Batalia o dach nad gow

Rzeczpospolita smakw
Opatentuj cay wiat
Spoeczestwo naprawd
obywatelskie
I
S
S
N

1
6
4
1
-
1
0
2
1
i
n
d
e
x

3
6
1
5
6
9
E
u
r
o
p
a

4
,
5

E
U
R

U
S
A

5

U
S
D
www.obywatel.org.pl Nr 1(39)/2008 dwumiesicznik cena 8 z (w tym 0% VAT)
Za nasze pogldy nie daj nagrd
3
zyweSKLAD 1 1/2/08, 3:04:39 PM
3
D Magazyn Obywatel
A :

Obywatel
ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./faks: /042/ 630 17 49
: redakcja@obywatel.org.pl
, : biuro@obywatel.org.pl
S : studio@obywatel.org.pl
: www.obywatel.org.pl
R H:
Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysaw Chory,
Piotr Ciompa, prof. Leszek Gilejko, Andrzej Gwiazda,
dr Zbigniew Haat, Bogusaw Kaczmarek,
Marek Kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat,
Zofa Romaszewska, dr Zbigniew Romaszewski,
dr Adam Sandauer, dr Pawe Soroka,
Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagrny, Jerzy Zalewski
R:

Rafa Grski
Remigiusz Okraska (redaktor naczelny)
Micha Sobczyk (zastpca red. naczelnego)
Szymon Surmacz
S :
dr Karolina Bielenin, Piotr Bielski, Agata Brzyzka,
Joanna Duda-Gwiazda, dr Rafa tocha,
dr Sebastian Makowski, Konrad Malec,
Bartosz Malinowski, Anna Mieszczanek,
Leszek Nowakowski, Lech L. Przychodzki,
Marcin Skoczek, Olaf Swolkie, dr Jarosaw Tomasiewicz,
Karol Trammer, dr Jacek Uglik, Krzysztof Woodko,
Marta Zamorska, dr Andrzej Zybaa, dr Jacek Zychowicz
K:
Zbigniew Bednarek, Justyna Bibel, Karioka Blumenfeld,
Magdalena Doliwa-Grska, Monika A. Gorzelaska,
Agnieszka Grczyska, Marta Kasprzak, Maciej Kronenberg,
Przemysaw Prytek, Micha Stpie, Jarosaw Szczepanowski,
Piotr widerek, Stanisaw wigo, Micha Wenski, Micha Woowski
W caej Polsce Magazyn Obywatel mona kupi
w sieciach salonw prasowych Empik, Ruch, Kolporter,
Inmedio, Relay.
Wybrane teksty Magazynu Obywatel
s dostpne na stronach OnetKiosku
(http://kiosk.onet.pl).
Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych
i opatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych
do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy.
Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy
redakcji i staych wsppracownikw. Przedruk materiaw
z Obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu
pisemnej zgody redakcji, a take pod warunkiem
umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on
przedrukiem z dwumiesicznika Obywatel (z podaniem
konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony
internetowej (www.obywatel.org.pl) oraz przesania na adres
redakcji 2 egz. gazety z przedrukowanym tekstem.
W numerze:
Midzy buntem a marazmem
z prof. Wodzimierzem Pakowem rozmawia Micha Sobczyk .............................................. 4
Podzwonne wyborw Marcin Domagaa .................................................................... 10
Zbudujemy nowy dom, czyli obywatelska batalia o mieszkania Bartosz Wieczorek....... 12
Wdka zamiast gotwki Konrad Malec ......................................................................... 17
Jedzenie inne ni wszystkie Micha Nowak ............................................................... 20
Tradycyjnie i nowoczenie
ze Sawomirem Pahlke rozmawia Barbara Surmacz-Dobrowolska..................................... 24
Rzeczpospolita smakw Barbara Surmacz-Dobrowolska ........................................... 26
Biznesowa gra w zielone Andy Cox ............................................................................... 31
Opatentuj cay wiat z Percym Schmeiserem rozmawia Micha Sobczyk ................... 32
Sprywatyzowana wojna.
Pastwo w subie koncernw ponadnarodowych Charlie Cray ........................... 34
Chiski wzrost pod lup Pan Yue ............................................................................ 40
Fundamenty postawy ochroniarza przyrody Dave Foreman............................... 42
CHWILA ODDECHU
Humanista w sieci historii Lech L. Przychodzki .......................................................... 46
Zaangaowane obrazki i dymki z dr. hab. Jerzym Szyakiem rozmawia Micha Sobczyk..... 49
Tylko szczur moe wygra wycig szczurw
ekologia w komiksach humorystycznych Bartosz Gowacki ................................. 52
Ironezje Tadeusz Buraczewski.......................................................................................... 55
Encyklopedia Wyrae Makabrycznych Paplo Maruda ............................................. 55
Kronika Kontrasa............................................................................................................. 56
Z GRUBEJ RURY
Utopia czy rzeczywisto? Komunitaryzm w USA Daria ucka............................... 58
Wdrujc (cz 2) Henry David Thoreau ...................................................................... 62
W histori trzeba zrywa si jak w szturm.
Rzecz o Andrzeju Trzebiskim Rafa tocha .............................................................. 69
Spoeczestwo naprawd obywatelskie
(Zwizek Modziey Wiejskiej RP 1928 -1939) Remigiusz Okraska .............................. 73
RECENZJE
Czowiek z elaza (zardzewiaego) Bartomiej Grubich............................................ 86
Wysoka cena tanich zakupw Micha Sobczyk ........................................................... 88
FELIETONY
M stanu ma racj stanu Joanna Duda-Gwiazda.......................................................91
Pokocha szamanw! Anna Mieszczanek.....................................................................92
Jak by w opozycji? Jacek Zychowicz............................................................................93
Autorzy numeru...............................................................................................................94
Z obywatelskiego frontu................................................................................................96
OKADKA: SZYMON SURMACZ.
FOT: GUIDO (ANTITEZO), MATT PRESTON,
YOLANDA FENWICK, MARK (MISKAN)
MAGAZYN OBYWATEL TWORZONY JEST W 99% SPOECZNIE
4 5

Ponad wier wieku temu, w momencie powstania Solidarno-
ci, Polska bya aren unikalnego na skal wiatow konstruk-
tywnego konfiktu, w ktorym wziy udzia miliony. V jakim
stopniu ta tradycja jest ywa w walce o swoje, ktor Polacy
prowadz we wspoczesnych realiach?
Wodzimierz Pakw: Wowczas l walk piowadziy, po
slionie spoecznej, dwie gowne siy: iuch zwizkow zawo-
dowych oiaz, poniej, wspieiany pizez niego, coiaz silniejszy
iuch samoizdow piacowniczych. Pieiwsza z nich zoslaa
baidzo osabiona, a diuga piaklycznie zlikwidowana. Do
lego dochodzi iozbicie iodowisk piacowniczych ze wzgl-
dow, powiedzmy, ideologicznych. Tak wic powloizenie lego,
co dziao si pizez cae lala 8o. i jeszcze na poczlku lal ,o.,
jesl w obecnych waiunkach bez wlpienia niemoliwe.
Tym baidziej, e i wadza jesl, pizynajmniej do pewnego
slopnia, swoja, bo nie naizucona pizez ssiednie mocaislwo.
Fakl len dla Polakow nie jesl obojlny, jeli piobujemy ziozu-
mie pewn powcigliwo, a nawel pokoi polskich piacow-
nikow, kloi obseiwujemy od poczlku liansfoimacji. To byo
widoczne np. w wywiadach pizepiowadzanych pizeze mnie
w zakadach piacy. Polski iobolnik wbiew lemu, co mowi
Maiks jednak ma ojczyzn. Ma le Kocio, kloiy wci nad
nim pochyla gow, a czasami kiwa palcem. Te siy milyguj
i modeiuj lo, co ludzie iobi. Ludzie si bunluj maj ku
lemu duo powodow ale z diugiej sliony, zwaywszy na lo,
e ojczyzna wieszcie jesl wolna i e bd co bd podslawowe
swobody s zachowywane, lo mam wiaenie, e nawel ci, klo-
izy uwaaj, e s pasieibami, a nie dziemi Polski, zaciskaj
zby i liwaj w syluacji czasami baidzo cikiej.
Czy tylko te czynniki i instytucje neutralizuj odruchy buntu?
W. P.: S jeszcze pizynajmniej lizy inne ni bunl sposoby
wyjcia z lej opiesji, wyzwolenia si ze spoecznej degiadacji.
Szczegolnie na poczlku liansfoimacji, cakiem spoio osob
iozslawio oka polowe na ulicy i piobowao dziki handlowi
pizekszlaci si w klas pizedsibioicow. Co baidziej aklywni
zwizkowcy czy pizedslawiciele samoizdow piacowniczych
awansowali na nisze czy iednie slanowiska kieiownicze, cza-
sem le na wysze. A poniej olwoizya si szeizej fuilka do
wyjazdow za gianic. Rownie szkolniclwo, obejmujce coiaz
wicej ludzi, m.in. dziki szkoom piywalnym, zwaszcza na
poziomie wyszym, daje niekloiym szans na pizebicie si do
pizyzwoilego poziomu ycia. Dlalego, mimo e geneialnie na-
sz liansfoimacj naleaoby nazywa liansfoimacj degia-
dacyjn (o czym wiadczyy spadki dochodow kilku wanych
kalegoiii spoecznych w lalach ,o., w lym iobolnikow i iolni-
kow, a polwieidza lo fakl znacznej skali wyjazdow piacowni-
kow za gianic w oslalnich lalach), lo iownie islniej ione
wenlyle bezpieczeslwa. Tym mona lumaczy fakl, e nie
naslpi jaki napiawd znaczcy bunl spoeczny.
Czy to z powodu istnienia bogatszej palety strategii indywidu-
alnych tak rzadkie s obecnie wspolne dziaania przekraczajce
najbardziej partykularne i dorane interesy?
W. P.: Pioblem lkwi m.in. w lym, e nie ma ju klaiowno-
ci: lam pizeciwnik, lulaj my, lym baidziej, e wiod nas s
baidzo ioni. Kiedy wybucha iewolucja pieiwszej Solidai-
noci, wszyscy bylimy piacownikami paslwowymi: iobol-
nicy, nauczyciele, piacownicy naukowi i adminisliacyjni...
Po jednej slionie byo paslwo zdominowane pizez jedn
paili, a po diugiej slionie bylimy wszyscy my, iazem. Teiaz
oni po diugiej slionie lo jednak polskie paslwo, pod pol-
skim oiem i szlandaiem, a my iepiezenlujemy baidzo io-
ne inleiesy, nawel jeli znajdujemy si w baidzo podobnym
pooeniu.
Cigle, jak pokazuje Euiosonda, wiod osob czynnych
zawodowo piacownicy najemni slanowi 8o pioc. Tak jesl
w piawie wszyslkich kiajach euiopejskich, ale u nas wik-
szo z nich zaiabia napiawd niewiele. Niedawny sonda
CBOS pokaza, e ok. poowa zaiabia do rioo z, a kolejne
i, do r8oo z. Czy lo s wielkie pienidze: Jednoczenie
slopie obcienia piac jesl w lej chwili najwikszy w Euio-
pie. Piacuje nas niewielu (wedug pizedoslalniego Euioson-
dau lylko o wyniki oslalniego s w obiobce), ale pia-
cujemy najduej o ile pamilam, pizynajmniej i, spdza
Midzy buntem
a marazmem
F
O
T
.

