pdf (stan na 16 padziernika). Gwny Urzd Statystyczny (2012b), Koniunktura wprzemyle, budownictwie, handlu iusugach wpadzierniku 2012 r., h p://www.stat.gov.pl/cps/rde/ xbcr/gus/kon_w_przem_budo_han_i_uslug_10m_2012.pdf, (stan 23 padziernika).
122
Katarzyna od-Kunia
Gwny Urzd Statystyczny (2012c), Rocznik statystyczny wojewdztw 2011, h p://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rs_rocznik_stat_wojew_2011.pdf (stan na 24 stycznia). Hanuza J., Cibis E., Mikiewicz T., Zikowski P. (red.) (bdw), Identykacja potencjau izasobw Dolnego lska wobszarze nauka itechnologie na rzecz poprawy jakoci ycia (Quality of Life) oraz wytyczne przyszych kierunkw rozwoju. Badania metodami foresight, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocawiu, Katowice. Kpka B. (2011), Strategia rozwoju brany informatycznej plan dziaania. Dla wojewdztwa zachodniopomorskiego, Urzd Marszakowski Wojewdztwa Zachodniopomorskiego, h p://www.wzp.pl/uploads/pliki/Plan_dzia_a__it.pdf (stan na 16 sierpnia). pmr (2012), Rynek IT wPolsce 2011. Prognozy na lata 2011-2015, www.pmrpublications.com (stan na 25 padziernika). Schwab-Chesaru E., Mironescu G. (2012), Polska brana IT na tle regionu, h p://www.computerworld.pl/artykuly/383818/Polska.branza.it. na.tle. regionu.html (stan na 27 czerwca). Transfer wiedzy wregionie poprzez rozwj sieci wsppracy (2011), Analiza trendw rozwojowych wzakresie technologii inowych myli technicznych wPolsce, Europie iwiecie dla brany informatycznej, h p://www.wrr.wzp.pl/download/index/ biblioteka/7561, (stan na 16 sierpnia). Wyrwicka M.K. (red.) (2011), Foresight Sieci gospodarcze Wielkopolski scenariusze transformacji wiedzy wspierajce innowacyjn gospodark, Raport kocowy, Politechnika Poznaska, Pozna.
JAKUB JASIUKIEWICZ
Wydzia Komunikacji Multimedialnej Uniwersytet Artystyczny wPoznaniu jakub@jasiukiewicz.com
Perspektywy zastosowa technologii wideo wrealizacji widowisk artystycznych irozrywkowych

sowa kluczowe: wideo, widowisko, interaktywno, multimedia, rozrywka streszczenie: Celem pracy jest opis przebiegu iefektw stau naukowego, podczas ktrego przeprowadzone zostao przedsiwzicie badawczo-rozwojowe wrmie zajmujcej si produkcj widowisk artystycznych irozrywkowych. Badane byy moliwoci wzbogacenia oferty rmy ousugi zzakresu multimediw, wszczeglnoci interaktywnego wideo. Perspektywy rozwoju nakrelone zostay na podstawie wywiadw pogbionych idi jednej zmetod foresight przeprowadzonych zkilkunastoma ekspertami zbrany. Przedsiwzicie wdroeniowe obejmowao zastosowanie technik widzenia maszynowego, analizy ruchu scenicznego iprojekcji wirtualnych elementw scenograi.
Prospects for the use of video technology in artistic performances and entertainment
keywords: video, performance, interactivity, multimedia, entertainment abstract: e aim of the article is to describe the course and the outcome of research internship, during which aresearch and development project was carried out. e hosting company produces art shows and entertaining performances. e research investigated the possibilities of enriching the companys oer and services in aeld of multimedia, particularly interactive video. Development prospects have been outlined on the basisof individual in-depth interviews one of the foresight methods conducted with aseveral experts from the industry. e implementation project included the use of machine vision techniques, stage motion tracking and projections of virtual stage elements.
124
Jakub Jasiukiewicz WPROWADZENIE
Komunikacja multimedialna staa si wostatnich latach podstawow metod wymiany informacji itreci kultury. Technologia cyfrowego wideo, jako podstawowa forma multimediw, opanowaa obszary tradycyjnie zarezerwowane dla druku, radiofonii, analogowej telewizji, anawet wystpw na ywo. Digitalizacji nie opary si procesy projektowania, produkcji, anawet dystrybucji dbr. Wobliczu tego dziaalno rm organizujcych wydarzenia kulturalne, podobnie jak winnych sektorach gospodarki, powinna ulec przemianie. Wwielu przypadkach tak si jednak nie stao, ajeli nawet, to byy to czsto zmiany pozorne, nie dotyczce istoty transformacji spoecznych, bdcych skutkiem rewolucji cyfrowej. Tekst ten jest raportem zprojektu badawczo-rozwojowego, przeprowadzonego podczas stau naukowego wagencji eventowej zWielkopolski. Firma ta specjalizuje si wprodukcjach widowisk artystycznych irozrywkowych. Gwnym obszarem zainteresowa badawczych autora raportu jest zastosowanie interaktywnych technik audiowizualnych wsztukach piknych. Wtrakcie bada uyte zostay metody foresight, ktre posuyy do stworzenia dugoterminowej wizji rozwoju zastosowa multimediw wdziaalnoci rmy. Gwnym celem podjtych dziaa byo przeprowadzenie przedsiwzicia rozwojowego, polegajcego na prbie wdroenia dobrze zapowiadajcych si technik kreacji cyfrowej do procesu produkcji widowiska artystyczno-rozrywkowego. Ze wzgldu na poufny charakter niektrych informacji zawartych wraporcie, pominito nazw opisywanej rmy, konsekwentnie uywajc wdalszej czci wyraenia Agencja Impresaryjna A.
ZASTOSOWANIE TECHNIK WIDZENIA MASZYNOWEGO, LEDZENIA RUCHU SCENICZNEGO IINTERAKTYWNEJ PROJEKCJI MULTIMEDIALNEJ WSCENOGRAFII WIDOWISKA ARTYSTYCZNO-ROZRYWKOWEGO
Wspczesne, cyfrowe multimedia oferuj bardzo szeroki wachlarz rodkw uatrakcyjniania formy przekazu. Przemys telewizyjny, l-
Zastosowania technologii wideo
125
mowy, reklamowy irozrywkowy dysponujce relatywnie duymi rodkami na rozwj, przy jednoczesnej chonnoci iatwoci absorpcji nowinek technicznych wypracowa ca gam technologii kreacji wirtualnych scenograi, rozszerzonej rzeczywistoci iinteraktywnych transmisji. Wydarzenia 11 wrzenia 2001 r. ibdca ich konsekwencj mityczna wojna zterrorem spowodoway dynamiczny rozwj widzenia maszynowego wsektorze bezpieczestwa iwojskowoci. Obecnie, dziki otwartemu oprogramowaniu ipopularyzacji technologii telewizji przemysowej podstawowe techniki analizy ruchu, gestw, rozpoznawanie twarzy, emocji izachowa s dostpne waciwie dla kadego. Drzemicy wnich potencja kusi wielu wspczesnych artystw idizajnerw zajmujcych si wswojej dziaalnoci produkcj zawartoci winteraktywnych formach wystawienniczych iscenicznych. Realizowane wPolsce widowiska artystyczne irozrywkowe stosunkowo rzadko wzbogacone s oopraw multimedialn wykorzystujc zdobycze techniki ostatnich kilku-kilkunastu lat. Nawet jeli rma produkujca wydarzenie dysponuje odpowiednimi rodkami nansowymi, to wybierane rozwizania (transmisja obrazu na ekrany, sterowanie owietleniem przez midi) maj raczej charakter elektroniczny, ale nie cyfrowy, tym samym lokujc si zhistorycznego punktu widzenia - wlatach 80. ubiegego wieku. Teoretycznie nic nie stoi na przeszkodzie, aby rmy takie signy po nowsze rozwizania. Jednak inercja rodowiska iprzywizanie do sprawdzonych rozwiza sprawiaj, e pod hasem multimedia promowane s cay czas przestarzae technologie. Gwnymi zaletami wspczesnych technik jest interaktywno imodularno. Ta pierwsza przede wszystkim angauje widza wsposb dotd niespotykany, czynic go wspuczestnikiem prezentowanego dziea sztuki. Modularno natomiast daje producentowi midzy innymi szans szybkiej reakcji na zmieniajce si warunki ipotrzeby klientw.
STUDIA LITERATUROWE
Przemysaw Sanecki wswojej ksice Podstawy technologii multimedialnych dla artystw zauwaa, e wspczesny artysta, chcc zmierzy si zszersz perspektyw sztuki, nie moe ignorowa technologicznego
126
Jakub Jasiukiewicz
podoa wiata, wktrym yje (Sanecki 2011). Uwag t rozszerzy mona na inne dziedziny dziaalnoci ludzkiej, take komercyjnej. Przedsibiorca, zajmujcy si produkcj widowisk artystycznych irozrywkowych, podobnie jak wspomniany artysta, powinien zapozna si zdostpnymi obecnie technologiami multimedialnymi. Moe czerpa zrozwiza proponowanych na przykad przez artystw wizualnych. Wbrew pozorom dziedziny te czy jeden zasadniczy cel, amianowicie wywoanie uwidza okrelonego dowiadczenia, wraenia. Liczba zmysw biorcych udzia wodbiorze rzeczywistoci wirtualnej jest przede wszystkim uzaleniona od wykorzystywanej technologii, adopiero nastpnie od koncepcji wyznaczajcej jako, cel, charakter izoono tego dowiadczenia. Na samym kocu uzupeniana jest omechanizmy mentalne: pami, wyobrani, pragnienia (Kluszczyski 2010). Dlatego mona by zaryzykowa stwierdzenie, e na poziomie zanurzenia zmysowego, okrelanego czsto jako podstawowe dowiadczenie rzeczywistoci wirtualnej, ktre jest podyktowane czynnikami technologicznymi, strategie artysty iprzedsibiorcy brany eventowej zasadniczo nie rni si od siebie. Stosowane obecnie powszechnie technologie, na przykad wywietlacze lcd (ciekokrystaliczne wkaskach vr), dostosowane s do przestrzeni tak, by wypeniay cae pole widzenia. Wpoczeniu ze suchawkami, odcinajcymi widza on innych rde dwiku, pozwalaj wdo prosty istosunkowo tani sposb wygenerowa dowiadczenie rzeczywistoci wirtualnej, gdzie widz nie odnosi swoich odczu do ekranu czy interfejsu, ale cakowicie zanurza si wwirtualnym wiecie (Kluszczyski 2010). Przy produkcji widowisk multimedialnych czy rozrywkowych wiksze zastosowanie ma jednak tak zwana rzeczywisto mieszana, wprowadzajca jedynie elementy wirtualnoci. Technologie multimedialne wwidowiskach artystycznych irozrywkowych mog suy na przykad jako scenograa. Oprawa multimedialna reagujca na przebieg widowiska, dopasowana do scenariusza imprezy moe by elementem uatrakcyjniajcym koncert lub urozmaicajcym przebieg konferencji. Kreuje nastrj eventu oraz uwydatnia wizerunek rmy. Potguje si isugestywno przekazu, poprzez na przykad zwielokrotnienie puntw widzenia. Technologie multimedialne uywane s rwnie do transmisji na ywo: przy duych imprezach,
127
by widz mg zobaczy szczegy akcji dziejcej si na scenie, lub podczas transmisji zinnych miejsc przy wydarzeniach midzymiastowych lub midzynarodowych. Na rynku produkcji widowisk artystycznych irozrywkowych zaczy pojawia si rwnie takie technologie, jak video mapping itechniki holograczne. Video mapping to wielkoformatowe projekcje na budynkach lub innych obiektach, wykorzystujce struktur paszczyzn, na ktrych s wywietlane. Stworzenie mapy obiektu iodpowiednie ustawienie projektora umoliwia uzyskanie widowiska multimedialnego, ktre moe obserwowa rwnoczenie nawet kilkadziesit tysicy widzw. Na podstawie dokadnej mapy (skanu) przestrzeni, na ktrej wywietlana bdzie projekcja, przygotowywana jest odpowiednio dopasowana do danej przestrzeni animacja. Hologra natomiast nazywamy technologi, pozwalajc na pozyskiwanie trjwymiarowych obrazw metod rekonstrukcji fali wiata. Dziki temu moliwe jest wywietlenie na niewidocznej dla widza powierzchni obrazu spreparowanego wtaki sposb, by odbiorca mg zobaczy gbi iprzestrze wdwuwymiarowym obrazie. Wten sposb wtrakcie widowiska mog by prezentowane animacje, modele 3D lub nagrane wstudio osoby. Znamiennym oraz spektakularnym przykadem zastosowania tej technologii by koncert, zuyciem hologracznego wizerunku nieyjcego rapera Tupaca.
METODYKA BADA
Wbadaniach wstpnych zastosowano metod wywiadu pogbionego idi (Individual In-Depth Interview). Jest to metoda bada jakociowych, ktra opiera si na indywidualnej, drobiazgowej rozmowie zrespondentem (Dbkowska, Widelska 2011). Wywiad przeprowadza si wcelu uzyskania szczegowych informacji, przydatnych dla prowadzonego badania. Podczas wywiadu podejmowane s prby interpretacji zachodzcych wobszarze bada zjawisk, wyjanienia postaw, motywacji, oczekiwa. Najczciej wywiad jest rejestrowany idogbnie analizowany przez badacza. By uzyska szeroki wachlarz rnorodnych informacji,niezalene wywiady prowadzi si ze zrnicowan grup respondentw, znaciskiem na decydentw, ale przy uwzgldnieniu innych pracownikw zaangaowanych wdany temat.
128
Jakub Jasiukiewicz
Wtrakcie bada nad perspektywami zastosowa wideo wwidowiskach artystycznych irozrywkowych przeprowadzono dwanacie wywiadw pogbionych idi zekspertami zbrany. Pocztkowo prowadzono rozmowy zpracownikami Agencji Impresaryjnej A, to jest: zdyrektorem rmy, zczonkami zarzdu rmy, zkierownikiem do spraw marketingu, zpracownikami terenowymi itechnicznymi oraz ksigow. Nastpnie wywiady zostay przeprowadzone zwybranymi artystami objtymi impresariatem Agencji Impresaryjnej A, zdyrektorem rmy bdcej staym klientem Agencji Impresaryjnej Aizprzedstawicielem rmy opodobnym prolu. Osoby te zostay wytypowane na respondentw ze wzgldu na dowiadczenie zawodowe, otwarto na program badawczy oraz zrnicowane stanowiska ipogldy. Pytania dotyczyy midzy innymi szans izagroe wbadanej brany, obecnego wykorzystania technologii wideo przy produkcji widowisk, nastawienia pracownikw brany do zastosowa nowych technologii przekazu. Respondentw pytano oobszary, ktre wedug nich mogyby skorzysta na wprowadzeniu technologii multimedialnych, ootwarto na inwestycje wnowe technologie idugofalowe plany na przyszo. Wszystkie wywiady byy rejestrowane, anastpnie informacje uzyskane wtrakcie wywiadw zostay przeanalizowane pod ktem rnic oraz podobiestw. Wyniki tych analiz stanowiy punkt odniesienia przy pracy nad projektem wdroeniowym. Etapem przygotowawczym wdroenia byo szerokie studium literaturowe obejmujce zarwno najnowsz literatur tematu wjzyku polskim (Kluszczyski 2010, Sanecki 2012) iangielskim (Manovich 2011), jak rwnie teksty czsto anonimowych lub ukrywajcych si pod pseudonimami autorw publikujcych informacje onajnowszych wdroeniach technologicznych, nie opisanych jeszcze wdrukowanej literaturze tematu. Teksty analizowane byy gwnie pod ktem artystycznego wykorzystania interaktywnych multimediw wprzedsiwziciach ocharakterze performatywnym. Szukano przykadw mogcych stanowi nowo na polskim rynku, odrzucajc jednak te wymagajce zbyt duych nakadw nansowych albo zalenych odniedostpnych lokalnie technologii. Wyselekcjonowane na podstawie studium literaturowego technologie byy nastpnie konsultowane pod wzgldem moliwoci realiza-
129
cyjnych wkrtkim czasie, wktrym odbywa si sta. Opinie na ten temat zostay zebrane za pomoc prostej ankiety, przeprowadzonej wrd osb, ktre wczeniej zaproszone zostay do polubienia strony rmy na jednym zportali spoecznociowych. Ankieta zostaa wysana do 231 osb. Wpierwszym etapie odpowiedziay 74, co stanowi okoo 32% ankietowanych. Wdrugim etapie, po ponownym wysaniu, tym razem spersonalizowanych zaprosze, odpowiedziay jeszcze 42 osoby, dajc cznie ponad poow ankietowanych. Analiza ankiet umoliwia wybr najbardziej odpowiednich grup technik ikonguracji mediw elektronicznej kreacji, ktre poddane zostay nastpnie testom wewntrzrmowym. Wzaaranowanym specjalnie do tego celu pomieszczeniu studyjnym stworzono podstawowe warunki do wystawienia widowiska scenicznego. Wtym rodowisku przeprowadzone zostay testy kilku wariantw ikonguracji sprztowych, pozwalajcych na transmisj obrazu, wywietlanie elementw wirtualnej scenograi, analizujcych ruch idwik artystw na scenie. Badana bya stabilno systemw opartych na oprogramowaniu typu open source, kompatybilno sygnaowa urzdze multimedialnych, odporno na rne warunki atmosferyczne izmienne natenie wiata idwiku. Do wsppracy itestw zaproszono artystw objtych impresariatem agencji oraz pracownikw technicznych, ktrych zakres obowizkw obejmowa dotychczas przygotowywanie tradycyjnej oprawy wizualnej wiata, scenograi ichoreograi. Moliwo uzyskiwania opinii ekspertw wczasie rzeczywistym pozwolia eliminowa bdy izmienia konguracj sprztow tak, aby dostosowa si do przyzwyczaje igustw osb, ktre w niedalekiej przyszoci bd z efektw tego wdroenia korzysta. Kocowym etapem podsumowujcym badania iwdroenie byo zastosowanie najciekawszej, zdaniem badacza ikierownictwa rmy, technologii wpraktyce, czyli udzia produkcyjny wzamwionym przez klienta widowisku artystyczno-rozrywkowym. Ten etap pozwoli sprawdzi, na ile sprawnie funkcjonujce wlaboratorium urzdzenia multimedialne bd wstanie sprosta warunkom obnionej kontroli. Cz multimedialna odgrywaa worganizowanym widowisku charakter drugoplanowy. Umoliwio to sprawdzanie wielu wariantw
130
Jakub Jasiukiewicz
konguracyjnych, bez wikszego ryzyka zaprzepaszczenia efektw pracy pozostaej czci ekipy produkcyjnej.
Specyfikacja dziaalnoci Agencji Impresaryjnej A Wedug wpisu do Ewidencji Dziaalnoci Gospodarczej przedmiotem dziaalnoci Agencji Eventowej Ajest: dziaalno zwizana zwystawianiem przedstawie artystycznych (90.01.Z), dziaalno wspomagajca wystawianie przedstawie artystycznych (90.02.Z), pozostaa dziaalno usugowa wzakresie rezerwacji, gdzie indziej niesklasykowana (79.90.C), dziaalno obiektw kulturalnych (90.04.Z), pozostaa dziaalno rozrywkowa irekreacyjna (93.29.Z) [na podstawie Rozporzdzenia Rady Ministrw zdnia 24 grudnia 2007 r. wsprawie Polskiej Klasykacji Dziaalnoci (pkd) (Dz.U. 251, poz.1885)]. Wprzypadku Agencji Eventowej Adziaalno zwizana zwystawianiem przedstawie artystycznych (90.01.Z) obejmuje wybr ikorekt skeczy kabaretowych wybranych artystw oraz grup artystycznych objtych managementem agencji. Dziaalno wspomagajca wystawianie przedstawie artystycznych (90.02.Z) obejmuje produkcj koncertw iprogramw kabaretowych, wtym wspprodukcje telewizyjne oraz produkcj wystpw artystw estradowych, wtym organizacj owietlenia, nagonienia, scenograi, konferansjerw itym podobne. Pozostaa dziaalno usugowa wzakresie rezerwacji, gdzie indziej niesklasykowana (79.90.C), obejmuje wynajcie sali, marketing, reklam wmediach oraz organizacj dystrybucji biletw. Dziaalno obiektw kulturalnych (90.04.Z) zawiera organizacj wystaw, koncertw ispektakli teatralnych dla ogu spoeczestwa (imprez darmowych) na przykad Dni Miast. Pozostaa dziaalno rozrywkowa irekreacyjna (93.29.Z) obejmuje organizacj piknikw ocharakterze rekreacyjnym oraz produkcj przedstawie na ywo (nieartystyczna dziaalno sceniczna). Poza wymienionymi wczeniej rodzajami dziaalnoci Agencja Eventowa Azajmuje si dziaalnoci menedersk, ktra obejmuje marketing ipromocj artystw wmediach, wspprodukcje telewizyjne, organizacj imprez biletowanych wcaej Polsce oraz imprez
131
eventowych dla rm. Zmanagementu Agencji Eventowej Akorzystaj popularni artyci estradowi. Agencja zajmuje si rwnie dziaalnoci poredniczc worganizacji imprez zudziaem czoowych artystw estradowych wPolsce oraz organizacj imprez tematycznych. Aktualna pozycja Agencji Impresaryjnej Ana rynku Przeprowadzono analiz konkurencyjnoci Agencji Eventowej A. Okrelono gwnych konkurentw Agencji Eventowej A(na podstawie analizy stron internetowych trzech rm opodobnym prolu wregionie), atake wskazano obszary konkurowania, zwaszcza te, ktre stanowi podstawy sukcesu wsektorze is podstaw do wyceny pozycji konkurencyjnej przedsibiorstwa, to jest: baz artystw (impresariat ioferta), niezaleno techniczn (wasny sprzt estradowy), promocj, marketing.
Tabela 1. Analiza konkurencyjnoci Agencji Eventowej A(na podstawie analizy stron internetowych trzech rm opodobnym prolu wregionie)
rma A baza artystw niezaleno techniczna promocja imarketing razem 5 2 4 11 rma B 2 5 4 11 rma C 5 1 5 11 rma D 3 2 1 6
Zastosowana zostaa skala od 1 do 5, gdzie 5 rwna si ocenie bardzo dobrej, a1 ocenie niedostatecznej. Nastpnie dokonano identykacji istotnych dziaa podstawowych ipomocniczych dla Agencji EventowejA oraz identykacj typu irde przewagi konkurencyjnej wtych dziaaniach: dziaania podstawowe obejmuj organizacj imprez ryczatowych ibiletowanych oraz impresariat, dziaania pomocnicze obejmuj obsug techniczn iorganizacj imprez tematycznych. Zidentykowano nastpujce rda przewagi konkurencyjnej: posiadanie wasnej, atrakcyjnej bazy artystw; rozbudowana sie
132
Jakub Jasiukiewicz
kontaktw; wieloletnie dowiadczenie; szeroka oferta; elastyczno; zaprzyjanieni partnerzy. Zidentykowano nastpujce rda saboci konkurencyjnej: brak wasnego sprztu estradowego, brak organizacji marketingowej przedsibiorstwa, trudnoci wmodernizacji gwnego skadnika oferty ze wzgldw pozamerytorycznych, trudnoci negocjacyjne przy prbie modernizacji oferty (czynnik ludzki). Na podstawie analizy okrelono Agencj Eventow Ajako konkurencyjn szczeglnie wzakresie organizacji imprez kabaretowych ikoncertw muzycznych, dziki wasnej bazie popularnych artystw objtych impresariatem oraz rozbudowanej sieci kontaktw, pozwalajcych na negocjowanie atrakcyjnych cen. Minusem rmy jest brak niezalenoci sprztowej (brak wasnego sprztu estradowego). Firmie brakuje szeroko zakrojonej oferty eventowej obejmujcej promocj, obsug foto-video, profesjonalne hostessy, catering, organizacj konferencji, spotka dla mediw, prezentacji produktw itp. Firma posiada atrakcyjn iprzejrzyst stron internetow, brak jednak strony fanowskiej na facebooku, co pozwolioby poszerzy sie kontaktw onowych, dynamicznych kooperantw iusugobiorcw. Atutem Agencji Eventowej Ajest te wieloletnia tradycja, rzetelno iuczciwo oraz przyjazne kontakty zartystami iludmi zbrany.
WYNIKI BADA
Wywiady pogbione pozwoliy na stworzenie szkicu kilku moliwych scenariuszy przyszoci. Wygldaj one nastpujco: Wwariancie rozwojowym zmiana pokoleniowa wrd decydentw (szefostwie rmy) przyniesie nowe, pozbawione obaw podejcie do nowoci technologicznych. Przynajmniej na jaki czas innowacje traktowane bd jak szanse na rozwj, anie zo konieczne. Nowa energia iumiejtnoci (znajomo jzykw obcych, europejskiego prawa autorskiego) umoliwi ekspansj na rynki zagraniczne. Oferta rozszerzona owspczesne technologie multimedialne pozwoli nie tylko utrzyma dotychczasowych klientw, lecz take zdoby nowych oczekujcych usug na czasie, dla ktrych nowoczesne technologie s istotne wizerunkowo. Stabilizacja na arenie politycznej doprowadzi do mniejszej
133
iloci zmian wprzepisach iich wikszej przejrzystoci, co sprawi, e cz zasobw mona bdzie przerzuci do dziau innowacji. Nowe, interaktywne formy komunikacji na pocztku zostan wdroone wdziale promocji rmy, co potencjalnie umoliwi dotarcie zofert do modych odbiorcw. Nastpnie zwikszony zostanie udzia oferowanych rozwiza multimedialnych wwidowiskach, jak rwnie wostatnim etapie zaproponowane zostan klientom oprawy widowisk skadajce si wcaoci ztreci cyfrowych. Wariant stabilizacyjny zakada ograniczenie zatrudnienia modszych pracownikw ipowolne wygaszanie dziaalnoci rmy. Nieufno wobec nowoci technologicznych wpynie negatywnie na konkurencyjno oferty, ktra pewnego dnia nie sprosta wymaganiom rynku. Redukcja dziaalnoci do rynkw lokalnych pozbawi moliwoci konfrontacji oferowanych usug zkonkurencj ipozwoli utrzyma dotychczasowych klientw si przyzwyczajenia. Zmiany wobowizujcych przepisach utrudni administrowanie rm do tego stopnia, e wikszo zasobw trzeba bdzie powici administracji iszukaniu sposobw na ominicie niesprzyjajcych zapisw. Tradycyjne sposoby promocji rmy wprasie iprzez bezporednie kontakty stan si nieskuteczne wobliczu rozwoju technologii komunikacyjnych. Brak aktualizacji oferty owspczesne multimedia sprawi, e nie bdzie ju ona brana pod uwag przez rmy silnie dbajce owizerunek. Wariant zrwnowaony zakada blisz wspprac midzypokoleniow iwypracowanie kompromisu pomidzy sprawdzonymi metodami ainnowacjami dajcymi szans dynamicznego rozwoju. Utrzymanie silnej pozycji na arenie krajowej iprby wejcia na rynki zagraniczne pozwoli na zachowanie waciwego ogldu rzeczywistoci iinspiracj dziaalnoci konkurencji. Wdraanie sprawdzonych przez inne rmy rozwiza multimedialnych da szans pozyskiwania nowych klientw, przy niewielkich stratach wrd dotychczasowych. Wzgldna stabilizacja przepisw pozwoli zmniejszymi obawami podejmowa decyzj oryzykownych wdroeniach. Zrwnowaona promocja wmediach tradycyjnych icyfrowych przyniesie stabilizacj isystematyczne odwieanie grupy klientw. Techniki multimedialne na stae zagoszcz woferowanym repertuarze, nie przysaniajc jednak gwnego atutu oferty wystpw na ywo.
134
Jakub Jasiukiewicz
Autor raportu rekomenduje przede wszystkim zacienienie wsppracy midzy pracownikami zrnych grup wiekowych wrmie, sprawniejsze komunikowanie potrzeb iefektywniejsz wymian dowiadcze (na przykad wpostaci wzajemnych, pocjalnych szkole iwarsztatw). Niezbdne jest rwnie zwikszenie ufnoci wstosunku do wspczesnych zdobyczy technologii iadaptowanie rozwiza multimedialnych znanych zareny midzynarodowej na potrzeby iwarunki lokalne. Koniecznie jest stworzenie odrbnego stanowiska dla technologa potracego zaprojektowa iwykona pomysy kierownictwa idziau promocji. Zrwnowaone wprowadzanie innowacji powinno wperspektywie dekady przeoy si rwnie na zwikszenie rentownoci produkowanych widowisk. Przeprowadzone badania foresightowe pozwoliy zapozna si zarwno zaktualn sytuacj rmy, jak iperspektywami przyszoci. Nastpnym krokiem byo zaproponowanie kierownictwu konkretnego rozwizania przykadu uycia technologii multimedialnych wwidowisku. Po kilku tygodniach bada, konsultacji itestw studyjnych zdecydowano si na rozwizanie bdce poczeniem technik widzenia maszynowego, ledzenia ruchu scenicznego iinteraktywnej projekcji multimedialnej stanowicej cz scenograi widowiska. Wwidzeniu maszynowym jako instrumentu optycznego uyto kamery przemysowej wyposaonej wltr wiata dziennego, dowietlajce diody podczerwieni, regulowan manualnie ogniskow, transfokator iwysoko czu matryc ccd. Dostarczaa ona analogowy sygna wideo oniskiej ziarnistoci, poprawnej perspektywie ipolu widzenia. Zastosowanie dowietlenia wpamie podczerwieni iodltrowanie pasma wiata widzialnego pozwolio na uniezalenienie wygldu obserwowanej sceny od zmieniajcego si owietlenia oglnego iwiate scenicznych. Wodo- ipyoszczelna obudowa oraz kulowa gowica umoliwia instalacj kamery wdowolnym pooeniu nad scen. Monochromatyczny sygna by nastpnie konwertowany do postaci cyfrowej iprzekazywany sieci bezprzewodow do jednostki komputerowej, wktrej odbywaa si analiza. Do przechwytywania ruchu postaci ianalizy gestw uyto otwartego oprogramowania opentsps zkilkoma modykacjami konguracyjnymi na poziomie interfejsu gracznego. Wynikiem analizy by
135
szereg punktw ozmieniajcych si wczasie wsprzdnych odpowiadajcych kolejno gowie, tuowiu ikoczynom postaci wystpujcych na scenie. Dane te, wpostaci liczbowej, przesyane byy sieciowo, przy uyciu protokou open sound control, do kolejnej jednostki komputerowej, gdzie nastpowao przeoenie koordynatw na generowane wczasie rzeczywistym animacje graczne. rodowiskiem generatywnym byo oprogramowanie Quartz Composer, umoliwiajce wykonanie wysoko rozdzielczych kompozycji wizualnych, renderowanych wczasie rzeczywistym. Animacje te byy nastpnie wwietlane za pomoc projektora ojasnoci kilkunastu tysicy lumenw na przestrzenne elementy scenograi. Bryy, na ktre rzutowana bya projekcja, zostay uprzednio pokryte ekranow farb, aich ksztaty zmapowane iwprowadzone wpostaci modeli trjwymiarowych do rodowiska wizualizacyjnego. Pozwolio to na dopasowanie odksztace perspektywicznych projekcji iuzyskanie realistycznego efektu. Finalnym efektem bya scenograa dynamicznie reagujca na ukady choreograczne na scenie. Postaci wystpujce wwidowisku swoim pooeniem wpyway na barw, tekstur istopie jasnoci elementw objtych projekcj. Moliwa bya te interakcja midzy poszczeglnymi postaciami system wykrywa ich wzajemne pooenie istan ruchu, dopasowujc projekcj do zaplanowanych wscenariuszu widowiska nastrojw.
ZAKOCZENIE
Rezultaty bada przeprowadzonych wAgencji Impresaryjnej Apozwoliy kierownictwu rmy na zaplanowanie nowej, innowacyjnej cieki rozwoju. Uwzgldniono opracowane scenariusze, ale przede wszystkim podjty zosta wysiek odnowienia wizji prowadzonej dziaalnoci wperspektywie nieuniknionych zmian wprzyszoci. Dostrzeono zalety dalekowzrocznej polityki itworzenia planw na rne, zmienne okolicznoci funkcjonowania. Chodne spojrzenie zzewntrz ineutralna analiza obserwowanych procesw wewntrz Agencji umoliwiy konstruktywn krytyk izaproponowanie nieskomplikowanych rozwiza opartych na dostpnych iniedrogich technologiach. Sta
136
Jakub Jasiukiewicz
zakoczy si pomylnie igdyby nie kilkumiesiczne opnienia zwypat wynagrodze dla wewntrzrmowych mentorw, wsppraca zrm byaby zapewne kontynuowana.
LITERATURA
Borodako K. (2009), Foresight wzarzdzaniu strategicznym, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa. Dbkowska K., Widelska U. (2011), Ekspertyzy idiagnozy naukowe. B+R dla Wielkopolski. Kluszczyski R.W. (2010), Sztuka interaktywna. Od dziea-instrumentu do interaktywnego spektaklu, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne, Warszawa. Manovich L. (2001), The language of new media, e mit Press, Cambridge. Sajdak M. (2008), Identykowanie pozycji rmy na tle konkurentw, h p://www. twojbiznes.infor.pl/index.php/dzialy/praktyka/artykul-1104246.html (stan na dzie 15 lipca 2012). Sanecki P. (2011), Technologie multimedialne dla artystw, Uniwersytet Artystyczny wPoznaniu.
A G N I E S Z K A P I O T R O W S K A- C Y P L I K
Wydzia Nauk oywnoci iywieniu Uniwersytet Przyrodniczy wPoznaniu apio@up.poznan.pl
Perspektywy rozwoju rynku produkcji biopreparatw do procesw biodegradacyjnych

sowa kluczowe: biopreparaty, odpady przemysowe, biodegradacja streszczenie: Celem bada byo opracowanie bazy danych biopreparatw dostpnych na rynku polskim dla podjcia bada nad stworzeniem innowacyjnego preparatu bakteryjno-enzymatycznego do biodegradacji. Wpracy realizowano zadania zwizane ze zbieraniem danych woparciu owybrane metodyki analizy foresight oraz przygotowywano opracowanie na temat zestawienia najbardziej efektywnej kompozycji drobnoustrojw ienzymw wformie biopreparatu. Analiza literaturowa wskazuje, e wany jest nie tyle udzia poszczeglnych mikroorganizmw wbiopreparacie, ile biopreparat traktowany gwnie jako nonik genw.
Development prospects for production market of biopreparations for biodegradation processes