M
A
R
T
A

S
T
R
U
M
I

S
K
A
iozmawia Micha Sobczyk
z piof. Wodzimieizem
Pakowem
4 5

w piacy ponad ,o godzin lygodniowo. Wszyslko lo skada
si na syndiom czego, co mona by okieli jednym sowem
wyzysk. Wyzysk, kloiy Polacy mimo wszyslko znosz.
jak wyglda kwestia struktury tych osob czy tworz one ja-
kie wyraziste rodowiska? Kiedy zbiorowym, silnym podmio-
tem byli zwaszcza pracownicy wielkiego przemysu.
W. P.: Niemal od poczlku liansfoimacji mona zaobsei-
wowa ogiomne iozpioszenie wszyslkich lych osob i giup
spoecznie upoledzonych, ich pojcie w iozsypk. Tylko ok.
poowa Polakow piacuje, ieszla zoslaa np. wypchnila na
emeiyluiy i ienly, inni s beziobolni, jeszcze inni luaj si
z fimy do fimy. Na dodalek wielu najzdolniejszych wyje-
chao, niekloizy wypchnici jeszcze pizez popizedni syslem,
cz zacza piacowa na wasny iachunek lub si kszlaci.
Wyslpuje zjawisko, mowic nie baidzo po polsku, obezho-
owienia: biakuje pizywodcow. Najbaidziej aklywni znajdu-
j po pioslu sposoby na iealizacj slialegii indywidualnych.
Nie slaj na czele bunlu, lecz iaczej odiywaj od lych, klo-
izy mogliby si bunlowa i piobuj zaalwia wasne spiawy,
co jesl mniej koszlowne i mniej iyzykowne. Tym baidziej,
e nad lym wszyslkim panuje co, co za woskim maiksisl
Giamscim naleaoby okieli hegemonicznym dyskuisem
w mediach i debacie publicznej: piacownicy nie maj iacji,
zwizki zawodowe nie maj iacji, wszelkie foimy samoizd-
noci s podejizane, chyba e maj chaiaklei skiajnie usliuk-
luializowany, np. w pizypadku samoizdow lokalnych. Taki
dyskuis od r,8, i. obowizuje m.in. wiod byych pizyjacio
ludu z KOR-u i nawizujcych do niego iodowisk.
Gdy rozpocza si w Polsce radykalna transformacja syste-
mu polityczno-gospodarczego, obywatelom zaczto ogranicza
moliwo wpywania na ksztat przemian. Elity sformuoway
haso adnych eksperymentow, oparte na przekonaniu, e nie
istniej alternatywy dla neoliberalizmu, i zamkny si na sy-
gnay zwrotne od spoeczestwa.
W. P.: Tak nam mowiono od poczlku. ledziem lo wszysl-
ko bacznie od pieiwszego niemal dnia pizemian, kiedy pizez
lizy lala kieiowaem Oiodkiem Bada Zwizkowych Soli-
dainoci Regionu Mazowsze, byem ekspeilem iuchu zwiz-
kowego i samoizdowego. Widziaem, jak w jednej chwili ci,
kloizy lwoizyli polsk iewolucj, kloizy wysadzili slaiy sys-
lem, slanli nagle pod pigieizem jako hamulec nowoczesno-
ci, liansfoimacji, nieledwie ciemnogiod. Dosownie z dnia
na dzie dokonaa si zmiana sposobu pisania w gownych
wowczas lyluach opiniolwoiczych (Gazela Wyboicza, Po-
lilyka, Wpiosl). Do dzi pamilam lylu Rozwiza zwizki
zawodowe! z lego oslalniego, posl-komunislycznego pisma.
Polem na szczcie syluacja si popiawiaa, ale mimo lo do-
minujcy lon, pizynajmniej lak do ioo i., by wci niechlny
piacownikom, samooiganizacji iobolnikow ilp.
Z jednej strony mamy zatem masy, ktore wykazuj duy sza-
cunek wobec pastwa, z drugiej elity, ktore si ich bay, nie
chciay dopuszcza do gosu z obawy, e moe to doprowadzi
do negatywnych skutkow. Skd bra si ten strach?
W. P.: To baidzo wane pylanie, sigajce w gb hislo-
iii PRL, moe nawel do liagedii ioku r,,o, kiedy w naszym
kiaju kiew polaa si w sposob sliaszny. Mowimy leiaz o na-
szym wojsku slizelajcym do Afgaczykow, co jesl oczywicie
okiopne, ale wledy Polak slizela do Polaka! Rozkazy wydali
ci, kloizy na dobi spiaw slwoizyli PRL, na czele z Wadysa-
wem Gomuk. Moim zdaniem lo, co si slao w lalach ,o., jak
Komilel Obiony Robolnikow, byo do pewnego slopnia pio-
b iehabililacji owczesnych polskich elil za lamle wydaizenia.
W lym sensie, e o ile do lej liagedii dopiowadzili apaialczycy
z ekipy jeszcze gomukowskiej, lo KOR lwoizya cz dysy-
denlow z lego iodowiska i cz dzieci (lake w dosownym
sensie) czonkow lego apaialu. Miaem akuial lakie szczcie
czy nieszczcie, e sludiowaem wiod nich. Pizyszedem
z gbokiej piowincji, jako wiey iepaliianl zza Buga, i wyl-
dowaem na wydziale flozofi, gdzie wikszo sludenlow sla-
nowiy dzieci owczesnej nomenklaluiy, jak lo si wledy mowi-
o. Ja, syn zmaiego kochonika i szwaczki z Ziemi Lubuskiej
liafem w iodowisko, kloie poniej odgiywao du iol
w iuchu dysydenckim, z Michnikiem ilp. osobami na czele.
Oni oczywicie wykazywali odwag lwoizc KOR, cho
pamilajmy jednoczenie, e w r,,, i. podpisano lzw. lizeci
koszyk poiozumie helsiskich i odld Bieniew i pizywod-
cy innych kiajow bloku wschodniego znacznie ogianiczyli
dziaania iepiesyjne wobec opozycji. Wledy ci ludzie pizy-
jli chaiylalywny model dziaalnoci: zaofeiowali pomoc f-
nansow i piawn dla iobolnikow, pizeladowanych nie lak
mocno jak sze lal wczeniej, ale jednak. Zgadzam si z Da-
videm Oslem, kloiy zwioci uwag, e oni owszem, udzielali
pomocy w Uisusie czy Radomiu, zieszl majc pewn oson
w poslaci osob znanych, m.in. slaiszych pisaizy i ailyslow
Dr hab. Wodzimierz Pakw socjolog, profesor Wyszej Szkoy
Przedsibiorczoci i Zarzdzania im. Leona Komiskiego, kierownik
Katedry Nauk Spoecznych teje uczelni oraz docent w Instytucie
Filozofi i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Wykada take m.in.
w Collegium Civitas, na Uniwersytecie Warszawskim i na Uniwersy-
tecie w Biaymstoku. Wyrzucony ze studiw na Uniwersytecie War-
szawskim za udzia w wydarzeniach Marca 1968, nastpnie traf
do aresztu za kolporta ulotek wyraajcych sprzeciw wobec in-
terwencji w Czechosowacji; przez pewien czas pracowa na budo-
wie, studia dokoczy eksternistycznie po amnestii. Zaangaowany
w dziaalno opozycji demokratycznej w latach 80., w 1986 r. usu-
nity za t dziaalno z PAN (przywrcony w 1989 r.); w latach
1981-1993 dziaa jako ekspert zwizkowy i samorzdowy, m.in.
wsptworzy i koordynowa Orodek Bada Zwizkowych Soli-
darnoci Regionu Mazowsze.
Specjalizuje si w socjologii gospodarczej, instytucjonalnej
oraz socjologii organizacji. Opublikowa ok. 300 prac naukowych
i popularno-naukowych (ksiki, artykuy, rozdziay w ksikach,
raporty badawcze, referaty) w wielu jzykach, m.in. Instytucje
pracy w procesach transformacji. Polskie dowiadczenia z lat 1990-
92 (1993), Rozpad bastionu. Zwizki zawodowe w prywatyzo-
wanej gospodarce (1999; wspautor), Jak yj Polacy? (2000;
wspautor), Dialog spoeczny po polsku. Fikcja czy szansa?
(2001; z Barbar Gciarz). Autor bloga internetowego pod adresem
http://wlodek-pankow.blog.onet.pl/
6

7

ale jednoczenie nie mieli poczucia inlegiacji z iobolnikami.
Czslo pizypisuj sobie iol inicjacji dziaa Wolnych Zwiz-
kow Zawodowych, ale widziaem dyskusje, kiedy ludzie ze
Szczecina czy Gdaska lej zasugi im odmawiali.
Konfikl midzy KOR-owcami a lymi, kloiych zoliwie
nieco nazywano piawdziwymi Polakami, szybko si ujawni,
zwaszcza podczas pieiwszego zjazdu Solidainoci. Wyslpo-
wa laki elemenl lku waiszawki, kloi mona okieli chy-
ba poslkomunislyczn, pized lym ciemnogiodem polskim.
KOR-owcy chcieliby co piawda mie wielk zasug zainicjo-
wania Solidainoci, ale piawda bya dla nich znacznie mniej
oplymislyczna. Ten iuch sam wyios i gdyby nie Solidaino,
lo jak susznie napisa kiedy chyba Konwicki, ci dysydenci
nadal bkaliby si po Waiszawie i jak w Maej Apokalipsie
co najwyej podpalali si na znak pioleslu, pized Sal Kon-
giesow czy innym miejscem, gdzie odbyway si zjazdy PZPR.
Tymczasem naslpi wielki wybuch, do kloiego wczy-
o si piawie ro milionow osob w cigu - miesicy. I mam
wiaenie, e koiowcy wcale nie byli zachwyceni masowo-
ci, sponlanicznoci i ywioowoci lego iuchu.
V jaki sposob wpyno to na ksztat przemian po roku r,8,?
W. P.: Ta nasza iewolucja, kloia wiocia w r,88 i. w foi-
mie paiu sliajkow oiaz kampanii wyboiczej ioku r,8,, bya
oslio konliolowana. Tizy gowne siy spoeczne, bdce in-
slylucjonalizacjami iuchu piacowniczego komilely obywa-
lelskie, samoizdy piacownicze i zwizki zawodowe piawie
nalychmiasl po zwyciskich wyboiach zoslay uznane za
elemenl podejizany, jeeli nie wiogi. Komilely pokiyway
cay kiaj, byy podslawow inslylucj mobilizacji spoecznej
i lo one czeiwca zapewniy opozycji zwycislwo. Pai dni
poniej jednak ju ich nie byo. Slopniowo len sam los po-
dzieliy pozoslae dwie inslylucjonalizacje, kloie dziaay na
slialegicznym leienie, w zakadach piacy, zwaszcza w wiel-
kich pizedsibioislwach. Dyskiedylowano je, osabiano i li-
kwidowano. Micha Boni, wowczas szef Regionu Mazowsze,
okaza si osobnikiem, kloiy lak napiawd nie wiadomo dla
kogo piacowa, kiedy apelowa o iozcignicie paiasola So-
lidainoci nad liansfoimacj. Bo w len sposob chionilimy
pizede wszyslkim lych, kloiych i lak mieli w popizednim
syslemie slosunkowo niele, a leiaz poslanowili si uwasz-
czy. PRL-owscy naczelnicy, dziaacze i kieiownicy chcieli
pizej od pizywilejow, nazwijmy lo, menedmenlu, do
pizywilejow wacicieli. Na naszych oczach dziao si lo pod
oson masowego iuchu, kloiy mia jeszcze jak si, ale by
syslemalycznie spychany na maigines.
Musimy wspomnie o jeszcze jednej wanej kweslii. Za-
wsze powlaizam, e owocem obiad Okigego Slou, o czym
si zapomina, bya flozofa, kloi mona okieli mianem
socjaldemokialycznej wizji iefoim nie lo, co si poniej
slao. Syszao si polem czslo, e lizeba obali Okigy
Slo. A ja odpowiadam na lo, e ju w pai miesicy po wy-
boiach ioku 8, z jego poslanowie w sfeize socjalno-gospo-
daiczej nic nie zoslao! Wszyslko lo zanegowano i wybiano
model naizucony pizez midzynaiodowych specjalislow
i biznesmenow, kloizy chcieli mie lu iynki zbylu i dogodne
miejsce do inweslowania. Wybiano waiianl okielany neo-
libeialnym, kloiy dopiowadzi do maiginalizacji milionow
ludzi. Ten model opiacowano gdzie lam w wiecie pizecie
nie z myl, eby nam lu dobize ziobi, lylko eby nas wpio-
wadzi na suszn ciek jedynie moliwego iozwoju. Nie-
co po maiksislowsku pizekonywano, e dziaaj nieubagane
piawa hisloiyczne. Ju w r,,i i. w swojej ksice pisaem, e
dominowaa menlalno podobna do slalinowskiej: nie li-
cz si indywidualne losy, wana jesl pozylywna slalyslyka,
a w imi koniecznoci hisloiycznych lizeba zapiowadzi je-
dyny waciwy poizdek. I lak si slao.
Za czasow PRL presja ideologiczna take bya niezwykle silna,
a

pastwo dysponowao potnymi rodkami nacisku, ktorych
zastosowanie jest w demokratycznych krajach znacznie ograni-
czone to wanie wtedy jednak ruszya lawina Solidarnoci.
Co sprawio, e w III RP Polacy dali si tak atwo spacyfkowa?
W. P.: W giuncie izeczy na poczlku lej naszej Polski
dziaay nie lylko owe zwizki zawodowe, kloie jako pize-
liway slan wojenny i jeszcze miay pewn si mobiliza-
cyjn. Zaczynay lake pojawia si zalki lego, co poniej
okielano sowem-wyliychem populizmem. Rodziy si
np. pieiwsze oddziay Samoobiony i podobnych iobolni-
czych zwizkow zawodowych (na Goinym lsku), dziao si
lo gownie na wsi, gdzie ju w pieiwszych lalach pizemian
naslpia najwiksza degiadacja socjalna, zwaszcza w pizy-
padku piacownikow PGR-ow. Ju w r,,o i. pisaem w Ty-
godniku Solidaino e nadejdzie piolesl i bunl, ieakcja
socjalislyczno-populislyczna, kloia bdzie piob odizucenia
modelu neolibeialnego. Pomyliem si jednak nieco, bo pize-
widywaem, e naslpi lo w peispeklywie o-, lal, a wyduyo
si mniej wicej do ioku iooi, swoj wyiaz znajdujc w wybo-
iach dopieio w ioo, i., kiedy Polacy dali do ziozumienia, e
ju dalej i l diog nie bd.
R
Y
S
.
T
R
E
F
6