keywords: biopreparations, industrial waste, biodegradation abstract: e aim of the study was to develop adatabase of biopreparations available on the Polish market to undertake research on the development of innovative bacterial-enzymatic product for biodegradation. e work carried out tasks related to data collection based on chosen foresight methodology. e author also prepared astudy on the most eective composition of microorganisms and enzymes in the form of biopreparation. e literature analysis indicates that the part of individual microorganisms in biopreparation is not the most important biopreparation should be treated primarily as agenes carrier.
138
Agnieszka Piotrowska-Cyplik WPROWADZENIE
Rozwj gospodarczy przyczynia si do powstawania stale wzrastajcej iloci odpadw iciekw pochodzcych zrnych gazi przemysu, wtym zprzemysu tuszczowego ipaliwowego. Wiele uwagi powica si metodom odpowiedniego zagospodarowania iutylizacji odpadw. Odpady tuszczowe oraz odpady zawierajce wglowodory s jednymi znajbardziej uciliwych problemw, ze wzgldu na swoj nierozpuszczalno wwodzie oraz zrnicowany skad. Jedn znajlepszych metod ich utylizacji jest mikrobiologiczna degradacja. Do stworzenia preparatw biologicznych degradujcych substancje tuszczowe iropopochodne wykorzystuje si drobnoustroje oraz enzymy. Wostatnich latach prowadzone s badania na temat doboru odpowiedniej mikroory oraz optymalizacji procesw biologicznej biodegradacji. Racjonaln metod utylizacji wydaje si zastosowanie biologicznej degradacji za pomoc biopreparatw. Biopreparat jest to preparat biologiczny przypieszajcy proces biodegradacji organicznej frakcji odpadw. Biopreparaty nie wykazuj toksycznoci wstosunku do ludzi izwierzt ijest to ich gwna zaleta. Wpracy realizowano zadania zwizane zprzegldem izestawieniem literatury wzakresie przyszoci rozwoju rynku biopreparatw stosowanych wochronie rodowiska do biodegradacji odpadw woparciu ometodyki analizy foresight. Pierwszy etap pracy dotyczy analizy potencjalnych miejsc itechnologii, ktre mona wspomaga woczyszczaniu poprzez dodatek biopreparatw. Stwierdzono, e wwojewdztwie wielkopolskim gwnym miejscem ich stosowania s przydomowe oczyszczalnie ciekw, osadniki gnilne oraz rury kanalizacyjne zanieczyszczone odpadami tuszczowymi, aprzede wszystkim miejsca skaone wyciekami wglowodorw (Bednarski iin. 2003). Nastpnie, korzystajc zdostpnych baz danych takich wydawnictw jak Springer, Elsevier, Willey, Blackwell iinnych, dokonano przegldu biopreparatw stosowanych na wiecie do wspomagania oczyszczania ciekw ibioremediacji gruntu. Szczegln uwag zwrcono na skad stosowanych biopreparatw. Przeanalizowano biopreparaty zarwno pod ktem ich stosowania, jak iskadu. Szczegln uwag zwrcono na preparaty enzymatyczne, bakteryjne ibakteryjno-enzymatyczne.
Rynek produkcji biopreparatw
139
Ich zastosowanie ma duy potencja wprzypadku likwidacji skae spowodowanych awariami, wyciekami oraz do wspomagania rekultywacji terenw trwale zanieczyszczonych (Przywarska, Pszczka 1994). Podczas stau powoywano panele dyskusyjne skadajce si zwaciciela rmy istaystw realizujcych sta oraz osb nie bdcych ekspertami wdziedzinie likwidacji skae ibioremediacji gruntw. Przedyskutowano wady izalety wspomagania mikrobiologicznego oraz stosowania substancji powierzchniowo czynnych do zwikszenia efektywnoci biodegradacji. Wskazano potencjalnych odbiorcw biopreparatw. Kolejny etap prac polega na przeprowadzeniu bada literaturowych nad wpywem warunkw naturalnych na stosowane konsorcja rodowiskowe wformie biopreparatu. Podczas tego etapu przedyskutowano wpyw formy biopreparatu (granulat, liolizat, ciecz, dodatek stymulatorw wzrostu itd.) na efektywno biodegradacji prowadzonej wrnych warunkach rodowiskowych (skad granulometryczny, zawarto prchnicy, kwasw humusowych, pH, zawarto fosforu, azotu ipotasu, aktywno wody, zawarto metali cikich, potencja redox iinne).
PRZEGLD LITERATURY. HISTORIA BIOPREPARATU
Drobnoustroje byy wykorzystywane przez czowieka zanim poznano ich natur idziaanie. Pomagay one m.in. wwypieku chleba oraz wprzyrzdzaniu napojw alkoholowych. Pierwsze prby zastosowania ich wtechnologii ciekw w1931 r. miay miejsce wStanach Zjednoczonych. Badano wwczas ich wpyw na fermentacj metanow. Pierwsze poprawiacze biologiczne stosowano wosadnikach gnilnych. Od 1953 r. rozpoczto badania nad zastosowaniem biopreparatw. Uzyskano zwikszon tolerancj na szok obcieniowy ciekw mleczarskich dziki zaszczepieniu osadu wyizolowanymi ztwarogu enzymami ibakteriami. McKinney w 1953 r. nazwa bezcelowym dodawanie samych enzymw do komr osadu czynnego. Aby enzymy mogy zadziaa, naleaoby doda bardzo due ich iloci (Krajewski 2006). Wlatach 1950-1970 2/3 operatorw oczyszczalni ciekw biorcych udzia wbadaniach potwierdzio pozytywny wpyw dodatkw biokatalitycznych na aerobowe procesy rozkadu biologicznego. Wostatnich
140
Agnieszka Piotrowska-Cyplik
latach dziki postpowi biotechnologii przeprowadzono wiele bada na temat zastosowania biopreparatw. Pojawienie si licznych nowych metod izolowania ioczyszczania enzymw spowodowao spadek cen biopreparatw, dziki czemu stay si one bardziej dostpne. Przodujcym krajem wprodukcji bioproduktw s Stany Zjednoczone. Na rynku dostpnych jest tam okoo 1000 bioproduktw (Krajewski 2006). WEuropie najwiksze koncerny biotechnologiczne znajduj si wWielkiej Brytanii, Francji iNiemczech. Ju od pocztku lat 90. rwnie na polskim rynku oferta biopreparatw cigle si powiksza. WPolsce mona kupi biopreparaty rnych rm, m.in. Hantpol, AQuafor, Biozym, Nata iwiele innych.
MOLIWOCI ZASTOSOWANIA BIOPREPARATW
Biopreparaty znalazy szerokie zastosowanie, nie tylko jako rodki do biodegradacji odpadw iciekw, ale rwnie jako preparaty udraniajce kanalizacje, utylizujce gnojowice iinne. Przykady moliwoci zastosowa: oczyszczanie ciekw bytowych iprzemysowych, przyspieszanie degradacji tuszczw izapobieganie ich odkadaniu wprzewodach kanalizacyjnych, likwidowanie odorw, poprawa parametrw zyko-chemicznych jezior, staww, rzek, konserwacja iudranianie kanalizacji, utylizacja gnojowicy, oczyszczanie zbiornikw wodnych, uycie wkomorach fermentacji metanowej, sporzdzanie kompostu, wspomaganie komr osadu czynnego. Stosowanie biokatalizatorw jest wskazane wszdzie tam, gdzie powstaje problem zutylizacj ciekw, np. wobec braku wokolicy zakadu utylizacji lub zainstalowania separatora jest wtrudno dostpnym miejscu. Wykorzystanie tego rodzaju preparatw przyczynia si do polepszenia warunkw pracy wkuchniach przemysowych, restauracjach, sklepach, zakadach przetwrstwa misnego, tuszczowego, cukrowniach, mleczarniach (Fober 2004).
Rynek produkcji biopreparatw ZALETY IOGRANICZENIA STOSOWANIA BIOPREPARATW
141
Bakterie do produkcji preparatw izoluje si najczciej zmiejsc, wktrych wystpuj one naturalnie: ze ciekw, separatorw tuszczu oraz innych okolic skaenia (Fober 2004). Ich dziaanie opiera si na powstaniu odpowiednio licznej populacji wyselekcjonowanych bakterii przez dodanie wysokiej dawki zaszczepiajcej. Po zaszczepieniu nastpuje wzrost inamnaanie okrelonej grupy bakterii, dla ktrych warunki rodowiskowe, wjakich bytuj, s najkorzystniejsze. Wporwnaniu zpreparatami enzymatyczno-bakteryjnymi ich dziaanie jest wolniejsze wwyniku wyduenia si wstpnej fazy oczyszczania. Bakterie musz wytworzy iwydzieli na zewntrz okrelon ilo enzymw. Dopiero po wydzieleniu enzymw moliwe jest upynnienie zanieczyszcze zawartych wciekach (Konieczny, Szymaski 2007). Zalet tych biopreparatw jest to, e po dostosowaniu si do panujcych warunkw, namnaaj si idominuj mikroorganizmy dziaajce najbardziej efektywnie na rozkad danego typu zanieczyszcze. Preparaty biologiczne mog zawiera wzalenoci od przeznaczenia bakterie beztlenowe, tlenowe lub fakultatywne. Szczepy zostaj odpowiednio wyselekcjonowane, aby wwarunkach spotykanych wciekach charakteryzoway si jak najwiksz aktywnoci. Maj one znacznie wiksz skuteczno ni naturalnie wystpujce wciekach szczepy autochtoniczne (Orzeszko, Sutarzewicz 1994). Mechanizm dziaania preparatw enzymatycznych, zawierajcych wswoim skadzie wycznie enzymy, polega na reakcji fragmentacji lub przebudowy pocze bdcych zanieczyszczeniami ciekw. Enzymy s zwizkami biakowymi, ktre katalizuj reakcje biologiczne. Wodrnieniu od katalizatorw chemicznych charakteryzuj si wysok selektywnoci dziaania. Czsto enzym moe katalizowa tylko jedn reakcj. Preparaty te stosuje si gwnie do tzw. upynniania (wstpnego rozkadu zanieczyszcze). Waciw aktywno enzymy wykazuj jedynie wwarunkach optymalnych (obecno okrelonych substratw, odczyn, obecno aktywatorw okrelonych jonw, temperatury, brak inhibitorw). Ilo enzymw po zaaplikowaniu nie ulega zwikszeniu, mog one by wymywane, odprowadzane wraz ze ciekami lub blokowane przez niesprzyjajce warunki rodowiska. Odpowiednie dziaanie tych bio-
142
preparatw wymaga staego doprowadzania nowych partii preparatu (Hasan iin. 2006). Zalet biopreparatw jest brak toksycznoci wzgldem ludzi izwierzt oraz ekologiczne dziaanie nie wpywajce negatywnie na rodowisko. Biopreparaty maj zastosowanie do szerokiej grupy substancji zawartych wciekach iodpadach. Nadaj si one do stosowania woczyszczalniach ciekw bytowych igospodarczych. Pomagaj rozkada zanieczyszczenia biakowe, tuszczowe iwiele innych rodzajw uciliwych odpadw, dziaaj wszerokim zakresie temperatury ipH. Wykazuj rwnie odporno na adunki szokowe (nagy iduy wzrost zanieczyszcze). Preparaty wykazuj rwnie wysok oporno na detergenty, ktre mog znajdowa si wciekach (Rogulska iin. 2003). Dziaaj na wiele substancji toksycznych, zarwno przy niskim, jak iprzy wysokim steniu zanieczyszcze. Do korzyci wynikajcych zzastosowania preparatw biologicznych mona zaliczy popraw parametrw ciekw (Fober 2004). Enzymy stosowane wbiopreparatach maj t przewag nad katalizatorami chemicznymi, e zapewniaj wysok selektywno dziaania, nie powoduj korozji urzdze oraz odznaczaj si szybkoci dziaania. Kolejn niewtpliw zalet jest likwidowanie towarzyszcych rozkadowi odpadw iciekw, nieprzyjemnych zapachw, odoru oraz niszczenie bakterii chorobotwrczych (ze wzgldu na due namnoenie bakterii zawartych wbiopreparacie, bakterie chorobotwrcze nie maj szans rozwoju) (Konieczny 2006). Wad biopreparatw jest fakt, e nie oczyszczaj ciekw cakowicie (Lataa iin. 2004). Nie jest dozwolone pozbywanie si ciekw zszamb potraktowanych preparatem biologicznym poprzez wylewanie ich na wasna dziak. cieki te zawieraj produkty rozkadu zwizkw organicznych, takie jak np. azotany, azotyny, siarczany, siarczki. Mog one przenika do gruntu, aprzy ograniczonej chonnoci gruntu, do wd gruntowych, pogarszajc ich jako. Poza tym stosowanie biologicznego oczyszczania tam, gdzie nie ma odpowiednich urzdze, ktre pomagaj wyduy czas zatrzymania ciekw, jest nieuzasadnione. Dziki odpowiednim urzdzeniom cieki duej mog mie kontakt zbiopreparatem, dziki czemu biodegradacja jest moliwa (Orzeszko,
143
Sutarzewicz 1994). Preparaty biologiczne pomimo wielu zalet maj take pewne wady. Jednak prawidowe ich uytkowanie izastosowanie odpowiednich urzdze niweluje te ograniczenia.
DAWKOWANIE
Biopreparaty dawkowane s wpostaci roztworw wodnych, rozcieczone wwodzie oodpowiedniej temperaturze do wymaganego stenia. Wielko dawki jest zalena od: iloci ciekw, gruboci nagromadzonych zogw tuszczw, sposobu dziaania urzdze oczyszczajcych, adunku zanieczyszcze wciekach, miejsca kierowania ciekw podczyszczonych. Pocztkowo naley stosowa dawki zaszczepiajce, tzw. uderzeniowe, nastpnie dawki zmniejszone, tzw. podtrzymujce. Najczciej preparaty stosuje si wpostaci roztworw wodnych. Dokadny sposb dawkowania jest zaleny od specyki biopreparatu ipodawany jest przez producenta na opakowaniu. Biopreparaty mog by stosowane przez cay rok. Temperatura ciekw powinna oscylowa wgranicach 6 60C, natomiast pH 4,5 9,5 (jeeli nie mieci si wtych granicach, wymagana jest korekta pH) (Orzeszko, Sutarzewicz 1994).
ATEST PZH
Mikroorganizmy zawarte wbiopreparatach powinny nalee do Ikategorii szkodliwoci, awic stwarza jak najmniejsze prawdopodobiestwo wywoywania chorb uczowieka. Nie mog szkodzi rodowisku ani czowiekowi oraz zakca biologicznej rwnowagi wglebie iwodach powierzchniowych. Aby zapewni otych waciwociach, producenci mog skada wnioski oatest higieniczny. Posiadanie atestu nie jest obowizkowe. Okazanie takiego dokumentu jest atutem wofertach przetargowych oraz jest wykorzystywane wmarketingu. Atest pzh jest wydawany przez Pastwowy Zakadu Higieny, ktry ma upowanienie do przeprowadzania bada materiaw iprocesw technologicznych, wcelu ustalenia stopnia szkodliwoci dla zdrowia oraz zakresu tych bada (Dz. U. nr 101, poz. 473 zdnia 3 lipca 1996 r.). Dokument ten wiadczy obraku zwizkw chemicznych oraz mi-
144
kroorganizmw, ktre mog mie szkodliwe dziaanie dla czowieka irodowiska. Atest nie wiadczy oskutecznoci dziaania preparatu. Atesty wydawane s od 1990 r. Do 1995 r. byy wydawane bezterminowo, od 1995 r. na 10 lat. Wobec szybkiego rozwoju nauki iwiedzy na temat rodowiska, od 2000 r. atesty dla biopreparatw wydawane s na 5 lat zzaznaczeniem, e wrazie zmiany receptury lub technologii wytwarzania dokument traci wano.
WYNIKI BADA
Wpracy realizowano zadania zwizane ze zbieraniem danych zwykorzystaniem wybranej metodyki analizy foresight oraz przygotowywano opracowanie na temat zestawienia najbardziej efektywnej kompozycji drobnoustrojw ienzymw wformie biopreparatu do procesw biodegradacyjnych. Analiza literaturowa pozwala wnioskowa, e stosowane wbiopreparatach mikroorganizmy powinny nalee do Iklasy ryzyka mikrobiologicznego. Stwierdzono, e wany jest nie tyle udzia poszczeglnych mikroorganizmw wbiopreparacie, ile traktowanie biopreparatu jako nonika genw kodujcych enzymy warunkujce intensywny przebieg procesw biodegradacyjnych. Szczeglnie jest to istotne wprzypadku biodegradacji wielopiercieniowych wglowodorw aromatycznych. Badania literaturowe wykazay, e podstawowe znaczenie ma obecno genw kodujcych enzymy: monooksygenazy idioksygenazy. Zwrcono rwnie uwag na obecno wbiopreparacie substancji odywczych oraz makro- imikroelementw. Stwierdzono, e preparat nie powinien by sprzedawany wformie pynnej, lecz wpostaci proszku lub granulatu. Bakterie naley wysuszy, majc do dyspozycji dwie techniki: liolizacj isuszenie rozpyowe. Aby zapewni wysok ywotno mikroorganizmw po ich wysuszeniu, naley dobrze dobra parametry suszenia, takie jak czas itemperatura oraz naley przeprowadzi badania nad rodzajem stosowanego nonika. rdem mikroorganizmw dla biopreparatw mog by miejsca trwale skaone wglowodorami, wktrych mikroorganizmy zdyy si ju zaadaptowa iwyksztaci mechanizmy zdolne do wykorzystywania zanieczyszcze jako rda wgla.
Rynek produkcji biopreparatw Tabela 1. Przegld wybranych biopreparatw dostpnych na rynku polskim
Przeznaczenie Nazwa biopreparatu Bio 7 CHOC Bio 7 OSADNIKI (Entretien) Biolatrin Wspomaganie dziaania przydomowej oczyszczalni ciekw Biosan KZ 2000 Biosanit Microbec Septifos SUPER SZAMBEX (Bio-Sol) Trigger- 1 Bio 7- Kanalizacje Konserwacja iudranianie kanalizacji Bio 9- Drena BIOLUX Kana Enzybac Enzymix Bio 7 G Rozkad tuszczu Bio 7 Tuszcze Biolux CPL-50-G Agrozyme Poprawa warunkw panujcych wbudynkach inwentarskich Bio 9 MD2 Biosan GS Biosan P Lityme Amulon Poprawa warunkw panujcych wzbiornikach wodnych Bacti-Flor Bio- Aqua Koi-Bakter Trigger- 3 rdo: Opracowanie wasne. Producent Ab7 Ecogene (Francja) Ab7 Ecogene (Francja) Hantpol (Polska) BioBakt (Polska) Aquafor (Polska) Bros (Polska) Eau Ecarlate S.A.S. (Francja) Microferm Ltd (Anglia) Trigger (Polska) Ab7 Ecogene (Francja) Bio9 (Polska) Aquafor (Polska) Biozym (Polska) Biozym (Polska) Ab7 Ecogene (Francja) Ab7 Ecogene (Francja) Aquafor (Polska) Biozym (Polska) Biozym (Polska) Bio9 (Polska) BioBakt (Polska) BioBakt (Polska) Biozym (Polska) Wirexim Biotechnologie (Polska) Biozym (Polska) P.P.H.U. Ekoserwis (Polska) Wirexim Biotechnologie (Polska) Trigger (Polska)
145
146
Agnieszka Piotrowska-Cyplik WNIOSKI
Na podstawie przytoczonego przegldu dotyczcego zastosowania biopreparatw mona stwierdzi, e preparat odpowiednio dobrany idozowany wedug zalece producenta jest skuteczny wwalce zokrelonym zanieczyszczeniem. Preparaty biologiczne ciesz si coraz wikszym zainteresowaniem. Na rynku polskim mona znale wiele rm, ktre zajmuj si sprzeda tego typu mieszanek, atake szerok gam tych produktw. Dziaanie wszystkich mieszanek mikrobiologicznych sprowadza si do wspomagania, przyspieszenia izwikszenia efektywnoci procesu rozkadu. Ponadto biopreparaty usuwaj nieprzyjemne zapachy, redukuj liczb drobnoustrojw chorobotwrczych, udraniaj urzdzenia kanalizacyjne, rozkadaj tuszcze, poprawiaj jako przetworzonych ciekw iwarunki panujce wbudynkach inwentarskich oraz przywracaj prawidow rwnowag wzbiornikach wodnych. Skad danego biopreparatu jest rny wzalenoci od przeznaczenia. Jak ju wspomniano, istniej trzy rodzaje bioaktywatorw: bakteryjne, enzymatyczne ibakteryjno-enzymatyczne. Naley jednak zaznaczy, e zdecydowan wikszo wrd tego typu produktw stanowi biopreparaty bakteryjne ibakteryjno-enzymatyczne. Najmniej jest preparatw enzymatycznych. Biopreparaty moemy naby wrnej formie (tabletki, proszek, granulat, pyn itp.). Produkt wpostaci pynu jest najatwiejszy wdozowaniu, poniewa nie trzeba go dodatkowo rozpuszcza wwodzie, wystarczy go doda bezporednio do okrelonego urzdzenia lub zbiornika. Wprzypadku proszku czy granulatu odpowiedni dawk biopreparatu najczciej naley najpierw rozpuci wwodzie. Preparaty biologiczne moemy podzieli na takie, ktre powinny by stosowane tylko wprzypadku rozruchu przydomowej oczyszczalni ciekw lub zbiornika bezodpywowego oraz biopreparaty suce do eksploatacji urzdzenia. Naley jednak zaznaczy, e producenci ostatniego typu biokatalizatorw wwikszoci przypadkw zalecaj zastosowanie pierwszej dawki wwikszej iloci, tzw. dawki startowej danego produktu, anastpnie dawek mniejszych (dawki eksploatacyjne). Do takich produktw nale midzy innymi Biosanit, biolux Kana iEnzybac. Bioaktywatory maj rne zastosowanie, ztym e jeden biopreparat moe rozwizywa kilka problemw. Przy-
147
kadowo biopreparat przeznaczony do stosowania wprzydomowych oczyszczalniach ciekw moe by rwnie dozowany do zbiornikw bezodpywowych lub budynkw inwentarskich. Powoduje to obnienie kosztw zakupu oraz zwiksza wygod uytkownika. Cena biopreparatw jest rna wzalenoci od jego formy, iloci, zastosowania iproducenta. Produkty te nie nale do drogich, adaj najczciej pozytywne efekty. Stosowanie biopreparatw nie jest koniecznoci, jednak ich dozowanie znacznie poprawia efektywno procesw oczyszczania iusprawnia prac oczyszczalni. Naley pamita, e biopreparaty przynosz okrelone korzy tylko wtedy, gdy s odpowiednio stosowane. Zakup produktu powinien by przemylany, ajego zastosowanie zgodne zinstrukcj doczon do opakowania. Systematyczne stosowanie produktu zapewni dugotrwae efekty.
LITERATURA
Bednarski W., Adamczak M., Krzemieniewski M. (2003), Biotechnologia utylizacji tuszczw zproduktw ubocznych, odpadw iciekw przemysu spoywczego igastronomicznego, Przemys Spoywczy nr 7. Fober I. (2004), Sprztam i... znikam, Przegld Techniczny nr 9. Hasan F., Ali Shah A., Hameed A. (2006), Industrial applications of microbial lipases, Enzyme and Microbial Technology Vol. 39. Konieczny P. (2006), Przemys spoywczy arodowisko, Wodocigi Kanalizacja nr 26. Konieczny P., Szymaski M. (2007), cieki iosady zprzemysu spoywczego charakterystyka problemu waspekcie zagroe ikorzyci, Przegld Komunalny nr 2. Krajewski P. (2006), Biopreparaty historia, rozwj, aplikacje, Wodocigi Kanalizacja t. 20. Lataa A., Wierzba S., Farbiszewska T., Polaczek B., Boniewska E. (2004), Biodegradacja odpadw gospodarczych przy uyciu szczepw lipolitycznych, proteolitycznych icelulolitycznych, Prace Eksperymentalne t. 3, nr 66. Orzeszko G., Sutarzewicz D. (1994), Biopreparaty moliwoci iograniczenia zastosowania woczyszczaniu ciekw Gospodarka Misna nr 46. Przywarska R., Pszczka K. (1994), Zastosowanie procesw biotechnologicznych do utylizacji odpadw, Biotechnologia nr 2. Rogulska B., Matuszewska R., Podsiady T. (2003), Zastosowanie biopreparatw do rozkadu materii organicznej, Przegld Komunalny nr 7.
KRZYSZTOF SIECZKAREK
Laboratorium Urzdze Elektronicznych Instytut Logistyki iMagazynowania wPoznaniu Krzysztof.Sieczkarek@ilim.poznan.pl
Kompatybilno eletromagnetyczna perspektywy zmian na pocztku XXI wieku

sowa kluczowe: kompatybilno elektromagnetyczna, znak CE, dyrektywa Nowego Podejcia Unii Europejskiej, emisja zaburze, odporno na zaburzenia streszczenie: Rozdzia prezentuje zarys historyczny oraz obecnie obowizujce wymagania techniczne wynikajce zDyrektywy Kompatybilnoci Elektromagnetycznej urzdze elektronicznych, bdcej czci Nowego Podejcia do harmonizacji przepisw technicznych wUnii Europejskiej ioznakowania ce. Celem artykuu jest przedstawienie moliwych zmian, jakie mog zaj wnajbliszych latach, zperspektywy podmiotw odgrywajcych rne role zwizane zpraktyczn implementacj Dyrektywy Kompatybilnoci Elektromagnetycznej emc wPolsce.
Electromagnetic compatibility changes prospects at the beginning of 21st century

keywords: electromagnetic compatibility, CE-mark, New Approach Directive of European Union, disturbance emission, immunity to disturbances abstract: e article presents historical outline and status quo of technical requirements related to Electromagnetic Compatibility Directive of electronic devices, being apart of aNew Approach to harmonisation of technical regulations in the European Union and ce-marking. e aim of the article is to present possible changes in the coming years from the viewpoint of stakeholders playing dierent roles related to practical implementation of Electromagnetic Compatibility Directive in Poland.
150
Krzysztof Sieczkarek WPROWADZENIE
Podstawowe idee jednoczcej si Europy dotyczce swobodnego przepywu towarw, usug, kapitau iosb sformuowane zostay wraz zwejciem wycie traktatu rzymskiego w1958 r. Zamiarem twrcw traktatu byo zniesienie ogranicze konkurencji spowodowanych istnieniem granic pastwowych iodmienn polityk pastw tworzcych wczesn Europejsk Wsplnot Gospodarcz (ewg) (por. Michaowska-Gorzywoda 1994). Osigniciu tych celw miay suy przepisy prawne, ktre wymagay jednomylnoci stanowisk poszczeglnych pastw tworzcych ewg. Zasada ta zostaa zmieniona wraz zwejciem wycie w1987 r. jednolitego aktu europejskiego, wprowadzajcego poprawki oraz uzupenienia do traktatu rzymskiego. Postanowienia zawarte wtak zwanej Biaej ksidze, opublikowanej w1985 r., byy wyrazem woli urzeczywistnienia jednolitego rynku europejskiego. Jednolity akt europejski przyspieszy tempo unikacji Europy, gwnie wwyniku moliwoci podejmowania decyzji wikszoci gosw. Doprowadzio to wkonsekwencji do powstania zjednoczonej Europy wjej obecnym ksztacie. Na mocy traktatu oUnii Europejskiej, znanego jako traktat zMaastricht, powoano w1993 r. Wsplnot Europejsk wmiejsce Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej. Instrumentami regulacyjnymi zjednoczonej Europy s akty prawne wpostaci rozporzdze, dyrektyw, decyzji oglnych iindywidualnych wydawanych przez instytucje wsplnotowe na podstawie traktatw. Wodrnieniu od rozporzdze, ktre maj zasig oglny is przeznaczone do stosowania bezporednio wkadym zkrajw czonkowskich, dyrektywy podlegaj wdroeniu wprawie krajowym wsposb okrelony przez wadze narodowe. Mog wic mie rang ustawy lub rozporzdzenia. Na poziomie legislacji europejskiej dyrektywy zatwierdzane s przez Rad Wsplnoty Europejskiej zuwzgldnieniem propozycji Komisji Europejskiej, przy cisej wsppracy zParlamentem Europejskim oraz zuwzgldnieniem opinii Komitetu Ekonomicznego iSpoecznego. Zasady urzeczywistniajce swobodny przepyw towarw od lat regulowane s postanowieniami Rady Wsplnoty Europejskiej. Gwnymi aktami prawnymi harmonizujcymi prawodawstwa krajowe wtym
Kompatybilno elektromagnetyczna
151
zakresie byy is dyrektywy. Ambicj ich pierwszych twrcw byo, by dokumenty te zawieray wszystkie niezbdne informacje dotyczce prawa itechniki odnonie do danego zagadnienia. Powodowao to ich nadmierne rozbudowanie iduy stopie skomplikowania. Wprowadzanie wycie dyrektyw stao si nieefektywne, gdy ich ratykacja przez poszczeglne kraje czonkowskie nie nadaa za postpem nauki itechniki oraz za zmieniajcym si dynamicznie yciem gospodarczym. Szczegowo opisywane wymagania techniczne dla produktw wprowadzanych na rynek Wsplnoty dezaktualizoway si przed penym wdroeniem dyrektyw wycie. Zaczto wic stosowa Nowe Podejcie (New Approach) wtworzeniu dyrektyw. Polega to na tym, e nowo powstajce dyrektywy zawieraj wswej treci jedynie zasadnicze wymagania techniczne, atake prawne, awszelkie szczegowe warunki techniczne znajduj si wzharmonizowanych znimi normach europejskich. Dodatkowo dyrektywy Nowego Podejcia, wodrnieniu od dyrektyw Starego Podejcia, ca odpowiedzialnoci za produkt obarczaj osoby wprowadzajce go na rynek. Dyrektywy wymagaj, by produkty znajdujce si wsprzeday speniay zasadnicze wymagania wzakresie bezpieczestwa osobistego, ochrony mienia irodowiska naturalnego. Deklarowana przez producenta zgodno zwymaganiami zasadniczymi symbolizowana jest przez znak ce umieszczany na produkcie. Zdyrektywami Nowego Podejcia wsposb bezporedni iporedni powizana jest znaczna cz spoeczestwa: od ich twrcw, prawnikw, ekonomistw, producentw, przez wiat nauki itechniki (por. Danker 1995; Koszmider 2001; Machczyski, Sieczkarek 2002), po rzesz konsumentw. Wrd dyrektyw Nowego Podejcia znajduj si rwnie regulacje dotyczce wymaga stawianych urzdzeniom elektrycznym ielektronicznym, m.in. wzakresie kompatybilnoci elektromagnetycznej (emc). Jedn zpierwszych dyrektyw Nowego Podejcia zatwierdzonych przez Rad Wsplnoty Europejskiej jest dyrektywa z3 maja 1989 r. dotyczca kompatybilnoci elektromagnetycznej 89/336/eec Council Directive on the approximation of the laws of the Member States relating to electromagnetic compatibility, obecnie zastpiona przez 2004/108/ec Directive relating to electromagnetic compatibility and repealing Directive 89/336/eec oj L 390 z31 grudnia 2004 r. Dokumenty te wiadcz otym,
152
Krzysztof Sieczkarek
e Wsplnota uznaa tematyk emc za bardzo istotn zpunktu widzenia bezpieczestwa jej obywateli. Kompatybilno elektromagnetyczna jest zdeniowana wdyrektywie jako zdolno urzdzenia, czci wyposaenia lub systemu do zadowalajcego funkcjonowania wjego rodowisku elektromagnetycznym bez wprowadzania nietolerowanych zaburze elektromagnetycznych do czegokolwiek, co znajduje si wtym rodowisku. Dyrektywa emc nie reguluje zagadnie zwizanych zwpywem pl elektromagnetycznych na organizmy ywe. Stanowi ona przykad dyrektywy rwnolegej stosowanej do wszystkich urzdze elektrycznych ielektronicznych zwyjtkiem tych, ktre s na jej mocy wykluczone. Ostateczny termin wejcia wycie Dyrektywy emc wPolsce zbieg si zdat przystpienia naszego kraju do Unii Europejskiej. Wdroenie Dyrektywy to nie tylko sam akt prawny, ale rwnie organizacja odpowiedniego zaplecza technicznego, konieczno stworzenia niezbdnego zbioru norm zharmonizowanych zdyrektyw emc, jak rwnie rozwikanie problemw zprzygotowaniem si producentw do spenienia wymaga przez ich wyroby (por. European Commission 1997). Mimo e od wejcia Dyrektywy emc wPolsce mino ju kilka lat, wymagania techniczne zniej wypywajce wci przysparzaj producentom urzdze elektronicznych due problemy. Kompatybilno elektromagnetyczna jest zagadnieniem horyzontalnym, gdy obejmuje swoim zakresem urzdzenia elektroniczne powstajce na potrzeby rnych bran, np. telekomunikacyjnej, samochodowej, medycznej, rtv, agd itd. Niniejszy artyku prezentowa bdzie przykady technik badawczych, jak rwnie moliwe zmiany, jakie mog zaistnie wnajbliszych latach wzwizku zfunkcjonowaniem wymaga zwizanych zkompatybilnoci elektromagnetyczn.
STUDIA LITERATUROWE ZZAKRESU ANALIZ ORAZ METODYKA BADA
Wiedz zwizan zkompatybilnoci elektromagnetyczn upowszechniaj niewtpliwie sympozja ozasigu midzynarodowym. Warto przy tej okazji wspomnie, e najstarsz tego typu konferencj
153
na wiecie byo International Wroclaw Symposium and Exhibition on Electromagnetic Compatibility, ktre odbyo si po raz pierwszy w1972r. (od 2010 zintegrowane zrotacyjnym sympozjum emc Europe). Wlad za t inicjatyw pojawio si ieee International Symposium on Electromagnetic Compatibility wusa oraz International Zurich Symposium on Electromagnetic Compatibility, ktre obecnie odbywa si wSingapurze. Studia literaturowe warto rwnie uzupeni oartykuy publikowane wramach Krajowych Warsztatw Kompatybilnoci Elektromagnetycznej we Wrocawiu, Krajowego Sympozjum Kompatybilno Elektromagnetyczna wElektrotechnice iElektronice odbywajcego si wodzi, jak rwnie biaostockiej International Conference on Electromagnetic Disturbances. Odzwierciedleniem stanu laboratoriw emc wPolsce s rwnie raporty wydawnictwa Elektronika B2B. Studia literaturowe s potwierdzeniem dla autora, e aktualnie stosowane na wiecie metodyki badawcze suce ocenie stanu kompatybilnoci elektromagnetycznej urzdze obejmuj: emisj zaburze elektromagnetycznych: napicia na przewodach sieci zasilajcej, natenia pl promieniowanych, harmoniczne prdu, migotania wiata (icker), odporno na wyadowania elektrostatyczne (esd), odporno na pole elektromagnetyczne oczstotliwociach radiowych, odporno na szybkie elektryczne stany przejciowe (eft/burst), odporno na zaburzenia udarowe (surge), odporno na zaburzenia radioelektryczne wprowadzane do przewodw, odporno na pole magnetyczne oczstotliwoci sieci elektroenergetycznej, odporno na impulsowe pole magnetyczne, odporno na spadki, krtkie zaniki iwahania napicia zasilajcego. Taki kompleksowy program bada kompatybilnoci elektromagnetycznej (emc) oferowany jest rwnie wLaboratorium Urzdze Elektronicznych Instytutu Logistyki iMagazynowania wPoznaniu, ktry jest codziennym warsztatem pracy autora.
154
Analizujc tendencje imoliwe kierunki rozwoju zagadnie zwizanych zkompatybilnoci elektromagnetyczn, warto wykorzysta metodyk foresight. Optymalne, odpowiednie do charakteru dziedziny, jak jest emc, wydaje si zastosowanie metod scenariuszowych oraz wywiadw eksperckich. Przesank ku temu daje studium literaturowe opracowa foresight (por. Borodako 2009, Ratajczak 2011, Kuciski 2010). Metoda scenariuszowa jest jedn zheurystycznych metod podejmowania decyzji. Opiera si na zaoeniu, e zdarze wprzyszoci nie da si przewidzie zca pewnoci, naley wic przewidzie iopracowa rne scenariusze rozwoju obecnej sytuacji. Do kadego wariantu opracowywany jest sposb zachowania wprzypadku, gdyby okaza si prawdziwy. Do realizacji przyjmuje si ten wariant, ktry wydaje si najbardziej prawdopodobny, jeli jednak nie sprawdzi si lub warunki zewntrzne zmieni si zasadniczo naley skorzysta zinnego (spord uprzednio przygotowanych) rozwizania alternatywnego.
Przeom wdziedzinie kompatybilnoci elektromagnetycznej wPolsce nastpi w2004 r., kiedy to aspekty emc zaczy by regulowane prawnie. Wejcie Polski do Unii Europejskiej dla krajowych laboratoriw zajmujcych si badaniami sprztu elektronicznego oznaczao pocztek okresu prosperity (Elektronika b2b 2008). Zjednej strony wzrosy wymagania dotyczce jakoci urzdze elektronicznych, gdy wramach znaku ce zaczto bada nie tylko bezpieczestwo uytkowania, ale rwnie zagadnienia zwizane zkompatybilnoci elektromagnetyczn, awic odpornoci na zaburzenia elektromagnetyczne ipoziom emisji elektromagnetycznej. Zdrugiej wzrosa liczba urzdze, ktre powinny by badane. Przykadem moe by tutaj sprzt zasilany zbaterii, ktry zwykle nie wymaga badania zwizanego zbezpieczestwem uytkowania, jednak musi by sprawdzany pod ktem odpornoci na promieniowanie ipoziomu emisji elektromagnetycznej (por. Sieczkarek 1998). Dobrej koniunkturze sprzyja sam charakter rynku izjawiska, jakie zachodziy na nim po przystpieniu Polski do ue. Wzrost liczby eksploatowanych urzdze icoraz wiksze znaczenie
155
elektroniki konsumenckiej powodoway, e baza potencjalnego sprztu do bada stale rosa. Rozwj metod badawczych emc jest jednak procesem cigym, zwizanym zpostpem technologicznym welektronice itelekomunikacji. Stosowane dotychczas wkrajowych laboratoriach emc metody badawcze kompatybilnoci elektromagnetycznej, zwizane zocen emc waspekcie Dyrektywy 2004/108/ec, regulujcej prawne aspekty kompatybilnoci elektromagnetycznej wkrajach czonkowskich Unii Europejskiej, ograniczone s wpraktyce do wykonywania bada obiektw lub systemw wwarunkach laboratoryjnych. Ostatnia nowelizacja ustawy okompatybilnoci elektromagnetycznej (emc) okrela jednak ju nie tylko zasadnicze wymagania przy wprowadzaniu do obrotu urzdze elektronicznych, ale rwnie przy wykonywaniu tak zwanych instalacji stacjonarnych. Ustawa okrela, i obowizek dokonania oceny zgodnoci zzasadniczymi wymaganiami obcia wykonawc instalacji stacjonarnej ipowinien by dokonany przed przekazaniem instalacji do uytku. Wykonawca np. instalacji systemw elektroenergetycznych, systemw automatycznej identykacji, systemw sygnalizacji wamania inapadu, systemw monitoringu wizyjnego, okablowania strukturalnego, systemw przeciwpoarowych, systemw kontroli dostpu irejestracji czasu pracy itp. bdzie musia midzy innymi posiada wyniki przeprowadzonych bada zgodnoci instalacji stacjonarnej. Zgodnie zdenicj zawart wustawie, instalacja stacjonarna to poczenie kilku rodzajw aparatury oraz innych urzdze, ktrych przeznaczeniem jest stacjonarne uytkowanie wokrelonej lokalizacji. Ustawa wesza wycie zdniem 20 lipca 2007 r. iwdraa postanowienia Dyrektywy 2004/108/we Parlamentu Europejskiego iRady zdnia 15 grudnia 2004 r. wsprawie zblienia ustawodawstw Pastw Czonkowskich odnoszcych si do kompatybilnoci elektromagnetycznej oraz uchylajcej dyrektyw 89/336/ewg. Zagadnienia kompatybilnoci elektromagnetycznej instalacji stacjonarnych nie zostay jeszcze wystarczajco rozpoznane zarwno wskali kraju, jak iEuropy. Wskazuje to na jeden zmoliwych kierunkw rozwoju prac badawczych (patrz take Zemeko 2011). Charakteryzujc przedmiot bada pod ktem scenariuszy moliwych zmian, warto zidentykowa uczestnikw rynku, ktrzy s powizani zszeroko rozumianymi zagadnieniami emc (rysunek 1.):
156
a) Komisja Europejska (dg Enterprise and Industry), ktra harmonizuje ustawodawstwa krajw czonkowskich wcelu usprawnienia realizacji idei jednolitego rynku ue. Pod wzgldem regulacji prawnych ma najwikszy wpyw na aspekty emc; b) Rada Ministrw Rzeczpospolitej Polskiej Ministerstwo Administracji iCyfryzacji odpowiedzialne jest za implementacj dyrektywy emc wlegislacji krajowej przyjtej przez Sejm. Autoryzuje jednostki do notykacji przez Komisj Europejsk wzakresie dyrektywy emc, c) Organizacje normalizacyjne: Europejski Komitet Normalizacyjny Elektrotechniki cenelec (fr. Comit Europen de Normalisation Electrotechnique), Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych etsi (ang. European Telecommunications Standards Institute), Europejski Komitet Normalizacyjny - cen (fr. Comit Europen de Normalisation), ktre posiadaj mandat Komisji Europejskiej do tworzenia norm technicznych zzakresu emc. Normy te s nastpnie harmonizowane zdyrektyw emc przez ogoszenie wDzienniku Urzdowym Komisji Europejskiej. Spenienie wymaga norm zharmonizowanych daje domniemanie spenienia wymaga zasadniczych zawartych wDyrektywie Kompatybilnoci Elektromagnetycznej. Warto wspomnie, e wikszo norm zharmonizowanych emc jest pierwotnie opracowywana jako normy ozasigu globalnym przez Midzynarodow Komisj Elektrotechniczn iec (ang. International Electrotechnical Commission)/Specjalny Midzynarodowy Komitet do spraw Zakce Radioelektrycznych cispr (fr. International Spcial des Perturbations Radiolectriques). Rol Polskiego Komitetu Normalizacyjnego pkn (Komitet Techniczny nr 104 ds. Kompatybilnoci Elektromagnetycznej) jest transpozycja norm zharmonizowanych emc do normalizacji krajowej; d) Urzd Komunikacji Elektronicznej uke odpowiada za wykonywanie kontroli przestrzegania przepisw, decyzji oraz postanowie zzakresu telekomunikacji, gospodarki zasobami czstotliwoci lub speniania wymaga dotyczcych kompatybilnoci elektromagnetycznej; e) Uczelnie iinstytuty badawcze wramach realizacji swoich dziaa statutowych iprac badawczych rozwijaj wiedz dotyczc kompatybilnoci elektromagnetycznej, ksztac inynierw konstruktorw, zajmuj si tworzeniem literatury fachowej;
157
f ) Akredytowane laboratoria badawcze emc odgrywaj kluczow rol wsystemie oceny zgodnoci. Stanowi podstawowe rdo danych pomiarowych, stanowice podstaw dla polskich producentw urzdze elektronicznych do prawnego sporzdzenia deklaracji zgodnoci zzasadniczymi wymaganiami Dyrektywy emc; g) Polskie Centrum Akredytacji pca jest podstaw akredytacji dla krajowego systemu oceny zgodnoci. Na podstawie audytw technicznych isystemowych potwierdza kompetencje laboratoriw akredytowanych wzakresie wykonywanych usug badawczych emc; h) Dostawcy aparatury badawczej ipomiarowej oraz dostawcy akcesoriw emc s esencjonalnym rdem rozwiza technicznych stosowanych wlaboratoriach emc ina liniach technologicznych producentw urzdze elektronicznych. Czstokro s przedstawicielami handlowymi wiatowych marek; i) Instytucje nansujce nansowanie dziaa na rzecz emc to przede wszystkim wasne rodki zaangaowanych podmiotw gospodarczych, ale istnieje moliwo wspnansowania wyposaania laboratoriw iprac badawczych ze rodkw krajowych oraz Komisji Europejskich (np. Programy Ramowe) lub Ministerstwa Nauki iSzkolnictwa Wyszego mnisw czy Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci parp (Program Innowacyjna Gospodarka poig) + inne programy nansujce; j) Firmy produkcyjne iimporterzy urzdze elektronicznych wytwarzaj lub dostarczaj docelowym odbiorcom produkty dostpne whandlu detalicznym oraz przyzakadowe laboratoria emc ich istnienie jest swoistym papierkiem lakmusowym polskiej gospodarki. Ich powstawanie jest zwizane zrosncym potencjaem prywatnych producentw urzdze elektronicznych; k) Konsumenci idocelowi odbiorcy wymienieni na kocu, aczkolwiek stanowi najwaniejszy element acucha rynku emc czsto niewiadomi wymaga technicznych oraz prawnych, wymagaj, by nabywane przez nich produkty byy bezpieczne iniezawodne wuytkowaniu.
158
Krzysztof Sieczkarek Rysunek 1. Uczestnicy rynku EMC