7

Paiadoksalnie, jeli zaslanowi si, dlaczego lo si lak
niesamowicie dugo udawao lumi, mona doj do wnio-
sku, e ogiomn iol odegia lu moga... demokiacja. Demo-
kiacja jako zudzenie wyboiu, bo co pewien czas mielimy
moliwo gosowania. Po wyboiach z czeiwca ju dwa lala
poniej byy pizyspieszone wyboiy pailamenlaine, w mi-
dzyczasie wyboiy piezydenckie, naslpnie znow pailamen-
laine... Kadoiazowo byy lo swojego iodzaju umowy, klo-
ie byy pizez zwycizcow ziywane. Elila obiecywaa lym
iazem si zmienimy; mia si zmieni kieiunek pizemian,
a polem okazywao si, e gdy lylko dana foimacja doslawaa
wadz, nalychmiasl wiacaa w slaie koleiny. Okielibym lo
pikaiskim pojciem kiwania spoeczeslwa. Ludzie wybiali
Was, polem naslpny pailamenl, polem poslkomunislow,
kloizy slwoizyli wiaenie, e iepiezenluj model socjalny. Do
pewnego slopnia zieszl lo si spiawdzio do lej poiy jeslem
pizekonany, e za pieiwszych izdow SLD, zwaszcza za Ko-
odki, naslpio zelenie lej piesji felyszu iefoim, kiedy pizez
jaki iok-dwa beziobocie z lizech milionow spado o milion.
No ale polem pizyszli nasi chopcy z AWS-u i zaczli iefoi-
mowa, byle szybciej w iezullacie znow milion beziobol-
nych pizybyo, a w budecie ziobia si ogiomna dziuia.
W kadym iazie len mechanizm kiwania elekloialu
dziaa, cho nie do koca bo coiaz mniej osob chodzio
na wyboiy, dawao si kiwa. Bo widzieli, e najpieiw im si
naobiecuje, a po wyboiach wioci Balceiowicz lub jaki jego
klon. To chyba lumaczy czciowo, bo lo liudne pylanie
dlaczego nie naslpi wybuch na miai np. lal ,o., kloie
slwoizyy laki aichelyp polskiego bunlu.
Elity jednak cay czas wierzyy, e taki scenariusz moe si po-
wtorzy?
W. P.: W pieiwszych lalach islnienia III RP, elily, kloie
pamilay lamle dowiadczenia, bay si lego i czekay, a
w kocu naslpi. Gdy wybucha jaki sliajk, lelefonowano
do mnie z iozmailych iedakcji: czy lo ju si zaczyna:. Pa-
nowa lk pized lym izekomym polskim ciemnogiodem,
kloiy wci nie jesl w slanie ziozumie, e lizeba si euio-
peizowa, modeinizowa, i ku wialym celom. Nasza elila,
la waiszawka, kiakowek, libeialny Gdask ci ludzie pie-
lgnuj laki sleieolyp modeinizacji. Oczywicie piawie nikl
nigdy nie mowi, co si za lym kiyje, ale oni maj w gowach
wzoi wzily z zupenie laickiej Fiancji czy z Hiszpanii wy-
pieiajcej si obecnie swojej losamoci. Chc, eby wiesz-
cie byo u nas lak, jak wszdzie na wiecie, co jesl oczywisl
bzdui, bo kady kiaj ma swoje ciemnogiody, jeli ju lak lo
okiela. We Fiancji bdzie si lo nazywa la France profonde,
czyli Fiancja gboka, lakie spoeczeslwo jesl le w Bawaiii
czy w Kiaju Baskow, liadycjonalislycznej spoecznoci sku-
pionej woko Kocioa i pizywizanej do swojej liadycji jak
chyba adna inna w Euiopie i nikomu lo nie pizeszkadza!
To jesl noimalne; w ionoiodnej Euiopie kady kiaj i naiod
maj piawo do zachowywania swojej losamoci lylko nie
my. Nasze spoeczeslwo cigle jesl pod pigieizem kiylyki
ze sliony wasnej lzw. elily e byo obizydliwe w pizeszoci,
pized wojn lakie sobie, podczas okupacji le iaczej kiep-
skie, zieszl zawsze byo kiepskie... Takie wlki, kloie s ni-
czym innym jak leniem spoeczeslwa, powiacaj.
V przeciwiestwie do elit, przekonuje Pan, e historia dostar-
cza raczej dowodow lojalnoci zwykych Polakow wobec pa-
stwa wanie pastwa, dobra wspolnego, niekoniecznie za
tylko narodu.
W. P.: Spojizmy choby na lakie wydaizenia, kloie znamy
baidzo dobize z Polopu. Ci, kloizy naiodom Rzeczypospo-
lilej mieli pizewodzi pizeszli na slion najedcy. I co si
okazao: Zawizywane byy konfedeiacje, powslaa paily-
zanlka, lake chopska, zmobilizowao si mieszczaslwo. Gdy
Rzeczpospolila Obojga Naiodow, niedawno jeszcze baidzo
silna, upada, piobuje ialowa j wasny naiod, lak jak on by
wledy iozumiany. Spojizmy na oslalnie lala pized upadkiem
I Rzeczypospolilej mamy ziyw inleleklualny, iefoimaloiski,
do pewnego slopnia lake mililainy, piob iefoimy paslwa
nawel wledy, gdy kiol ze swoim dwoiem nie by w slanie zbyl
wiele ziobi. Jesl mobilizacja czasow Napoleona, kiedy Polacy
udzielali si wszdzie, gdzie lylko mogli, w nadziei, e ich kiaj
si odiodzi. Jesl Powslanie Lislopadowe, kloie miao pizecie
szanse powodzenia; w sens jakiejkolwiek dziaalnoci nie wie-
izyli monowadcy i geneiaowie, ale znaleli si modzi zapa-
lecy, kloizy podeiwali spoeczeslwo...
Podobnie Polska XX-wieczna, czyli Pi Sieipni. Ten
pieiwszy, z r,r i., gdy wybucha pieiwsza wojna, a Pisud-
ski ju mia koncepcj, eby budowa paslwo. Ten z r,io i.,
kiedy Polacy z lizech dawnych zaboiow lak si skizyknli, e
dali upnia aimii nadchodzcej ze Wschodu. Sieipie i wize-
sie r,, i., kiedy nasi iodacy nie odpucili, jak inne kiaje
Euiopy, i bionili swojego paslwa. Rok r, znow sieipie
i walka pizeciwko dwom lolalilaiyzmom, z kloiych jeden
nadchodzi, a diugi by ju na miejscu. Wieszcie pamilny
iok r,8o, le sieipie. Tymczasem ci, kloizy iobi u nas za in-
leleklualislow bo s cigle na amach maj i wci gosz
poczucie wslydu za wasny naiod.
Zawsze powlaizam sludenlom i dokloianlom: len naiod
ma najmniej powodow do wslydu w poiownaniu z innymi
naiodami, zwaszcza iednimi i wielkimi. Nie jeslemy moe
najbaidziej wialym czy nowoczesnym kiajem, ale mamy
wiele powodow do chway. To, e nie jeslemy lacy sliasznie
nowoczeni moe lo i dobize: Zieszl s lakie kiaje, kloie
lake lizymaj si swoich liadycji, i nikl im lego nie zaizuca.
Vemy Skandynawi, ktora uparcie trzyma si swojej socjalnej
i wspolnotowej tradycji...
W. P.: Nikomu lam nawel nie pizyjdzie do gowy wy-
pieia si jej lylko dlalego, e Ameiykanie maj inny uslioj.
Z kolei Fiancuzi wanie spaialiowali sliajkami cay kiaj, bo
nie podobaj im si neolibeialne iefoimy... Uwaam, e lo
noimalna izecz, lymczasem my wci musimy palize na
nasz awangaid wial, bo wychowan na Uniweisylecie
Waiszawskim i Jagielloskim, w najgoiszym iazie Gda-
skim; najwyszy wykwinl inleleklualny, kloiy jako jedyny ma
zawsze iacj (miech)...
Dawno lemu wspopiacowaem z Fiancuzami pizy wielo-
lelnim piojekcie dolyczcym modeinizacji. Wledy ziozumia-
em i moi fiancuscy pailneizy byli skonni lo uzna e dla
kadego spoeczeslwa, wspolnoly naiodowej wane jesl, eby
lo, co dzieje si w sfeize dobi i usug, w inslylucjach i oiganiza-
8

9
cjach, wspolnolach lokalnych byo podpoizdkowane wai-
lociom, kloie dane spoeczeslwo wyznaje, kullywuje. Nie
musz lo by koniecznie piagmalyczne wailoci: efeklywno,
ienlowno, skuleczno, elaslyczno ild. Bo lo wszyslko
czslo piowadzi do degiengolady, jeli nie jesl pizeslizegany
diugi zespo wailoci, lakich jak spiawiedliwo, solidaino,
jako lam iozumiane iowno i wolno... Musi by zacho-
wana pewna iownowaga pomidzy poszczegolnymi kalego-
iiami wailoci, wspoislnienie, z jednej sliony wailoci piag-
malycznych, z diugiej moialno-spoecznych, bo lo ich wza-
jemna dynamika daje iownowag spoeczn. Myl, e kiedy
naslpuje pizechy w jedn slion, lo si zazwyczaj le koczy.
Z jednej sliony iealizowane musz by le pieiwsze, co umow-
nie nazywa si nowoczesnoci, ale i le diugie, wiod kloiych
dla Polakow kluczowa jesl chyba spiawiedliwo.
Co decyduje o tej naszej specyfce?
W. P.: Polacy pizeslizegaj pewnych zasad moialnych
by moe dlalego, e Kocio lulaj odgiywa iol milygujc,
w lych piocesach, wydawaoby si, oczywislej modeinizacji.
Niekloizy lwieidz, e ieligia nie jesl wan inslylucj, ale ja
yem rr lal w kochozie, w spoeczeslwie, gdzie zwalczano
ieligi w sposob oslaleczny, wpiowadzano wicz neopoga-
slwo. Ci, kloizy nie byli lam, gdzie Bog by zakazany, niech
nie mowi, e Kocio czy ieligia nie maj pozylywnego
wpywu na izeczywislo. Tulaj le nie wieiz lakim, za pize-
pioszeniem, inleleklualislom, jak np. pani Magdalena ioda,
bo oni piezenluj w lym zakiesie piymilywne mylenie.
V poprzednich latach elity stawiay na ukrywanie ronego ro-
dzaju realnych konfiktow interesow i linii podziau. Kampania
wyborcza z :oo, r. bya ju natomiast wyranie oparta o ich
eksponowanie. badacze do zgodnie wskazuj, e siy wyniesio-
ne do wadzy w poprzedniej kadencji parlamentu zawdziczaj
to zjednoczeniu pod swoimi sztandarami wyborcow ponionych
przez transformacj, nie tylko materialnie, ale take w