ORGANIZACJE NORMALIZACYJNE
akredytowane laboratoria badawcze EMC UKE Urzd Komunikacji Elektronicznej KONSUMENCI ODBIORCY DOCELOWI KOMISJA EUROPEJSKA DG Enterprise and Industry
DOSTAWCY APARATURY BADAWCZEJ POLSKIE CENTRUM AKREDYTACJI
EMC
UCZELNIE I INSTYTUTY BADAWCZE Miniesterstwo Administracji i Cyfryzacji
INSTYTUCJE FINANSUJCE DZIAANIE EMC
FIRMY PRODUKCYJNE / /IMPORTERZY URZDZE ELEKTRONICZNYCH
WYNIKI BADA
Wraz zdynamicznym rozwojem rynku elektronicznego wynikajcym zpostpu technologicznego przejawiajcego si wminiaturyzacji, rosncej zoonoci ukadw mikroprocesorowych, stosowaniu rozwiza komunikacji bezprzewodowej (por. etsi 2012), naley si spodziewa coraz wikszego zainteresowania kwestiami kompatybilnoci elektromagnetycznej. Kady zwymienionych uczestnikw rynku bdzie mia wpyw na to zagadnienie, std prawdopodobne zmiany. Naley si spodziewa, e Komisja Europejska utrzyma Nowe Podejcie wprzypadku Dyrektywy Kompatybilnoci Elektromagnetycznej. Zwikszajca si liczba pastw czonkowskich ue utrudniaby ratyka-
159
cj przez wszystkie pastwa dyrektyw, ktre zawierayby szczegowe wymagania techniczne. Moliwa jest natomiast zmiana obecnego do liberalnego podejcia do deklaratywnego owiadczenia ospenianiu przez produkt wymaga zasadniczych Dyrektywy emc, szczeglnie dla urzdze wyprodukowanych poza Uni Europejsk. Taki stan poprawi wzmoona kontrola rynku przez wyspecjalizowane agencje rzdowe, kontrola dotyczca nie tylko dokumentw zwizanych zdeklaracj zgodnoci, ale rwnie polegajca na sprawdzaniu parametrw emc wwarunkach laboratoryjnych. Wymusio to rozszerzone wymagania normalizacyjne, powstan np. nowe normy podstawowe wzakresie promieniowania innego ni radiowe oraz wyspecjalizowane normy produktw. Na poziomie prawa krajowego naley si spodziewa zmian zwizanych zustaw okompatybilnoci elektromagnetycznej. Zmiany dotyczy bd przede wszystkim praktycznych mechanizmw oceny zgodnoci instalacji stacjonarnych. Poprzedzone to jednak bdzie badaniami naukowymi. Pocztkowa ocena emc instalacji bdzie miaa na celu potwierdzenie prawidowoci jej zaprojektowania iwykonania. Pozytywna ocena warunkuje prawidow eksploatacj instalacji, awprzypadku odpowiednich systemw sterowania ipomiarw ma zasadniczy zwizek ze spenieniem zaoonych wymaga technologicznych oraz wymaga bezpieczestwa funkcjonalnego instalacji, wpywajcego na bezpieczestwo ludzi znajdujcych si wobrbie oddziaywania. Korzyci wynikajc zzastosowania wynikw prac naukowych bdzie rwnie powstanie niezawodnych instalacji stacjonarnych, odpornych na zewntrzne czynniki elektromagnetyczne. Docelowo efekty prac umoliwi przygotowanie dokumentacji technicznej, niezbdnej do wykazania zgodnoci instalacji stacjonarnej zwymaganiami Dyrektywy emc. Naley przypuszcza, e pracami tymi bd zajmowa si laboratoria badawcze, ktre obecnie wykonuj pomiary wycznie wwarunkach laboratoryjnych. Sprawi to rosnca konkurencja, wynikajca znasycenia rynku pomiarowych obiektw ekranowanych do bada emc, takich jak komory bezodbiciowe oraz gtem. Zapotrzebowanie na tego typu obiekty pomiarowe zmniejszy si rwnie zpowodu ograniczenia funduszy na donansowanie rozbudo-
160
wy istniejcej infrastruktury w uczelniach iwrd midzynarodowych koncernw, ktre posiadaj fabryki idziay R&D wPolsce (np. producenci telewizorw). Inaczej wyglda bdzie rynek obiektw ekranowanych sucych do innych celw ni pomiary emc. Nastpi wyrany wzrost wykona ekranowania pomieszcze wcelu ochrony informacji niejawnych (jednostki wojskowe, sdy, ministerstwa, urzdy pastwowe), ochrony elektromagnetycznej serwerowni (banki, energetyka, telefonia komrkowa), odseparowania si od ta elektromagnetycznego przy bardzo precyzyjnych pomiarach niezwizanych zemc (uczelnie techniczne). Dostawcy aparatury badawczej do testw emc odpornoci przewodzonej zgodne zoglnymi normami rwnie zauwa nasycenie si wobszarze laboratoriw akredytowanych. Nie zmienia to jednak faktu, e zaobserwowany zostanie wzrost liczby powstajcych laboratoriw przyzakadowych. Dostarczana aparatura badawcza bdzie jednak posiadaa mniej wygrowane parametry techniczne. Wrd producentw elektroniki konsumpcyjnej, ktrzy posiadaj wswojej ofercie bardzo wiele rnorodnych modeli urzdze charakteryzujcym si koniecznoci szybkiego wprowadzenia na rynek ikrtkim czasem ycia na rynku, sprzt do bada emc bdzie umoliwia przede wszystkim szybkie rozwizywanie problemw emc na poziomie testw inynierskich przy projektowaniu po to, aby zewntrzne laboratorium akredytowane suyo jedynie kocowej certykacji produktu ju przy pierwszym podejciu. Rozwinie si rynek aparatury do inynierskich testw emc. Wzwizku zpowyszym, wcelu polepszeni stanu emc produktw, zwikszy si rwnie sprzeda akcesoriw poprawiajcych stan kompatybilnoci elektromagnetycznej, takich jak ltry, uszczelki, farby przewodzce czy wkniny ekranujce. Wnajbliszej przyszoci naley spodziewa si take zupenie nowych tendencji, takich jak przejcie usug doradczych, pomocy wprojektowaniu oraz dokonywania zmian konstrukcyjnych zuczelni do konsultantw prywatnych czy powstanie nowych obszarw badawczych izagadnie, takich jak nano emc. Niewtpliwie nastpi wzrost wiadomoci konsumentw np. wzakresie bezpieczestwa funkcjonalnego produktw elektronicznych, wynikajcego zkompatybilnoci elektromagnetycznej.
Kompatybilno elektromagnetyczna ZAKOCZENIE
161
Artyku prezentowa rysy historyczne wymaga technicznych dotyczcych kompatybilnoci elektromagnetycznej urzdze elektronicznych zperspektywy Unii Europejskiej oraz Polski. Przedstawi zmian wpodejciu do harmonizacji przepisw technicznych wUnii Europejskiej, powizanych zoznakowaniem ce. Artyku stanowi prb okrelenia gwnych uczestnikw rynku zwizanych zproblematyk emc, techniki badawcze oraz moliwe zmiany, jakie mog zaistnie wnajbliszych latach wzwizku zimplementacj Dyrektywy Kompatybilnoci Elektromagnetycznej wPolsce. Moe stanowi punkt wyjciowy do bada typy foresight wzakresie emc.
LITERATURA
Borodako K. (2009), Foresight wzarzdzaniu strategicznym, C.H. Beck, Warszawa. Danker B. (1995), Technical education and EMC. Proceedings of the 11th International Zurich Symposium on emc, Zurich, s. 321-326. Elektronikab2b.pl (2008), Raport Laboratoria badania urzdze elektronicznych, Warszawa. etsi (2012), Catalog of the ETSI deliverables EDS, Quarterly update 3Q, Sophia Antipolis. European Commission dg iii Industry (1997), Electromagnetic compatibility EMC. Guide to the application of directive 89/336/EEC, Oce for Ocial Publications of the European Communities, Luxembourg. Komisja Europejska (2004), Dyrektywa 2004/108/WE Parlamentu Europejskiego iRady zdnia 15 grudnia 2004 r. wsprawie zblienia ustawodawstw Pastw Czonkowskich odnoszcych si do kompatybilnoci elektromagnetycznej oraz uchylajca dyrektyw 89/336/EWG, Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej L390/24-L390/37 Koszmider A. (2001), Dwustopniowe nauczanie kompatybilnoci elektromagnetycznej wuczelniach technicznych, ii Krajowe Sympozjum Kompatybilno Elektromagnetyczna wElektrotechnice iElektronice emc01, d, s.111-120. Kuciski J. (2010), Podrcznik metodyki foresight dla ekspertw projektu Foresight regionalny dla szk wyszych Warszawy iMazowsza Akademickie Mazowsze 2030, Politechnika Warszawska, Warszawa. Machczyski W., Sieczkarek K. (2002), Remarks on the evaluation of electromagnetic compatibility of information technology equipment according to European Union harmonised standards, e International Carpathian Conference on emc
162
Protection of Computer Systems against Electromagnetic Disturbances, acut - Rzeszw, s. I.4-1- I.4-4. Michaowska-Gorzywoda K. (red.) (1994), Wsplnota Europejska, Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa. Ratajczak E. (red.) (2011), Foresight wdrzewnictwie Polska 2020, Instytut Technologii Drewna, Pozna. Sieczkarek K. (1998), EMV-Anforderungen in Polen. Gengt die Einhaltung der EG-Richtlinen fr den Export nach Polen? EMC Kompendium. Elektromagnetische Vertrglichkeit, Das Referenzbuch fr angewandte emv und die ce-Kennzeichnung, km Verlagsgesellscha , Monachium, s. 73-74. Zemeko D. (2011), Kompatybilno elektromagnetyczna instalacji stacjonarnych, Przegld Elektrotechniczny R. 87 nr 6.
ALFRED BASZCZYK
Wydzia Towaroznawstwa Uniwersytet Ekonomiczny wPoznaniu alfred.blaszczyk@ue.poznan.pl
Kluczowe czynniki ksztatujce innowacje nanotechnologiczne wdziedzinie materiaw cementowych

sowa kluczowe: kostka brukowa, efekt samoczyszczenia, nanotechnologia, budownictwo streszczenie: Na podstawie podejcia foresightowego, przegldu literatury fachowej dotyczcej materiaw cementowych oraz analizy kluczowych czynnikw sukcesu zidentykowano kierunki rozwoju zakadu betoniarskiego produkujcego m.in. betonow kostk brukow. Najnowsze dane pochodzce zpublikacji powiconych materiaom cementowym wskazuj kierunki rozwoju wtej dziedzinie. Najbardziej obiecujcym iju coraz czciej stosowanym materiaem jest cement zawierajcy tlenek tytanu (iv) orozdrobnieniu nanometrycznym. Dziki swoim waciwociom fotokatalitycznym powierzchnie betonowe wykonane na bazie tego materiau wykazuj zdolno redukcji zanieczyszcze zawartych wpowietrzu oraz posiadaj waciwoci samoczyszczce. Analiza kluczowych czynnikw sukcesu zakadu betoniarskiego wskazuje na innowacyjne iekologiczne produkty jako najistotniejsze dla zwikszenia konkurencyjnoci irozwoju przedsibiorstwa. Wzwizku ztym zdecydowano si na prbn produkcj innowacyjnego na rynku lokalnym produktu, tj. betonowej kostki brukowej owysokich walorach estetycznych iekologicznych. Przeprowadzono wstpne badania potwierdzajce waciwoci samoczyszczce powierzchni kostki brukowej wyprodukowanej zwykorzystaniem fotokatalitycznego tlenku tytanu (iv).
Key factors shaping nanotechnological innovations of cement-based materials

keywords: concrete pavers, self-cleaning eect, nanotechnology, construction abstract: Based on the foresight approach, literature review of cementitious materials and analysis of the key success factors, the author identied development directions
164
Alfred Baszczyk
for aconcrete plant producing, among others, concrete pavers. Recent literature data indicates the development directions of cementitious materials. e most promising and increasingly used is the cement containing titanium oxide (iv) nanoparticles. Due to photocatalytic properties of TiO, the concrete surfaces have the ability to reduce pollutants in the air and self-clean. e analysis of the key success factors for the concrete plant shows that innovative and ecological products are crucial for higher competitiveness and growth of acompany. erefore, the plant decided to produce pilot concrete pavers with high aesthetic and ecological properties, being an innovation on the local market. Preliminary studies conrmed the self-cleaning properties of photocatalytic TiO-based surface of the concrete pavers.
WPROWADZENIE
Jednym zgwnych elementw podnoszcych konkurencyjno gospodarki jest jej innowacyjno technologiczna. Obecnie niezwykle intensywnie rozwija si innowacyjno technologiczna oparta na osigniciach nanotechnologii, zaliczanej do najbardziej obiecujcych technologii xxi w. Uwaa si, e bdzie miaa decydujce znaczenie wtransformacji przemysu, tworzeniu nowych produktw iusug oraz rozwizywaniu wielkich wyzwa spoecznych, przed ktrymi stoi wiat. Przewiduje si, e do 2015 r. warto produktw zwizanych znanotechnologi osignie 1 bln euro rocznie (nsf 2001). Wkrajach wysoko rozwinitych rozwj nanotechnologii traktowany jest jako podstawowy czynnik warunkujcy konkurencyjno przemysu. Take Komisja Europejska uznaa nanotechnologi za dziedzin warunkujc dalszy rozwj ikonkurencyjno wszystkich gazi przemysu (Commission Communication 2009). Innowacje nanotechnologiczne nabieraj szczeglnego znaczenia wtakich sferach gospodarki, jak: energetyka, elektronika, medycyna oraz budownictwo. Pozwalaj na popraw waciwoci, uzyskanie nowych funkcjonalnoci oraz redukcj niebezpiecznych substancji, ograniczenie konsumpcji energii imateriaw oraz redukcj tworzenia odpadw. Koncepcja nanotechnologii powstaa wlatach 60. xx w. Opiera si na wykorzystaniu waciwoci materiaw wskali poniej 100 nm. Wtym zakresie materiay posiadaj odmienne iunikatowe waciwoci wporwnaniu ztymi samymi materiaami wskali makro. Dwa podstawowe powody zmian waciwoci tych materiaw to zwikszona
Innowacje nanotechnologiczne materiaw cementowych
165
powierzchnia oraz dominujce kwantowe efekty. Zwikszona proporcja powierzchnia-objto powoduje, e materiay wskali nanometrycznej charakteryzuj si: wysz reaktywnoci chemiczn, wiksz hydrolowoci, waciwociami elektronicznymi zalenymi od wielkoci, odmiennymi waciwociami optycznymi, ulepszonymi waciwociami mechanicznymi, zmienionymi waciwociami transportowymi (ciepo, prd). Nanotechnologia umoliwia rozwj wielu dyscyplin naukowych. Oczekuje si, e wpynie na popraw warunkw ycia oraz ulepszenie stosowanych obecnie procesw technologicznych, jak iproduktw. Jednym zsektorw gospodarki, gdzie innowacje nanotechnologiczne mog odegra ogromn rol, jest budownictwo. Zarwno ekonomiczne, praktyczne, jak iekologiczne aspekty maj znaczenie dla tego sektora istanowi bodziec dla rozwoju nowych technologii. Innowacje nanotechnologiczne wprowadzane wbudownictwie oznaczaj przede wszystkim: wzrost wytrzymaoci itrwaoci produktw cementowych oraz zmniejszenie zanieczyszcze podczas ich wytwarzania istosowania, produkcj taszej stali odpornej na korozj, produkcj materiaw izolacyjnych oprzynajmniej 10-krotnie lepszych waciwociach ni obecne, produkcj powok wykazujcych efekt samoczyszczenia oraz zmiany koloru, zmniejszajc wten sposb zuycie energii, produkcj nanosensorw oraz materiaw zdolnych do samonaprawy. Dziki znajomoci podstawowych procesw zachodzcych wnanoskali podczas tworzenia betonu, najwikszy postp widoczny jest wrd materiaw cementowych (Scrivener 2008). Dziki rozwojowi technik umoliwiajcych analiz materiaw wskali nanometrycznej wyjaniono struktur podstawowych skadnikw betonw cementowych, tj. fazy zhydratowanej (C-S-H), oraz procesy hydratacji cementu, mechanizmy degradacji, pochodzenie kohezji cementu, znaczenie dodatkw itd. Celem przeprowadzonych bada jest oznaczenie kluczowych czynnikw ksztatujcych innowacje technologiczne wrmie betoniarskiej produkujcej betonow kostk brukow. Poprzez podejcie
166
Alfred Baszczyk
foresightowe wyselekcjonowano gwne technologie, na ktrych bdzie opiera si rozwj innowacji wprzedsibiorstwie. Pozwoli to rwnie na okrelenie pozycji na rynku lokalnym oraz zidentykowanie czynnikw sukcesu przedsibiorstwa.
PRZEGLD LITERATURY
Poprzez zastosowanie innowacji nanotechnologicznych wbudownictwie moliwy jest szybki rozwj materiaw cementowych onowych iulepszonych waciwociach. Przykad stanowi betony cementowe charakteryzujce si wysok przenikalnoci dla wody oraz innych agresywnych zwizkw, co prowadzi do korozji wglanowej ichlorkowej niszczcej ich struktur. Zastosowanie nanomateriaw ma na celu zwikszenie odpornoci na korozj materiaw cementowych, zwikszenie wytrzymaoci oraz kurczliwoci, jak rwnie wprowadzenie nowych funkcji. Nanoczsteczki dziki wysokiemu stosunkowi powierzchni aktywnej do objtoci wykazuj silny wpyw na zyczne ichemiczne waciwoci materiaw cementowych. Ich zastosowanie prowadzi do utworzenia nowych jakociowo produktw owymienitych waciwociach zycznych. Na obecnym etapie bada materiay cementowe modykowane s gwnie nanoczsteczkami tlenkw metali (np. TiO2, SiO2, Fe2O3, Al2O3) wcelu poprawy ich waciwoci iutworzenia nowych jakociowo produktw (Gengying 2004). Spord nanoczsteczek najczciej stosowany jest tlenek krzemu (SiO2) onano-rozdrobnieniu, wzwizku zjego aktywnoci pucolanow (Qing et al. 2007). Obecno nano-SiO2 wmateriaach cementowych powoduje wzrost wytrzymaoci na ciskanie izgniatanie tych materiaw (Jo et al. 2007). Nanoczsteczki SiO2 reaguj zwodorotlenkiem wapnia tworzcym si podczas hydratacji krzemianw wapniowych, wwyniku czego powstaje najwaniejszy skadnik matrycy cementowej, uwodnione krzemiany iglinokrzemiany wapnia, okrelane jako faza C-S-H. Czsteczki tego tlenku mog rwnie wypenia bardzo mae pory wproduktach cementowych, powodujc redukcj porowatoci, atym samym zmniejszenie wpywu korozji wglanowych ichlorkowych. Dziki wypenianiu porw oraz efektowi pucolanowemu powoduj zmniejszenie absorpcji wody przez materiay cementowe, zwik-
167
szajc tym samym odporno materiaw na korozje (Sadrmomtazi & Fasihi 2011). Wcelu zwikszenia odpornoci na cieranie betonu chodnikowego zastosowano tlenek elaza (iii) oraz tlenek krzemu onanorozdrobieniu (Li et al. 2006). Oprcz tego nano-FeO zwiksza wytrzymao materiaw cementowych na ciskanie oraz zginanie (Li et al. 2004). Natomiast nano-AlO wprowadzano do materiaw cementowych wcelu zwikszenia elastycznoci, ktra ju przy dawce 5% zwikszaa si o143% (Li et al. 2006). Innym nanotlenkiem wmateriaach cementowych, cieszcym si duym zainteresowaniem, jest tlenek tytanu (iv) (TiO). Nanoczstki tego tlenku przyspieszaj prdko hydratacji iwzrost stopnia hydratacji materiaw cementowych (Lee et al. 2009). Poza tym nano-TiO wzbogaca materiay onowe aktywnoci, tj. efekt samoczyszczenia oraz zdolno zmniejszania zanieczyszcze znajdujcych si wpowietrzu. Materiay budowlane zzawartoci nanoczsteczek TiO poprzez fotokatalityczn degradacj usuwaj takie zanieczyszczenia powietrza, jak: tlenki azotu, chlorofenole, aldehydy oraz wiele innych lotnych substancji organicznych (Mori 2005; Guo et al. 2009). Produkty betonowe zawierajce fotokatalityczny nano-TiO wykazuj zdolnoci samoczyszczenia, oczyszczania powietrza, waciwoci antybakteryjne oraz przeciwmgielne (Pacheco-Torgal & Jalali 2011). Na rynku budowlanym istnieje obecnie kilka produktw, wktrych skad wchodz nanoczsteczki TiO nadajce im now funkcjonalno, czyli zdolno samoczyszczenia. Przykadem fotokatalicznego cementu jest produkt onazwie TioCem wtechnologii tx Active (Cementownia Heidelberg), cement wtechnologii Nanogate rmy Nanogate oraz tx Arca oraz tx Aria rmy ItalCementi. Na bazie powyszych cementw produkuje si pytki, dachwki ceramiczne, fabrykaty betonowe oraz tynki zewntrzne. Dziki stosowaniu takich produktw zmniejszy si stenie toksycznych substancji wpowietrzu, awadze miasta zaoszczdz m.in. na usuwaniu grati, odnawianiu budynkw wmiejscach szczeglnie naraonych na zabrudzenia, wymianie zabrudzonych chodnikw. Na podstawie powyszego przegldu literaturowego okrelono kierunki rozwoju nowych produktw cementowych wsektorze produkcji elementw betonowych wzakadzie betoniarskim. Najbardziej obiecujcym innowacyjnym produktem bdzie betonowa kostka brukowa
168
Alfred Baszczyk
owaciwociach samoczyszczcych, jak iekologicznych. Produkt ten moe nie tylko podbi rynki lokalne, ale rwnie krajowe. Poza tym moliwe bdzie opracowanie technologii produkcji betonowej kostki brukowej tzw. szytej na miar, czyli owaciwociach zalenych od zastosowania ioczekiwa klienta.
METODYKA
Metodyka bada bazowaa na analizie foresightowej zwykorzystaniem przegldu literaturowego ikluczowych czynnikw sukcesu (kcs) oraz opracowaniu technologii nowego produktu wraz ztestow produkcj innowacyjnego na rynku lokalnym produktu, czyli betonowej kostki brukowej owaciwociach samoczyszczcych. Wpierwszej fazie bada na podstawie analizy kluczowych czynnikw sukcesu wyselekcjonowano 10 najistotniejszych czynnikw dla rozwoju zakadu betoniarskiego. Technika kluczowych czynnikw sukcesu polega na analizie sabych imocnych stron przedsibiorstwa, ktra daje moliwo wyznaczenia pozycji rmy wstosunku do pozostaych konkurentw na rynku lokalnym oraz okrelenia jej oczekiwanej zdolnoci konkurowania wswoim sektorze. Badanie kcs polega na wybraniu grupy kryteriw, ktre uwaane s za najwaniejsze dla danego sektora iktre decyduj opozycji konkurencyjnej imoliwociach rozwoju przedsibiorstwa. Przy wyborze kluczowych czynnikw sukcesu przyjmujemy, e istnieje pewna grupa czynnikw, ktrych wpyw ma najistotniejsze znaczenie dla rozwoju rmy. Wdrugiej fazie bada na podstawie danych literaturowych opracowano wstpn technologi produkcji innowacyjnego produktu, czyli betonowej kostki brukowej owysokich walorach estetycznych iekologicznych. Przeprowadzono rwnie wstpne badania potwierdzajce waciwoci samoczyszczce powierzchni kostki brukowej wyprodukowanej zwykorzystaniem fotokatalitycznego tlenku tytanu (iv).
WYNIKI BADA
Dla zakadu betoniarskiego zostaa opracowana grupa kluczowych czynnikw sukcesu (patrz tabela 1).
Innowacje nanotechnologiczne materiaw cementowych Tabela 1. Ocena kluczowych czynnikw sukcesu dla rmy betoniarskiej X.
Czynnik Udzia wrynku lokalnym Zakres oferowanych produktw Jako produktw Cena produktw Innowacyjne produkty Ekologiczne produkty Zdolno do wygrywania przetargw Tempo wzrostu udziau wrynku lokalnym Renoma rmy Promocje SUMA:
169
Waga 0,10 0,05 0,10 0,10 0,15 0,15 0,15 0,05 0,10 0,05 1,00
Ocena (1-5) 3 3 3 4 3 3 3 3 3 3
Warto waona 0,30 0,15 0,45 0,40 0,45 0,45 0,45 0,15 0,30 0,15 3,20
Ocena kluczowych czynnikw sukcesu dla zakadu betoniarskiego pozwolia na okrelenie pozycji przedsibiorstwa na rednim poziomie 3,20. Ztabeli 1 wynika, e mona zwikszy konkurencyjno rmy poprzez wprowadzenie albo innowacyjnych produktw, jakich nie oferuje konkurencja, albo produktw ekologicznych, dziki ktrym bdzie moliwe zwikszenie zdolnoci do wygrywania przetargw, szczeglnie na poziomie gminy lub powiatu. Celnym posuniciem bdzie rozszerzenie gamy produktw oinnowacyjne iekologiczne produkty, ktrych nie oferuj rmy konkurencyjne na rynku lokalnym, m.in. betonowej kostki brukowej owysokich walorach ekologicznych iestetycznych. Na podstawie przegldu literatury fachowej dotyczcej materiaw cementowych oraz analizy kluczowych czynnikw sukcesu zidentykowano kierunki rozwoju zakadu betoniarskiego. Najnowsze dane literaturowe zobszaru materiaw cementowych wskazuj, e najbardziej obiecujcym kierunkiem ich rozwoju jest wykorzystanie materiaw zawierajcych fotokatalityczny tlenek tytanu (iv). Dziki swoim waciwociom powierzchnie betonowe wykonane na bazie tego materiau wykazuj zdolno redukcji zanieczyszcze zawartych wpo-
170
Alfred Baszczyk
wietrzu oraz posiadaj waciwoci samoczyszczce. Poniewa analiza kluczowych czynnikw sukcesu zakadu betoniarskiego wskazuje na innowacyjne iekologiczne produkty jako najistotniejsze dla zwikszenia konkurencyjnoci irozwoju przedsibiorstwa, zdecydowano si na prbn produkcj innowacyjnego na rynku lokalnym produktu, tj. betonowej kostki brukowej owysokich walorach estetycznych iekologicznych. Wyprodukowano dwa rodzaje kostek brukowych zuyciem tlenku tytanu (iv) ornym rozdrobnieniu: aeroxide TiO P25 (Evonik Industries ag, Niemcy), orednim rozmiarze czstek 21 nm (oznaczenie P25); vp aeroperl P25/20 (Evonik Industries ag, Niemcy), tlenek orednim rozmiarze czstek 20000 nm (oznaczenie vp). Betonowe kostki brukowe zostay wyprodukowane wtechnologii dwuwarstwowej zbetonu wibroprasowanego. Na proces wibroprasowania betonowej kostki brukowej skaday si dwie fazy: wpierwszej nastpowaa tylko wibracja objtociowa, wdrugiej fazie rwnie wibracja objtociowa zjednoczesnym dociskiem aktywnym. Wzakadzie betoniarskim technologia produkcji betonowej kostki oparta jest na metodzie stacjonarnej, polegajcej na tym, e kada wyprodukowana warstwa kostek na palecie jest automatycznie usuwana zobszaru pracy maszyny, adruga warstwa kostek jest formowana na nastpnej palecie itd. Wtej technologii produkcji kada warstwa rozformowanych kostek spoczywa na oddzielnej palecie ijest na niej transportowana podczas caego cyklu produkcyjnego. Palety zkostk brukow s sztaplowane wstosy iprzewoone do dojrzewalni. Po 24 godzinnym dojrzewaniu nastpuje rozsztaplowanie stosw, przeoenie kostek betonowych na palety transportowe oraz oczyszczenie palet produkcyjnych iich powrt do maszyny formujcej. Technologia ta umoliwia biec kontrol jakoci kostek podczas caego cyklu produkcyjnego, pozwalajc na uzyskanie wysokiej jakoci ipowtarzalnoci betonowej kostki brukowej. Dziki stosowanym wibroprasom zzasypem rcznym moliwa bya modykacja warstwy nawierzchniowej wybranych palet produkcyjnych. Tlenek tytanu (iv) wprowadzony zosta tylko do warstwy nawierzchniowej, dziki czemu zmniejszono zuycie fotokatalizatora wcakowitej produkcji kostki, zwikszajc zyskowno procesu pro-
171
dukcyjnego. Wyprodukowano kostki brukowe szare ozawartoci 1%, 3% oraz 6% wag. tlenku tytanu P25 oraz vp wwarstwie nawierzchniowej. Betonowa kostka brukowa szara bez zawartoci TiO wwarstwie nawierzchniowej stanowia odnonik wbadaniach sprawdzajcych waciwoci samoczyszczenia. Na powierzchniach badanych kostek zosta naniesiony wskanik brudu, czyli roztwr rodaminy B. Barwnik ten wybrany zosta na podstawie literatury naukowej (Folli et al. 2012). Po wyschniciu roztworu barwnika (24h), kostki brukowe byy nawietlane lamp Ultra-Vitalux (300 W) przez 48 godzin. Wtrakcie nawietlania dokonywano pomiaru temperatury, irradiacji (fotoradiometr hd2302.0 zsond L4711 uva wzakresie pomiarowym 315 do 400 nm) oraz zmiany barwy na powierzchni kostek brukowych. Zmiany barwy dokonywano przy uyciu kolorymetru Minolta cr-300 wsystemie barw cielab. Na podstawie wynikw obliczony zosta stopie degradacji barwnika rodaminy B dla kadej kostki brukowej oraz odnonika wedug wzoru:
a(%)=
a at a 100%
gdzie: a(%) jest to procentowa zmiana natenia barwy badanej kostki, a natenie barwy wyraone jako wspczynnik aprbki wyjciowej (t=0) wskali cielab, at natenie barwy wyraone jako wspczynnik aprbki badanej po czasie nawietlania t. Wyniki bada wykazay zmiany stopnia degradacji barwnika (wskanika brudu) wczasie nawietlania oraz rnice midzy aktywnoci fotokatalityczn badanych kostek brukowych zzawartoci tlenku tytanu (iv) wpostaci nanoczstek aaktywnoci fotokatalityczn kostek brukowych ztlenkiem tytanu (iv) wpostaci mikroczstek. Wykres 1 przedstawia zaleno stopnia degradacji barwnika od procentowej zawartoci tlenku tytanu (iv) wnawierzchniowej warstwie po 300 minutach nawietlania dla kostki brukowej zzawartoci tlenku tytanu (iv) vp, P25 oraz kostki brukowej bez zawartoci tlenku tytanu (iv).
172
Alfred Baszczyk
Zwykresu wynika, e wprzypadku kostek ozawartoci 1% oraz 3% wag. TiO wwarstwie nawierzchniowej stopie degradacji rni si wnieznacznym stopniu dla tlenkw ornym stopniu rozdrobnienia. Zkolei wprzypadku 6% zawartoci TiO wwarstwie powierzchniowej kostki brukowej rozdrobnienie nanometryczne wpywa znacznie na zwikszenie aktywno samoczyszczenia (degradacji zanieczyszcze). Na podstawie wykresu 1 przyjto, e najniszym steniem wagowym aktywnym dotyczcym waciwoci samoczyszczenia betonowej kostki brukowej jest zawarto tlenku tytanu (iv) na poziomie 1% wagowego wwarstwie nawierzchniowej. Wzwizku zczym innowacyjny iekologiczny produkt zakadu betoniarskiego bdzie wytwarzany poprzez modykacj nawierzchniowej czci kostki brukowej na poziomie 1% wagowego tlenkiem tytanu (iv). Wprzyszoci planowane jest sprawdzenie waciwoci samoczyszczenia powierzchni kostki przy obnieniu iloci stosowanego TiO poniej 1% wag. Natomiast owyborze rodzaju tlenku tytanu (iv) bdzie decydowaa jego aktualna cena rynkowa.
Wykres 1. Stopie degradacji wskanika brudu na powierzchni kostek brukowych zdwoma rnymi tlenkami tytanu(IV) oraz odnonikiem po 5 godzinach nawietlania. VP
90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1% 3% 6%
P25 Odnonik
rdo: Opracowanie wasne na podstawie bada.
Innowacje nanotechnologiczne materiaw cementowych ZAKOCZENIE
173
Analiza foresightowa literatury fachowej oraz kluczowych czynnikw sukcesu pozwolia na okrelenie obszarw ikierunkw rozwoju zakadu betoniarskiego. Wprowadzenie technologii produkcji innowacyjnej betonowej kostki brukowej posiadajcej waciwoci samoczyszczce iredukujce zanieczyszczenia zawarte wpowietrzu pozwoli przedsibiorstwu na zwikszenie konkurencyjnoci rmy na rynku lokalnym. Zakad betoniarski bdzie jedyn rm wregionie oferujc innowacyjny produkt, tj. betonow kostk brukow owysokich walorach ekologicznych iestetycznych. Pozwoli to rmie na zwikszenie liczby wygrywanych przetargw, atym samym zwikszenie udziau wsektorze betoniarskim wregionie. Dziki zdolnociom samoczyszczcym na powierzchni kostki brukowej zostaje ograniczone gromadzenie si brudu oraz rozwj porostw igrzybw. Potwierdzeniem aktywnoci samoczyszczenia betonowych kostek brukowych s wyniki testu odbarwienia wskanika brudu rodaminy B na ich powierzchni. Planowane jest opracowanie innych nowych, innowacyjnych technologii produkcji betonowej kostki brukowej tzw. szytej na miar, czyli owaciwociach zalenych od przeznaczenia ioczekiwa klienta.
LITERATURA
Folli A., Pade C., Hansen T.B., De Marco T., Macphee D.E. (2012), TiO2 photocatalysis in cementitious systems: Insights into self-cleaning and depollution chemistry, Cement and Concrete Research 42, 539-548. Gengying L. (2004), Properties of high-volume y ash concrete incorporation nano-SiO2, Cement and Concrete Research 34, 1043-1049. Guo S., Wu Z., Zhao W. (2009), TiO2-based building materials: above and beyond traditional applications, Chinese Science Bulletin 54, 1137-1142. Jo B., Kim C., Tae G., Park J. (2007), Characteristic of cement mortar with nano-SiO2 particles, Construction and Building Materials 21, 1351-1355. Lee B.Y., omas J.J. Treager M., Kurtis K.E. (2009), Inuence of TiO2 nanoparticles on early C3S hydration. Nanotechnology in Concrete: The next big thing is small. In aci Convention, New Orleans, la, usa, cd-rom (sp-267), 35-44. Li H., Xiao H-g., Yuan J., Qu J. (2004), Microstructure of cement mortar with nanoparticles, Composites Part B: Engineering 35, 185-189.
174
Alfred Baszczyk
Li H., Zhang M., Ou J. (2006), Abrasion resistance of concrete containing nano-particles for pavement, Wear 260, 1262-1266. Li Z., Wang H., He S., Lu Y., Wang M. (2006), Investigations on the preparation and mechanical properties of the nano-alumina reinforced cement composite, Material Le ers 60, 356-359. Mori K. (2005), Photo-functionalized materials using nanoparticles: photocatalysis, kona 23, 205-214. Pacheco-Torgal F., Jalali S. (2011), Nanotechnology: Advantages and drawbacks in the eld of construction and building materials, Construction and Building Materials 25, 582-590. Preparing for our future: Developing acommon strategy for key enabling technologies in the EU (2009), Commission of the European Communities, Brussels com 512/3. Qing Y., Zenan Z., Deyu K., Rongshen C. (2007), Inuence of nano-SiO2 addition on properties of hardened cement paste as compared with silica fume, Construction and Building Materials 21, 539-545. Sadrmomtazi A., Fasihi A. (2011), The role of nano-SiO2 in the mechanical properties of RHA composite cement mortars, Nanotechnology and Nanoscience 2, 42-45. Scrivener K.L., Kirkpatrick R.J. (2008), Innovation in use and research on cementitious material, Cement and Concrete Research 38, 128-136. Societal implications of nanoscience and nanotechnology (2001), nsf, usa.
MONIKA JADEWSKA
Wydzia Fizyki Uniwersytet im. A. Mickiewicza wPoznaniu mojaz@amu.edu.pl
Perspektywiczne kierunki rozwoju wbudownictwie mieszkaniowym

sowa kluczowe: budownictwo, rynek mieszka, innowacje, nanotechnlogia streszczenie: Wpracy podjto prb okrelenia tendencji rozwojowych rmy deweloperskiej dziaajcej na terenie Wielkopolski. Obserwowane obecnie spowolnienie gospodarcze determinuje zmiany zachodzce wsektorze budowlanym. Nowe wymagania prawne przy wzrocie oczekiwa klientw oraz silnej konkurencji rynkowej wymuszaj na przedsibiorcach podniesienie jakoci oferowanych przez siebie produktw. Celem bada byo okrelenie strategii analizowanej spki wperspektywie kilku kolejnych lat. Przeprowadzono studia literaturowe ibadania zwykorzystaniem wywiadu ankietowego oraz analizy swot.
Prospective development trends in house-building