sferze
symbolicznej, kulturowej. jak do tego doszo i jakie bd du-
gofalowe skutki odwoania si do resentymentu przegranych
wobec benefcjentow transformacji czy ma on w ogole jaki
potencja tworczy, czy by jedynie hasem, ktore po ostatnich
wyborach, kiedy jego autorzy s w odwrocie, szybko wyparuje
z wyobrani spoecznej?
W. P.: Sam oslalnio nad lym myl. Rzeczywicie, niedaw-
no pioklamowano odwiol od lej IV Rzeczpospolilej, chyba
pizedwczenie lak jak wczeniej pospieszono si o r, lal
z ogoszeniem zgonu foimacji komunislycznej. Powiedzia-
bym lak: paiadoksalnie, Kaczyscy i ich ekipa w pewnym
sensie byli skazani na klsk, jeli chcieli l wczeniej upole-
dzan, dyskiedylowan Polsk poslawi na nogi. To laki pize-
wiolny efekl: im lepiej si la Polska czuje, lym adunek gnie-
wu, kloiy bia w agle PiS i jego koalicjanci zmniejsza si.
Zieszl on si zmniejsza pizede wszyslkim dlalego, e wyemi-
gioway dwa miliony ludzi. Euiosonda ju spized dwoch lal
pokazywa, e , Polakow piacowao za gianic. Polem lo si
nasilio, wic len adunek gniewu czciowo uciek z kiaju.
Po diugie, izeczywicie naslpia jaka iedysliybucja.
Rozmawiaem ze swoimi kuzynami z Poznania. Powiedzieli
mi, e Wielkopolanie byli za popizedniej ekipy baidzo wcie-
kli czuli bowiem, e naslpuje iedysliybucja w kieiunku
ponocno- i poudniowo-wschodnim, e oni musz czcio-
wo oddawa swoj pizyzwoily poziom ycia. Popizednia eki-
pa wspieiaa ubogie iegiony: woj. podkaipackie, podlaskie,
waimisko-mazuiskie... Wic do pewnego slopnia, adunek
gniewu osab, a jednoczenie PiS-owi nie pizybyo doslalecz-
nie wielu zwolennikow, eby zapewni ponowne zwycislwo.
Jesl jeszcze jedna izecz. Biacia Kaczyscy i ich diuyna
zapioponowali Polakom model, kloiy mona nazwa iepu-
blikaskim. Tizeba bia odpowiedzialno za swoj kiaj, za
paslwo wobec wiala, wobec obywaleli... To jesl model
mobilizacyjny, kloiy wymaga wysiku i zaangaowania. To jesl
zieszl lo, co naley do dobiej polskiej liadycji. Jeeli Polska
bya w XVI w. lak silna, lo dlalego, e miaa elil baidzo dobize
wykszlacon, zmobilizowan, kloia pamilaa, e nie lylko
koizysla z pizywilejow, wolnoci, jak wledy mowiono ale ma
le obowizki wobec wspolnoly i paslwa. Ten model w XXI
w. jesl liudny. By kiedy czas homo politicus, by i jesl czas
homo faber, ale coiaz populainiejszy slaje si homo ludens.
Czowiek pracy zastpowany jest czowiekiem czasu wolnego.
W. P.: Piosz zobaczy, co si dzieje w lelewizji, na wielu
populainych kanaach. S, oczywicie, piogiamy polilyczne,
ale geneialnie jesl lak, e gdy wcza si TV iano lo golu-
j, upiawiaj ogiodki, a gdy wieczoiem na wszyslkich ka-
naach lacz (miech). To zieszl nic nowego czasami lak
bywa, lake w liudnych okiesach. W flmie Czy nie dobija
si koni: mona zobaczy, jak w Ameiyce w czasie Wielkie-
go Kiyzysu oiganizowano wielkie konkuisy laca, eby lu-
dzi w co zaangaowa, eby nie myleli o lej swojej bidzie...
U nas le modziey seiwuje si gownie laki model, nie ie-
publikaski wymagajcy uczeslniclwa, odpowiedzialno-
ci. Bo lo s smulne, cikie sowa, na dodalek lansowali je
w Polsce osobnicy, kloizy nie byli baidzo weseli, pogodni;
pizeciwnie na ekianach wygldali do powanie, gionie,
ponuio.
A leiaz pizychodzi modzieczy Tusk, z mi lwaiz, i pio-
ponuje ludziom, e dokona cudow. e bdzie pod doslalkiem
aulosliad, e wziosn pace, a podalki spadn... Gdy suchaem
paiu jego wyslpie, poczwszy od lego zjazdu w Gnienie,
byem zdumiony: pizecie lo, co kiedy byo alakowane pizez
dziennikaizy jako lypowe pizykady populizmu i demagogii,
lam iozgizewao jego zwolennikow do czeiwonoci cieszy-
li si, e lak piknie pizemawia i lyle obiecuje. By moe do
pewnego slopnia lo jesl zmiana cywilizacyjna: Polak ju nie
chce lego iodzaju wyzwa i podejmowania zobowiza. Tak
samo, jak odizuci lych, np. z Unii Wolnoci (Demokialycz-
nej), kloizy mu niczego nie obiecywali i sowa dolizymali...
Maa jest zatem szansa powrotu do modelu mobilizacyjnego?
W. P.: By moe Polska, jak lo adnie okieli oslalnio
pan Cichocki, doslaa uilop od hisloiii: Doslalimy si do
NATO i do Unii, jeslemy zabezpieczeni wic bawmy si,
konsumujmy, jedzmy! Zieszl, co zabawne, laki model piopo-
nowa nam kiedy Gieiek, on lake gosi podobne hasa. Piof.
Janusz Czapiski, auloi Diagnozy spoecznej, obecnie nieco
8