keywords: construction, house-building, innovations, nanotechnology abstract: e article a empts to identify the development trends of aproperty developer operating within Wielkopolska. e recorded economic downturn to acertain extent determines the changes taking place in the construction sector. New legal requirements combined with rising customers expectations and intense market competition force entrepreneurs to undertake activities aimed at improving the quality of the oered products. e purpose of the study was to determine the strategy of the analyzed company in the perspective of several years. e article combines literature study, surveys and swot analysis.
176
Monika Jadewska WPROWADZENIE
Wzmocnienie pozycji danego przedsibiorstwa na rynku czsto wymaga dziaa innowacyjnych. Nowatorskie rozwizania ielastyczne podejcie s niemal koniecznoci we wspczesnym biznesie. Niestety wdalszym cigu wskaniki innowacyjnoci wPolsce s na niszym poziomie ni wwikszoci krajw europejskich (Wyrwicka 2010). Podobnie jak winnych gaziach przemysu rwnie wbudownictwie bezdyskusyjna jest potrzeba rozwoju nowych technologii (Grysa, Ponecki 2008). Bardzo dobrze rozwijajcy si wostatnich latach rynek mieszkaniowy odnotowuje aktualnie pewne spowolnienie, ktre spowodowane jest zahamowaniem wcaej gospodarce. Zaostrzona polityka kredytowa (tzw. rekomendacje knf wprowadzone w2011 r.) oraz stosunkowo dua skala bezrobocia znajduj bezporednie odbicie wpoziomie popytu na rynku mieszkaniowym. Wydaje si, i rozwj rm deweloperskich wnajbliszych latach uzaleniony bdzie bardziej ni dotychczas od atrakcyjnoci oferty. Coraz wiksza wiadomo ekologiczna spoeczestwa oraz wymogi prawne powoduj, e inwestycje wekologiczne izrwnowaone budynki stan si wniedalekiej przyszoci koniecznoci. Zbada przeprowadzonych przez rm Home Broker wynika, e ponad 78% potencjalnych nabywcw nieruchomoci jest zainteresowana przede wszystkim kupnem mieszkania lub domu oniskich kosztach utrzymania. Zatem wnajbliszej przyszoci mona si spodziewa zmiany wpodejciu kupujcych itrudnoci ze sprzeda mieszka, ktrych koszty zwizane zutrzymaniem nie bd na odpowiednio niskim poziomie. Gwnym wyzwaniem dla rozwoju budownictwa mieszkaniowego jest poprawa efektywnoci wykorzystania energii przez sektor mieszkaniowy iusugowy. Rosnce ceny paliw ienergii oraz ograniczono ich zasobw przy zmianach klimatycznych wywoanych m.in. nadmiern emisj co wymuszaj zmiany zwizane zefektywnym gospodarowaniem energi. Cele istrategie rozwoju sektora budowlanego wynikaj zprzepisw unijnych (jak chociaby zDyrektywy 2006/32/we wsprawie efektywnoci wykorzystania energii czy nowelizacji Dyrektywy wsprawie charakterystyki energetycznej budynkw 2010/31/ue, wedug ktrej do koca 2020 r. nowe budynki maj by budynkami oniemal zerowym zuyciu energii, nearly zero-energy building) oraz
Rozwj w budownictwie mieszkaniowym
177
krajowych aktw prawnych takich, jak Prawo energetyczne czy te Gospodarka odpadami. Rozwj budownictwa, jednego zgwnych sektorw gospodarki, ma olbrzymi wpyw na funkcjonowanie caej gospodarki narodowej. Wpracy analizowano kondycj rynku deweloperskiego wWielkopolsce, koncentrujc si przede wszystkim na miecie Pozna. Celem bada byo okrelenie perspektyw rozwojowych analizowanej rmy deweloperskiej wkontekcie nadchodzcych zmian na rynku budowlanym.
STUDIA LITERATUROWE
Jednym zelementw zrwnowaonego rozwoju jest realizowanie prorodowiskowych inwestycji budowlanych (Ryska 2006). Wprojektach budowlanych naley uwzgldni aspekty zwizane zochron rodowiska, efektywnym uytkowaniem budynku oraz szeroko rozumianym recyklingiem materiaw konstrukcyjno-budowlanych. Sektor budowlany aktualnie pochania okoo 40% cakowitego zuycia energii, przy czym szacuje si, i zdecydowana wikszo dostarczanej do obiektw mieszkalnych energii zuyta zostaje na ogrzewanie iwentylacj pomieszcze (Niedzielko 2012). Mimo podjtych wPolsce dziaa zwizanych zszeroko pojt ochron ciepln budynkw budownictwo mieszkaniowe (tzw. standardowe budownictwo) wci znacznie odbiega pod wzgldem zuycia energii od standardw budynkw energooszczdnych. Obecnie za energooszczdny uwaa si budynek, ktry na ogrzewanie zuywa nie wicej ni 50 kWh/m/rok, natomiast budynki niskoenergetyczne charakteryzuj si zapotrzebowaniem na energi ciepln rzdu 30 kWh/m/ rok (tzw. budynki trzylitrowe). Realizowanie inwestycji wsystemie energooszczdnym generuje wysze koszty zwizane zzastosowaniem nowoczesnych rozwiza. Dodatkowo budownictwo energooszczdne wymaga dugiego zwrotu zinwestycji, co moe si wydawa mao opacalne na etapie inwestycji. Niestety wci brakuje spoecznej wiadomoci okoniecznoci oszczdzania energii. Wduej mierze wynika to zbraku odpowiednich regulacji pastwowych oraz polityki propagujcej efektywno energetyczn. Jak wynika zprzeprowadzonej analizy swot (Blomsterberg 2011), potencjalnych szans rozwoju
178
Monika Jadewska
budownictwa energooszczdnego naley upatrywa wtaniejcych wysokiej jakoci materiaach stosowanych wnowoczesnym budownictwie, jak iprzewidywanym wzrocie cen energii, ktry moe spowodowa zwikszenie popularnoci budynkw energooszczdnych. Nowoczesne budownictwo to przede wszystkim budownictwo wykorzystujce nowe technologie, dlatego istnieje dua potrzeba angaowania si rnych instytucji wprocesy innowacyjne wsektorze budowlanym. Innowacje we wszystkich sektorach gospodarki mog zosta osignite dziki nanotechnologii, ktra bdzie przodujc technologi wnastpnych dekadach. Wspieranie tej dziedziny konieczne jest zuwagi na to, i ma ona szanse sta si dwigni globalnego rozwoju gospodarki. Wprojekcie InSight 2030, ktrego celem bya identykacja kluczowych technologii oznaczeniu strategicznym dla Polski, rozwj nanotechnologii, wtym bada nad materiaami konstrukcyjnymi, zosta okrelony jako jeden zpriorytetw rozwoju polskiego przemysu. Wrd priorytetowych technologii znalazo si m.in. budownictwo pasywne, zeroenergetyczne oraz termomodernizacja budynkw. Ju w2005 r. budownictwo zostao sklasykowane na 8. pozycji benecjentw rozwoju nanotechnologii do 2015 r. (Czarnecki 2011). Mimo tego zapisu, jak dotychczas, nie wida postpu prac nad wdraaniem nowoczesnych technologii wtym obszarze. Budownictwo zostao te uwzgldnione wraporcie z2006r. dotyczcym narodowej strategii dla Polski wdziedzinie nanonauka inanotechnologia (Mazurkiewicz 2006), gdzie wymienione zostao jako jeden zsektorw przemysowych zastosowa nanotechnologii. Rozwj konstrukcyjnych materiaw stosowanych wbudownictwie odbywa si gwnie przez ich modykacj. Znaczc popraw waciwoci materiaw budowlanych (takich jak np. beton, stal, tworzywa sztuczne) mona uzyska przez nanomodykacj, czyli domieszkowanie konwencjonalnych materiaw nanoskadnikami. Przykadem takiej modykacji mogoby by zbrojenie betonu nanomateriaami wglowymi obardzo duej wytrzymaoci na rozciganie. W2007 r. opublikowana zostaa prognoza sigajca roku 2030 (Bartos 2009). Na podstawie sporzdzonych map drogowych wperspektywie kolejnych kilkunastu lat prognozuje si, i wspczesne materiay budowlane zastpione zostan przez zrwnowaone materiay owysokiej uytecznoci, np. stal opodwyszonej odpornoci na korozj, cement ni-
179
skoenergetyczny, nanowypeniacze czy te zmodykowane drewno oduej gstoci iwytrzymaoci. Nieliczne nanokomponenty itechnologie, ktre maj zastosowanie wbudownictwie, wci s zbyt drogie, aeby mogy zrewolucjonizowa rynek budowlany. Dlatego tak wane jest prowadzenie prac badawczych na tym polu. Jak wynika zsondau przeprowadzonego przez fiec iefbww w2009 r., niska jest rwnie wiedza pracownikw sektora budowlanego ostosowaniu nanoproduktw (Broekhuizen 2009). Zraportu wynika, i okoo 75% respondentw nie wie, czy uywa wpracy nanoproduktw. Na uwag zasuguj nanoprodukty stosowane wprzemyle budowlanym jako materiay izolacyjne, gdy jak wiadomo, duym problemem jest nieszczelno termiczna budynkw. Zazwyczaj zrobione s one znanopianki lub te posiadaj nanopory. Nanoporowate materiay izolacyjne charakteryzuj si kilka razy wiksz skutecznoci ni materiay tradycyjne. Obecno oraz struktura porw zawartych wmateriale budowlanym ma duy wpyw na waciwoci tych materiaw. Pory te mog by suche lub wypenione wod, co przy rnych stopniach zwilgocenia, wpywa na mas materiau. Badania podstawowe zwizane zokreleniem oddziaywa typu adsorbent-adsorbat mog mie decydujce znaczenie wkontekcie aplikacyjnych zastosowa okrelonych matryc. Obecnie na rynku dostpne s rnego rodzaju nanomateriay budowlane, ktre wpywaj na jako realizowanych inwestycji. S to midzy innymi nanocementy zaktywnoci fotokatalityczn (umoliwiaj otrzymanie samooczyszczalnych powierzchni iredukcj zanieczyszczenia powietrza), nanoporowate termo- idwikoizolacyjne wyroby poliuretanowe isilikatowe czy te antybakteryjne powoki malarskie. Na uwag zasuguje fakt, i wostatnich latach obserwuje si wiksze zainteresowanie inwestorw tzw. zielonym budownictwem, ktre cechuje wykorzystanie nowoczesnych, energooszczdnych materiaw itechnologii. Nie bez znaczenia jest przyjta w2011 r. Ustawa oefektywnoci energetycznej, ktrej jednym zcelw jest promowanie dziaa zwizanych zoszczdzaniem energii. Jak zakada Drugi krajowy plan dziaa dotyczcy efektywnoci energetycznej dla Polski 2011, gwnym rodkiem sucym oszczdzaniu energii bdzie system biaych certykatw. Jest to mechanizm stymulujcy iwymuszajcy zachowania prowadzce do uzyskania wymiernych oszczdnoci
180
Monika Jadewska
energii. Ma on wspiera modernizacje budynkw, sieci ciepowniczych, izolacje instalacji oraz odzysk energii wprocesach przemysowych. Realizacja projektw efektywnego wykorzystania energii, podobnie jak wroku 2011 ma by objta pomoc Funduszu Termomodernizacji iRemontw iadresowana jest przede wszystkim do sektora budynkw mieszkalnych. Zasoby mieszkaniowe w Polsce wci nale do jednych z najniszych wEuropie, mona wic przewidywa realizacj kolejnych inwestycji mieszkaniowych wnajbliszej przyszoci. Wielkopolska, awszczeglnoci Pozna ipowiat poznaski, ciesz si bardzo duym zainteresowaniem inwestorw. Mimo wielu inwestycji zrealizowanych wostatnich latach wPoznaniu iokolicy wci brakuje wielu mieszka wcaym regionie. Jak wynika zzestawienia Home Broker, na 1 lokal deweloperski wPoznaniu przypada 288 mieszkacw, co plasuje Pozna na 12. miejscu wPolsce (liderem wtej klasykacji jest Krakw, gdzie na 1 mieszkanie przypada 92 mieszkacw tego miasta). Wpyw spowolnienia gospodarczego na funkcjonowanie sektora budowlanego jest nieunikniony, jednak podejmowane s pewne kroki majce na celu jego zminimalizowanie. Rekomenduje si (Instytut Gospodarki Nieruchomociami 2012), i wcelu pobudzenia rynku mieszkaniowego wadze Poznania powinny ustali miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla terenw znajdujcych si wobrbie miasta, ktre byyby atrakcyjne dla inwestorw. Tym samym tworzono by warunki do rozwoju budownictwa mieszkaniowego m.in. dla deweloperw. Ciekawym rozwizaniem dla miasta mogaby by rwnie moliwo zawarcia porozumienia zprywatnymi podmiotami, ktre budowayby mieszkania pod wynajmem, gdzie stron najmujc byoby miasto (uzupeniajc wten sposb decyt mieszkaniowych zasobw komunalnych). Proinwestycyjna polityka miasta oraz programy rzdowe wspierajce budownictwo mieszkaniowe mog wistotny sposb wpyn na kondycj sektora budowlanego wkolejnych latach.
METODOLOGIA
Badania prowadzone byy zwykorzystaniem wywiadu ankietowego oraz analizy strategicznej przedsibiorstwa swot (Strengths and Weak-
181
nesses, Opportunities and reats). Celem przeprowadzonego badania ankietowego byo zgromadzenie informacji dotyczcych oczekiwa potencjalnych nabywcw nieruchomoci oraz panujcych na rynku trendw. Wpracy zaoono, i zrnicowany dobr respondentw odzwierciedla pogld wikszoci populacji. Na podstawie analizy swot (Borodako 2009, Gierszewska 2009), okrelone zostay sabe imocne strony przedsibiorstwa. Analiza swot jest narzdziem analitycznym wykorzystywanym do identykacji istotnych czynnikw warunkujcych rozwj danej rmy. Celem analizy swot byo wskazanie takich dziaa, ktrych podjcie umoliwi wykorzystanie wprzyszoci mocnych stron iistniejcych szans, nie dopuszczajc jednoczenie do powstawania zagroe idoprowadzajc do pokonania saboci analizowanej jednostki.
PRZEDMIOT BADA
Wpracy analizowano rm Konimpex-Invest Sp. zo.o., ktra jest spk dominujc wgrupie deweloperskiej Konimpex-Invest. Kapita zakadowy to ponad 21 mln z. Spka Konimpex-Invest posiada udziay winnych spkach celowych, tj. Villa Clematis Sp. zo.o. (100%), Villa Park Konin Sp. zo.o. (90%) oraz Konimpex-Invest S.A. (100%). Jedynym udziaowcem Konimpex-Invest Sp. zo.o. jest rma Konimpex Sp. zo.o. zKonina. Do tej pory zrealizowane zostay nastpujce inwestycje: osiedle Przy Parku 29 domw jednorodzinnych wKomornikach k. Poznania lata 2004-2006, osiedle Ogrody Naramowickie Cz A 123 mieszkania wPoznaniu lata 2007-2008, budynek Nad Cybin 19 mieszka watrakcyjnej lokalizacji wPoznaniu lata 2007-2008, osiedle Pod kasztanami 140 mieszka wPoznaniu lata 2009-2010. Obecnie spka realizuje inwestycj Ogrody Rane 123 mieszkania wPoznaniu, termin oddania planowany jest na Ikwarta 2013 r. Spka jest czonkiem Polskiego Zwizku Firm Deweloperskich, zrzeszajcego deweloperw zcaego kraju. Spka stosuje Kodeks Dobrych Praktyk pzfd wrelacjach zklientami.
182
Monika Jadewska WYNIKI BADA
Wcelu okrelenia podstawowych kryteriw, jakimi kieruj si potencjalni nabywcy nieruchomoci, przeprowadzona zostaa ankieta oczekiwa konsumenckich. Wankiecie uczestniczyo 47% kobiet i53% mczyzn. 9% ankietowanych to osoby wwieku do 25 lat, 55% ankietowanych stanowiy osoby wwieku 25-35 lat i36% biorcych udzia wankiecie to osoby w wieku powyej 35 lat. Wikszo ankietowanych to osoby zwyszym wyksztaceniem 66%, pozostae 34% to osoby posiadajce wyksztacenie rednie. Spord ankietowanych zdecydowana wikszo 70% to mieszkacy miasta > 50 tys., pozostali ankietowani to mieszkacy miasta < 50 tys. 15% imieszkacy wsi 15%. Pytania zadawane wankiecie dotyczyy preferencji potencjalnych nabywcw nieruchomoci co do lokalizacji nieruchomoci, jej standardu oraz wielkoci. Wankiecie uwzgldniono rwnie kwestie zwizane znansowaniem nieruchomoci, tj. cen isposb patnoci. Zuwagi na coraz silniejsze tendencje iobostrzenia dotyczce budownictwa energooszczdnego oraz szeroko rozumianej ekologii wankiecie poruszona zostaa rwnie kwestia stosowania nowoczesnych rozwiza technologicznych wsektorze budowlanym. Zprzeprowadzonej ankiety wynika, e potencjalny kupiec poszukuje mieszkania zlokalizowanego wotoczeniu terenw zielonych, zdobrze rozwinit infrastruktur, dogodn komunikacj miejsk, lecz niekoniecznie na zamknitym osiedlu. Istotna jest te dobrze zagospodarowana przestrze wok budynku. Najbardziej poszukiwane s mieszkania 3-pokojowe ometrau 50-65m2 wykonane zuyciem nowoczesnych technologii. Nieruchomo, ktra ma by atrakcyjna dla potencjalnego nabywcy, musi posiada balkon lub taras (ogrdek wprzypadku mieszka zlokalizowanych na parterze budynku). Dodatkowo (wprzypadku co drugiego kupujcego) podana jest moliwo zakupu komrki lokatorskiej, jak izaplanowania na etapie projektu wsplnego dla mieszkacw pomieszczenia gospodarczego. Atrakcyjna cena ielastyczny/dogodny system patnoci mog przesdzi opodjciu decyzji ozakupie okrelonego mieszkania. Respondenci zdecydowanie opowiedzieli si za stosowaniem nowoczesnych rozwiza technologicznych (tzw. inteligentne budownictwo).
Rozwj w budownictwie mieszkaniowym Wykres 1. Opinie respondentw ankiety dotyczce stosowania nowoczesnych rozwiza wbudownictwie mieszkaniowym.
6% 30% bardzo wane wane 64% bez znaczenia
183
64% respondentw kwestie te uznao za bardzo wane, kolejne 30% za wane, natomiast zaledwie 6% stwierdzio, e nie ma to znaczenia. Zprzeprowadzonej ankiety wynika, e wiadomo polskiego spoeczestwa dotyczca nowoczesnych ilepszych rozwiza na rynku budowlanym jest coraz wiksza. Wcelu zdeniowania korzystnej dla spki strategii przeprowadzona zostaa analiza swot. Na jej podstawie podjto prb okrelenia strategii rozwojowej przedsibiorstwa wperspektywie najbliszych 5-10 lat. Spka Konimpex-Invest Sp. zo.o., wocenie ktrej przewaaj pozytywne elementy, prowadzi dziaalno wniekorzystnych warunkach zewntrznych, gdzie dominuj zagroenia iprawdopodobnie to one mog okaza si gwnym problemem rmy wprzyszoci. Niewtpliwie siln stron rmy jest realizacja inwestycji za porednictwem generalnego wykonawcy. Dziki takiemu rozwizaniu spka nie musi zatrudnia dodatkowych osb oraz ponosi ryzyka budowlanego, cho strategia taka ma wad wpostaci braku bezporedniego wpywu na wybr podwykonawcw realizujcych inwestycj. Inwestor uczestniczy jednake wpodejmowaniu decyzji owyborze technologii budowlanych. Pokrelenie wstrategii rmy wykorzystania przez spk nowych technologii ipodnoszenia jakoci wydaje si waciw drog do wyrnienia si na rynku. Wskazany jest rwnie powrt do porzuconej strategii budowania marki poprzez promowanie Konimpex-Invest Sp. zo.o. jako rmy wykorzystujcej nowe technologie. Rozwizanie to moe mie wpyw nie tylko na popraw wizerunku czy odbioru
184
Monika Jadewska Tabela 1. Najwaniejsze czynniki analizy SWOT rozwoju Spki Konimpex-Invest Sp. zo.o.
Silne strony
dowiadczenie na rynku nieruchomoci silna marka spki matki Konimpex Sp. zo.o., zapewniajca stabilno nansow grupy projektowanie inwestycji poprzez organizowanie konkursw na projekty architektoniczne scentralizowana struktura zarzdcza (szybka decyzyjno, dua elastyczno) realizacja budowy przez zewntrznego wykonawc oraz przerzucenie na niego ryzyka budowlanego powoduje wiksze bezpieczestwo dla inwestora
Sabe strony
brak bezporedniego wpywu na wybr podwykonawcw brak wsppracy zsektorem B+R nierozpoznawalna marka rmy Konimpex-Invest, anonimowo na rynku pomimo dowiadczenia deweloperskiego rozpoznawalno inwestycji, nie rmy saby PR, niska dbao owizerunek wmediach brak dowiadczenia na rynku oglnopolskim
Czynniki wewntrzne
Czynniki wewntrzne
Szanse
prospoeczna polityka pastwa wsektorze budowlanym (program Rodzina na Swoim, planowany program dla modych MDM) przepisy dotyczce budownictwa inteligentnego silny, rozwijajcy si region, stosunkowo mae bezrobocie na tle kraju region interesujcy dla inwestorw zagranicznych (blisko zachodniej granicy), miasto akademickie (rynek nieruchomoci powikszony oabsolwentw) due, utrzymujce si na staym poziomie zapotrzebowanie na mieszkania zmieniajca si tendencja wstylu ycia (modzi ludzie wol mieszka na swoim)
Zagroenia
starzenie si spoeczestwa zwolnienie gospodarki, spadek PKB, niepewna sytuacja zwizana zkryzysem, moliwy rozpad strefy euro, stagnacja, bankructwa rm uzalenienie od polityki kredytowej bankw decyzje rzdowe dotyczce sektora budowlanego wpywajce porednio na polityk rmy, ewentualne zmiany polityczne mog wyznacza inne priorytety wpyw warunkw atmosferycznych na inwestycj
Czynniki zewntrzne
Czynniki zewntrzne
185
przez potencjalnych klientw, ale rwnie stanowi moe dobr podstaw do przetrwania wobec zaostrzajcej si konkurencji na rynku budowlano-deweloperskim.
ZAKOCZENIE
wiatowy kryzys nansowy bardzo silnie wpywa na sektor budowlany, ktry wwielu krajach cakowicie si zaama. WPolsce sytuacja nie jest taka dramatyczna, ale obserwuje si spowolnienie icoraz wiksze trudnoci rm deweloperskich. Mimo prorodzinnej polityki rzdowej obejmujcej take sektor budowlany sytuacja wperspektywie dalszych kilku lat jest niepewna. Na rynku deweloperskim istotn rol prawdopodobnie bd odgrywa tylko najwiksi gracze wbrany. Szans dla rmy moe by wyrnienie si spord rm konkurencyjnych ofert mieszka realizowanych przy uyciu wysokiej jakoci materiaw itechnologii. Aby zapewni utrzymanie stabilnej pozycji na rynku wcigu kilku najbliszych lat, spka mogaby wdroy korzystne dla odbiorcy rozwizania, tj. chociaby budynki mieszkalne omniejszym zapotrzebowaniu na energi. Jednym zrozwiza powinno by np. wykorzystanie bryy istruktury budynku wcelu pochaniania irozprowadzania energii sonecznej oraz owietlenia pomieszcze wiatem dziennym. Due znaczenie moe mie wdraanie nowoczesnych technologii, m.in. dziki wsppracy zjednostkami badawczymi. Dynamicznie rozwijajca si nanotechnologia moe wprzyszoci zdominowa wiatowy przemys, wtym sektor budownictwa. Korzystanie przez przedsibiorcw zosigni nowoczesnych technologii ipartycypowanie wbadaniach nad ich ulepszaniem jest olbrzymim wyzwaniem, ale te iszans umocnienia swojej pozycji na rynku.
LITERATURA
Bartos P.J.M. (2009), Nanotechnology in construction: aroadmap for development, Nanotechnology in Construction 3 Springer, Berlin. Blomsterberg A. (2011), Bariery rozwoju budownictwa energooszczdnego isposoby ich przezwyciania, North Pass.
186
Monika Jadewska
Borodako K. (2009), Foresight wzarzdzaniu strategicznym. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Broekhuizen F.A., Broekhiuzen J.C. (2009), Nano-products in the European Construction Industry, Amsterdam. Czarnecki L. (2011), Nanotechnologia wbudownictwie, Przegld Budowlany nr 1. Gierszewska G., Romanowska M. (2009), Analiza strategiczna przedsibiorstwa, pwe, Warszawa. Grysa K., Ponecki L. (red.) (2008), Raport Foresight wiodcych technologii wojewdztwa witokrzyskiego, Wydawnictwo p, Kielce. Mazurkiewicz A.(red.) (2006), Nanonauka inanotechnologia narodowa strategia dla Polski, mnisw, Warszawa. Niedzielko J. (2012), Energoefektywny dom dostpny, Wydawnictwo Polcen, Warszawa. Ryska E.D. (2006), rodowiskowe uwarunkowania procesu inwestycyjnego, Wydawnictwo pw, Warszawa. Wyrwicka M.K. (red.) (2011), Tendencje rozwojowe Wielkopolski wkontekcie transformacji wiedzy wsieciach gospodarczych, Wydawnictwo pp, Pozna.
PAW E C Y P L I K
Wydzia Nauk oywnoci iywieniu Uniwersytet Przyrodniczy wPoznaniu pcyplik@wp.pl
Azotany wwodzie pitnej: metody ich usuwania, perspektywy rozwoju

sowa kluczowe: azotany, denitrykacja, woda pitna streszczenie: Wpracy omwiono przyczyny rosncego stenia azotanw wrodowisku oraz ich niekorzystny wpyw na zdrowie czowieka. Nastpnie dokonano przegldu metod zyczno-chemicznych ibiologicznych wykorzystywanych do ich usuwania. Przeprowadzono analiz zawartoci azotanw wwodach powierzchniowych ipodziemnych wWielkopolsce. Przedstawiono perspektywy rozwoju technologii usuwania azotanw zwody pitnej wnadchodzcych latach.
Nitrates in drinking water: methods of disposal, development prospects of new methods

keywords: nitrates, denitrication, drinking water abstract: e paper discusses the reasons of the increasing concentration of nitrates in the environment and their adverse eects on human health. en, areview of physico-chemical and biological methods used for their removal was made. e article contains the analysis of the concentration of nitrates in surface water and groundwater in Wielkopolska, as well as the presentation of the development prospects of technologies for removal nitrate from drinking water in the coming years.
188
Pawe Cyplik WPROWADZENIE
Azotany stanowi jeden zwanych skadnikw rodowiska, ktre wbezporedni sposb oddziauj na zdrowie czowieka. Najwikszym ich rdem jest ywno, azwaszcza warzywa, owoce, produkty zboowe, miso, sery, mleko ipiwo. Bardzo wysokie stenie azotanw przekraczajce 1000 mg N/kg stwierdzono wtakich warzywach, jak szpinak, seler, burak, marchew, kapusta isaata. Wwodzie pitnej stenie azotanw jest zdecydowanie nisze, lecz jej wysokie spoycie decyduje otym, e stanowi ona gwne rdo azotanw dla organizmu czowieka. Obecno azotu azotanowego wwodach ujmowanych do celw konsumpcyjnych jest niewskazana ze wzgldw zdrowotnych. Azotany iazotyny szybko wchaniaj si zprzewodu pokarmowego, acz znich moe by take metabolizowana przez mikroor jelitow. Wzalenoci od pH imikroorganizmw obecnych wprzewodzie pokarmowym oraz dostpnych substratw, azotany mog ulega przemianom do azotynw, tlenkw azotu, hydroksylaminy iamoniaku. rdem zwizkw azotowych wwodach s cieki przemysowe imiejskie, spywy ipodsiki zwysypisk mieci czy ferm zwierzt hodowlanych oraz spywy obszarowe iprzecieki zpl uprawnych nawoonych nawozami sztucznymi iorganicznymi. Efektem tego jest cigy wzrost stenia azotanw wwodzie pitnej notowany przede wszystkim wkrajach wysoko rozwinitych takich, jak: usa, Francja, Holandia iinne. Azotany s zwizkami atwo rozpuszczalnymi idlatego bez wikszych przeszkd przedostaj si do wd podziemnych. Poniewa do ich usuwania niemoliwe jest zastosowanie konwencjonalnych metod strceniowych lub koagulacyjnych, konieczne stao si szukanie rozwiza bardziej zoonych owysokim stopniu selektywnoci wzgldem zanieczyszcze, jednoczenie charakteryzujcych si wysok efektywnoci.
STUDIA LITERATUROWE ZZAKRESU METOD USUWANIA AZOTANW ZWODY PITNEJ
Odwrcona osmoza Upodstaw procesu odwrconej osmozy ley zjawisko osmozy naturalnej, polegajce na samorzutnym przenikaniu rozpuszczalnika przez
Usuwanie azotanw z wody pitnej
189
membran pprzepuszczaln. Jeeli membrana rozdziela roztwr od rozpuszczalnika lub dwa roztwory ornym steniu, nastpuje przepyw rozpuszczalnika wkierunku roztworu owikszym steniu. Odwrcona osmoza znalaza zastosowanie przede wszystkim do odsalania wody iinnych roztworw (Sobana iin. 2011). Jedno zpierwszych przemysowych zastosowa odwrconej osmozy to wprowadzenie jej do ukadu technologicznego przygotowania wody ultraczystej, co wwyrany sposb poprawia wyniki eksploatacji stacji demineralizacji. Proces odwrconej osmozy pozwala na prawie cakowit redukcj zawartoci azotanw wwodach surowych do poziomu dopuszczalnego przez przepisy prawne (Malaeb, Ayoub 2011). Wzgldne koszty oczyszczania s wtym przypadku porwnywalne zkosztami procesw wymiany jonowej ielektrodializy, uwzgldniajc rwnie koszty odprowadzenia koncentratu, ktre s stosunkowo niewielkie. Wymiana jonowa Interesujcym rozwizaniem technologicznym pozwalajcym na skuteczne usuwanie azotanw zwody pitnej jest wymiana jonowa. Jest to proces zykochemiczny, wktrym jony azotanowe zawarte wwodzie s wymieniane na ywicy anionowej na jony chlorkowe lub wodorowglanowe. Jonity wice aniony (anionity) zfunkcyjnymi grupami aminowymi otrzymuje si wwyniku nitrowania polimeru polistyrenodiwinylobenzenowego, anastpnie redukcji grup nitrowych. Tak uzyskane jonity powinny cechowa si nierozpuszczalnoci wwodzie iwysok odpornoci na zawarte wniej substancje chemiczne. Wan cech ywic jest ich zdolno do pcznienia wynikajca zwnikania czsteczek wody do wntrza sieci przestrzennej jonitu, czego efektem jest powikszenie por jonitu. Wten sposb dochodzi do zwikszenia szybkoci dyfuzji jonw do centrw aktywnych jonitu. Konsekwencj tego zjawiska jest zwikszenie szybkoci wymiany jonowej. Jonity silnie pczniejce oprcz wikszej pojemnoci jonowymiennej charakteryzuj si jednak mniejsz selektywnoci ni jonity sabo pczniejce (Lehman iin. 2008). Wtechnologii uzdatniania wody stosowane s dwa rodzaje jonitw: selektywne inieselektywne. ywice nieselektywne wswej budowie jako grup funkcjonaln maj trimetyloamin (rn(ch )), awselek-
190
Pawe Cyplik
tywnych grupy metylowe zostay podstawione grupami etylowymi, propylowymi lub butylowymi. Konsekwencj zamiany podstawnikw metylowych na etylowe by wzrost wartoci wspczynnika selektywnoci azotanw do siarczanw ze 100 do 1000 (Kapoor, Viraraghavan 1997). Te drugie stosowane s wsytuacji, gdy oprcz jonw azotanowych wystpuje dua ilo jonw siarczanowych. Jony te s konkurencyjne, gdy maj wiksze powinowactwo ni azotany do jonitu nieselektywnego. Dlatego te zastosowanie jonitu selektywnego zwiksza szans na pene usunicie azotanw, ajednoczenie zapobiega szybkiemu spadkowi pojemnoci jonowymiennej ywic. Wpraktyce na jonit kieruje si okoo 75% wody, apozostaa cz omija jonit. Dziki takiemu rozwizaniu uzyskuje si moliwo mieszania wody ornym steniu azotanw, uzyskujc wten sposb wod odopuszczalnej iloci azotanw bez potrzeby ich usuwania zcaej iloci oczyszczanej wody. Dziki zastosowaniu zestawu kilku kolumn mona prowadzi proces wsposb cigy, aprzesunicie cyklu pracy kolumn umoliwia wyczenie kolumny bez zatrzymania procesu ipoddanie jej regeneracji (Clifford iLiu 1995). Du zalet wymiany jonowej jest to, e nie ma potrzeby wprowadzania dodatkowych substancji obcych. Wad za jest uciliwy dla rodowiska odpad poregeneracyjny, zawierajcy duo azotanw, siarczanw ichlorkw, podwyszenie korozyjnoci wody, stopniowa utrata pojemnoci adsorpcyjnej jonitu ikonieczno uredniania wody. Opisane powyej metody zyczne stosowane do usuwania azotanw zwody pitnej pozwalaj, z wyjtkiem redukcji chemicznej, jedynie na ich separacj zroztworu. Metodami umoliwiajcymi ich cakowite usunicie poprzez ich biokonwersj do gazowych form azotu, s metody biologiczne.
BIOLOGICZNA DENITRYFIKACJA
Mikroorganizmy denitryfikujace Organizmy denitrykujce wystpuj wglebie wszystkich stref klimatycznych, muach, osadach, wodach sodkich imorskich, ciekach, gorcych rdach. Heterotroczne bakterie denitrykujce dla przeprowadzenia procesw yciowych (wzrost, oddychanie) potrzebuj rda wgla organicznego. Uywane rda wgla s bardzo rnorod-
191
ne, s nimi midzy innymi: alkohole, glukoza, octany, kwas mrwkowy, atake odpady przemysowe, takie jak: melasa, serwatka, odpady podestylacyjne. Jednak dla denitrykacji wody pitnej jako rde wgla organicznego uywa si przede wszystkim: metanolu, etanolu ikwasu octowego (Mateju iin. 1992). Biotechnologie stosowane do denitryfikacji wody pitnej Podstawow metod denitrykacji wody jest stosowanie procesw opartych na wykorzystaniu bakterii heterotrocznych, przy czym moliwe s trzy podstawowe rozwizania technologiczne: (*) denitrykacja wzou staym, (**) denitrykacja wzou uidalnym oraz (***) denitrykacja wbioreaktorze membranowym.
ROZWIZANIA WYKORZYSTUJCE MIKROORGANIZMY HETEROTROFICZNE
Zoe stae Ze wzgldu na atwo kontroli procesu imay stopie skomplikowania instalacji wprowadzono wiele wdroe pilotaowych iprzemysowych zwykorzystaniem tej technologii. Nonikiem mikroorganizmw wtym przypadku s ciaa stae ogranulacji od 1,0 do 40 mm (wir, materiay ceramiczne, polistyren, materiay plastyczne, silikon) (Aslan, Cakici 2007). Mikroorganizmy zasiedlaj zoe tworzc cienki biolm, acz znich pozostaje zawieszona wprzestworach pomidzy jego granulami. Ze wzgldu na stosunkowo nisk szybko przepywu przez reaktor, problem stanowi zmiany waciwoci hydraulicznych bioreaktora spowodowane zaczopowaniem zoa (kolmatacja), co powoduje tworzenie si kanaw wzou zszybszym przepywem wody zmniejszajcym rwnie efektywno wykorzystania caej objtoci bioreaktora. Aby unikn tych niepodanych zjawisk naley przepukiwa bioreaktor strumieniem wody wodwrotnym kierunku, co wycza czasowo bioreaktor zpracy, zwikszajc koszty obrbki wody (Soares 2000). Zoe fluidalne Istot dziaania tego zoa jest jego ekspansja spowodowana odpowiednim przepywem wody, ktry unosi czstki nonika wgr. Ruch
192
Pawe Cyplik
ten powoduje te mieszanie, co prowadzi do rwnomiernej dystrybucji masy wzou, ale te powoduje cieranie biolmu rosncego na noniku. Ztego powodu krytycznym momentem jest pocztek procesu. Dla zapewnienia optymalnego zasiedlenia zoa stosuje si recyrkulacj przy staej iloci azotanw, wgla organicznego ifosforu. Po pewnym czasie notuje si zwikszon aktywno mikroorganizmw, acakowita denitrykacja zachodzi po odpowiednim zasiedleniu zoa. Jako nonik stosuje si piasek orednicy ziaren od 0.2 do 1,0 mm (Davidson iin. 2008). Wielko ta jest uzaleniona od prdkoci przepywu istopnia ekspansji zoa. Wcelu przyspieszenia formowania biolmu mona uy kationowego polielektrolitu lub modykowanego zoa. Wzwizku zobecnoci ladowych iloci zwizku redukujcego lub resztek azotanw woda po procesie denitrykacji wymaga dalszych zabiegw technologicznych np.: zastosowania wgla aktywnego, napowietrzania ichlorowania. S to procesy stosowane standardowo wtechnologii uzdatniania wody. Powanym problemem jest ucieczka biomasy zreaktora, co wymaga zastosowania dodatkowych operacji technologicznych, takich jak natlenianie, ltracja idezynfekcja. Przy zwikszaniu skali procesu naley zwrci uwag na ilo ijako uwalnianego wgla organicznego, okrelenie mikroory denitrykujcej oraz mikroorganizmw opotencjalnej patogennoci (Lemmer iin. 1997). Zoe uidalne pracuje stabilnie tylko wwarunkach nadmiaru rda wgla organicznego, co moe prowadzi do skaenia sieci dystrybucyjnej, szczeglnie wmniejszych instalacjach. Podwaana jest przy tym celowo stosowania metanolu, ze wzgldu na jego potencjaln szkodliwo iatwopalno. Jest on jednak jednym znajtaszych stosowanych reduktorw, ponadto daje najwysz efektywno redukcji azotanw, gdy jest on chtnie wykorzystywany przez mikroorganizmy. Wzwizku zszybkim przepywem wody przez reaktor czas retencji moe okaza si za krtki dla penej eliminacji azotanw, co prowadzi do koniecznoci zastosowania recyrkulacji, umoliwiajcej dodatkowo uzyskanie odpowiedniego stopnia ekspansji zoa. Bioreaktor membranowy Rwnoczesne prowadzenie przemian biochemicznych iwydzielenie wybranych skadnikw zmieszaniny reakcyjnej umoliwia bioreaktor
193
membranowy. Powstaje on poprzez sprzenie bioreaktora zseparatorem membranowym. Sprzenie takie jest niezwykle korzystne wprocesach odziaaniu cigym, wtakich reakcjach, gdzie koszt separacji produktu jest wysoki oraz wtakich, gdzie produkt silnie inhibuje przemiany biochemiczne (Visvanathan iin. 2000). Ukady biomembranowe cz zalety konwencjonalnych oczyszczalni biologicznych ioczyszczalni wykorzystujcych procesy membranowe. Ukady te wykorzystuj beztlenowe procesy fermentacyjne oraz procesy tlenowe wykorzystujce osad czynny. Su one do oczyszczania ciekw bytowo-gospodarczych, ciekw zprzemysu spoywczego, atake do usuwania toksyn ze ciekw przemysowych oraz neutralizacji toksycznych gazw powstajcych przy degradacji zanieczyszcze wrnych ciekach. Poszczeglne ukady stosowane przy biomembranowym oczyszczaniu ciekw mog rni si sposobami recyrkulacji biomasy, budow bioreaktora, miejscem immobilizacji biomasy, wytwarzaniem rnicy cinie iwykorzystaniem energii kinetycznej retentatu do intensykacji mieszania. Ostatnio prbuje si rwnie wykorzysta ukad biomembranowy do denitrykacji wody pitnej. Wmikrobiologicznym reaktorze membranowym (mrm) katalizatorem reakcji s ywe komrki, awaciwie ich enzymy wasne, apodstawow zalet takiego reaktora wstosunku do reaktora konwencjonalnego jest moliwo pracy przy zwikszonym steniu biomasy. Dla uzyskania tego efektu wystarczajce jest poczenie bioreaktora zsekcj separacyjn zoon jedynie zmikroltra. Istnieje take moliwo prowadzenia zarwno reakcji, jak iseparacji membranowej wjednym aparacie, jednak nie jest to optymalne rozwizanie. Wbiomembranowym usuwaniu azotanw zwody pitnej wypracowano wzasadzie dwa rozwizania. Pierwsze znich, bardziej zblione do rozwiza klasycznych, polega na poczeniu tradycyjnej komory osadu czynnego zdynamicznym moduem ltracyjnym. Komora spenia wtakim ukadzie identyczne funkcje jak wukadach konwencjonalnych, amodu ltracyjny odpowiada funkcjonalnie osadnikowi wtrnemu. Wliteraturze mona znale opis bioreaktora zawiesinowego, wktrym mieszanie wymuszone jest dziaaniem pompy umieszczonej poza bioreaktorem (Wisniewski iin. 2001). Wniektrych rozwizaniach stosuje si mieszado mechaniczne (Nuhoglu iin. 2002). Innym ro-
194
Pawe Cyplik
dzajem bioreaktora stosowanego wukadzie bioreaktor - mikroltr jest zoe zatopione wypenione nonikiem, na ktrym rozwija si biolm. Wprocesach separacyjnych stosuje si membrany ztworzyw sztucznych, takich jak polipropylen, polietylosulfon, polisulfon], octan celulozy, pleksiglas oraz membrany ceramiczne (Zoh, Stenstrom 2002). Porowato stosowanych membran jest te rna iwynosi ona od 500 kDa (Wsik iin. 2001). Wdrugiej odmianie reaktora membranowego bakterie tworz biolm na mikroporowatej membranie, oddzielajcej roztwr azotanw od roztworu metanolu bdcego rdem energii iwgla dla bakterii denitrykujcych. Obsuga ukadu polega na takim dobraniu szybkoci przepywu poywki, by dostarczy tyle rda wgla, eby azotany zawarte wwodzie pitnej ulegy cakowitej redukcji wwarstwie biolmu. Reaktor taki zastosowano praktycznie immobilizujc bakterie na membranie zpolitetrauoroetylenu oporowatoci 0,02 mm przy dugoci 10 m ipowierzchni 50 m2. Zastosowane rozwizanie pozwolio na denitrykowanie 4 m3 wody na dob zmniejszajc stenie azotanw z30 do 10 mg N-no-3dm-3 (Reising, Schroeder 1996).
METODYKA
Obszar monitoringu Wojewdztwo wielkopolskie jest jednym znajwikszych regionw Polski. Pod wzgldem powierzchni (29 825 km kw.) zajmuje drugie miejsce wkraju, atrzecie pod wzgldem liczby mieszkacw (3355 tys.). Obszar regionu jest porwnywalny ze redniej wielkoci krajami Europy, np. zBelgi, czy regionami europejskimi, np. zBrandenburgi wNiemczech. Liczba ludnoci zkolei przekracza liczb obywateli otwy iniewiele ustpuje liczbie mieszkacw Irlandii czy Litwy. Od stycznia 1999 r. wojewdztwo tworzy 35 powiatw oraz 226 gmin. Analizie poddano 75 prbek wody wodocigowej oraz 320 prbek wody studziennej. Prbki po pobraniu transportowano wtemperaturze 4C ioznaczano wcigu 24 godzin. Pomiar przeprowadzono metod spektrofotometryczn (=410nm) zwykorzystaniem salicylanu sodu (Specord 40, Jena Analytic, Niemcy).
Usuwanie azotanw z wody pitnej WYNIKI
195
Wwyniku przeprowadzonych analiz wody wodocigowej mona zauway, e wszystkie prby zawieray si wdopuszczalnych wartociach ste (50 mg no/dm). A 92% prbek wody wodocigowej nie przekroczyo 10 mg/dm3, anajwysza obserwowana warto wyniosa 21 mg/dm. rednia zawarto azotanw wprbkach wody wodocigowej wyniosa 0,25 mg/dm. Ponadto w48 prbkach stwierdzono stenie azotanw poniej 0,1 mg/dm. Natomiast wprzypadku wody studziennej w210 prbach zawarto azotanw przekraczaa 50 mg/dm, zczego a 24% byy to przekroczenia co najmniej dwukrotne. Wsumie stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych norm w65% prbek, zczego a 15% przekroczyo co najmniej 4-krotnie dopuszczaln warto. Najwysze zanotowane stenie jonw azotanowych wynioso 275 mg/ dm. Problem obecnoci azotanw wwodzie pitnej dotyczy rejonw zbardzo silnie rozwinitym rolnictwem. Porwnujc ilo stosowanych nawozw mineralnych wprzeliczeniu na 1 ha uytkw rolnych, Polska jest na rodkowym miejscu wEuropie. Wkrajach silnie rozwinitych rolniczo widoczna jest tendencja do ograniczania iloci nawozw stosowanych wrolnictwie. Tendencja ta jest widoczna wtakich krajach, jak: Irlandia, Niemcy, Francja, Holandia, Belgia iWielka Brytania. Rwnie wPolsce od 1994 do 2011 r. oglna ilo stosowanych nawozw spada z1534 tys. ton do 1512 tys. ton (wtym nawozw azotowych z865 do 832 tys. ton). Jednak wtym samym czasie zanotowano wzrost stosowania nawozw wprzeliczeniu na 1 ha z86 do 94 kg ogem , wtym azotowych z48 do 52 kg. Jest to jednak ilo dwukrotnie mniejsza ni stosowana we Francji czy Niemczech, atrzykrotnie mniejsza od iloci nawozw stosowanych wHolandii. Wperspektywie nastpnych lat rozwija si bd zarwno metody zyczno-chemiczne, jak ibiologiczne. Podczas stau powoano panele dyskusyjne skadajce si zwaciciela rmy istaystw. Przedyskutowano wady izalety poszczeglnych rozwiza technicznych wykorzystywanych do usuwania azotanw oraz wskazano ich potencjalnych odbiorcw. Zmetod zyczno-chemicznych onajwikszym potencjale
196
Pawe Cyplik
wskazano metody membranowe, szczeglnie odwrcon osmoz, ktra wypiera bdzie klasyczne techniki separacji, na przykad wymian jonow. Wprzypadku metod biologicznych szczeglnie interesujce jest rozwizanie wskazywane przez 87% uczestnikw panelu polegajce na usuwaniu zanieczyszcze przy uyciu bioreaktora membranowego. Podkrelono zalety tego rozwizania, to jest poczenie konwencjonalnych oczyszczalni biologicznych ioczyszczalni wykorzystujcych procesy membranowe. Wmikrobiologicznym reaktorze membranowym (mrm) katalizatorem reakcji s ywe komrki, awaciwie ich enzymy wasne, apodstawow zalet takiego reaktora wstosunku do reaktora konwencjonalnego jest moliwo pracy przy zwikszonym steniu biomasy.
ZAKOCZENIE
Problem obecnoci azotanw wwodach jest na tyle powany, e eu wydaa Dyrektyw 91/676/ewg zdnia 12 grudnia 1991 r. dotyczc ochrony wd przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego potocznie zwan Dyrektyw azotanow ograniczajc ilo stosowanych nawozw mineralnych iorganicznych wrolnictwie. Wprzypadku duych rm zajmujcych si dystrybucj wody moliwe jest stosowanie wielu metod biologicznych sucych do usuwania azotanw zwody pitnej. Natomiast do usuwania azotanw zwody studziennej moliwe jest jedynie stosowanie metod zykochemicznych takich, jak wymiana jonowa lub metod membranowych, np. odwrconej osmozy.
LITERATURA
Aslan S., Cakici H. (2007), Biological denitrication of drinking water in aslow sand lter. J. Hazard. Mater. Vol. 148, 253258. Cliord D., Liu X. (1995), Areview of processes for removing nitrate from drinking water. Proceedings of e 1995 American Water Works Association Annual Conference, Anaheim, California, June 19-22, 1-32. Davidson J., Helwig N., Summerfelt S.T. (2008), Fluidized sand biolters used to remove ammonia, biochemical oxygen demand, total coliform bacteria, and suspended solids from an intensive aquaculture euent. Aquacult. Eng. 39, 615.

Kapoor A., Viraraghavan T. (1997), Nitrate removal from drinking water Review. J. Environ. Eng. 123(4), 371-380. Lehman S.G., Badruzzaman M., Adham S., Roberts D.J., Cliord D.A. (2008), Perchlorate and nitrate treatment by ion exchange integrated with biological brine treatment. Water Res. 42, 969-976. Lemmer H., Zaglauera., Metzner G. (1997), Denitrication in amethanol-fed xed-bed reactor. Part 1: Physico-chemical and biological characterization. Water Research 31 (8), 1897-1902. Malaeb L., Ayoub G.M. (2011), Reverse osmosis technology for water treatment: State of the art review. Desalination 267, 1-8. Mateju V., Cizinska S., Krajci J., Janoch T. (1992), Biological water denitrication - Areview. Enzyme Microb. Technol. 14, 170-183. Nuhoglu A., Pekdemir T., Yildiz E., Keskinker B., Akay G. (2002), Drinking water denitrication by amembrane bio-reactor. Water Res. 36, 1155-1166. Reising A.R., Schroeder E.D. (1996), Denitrication incorporating microporus membranes. J. Environ. Eng. 122(7), 599-604. Soares M. I. M. (2000), Biological denitrication of groundwater. Water, Air, Soil Pollut. 123, 183-193. Sobana S., Panda R.C. (2011). Review on modelling and control of desalination system using reverse osmosis. Rev. Environ. Sci. Biotechnol. 10, 139150. Visvanathan C., Ben Aim R., Parameshwaran K. (2000). Membrane separation bioreactors for wastewater treatment. Crit. Rev. Env. Sci. Technol. 30, 1-48. Wsik E., Bohdziewicz J., Baszczyk M. (2001). Removal of nitrate from natural water using amembrane bioreactor. Sep. Purif. Technol. 22-23, 383-392. Wisniewski C., Persin F., Cherif T., Sandeauix R., Grasmick A., Gavach C. (2001). Denitrication of drinking water by the association of an electrodialysis process and amembrane bioreactor: feasibility and application. Desalination 139, 199-205. Zoh K.D., Stenstrom M.K. (2002). Application of amembrane bioreactor for treating explosives process wastewater. Water Res. 36, 1018-1024.
197
INGA KLIMCZAK
Wydzia Towaroznawstwa Uniwersytet Ekonomiczny wPoznaniu inga.klimczak@ue.poznan.pl
Perspektywy rozwoju maych rm zbrany sokowniczej

sowa kluczowe: analiza SWOT, jako produktw, ocena sensoryczna, brana sokownicza, trendy streszczenie: Celem projektu bya diagnoza pozycji strategicznej maej rmy na rynku mtnych sokw toczonych przy wykorzystaniu analizy prognoz typu foresight. Analizowano stan obecny potencjau rozwojowego rmy ijej otoczenia rynkowego oraz prognozowano zjawiska mogce mie wpyw na jej rozwj. Desk research, analiza swot ibadania sensoryczne zostay uyte wposzczeglnych fazach projektu. Opracowano rekomendacje dla rmy wkierunku strategii konkurencyjnej.
Development prospects of small juice companies

keywords: SWOT analysis, products quality, sensory evaluation, juice sector, trends abstract: e aim of the project was to diagnose the small companys strategic position on the juice market using foresight analysis. e author analyzed acurrent state of the companys developing potential, its market environment and the predicted phenomena that may aect the development. Desk research, swot analysis and sensory evaluation were used in dierent stages of the project. e author developed recommendations for the company concerning competitive strategy.
200
Inga Klimczak WPROWADZENIE
Produkcja sokw naley do sektora napojw bezalkoholowych iobejmuje: soki, nektary inapoje niegazowane (kategoria snnn). Wedug najnowszego raportu Europejskiego Stowarzyszenia Sokw Owocowych (aijn), rynek sokw inektarw wPolsce w2011 r. szacuje si na 723 mln litrw (wobec 810 mln litrw rok wczeniej, spadek o10,8%), zczego 405 mln l przypada na soki zkoncentratu, a44 mln l na soki bezporednie (nie zkoncentratu) (Market Report. aijn 2012). Wedug danych Instytutu Ekonomiki Rolnictwa iGospodarki ywnociowej (ierig) wmiesicach stycze-lipiec 2012 r. produkcja pitnych sokw owocowych iowocowo-warzywnych zmniejszya si wporwnaniu do tego samego okresu roku poprzedniego o12% do 219,5 tys. ton. Najwikszy spadek odnotowano wprodukcji sokw zowocw cytrusowych (o14%) (Rynek Rolny. Analizy, tendencje, oceny 2012). Zdaniem prezesa Krajowej Unii Producentw Sokw (kups) gwnymi czynnikami, ktre spowodoway spadek konsumpcji sokw inektarw (spoycie szacowane na ok. 20 l/osob), s wysokie ceny tych produktw, na ktre miay wpyw wysokie ceny owocw iwarzyw oraz gotowych koncentratw na wiatowych rynkach, atake wysze koszty jednostkowe zwizane zwytworzeniem sokw inektarw. Przyczyn tej sytuacji upatruje si take wosabieniu tendencji wzrostowej realnych dochodw gospodarstw domowych oraz utrzymujcym si od kilku lat wysokim bezrobociu (przekraczajcym 12,5%) (Drod, Urban 2012). Jako szans na rozwj tego rynku wskazuje si wprowadzanie innowacji wobszarze formu produktowych (soki inektary zdodatkami substancji owaciwociach prozdrowotnych, soki naturalnie mtne) czy opakowa oraz dziaania edukacyjno-promocyjne na rzecz konsumentw (Mroziak 2011; Oszmiaski 2009). Dziaania takie mog znacznie zwikszy atrakcyjno rynkow produktw oraz wpyn na zachowania nabywcze konsumentw. Tym bardziej e obserwuje si, i konsumenci coraz wiksz wag przywizuj do zdrowego trybu ycia is coraz bardziej wiadomi zwizku midzy codzienn diet azdrowiem. Przy wyborze ywnoci kieruj si nie tylko cen czy mark, ale iwaciwociami prozdrowotnymi (Sojkin, Maecka, Olejniczak, Bakalarska 2009).
Rozwj maych rm z brany sokowniczej
201
Rynek sokw inektarw opanowany jest przez kilku silnych graczy, takich jak: Grupa Maspex Wadowice, Agros Nova, Hortex Holding, CocaCola. Stowarzyszeniem skupiajcym wPolsce producentw snn (rednie idue rmy) jest Krajowa Unia Producentw Sokw. Podstawowym celem izadaniem Stowarzyszenia jest organizowanie ireprezentowanie rodowiska producentw sokw oraz szeroko pojte dziaania na rzecz rozwoju brany przetwrstwa owocw iwarzyw ijego zaplecza surowcowego itechnicznego. W2007 r. kups opracowaa plan strategiczny (rozwoju rynku sokowniczego wPolsce) na lata 2007-2013, zktrego wynika, e jednym zpriorytetw dziaalnoci kups powinno by skupienie si na wykorzystaniu moliwoci pyncych zdonansowania unijnego oraz stworzenie dodatkowych rde dochodw. Wzarzdzaniu strategicznym przedsibiorstw coraz czciej wprowadza si etap prognozowania. Do realizacji tych celw mog mie zastosowanie badania typu foresight jako narzdzia planowania strategicznego opartego na wsppracy interesariuszy, ktre jest coraz czciej stosowane worganizacjach wcelu pozycjonowania si w(znatury niepewnej) przyszoci (icsu 2009). Wplanowaniu strategicznym przedsibiorstwa wykorzystujc badania foresightowe mona midzy innymi zbada wzajemne wspzalenoci pomidzy czynnikami wewntrznymi izewntrznymi rmy wperspektywie czasowej. Wyniki bada foresightowych mog by pomocne przy dokonywaniu wrmie inwestycji iwdroe zaplanowanych innowacji technologicznych, organizacyjnych, marketingowych czy produktowych (Borodako 2012). Foresight strategiczny opiera si na innowacyjnym myleniu, strategicznej kreatywnoci, aformuowanie dugotrwaej strategii obejmuje analiz sygnaw pyncych zotoczenia biznesowego iprb okrelenia przypuszczalnych kierunkw jego ewolucji, co moe wspomc podejmowanie strategicznych decyzji wprzedsibiorstwie (Vecchiato iRoveda, 2010; Kachaner iDeimler, 2008). Nowym trendem wprodukcji sokw owocowych jest produkcja sokw naturalnie mtnych toczonych bezporednio zowocw (nfc - not from concentrate). Soki te produkowane s bez obrbki enzymatycznej, klarowania iltracji, dziki czemu zawieraj wicej bioaktywnych skadnikw wporwnaniu zsokami klarownymi. Tak wic zpunktu
202
Inga Klimczak
ywieniowego jako sokw naturalnie mtnych jest wysza ni sokw klarownych. Produkcja toczonych sokw mtnych (nfc) zlokalizowana jest wmaych irednich rmach, czsto ocharakterze rodzinnym. Konkurencja wtej kategorii sokw jest niewielka. Szacowana wielko udziau wartociowego wszystkich sokw bezporednich (nfc) wrynku nie przekracza 2%. Jednak jest to kategoria szybko rosnca ijej udzia wpolskim rynku moe wnajbliszych latach zwikszy si nawet do kilkunastu procent. Celem projektu bya diagnoza pozycji strategicznej maej rmy na rynku mtnych sokw toczonych przy wykorzystaniu analizy prognoz typu foresight. Analizowano stan obecny potencjau rozwojowego rmy ijej otoczenia rynkowego oraz prognozowano zjawiska mogce mie wpyw na jej rozwj. Wbadaniach zastosowano analiz swot, ktra staa si podstaw do zidentykowania isformuowania gwnych problemw izagadnie strategicznych. Przeprowadzono analiz stanu obecnego iwperspektywie 2020 r. Wcelu oceny jakoci produktw przeprowadzono badania sensoryczne mtnych sokw jabkowych.
STUDIA LITERATUROWE
Walka orynek zmusza kade przedsibiorstwo do poszukiwania takich dziaa, ktre zwikszaj prawdopodobiestwo sukcesu czy utrzymania na rynku pozycji wczeniej osignitej, aby zapewni realizacj przyjtych celw strategicznych. Strategie s elementem procesu planowania wprzedsibiorstwie inadaj oglny kierunek jego rozwojowi. Wartoci nadrzdn zarzdzania strategicznego jest rozbudowa dugotrwaych moliwoci sukcesu poprzez stymulacje przewagi strategicznej oraz przewagi konkurencyjnej. Jedn zmetod wykorzystywan wprocedurach okrelania pozycji strategicznej, azarazem formuowania strategii przedsibiorstwa jest analiza swot (Urbanowska-Sojkin, Banaszyk, Witczak 2007). Metoda swot (akronim angielskich sw Strenghts mocne strony przedsibiorstwa, Weaknesses sabe strony przedsibiorstwa, Oportunities szanse wotoczeniu, Threats zagroenia wotoczeniu) wywodzi si zkoncepcji si K. Lewina, opracowanej wlatach 50. xx w. Swoim
203
zakresem obejmuje ocen pozycji przedsibiorstwa (jego mocnych isabych stron) na tle szans izagroe ze strony otoczenia. Istot swot jest identykacja kluczowych czynnikw (zewntrznych iwewntrznych), ustalenie siy izakresu wpywu na rozwj rmy, atake moliwoci rmy wkierunku osabiania lub wzmacniania siy ich oddziaywania. Kojarzenie mocnych isabych stron rmy zszansami izagroeniami otoczenia pozwala na sformuowanie szczegowych celw izada przedsibiorstwa (Janasz, Janasz, Kozio, Szopik 2008, Krupski 2007). Ogromna konkurencja na rynku sokw zmusza przemys sokowniczy do szczeglnej dbaoci nie tylko oszeroki asortyment, ale iwysok jako tych produktw. Wliteraturze mona znale wiele denicji jakoci. Jako produktw spoywczych zostaa zdeniowana przez Szczuckiego jako stopie zdrowotnoci, atrakcyjnoci sensorycznej idyspozycyjnoci wszerokim konsumenckim ispoecznym zakresie znaczeniowym, istotny tylko wgranicach wyznaczonych przewidzianymi dla tych produktw surowcami, technologi icen (Szczucki 1970). Koncepcja ta zostaa przez Luninga iwspautorw (2005) rozszerzona ozewntrzne cechy produktu, zwizane zparametrami produkcji, oddziaywaniem rodowiska oraz wpywem marketingu. Zpunktu widzenia kontroli izapewnienia jakoci produktw ywnociowych zaproponowana przez tych autorw idea zewntrznych iwewntrznych cech jakociowych produktu, charakteryzujca jako ywnoci wujciu technologicznomenederskim, wydaje si najbardziej przydatna. Wrd metod analitycznych stosowanych wocenie jakoci ywnoci metody analizy sensorycznej zajmuj wane miejsce. Podczas gdy metody chemiczne, zyczne czy mikrobiologiczne dostarczaj informacji ookrelonych waciwociach samego produktu, metody sensoryczne informuj otym, jak te waciwoci s odbierane przez zmysy czowieka ijakie wraenia wywouj. Percepcj sensoryczn uwaa si za najwaniejszy, obok ceny, czynnik wpywajcy na nasze zachowania odnonie do wyboru ywnoci ijej spoycia, zwszystkimi konsekwencjami dla zdrowia konsumenta ijego satysfakcji psychicznej (Baryko-Pikielna iMatuszewska 2000, Baryko-Pikielna iMatuszewska 2009).
204
Inga Klimczak METODYKA BADA
Metody itechniki gromadzenia danych Badania desk research. Desk research (wtrna analiza danych zastanych) to badania opierajce si na analizie rnorodnych dostpnych materiaw rdowych, ktre zostay wykorzystane wpocztkowej fazie realizacji projektu. Dokumenty wykorzystane wanalizie desk research: dane statystyczne udostpnione przez gus, raporty branowe, artykuy ipublikacje naukowe, publikacje ekspertw, informacje dostpne na stronach www, dokumenty ocharakterze strategicznym na poziomie krajowym, regionalnym ilokalnym. Analiza swot. Metodyk analizy swot zastosowano do analizy stanu obecnego potencjau rozwojowego rmy ijej otoczenia rynkowego oraz prognozowania zjawisk mogcych mie wpyw na jej rozwj. Wtym celu przeprowadzono analiz stanu obecnego iwperspektywie 2020 r. Przeprowadzono take diagnoz pozycji strategicznej rmy. Wbadaniach przyjto nastpujc procedur postpowania (Krupski 2007, Urbanowska Sojkin, Banaszyk, Witczak 2007): 1) na podstawie analizy planw strategicznych dedykowanych brany spoywczej na poziomie krajowym iregionalnym oraz dyskusji zudziaem dyrektora ipracownikw rmy, zidentykowano czynniki kluczowe (mocne (M) isabe (S) strony rmy, szanse (Sz) izagroenia (Z)), ktre mog mie decydujcy wpyw na przyszo rmy (tabela 1-2); 2) ustalono si wpywu poszczeglnych cech poprzez nadanie im wag; 3) przeprowadzono ocen wanoci poszczeglnych cech wodniesieniu do stanu obecnego iwperspektywie 2020 r. przy uyciu skali 7-punktowej (wykres 1); 4) nastpnie spord wszystkich cech wybrano po 6 najwaniejszych - zdaniem pracownikw rmy - ponownie zwerykowano wagi iprzeprowadzono analiz interakcji pomidzy czynnikami analizy swot (kojarzenie mocnych isabych stron rmy zszansami izagroeniami otoczenia) wcelu wygenerowania szczegowych celw izada organizacji (tabela 3). Do analizy wczono nastpujce cechy: M_1-M_6 (mocne strony); S_1-S_5, S_8 (sabe strony); Sz_1-Sz_5, Sz_7(szanse); Z_1-Z_4, Z_6-Z_7 (zagroenia);
205
5) wybr wariantu planu strategicznego; 6) wyznaczenie celw izada strategicznych dla rmy. Analiza sensoryczna soku jabkowego. Oceny wykona zesp 7-osobowy wyoniony spord pracownikw Katedry Towaroznawstwa ywnoci Uniwersytetu Ekonomicznego wPoznaniu na podstawie wynikw testw, okrelonych wnormie pn-iso 3972:1998 ipn-iso 5496:1997. Ocen barwy, mtnoci, zapachu (naturalny isztuczny) ismaku (sodki, kwany, naturalny isztuczny) badanych sokw jabkowych przeprowadzono przy zastosowaniu 5-stopniowej skali intensywnoci, opracowanej przez zesp oceniajcy. Obok wyrnikw jakociowych przedmiotem oceny bya take jako oglna prbek sokw.
CHARAKTERYSTYKA PRZEDMIOTU BADA (WZAKRESIE USTALONYM ZFIRM)
Firma - Tocznia Sokw, dla ktrej przeprowadzono badania omwione wniniejszym artykule, jest rm rodzinn, dziaajc na rynku od 2001 r. Podstawowym surowcem wprodukcji jest jabko, ktre poza sokiem 100% jest sprzedawane zdodatkami sokw: aroniowego, zczarnej porzeczki, urawiny, mity, przypraw korzennych, owocu czarnego bzu. Tocznia posiada certyfikat Ekogwarancji, ktry pozwala produkowa soki ekologiczne. Jest take zaangaowana wdziaalno Polskiej Izby Produktu Regionalnego iLokalnego. Firma jest wstanie wyprodukowa maksymalnie ok. 10 000 butelek 0,25 l wcyklu dwudniowym. Moliwoci przerobowe to ok. 5000 kg surowca.
WYNIKI BADA
Analiza SWOT Wtabeli 1-2 zestawiono zidentykowane mocne isabe strony Toczni oraz szanse izagroenia otoczenia. Na wykresie 1 przedstawiono ocen wanoci mocnych isabych stron rmy oraz szans izagroe wsytuacji obecnej iwperspektywie 2020 r.
206
Inga Klimczak Tabela 1. Mocne isabe strony rmy

Czynniki wewntrzne Mocne strony M_1 Wysoka jako oferowanych produktw (Posiadanie certykatw jakoci). Due moliwoci produkcji wykorzystywane wniepenym wymiarze. Receptura produktw woparciu otradycyjn technologi wytwarzania. Dobra lokalizacja zakadu blisko rynku zbytu isurowca. Silne powizania zdostawcami. Wysokie kwalikacje idowiadczenie zawodowe pracownikw. Silna lojalno pracownikw wobec pracodawcy. atwo wrozwizywaniu problemw ipodejmowaniu decyzji ze wzgldu na rodzinny charakter rmy. S_1 Sabe strony Maa skala produkcji.
M_2
S_2
Wysoka cena sokw.
M_3
S_3
Mniejsza gboko asortymentu ni uinnych producentw. Wysokie koszty jednostkowe zwizane zwytworzeniem sokw. Sabo rozwinity marketing (dziaania promocyjne, reklama). May udzia rmy wrynku krajowym. Brak ekspansji na rynkach zagranicznych (brak eksportu).
M_4 M_5
S_4 S_5
M_6
S_6
M_7
S_7
M_8
S_8
Brak dziau bada irozwoju.
rdo: badania wasne.
Mocne strony Toczni Do grupy czynnikw, ktrym pracownicy przypisali istotne znaczenie dzi iwperspektywie 2020 r. zaliczono (tabela 1, wykres 1): wysok jako oferowanych produktw (posiadanie certykatw jakoci) (M_1),
Rozwj maych rm z brany sokowniczej Tabela 2. Szanse izagroenia

Czynniki zewntrzne Szanse Rosnca wiadomo konsumentw wodniesieniu do wartoci odywczej ywnoci, skadnikw prozdrowotnych wcodziennej diecie Spoeczne kampanie informacyjne (np. 5 porcji warzyw, owocw lub soku iedukacja spoeczestwa wzakresie waciwoci prozdrowotnych mtnych sokw bezporednich (NFC). Moda inostalgia za tradycyjnie wytwarzanymi produktami. Maa konkurencja na rynku mtnych sokw toczonych metod tradycyjn. Dynamiczny rozwj sklepw ztzw. zdrow ywnoci. Zagroenia Moliwo pojawienia si nowych konkurentw na rynku mtnych sokw toczonych.
207
Sz_1
Z_1
Sz_2
Z_2
Moliwo napywu produktw substytucyjnych zkrajw UE.
Sz_3
Z_3
Wysokie bariery wejcia do sieci handlowych. Koncentracja dostawcw producentw jabek, zwikszenie siy przetargowej icen surowca. Ograniczenia klimatyczne dla produkcji wysokiej jakoci owocw, majce wpyw na jako wytwarzanych sokw. Wzrost kosztw jednostkowych zwizanych zwytworzeniem sokw. Spadek siy nabywczej czci spoeczestwa wzwizku zkryzysem. Zmiana potrzeb igustw konsumentw.
Sz_4
Z_4
Sz_5
Z_5
Sz_6
Polityka pastwa sprzyjajca wymianie midzynarodowej. Moliwoci otrzymania dotacji zbudetu UE. Moliwoci nawizania wsppracy zinstytucjami badawczo-rozwojowymi.
Z_6
Sz_7
Z_7
Sz_8
Z_8
rdo: badania wasne.
208
Inga Klimczak
receptur produktw woparciu otradycyjn technologi wytwarzania (M_3), silne powizania zdostawcami (M_5) i wysokie kwalikacje idowiadczenie zawodowe pracownikw (M_6). Dodatkowo wprzypadku dwch czynnikw: M_1 iM_6 ich znaczenie wprzyszoci zostao wyej ocenione wstosunku do obecnego okresu. Sabe strony Toczni Porwnanie wynikw dotyczcych oceny znaczenia czynnikw w2012 r. iwperspektywie 2020 r. wskazuje, e znaczenie wszystkich czynnikw bdzie ulegao zwikszeniu (zwyjtkiem S_4: wysokie koszty jednostkowe zwizane zwytworzeniem sokw). Pracownicy rmy uznali czynnik S_5: sabo rozwinity marketing (dziaania promocyjne, reklama) za jeden znajwaniejszych dzi iwperspektywie 2020 r. (tabela 1, wykres 1). Szanse Wobrbie tych czynnikw znaczenie trzech (Sz_1, Sz_4 iSz_5) oceniono najwyej (tabela 2, wykres 1). Porwnanie wynikw dotyczcych oceny znaczenia m.in. tych szans w2012 r. iperspektywie 2020 r. wskazuje, e znaczenie to bdzie ulegao zmianie wkierunku zmniejszenia znaczenia czynnika Sz_4 (maa konkurencja na rynku mtnych sokw toczonych metod tradycyjn) izwikszenia wprzypadku czynnika Sz_5 (dynamiczny rozwj sklepw ztzw. zdrow ywnoci). Najmniej wanym czynnikiem zpunktu widzenia pracownikw Toczni okaza si czynnik: polityka pastwa sprzyjajca wymianie midzynarodowej (Sz_6), jednake wprzyszoci jego znaczenie moe wzrosn. Zagroenia Porwnanie wynikw dotyczcych oceny znaczenia zagroe w2012 r. iwperspektywie 2025 r. wskazuje, e znaczenie to bdzie ulegao zmianie wkierunku zwikszenia znaczenia wprzypadku trzech czynnikw (tabela 2, wykres 1):
209
moliwoci pojawienia si nowych konkurentw na rynku mtnych sokw toczonych (Z_1), moliwoci napywu produktw substytucyjnych zkrajw ue (Z_2), wysokich barier wejcia do sieci handlowych (Z_3). Znaczenie pozostaych zagroe wprzyszoci pozostanie na podobnym poziomie jak wchwili obecnej.
Wykres 1. Ocena wanoci mocnych isabych stron rmy oraz szans izagroe wsytuacji obecnej iwperspektywie 2020 r.
2012
1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 M_1 M_2 M_3 M_4 M_5 M_6 M_7 M_8 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 M_1 M_2 M_3 M_4 M_5 M_6 M_7 M_8
2012
2012
1,5 1,2 0,9 0,6 0,3 0,0 1,5 1,2 0,9 0,6 0,3 0,0
2012
Sz_1 Sz_2 Sz_3 Sz_4 Sz_5 Sz_6 Sz_7 Sz_8
Z_1
Z_2 Z_3 Z_4 Z_5 Z_6 Z_7 Z_8
M_1-M_8, S_1-S_8, SZ_1-Sz_8, Z_1-Z_8 jak wtabeli 1 i2 rdo: badania wasne.
210
Inga Klimczak Tabela 3. Interakcje pomidzy czynnikami analizy SWOT

Czynniki Szanse Zagroenia Mocne strony suma iloczynw (8,15); liczba interakcji (46) suma iloczynw (4,65); liczba interakcji (27) Sabe strony suma iloczynw (8,8); liczba interakcji (58) suma iloczynw (6,25); liczba interakcji (42)
rdo: badania wasne.
Analiza sensoryczna sokw jabkowych Analiza sensoryczna sokw obejmowaa: ocen wyrnikw jakociowych soku oraz ogln ocen jakoci. Badane mtne soki jabkowe charakteryzoway si oglnie bardzo dobr jakoci sensoryczn (nota 4,6), smak izapach by zharmonizowany itypowy dla tego typu sokw. Wsokach nie wyczuwano obcych posmakw izapachw, ich barwa imtno nie budziy take adnych zastrzee (wykres 2).
Wykres 2. Ocena sensoryczna mtnych sokw jabkowych
5
barwa
metno
zapach naturalny
zapach sztuczny
smak sodki
smak kwany
smak naturalny
smak sztuczny
ocena oglna
rdo: badania wasne.
ZAKOCZENIE
Przeprowadzona diagnoza pozycji strategicznej Toczni, woparciu owyniki analizy swot, jednoznacznie wskazuje, i badane przedsi-
211
biorstwo ma siln pozycj konkurencyjn wsektorze sokw inapojw, wynikajc zrealizacji strategii poszukiwania niszy rynkowej ikoncentracji na pozyskanym segmencie klientw (tabela 3). Sektor sokw, nektarw inapojw wPolsce od lat jest silnie skoncentrowany iwysoce konkurencyjny. Dominuj wnim trzej gracze: Agros Nova, Maspex iHortex, posiadajcy zrnicowane portfele produktw imarek, zarwno pod ktem kategorii produktw, smakw, jak te pozycjonowania cenowego. Tocznia ze wzgldu na ograniczone zasoby (gwnie technologiczne, brak dziau bada irozwoju, ma skal produkcji), sabo rozwinit dystrybucj iograniczone zdolnoci promocyjne nie ma moliwoci bezporedniego konkurowania zpodmiotami odominujcej pozycji na rynku sokw, napojw inektarw. Firma wybraa opcj strategiczn, tzw. poszukiwanie niszy rynkowej iskoncentrowaa si na produkcji wysokiej jakoci sokw nieklarowanych (mtnych), wytwarzanych zgodnie ztradycyjn receptur, woparciu onajwyszej jakoci surowce. Przeprowadzone wramach projektu badania sensoryczne sokw potwierdziy ich wysok jako sensoryczn (wykres 2). Portfel produktw Toczni wpisuje si znakomicie waktualne trendy makrootoczenia dotyczce konsumpcji produktw ywnociowych powrt do tradycji, mod na zdrow ywno bez dodatkw ikonserwantw, etnocentryzm polskich konsumentw wzakresie ywnoci. Ograniczone moliwoci dystrybucyjne (gwnie wysokie bariery wejcia do sieci handlowych) sprawiaj, i Tocznia dystrybuuje swoje produkty gwnie wsklepach tradycyjnych, ze zdrow ywnoci. Zdrugiej strony naley zauway, i ten segment punktw sprzeday (sklepy ze zdrow ywnoci) dynamicznie si rozwija, co stwarza moliwoci zwikszenia wolumenu sprzeday. Strategia niszy rynkowej Toczni ikoncentracja na segmencie klientw preferujcych zdrow ywno, oczekujcych produktw drogich, ale oszczeglnych waciwociach (wysoka jako surowcw, brak konserwantw) wymaga cigej diagnozy makrootoczenia, wszczeglnoci monitoringu zagroe wzakresie trendw spoeczno-kulturowych idemogracznych. Ponadto jak wskazuj wyniki analiz innych sektorw na rynku ywnoci interesujca nisza, oduym potencjale rozwoju moe stanowi cel strategiczny dla innych podmiotw, osilnej pozycji konkurencyjnej, mimo i do tej pory nie oferoway
212
Inga Klimczak
takich wyspecjalizowanych produktw. Wobec powyszego Tocznia wperspektywie nadchodzcych kilku lat powinna by przygotowana na dziaania ofensywne wcelu utrzymania zdobytej pozycji, jak rwnie wcelu zdobycia innych segmentw rynku napojw, sokw inektarw. Badany podmiot powinien zwikszy moce produkcyjne inawiza wspprac zsilnymi podmiotami handlowymi (sieci handlowe), podj dziaania wcelu dywersykacji produkcji (nowe smaki, nowe receptury, zrnicowane opakowania) tak, aby zwikszy swoje moliwoci konkurowania. Ponadto naleaoby zintensykowa dziaania promocyjne zarwno ocharakterze budujcym tosamo marki, jak te informujcym aktualnych ipotencjalnych konsumentw oszczeglnych walorach oferowanych produktw.
LITERATURA
Baryko-Pikielna N., Matuszewska I. (2000), Sensory analysis in food research, quality assurance and product development, Acta Alimentaria Vol. 29 (3), s. 255-271. Baryko-Pikielna N., Matuszewska I. (2009), Sensoryczne badania ywnoci. Podstawy metody -zastosowania, Wydawnictwo Naukowe ptt. Borodako K., Foresight wzarzdzaniu strategicznym, Wydawnictwo C.H. Beck, 2009. Drod J., Urban R. (2012), Problemy sektora spoywczego wPolsce, Przemys Spoywczy, 66, 8-9, s. 24-28. Dziennik Urzdowy Ministra Rolnictwa iRozwoju Wsi Nr 37, zdn. 15.12.2009r., poz. 87, Strategia krajowa dla zrwnowaonych programw operacyjnych organizacji producentw owocw iwarzyw wPolsce na lata 2010-2013. icsu (2009) Foresight Analysis - Acomponent of icsu strategic planning for 201217 and beyond, Process Paper, International Council of Scientic Unions, 1-14. Janasz K., Janasz W., Kozio K., Szopik K. (2008), Zarzdzanie strategiczne. Koncepcje, metody, strategie, Centrum Doradztwa iInformacji Din sp.zo.o., Warszawa. Kachaner N., Deimler M. S. (2008), How leading companies are stretching their strategy, Strategy and Leadership 36, 4, s. 40-43. Krupski R. (2007), Metody planowania strategicznego, [w:] R. Krupski (red.). Zarzdzanie strategiczne. Koncepcje - metody, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocawiu, Wrocaw. Luning P.A., Marceis W.J., Jongen W.M. (2005), Zarzdzanie jakoci ywnoci, ujcie technologiczno-menederskie, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa. Market Report. aijn. European Fruit Juice Association. Liqiud fruit. 2012.