9
pizycich, ale gosi pizez kilka lygodni, e beziobocie zniko,
ludzie zaczli znacznie lepiej y ilp. Chciabym w lo wieizy
ale jako nie do koca mi si lo udaje. Bo alwo lak mowi,
gdy si yje w Waiszawie czy Kiakowie, gdzie izeczywicie si
ludziom wyianie popiawio, ale cigle s jeszcze lakie iegio-
ny, gdzie po jedno miejsce piacy pizychodzi oo-,o chlnych.
Moe po pioslu jesl zapolizebowanie na odiobin luzu,
odpoczynku, odpienia: I s lacy, kloizy nam lo zapewni
bd nas pizekonywa, e jesl wielnie. Pizypomina si laki
slaiy kawa, o lym jak Chiuszczow pizyjecha do kochozu
i naslpnego dnia lokalna gazela daa spiawozdanie: Do-
brze Vam si tu yje? zaartowa tow. Chruszczow. Do-
brze! zaartowali kochonicy (miech).
Oczywicie zawsze, od poczlku liansfoimacji byo jakie
r,-io pioc. ludzi, kloiym si cakiem dobize yje ale eby
len slan mog si ulizymywa, lo ci wszyscy pozoslali nie
mog zaiabia wicej ni r8oo z miesicznie.
Czy zatem potencja buntu w ogole ju w naszym spoecze-
stwie nie istnieje? moe w jakich okolicznociach mogby on
zaistnie?
W. P.: Niedawno sfoimuowaem piognoz, e w naj-
bliszym czasie moe mie w Polsce miejsce spoeczny bunl,
w kloiym pocz si iodowiska plebejskie z diobnymi
pizedsibioicami, modzi konseiwalyci, zagioeni degiadacj
i wykluczeniem, z modymi maiksislami, walczcymi z wy-
naluizeniami kapilalizmu. Czynniki spizyjajce pojawieniu
si iewolly lo m.in. zwyka cen pioduklow spoywczych, pio-
cesy omielania si, pizeamywania sliachu pized beziobo-
ciem i piacodawcami, czciowe powioly emigianlow z Euio-
py Zachodniej, zaiaonych euiopejskimi slandaidami (czyli
liaklowaniem piacownikow i pelenlow po ludzku), a lake
pizyiosl ilociowy dobize wykszlaconych, modych pia-
cownikow, nie znajdujcych miejsca na polskim iynku piacy.
Znaczenie bd miay lake iozamy w eslablishmencie, dalsza
dyskiedylacja wikszoci jego pizedslawicieli i de-legilymi-
zacja obozu wadzy oiaz gioba powiolu III Rzeczpospolilej
wiaz objciem wadzy pizez PO i PSL. Jesl wieszcie zachla
w poslaci ladow upowszechnianego pizez niedawno iz-
dzcych dyskuisu socjalnego i zdeizenie si iozbudzonych
oczekiwa popiawy pooenia socjalno-bylowego piacowni-
kow i diobnych pizedsibioicow z izeczywislymi lub wyobia-
onymi zagioeniami ich pozycji. Dochodzi do lego niezdol-
no obecnego obozu wadzy do piowadzenia piawdziwego
dialogu spoecznego i pizewidywany spadek lempa wzioslu
gospodaiczego i jego ekonomiczno-socjalne skulki.
Cigle powlaizam, gdzie lylko mog (cho, nieslely, w nie-
wielu miejscach mog): lo, e z Polski ucieky dwa miliony lu-
dzi, lo nie lylko iezullal beziobocia, bo ono a lak znacznie nie
spado gdyby lak byo, lo len pioblem w piaklyce pizeslaby
islnie, a on cigle islnieje. Spojizenie na Euiosonda baidzo
wyianie pokazuje, co powoduje ucieczk ludzi. Po pieiwsze,
niskie pace, po diugie zupena deslabilizacja i biak poczucia
pewnoci zaliudnienia. Jeslemy kiajem o najwikszym pozio-
mie deslabilizacji zaliudnienia Polska jesl jak aulobus jadcy
po wybojach, w kloiym ludzie bez pizeiwy lizs si ze slia-
chu. W lej chwili lo nieco osabo, by moe wanie dlalego, e
ci, kloizy w kocu nie znieli lego lizsienia, poszli sobie.
Do lego dochodzi komplelna zaliala podmiolowoci
piacownikow. W poiownaniu z kiajami slaiego Zachodu,
zwaszcza skandynawskimi, Polacy czuj, e nie maj adne-
go wpywu nawel na oiganizacj wasnej piacy, nie wspo-
minajc o podejmowaniu decyzji wanych dla pizedsibioi-
slwa. Mamy le obcienie piac najwysze spoiod kiajow
euiopejskich. Ju nawel Japoczycy piacuj mniej od nas...
Na dodatek pracuje nas bardzo mao.
W. P.: Gdybym mia si czego napiawd ba dla Polski,
lo wanie lego, e mamy lak niski poziom aklywizacji za-
wodowej. To w peispeklywie dugofalowej chyba najwikszy
nasz diamal. Emigiacja, beziobocie, dezaklywizacja zawodo-
wa, socjalizacja budelow domowych, pizedwczesne ienly...
A im mniej ludzi piacuje, lym wicej musz piacowa po-
zoslali. Zieszl polski piacodawca lak lubi: jeli ju kogo za-
liudni, lo slaia si go wykoizyslywa ile si lylko da, zamiasl
zaliudnia nowe osoby.
Wspomniaem, e wiacajcy z Anglii czy Iilandii mog
zaiazi lych, kloizy lulaj cieipliwie znosz swoje waiunki
piacy. Czy lak si slanie gowy bym nie da, a chyba nawel
i palca. Ludzie by moe w dalszym cigu bd piefeiowali
slialegie indywidualislyczne. Bo jesl ogiomne iozpioszenie
siy ioboczej ju nie ma wielkich zakadow piacy, gdzie
mogby powsla zalek bunlu. Polacy oslalnio jako na uli-
ce iaczej nie wychodz, by demonsliowa. Kiedy mylaem,
e miejscami bunlu mog sla si uczelnie wysze, gdzie jesl
nieiaz po paidziesil lysicy ludzi na niewielkiej pizeslize-
ni. Ale leiaz le lego pewny nie jeslem, mam iaczej wiaenie,
e lo napicie bdzie z kiaju uchodzi lym baidziej, e ko-
lejne paslwa olwieiaj swoje iynki piacy, cznie z ogiom-
nym iynkiem niemieckim.
Na razie myl o Polsce u wielu rodakow, ktorzy wyjechali za
chlebem, wywouje tyle tsknot, co irytacj.
W. P.: Jak dold ci, kloizy pizypisuj sobie szczegolne
pizywileje i szczegoln misj liansfoimacyjno-modeiniza-
cyjn, nie slwoizyli kiaju, kloiym mogbym si pochwali
pized wialem. Sam fakl, e lylu ludzi sld ucieko, cokolwiek
si za lym kiyje, wskazuje na lo, e nie mylano, by zapewni
obywalelom godziwe waiunki piacy i ycia. Rozumiem lu-
dzi, kloizy lwoizyli len syslem, jak Mazowiecki, Wasa, Kwa-
niewski czy Waldemai Kuczyski, nawel z jego wciekymi
felielonami. Im si la nowa Polska sliasznie spodobaa, s ni
zachwyceni i lo jesl ziozumiae pioblem w lym, e nie wszy-
scy inni s lak samo zachwyceni. Chciabym, eby nowa ekipa
ziobia co wicej, ale znacznie baidziej piawdopodobne, e
bdzie lo wadza wiilualna. Gdy jeszcze powoaj Maicin-
kiewicza na izecznika izdu, lo ju nic nie bd musieli iobi
(miech) pizekonaj z Tuskiem wszyslkich, e yjemy albo
pizynajmniej bdziemy wkiolce y w najcudowniejszym
kiaju. Po co cokolwiek iobi, wyslaiczy czeka, a Tusk zosla-
nie za lizy lala piezydenlem, a Maicinkiewicz piemieiem.
Dzikuj za rozmow.
Waiszawa, ii lislopada ioo, i.
10 11
Podzwonne wyborw
Marcin Domagaa
Ostatnia kampania wyborcza daa Polakom duo
do mylenia. Oto stanli przed wyborem, czy
gosowa na dotychczasow parti rzdzc,
czyli na to, co zostao ze szczytnych zapisw
programu koalicyjnego Solidarne Pastwo, czy
te na parti liberaln, ktra innymi szczytnymi
hasami obiecaa bliej niezdefniowan
normalno.
W czasie kampanii wikszo pailii skupia si na wza-
jemnej kiylyce, miejscami lylko ofeiujc zdawkowe pojcia
w slylu wspomnianej noimalnoci. Mao klo jednak, jeli
w ogole, slaia si odwanie pokaza piogiam piawdziwie
demokialyczny w penym lego sowa znaczeniu. Bynajmniej
nie chodzi lulaj o wolnoci polilyczne, kloiych jako w ka-
dym syslemie demokialycznym pozoslawia spoio do ycze-
nia. Nie chodzi le o demokiacj wedug wzoica libeialnego
czy konseiwalywnego, ale o demokiacj iealizujc wolnoci
jak najbaidziej pizyziemne, konslylucyjne i, co najwaniej-
sze, gwaianlowane midzynaiodowo.
Skd la kweslia:
Spoeczestwu polskiemu ukradziono podmiotowo.
W dodatku nikt z politycznej kasty si o ni nie upomi-
na. Zabiako jej zieszl nie lylko podczas wyboiow, ale na-
wel w najduszym w dziejach polskiego pailamenlaiyzmu
po r,8, i. expose nowego piemieia, Donalda Tuska. Tizeba
podkieli, e ju dawno iodowiska polilyczne, oiodki
wadzy cenlialnej i samoizdowej oiaz media, ogaina no-
womowa i nowodziaanie, kloie w efekcie spoeczeslwo
polskie upizedmiolowiy. W wymiaize weibalnym takie
okrelenia, jak nard, spoeczestwo, obywatel, wraz
z caym swoim ciarem, odeszy na plan dalszy. Zastpiy
je sowa kapita ludzki, zasb siy roboczej, potencja
nabywczy. W wymiaize piaklycznym zanegowano najbai-
dziej podslawowe wailoci demokialyczne, w diaslycznych
pizypadkach nazwano je wicz ksenofobicznymi, a w efekcie
skazano na powszechne zapomnienie.
Co lo oznacza dla nowej ekipy izdzcej w pailamencie
VI kadencji:
Twoizc now jako izdzenia, obecni zwycizcy po-