Mroziak P. (2011), Rynek sokw inektarw: ostre wyciskanie, h p://www.portalspozywczy.pl/zboza-oleiste/artykuly/rynek-sokow-nektarow-i-napojow-ostre-wyciskanie,58068.html Oszmiaski J. (2009), Nowe trendy wprodukcji sokw inektarw, Przemys Fermentacyjny iOwocowo-Warzywny 4. Plan Strategiczny Stowarzyszenia Krajowa Unia Producentw Sokw na lata 2007 2013, (2007), Warszawa. Polska Norma pn-iso 3972:1998. Analiza sensoryczna. Metodologia. Metoda sprawdzania wraliwoci smakowej. Polska Norma pn-iso 5496:1997. Analiza sensoryczna. Metodologia. Wprowadzenie iszkolenie oceniajcych w wykrywaniu irozpoznawaniu zapachw. Rynek Rolny. Analizy, tendencje, oceny. Instytut Ekonomiki Rolnictwa iGospodarki ywnociowej. Pastwowy Instytut Badawczy, padziernik 2012. Sojkin, B., Maecka, M., Olejniczak, T., Bakalarska M. (2009), Konsument wobec innowacji produktowych na rynku ywnoci, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego wPoznaniu, Pozna. Szczucki C. (1970), Zakresy znaczeniowe podstawowych poj wkontroli jakoci produktw misnych, Gospodarka Misna 1, 2. Urbanowska-Sojkin E., Banaszyk P., Witczak H. (2007), Zarzdzanie strategiczne przedsibiorstwem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Vecchiato, R., Roveda C. (2010), Foresight in corporate organizations, Technology Analysis and Strategic Management 22, 1, s. 99-112.
213
L I D I A L U D W I C Z A K-N I E W I A D O M S K A
Wydzia Technologii Drewna Uniwersytet Przyrodniczy wPoznaniu l.niewiadomska@up.poznan.pl
Moliwoci aplikacji metody cyfrowej analizy obrazu do bada wytrzymaociowych wwybranym sektorze brany meblarskiej
Identykacja kluczowych czynnikw i tendencji rozwojowych analizowanego przedsibiorstwa w aspekcie bada foresightowych
sowa kluczowe: cyfrowa analiza obrazu, brana meblarska, akcesoria meblowe, badania ankietowe, foresigth streszczenie: Celem projektu byo spojrzenie na przyszo wybranego sektora przemysu przez pryzmat indywidualnego podmiotu gospodarczego zpunktu widzenia zarwno nauki jak itechnologii oraz rynku ikonsumenta zuwzgldnieniem uwarunkowa spoeczno-ekonomicznych. Przedmiotem przeprowadzonych bada bya analiza strategii funkcjonowania wybranego przedsibiorstwa brany meblarskiej zregionu Wielkopolski oraz perspektyw jego dalszego rozwoju na podstawie dostpnych danych statystycznych oraz raportw foresight. Ponadto, dokonano przegldu aktualnie stosowanych materiaw oraz metod badania jakoci akcesoriw meblowych waspekcie okrelenia moliwoci zastosowania wprzyszoci do tego celu metody cyfrowej analizy obrazu. Wbadaniach podjto prb identykacji kluczowych czynnikw itendencji rozwoju przedsibiorstwa na podstawie elementw foresightu brany meblarskiej. Przeprowadzono badania ankietowe uwzgldniajce oczekiwania ipreferencje klienta indywidualnego oraz grupowego. Opracowano zarys wizji rozwoju przedsibiorstwa na podstawie zidentykowanych szans izagroe oraz mocnych isabych stron.
216
Lidia Ludwiczak-Niewiadomska
The possibility of application of the digital image analysis method in strength tests in the selected sector of furniture industry
Identication of the key factors and development trends in the analysed enterprise in the context of foresight research
keywords: digital image analysis, furniture industry, furniture accessories, survey, foresight abstract: e aim of the project was to look at the future of the chosen industry concerning individual enterprise and from the perspective both science and technology, as well as market and consumer, taking into account the socio-economic conditions. e object of the research was to analyse the business strategy of the selected company from the furniture industry in Wielkopolska and its development prospects on the basis of available statistics and foresight reports. In addition, the author reviewed currently used materials and methods of testing the quality of furniture accessories in terms of determining the possibility of future use of the digital image analysis for this purpose. e study a empts to identify the key factors and trends of the enterprises development, based on the elements of the furniture industry foresight. Surveys were carried out taking into account the needs and preferences of the individual and group clients. e author outlined the enterprises development vision, based on identied opportunities, threats, strengths and weaknesses.
WPROWADZENIE
Producenci, wychodzc naprzeciw coraz wyszym icigle zmieniajcym si oczekiwaniom konsumentw oraz stale rosncej konkurencji, zmuszeni s do podejmowania kompleksowych dziaa zwizanych zszeroko rozumianym marketingiem, cig kontrol jakoci oferowanych usug iwyrobw oraz bada wzakresie innowacyjnoci produktw iprocesw technologicznych. Wsektorze drzewno-meblarskim dua konkurencja markowych rm, gwnie zkapitaem zagranicznym, wymusza na krajowych producentach cige zwikszanie efektywnoci produkcyjnej oraz dostosowywanie si do zmieniajcych si wymaga rynku wzakresie wzornictwa, ergonomii ibezpieczestwa, przy jednoczesnym obnieniu kosztw wytwarzania. Wprowadzanie nowych technologii umoliwia
Metoda cyfrowej analizy obrazu w badaniach wytrzymaociowych
217
wzrost wydajnoci oraz zmniejszenie zuycia materiaw ienergii (spadek kosztw produkcji). Usprawnienie procesw produkcyjnych przynosi rwnie popraw jakoci ibezpieczestwa pracy, ale przede wszystkim ma na celu wytwarzanie konkurencyjnych wyrobw onowych ilepszych waciwociach. Obecnie najwiksze przedsibiorstwa inwestuj coraz czciej wwewntrzne komrki badawczo-rozwojowe. Niestety wielu producentw ze wzgldw nansowych nie posiada wasnych laboratoriw wytrzymaociowych, czy nawet sekcji konstrukcyjno-projektowych prowadzcych badania nad przygotowaniem iwdraaniem nowych produktw. Wzwizku zpowyszym rmy te coraz czciej zauwaaj potrzeb podejmowania dziaa badawczych wkooperacji zjednostkami naukowymi. Branowe przedsibiorstwa zgaszaj zapotrzebowanie na nowe technologie imateriay unowoczeniajce iusprawniajce dotychczasowe procesy produkcyjne. WPolsce dotychczasowa wsppraca pomidzy orodkami nauki aszeroko rozumianym biznesem wprzemyle drzewnym ma najczciej krtkotrway charakter usug badawczych (np. wdroenia nowych produktw itechnologii) oraz usug standaryzowanych (atesty, certykaty, itp.). Zdecydowanie rzadziej ma miejsce prowadzenie wsplnych bada oraz staa wymiana wzajemnych dowiadcze. Powodem ograniczonej wsppracy wewntrz brany jest najczciej: sprzeczno interesw, brak zaufania do partnerw oraz brak odpowiednich partnerw. Obszary, wjakich badane podmioty widz moliwo wsppracy, to przede wszystkim: podejmowanie wikszych inwestycji, projektowanie, zaopatrzenie oraz zdobywanie rynku (Kpka 2010). Zraportu dotyczcego sieci gospodarczych wWielkopolsce wynika, e przedsibiorstwa ztego regionu charakteryzuj si niskim wskanikiem skonnoci do wspdziaania zpodmiotami naukowo-badawczymi, atake odpornoci na inspiracj ze strony innych przedsibiorstw (Wyrwicka 2011). Regionalni producenci wramach wsppracy zsektorem B+R wgwnej mierze zlecaj badania iekspertyzy laboratoryjne oraz uczestnicz we wsplnych szkoleniach ikonferencjach. Ponadto naley stwierdzi, e dziaalno innowacyjna przedsibiorstw sektora meblarskiego wzakresie generowania iwdraania nowej wiedzy jest cigle niezwykle niska. Uczestnicy bada wrd przyczyn takiego stanu wymieniali najczciej: wysokie koszty
218
prowadzenia bada, brak rodkw na dziaania wtym obszarze oraz dugotrwae procedury. Niewielka cz badanych podmiotw jako powd braku wsppracy zjednostkami B+R podawaa rwnie niedopasowanie ich oferty iprolu do potrzeb brany. Wzwizku zpowyszym gwnym celem niniejszego projektu byo nawizanie irozwj trwaej oraz efektywnej wsppracy pomidzy przedstawicielami nauki ibiznesu. Wramach zrealizowanego projektu dokonano analizy dotychczasowych metod badania jakoci oku, przeznaczonych do brany meblarskiej, wybranego producenta waspekcie okrelenia moliwoci zastosowania wprzyszoci do tego celu metody cyfrowej analizy obrazu. Wprzeprowadzonych badaniach podjto rwnie prb identykacji kluczowych czynnikw itendencji rozwoju przedsibiorstwa woparciu oraporty foresightu brany meblarskiej.
STUDIA LITERATUROWE ZZAKRESU ANALIZ
Pod wzgldem powierzchni lasw Polska zajmuje wUnii Europejskiej sidme miejsce, awiloci pozyskania drewna pite. Zasoby lene polskich lasw s dwukrotnie wiksze ni przecitnie wEuropie. Na surowcu naturalnym, jakim jest drewno, bazuje brana drzewno-meblarska, ktra ma kluczowe znaczenie dla polskiej gospodarki iwytwarza okoo 3% produkcji globalnej kraju (dane z2007 r.), ponad 8% produkcji sprzedanej przemysu ikoncentruje prawie 12% ogu zatrudnionych wprzemyle (Ministerstwo rodowiska 2008). Brana ta jest silnie powizana zinnymi sektorami gospodarki, takimi jak np. budownictwo. Zbada wynika, e wsektorze budowlanym zuywane jest bezporednio okoo 58% materiaw drzewnych (cznie zmeblami) produkowanych wPolsce. cise powizanie koniunktury przemysu drzewnego zsektorem budownictwa byo silnie zauwaalne zwaszcza wlatach 2008-2009, kiedy to kryzys gospodarczy spowodowa spadek wbudownictwie, ktry szybko przeoy si na kryzys przemysu drzewnego. Sektor drzewny ma istotne znaczenie wwymianie handlowej Polski zzagranic. Materiay iwyroby zdrewna stanowi ponad 10% wartoci caego eksportu, zczego okoo 50% przypada na meble. Przemys meblarski jest bran wiodc wrd bran drzewnych, za-
219
rwno pod wzgldem iloci podmiotw gospodarczych, zatrudnienia, jak iwartoci produkcji. Problemem polskiej brany drzewno-meblarskiej jest jej zbyt due rozdrobnienie, co ma istotne znaczenie dla rozwoju innowacyjnoci wtym sektorze. Wprzemyle meblarskim przewaaj mae zakady stolarskie itapicerskie, zczego ponad 90% rm zatrudnia mniej ni 10 osb (dane z2008 r.), atylko okoo 1% podmiotw mona okreli jako rmy due. Podobna struktura wystpuje rwnie wpozostaych branach drzewnych (Kpka 2010). Sektor oku meblowych jest zaleny inierozerwalnie zwizany zbran meblarsk, ktrej rozwj zdeterminowany jest zjednej strony przez stan ekonomiczny pozostaych bran drzewnych, dostarczajcych materiay drewnopochodne do produkcji mebli, azdrugiej strony przez poziom rozwoju caej gospodarki, wpywajcy na rozwj budownictwa iwzrost zamonoci caego spoeczestwa. Ze wzgldu na wyej wykazane powizanie, sytuacja ekonomiczna producentw akcesoriw meblowych wduym stopniu zaley od kondycji przemysu meblarskiego. Oba sektory powinny wzajemnie wsppracowa iwspiera swoje dziaania wzakresie utrzymania ipozyskania nowych klientw. Organizacje s zalene od swoich klientw idlatego zaleca si, aby rozumiay obecne iprzysze potrzeby klienta, aby speniay wymagania klienta oraz podejmoway starania, aby wykracza ponad jego oczekiwania (Norma iso 9001). Wlatach 2009-2011 zrealizowano projekt pt.: Foresight wdrzewnictwie scenariusze rozwoju bada naukowych wPolsce do 2020 roku, wramach ktrego opracowane zostay moliwe cieki rozwoju bada wbrany drzewnej. Na rysunku 1 przedstawiono podzia sfery badawczej iprodukcyjnej wdrzewnictwie. Zredagowane scenariusze wykazay, e zczynnikw wpywajcych na prowadzenie bada naukowych wdziedzinie drzewnictwa oraz determinujcych ich wdroenie do praktyki gospodarczej, najwaniejsze wprzyszoci bd: potencja ikompetencje kadr, moliwoci techniczne oraz koszty realizacji iwdraania bada. Szczegowe scenariusze iwnioski wynikajce ze zrealizowanego projektu dostpne s wlicznych publikacjach wydanych przez Instytut Technologii Drewna wPoznaniu (np. Ratajczak 2009, 2010, 2011). Ocenia si, e wprzyszoci szczegln rol wpracach badawczych zzakresu drzewnictwa odgrywa bd: automatyka, informatyka ieko-
220
logia. Wzwizku zpowyszym wnajbliszych latach wprzemyle drzewno-meblarskim istotne bd inwestycje wspierajce dalszy rozwj technologiczny oraz komputeryzacja wszystkich etapw wytwarzania (poczwszy od projektu do kontroli jakoci gotowych wyrobw). Aby sprosta coraz wikszym wymaganiom klientw, przedsibiorstwa rozwijaj odziay techniczne, laboratoria kontroli jakoci, wdraaj nowoczesne technologie. Liczne placwki badawcze opracowuj iwprowadzaj na rynek nowe wyroby, modernizuj parki maszynowe iwdraaj nowe technologie produkcji. Producenci zmuszeni s do poszukiwania istosowania najnowszych, precyzyjnych metod kontroli ipomiaru jakoci. Metoda cyfrowej analizy obrazu jest nowoczesn metod fotogrametryczn, ktra na tle dzisiejszych wymogw istandardw funkcjonowania przedsibiorstw produkcyjnych wydaje si elementem niezbdnym iniezwykle przydatnym wprzyszoci. Metody fotogrametryczne znajduj coraz szersze zastosowanie wrnych dziedzinach nauki, tj.: budownictwie, geodezji, grnictwie czy medycynie. WPolsce przewaaj zastosowania inynieryjno-budowlane dla tego typu pomiarw, natomiast wkrajach wysoko rozwinitych dominuj zastosowania przemysowe. Obecnie wwielu gaziach przemysu fotogrametria stanowi wane narzdzie kontroli jakoci iwymiarw elementw przygotowanych do montau oraz pomiaru ksztatu iodksztace gotowych wyrobw. Cyfrowe metody stosowane wfotogrametrii przemysowej uatwiaj kontrol obiektw znajdujcych si wruchu ipomiary ich deformacji (Mikrut iBernasik 2007). Metody te uatwiaj nadzorowanie procesw produkcyjnych isterowanie nimi (robotyka), astosowane urzdzenia umoliwiaj bezkontaktowe inieniszczce pomiary nawet bardzo delikatnych materiaw.
METODYKA BADA
Wtworzeniu dugoterminowych wizji przyszoci analizowanego przedsibiorstwa zwybranego sektora brany meblarskiej posuono si takimi narzdziami, jak: panele problemowe, wywiady eksperckie, burze mzgw oraz metody analizy strategicznej (tj.: swot, pest). Wramach przeprowadzonych analiz zidentykowano szanse izagroenia oraz mocne isabe strony badanej rmy, anastpnie na ich
Metoda cyfrowej analizy obrazu w badaniach wytrzymaociowych Rysunek 1. Schemat podziau sfery badawczej iprzemysowej wdrzewnictwie
DRZEWNICTWO
221
NAUKA
GOSPODARKA
Obszary badawcze: mechaniczny przerb drewna, kompozyty drzewne, celulozownictwo ipapiernictwo ochrona rodowiska ibezpieczestwo, ochrona drewna, bioenergia, ekonomika drzewnictwa
Przemysy: tartaczny, pyt drewnopochodnych, stolarki budowlanej, opakowa, celulozowo-papierniczy iprzetwrstwa papierniczego, meblarski, pozostay
rdo: Ratajczak (2011, s. 19).
podstawie stworzono zarys wizji rozwoju przedsibiorstwa. Wyniki przeprowadzonych bada ianaliz posu badanemu podmiotowi do ustalenia trendw dalszego rozwoju istrategii. Ponadto dokonane zostay analizy preferencji potencjalnych konsumentw producenta oku na bazie wczeniej zrealizowanych bada testowych iankietowych. Testom poddano szuady piciu czoowych producentw oku dobranych pod wzgldem podobnego poziomu cenowego iopodobnych rozwizaniach funkcjonalnych. Na pocztku do zada czonkw zespou naleao dokonanie tylko oceny wizualnej kadej zbadanych szuad, anastpnie zebrano od wszystkich testujcych opinie dotyczce oceny jakoci badanych wyrobw sformuowane tylko na podstawie pierwszego wraenia. Wdalszej kolejnoci bada
222
testowych ocenie podlegay wybrane cechy charakterystyczne szuad takie, jak stabilno, jako domyku, funkcjonalno. Przeprowadzone zostay rwnie badania ankietowe majce na celu ustalenie czynnikw determinujcych wybr okrelonych mebli kuchennych przez klienta. Szczegowe dane dotyczce ankiety przekazano rmie bdcej przedmiotem projektu.
Projekt, wramach ktrego przeprowadzano analiz moliwoci aplikacji metody cyfrowej analizy obrazu do bada wytrzymaociowych, realizowano wprzedsibiorstwie bdcym midzynarodowym dostawc oku meblowych dla brany meblarskiej. Firma posiada liczne lie izakady produkcyjne zlokalizowane na caym wiecie. Produkcja wzakadzie odbywa si zgodnie zeuropejskimi normami ochrony rodowiska, atroska onaturalne rodowisko stanowi podstaw dziaalnoci rmy. Producent od wielu lat inwestuje wnowoczesny park maszynowy, apodejmowane dziaania maj na celu cige udoskonalanie procesw produkcyjnych oraz utrzymanie wysokiej jakoci produktw. Ponadto rma angauje si wbiece opracowywanie nowych wzorw irozwiza technicznych dopasowanych do stale zmieniajcym si potrzeb igustw konsumentw. Polityka jakoci prowadzona przez rm ma zapewni nabywcom satysfakcj zuytkowania jej produktw. Producent uczestniczcy wzrealizowanym projekcie od lat jest liderem wbrany oku meblowych poprzez stawianie duego nacisku na funkcjonalno, wzornictwo, bezpieczestwo itrwao swoich wyrobw. Jako wyprodukowanych akcesoriw meblowych znaczco wpywa na ostateczn warto wyposaonych wnie mebli. Producent rozumie konieczno cigego monitorowania potrzeb rynku iwsppracy zsektorem badawczo-rozwojowym wcelu cigego usprawniania ikontrolowania procesu wytwrczego.
WYNIKI BADA
Analiza wynikw przeprowadzonych bada testowych iankietowych opisanych wrozdziale metodyka wykazaa, jak wanym czynnikiem
223
dla konsumenta przy wyborze mebli jest pierwsza ocena wizualna. Zpiciu badanych producentw oku najwicej pozytywnych opinii we wszystkich badanych kategoriach uzyska produkt, ktry wywar najlepsze pierwsze wraenie na osobach testujcych. Ocena estetyczna wyrobu jest na tyle wana dla uytkownika kocowego, e produkt osabej ocenie wizualnej uzyskiwa rwnie niskie noty za pozostae funkcje techniczne, mimo e paradoksalnie byy one na wysokim poziomie. Zpsychologicznego punktu widzenia nasza pierwotna ocena staje si zazwyczaj bardzo trwaa, poniewa ludzki umys szuka argumentw potwierdzajcych pierwsze wraenie (Goleman iBoyatzis 2009). By moe wprzypadku badanych osb zadziaa wanie ten mechanizm. Trzy gwne czynniki, ktre zdaniem ankietowanych decyduj owyborze ostatecznej oferty, to przede wszystkim estetyka wykonania, jako itrwao produktu, anastpnie cena. Na podstawie przeprowadzonych bada mona stwierdzi, i polski konsument przede wszystkim oczekuje od oku meblowych trwaoci iwysokiej jakoci tak, by zakupiony zestaw mebli suy mu dziesi iwicej lat. Ankiety dowodz, e cena zakupu nie jest ju argumentem najwaniejszym przy wyborze mebli. Polacy s w stanie zapaci wicej za dodatkow funkcj czy podwyszon jako, trwao, jak iciekawe wzornictwo. Rozwojowi wzornictwa mebli nierozerwalnie wsptowarzyszy ewolucja techniczna oku meblowych. Wcigu ostatnich lat standardem wyposaenia mebli kuchennych stay si szuady zpenym wysuwem, prowadnice ze zintegrowanym systemem cichego domknicia, szuady zpodwjn stalow ciank boczn kryjc prowadnic wewntrz oraz stalowe zawiasy meblowe ze zintegrowan funkcj cichego domyku. Przyszo to elektromechaniczne oraz mechaniczne systemy wspomagajce otwieranie szuad idrzwi. Nowoczesne okucia wymagaj nowoczesnych metod pomiaru ich waciwoci. Brana oku meblowych wcelu osignicia niezawodnoci funkcjonowania oku przez cay okres uytkowania mebli musi przeprowadza rnego rodzaju testy laboratoryjne. Wszystkie okucia meblowe poddawane s przede wszystkim badaniom zmczeniowym oraz wytrzymaociowym symulujcymi ich codzienn prac. Oprcz waciwoci mechanicznych sprawdzana jest take trwao iodporno
224
Lidia Ludwiczak-Niewiadomska Rysunek 2. Panele kontrolne zarejestrowane wtrakcie pomiaru odksztace pyt drewnopochodnych ialuminium metod cyfrowej analizy obrazu
rdo: materiay wasne.
koloru wyrobw na wiato, cieralno materiaw powierzchniowych, odporno na wilgotno, zasolenie, chemikalia czy korozj. Ocena oku meblowych pod wzgldem wizualnym, jak iwytrzymaociowym moe by wprzyszoci realizowana przy uyciu narzdzi, jakich dostarcza metoda cyfrowej analizy obrazu, co powinno przyczyni si do znacznego zautomatyzowania iskrcenia czasu kontroli ipomiaru jakoci. Optyczna, cyfrowa analiza odksztace stanowi obecnie dynamicznie rozwijajcy si dzia bada materiaowych istanowi alternatyw dla stosowanych od lat metod opartych na takich urzdzeniach, jak np. ekstensometry. Intensywny postp techniczny iinformatyczny znaczco powinien wpyn na dostpno iobnik cen urzdze umoliwiajcych cyfrowe pomiary optyczne. Obecnie koszty zwizane zzakupem niezbdnego sprztu ioprogramowania stanowi czsto gwn barier stosowania tego typu metod przez producentw brany meblarskiej. Zurzdze do optycznej analizy korzystaj uniwersytety, laboratoria, przemys motoryzacyjny ilotniczy, inynieria ldowa imorska, rmy biomedyczne iwiele innych. WKatedrze Mechaniki iTechniki Cieplnej na Wydziale Technologii Drewna Uniwersytetu Przyrodniczego wPoznaniu pierwsze badania dotyczce pomiaru odksztace sprystych przy uyciu metody cyfrowej analizy obrazu przeprowadzono w2003 r. Nastpnie, wramach stau naukowego, dziki nawizaniu wsppracy zlaboratorium instytutu
225
ivalsa/cnr (Trees and Timber Institute/National Research Council) wSan Michele AllAdige we Woszech), wykonano seri dowiadcze dotyczcych pomiaru odksztace rozciganych prbek dla tworzyw drewnopochodnych (osb) ialuminium (Ludwiczak-Niewiadomska 2007). Na rysunku 2 przedstawiono zdjcia przykadowych bada pomiaru odksztace przy uyciu narzdzi cyfrowej analizy obrazu. Szczegowy opis zastosowanej metody zamieszczono wpracy Ludwiczak- Niewiadomskiej (2008).
ZAKOCZENIE
Zprzeprowadzonych analiz wynika, i kluczowymi czynnikami determinujcymi rozwj przedsibiorstw brany drzewno-meblarskiej s gwnie dziaania zmierzajce do uzyskania wysokiej jakoci innowacyjnych produktw iusug. Jako, obok ceny oferowanych dbr, staje si coraz waniejszym elementem konkurowania na rynku. Konieczne jest zwikszanie innowacyjnoci caej brany poprzez wprowadzanie do produkcji nowoczesnych materiaw imetod produkcji oraz pomiaru ikontroli szeroko rozumianej jakoci. Bodcem kreowania nowych, innowacyjnych produktw irozwiza jest zawsze rynek, acelem wprowadzania innowacji jest potencjalny zysk ekonomiczny. Niezbdna jest zatem bieca komercjalizacja wynikw bada, czego niedostatek cigle obserwujemy wpolskim drzewnictwie, aco moemy uzyska poprzez intensywne nawizywanie izacienianie wsppracy pomidzy przedstawicielami sfery nauki isfery przemysu. Przeprowadzone wostatnich latach analizy rynku drzewnego (Kpka 2010) ipreferencji polskich konsumentw dowodz, e warunkiem odniesienia sukcesu jest coraz czciej nie cena produktw, ale wypracowanie rozpoznawalnej marki utosamianej ztrwaoci iniezawodnoci produktw, fachowym doradztwem oraz unikalnym wzornictwem.
LITERATURA
Goleman D., Boyatzis R., (2009), Inteligencja spoeczna ibiologia przywdztwa, Harvard Biznes Review Polska, 01/9.
226
Kpka B., (2010), Strategia rozwoju brany drzewno-meblarskiej plan dziaania. Eko Marketing. Ludwiczak-Niewiadomska L., (2007), Investigation of the strains and fracture of Oriented Stand Boards using optical measurement methods. Report of the Short Term Scientic Mission cost-stsm-E35-02790. Ludwiczak-Niewiadomska L., (2008), Wyznaczanie elementw macierzy podatnoci pyt OSB wpaskim stanie naprenia metod cyfrowej analizy obrazu, Uniwersytet Przyrodniczy wPoznaniu. Mikrut S., Bernasik J., (2007), Fotogrametria inynieryjna, Akademia Grniczo-Hutnicza im. Stanisawa Staszica, Krakw. Ministerstwo rodowiska, (2008), Raport ostanie gospodarki irynku drzewnego, www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/0593016576430b66de15512d2bdef1.pdf (stan na dzie 15 lipca). Ratajczak E.,(2009), Innowacyjno sektora drzewnego wPolsce, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Pozna. Ratajczak E., (2010), Sfera nauki ibada wdrzewnictwie wPolsce, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Pozna. Ratajczak E., (2011), Foresight wdrzewnictwie Polska 2020, Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Pozna. Wyrwicka M., (2011), Raport kocowy. Do projektu Foresight Sieci gospodarcze Wielkopolski - scenariusze transformacji wiedzy wspierajce innowacyjn gospodark, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna.
ANNA SCHEIBE Wydzia Prawa iAdministracji Uniwersytet im A. Mickiewicza wPoznaniu scheibe@amu.edu.pl
Foresight korporacyjny na przykadzie rmy sektora IT

sowa kluczowe: Foresight korporacyjny, PEST, sektor IT, strategia, analiza SWOT streszczenie: Artyku opisuje sytuacj jednej zrm dziaajcych wsektorze it na tle przemian wotoczeniu. Celem analizy jest opisanie przyszych zmian wotoczeniu rmy. Wopracowaniu przedstawia si wyniki przeprowadzonych bada foresightowych, uwzgldniajcych sektor it oraz analiz czynnikw makrootoczenia pest. Na podstawie uzyskanych rezultatw, uzupenionych odane pozyskane zprzedsibiorstwa, przeprowadza si take analiz swot. Cao informacji pomocna by moe wopracowaniu oglnych zaoe strategicznych dla badanego przedsibiorstwa.
Corporate foresight the example of IT sector company

keywords: corporate foresight, PEST analysis, IT sector, strategy, SWOT analysis abstract: e article presents acase study of one of the it sector companies on the background of environment changes. e aim of the analysis is to describe possible future changes in the macro-environment of the company, using it sector foresight analysis and pest analysis. Obtained results complemented by the companys data analysis and swot analysis can be useful to develop the companys strategy.
228
Anna Scheibe ISTOTA FORESIGHTU KORPORACYJNEGO
Foresightem korporacyjnym nazywa si zachodzcy wprzedsibiorstwie systematyczny, partycypacyjny proces, ktrego celem jest wspieranie decyzji strategicznych poprzez antycypacj, analiz iinterpretacj dugookresowych kierunkw rozwoju otoczenia spoecznego, ekonomicznego itechnologicznego, jak rwnie aktywne ksztatowanie alternatywnych wizji iwyobrae oprzyszoci (Mller 2008, s.25; za: San). Jego celem jest uatwienie kierownictwu podejmowania decyzji ostrategicznym znaczeniu dla przedsibiorstwa. Ma on uatwia okrelenie wizji rmy oraz dugoterminowej strategii rozwoju (Badecka, Skonieczny). Ponadto dostarcza on wiedzy antycypacyjnej, pomaga ustala kierunki dziaa i priorytety, formuowa strategi, oraz stymulowa innowacje (Foresight technologiczny. Podrcznik). Foresight korporacyjny zreguy obejmuje okres 5-15 lat. Motywy jego podejmowania dzielone s na wewntrzne zwizane zrm oraz zewntrzne - zwizane zotoczeniem rmy. Cech bada foresightowych jest wielo metod wnich wykorzystywanych. Ich wybr zaleny jest od rnych czynnikw, jak na przykad dostpnych rodkw nansowych, czasu trwania bada, horyzontu czasowego bada, ich celu, kontekstu ekonomiczno-spoecznego czy zaangaowania iliczebnoci ekspertw iinteresariuszy. Celem niniejszego opracowania jest przeprowadzenie foreseightu korporacyjnego, wmaym przedsibiorstwie sektora it z wykorzystaniem wybranych metod badawczych.
METODYKA BADA
Firma, wktrej prowadzono badania, powstaa na pocztku lat 90. ubiegego stulecia iobecnie zatrudnia 11 osb. Specjalizuje si ona wkompleksowej obsudze przedsibiorstw wsferze it, dystrybucji sprztu it, doradztwie it oraz wdraaniu systemw erp. Sw dziaalno koncentruje gwnie wWielkopolsce. Firma otrzymaa wiele nagrd iwyrnie, atake jest certykowanym partnerem liczcych si marek globalnych. Wrd odbiorcw ceniona jest przede wszystkim za profesjonalizm ijako obsugi. Od kilka lat rma oferuje na rynku wasn mark produktw. Wobec szybkich przemian zachodzcych
Foresight korporacyjny w rmie sektora IT
229
wotoczeniu, charakterystycznych dla sektora it, pojawia si potrzeba podjcia decyzji ostrategicznym znaczeniu dla przedsibiorstwa. Podjto wic prb wykorzystania narzdzi foresightu korporacyjnego (okres 3-5 lat), wcelu uatwienia podejmowania decyzji strategicznych. Zuwagi na rnorodno metod iograniczone moliwoci czasowe zdecydowano si na triangulacj danych, wykorzystujc dane ze rde pierwotnych iwtrnych, zbieranych przez rnych badaczy. Dziaania te miay na celu zwikszenie wiarygodnoci scenariuszy przyszoci oraz uzyskanie bardziej wyczerpujcych wynikw, co miao te pozwoli na formuowanie wnioskw poprawnych pod wzgldem metodycznym ilogicznym. Wpierwszym etapie bada analizie poddano dostpne wyniki bada foresightowych, dla sektora itc. Kolejny etap bada koncentrowa si na analizie literatury przedmiotu oraz publikacji dotyczcych oceny potencjau sektora itc wPolsce. Jego celem jest wyznaczenie oglnych trendw, jakie pojawiaj si wsektorze oraz dokonanie oceny wpywu poszczeglnych czynnikw makrootoczenia na rm. Wostatnim etapie bada przeprowadzono analiz potencjau strategicznego rmy oraz analiz swot, majc na celu uatwienie podejmowania kluczowych decyzji strategicznych. Wprzeprowadzonych badaniach wykorzystano wyniki przeprowadzonych projektw foresightowych, literatur naukow ipras tematyczn, dane statystyczne, informacje rm rynku it (dane sprawozdawcze, strony internetowe), wewntrzne dane rmy oraz wywiady zzarzdem ipracownikami. Wykorzystane metody badawcze to: studia literatury, benchmarking, studia baz danych, analiza swot, analiza pest, wywiady bezporednie, analiza trendw oraz punktowa ocena atrakcyjnoci sektora.
SEKTOR IT WWYNIKACH BADA FORESIGHTOWYCH
Sektor it opisywany jest wwielu publikacjach foresightowych jako ten, ktry wywiera bdzie ogromny wpyw na spoeczestwo wprzyszoci. Jego du rang podkrela si choby wNarodowym Programie Foresight Polska 2020, akcentujc jego wpyw na edukacj (wsferze e-learningu ipersonalizacji), business (e-business; dostp do informacji); media (nowe media zmieniajce ycie kulturalne, spoeczne igospodarcze) iadministracj (e-administracja). Wsparcie technologiczne dla zasobw ludzkich, kapitau spoecznego, kulturowego iedukacji
230
Anna Scheibe
bdzie rozstrzygajce dla optymalizacji rozwoju kraju iprzyniesie jakociow zmian cywilizacyjn. Jednak krytycznym obszarem dla rozwoju spoeczestwa informacyjnego jest nadal rozwj infrastruktury teleinformatycznej (Wyniki Narodowego Programu Foresight 2009). Rozwj informatyki znajduje si te wrd technologii kluczowych dla przemysu, opisanych wwynikach projektu Foresight Technologiczny Przemysu Insight 2030. Zauway mona tu wyrane tendencje do personalizacji oferowanych rozwiza oraz tworzenia systemw zintegrowanych. Wrd gwnych trendw wsektorach it wymienia si wzrost mocy obliczeniowej zgodnie zprawem Moorea, przechodzenie do komputerw kwantowych ioptycznych oraz zwikszanie mobilnoci sprztu. Wsferze oprogramowania zamiany dotycz inynierii wirtualnej, symulacji zachowa grupowych inetworkingu. Due znaczenie przywizuje si do rozwoju sieci sensorycznych iwzrostu moliwoci kompleksowej analizy danych niezbdnych do podejmowania decyzji. Wobszarze ict za priotytetowe kierunki badawczo-rozwojowe uznaje si sieci sensoryczne, medycyn spersonalizowan, oraz bezpieczestwo systemw komputerowych (Foresight technologiczny przemysu, s. 69 94). Zdaniem uczestnikw wiatowego Forum Ekonomicznego wrd dziesiciu technologii, ktre wywiera bd najwikszy wpyw na rozwj ludzkoci wymienia si a trzy zwizane zrodowiskiem it (Pielesiek 2012). Due znaczenie sektora itc oraz jego szybki rozwj wskazuj take wyniki programu Foresight kadr nowoczesnej gospodarki. Zawody zwizane zbran informatyczn wymieniane s jako te, ktrym przypisywa si bdzie wprzyszoci szczeglne znaczenie (Matusiak, Kuciski, Gryzik 2009).
ANALIZA MAKROOTOCZENIA (PEST)
Czynniki polityczne Polska naley do krajw ostabilnej sytuacji politycznej. Czonkostwo worganizacjach midzynarodowych (eu, nato) jest czynnikiem
Zuwagi na ograniczenia objtociowe wpublikacji pominito wiele wskanikw ekonomicznych, ktre posuyy za podstaw oceny .
231
wspomagajcym bezpieczestwo iprzewidywalno sytuacji politycznej. Cho wrd czynnikw utrudniajcych prowadzenie dziaalnoci gospodarczej nadal wymienia si gwnie polityczne, np. regulacje prawne, restrykcyjne prawo pracy, niewydajn biurokracj pastwow, system podatkowy (Schwab 2012), to sytuacja nieustannie zmienia si na korzy przedsibiorcw.
Tabela 1. Wpyw czynnikw politycznych
L.p. Czynnik 1. 2. Krtka charakterystyka Ocena 3 4
System nansowo- Trudny dostp do nansowania maych bankowy irednich rm. Interwencjonizm pastwowy Prawo pracy Malejca ingerencja rzdw wgospodark, postpujce procesy prywatyzacji. Restrykcyjne prawo pracy, moliwe wprowadzenie restrykcji dotyczcych innych form zatrudniania. Regulacje podatkowe wymieniane s wrd gwnych problemw wprowadzeniu dziaalnoci gospodarczej Dobra ocena regulacji prawnych wtym zakresie, atake instytucji zajmujcych si ochron konkurencji ikonsumentw (UOKiK 2009). Polska na 41. miejscu na 182 krajw biorc pod uwag Corruption Perception Index w2011r. (Corruption Perception Index 2012), jednak wgronie 30 pastw regionu Europy Zachodniej irodkowej zajmujemy 28. pozycj (Global Corruption Report 2009). Dane te pokazuj, e cho nie znajdujemy si wwiatowej czowce pod wzgldem poziomu korupcji, to pozostaje jeszcze wiele do zrobienia na tym polu. Czonkostwo wwielu organizacjach midzynarodowych.
3.
4.
Prawo podatkowe
5.
Ochrona konsumenta
6.
Prawo antykorupcyjne
7.
Wsppraca midzynarodowa czna ocena
5 3,57
rdo: opracowanie wasne.
232
Anna Scheibe
Otoczenie ekonomiczne Oglnie sytuacj ekonomiczn wPolsce mona oceni jako dobr. Cho odczuwamy efekty kryzysu wiatowego, to na tle innych pastw Unii Europejskiej sytuacja wPolsce jest relatywnie dobra. Znaczcym atutem jest utrzymujce si od wielu lat wysokie tempo wzrostu gospodarczego (przekraczajce rednie tempo rozwoju krajw Europy rodkowo-Wschodniej) iwysokie miejsce (41) w rankingu konkurencyjnoci wg World Economic Forum (Schwab 2012). Wrd pozytywnych czynnikw wymieni mona duy potencja rozwojowy, wzgldn stabilno ekonomiczn iotwarto gospodarki. Zagroenie mog za stanowi nieprzewidywalne skutki kryzysu wstree euro.
Tabela 2. Wpyw czynnikw ekonomicznych
L.p. Czynnik Krtka charakterystyka Ksztatuje si na poziomie 9,64% (dane IMF), jednak wostatnim czasie jego poziom wzrasta zuwagi na kryzys ekonomiczny. Wskanik aktywnoci zawodowej w2012 r. wynis 56,3% (May rocznik statystyczny 2012). Dochd na mieszkaca wPolsce wynis w2011 r. 13,539.8 dolara (IMF) iwykazuje tendencj wzrostow. Poziom inacji w2011 r. wynosi 4.26% iod paru lat ksztatuje si na wzgldnie ustabilizowanym poziomie. Wymieniane wrankingach konkurencyjnoci jako gwny atut naszego kraju. Wedug prognoz w2012 r. tempo wzrostu gospodarczego ma ksztatowa si na poziomie ok. 2,5%, jednak odczuwalne mog sta si tu skutki kryzysu, ktre spowoduj spowolnienie tempa wzrostu wnajbliszych latach. Pomimo zawirowa, jakie miay miejsce na rynkach wiatowych w2011 r., powiedzie mona, e na przestrzeni kilku ostatnich lat Polska cieszy si wzgldn stabilnoci wtym zakresie. Ocena
1.
Bezrobocie
2.
Poziom dochodw
3. 4.
Inacja Wielko rynku
4 5
5.
Tempo wzrostu gospodarczego
6.
Kursy walut

L.p. Czynnik 7. Koszty pracy czna ocena
233
Krtka charakterystyka Nadal relatywnie niskie, ztendencj wzrostow.
Ocena 4 4,17
Czynniki spoeczne Dla rm dziaajcych wsektorze it wrd czynnikw spoecznych najwiksze znaczenie bdzie niewtpliwie mia wzrost znaczenia istopnia wykorzystania technologii informatycznych wyciu codziennym. Przemiany takie widoczne s ju wodniesieniu do pokolenia Y, czyli osb wwieku 14-34 lat, dla ktrych korzystanie zInternetu stao si nieodcznym elementem dnia codziennego. Rewolucja informacyjna zwiksza si przetargow konsumentw izmienia sposoby funkcjonowania rm. Wefekcie wykorzystanie technologii informatycznych itelekomunikacyjnych wywiera wpyw na wszystkie sfery ycia.
Tabela 3. Wpyw czynnikw spoecznych
L.p. Czynnik 1. Poziom wyksztacenia Krtka charakterystyka 17,5% osb zwyszym wyksztaceniem, wyrana tendencja wzrostowa wcigu ostatnich kilku lat. Relatywnie dua otwarto, jednak problemem wich rozpowszechnianiu mog by mae zasoby nansowe rm ikonsumentw oraz niski poziom przedsibiorczoci wtym zakresie. sme miejsce wEuropie pod ktem liczby uytkownikw Internetu. Polak spdza wInternecie 24,9 godz./mies. przy redniej europejskiej 28,9 (comScore Media Metrix 2011). Pomimo relatywnie niskich wskanikw, wyranie zauwaalny jest wzrost zakresu wykorzystania Internetu. Ocena 5
2.
Otwarto na nowe technologie
3.
Wykorzystanie technologii komputerowych
234
Anna Scheibe
L.p. Czynnik Krtka charakterystyka Problem starzenia si spoeczestwa. Liczba osb wwieku produkcyjnym w2011 r. wynosia 24,739 mln osb, jednak wkolejnych latach ma si ona zmniejszy (GUS 2011). Liczba ludnoci Polski to 38,58 mln (GUS), co plasuje nas wgronie najwikszych krajw UE. Ocena
4.
Struktura wieku
5.
Liczba ludnoci czna ocena
4 3,25
Czynniki technologiczne Wrd czynnikw technicznych najwiksze znaczenie ma szybka cyfryzacja spoeczestwa iprby budowy spoeczestwa informacyjnego. Cho zauway mona wyrany wzrost liczby osb posiadajcych dostp do Internetu, to jednak problemem pozostaje tu dostp do szybkich cz internetowych (Poznaski 2010). Niekorzystnym zjawiskiem s take niskie nakady na badania irozwj.
Tabela 4. Wpyw czynnikw technologicznych
L.p. Czynnik Krtka charakterystyka Polska znajduje si wkocwce krajw Europy pod wzgldem nakadw na badania irozwj (wyniosy ok. 0,65% PKB). Cho nastpuje systematyczny powolny wzrost wzakresie wysokoci nakadw na mieszkaca. Wysoki poziom inwestycji wcyfryzacj. Cho wkraju dziaa wiele dobrych uczelni wyszych, zaledwie 4 zajy miejsce wrankingach wiatowych (QS World University Rankings), problem to take niewielka liczba patentw w2010 r. Polska zajmowaa 31 miejsce na 163 krajw. Ocena
1.
Nakady na badania irozwj
2.
Rozwj spoeczestwa informacyjnego
3.
Zaplecze badawcze

L.p. Czynnik 4. Tempo postpu technicznego czna ocena
235
Krtka charakterystyka Nadrabianie zalegoci wsferze dostpu do nowych technologii
Ocena 3 2,5
ANALIZA OTOCZENIA KONKURENCYJNEGO PRZEDSIBIORSTWA
Metoda punktowej atrakcyjnoci sektora pozwolia oceni sektor it jako atrakcyjny dla przedsibiorcw.
Tabela 5. Ocena punktowa atrakcyjnoci sektora IT (sprzeda sprztu, oprogramowania iusug IT) (Gierszewska, Romanowska 1997)
Kryterium Mare zysku - malejce Stopa wzrostu rynku Udziay liderw wrynku postpujca konsolidacja Pewno zaopatrzenia atwy dostp Ryzyko substytucji - niewielkie Bariery wejcia niskie czna ocena sprzyjajc.
Waga 0,4 0,3 0,15 0,05 0,05 0,05
Ocena* 1,5 2,5 2,5 3 3 1
Warto waona 0,6 0,75 0,375 0,15 0,15 0,05 2,075
*Ocena wskali trzypunktowej, gdzie 0 oznacza sytuacj niekorzystn, 3 maksymalnie
Przeprowadzona ocena atrakcyjnoci pozwolia oceni warunki konkurowania wsektorze. Do gwnych pozytywnych cech zaliczy tu naley:
Przedstawione badania stanowi jedynie fragment szerszej analizy otoczenia konkurencyjnego, jaka zostaa przeprowadzona wramach analizy sytuacji rmy.
236
Anna Scheibe
utrzymujce si wysokie tempo wzrostu - wsferze oprogramowania 11,4%, hardware 5,7% (PMR Publications 2012), wysoki poziom inwestycji wit, istnienie regionw oduym potencjale rozwoju it, popyt restytucyjny, szybkie tempo postpu technicznego, otwierajce moliwoci sprzeday nowych produktw; planowany wysoki poziom inwestycji duych przedsibiorstw wkluczowych branach (energetyka, telekomunikacja, nansowa) (PMR Publications 2012) kryzys ekonomiczny, zmuszajcy rmy do zwikszania efektywnoci Wrd negatywnych zjawisk wymieni naley: nisze tempo wzrostu sprzeday sprztu komputerowego, kryzys gospodarczy, zmuszajcy rmy (szczeglnie mp) do ograniczania wydatkw na it, rosnce nasycenie rynku sprztem komputerowym, wyduenie okresu uytkowania zakupionego sprztu, niskie bariery wejcia imalejce mare, postpujce procesy konsolidacyjne. Oglnie sektor it oceni naley jako atrakcyjny istwarzajcy due moliwoci rozwoju rmom, ktre bd potray wykorzysta pojawiajce si szanse.
ANALIZA SWOT
Zebrane na wczeniejszym etapie bada informacje pozwoliy na przygotowanie analizy swot. Przygotowany zosta on nie tylko na podstawie analizy stanu obecnego, lecz rwnie zuwzgldnieniem moliwych zmian zarwno wotoczeniu, jak isamej organizacji, wperspektywie najbliszych 3-5 lat.
Ze wzgldu na poufno danych udostpnionych przez rm, analiza potencjau strategicznego rmy (wykorzystana do opracowania silnych isabych stron rmy), nie zostanie przedstawiona wniniejszym opracowaniu.
Foresight korporacyjny w rmie sektora IT Tabela 6. Analiza SWOT

Szanse:
1. wysokie tempo wzrostu rynku IT 2. dugoterminowy wzrost dochodw konsumentw 3. niepene nasycenie rynku sprztem IT (wiksze wodniesieniu do gospodarstw domowych ni rm) 4. tempo postpu technicznego 5. restytucyjny popyt
237
Zagroenia:
1. kryzys gospodarczy mogcy skutkowa niestabilnoci rynkw walutowych, zaamaniem popytu iutrudnieniami wdostpach do rde nansowania 2. nacisk na obnik mar 3. postpujca konsolidacja rynku 4. spadek pynnoci nansowej zwizany zobecn sytuacj rynkow
Silne strony:
1. stabilna pozycja iduga tradycja na rynku 2. grono lojalnych nabywcw 3. wysoka jako obsugi iprofesjonalizm 4. lojalna wykwalikowana kadra, niski wspczynnik rotacji 5. szeroka oferta produktw umoliwiajca kompleksow obsug rm 6. stabilne rda zaopatrzenia 7. stabilna sytuacja nansowa
Sabe strony:
1. niski udzia wrynku 2. sabo rozbudowana sie dystrybucji 3. may stopie wiadomoci marki ibrak jasnej strategii jej rozwoju, skutkujcy niskim stopniem pozyskania nowych klientw, 4. duy stopie koncentracji wjednym regionie, 5. mae zaangaowanie wsprzeda produktw iusug oduej szansie wzrostu wprzyszoci
Analiza swot wykazaa, e wprzedsibiorstwie przewaaj mocne strony, awjego otoczeniu pojawiaj si szanse. Sugerowan strategi mogaby by strategia agresywnej ekspansji rmy. Firma powinna skupi si na sposobach uycia swych zasobw do wykorzystania szans wszybko rozwijajcym si sektorze.
PODSUMOWANIE IWNIOSKI
Przeprowadzona analiza makrootoczenia, sektora oraz wntrza rmy pozwolia na stworzenie kilku scenariuszy jej rozwoju. Wscenariuszu pozytywnym zaoono, e rma maksymalne korzysta ze swych silnych stron wcelu wykorzystania szans wotoczeniu. Firma posiada duy potencja rozwojowy, ktry mogaby wykorzysta wcelu uzyskania maksymalnych korzyci wszybko rozwijajcym si sektorze.
238
Anna Scheibe
Optymistyczny scenariusz zakada, e rma, wykorzystujc scenariusze przyszoci, inwestuje wtechnologie iprodukty onajwikszych perspektywach rozwoju, dziki czemu nieustannie umacnia sw pozycj na szybko rozwijajcym si rynku. Wscenariuszu pesymistycznym rma podejmuje dziaania niedostosowane do zmian wotoczeniu. Kryzys gospodarczy przynosi dotkliwe skutki wpostaci znaczcego ograniczenia popytu na produkty it, co powoduje znaczce zwolnienie tempa wzrostu caego sektora. Wydaje si jednak, e nawet wsytuacji bardziej dotkliwych skutkw kryzysu rma ma szanse przetrwania. Przyszo zalena bdzie od podejmowanych ju dzi decyzji strategicznych.
LITERATURA
Badecka I., Skonieczny J., Corporate foresight jako narzdzie badania przyszoci przedsibiorstwa, h p://www.ptzp.org.pl/les/konferencje/kzz/artyk_ pdf_2009/005_Badecka_Skonieczny.pdf [dostp 27.10.2010]. comScore Media Metrix Corruption Perceptions Index 2011, h p://archive.transparency.org/publications/ publications/other/corruption_perceptions_index_2011 [dostp 27.10.12]. Foresight technologiczny. Podrcznik, Tom 2: Foresight technologiczny wpraktyce, h p://www.parp.gov.pl/index/more/2059, [dostp 27.10.2012]. Foresight technologiczny przemysu, Insight 2030, Streszczenie, analizy kocowe (2011), Warszawa h p://www.mg.gov.pl/les/upload/15048/Steszczenie%20 analizy%20ko%C5%84cowej.pdf. p:// p.cordis.europa.eu/pub/foresight/docs/st_corporate_foresight_040109.pdf. Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsibiorstwa (1997), pwe, Warszawa. Global Corruption Report 2009, h p://archive.transparency.org/publications/gcr/ gcr_2009 [dostp 27.10.12]. Gwny Urzd Statystyczny: Ludno bilans opracowany woparciu owyniki NSP 2011: 31.12.2011 r., h p://www.stat.gov.pl/gus/5840_13399_plk_html.htm [dostp 27.10.12]. http://www.comscore.com/Insights/Press_Releases/2011/7/comScore_ Releases_Overview_of_European_Internet_Usage_for_May_2011. imf, h p://www.imf.org/external/pubs/ /weo/2012/01/weodata/index.aspx [dostp 27.10.12]. May rocznik statystyczny Polski 2012, h p://www.stat.gov.pl/gus/5840_737_plk_ html.htm.

Matusiak K., Kuciski J., Gryzik A., (red.), Foresight kadr nowoczesnej gospodarki, Warszawa 2009, www.parp.gov.pl/les/74/81/305/5266.pdf, [dostp 27.10.12]. Mller A. W. (2008), Strategic Foresight Prozesse strategischer Trend- und Zukunftsforschung in Unternehmen, Zrich, za: San K., Foresight strategiczny jako narzdzie ksztatowania przyszoci, h p://www.qol.ue.wroc.pl/p/_/65/ foresight_strategiczny_jako_narzedzie.pdf, [dostp: 27.10.2012]. Pielesiek K., wiatowe Forum Ekonomiczne o10 najbardziej obiecujcych technologiach roku 2012, h p://technologie.gazeta.pl/internet/1,104530,11170986,Swiatowe_Forum_Ekonomiczne_o_10_najbardziej_obiecujacych.html. pmr Publications, Overview and structure of the IT market in Poland, September 2012. Poznaski P. (2010), Trudno odostp, niskie prdkoci. Internet wPolsce wci luksusem, h p://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8532658,Trudno_o_dostep__ niskie_predkosci__Internet_w_Polsce.html [dostp 27.10.21]. QS World University Rankings, h p://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2012. Schwab K. (2012), The Global Competitiveness Report, h p://www3.weforum.org/ docs/wef_GlobalCompetitivenessReport_2012-13.pdf. uokiK (2009) Raport: Znajomo prawa oochronie konkurencji izasad przydzielania pomocy publicznej wrd polskich przedsibiorcw, www.uokik.gov.pl/download. php?id=198, [dostp 27.10.12]. Wyniki Narodowego Programu Foresight, Polska 2020 (2009), Warszawa, http://foresight.polska2020.pl/export/sites/foresight/pl/news/files/ Wyniki_npf-Polska_2020.pdf, [dostp 27.10.12].
239
J A K U B K O WA L C Z Y K
Wydzia Maszyn Roboczych iTransportu Politechnika Poznaska jakub.kowalczyk@put.poznan.pl
Perspektywy rozwoju metod kontroli pocze klejowych

sowa kluczowe: poczenia klejowe, metody nieniszczce, metoda ultradwikowa streszczenie: Poczenia klejowe to jeden znajstarszych rodzajw pocze nierozcznych. Mimo e technologia wykonywania tych pocze jest zaawansowana, wuksztatowanych poczeniach obserwuje si wystpowanie wad technologicznych oraz eksploatacyjnych. Jedn zgwnych barier wszerszym zastosowaniu pocze klejowych wprzemyle jest bariera psychologiczna, ktra moe wynika zbraku moliwoci penej, nieniszczcej kontroli pocze klejowych. Celem prac byo zbadanie perspektyw rozwoju metod nieniszczcych kontroli pocze klejowych przy wykorzystaniu metody foresight.
Development prospects of control methods of the adhesive joints

keywords: adhesive joints, non-destructive testing methods, ultrasonic method abstract: Glued joints are one of the oldest type of inseparable bonds. e glued technology applied in the industry is advanced, however in some cases technological and exploitation defects in the adhesive joints can occur. One of the main barriers in the extensive application of glued bonds is apsychological barrier. e psychological barrier may result from the lack of non-destructive method of evaluation of the glued joints. e main purpose of the work was to evaluate future application and development of non-destructive testing for adhesive joints, using foresight method.
242
Jakub Kowalczyk WPROWADZENIE
Poczenia klejowe to jeden znajstarszych rodzajw pocze nierozcznych. Technologia klejenia rozwija si niezwykle szybko idynamicznie. Mimo wysoce zaawansowanych technologii wykonywania pocze, stwierdza si, e wpoczeniu uksztatowanym mog wystpowa wady. Wyrnia si wady technologiczne powstae podczas wytwarzania obiektw technicznych oraz eksploatacyjne, powstae wczasie uytkowania obiektw technicznych. Do najistotniejszych wad wystpujcych wpoczeniach klejowych mona zaliczy deadhezje oraz brak kleju wspoinie. Rzadziej spotyka si takie wady jak porowato oraz brak zestalenia kleju wcaej obszarze skleiny. Do powstania wad mog przyczyni si bdy pracownikw nakadajcych klej oraz uszkodzenia zautomatyzowanych stacji robotw. Niewtpliwie udzia klejw wprzemyle bdzie si zwiksza, jednoczenie stwierdza si brak skutecznych metod nieniszczcych oceny pocze klejowych wwarunkach przemysowych. Celem prowadzonych bada jest prba oszacowania perspektywy rozwoju metod kontroli jakoci pocze klejowych, ze szczeglnym uwzgldnieniem warunkw przemysowych. Cel ten jest istotny nie tylko wujciu regionalnym, ale rwnie globalnym. PROBLEMATYKA ZASTOSOWANIA POCZE KLEJOWYCH Obecnie wkadej dziedzinie przemysu zauwaa si niezwykle szerokie zastosowanie pocze klejowych. W2002 r. udzia pocze klejonych wynosi 4% wporwnaniu do innych technologii czenia (Majda 2007). Udzia ten, na tle innych metod czenia, przedstawiono na rys. 1. Szacuje si, e wcigu najbliszych lat udzia klejw na rynku pocze nierozcznych bdzie stanowi okoo 8-10% (Godzimirski 2002), natomiast autor szacuje, na podstawie prowadzonych bada, e do 2025 r. udzia tez wzronie do 15-20%, szczeglnie wprzemyle motoryzacyjnym. Zastosowanie pocze klejonych mona rozpatrywa wwielu aspektach. Wpierwszej kolejnoci mona uwzgldnia materiay, jakie mona czy za ich pomoc. Moliwa jest rwnie analiza zastosowania pocze klejonych uwzgldniajca obiekty - do budowy ktrych s wykorzystywane kleje - oraz zwizane znimi gazie przemysu.
Metody kontroli pocze klejowych Rysunek. 1 Udzia poszczeglnych metod czenia czci wbudowie maszyn
243
Objanienia: 1 poczenia klejone 4%, 2 poczenia gwintowe 30%, 3 zagniatanie 5%, 4 wkrty, gwodzie 15%, 5 kokowanie 4%, 6 spawanie, lutowanie 28%, 8 nitowanie 12%, 7 inne metody czenia 2%
rdo: Majda 2007.
Obecnie obserwuje si zastpowanie tradycyjnych metod czenia klejeniem. Poczenia klejowe umoliwiaj czenie wielu rnych materiaw ozrnicowanych waciwociach. Moliwe jest czenie ze sob takich materiaw, jak: metale (stal, mosidz, eliwo, magnez, aluminium), szko, ceramika, drewno, guma, beton, ebonit, styropian, pcv, papier, tektura iinne. Poczenia klejowe znajduj szerokie zastosowanie wwielu gaziach przemysu iwrnych dziedzinach ycia codziennego. Maj one liczne zastosowania wprzemyle lotniczym cznie zkosmicznym, elektronicznym, motoryzacyjnym, budowlanym, atake wmedycynie. Ponadto kleje s wykorzystywane wprzemyle lekkim, np. do produkcji zabawek, opakowa iksiek (Adams 2005). Pierwszy, eksperymentalny, metalowy samolot sportowy okonstrukcji cakowicie klejonej zosta wyprodukowany ju w1948 r. Pod koniec lat osiemdziesitych prawie poowa wszystkich pocze elementw konstrukcyjnych samolotw transportowych bya wykonywana wycznie technik klejenia. Ze wzgldu na swoje waciwoci kleje s powszechnie wykorzystywane do napraw elementw maszyn iurzdze (Rybacki 2008).
244
Jakub Kowalczyk
Szczeglnie istotny udzia pocze klejowych obserwuje si wprzemyle motoryzacyjnym (Vine 2001). Poczenia te znajduj liczne zastosowanie wprodukcji zarwno samochodw osobowych, dostawczych, ciarowych, jak iautobusw (miejskich dwuosiowych, przegubowych oraz turystycznych). Wbudowie pojazdw osobowych klejenie jest wykorzystywane do mocowania okadzin klockw hamulcowych, szyb, czenia elementw poszycia drzwi, pokryw silnika oraz baganika. Szczeglny udzia pocze klejowych obserwuje si wkonstrukcji samononych karoserii pojazdw, wtym pojazdw ootwartym nadwoziu. Rwnie istotny udzia klejenia wbudowie pojazdw obserwuje si wprodukcji autobusw. Wich budowie, poza czciami wymienionymi powyej wpojazdach osobowych, dodatkowo klejona jest podoga do ramy, wykadzina podogowa, poszycie ipanele boczne do ramy pojazdu, osona tablicy kierunkowej przedniej oraz ciana tylna, osony wlewu paliwa oraz poszycie dachu. Tak szerokie zastosowanie klejenia wbudowie autobusw wynika zich znacznych rozmiarw igenerowanych wtrakcie eksploatacji drga, dobrze tumionych przez kleje. Przykadowe nakadanie kleju wsamochodach osobowych przedstawiono na rys. 2.
Rysunek 2. Klejenie poszycia dachu samochodu osobowego
rdo: http://www.volkswagen-poznan.pl/?nodeid=18 stan na 2 czerwiec 2007.
Metody kontroli pocze klejowych
245
Istotne zalety pocze klejowych, poza wymienionymi powyej, to przede wszystkim relatywnie niskie koszty wytwarzania, rwnomierny rozkad napre wcaym obszarze poczenia oraz brak potrzeby uzyskiwania bardzo restrykcyjnych parametrw klejonych powierzchni podczas czenia. Dodatkowo poczenia klejowe stanowi barier dla korozji bimetalicznej wklejeniu rnych metali oraz zapewniaj szczelno konstrukcji iintegralno poczonych materiaw wskutek wyeliminowania otworw. Kleje umoliwiaj wyeliminowanie defektw powierzchniowych, wystpujcych podczas spawania lub lutowania, atake brak wpywu ciepa powodujcego niekorzystn zmian struktury wczonych materiaach, jednoczenie gwarantujc wzrost wytrzymaoci zmczeniowej (wporwnaniu do innych pocze) iochron klejonych materiaw przed czynnikami zewntrznymi (poprzez wypenienie pustek, niecigoci czonych elementw). Nie bez znaczenia jest fakt moliwoci penej automatyzacji procesu klejenia. Analizujc technologi klejenia, nie sposb pomin jej wad. Podstawowe podawane wliteraturze to ograniczona odporno na dziaanie wysokich temperatur (powyej 300oc), stosunkowo dugi czas wizania, wytrzymao mechaniczna nie przekraczajca zreguy 30mpa oraz brak stuprocentowej wytrzymaoci zaraz po zakoczeniu klejenia. Mimo i wymienione wady s istotne, to analizujc wyniki bada oraz literatur tematu, jako jedn znajistotniejszych wad pocze klejowych mona wskaza barier psychologiczn. Bariera psychologiczna wynika prawdopodobnie ztrudnoci wszacowaniu jakoci wtym wytrzymaoci mechanicznej uksztatowanych pocze wsposb nieniszczcy. Wliteraturze, nawet zlat szedziesitych ubiegego wieku, spotyka si opis metod badania pocze klejowych. Metody te mona podzieli na metody niszczce inieniszczce. Metody niszczce s stosunkowo dobrze poznane procedury bada niszczcych s przedstawione wliteraturze, wtym wnormach nie tylko zakadowych, ale rwnie europejskich. Metody te nie daj jednak moliwoci penej kontroli, aumoliwiaj tak, ktra moe by prowadzona jedynie wyrywkowo, awyniki bada opieraj si na analizach statystycznych. Ponadto metody te generuj due koszty. Dla przykadu zbadanie jakoci poczenia klejowego wnadkolach pojazdu samochodowego wie si ze zniszczeniem caej karoserii.
246
Jakub Kowalczyk
Wprzeciwiestwie do niszczcych metod oceny pocze klejonych metody nieniszczce s metodami stosunkowo sabo poznanymi, majcymi zastosowanie gwnie laboratoryjne. Do metod nieniszczcych, ktre mog by wykorzystane do oceny pocze klejonych, zalicza si przede wszystkim takie metody, jak: organoleptyczna, ultradwikowa, rezonansowa, termograczna oraz metoda holograi optycznej. Najprostsz metod oceny pocze klejowych jest metoda organoleptyczna. Wymaga ona duego dowiadczenia od kontrolera jakoci pocze klejonych ijednoczenie dobrej znajomoci technologii klejenia. Za pomoc tej metody moliwe jest sprawdzenie rwnomiernoci wypywki kleju przy krawdziach zcza, co wiadczy oprawidowej iloci kleju wspoinie oraz owaciwych naciskach kleju wspoinie. Podstawowym ograniczeniem tej metody jest moliwo badania tylko wskiej grupy pocze np. poczenia szyby pojazdu zkaroseri. Ze wzgldu na moliwoci praktycznego zastosowania autor wczasie bada koncentrowa si na metodzie ultradwikowej. Metoda ultradwikowa jest oparta na zjawiskach odbicia izaamania fal ultradwikowych oczstotliwoci powyej progu syszalnoci, tj. 16kHz do 18kHz. Ze wzgldu na technik prowadzenia bada mona wyrni ultradwikow metod echa oraz metod przepuszczania. Mimo licznych zalet, jakimi s np. moliwo badania elementw silnie tumicych oraz elementw cienkich, metoda przepuszczania nie znajduje dzi szerokiego zastosowania praktycznego. Wynika to ztakich ogranicze, jak konieczno jednoczesnego wykorzystywania dwch gowic, ktre powinny by umieszczone po dwch stronach badanego elementu iponadto powinny by umieszczone wsposiowo. Wprzypadku badania pocze klejonych nie zawsze istnieje moliwo dwustronnego dostpu do poczenia, wszczeglnoci przy badaniu proli zamknitych (np. podunic, progw wkaroserii samochodowej). Metoda ultradwikowa jest skutecznie wykorzystywana do wykrywania niecigoci wbadanych materiaach. Obserwuje si wzrost zainteresowania t metod wodniesieniu do bada naukowych, atake poszerzenie zakresu jej przemysowego wykorzystania istosowanych wniej technik kontrolnych (Cawley 2003). Poza klasycznymi badaniami ultradwikowymi (badania odleww, odkuwek, pocze spawanych), prowadzone s cigle prace nad szerszym ich zastosowaniem. Przy-
247
kadowe moliwoci szerszego zastosowania ultradwikw wdefektoskopii, rwnie wodniesieniu do pocze adhezyjnych, zostay przedstawione przez J. Deputata [1971] iinnych badaczy. Dodatkowo t metod prowadzi si kontrol jakoci pocze zgrzewanych punktowo, pomiary napre oraz twardoci czci maszyn. Obecnie wykonywane badania ultradwikowe wybranych obiektw pozwalaj na ich kontrol wodlegoci do 20 metrw od miejsca przyoenia gowicy ultradwikowej. Prowadzone s rwnie badania pocze adhezyjnych, wtym takich pocze, jak lutowane oraz pocze powoka podoe, atake pocze klejowych. Wbadaniach ultradwikowych s wykorzystywane rne rodzaje fal takie, jak: fale podune, poprzeczne, powierzchniowe ipytowe. Istniej przykady prowadzenia ultradwikowych bada pocze adhezyjnych zwykorzystaniem fal powierzchniowych oraz pytowych. Zrealizowano rwnie ultradwikowe badania pocze klejonych zwykorzystaniem fal pytowych. Wniniejszej pracy skoncentrowano si na wykorzystaniu do oceny pocze klejonych ultradwikowej fali podunej. Jest to uzasadnione atwoci generowania tego rodzaju fal, dostpnoci gowic ultradwikowych iznacznymi moliwociami ich dostosowania do badanych pocze oraz atwoci interpretacji uzyskiwanych obrazw waparaturze badawczej.
METODYKA BADA
Realizowane prace obejmoway badania interdyscyplinarne. Zjednej strony wykonywano badania ultradwikowe, prowadzone wedug ustalonych przez autora procedur, zdrugiej za strony realizowane byy badania marketingowe. Przeprowadzano wywiady zpracownikami rnych producentw zwizanych zprzemysem motoryzacyjnym oraz wykorzystujcymi kleje wtechnologiach przemysowych. Wcelu opracowania moliwoci rozwoju metod nieniszczcych pocze klejowych przeprowadzono analiz swot. Analiza, ktrej celem byo okrelenie perspektyw rozwoju metod nieniszczcych do oceny pocze klejowych, bya dwukierunkowa. Obejmowaa ona zarwno perspektywy rozwoju samych pocze klejowych, jak imetody ich badania.
248
Jakub Kowalczyk Rysunek 3. Wykorzystywane wbadaniach stanowiska badawcze wyposaone w: a) defektoskop USM35, b) defektoskop USLT2000
a)
b)
Wczasie bada ultradwikowych analizowano moliwoci uzyskania przydatnych na potrzeby bada pocze klejowych ukadw impulsw ultradwikowych. Badania prowadzono dla rnych wzw klejonych irnych obiektw. Wykorzystywano gowice ultradwikowe oczstotliwoci zzakresu 2 do 20 mhz oraz cyfrowe defektoskopy ultradwikowe takie, jak usm35 (rys. 3a) oraz uslt2000 (rys. 3b) rmy Krautkramer. Poniewa s to badania niezwykle czasochonne ikosztowne, podczas prac realizowanych wramach niniejszego projektu ograniczono si jedynie do bada pilotaowych. Wdrugiej czci bada prowadzono rozmowy-wywiady zosobami zawodowo zwizanymi ztechnologi klejenia. Wczasie trwania projektu nie udao si przeprowadzi wywiadu zosobami zajmujcymi si badaniem nieniszczcym pocze klejowych, poniewa nie znaleziono zakadu przemysowego, wktrym takie badania byyby prowadzone, natomiast przeprowadzono rozmowy zosobami wykonujcymi nieniszczce badania pocze zgrzewanych oraz niszczce badania pocze klejowych.
WYNIKI BADA
W pierwszym etapie realizacji prac sprawdzono, czy metoda ultradwikowa umoliwia uzyskanie na ekranie defektoskopu cigu impulsw, umoliwiajcych po ich analizie na dodatkowej aparaturze, identykacj obszarw poczenia klejowego ornej jakoci. Moli-
249
we byo wskazywanie obszarw pozbawionych kleju oraz obszarw, wktrych klej zosta naoony na powierzchni zanieczyszczon, co oznaczao, i wdanym miejscu jako poczeni jest niska. Na tym etapie prac nie prowadzono bada korelacyjnych, ktre s zaplanowane do realizacji przyszoci. Korelowane bd wybrane parametry fal ultradwikowych zwytrzymaoci mechaniczn poczenia klejowego. Badania realizowano zwykorzystaniem klejw uszczelniajcych oniewielkiej wytrzymaoci oraz typowych klejw konstrukcyjnych, wykorzystywanych do tworzenia odpowiedzialnych pocze wpojedzie samochodowym. Wdrugim etapie bada prowadzono analiz swot. Wyniki dotyczce bada pocze klejowych oraz zastosowania pocze klejowych podzielono na cztery podstawowe grupy: mocne isabe strony oraz szanse izagroenia. Mocne strony: Wysoki poziom wiedzy pracownikw sektora badawczego oraz technologw klejenia; Powtarzalno technologii pomiarowych; Powtarzalno technologii klejenia; Wysokiej jakoci aparatura owysokiej rozdzielczoci.
Sabe strony Konieczno prowadzenia oddzielnych bada pilotaowo-rozpoznawczych dla kadego klejonego wza; Brak uznawanych procedur prowadzenia bada nieniszczcych pocze klejowych; Stosunkowo wysokie koszty aparatury wodniesieniu do moliwoci krajowych przedsibiorcw. Szanse Obnienie kosztw gotowych wyrobw (np. karoserii pojazdu samochodowego); Moliwo bycia liderem, zarwno wzakresie technologii klejenia, jak ibada nieniszczcych pocze klejowych; Rozwj iekspansja rmy;
250
Jakub Kowalczyk
Moliwo pozyskania rodkw zewntrznych (projekty badawcze, zlecenia zrm konkurencyjnych). Zagroenia Kradzie wasnoci intelektualnej iwdroenie wrmach konkurencyjnych opatentowanych metod badawczych; Spadek iloci sprzedawanych produktw, skutkujcy wstrzymaniem rodkw nansowych przeznaczonych na badania; Wprowadzenie restrykcyjnych przepisw zwizanych zochron rodowiska, skutkujcych ograniczeniem wykorzystania rodkw chemicznych (wtym klejw) we wspczesnym przemyle. Analizujc powysze, wyranie wida, e wcigu najbliszych lat konieczne jest prowadzenie bada pilotaowych na temat metod nieniszczcych dla tych wzw klejowych, wktrych wdroenie takich metod jest podane. Istnieje moliwo pozyskania rodkw nansowych na stosowane badania zrnych rde nansowania co np. wbrany motoryzacyjnej pozwoli na opracowanie procedur badawczych dla wzw klejonych karoserii wczasie 3 lat, awcigu najbliszych 5 lat metody kontroli bd mogy by stosowane wprodukcji. Efekty zastosowania tych metod bd widoczne dopiero wperspektywie 8 10 lat ipowinny doprowadzi do spadku napraw pogwarancyjnych eksploatowanych urzdze technicznych, wtym pojazdw. Dodatkowo te zakady, ktre wdro metody kontroli nieniszczcej pocze klejowych, bd liderami wrd producentw.
ZAKOCZENIE
Przeprowadzone analizy potwierdziy konieczno prowadzenia dalszych bada nieniszczcych pocze klejowych metodami nieniszczcymi. Wyniki przeprowadzonych wywiadw potwierdziy, e poczenia klejowe bd ewoluoway ibd zastpoway, wtych obszarach, wktrych jest to moliwe, poczenia tradycyjne (np. zgrzewane). Jest to szczeglnie dobrze widoczne wbrany motoryzacyjnej. Wyniki przeprowadzonej analizy swot pokazuj, e krajowe zakady dysponuj wysoko wykwalikowan kadr techniczn. Obecny
251
poziom rozwoju zapewnia powtarzalno wykonywanych pocze, aznaczna cz rm posiada wysokiej jakoci aparatur badawcz. Jednake nie bez znaczenia jest fakt, i zakady nie dysponuj metodami nieniszczcymi kontroli pocze klejowych, ktre mog by wykorzystywane nie tylko do kontroli wykonywanych pocze, ale rwnie do kontroli poprawnoci oprogramowania zautomatyzowanych stacji robotw wykonujcych poczenia klejowe. Brak skutecznych metod nieniszczcych pocze klejowych wynika zkoncentracji prac badawczo-rozwojowych nad metodami kontroli pocze spawanych izgrzewanych. Autor na podstawie prowadzonych prac badawczych szacuje, e wcigu najbliszych lat nastpi dynamiczny rozwj nowoczesnych, nieniszczcych metod kontroli. Powysza analiza daje moliwoci rozwoju zakadw przemysowych oraz jednostek badawczych zajmujcych si omawian problematyk. Gwnym zagroeniem dla pracownikw sektora badawczo-rozwojowego jest kradzie wasnoci intelektualnej oraz niestabilna sytuacja prawna ipolityczna wkraju.
LITERATURA
Adams R. D. (2005) Adhesive Bonding Science, Technology and Application, Wyd. Woodhead Publishing Limited. Cawley P., Allin J.M., Lowe M. J. S. (2003), Adhesive disbond detection of automative components using rst mode ultrasonic resonance, ndt&E International, Vol. 36, No. 7. Deputat J., Pawowski Z. (1971), Ultradwikowa metoda oceny jakoci poczenia metal metal wcylindrach alterowanych, Archiwum Akustyki, nr 4. Godzimirski J. (2002), Wytrzymao dorana konstrukcyjnych pocze klejowych, wnt, Warszawa. Majda P. (2007), Wybrane problemy analizy pocze klejonych komponentw stalowych, Przegld Spawalnictwa, nr 7. Rybacki P. (2008), Naprawy zklejem wreku, agromechanika, nr 1. Vine K, Cawley P., Kinloch A. J. (2001), The correlation of non-destructive measurements and toughness changes in adhesive joints during environmental attack, Journal Adhesion Vol. 77.
R A D O S AW D B R O W I C Z
Instytut rodowiska Rolniczego iLenego Polskiej Akademii Nauk wPoznaniu dabrow@man.poznan.pl
Alternatywne kierunki rozwoju iwykorzystania dostpnych zasobw biomasy wprzedsibiorstwach rolnych na przykadzie dziaalnoci Paacu Baborwko
sowa kluczowe: biomasa, odnawialne rda energii, przedsibiorstwo rolne, agroturystyka, foresight streszczenie: Najwiksze rdo energii odnawialnej wPolsce stanowi biomasa staa pochodzenia rolniczego ilenego. Przewiduje si, e wiksz cz rosncego zapotrzebowania na biomas bdzie musiao pokry rolnictwo, poprzez wykorzystanie somy na cele energetyczne. Ponisze opracowanie ma na celu oszacowanie dostpnych zasobw somy wprzedsibiorstwie rolnym osystemie produkcji rolinnej. Dane zostay zebrane metod wywiadu eksperckiego, aprzeprowadzona analiza swot oraz przegld literatury pozwoli sformuowa scenariusz rozwoju dla tej dziaalnoci.
Alternative directions of developement and use of available biomass resources in agricultural holdings on the example of Paac Baborwko activity
keywords: biomass, renewable energy resources, agricultural holding, agritourism, foresight abstract: e largest source of renewable energy in Poland is the solid biomass of agricultural and forest origin. It is expected that most of the growing demand for the biomass will need to be covered by agriculture with the use of straw for energetic purposes. e aim of the paper is to estimate available straw resources in agricultural holding with the plant production system. Data were collected through the expert opinion survey, swot analysis and literature review enabled to formulate the development scenario of the activity.
254
Radosaw Dbrowicz WSTP
Uchwalony pakiet klimatyczno-energetyczny ue (2008) obliguje pastwa czonkowskie do osignicia 20% udziau energii pochodzcej ze rde odnawialnych (oze) do 2020 r. Wprzyjtej Dyrektywie 2009/28/ we (2009), ktra ma realizowa ten pakiet, celem krajowym dla Polski jest 15% udzia energii ze rde odnawialnych wzuyciu energii nalnej. Obecnie wPolsce wikszo energii pochodzcej ze rde odnawialnych stanowi energia otrzymywana winstalacjach wykorzystujcych biomas wprocesie wspspalania. Dla osignicia wyznaczonych celw przewiduje si dalszy wzrost tego kierunku dziaa, z uwzgldnieniem wcoraz wikszym stopniu biomasy odpadowej inadwyek produkcyjnych pochodzenia rolniczego (kpd 2010). Wbilansie energii odnawialnej w2008 r. biomasa stanowia 86,9% wszystkich nonikw odnawialnych (gus 2009). Wedug programu Polityka energetyczna Polski do 2030 r. (2009) bdzie ona musiaa pokry 60% zapotrzebowania na oze w2020 r. Wiksz cz tego udziau bdzie stanowi biomasa pochodzenia rolniczego, czyli soma. Moliwoci wykorzystania biomasy drzewnej s ograniczone ze wzgldu na powolny jej przyrost oraz potrzeby innych sektorw gospodarki, m.in. brany papierniczej, stolarskiej czy meblarskiej. Celem przeprowadzonych bada jest ocena potencjalnych moliwoci wykorzystania somy na cele energetyczne wduym przedsibiorstwie rolnym na terenie wojewdztwa wielkopolskiego. Przy wyborze przedsibiorstwa istotne znaczenie miaa jego wielko, struktura zasieww oraz charakter produkcji. Due powierzchniowo gospodarstwo, dominujcy udzia zb irolin oleistych wstrukturze zasieww oraz niewielka ilo inwentarza to czynniki, ktre sprzyjaj produkcji somy izwikszaj konkurencyjno. Majc na uwadze zarysowane trendy wpolityce energetycznej Unii Europejskiej oraz uzyskane wyniki bada, zostanie sformuowany na bazie metodyki foresight scenariusz rozwoju badanego przedsibiorstwa.
PRZEGLD LITERATURY
Plony izbiory somy zale od wielu czynnikw: gatunku uprawianej roliny, jakoci gleby, pogody wdanym roku oraz stosowanej techno-
Biomasa w przedsibiorstwach rolnych
255
logii. Ponadto na plon somy, wwarunkach kombajnowego jej zbioru, istotnie wpywa wysoko koszenia oraz dokadno zbioru (Ku iin. 2006). redni roczny przychd somy wPolsce szacuje si na okoo 28,5 mln ton, jednak dokadne ustalenie bilansu somy wskali kraju czy wojewdztwa jest bardzo trudne. Woglnym bilansie somy wyczy naley rejony orozdrobnionej strukturze agrarnej ze wzgldu na nieopacalny wtych warunkach jej zbir itransport. Oceniajc ilo somy moliwej do energetycznego wykorzystania naley rwnie uwzgldni zapotrzebowanie na: cik ipasz dla zwierzt, przyoranie oraz produkcj podoy dla pieczarkarni (Ku, Faber 2009). Wedug Grzybek iin. (2001) szacowane nadwyki somy wWielkopolsce wynosz ponad 1,8 mln ton, wyliczenia Kusia iin. (2006) mwi o1,3 mln ton, natomiast wedug Krajowego planu dziaa (2010) nadwyki te przekraczaj 1 mln ton. Tak due rnice wobliczeniach s zwizane zrejonizacj produkcji. Bardziej miarodajne wyniki mona uzyska jedynie dla mniejszych jednostek administracyjnych lub dla duych gospodarstw (Ku iin. 2006). Wskali kraju nadwyki somy, ktre mog by realnie przeznaczane na cele energetyczne, ocenia si na okoo 4-5 mln ton (Ku iin. 2006). Rolnictwo wPolsce jest wic postrzegane przez ue jako sektor oduych moliwociach produkcji biomasy na cele energetyczne. Dane dotyczce bilansu somy wmaych jednostkach administracyjnych czy przedsibiorstwach rolnych s jednak znikome. Nieznajomo tego rynku oraz zmiany, jakie wprowadza Unia Europejska wzakresie gospodarki energetycznej, powoduj, e konieczne wydaj si dla tej brany badania foresightowe. Wcelu okrelenia jasnych celw rozwojowych oraz przewidywanych zmian tego typu badania prowadzone ju byy wodniesieniu do caej Polski Narodowy Program Foresight Polska 2020, czy Wielkopolski Sieci gospodarcze Wielkopolski (2010). Bardziej szczegowe badania mona prowadzi rwnie na poziomie przedsibiorstwa stosujc metody foresightu korporacyjnego, m.in. analiz swot, scenariusze, wywiady ipanele eksperckie, przegld literatury czy badania delckie. Metody te maj suy do identykacji gwnych kierunkw dziaa, dla ktrych powinno koncentrowa si siy irodki (Borodako 2012). Wprzedsibiorstwach zwizanych zrolnictwem rzadko stosuje si tego typu badania, mimo e jest to gwna ga wielkopolskiej gospodarki. Spojrzenie
256
Radosaw Dbrowicz
perspektywiczne na to najwiksze potencjalne rdo biomasy jest niezbdne.