winni baidziej zwioci uwag nie na podslawow libeialn
wailo, jak jesl niewidzialna ika iynku, lecz na piawdzi-
we pizesanki demokiacji, kloie lak dobilnie i szczegoowo
okielone s w Euiopejskiej Kaicie Spoecznej. Tak houbio-
ny cud iilandzki moe si w peni zici dopieio, gdy wpio-
wadzone zoslan slandaidy okielone w lym wanie doku-
mencie. Jeli lak si nie slanie, wowczas szczylne hasa po-
dziel los sloganow o budowie nad Wis diugiej Japonii.
Pizyjizyjmy si bliej lemu dokumenlowi. Ailykuy r-
okielaj piawo do piacy, piawo do odpowiednich waiun-
kow piacy, piawo do bezpiecznych i higienicznych waiun-
kow piacy oiaz piawo do spiawiedliwego wynagiodzenia. Te
podslawowe wailoci, jak pokazuje izeczywislo, wcale nie
s pizeslizegane i iealizowane w laki sposob, jak lego chcieli-
by polscy wyboicy. Polilyka penego zaliudnienia (ail. r pkl.
r), kloia slanowi jeden z najwaniejszych zapisow Kaily, jesl
w Polsce iealizowana jakby pizypadkowo. Piawd jesl, e
beziobocie spado, ale slao si lak m.in. z powodu kolejnego
cyklu w gospodaice wialowej. Beziobocie spado le m.in.
z powodu masowych wyjazdow. Co piawda liczba miejsc
piacy nello w Polsce wziosa, jednak nie byo lo wycznie
zasug dziaa ekip oslalnich lal.
Cay czas biakuje spojnej polilyki wspieiajcej zaliudnie-
nie oiaz walk z palologiami poiod ludzi zdolnych do pia-
cy. Tymczasem paiadoksy polskiego iynku piacy nadal do-
skwieiaj. Syluacji, w kloiych do niskokwalifkowanej piacy
pizedsibioica nie moe znale piacownika za iownowai-
lo 8o iedniej pacy kiajowej, jesl cakiem spoio. To pio-
blem nie lylko uwaiunkowa zewnliznych (jak np. liud-
noci z dojazdem czy konieczno odbioiu dzieci ze szkoy
w czasie piacy), ale lake jawna niech do podejmowania
jakiegokolwiek zaliudnienia. W lym wypadku potrzebne s
rozwizania kompleksowe i systemowe, skupiajce si na
pomocy psychologicznej, wzmoonej opiece socjalnej ilp.
Wailo si pizyjize piocesowi masowej migiacji zaiob-
kowej. Co piawda wielu analilykow lwieidzi, e Polacy wyje-
chali do kiajow unijnych lylko do piacy, za kapila lam zaio-
biony jesl pizywoony do Polski (wg NBP, Polacy piacujcy
za gianic w iooo i. pizysali do Polski iownowailo o,, mld
euio). Jednak mao klo zwiaca uwag, e w samej lylko Wiel-
kiej Biylanii uiodzio si r, lys. dzieci Polakow-emigianlow.
Ta lendencja oznacza, e wcale nie lak duo osob chce wiaca
do kiaju. W peispeklywie dalekosinej moe lo oznacza, e
obecne pokolenie io- czy o-lalkow pozoslanie z godowy-
mi emeiyluiami. Nie pomoe zalem adna iefoima syslemu
emeiylalnego, jeli nie odwioci si lendencji emigiacyjnych
i spadku pizyioslu naluialnego.
W Polsce pensje i euiopejskie slandaidy zaliudnienia
wcale lak szybko nie iosn. Pizypomnijmy sobie lyiady
chociaby Polskiej Konfedeiacji Piacodawcow Piywalnych
Lewialan, kiedy minislei Anna Kalala podniosa pac mini-
maln o , zolych (ok. ro euio), nie mowic ju o wizawie,
jak wywoay zapowiedzi ziownania pacy minimalnej ze
iednim piocenlowym poziomem unijnym (ok. ,o iedniej
pacy kiajowej).
10 11
Jakby na to nie patrze, to jest wanie podmiotowo
spoeczna i egalitarny (czyli demokratyczny) podzia dbr.
W lych kwesliach iealnie iaczej mao dziao si (mimo licz-
nych zapowiedzi i wielu zamieize w lej kweslii) za oslalnie-
go izdu i lak mao mowio si w kampanii wyboiczej.
Bliej le wypadaoby pizyjize si ailykuom ,-o o pia-
wie do oiganizowania si i piawie do iokowa zbioiowych.
Tioch lo dziwne, e w ojczynie Solidarnoci zwiz-
ki zawodowe traktowane s jako zo konieczne. Obecnie
zwizki pizeywaj may ienesans, ale do noimalnoci
baidzo nam daleko. W naszym kiaju lylko kilkanacie pio-
cenl piacownikow naley do nich. To niewiele, zwaywszy,
e np. w Skandynawii len wspoczynnik wynosi a 8o za-
liudnionych. Tymczasem iola zwizku zawodowego lo nie
lylko dbanie o inleies piacownikow, ale lake pizedsibioi-
slwa. Zwizki zawodowe chioni, ale iownie dyscyplinuj
piacownikow, czslo s jednym z gwaianlow jakoci wyko-
nywanych zada. Tak dziaaj zwizki w kiajach slaiej r,
i w USA. A w Polsce:
Gony niedawno by nieodosobniony pizypadek zwol-
nienia piacownika MediaMaikl za zaoenie zwizku. Pia-
cownicy Coca-Coli w odzi zaoyli w maicu ioo, i. zwizek
zawodowy w lajemnicy, gdy obawiali si ieakcji piacodawcy.
Nagminnie lakie pizypadki zdaizaj si supeimaikelach, nie
mowic o innych fimach czy nawel jednoslkach adminislia-
cji paslwowej, w kloiej pizynaleno do zwizku ualwia
olizymanie wypowiedzenia. Pioblemow dla zwizkow jesl
nadal baidzo wiele. To fkcyjne samozaliudnienie, emigia-
cja zaiobkowa ilp. O sukcesach media mowi niechlnie albo
wcale, doczajc lym samym do zmowy milczenia, uliwa-
lajcej niezasuony negalywny sleieolyp zwizkowcow. Co
zalem ziobi, aby wzmocni wan iol zwizkow zawodo-
wych w Polsce: To kolejne pylanie w iamach EKS.
Ailykuy rr-r, Kaily okielaj nalomiasl Piawo do
ochiony zdiowia, piawo do zabezpieczenia spoecznego, pia-
wo do pomocy spoecznej i medycznej, piawo do koizyslania
ze sub opieki spoecznej, piawo iodziny do ochiony spo-
ecznej, piawnej i ekonomicznej oiaz piawo malek i dzieci do
ochiony spoecznej i ekonomicznej.
Tymczasem znow niewiele sycha o piogiamie ochiony
iodziny, iozpoczlym pizez popizedni koalicj. Jego zaiy-
sy, pizejawiajce si w uchwaleniu synnego becikowego,
s dalece niewyslaiczajce. Naleaoby m.in. pomyle nad
kompleksowym piogiamem ochiony dochodow iodzinnych.
Nie sycha nic na lemal wczenia dzieci do wspolnego opo-
dalkowania, co slanowioby ulg w ciaiach podalkowych
na izecz paslwa i w zauwaalnym slopniu pizyczynioby si
do zwikszenia dochodow iodzin.
Ponadlo nadal nieiozwizanym problemem pozostaje
kwestia suby zdrowia, i to nie tylko w zakresie wyna-
grodzenia personelu medycznego, ale przede wszystkim
dostpnoci bezpatnej, wysokojakociowej opieki zdro-
wotnej dla ogu obywateli. W lym wielle najbaidziej bo-
lce s kweslie zwizane z dugim oczekiwaniem na wizyl
u lekaizy specjalislow. Czy zapowiadane uczynienie ze szpi-
lali spoek piawa handlowego byoby waciwym wyjciem
z syluacji:
Jesl lo kweslia pioblemalyczna, poniewa szpitale to nie
fabryki. Jednostki te nie mog dziaa w imi zysku. Funk-
cj szpitali publicznych jest bowiem zdrowie pacjentw,
zatem ratowanie zdrowia i ycia nie moe podlega regu-
lacjom rynkowym. Co si stanie, gdy szpitale nie zechc
przyjmowa pacjentw, ktrych leczenie jest nieopacal-
ne: Pizypomina si synny casus wpiowadzenia odpalnoci
za nieuzasadnione wezwanie kaielki pogolowia za AWS i kil-
ka zgonow z lym zwizanych. Gdzie leczy si bd ludzie,
gdy zbankrutuje jedyny szpital w okolicy: Co z wykwali-
fkowanym peisonelem medycznym, kloiy moe poj na
odsliza, gdy waciciel uzna, e zysk jesl niewyslaiczajcy:
Tego iodzaju pyla, slanowicych pizecie sedno pio-
blemow demokialycznego paslwa, jesl jeszcze baidzo wie-
le. Haso noimalno niczego nie defniuje, a wicz pize-
ciwnie w wielle wypowiedzi niekloiych pizedslawicieli
libeialnych kigow izdowych oznacza gwaiancj piaw, ale
lylko najbaidziej zamonej czci spoeczeslwa, czyli wg
danych Minisleislwa Finansow dla o,oo podalnikow (dla
II i III giupy).
Negowanie podslawowych wailoci demokialycznych
(ich yczeniowe slosowanie), zawailych w Euiopejskiej Kai-
cie Spoecznej, wydaje si iownie symplomalyczne w wie-
lle decyzji nowego piemieia o popaiciu dla Tiaklalu Refoi-
mujcego Uni Euiopejsk, ale z uwzgldnieniem piolokou
biylyjskiego o ogianiczeniu slosowania Kaily Piaw Podsla-
wowych. Pizypomnie lizeba, e poklask tej decyzji dali na-
wet polscy biskupi, powoujc si na brak naleytej ochro-
ny wartoci chrzecijaskich, a jednoczenie zapominajc
o wspomnianych wyej wartociach.
Nie wolno zapomina, e podmiolowo demokiacja,
lo nie lylko swobody obywalelskie w poslaci moliwoci
oddania gosu, ale pizede wszyslkim spiawiedliwy podzia
dobi na izecz obywaleli, bdcych podmiolem wadzy de-
mokialycznej.
9arcn 0omagaa
www.skoq.pl
R
Y
S
.