METODYKA
Biorc po uwag rosnce zapotrzebowanie na biomas odpadow, zbadano ilo somy moliwej do energetycznego wykorzystania otrzymywanej wprzedsibiorstwie zrocznej produkcji. Wcelu waciwego okrelenia tych zasobw badaniami objto trzy kolejne lata 2008-2010. Wpocztkowym etapie pracy dla kadego roku ustalono struktur zasieww oraz wielko plonu ziarna poszczeglnych rolin metod wywiadu eksperckiego zwacicielem przedsibiorstwa. Plon ten zosta okrelony jedynie dla rolin somotwrczych, czyli pszenicy, jczmienia, yta, pszenyta, rzepaku ikukurydzy na ziarno. Nastpnie, wykorzystujc wskaniki opisujce stosunek plonu ziarna do plonu somy (Harasim 1994, Ku iin. 2006), obliczono plon somy, ktry by iloczynem tych dwch wielkoci. Otrzymane wyniki, pomnoone przez powierzchni uprawy danej roliny, okrelay zbir somy wdanym roku. Wcelu werykacji wizji oraz okrelenia strategii rozwoju przedsibiorstwa wykonano analiz swot, metod opisan przez Wodarkiewicz-Klimek iin. (2010) ikonsultowano si zwacicielami przedsibiorstwa. Analiza swot przebiegaa etapowo. Pierwszy krok polega na zdeniowaniu mocnych isabych stron gospodarstwa oraz szans izagroe wotoczeniu. Nastpnie wybrano po 5 gwnych cech zkadej kategorii iprzypisano im odpowiednie wagi, tak aby suma wag bya rwna 1. Silne strony (tabela 1) iszanse (tabela 2) ze wzgldu na pozytywne oddziaywanie, otrzymyway oceny dodatnie od 1do 5, natomiast sabe strony (tabela 3) izagroenia (tabela 4), zuwagi na negatywny wpyw otrzymyway oceny ujemne od -1 do -5. Po przeanalizowaniu poszczeglnych zmiennych, okrelono redni waon, ktra wskazuje na si wpywu badanej cechy. Po zsumowaniu liczby punktw dla kadego obszaru, wyznaczono gracznie pozycj badanych relacji, okrelajc zmienne: X = siy saboci oraz Y = szanse zagroenia.
Biomasa w przedsibiorstwach rolnych Tabela 1. Mocne strony przedsibiorstwa

Lp. Mocne strony 1. Przedsibiorstwo rodzinne (realizacja wsplnych celw iwzajemne zaufanie) Rozbudowane zaplecze agroturystyczne itradycyjna kuchnia oparta na miejscowych skadnikach Stowarzyszenie Jedzieckie Baborwko Due powierzchniowo gospodarstwo Dobre wyposaenie wsprzt rolniczy Razem
rdo: opracowanie wasne na podstawie Wodarkiewicz-Klimek iin. (2010).
257
Waga 0,1
Ocena 3
rednia waona 0,3
2.
0,2
0,8
3. 4. 5.
0,2 0,3 0,2
4 5 4
0,8 1,5 0,8 4,2
Tabela 2. Szanse ksztatujce otoczenie

Lp. Szanse 1. 2. 3. 4. 5. Moda na agroturystyk Wzrost zamonoci spoeczestwa Wsppraca zinstytucj naukow Zapotrzebowanie na biomas jako odnawialnego rda energii Programy pomocowe dla rolnictwa Razem
Waga 0,2 0,2 0,1 0,3 0,2
Ocena 3 4 3 5 4
rednia waona 0,6 0,8 0,3 1,5 0,8 4,0
258
Radosaw Dbrowicz Tabela 3. Sabe strony przedsibiorstwa

Lp. Sabe strony 1. 2. 3. 4. 5. Maa ilo atrakcji dla dzieci Gleby mineralne zma zawartoci materii organicznej, podatne na zmiany pogodowe Dua zmienno bonitacyjna gleb na maej powierzchni Due koszty naprawy iserwisu nowo zakupionego sprztu rolniczego Saba promocja dziaalnoci na rynku Razem
Waga 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2
Ocena -1 -4 -3 -3 -3
rednia waona -0,2 -0,8 -0,6 -0,6 -0,6 -2,8
Tabela 4. Zagroenia ksztatujce otoczenie

Lp. Zagroenia 1. 2. 3. 4. 5. Ekstremalne zjawiska pogodowe wokresie wegetacyjnym rolin Wzrost bezrobocia Moliwy rozpad Unii Europejskiej Niekorzystne zmiany prawne (likwidacja KRUS-u) Napyw tanich produktw rolnych zinnych krajw Razem
rdo: opracowanie wasne na podstawie Wodarkiewicz-Klimek iin. (2010) .
Waga 0,2 0,1 0,1 0,2 0,4
Ocena -4 -2 -2 -3 -5
rednia waona -0,8 -0,2 -0,2 -0,6 -2,0 -3,8
Biomasa w przedsibiorstwach rolnych CHARAKTERYSTYKA PRZEDMIOTU BADA
259
Przedsibiorstwo Paac Baborwko prowadzi dziaalno rolnicz iagroturystyczn, hodowl koni oraz nadzoruje prac Stowarzyszenia Jedzieckiego Baborwko. Paac wBaborwku, ktry jest siedzib rmy, znajduje si wodlegoci ok. 1,5 km od drogi wojewdzkiej nr 184 oraz wpobliu czynnej stacji kolejowej. Miejscowo Baborwko naley do Gminy Szamotuy ipooona jest wpnocno-zachodniej czci wojewdztwa wielkopolskiego, 27 km od Poznania i4 km od Szamotu. Przedsibiorstwo skada si zpiciu obrbw: Baborowo Baborwko Gsawy oraz Pakosaw Posadowo, ktre tworz dwa gospodarstwa ocznej powierzchni ponad 1000 ha, zczego grunty wasne to 160 ha. Od 1993 r. prowadzona jest przez przedsibiorstwo dziaalno rolnicza ihodowla koni. Ju w1994 r. gospodarstwo wprowadzio innowacyjne rozwizania uprawowe upraw bezorkow, jako jedno zpierwszych gospodarstw wPolsce. Wstrukturze zasieww dominuj zboa iroliny oleiste. Oprcz typowej produkcji rolnej zb podstawowych na znacznej powierzchni gospodarstwa prowadzona jest uprawa lnu, konopi, zi iprzypraw. Od 1995 r. prowadzona jest dziaalno agroturystyczna, aw2006 r. utworzono Stowarzyszenie Jedzieckie Baborwko. Wpaacu izabudowaniach folwarcznych mieszcz si apartamenty ipokoje dla goci oraz prowadzony jest pensjonat dla koni. Podstawow atrakcj dziaalnoci agroturystycznej jest nauka jazdy konnej oraz jazda na placu zkompletem przeszkd (parkur). Paac Baborwko organizuje rwnie rne spotkania, imprezy, konferencje oraz zawody konne.
WYNIKI IDYSKUSJA
rednia obliczona ilo somy wprzedsibiorstwie ztrzech badanych lat wyniosa ponad 2,8 tys. ton (Tabela 5.). Oceniajc zasoby somy moliwe do zagospodarowania, uwzgldniono zuycie somy na potrzeby wasne. Inwentarz przedsibiorstwa stanowio kilkadziesit koni ikilkanacie sztuk byda. Na potrzeby utrzymania tych zwierzt, gwnie cik ipasz, przedsibiorstwo rocznie zuywa jedynie okoo 6-8% zcaoci dostpnej somy (najczciej pszenicznej). Pozostaa cz somy wbadanych latach, ze wzgldu na nisk cen rynkow,
260
Radosaw Dbrowicz Tabela 5. Zbir somy wprzedsibiorstwie wbadanych latach [Mg]

Uprawiana rolina Obrb Baborwko Baborowo Posadowo
Pakosaw
Gsawy
Pszenica oz. Jczmie j. Rzepak oz. 2008 Jczmie oz. Pszenyto oz. yto oz. Suma Pszenica oz. Jczmie oz. 2009 Rzepak oz. Pszenyto oz. yto oz. Suma Pszenica oz. Rzepak oz. 2010 Kukur. (ziarno) Jczmie j. Pszenyto oz. Suma rdo: opracowanie wasne.
29,96
31,99 296,57
596,40
355,64 86,97 174,55
300,56 52,99 211,61 115,15 145,24
1284,59 466,49 386,16 255,45 145,24 75,44 2613,37 1255,62 711,39 281,83 195,51 148,32 2592,67 2092,08 479,92 375,40
140,30
29,96 0,00 52,95 52,95 82,26 789,09 57,70 856,21 942,97 519,99 509,31 197,52 733,62 798,51 92,74 598,43 328,74 169,42 375,40 69,41 468,85 175,67 344,31 596,40 389,98 163,80 179,84 617,16 325,75 179,93
75,44 901,00 364,21 23,35 101,99 195,51 55,58 740,64 402,57 112,98
224,48
293,88 139,95
740,03
3381,24
bya pozostawiana na polu imieszana zgleb. Udzia zb podstawowych wstrukturze zasieww wbadanych latach wynosi 45-48%, tak wic soma pozostawiana na polu, dziki waciwemu zmianowaniu, nie miaa negatywnego wpywu na uprawiane roliny istanowia cenne rdo substancji organicznej. Ze wzgldu jednak na nisk zawarto wsomie azotu ifosforu, konieczne wtym systemie byo
Suma
Rok
261
stosowanie nawozw mineralnych, co stanowio jeden zgwnych kosztw uprawy. Zakadajc, e ze wzgldu na niedokadno zbioru iwysoko koszenia, okoo 20% obliczonej iloci somy pozostaje niezebrane, ana utrzymanie zwierzt przeznacza si 8%, do alternatywnego zagospodarowania rocznie pozostaje wprzedsibiorstwie okoo 2 tys. ton. Wostatnich latach na rynku biomasy nastpiy istotne zmiany. Poda somy, ze wzgldu na spadek pogowia zwierzt oraz zmian systemu chowu na bezcikowy, utrzymuje lekk tendencj wzrostow. Znacznie szybciej ronie natomiast popyt, majc wpyw na wzrost cen tego surowca. Rok 2011 by pod tym wzgldem przeomowy. Ze wzgldu na trudne warunki pogodowe iprzez to opnione terminy zbioru, ilo somy dostpnej na rynku bya ograniczona. Gospodarstwa zdu liczb zwierzt, mae elektrociepownie ikotownie na som oraz istniejce wPolsce rmy, ktre przerabiaj som na brykiety miay problem ze zdobyciem wystarczajcej iloci surowca. Ten trend potwierdza rwnie przeprowadzona analiza swot (Rysunek 1.).
Rysunek 1. Kierunek dziaania przedsibiorstwa
Szanse
P (1,4;0,2) Saboci Siy
Zagroenia
rdo: opracowanie wasne na podstawie metodyki Wodarkiewicz-Klimek iin. (2010).
262
Radosaw Dbrowicz
Zaznaczony wektor oznacza, e waciwy kierunek dziaania to przyjcie przez przedsibiorstwo strategii rozwojowej opartej na wasnych zasobach, poniewa istnieje dua przewaga mocnych stron nad sabymi oraz niewielka przewaga szans nad zagroeniami. Duy potencja wewntrzny stanowi takie cechy, jak: due powierzchniowo gospodarstwo, dobre wyposaenie przedsibiorstwa wsprzt rolniczy czy rozbudowane zaplecze agroturystyczne. Szans natomiast sprzyjajc rozwojowi jest rosnce zapotrzebowanie na biomas jako odnawialne rdo energii, programy pomocowe dla rolnictwa oraz wzrost zamonoci spoeczestwa. Na podstawie przeprowadzonych bada ipo przeanalizowaniu oglnych trendw wgospodarce mona sformuowa najbardziej optymalny scenariusz rozwoju dla tego przedsibiorstwa na najblisze kilka lat. Zakadajc, e ceny somy utrzymaj si na obecnym wysokim poziomie, bardziej opacalna bdzie sprzeda tego surowca ikupno np. obornika wcelu utrzymania bilansu materii organicznej na waciwym poziomie. Dostpno somy wprzedsibiorstwie, moliwo jej skadowania oraz posiadanie odpowiednich maszyn pozwoli na instalacj kotowni na som do ocieplenia paacu ibudynkw gospodarskich, apopi ze spalania bdzie dodatkowym nawozem. Zaoszczdzone wten sposb rodki pienine posu do rozbudowy zaplecza agroturystycznego, m.in. budowy baru itoalet dla goci odwiedzajcych Paac Baborwko wtrakcie rnych zawodw konnych iimprez. Przeprowadzone inwestycje przyczyni si do rozwoju przedsibiorstwa izwikszenia konkurencyjnoci.
WNIOSKI
Na podstawie przeprowadzonych bada naley stwierdzi, e znaczna cz dostpnej biomasy odpadowej wprzedsibiorstwie Paac Baborwko oraz innych duych przedsibiorstwach rolnych nastawionych na produkcj rolinn, mogaby by alternatywnie zagospodarowana. T alternatyw stanowi jej energetyczne wykorzystanie dla wasnych celw lub sprzeda. Warunkiem koniecznym wrozdysponowaniu somy jest jednak pozostawienie pewnej jej iloci na polu lub
263
kupno obornika wcelu utrzymania zrwnowaonego bilansu materii organicznej. Istotne byoby zorganizowanie monitoringu iloci somy wyprodukowanej corocznie wposzczeglnych gminach iduych gospodarstwach. Zebrane informacje pozwoliyby waciwie okreli dostpne jej zasoby dla celw planowania rozwoju energetyki odnawialnej.
LITERATURA
Borodako K. (2012), Foresight korporacyjny, prezentacja zpanelu konsultacyjnego wramach projektu B+R dla Wielkopolski. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego iRady 2009/28/WE, zdnia 23 kwietnia 2009r. wsprawie promowania stosowania energii ze rde odnawialnych zmieniajca iwnastpstwie uchylajca dyrektywy 2001/77/we oraz 2003/30/we. gus (2009), Energia ze rde odnawialnych w2008 r., Warszawa. Grzybek A., Gradziuk P., Kowalczyk K. (2001), Soma energetyczne paliwo, Wydawnictwo Wie Jutra Sp. zo.o., Warszawa. Harasim A. (1994), Relacja midzy plonem somy iziarna uzb, Pamitnik Puawski, nr 104,s. 54-59. Krajowy plan dziaania wzakresie energii ze rde odnawialnych, zdnia 7 grudnia 2010 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. Ku J., Faber A. (2009), Produkcja rolinna na cele energetyczne aracjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski, [w:] A. Harasim (red.) Przyszo sektora rolno-spoywczego iobszarw wiejskich, IKongres Nauk Rolniczych Nauka-Praktyce, Wyd. iung-pib, Puawy, s. 63-75. Ku J., Madej A., Kopiski J. (2006), Bilans somy wujciu regionalnym, Studia iRaporty iung-pib, Puawy, nr 3, s. 211-225. Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Zacznik do uchway nr 202/2009 Rady Ministrw zdnia 10 listopada 2009 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. Wodarkiewicz-Klimek H., Kakowska J., Goliski M. (2010), Analiza PEST iSWOT dla transformacji wiedzy wsieciach gospodarczych Wielkopolski, [w:] M. K. Wyrwicka (red.), Analiza sytuacji Wielkopolski wkontekcie transformacji wiedzy wsieciach gospodarczych, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna.
J O A N N A L E WA N D O W S K A
Wydzia Zarzdzania Wysza Szkoa Logistyki wPoznaniu joanna.lewandowska@wsl.com.pl
Moliwoci zmian usug operatora logistycznego na przykadzie spedycji drogowej

sowa kluczowe: operator logistyczny, spedycja drogowa, usuga logistyczna, transport streszczenie: Przedsibiorstwa produkcyjne coraz czciej korzystaj zusug operatorw logistycznych wramach kompleksowego zarzdzania wszystkimi procesami logistycznymi wswojej rmie. Umieszczenie wofercie logistyki kontraktowej wymaga jednoczenie wprowadzenia zmian inowoczesnych rozwiza informatycznych wramach tzw. usug standardowych, tj. transportu, spedycji, magazynowania, obsugi celnej czy cross-dockingu. Celem opracowania jest przedstawienie wybranych usprawnie iperspektyw rozwoju dziau spedycji drogowej operatora logistycznego.
The possiblity of changes in the logistics operator services on the example of road freight forwarding
keywords: logistics operator, road freight forwarding, logistics service, transport abstract: Manufacturing companies are increasingly using the services of logistics operators within the comprehensive management of all logistics processes in their business. Placing acontract logistics in the oer requires both modications and new it solutions within the framework of the standard services, such as transportation, freight forwarding, warehousing, customs service and cross-docking. e aim of the paper is to present selected improvements and development prospects of road freight forwarding department of the logistics operator.
266
Joanna Lewandowska WPROWADZENIE
Wedug literatury dotyczcej zagadnie zwizanych zlogistyk, wdeniu do doskonaoci wymagane jest skupienie si na tym, co naley do sfery kluczowych kompetencji (core business) ico robi si najlepiej. Dziaania zwizane zzarzdzaniem acuchem dostaw iprzepywem towarw charakteryzuj si wysokim stopniem zoonoci iwymagaj specjalistycznych umiejtnoci oraz kompetencji. Wcelu uniknicia przez przedsibiorstwa produkcyjne problemw zwizanych zplanowaniem iorganizacj dystrybucji oraz magazynowaniem towarw, cz procesw realizowanych wramach caego acucha dostaw jest zlecana operatorom logistycznym. Niemniej jednak warunkiem przekazania okrelonych czynnoci na zewntrz przedsibiorstwa jest niszy koszt oraz wysza jako usugi wykonywanej przez rm zewntrzn. Wten sposb otwieraj si wiksze moliwoci realizacji koncepcji outsourcingu oraz wsppracy zusugodawcami logistycznymi. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie wybranych usprawnie iperspektyw rozwoju dziau spedycji drogowej operatora logistycznego. Rosncy udzia transportu drogowego wobsudze acuchw dostaw wymusza na przedsibiorstwach logistycznych wprowadzanie cyklicznych modykacji oraz innowacyjnych rozwiza. Opracowanie zawiera wyniki bada, do przeprowadzenia ktrych wykorzystano analiz swot (Strengths, Weaknesses, Opportunities, reats). Wykonano je wdziale spedycji drogowej jednego zczoowych operatorw logistycznych wPolsce.
STUDIA LITERATUROWE ZZAKRESU ANALIZY
Obecnie na rynku business-to-business panuje tendencja majca na celu zmniejszanie liczby dostawcw, pozostawiajc tylko tych partnerw, zktrymi producenci chc nawiza dugoterminowe relacje. cisa wsppraca dostawcw zklientami powinna by oparta na partnerskich wiziach, ktre wprzyszoci pozwol na szybkie diagnozowanie zmieniajcych si potrzeb ioczekiwa, wzalenoci od obecnego iprzewidywanego ich rozwoju organizacyjnego, techno-
Usugi operatora logistycznego w spedycji drogowej
267
logicznego oraz marketingowego. Wten sposb zawizuje si cisa wsppraca wramach acucha dostaw. Okrelenie elementw acucha dostaw umoliwia zdeniowanie procesw, ktrymi naley zarzdza. Zarzdzanie przepywami wacuchu dostaw zostao przedstawione na rysunku 1 iobejmuje: zarzdzanie przepywem dbr, czyli przemieszczaniem towarw czy usug od dostawcy do klienta, zmoliwoci ruchu wprzeciwnym kierunku (wiadczenia gwarancyjne, recycling), zarzdzanie przepywem informacji ikomunikacj wtrakcie realizacji zamwienia, czy uaktualnianie informacji dotyczcych stanu przesyki, zarzdzanie przepywem rodkw nansowych, patnoci ipraw wasnoci (Dobrzyski 2004, s. 41).
Rysunek 1. Integracja procesw wacuchu dostaw
Dostawcy Producent Hurtownicy Detalici Konsumenci
przepyw produktw przepyw informacji przepyw pienidzy
rdo: Coyle, Bardi, Langley (2002, s. 30).
Sformalizowane zarzdzanie acuchem dostaw jest coraz czciej uwaane za czynnik zdecydowanie oddziaujcy na osignicie przewagi konkurencyjnej. Na koszty oglne ina poziom obsugi klienta duy wpyw maj zarwno struktura acucha dostaw, jak iskuteczno jego koordynacji (Christopher, Peck 2005, s. 31). Potrzeba koordynacji przepyww midzy partnerami acucha dostaw wymaga odpowiednich kwalikacji izaplecza technologicznego. Dlatego wostatnich latach coraz wikszym zainteresowaniem cieszy si outsourcing usug zwizanych zzarzdzaniem acuchem dostaw. Kompleksow obsug
268
Joanna Lewandowska
wszystkich procesw logistycznych wprzedsibiorstwach oferuj operatorzy logistyczni wramach usugi, jak jest logistyka kontraktowa. Umieszczenie wofercie logistyki kontraktowej wymaga jednoczenie wprowadzenia zmian inowoczesnych rozwiza informatycznych wramach tzw. usug standardowych, tj. transportu, spedycji, magazynowania, obsugi celnej czy cross-dockingu. Przedsibiorstwa logistyczne poszukuj optymalnych rozwiza informatycznych wspierajcych ich rnorodn dziaalno. Na rynku coraz bardziej powszechne s systemy do zarzdzania ot transportow czy zarzdzania magazynem. Niemniej jednak odczuwalny jest brak rozwiza czy aplikacji, ktre umoliwiayby integracj wszystkich obszarw logistycznych. Spjna informacja oraz dostp do danych pochodzcych zrnych dziaw nabiera ogromnego znaczenie przy oferowaniu usugi logistyki kontraktowej. Ewolucja rynku usug transportowych stwarza moliwoci pobudzenia przedsibiorczoci iinnowacyjnoci zgodnie zpreferencjami potrzeb nabywcw oraz poprzez zagroenie konkurentw, atake wpywa na stymulacj rozwoju gospodarczego ikreowanie innych rynkw wgospodarce wskali lokalnej, regionalnej, krajowej, midzynarodowej iglobalnej (Ruciski 2000, s. 13). Jak wynika zdanych Gwnego Urzdu Statystycznego, w2011 r. wPolsce transportem drogowym przewieziono ponad 80% adunkw mierzonych ich mas, a90%, gdy mierzona jest ich warto (gus 2012). Fakt ten dowodzi, jak wanym dziaem jest spedycja drogowa wprzedsibiorstwie logistycznym. Wstrukturze kosztw funkcjonowania rm logistycznych nadal przewaaj koszty transportu (tabela 1). Wynika to zfaktu, e ten typ dziaalnoci jest dominujcy dla wikszoci dziaaTabela 1. Struktura kosztw funkcjonowania badanych przedsibiorstw
Rodzaj kosztw Koszty realizacji usug transportowych Koszty realizacji usug magazynowych oraz utrzymania zapasw na potrzeby wasne Koszty administracyjne
rdo: Fechner, Szyszka (2012, s. 152).
2011 r. 69,15% 14,35% 16,50%
269
jcych na rynku przedsibiorstw logistycznych. Najszybciej wostatnich latach ronie sprzeda usug wtransporcie samochodowym (Fechner, Szyszka 2012, s. 152). Analiza wewntrzna dziau ma na celu pokazanie jego rzeczywistego potencjau oraz wypunktowaniu sabych stron czy niedoskonaoci np. wpostaci systemw informatycznych, pracownikw czy wybranego stylu zarzdzania. Wyniki analizy wewntrznej su wprowadzeniu rozwiza pozwalajcych usprawni przepyw towarw, dokumentacji oraz nansw pomidzy poszczeglnymi ogniwami obsugiwanego acucha dostaw. Kada zmiana ocharakterze politycznym, ekonomicznym czy technologicznym wotoczeniu transportu drogowego ma znaczcy wpyw na zasady oferowania usug transportowych ispedycyjnych. Transport drogowy umoliwia bezporednie poczenie pomidzy producentami ikonsumentami nie tylko wspierajc rozwj ekonomiczny ipostp spoeczny, ale rwnie zapewniajc ludziom swobod wyboru miejsca do ycia ifunkcjonowania. Dodatkowo gwarantuje wysok niezawodno realizacji przewozw towarw od drzwi nadawcy do drzwi odbiorcy, zgodnie zpowszechnie obowizujc dzi zasad realizacji dostaw Just in time (Fechner, Szyszka 2012, s. 58).
METODYKA BADA
Badanie, ktrego celem byo przedstawienie moliwoci rozwoju spedycji drogowej wramach usug standardowych operatora logistycznego, zostao przeprowadzone zwykorzystaniem jednej znajpopularniejszych technik analizy strategicznej, amianowicie analizy swot. Przy wyborze metody badawczej kierowano si przede wszystkim jej prostot oraz jasnoci. Dziki tym cechom moliwe staje si wczenie uczestnikw organizacji do prac nad strategi, lepsze poznanie izrozumienie przedsibiorstwa przez menederw iekspertw, atake zwikszenie moliwoci wzajemnego porozumiewania si (Komiski, Piotrowski 2006, s. 139). Nazwa swot jest akronimem angielskich sw: strengths mocne strony, weaknesses sabe strony, opportunities - szanse, threats zagroenia. Mona wic powiedzie, e analiza swot polega na badaniu silnych isabych stron organizacji oraz wystpujcych wjej otoczeniu
270
Joanna Lewandowska
okazji izagroe, aby sformuowa strategi, ktra zapewni ich maksymaln zgodno (Supernat 2005, s. 542). Przeprowadzona analiza moe stanowi cenny element procesu planowania strategicznego biznesu, jak wynika to zrysunku 2.
Rysunek 2. Proces planowania strategicznego biznesu
Analiza SWOT
Analiza otoczenia wewntrznego
Okrelenie celu
Budowanie strategii
Formuowanie planu
Wdraanie
Informacja zwrotna i kontrola
rdo: Kotler (2006, s. 102).
Misja biznesu
Analiza otoczenia zewntrznego
271
Istot analizy swot jest identykacja ipodzia na cztery grupy kluczowych czynnikw, ktre mog mie decydujcy wpyw na organizacj ijej ksztat wprzyszoci. Punktem wyjcia wprocesie okrelania celw strategicznych jest odpowied na trzy podstawowe pytania: 1) Czym jest organizacja dzi? 2) Czym powinna by wprzyszoci, jak mamy wizj jej funkcjonowania? 3) Jaka powinna by droga (drogi) dojcia do podanego, przyszego stanu, jakie rozwizania musimy wybra? (Komiski, Piotrowski 2006, s. 139). Udzielone wtrakcie badania odpowiedzi znajduj swoje odzwierciedlenie wtabeli 2. Wszystkie wymienione cechy zostay podzielone na wewntrzne izewntrzne oraz pozytywne inegatywne. Naley zwrci uwag, e silne isabe strony organizacji dotycz wewntrznych cech (waciwoci, kompetencji, umiejtnoci itp.) organizacji, anie jej otoczenia imaj na og charakter relatywny, anie absolutny. Wprzypadku silnych stron chodzi otakie cechy organizacji, ktre daj jej przewag nad innymi organizacjami, awszczeglnoci nad jej konkurentami. Natomiast posiadanie przez organizacj sabych stron oznacza, e prawdopodobnie bdzie ona mniej skuteczna od swoich konkurentw (Supernat 2005, s. 542).
Tabela 2. Macierz SWOT
Czynniki pozytywne Czynniki wewntrzne Czynniki zewntrzne Silne strony Szanse Czynniki negatywne Sabe strony Zagroenia
Kolejnym etapem badania jest cz prognostyczna, czyli analiza otoczenia, wktrym funkcjonuje wybrane przedsibiorstwo. Elementem prognozy wanalizie swot jest okrelenie szans izagroe moliwych lub pojawiajcych si wredniej lub dugiej perspektywie czasowej.
272
Joanna Lewandowska
Kada organizacja staje systematycznie wobliczu wydarze, ktre moe wykorzysta, ktre s lub bd dla niej szczeglnymi okazjami, wyzwaniami pozytywnymi. Najprawdopodobniej wprzyszoci wystpi take takie wydarzenia lub zjawiska, ktre bd miay niekorzystny wpyw na funkcjonowanie rmy ibd dla niej zagroeniami (Komiski 2006, s. 140). Specyczne iczsto zmienne warunki ekonomiczne, polityczne, prawne czy technologiczne wpywaj zjednej strony na szanse rozwoju na rynku imoliwo osignicia korzyci, ale zdrugiej sygnalizuj niebezpieczestwa oraz zagroenia, ktre mog powodowa wystpienie strat. Zarwno okazje, jak izagroenia maj charakter relatywny.
Obiektem zainteresowa naukowych niniejszego opracowania jest przedsibiorstwo funkcjonujce wbrany tsl (transport spedycja logistyka). Zuwagi na przestrzenny charakter, zasig oraz dynamik brany rma posiada 900 oddziaw w108 krajach, zatrudniajc ponad 60000 pracownikw. Wofercie omawianego przedsibiorstwa znajduj si nastpujce usugi: spedycja midzynarodowa idystrybucja krajowa, agencja celna, logistyka kontraktowa. Systematyczny rozwj firmy pozwoli na przeksztacenie jej z tradycyjnej midzynarodowej firmy spedycyjnej w gwnego operatora logistycznego na skal oglnowiatow, dostarczajcego zintegrowanych rozwiza dla acucha dostaw. Nowoczesne rozwizania it oraz wysoki poziom wiadczonych usug logistycznych stanowi dla obecnych ipotencjalnych klientw rmy gwarancj dobrej wsppracy, atym samym osigania korzystnych wskanikw ekonomicznych. Zaprezentowane wyniki imoliwe kierunki rozwoju s efektem bada, ktre zostay przeprowadzone wdziale spedycji drogowej wjednym zoddziaw wPolsce.
Usugi operatora logistycznego w spedycji drogowej WYNIKI BADA
273
Opierajc si na oglnych zaoeniach analizy swot, ktre ju wczeniej zostay opisane wmetodyce bada, cay proces badawczy zosta podzielony na trzy etapy: 1) Identykacja ianaliza czynnikw rodowiska wewntrznego, 2) Identykacja ianaliza czynnikw rodowiska zewntrznego, 3) Okrelenie pozycji strategicznej badanego podmiotu ze wskazaniem kierunkw rozwoju. W celu uatwienia przeprowadzenia trzeciego etapu badania, wpierwszym idrugim etapie poszczeglnym czynnikom przypisano warto punktow, okrelajc ich poziom istotnoci na tle danej grupy. Etap I Wpierwszej kolejnoci badani pracownicy zidentykowali istotne czynniki okrelajce silne isabe strony, przypisujc im odpowiedni poziom wanoci.
Tabela 3. Zestawienie silnych isabych stron badanego podmiotu
Punkty Punkty 3 1 2
Silne strony 1. Szczegowe procedury operacyjne pozwalajce na utrzymanie podobnego poziomu standardu obsugi we wszystkich krajach. 2. Integracja systemw zarzdzania ot wsieci caej korporacji. 3. Zatrudnianie modych, ambitnych, wyksztaconych ikompetentnych pracownikw.
Sabe strony
1. Dua dynamika zmian wymagajca cigego przyswajania wiedzy.
2. Zmieniajce si otoczenie (regulacje prawne). 3. Fluktuacja/sezonowo popytu na usugi transportowe oraz brak dostpnoci aut na rynku przewozowym.
274
Joanna Lewandowska
Punkty Punkty 3 3 5 2 4 4 5 32
Silne strony
Sabe strony 4. Nasycenie rynku wzakresie iloci podmiotw oferujcych usugi logistyczne (konkretnie wodniesieniu do spedycji). 5. Wysoki poziom skomplikowania procedur operacyjnych. 6. Ograniczona funkcjonalno systemu zarzdzania ot idua pracochonno operacyjna/ administracyjna systemu. 7. Uzalenienie od elektronicznej formy wykonywania pracy spedycyjnej (system transportowy, korespondencja e-mail, giedy transportowe, elektroniczny obieg danych idokumentw) inegatywne skutki ewentualnych awarii (prd, sie, serwery). 8. Dugi okres wdroenia nowego pracownika (do 6 m-cy, pene zastpienie poprzedniej osoby ok. 1 rok). 9. Dugi czas podejmowania decyzji. 10. Trudnoci wuzyskaniu szybkiego rozwizania na zgoszony problem zwizany z systemem (dotyczy gwnie nowych funkcjonalnoci inaprawiania wykrytych bdw). SUMA
4. Globalne zasoby nansowe pozwalajce na rozwj bez wzgldu na chwilow sytuacj rynkow. 5. Silna pozycja negocjacyjna dziki szerokiemu portfelowi produktw (jako dzia irma). 6. Lokalizacja wpobliu miejsc onajwikszej koncentracji ludnoci ipotencjau gospodarczego.
7. Zasoby materialne iknow-how.
8. Midzynarodowa sie logistyczna pozwalajca na wykorzystywanie efektu skali oraz synergii. 9. Inwestycje wrozwj IT icige doskonalenie wiadczonych usug.
10. Stabilno dziau.
SUMA
34
rdo: opracowanie wasne na podstawie przeprowadzonych bada.
Pomimo e ilo czynnikw wobu grupach bya dokadnie taka sama, poziom istotnoci silnych stron by wyszy ni stron sabych. Na wykresie 1 przedstawiono rozkad poszczeglnych czynnikw wobrbie danej
275
grupy wtrzech przedziaach 0 i1 niski poziom istotnoci, 2 i3 czynniki orednim poziomie istotnoci oraz 4 i5 wysoki poziom istotnoci. Etap II Kolejnym krokiem wanalizie swot bya identykacja istotnych czynnikw, charakteryzujcych rodowisko zewntrzne. Podobnie jak wetapie Iposzczeglnym cechom przypisane zostay punkty, okrelajce ich poziom wanoci dla badanego dziau.
Tabela 4 Zestawienie szans izagroe dla badanego podmiotu
Waga Szanse Zagroenia Waga 3 2 5 4 3 1 2 4
1. Fuzje, przejcia innych podmiotw.
1. Przecienie szlakw drogowych. 2. Wzrost kosztw prowadzenia dziaalnoci transportowej / spedycyjnej ispadek rentownoci. 3. Fluktuacja pracownikw, migracja wyszkolonych specjalistw.
2. Transport intermodalny, zwaszcza kooperacja ztransportem kolejowym 3. Zmniejszanie opat zwizanych zrynkiem TSL (opaty drogowe, podatki itp.) 4. Usprawnienie regulacji prawnych oddziaywujcych na rynek TSL. 5. Zwikszenie wiadomoci izaufania uczestnikw rynku TSL (klienci, dostawcy, przewonicy). 6. Budowanie know-how. 7. Rozwj systemw wspierajcych prac operacyjn, przepyw informacji oraz lokalizacj adunku. 8. Zmiana sposobu prowadzenia dziaalnoci spedycyjnej, np. brokerstwo spedycyjne, praca zdalna wrodowisku wirtualnym.
4. Globalny kryzys.
5. Utrata najwaniejszych klientw.
6. Zmiana trendu zjakociowego na cenowy.
7. Kradziee, zaginicia adunkw.
8. Wyciek poufnych ikluczowych informacji.
276
Joanna Lewandowska
9. Wsppraca zkonkurentami przy realizowanych projektach 10. Specjalizacja, dzielca rynek usug TSL na nisze owskim zakresie oferowanych usug. 12.. Ciga irosnca potrzeba przemieszczania towarw dajca pewno dziaalnoci irozwoju brany. 13. Poprawa irozbudowa infrastruktury drogowej imagazynowej. SUMA
2 1
2 4
33 SUMA 24
Wtabeli 4 przedstawiono zestawienie 12 szans oraz 8 zagroe. Kady zczynnikw ma dokadnie okrelony poziom istotnoci icharakteryzuje otoczenie, wktrym funkcjonuje badany przedmiot bada.
Wykres 1. Struktura grup wg poziomu istotnoci wymienionych czynnikw
Silne strony
0 i 1 pkt 2 i 3 pkt 4 i 5 pkt
Sabe strony
Szanse
Zagroenia 0 5 10 15 20 25
Zestawienie wynikw zetapu IiII pozwala na okrelenie pozycji strategicznej rmy/ dziau, awpniejszym postpowaniu - dokonania wyboru odpowiedniej strategii wg poniszego schematu (rysunek 3).
Usugi operatora logistycznego w spedycji drogowej Rysunek 3. Pozycja strategiczna rmy na rynku
277
MAXI MAXI S>W O>T
MINI MAXI S<W O>T
Silne strony S
Sabe strony W
MAXI MINI S>W O<T
MINI MINI S<W O<T
rdo: Penc (2008, s. 47).
Zprzeprowadzonej analizy otoczenia wewntrznego izewntrznego badanego przedsibiorstwa jasno wynika, e badany dzia wcelu dalszego rozwoju powinien opracowa strategi maxi maxi. Jest to strategia agresywna, ktra bazuje na przewadze silnych stron dziau oraz szans, jakie pojawiaj si wotoczeniu ekonomicznym, politycznym, prawnym czy technologicznym. Strategia ta jest strategi ekspansywn istrategi zdywersykowanego rozwoju. Taka sytuacja sprzyja wykorzystywaniu szans wynikajcych z mocnych stron (Penc 2008, s. 48). Za przykad moe posuy zestawienie mocnej strony, jak jest lokalizacja przedsibiorstwa, zmoliwoci rozszerzenia kooperacji ztransportem kolejowym przy realizacji przemieszczania towarw transportem kombinowanym. Dziki dobrej lokalizacji przedsibior-
278
Joanna Lewandowska
stwa, czyli wpobliu miejsca onajwikszej koncentracji ludnoci ipotencjau gospodarczego, moliwe jest poszerzenie zakresu usug otransport intermodalny. Dodatkowym czynnikiem wspierajcym rozwj tej idei jest polityka Unii Europejskiej wkwestii promocji transportu kombinowanego. Subwencje czy nieoprocentowane poyczki na inwestycje terminalowe wznaczcy sposb mog przyczyni si do rozbudowy obecnej siedziby rmy iprzeksztacenia jej wterminal kontenerowy zodpowiednim zapleczem technologicznym. Postpujcy proces informatyzacji irozpoczte przez rm projekty, ktre maj na celu modernizacj infrastruktury technicznej itechnologicznej rmy, s przesankami do stwierdzenia, e za 5 lat przedsibiorstwo bdzie nowoczesne iwpeni zinformatyzowane. Spedycja drogowa stanowi istotny element wprojektowanych procesach transportowych, azatem system wykorzystywany wtym dziale powinien by wkomponowany iskorelowany zsystemem caego przedsibiorstwa. Dane wprowadzane do systemu powinny by czciowo lub cakowicie widoczne wsystemach pozostaych dziaw rmy, jak rwnie wsystemach operacyjnych partnerw zewntrznych (dostawca/odbiorca). Usprawni to przede wszystkim przepyw informacji oraz dokumentacji pomidzy uczestnikami procesu organizacji usugi transportowej. Wpicioletniej perspektywie rma zamierza wyeliminowa cz swoich sabych stron iprzeku je na strony silne. Przykadowo waktualnej analizie swot ograniczona funkcjonalno systemu zarzdzania ot idua pracochonno operacyjna/administracyjna systemu jest sab stron dziau iogranicza jego sprawne funkcjonowanie. Wanalizie z2017 r. czynnik ten bdzie uwzgldniony wsilnych stronach dziau jako wysoce zaawansowany technologicznie system organizacji usugi transportowej dziki wykorzystaniu szansy rozwoju systemw wspierajcych prac operacyjn, przepyw informacji oraz lokalizacj adunku zanalizy swot z2012 r. Przyjazny interfejs iatwo obsugi systemu ograniczy liczb pomyek, atake przyspieszy czas planowania procesw transportowych od strony wykonawczej iformalnej. Dodatkowe poczenie systemu transportowego zsystemem zarzdzania magazynem oraz pozostaymi systemami rmy zwikszy jako oferowanych usug logistyki kontraktowej.
Usugi operatora logistycznego w spedycji drogowej ZAKOCZENIE
279
Sektor usug logistycznych rozwija si bardzo dynamicznie. Dziki rosncej liczbie operatorw pojawiaj si nowe rozwizania oraz nowe typy przedsibiorstw logistycznych. Jak wskazuj przykady dziaalnoci rm wiadczcych usugi logistyczne ipodmiotw, ktre te usugi zlecaj (producenci, dostawcy, dystrybutorzy), zachodzi cisy zwizek pomidzy moliwociami osignicia trwaej przewagi na rynku, umiejtnoci zastosowania danej koncepcji oraz dostosowania jej do wymaga okrelonych odbiorcw. Coraz wiksz rol zaczyna bowiem odgrywa aspekt zwizany zreakcj na zoone zamwienie klienta (Hanus, Kempny, Kasperek, Niestrj 2010, s. 25). Wzalenoci od wielkoci rmy, obszarw jej dziaania, atake siy konkurencji wdanym regionie mog by przyjmowane rne strategie wtym zakresie (Brdulak 2010, s.92). Due rmy logistyczne, ktre s zdolne oferowa swoim klientom usug logistyki kontraktowej, bd si przede wszystkim koncentrowa na oszczdnociach wzakresie zarzdzania dostpnymi zasobami, budowie know-how oraz doskonaleniu systemw wspierajcych prac operacyjn, przepyw informacji pomidzy dziaami oraz zarzdzanie przepywami wacuchach dostaw. Wbadanym iopisanym przypadku naley usprawnia funkcjonowanie spedycji drogowej wsystemie caego przedsibiorstwa, wykorzystujc wpeni szanse pynce zzewntrz. Potencjalny sukces dziau uzaleniony jest przede wszystkim od umiejtnego wykorzystania jego silnych stron.
LITERATURA
Brdulak H. (2010), Innowacyjno wusugach logistycznych, [w:] Polski Kongres Logistyczny, Logistyka wobec nowych wyzwa, Materiay konferencyjne, Instytut Logistyki iMagazynowania, Pozna. Christopher M., Peck H. (2005), Logistyka marketingowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Coyle J.J., Bardi E.J., Langley Jr. C.J. (2002), Zarzdzanie logistyczne, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Dobrzyski M.D. (2004), Poziom obsugi klienta wzarzdzaniu acuchem dostaw, Wydawnictwo Politechniki Biaostockiej, Biaystok.
280
Joanna Lewandowska
Fechner I., Szyszka G. (2012), Logistyka wPolsce Raport 2011, Instytut Logistyki iMagazynowania, Pozna. gus, Transport-wyniki dziaalnoci w2011r., h p://www.stat.gov.pl (stan na dzie 21 padziernika). Hanus P., Kempny D., Kasperek M., Niestrj K. (2010), Kierunki rozwoju obsugi logistycznej, wyd. ue wKatowicach, Katowice. Kotler P. (2006), Marketing, Dom Wydawniczy Rebis Sp. zo.o., Pozna. Komiski A. K., Piotrowski W. (2006), Zarzdzanie: Teoria ipraktyka, pwn, Warszawa. Penc J. (2008), Encyklopedia zarzdzania. Podstawowe kategorie iterminy, Wydawnictwo Wyszej Szkoy Studiw Midzynarodowych wodzi, d. Supernat J. (2005), Zarzdzanie, Kolonia Limited, Wrocaw.

Foresight W Przedsiębiorstwach. Nauka - Technologia - Wdrożenie.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Foresight W Przedsiębiorstwach. Nauka - Technologia - Wdrożenie.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Foresight w przedsibiorstwach

Nauka technologia wdroenie

recenzent: prof. dr hab. in. Leszek Woniak

by Instytut Zachodni, Pozna 2012 ISBN 978-83-61736-37-0

Perspektywy rozwoju rm zbrany zabezpiecze, scenariusze zmian

Tomasz A. Pawowski WPROWADZENIE

Firmy brany zabezpiecze

Firmy brany zabezpiecze

Firmy brany zabezpiecze

Firmy brany zabezpiecze

Firmy brany zabezpiecze

Tabela 2. Scenariusz pesymistyczny

Tabela 3. Scenariusz najbardziej prawdopodobny

Firmy brany zabezpiecze

Tomasz A. Pawowski Wykres 1. Otoczenie rdo szans izagroe

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Gierszewska (2003).

Firmy brany zabezpiecze LITERATURA

Firmy brany zabezpiecze

Scenariusze rozwoju ibadania hydrauliczne przepawek dla ryb

Development scenarios and hydraulic research on sh passes

Mateusz Hmmerling, Damian Franczak WPROWADZENIE

Badania hydrauliczne przepawek dla ryb

Mateusz Hmmerling, Damian Franczak

Badania hydrauliczne przepawek dla ryb

Mateusz Hmmerling, Damian Franczak

Badania hydrauliczne przepawek dla ryb

Mateusz Hmmerling, Damian Franczak

Badania hydrauliczne przepawek dla ryb SCENARIUSZE

Mateusz Hmmerling, Damian Franczak

Badania hydrauliczne przepawek dla ryb

Mateusz Hmmerling, Damian Franczak

Car efficiency and sales development prospects of alternative fuel vehicles

Anna Domagaa WPROWADZENIE

Efektywno samochodw osobowych PRZEGLD LITERATURY WZAKRESIE ANALIZ

Efektywno samochodw osobowych

Anna Domagaa Rysunek 1. Modele izestawy zmiennych przyjte wbadaniu

rdo: Opracowanie wasne.

Efektywno samochodw osobowych

M1_A&B oraz M2_A&B

rdo: Opracowanie wasne.

rdo: Opracowanie wasne.

Efektywno samochodw osobowych

Anna Domagaa Rysunek 4. Macierz SWOT

rdo: Opracowanie wasne.

Efektywno samochodw osobowych

Anna Domagaa LITERATURA

Opracowanie scenariuszy rozwoju rmy Dr.Biotec na rynku energii odnawialnych

Robert Mazur, Jacek Dach WPROWADZENIE

Firma Dr.Biotec na rynku energii odnawialnych ENERGIA ZBIOGAZU SZANSE IZAGROENIA

Robert Mazur, Jacek Dach

Firma Dr.Biotec na rynku energii odnawialnych

Robert Mazur, Jacek Dach

Firma Dr.Biotec na rynku energii odnawialnych

Robert Mazur, Jacek Dach

Firma Dr.Biotec na rynku energii odnawialnych

2 Zrwnowaony rozwj (W2)

Aktywizacja obszarw sabiej 3 rozwinitych: wsi oraz obszarw rolniczych (P3) 1 2

3 wiadomo ekologiczna (W3) Prawne

3 Zakres wymaga prawnych wzakresie oddziaywania na rodowisko (L3)

OCENA WANOCI IPRZEWIDYWALNOCI CZYNNIKW STEEPVL

Czynniki technologiczne (t)

Czynniki ekonomiczne (e)

Czynniki ekologiczne (e)