M
A
R
C
I
N

S
K
O
C
Z
E
K
.
W
W
W
.
S
K
O
Q
.
P
L
12 13

Obiektywne przyczyny fatalnej sytuacji
w polskim budownictwie mieszkaniowym s
znane od dawna. Problem ten jak najszybciej
powinna zacz rozwizywa kompleksowa
polityka pastwa. Pki co, pozostaje cieszy
si z aktywnoci w tym temacie organizacji
spoecznych. Warto te wspiera inicjatywy
majce zmieni wiadomo Polakw, eby
coraz mielej i aktywniej dopominali si
o prawo czowieka do mieszkania w godziwych
warunkach.
Teoria i rzeczywisto
Faklyczna syluacja mieszkaniowa w Polsce pozoslaje
w iacej spizecznoci do licznych pizepisow piawa kiajo-
wego, unijnego czy naszych zobowiza pizyjlych na foium
ONZ, kloie uznaj prawo do mieszkania w przyzwoitych
warunkach za podstawowe prawo czowieka, obowizek
jego iealizacji nakadaj na odpowiednie wadze.
Pozna swoje piawa lo pieiwszy kiok, aby da ich ieali-
zacji. Konslylucja Rzeczypospolilej Polskiej w ail. ,, slwiei-
dza: Vadze publiczne prowadz polityk sprzyjajc zaspo-
kojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczegolnoci
przeciwdziaaj bezdomnoci, wspieraj rozwoj budownictwa
socjalnego oraz popieraj dziaania obywateli zmierzajce do
uzyskania wasnego mieszkania. Rozwiniciem lego zapisu
jesl ail. , usl. r i i uslawy z dnia 8 maica r,,o i. o samo-
izdzie leiyloiialnym, mowicy, i zaspokojenie zbioiowych
polizeb wspolnoly samoizdowej naley do zada wasnych
gminy, kloie obejmuj le spiawy komunalnego budownic-
lwa mieszkaniowego.
Z kolei Kaila Piaw Podslawowych Unii Euiopejskiej
ogoszona w Nicei w iooo i. slanowi (ail. pkl. i): V celu
zwalczania wyczenia spoecznego i ubostwa, Unia uznaje
i szanuje prawo do pomocy spoecznej i mieszkaniowej dla za-
pewnienia, zgodnie z zasadami ustanowionymi w prawie Unii
oraz ustawodawstwie i praktykach krajowych, godnej egzysten-
cji wszystkim osobom pozbawionym wystarczajcych rodkow.
Naslpny wany dokumenl lo Euiopejska Kaila Spoeczna
z r,,o i., kloiej ail. r bizmi: V celu zapewnienia skutecz-
nego wykonywania prawa do mieszkania, Strony zobowizuj
si podejmowa dziaania zmierzajce do. r. popierania dost-
pu do mieszka o odpowiednim standardzie, :. zapobiegania
i ograniczania bezdomnoci, w celu jej stopniowego likwidowa-
nia, ,. uczynienia kosztow mieszka dostpnymi dla osob, ktore
nie maj wystarczajcych zasobow.
Take w oenzelowskiej deklaiacji Habilal II, Polska pizy-
ja naslpujce zobowizania: Bdziemy dziaa w kierun-
ku poday dostpnych cenowo obiektow mieszkalnych poprzez
umoliwienie sprawnego i odpowiedzialnego, z punktu widze-
nia spoecznego i rodowiskowego, dziaania rynkow, poprawie-
nie dostpu do terenow i kredytu oraz pomaganie tym, ktorzy
nie s w stanie korzysta z rynku mieszkaniowego.
Jaka jesl izeczywislo kady widzi. Wedug danych
GUS z iooi i., a , ludnoci w Polsce yje w warunkach
mieszkaniowych zych i bardzo zych. Mieszkania te wyma-
gaj z reguy natychmiastowego remontu. Polska ma te
najniszy wskanik liczby mieszka na 1ooo mieszkacw
w iooi i. wynios on o,,, (w innych nowych kiajach UE wynosi:
Bugaiia ,r, Eslonia ,,,, Lilwa rr, Rumunia ,).
Pizyczyn lej syluacji jesl wiele:
Wysokie ceny mieszka, kloie w dodalku w cigu oslal-
niego ioku wziosy w najwikszych miaslach Polski na-
wel o roo.
Wikszo Polakow nie ma doslpu do lanich kiedylow.
Biak caociowej polilyki mieszkaniowej.
W Polsce nie islnieje wiadomo pioblemu mieszkanio-
wego ludzie o niskich dochodach czy iodziny wielodzi-
elne, yjce w pizepenionych domach, nie mog pizebi
si do mediow ze swymi pioblemami.
Rada Komisji Euiopejskiej ds. Zaliudnienia, Polilyki Spo-
ecznej, Zdiowia i Ochiony Konsumenlow, pizedslawia i
lulego ioo, i. iapoil pl. Wspolne spiawozdanie w spiawie
ochiony socjalnej i inlegiacji spoecznej (Joinl Repoil on
Social Pioleclion and Social Inclusion), powicony syluacji
w paslwach czonkowskich UE. Kilkakiolnie pizedslawia
si w lym dokumencie pioblemy budowniclwa mieszkal-
nego, za prawo do godnych warunkw mieszkaniowych
okrelone zostao jako jeden z czynnikw przeciwdziaa-
jcych dziedziczeniu ubstwa. Pioblem jakoci waiunkow
mieszkaniowych i zapobiegania wykluczeniu z doslpu do
mieszka, uznany zosla le za wany elemenl pomagajcy
w inlegiacji na iynku piacy. W czci odnoszcej si do sy-
luacji Polski czylamy: Niektore rodki dugoterminowe, ktore
mogyby znaczco zapobiega wykluczeniu spoecznemu (czyli
mieszkania o bardziej przystpnych cenach, rozwoj usug opie-
kuczych), s nadal na etapie planowania.
Zbudujemy nowy dom,
czyli obywatelska batalia o mieszkania
Bartosz Wieczorek
12 13

W Polsce swojej ioli nie speniy Towaizyslwa Budow-
niclwa Spoecznego, slanowice wany elemenl gospodai-
ki mieszkaniowej wikszoci pozoslaych kiajow Unii. Ich
udzia w wynikach budowniclwa mieszkaniowego wynosi
obecnie zaledwie ok. o (np. we Fiancji subsydiowane pizez
paslwo agencje budowniclwa maj r, udziaow w iynku).
TBS-y miay w zamierzeniu oferowa tanie mieszkania
osobom o niskich dochodach, gdy zakadano, e wik-
szo kosztw poniesie pastwo lub gminy, a tylko nie-
wielk sami uytkownicy. Tak si jednak nie stao wkad
hnansowy przyszego lokatora jest w ich przypadku bar-
dzo wysoki, a caoksztat warunkw zakupu mieszkania
w tym systemie bywa wrcz mniej korzystny ni nabycie
go o wasnych siach. W efekcie TBS-y, ktre miay by
rozwizaniem problemu dostpu do mieszka, stay si
zwykymi, komercyjnymi hrmami.
Euiopejska Fundacja na izecz Popiawy Waiunkow y-
cia i Piacy (EUROFOUND) pizedslawia w iooo i. iapoil
na lemal spoecznego wymiaiu mieszkalniclwa. Ukazuje on
znaczne ionice midzy iloci mieszka i ich slandaidem
pomidzy slaiymi i nowymi kiajami UE. W slaiych kia-
jach na jedn osob pizypadaj iednio dwa pokoje, w no-
wych r,r. W lych pieiwszych 2l osob jesl zadowolonych ze
slandaidow mieszkaniowych, w lych diugich za lylko 1l.
Odnonie do syluacji w Polsce, iapoil pizeslizega pized ne-
galywnymi zjawiskami:
modzi ludzie, wchodzcy w doiose ycie, pizez dugi
okies cieipi na biak mieszkania;
waciciele mieszka nie s w slanie pokiy koszlow ich
ienowacji i modeinizacji;
mieszkacy leienow wiejskich yj w domach o niskim
slandaidzie;
szczegolnie liudn syluacj maj osoby o niskich docho-
dach.
Domy habitatowskie
W ponuiym kiajobiazie polskiego budowniclwa miesz-
kaniowego, na kloiy skadaj si wysokie ceny budowy no-
wych mieszka, uliudniony doslp do kiedylow dla osob
o niskich dochodach i wielka biuiokiacja, lni jedynie nie-
kloie oiganizacje pozaizdowe. Udowadniaj one, e mona
w lak beznadziejnej, wydawaoby si, syluacji znale do-
bie iozwizania.
Habilal foi Humanily Polska lo pozaizdowa, dobio-
czynna oiganizacja chizecijaska, kloiej celem jesl pomoc
niezamonym iodzinom w zbudowaniu wasnego mieszka-
nia. Jesl ona czci Habilal foi Humanily oiganizacji, kloia
dziaa w ponad roo kiajach, gdzie zbudowaa ju ponad ioo
lys. domow.
Domy budowane pizez HfH powstaj dziki samym za-
interesowanym rodzinom, wolontariuszom,
darczycom, i organizacjom habitatowskim
z innych krajw. Kada z rodzin wpaca 1o
wartoci mieszkania. Reszt kosztw budo-
wy spaca w nieoprocentowanych ratach.
Habitatowskie mieszkania, budowane przez
ich przyszych wacicieli wsplnie z wolon-
tariuszami, s proste, tanie i solidne. Pieni-
dze pochodzce z darowizn i spat od rodzin
tworz fundusz umoliwiajcy budowanie
nastpnych domw. W len sposob iaz pize-
kazana zolowka pomaga budowa kady ko-
lejny dom.
Powslanie oiganizacji mogoby suy za
ciekawy scenaiiusz flmowy. Zanim doszo
do zaoenia HfH w r,,o i., Ameiykanin
Millaid Fullei musia pizej dug duchow
diog od ycia skieiowanego na zaiabianie
pienidzy (zosla w kocu milioneiem, o ma-
o nie iozbijajc jednak iodziny) do ycia
wypenionego sub ludziom ubogim, y-
jcym w zych waiunkach mieszkaniowych.
Swoj majlek iozda biednym, a jego wielki
lalenl adminislialoiski, cika piaca i wio-
dzona pizedsibioiczo pizyniosy sukces
na nowej diodze yciowej. Jego koncepcja lanich miesz-
ka spiawdzia si w Zaiize, by lo iok r,,. Zachceni
sukcesem, maonkowie Fullei zapiagnli iozpowszechni
pomys na caym wiecie. Udao im si pozyska wspaicie
piezydenla USA Jimmyego Caileia. Do dzi ex-piezydenl
wiaz z maonk i lysicami ocholnikow z caego wia-
la w wybianym kiaju pomagaj najuboszym w budowie
mieszka. O pomoc lak wailo si slaia, gdy koszl budo-
wy habilalowskiego domu jesl z ieguy o poow niszy od
cen obowizujcych na iynku. Spiaw ualwia posiadanie
wasnego kawaka ziemi, cho lake w pizypadku biaku
leienu pod budow jesl szansa na pomoc, gdy HfH pozy-
skuje lanie giunly.
W Polsce HfH pomg jak na razie ponad 1o rodzi-
nom. Pierwszestwo maj te nie posiadajce wasnego
domu lub yjce w bardzo zych warunkach. Dochod io-
dzin, kloie slaiaj si o pomoc, nie moe pizekiacza mi-
nimalnego dochodu, kloiego wysoko pizyjmowana jesl
B
U
D
O
W
A

D
O
M

W
W

G
L
I
W
I
C
A
C
H
.

F
O
T
.
A
R
C
H
I
W
U
M

H
A
B
I
T
A
T

F
O
R

H
U
M
A
N
I
T
Y
.


14

15

w zalenoci od iegionu. Kiedy HfH posiada iodki fnan-
sowe na udzielenie pomocy, ogaszana jesl infoimacja o lym
i naslpuje weiyfkacja chlnych, cho swoj piob mona
wyslosowa le w dowolnym innym czasie. Zawsze mona
si do nas zwroci o pomoc mowi Anna Czy, zajmujca si
zdobywaniem funduszy w HfH.
We Wiocawiu w iooo i. powslay dwa domy dla omiu
iodzin, a w ioo i. kolejny, lym iazem dla czleiech iodzin.
We wsi Jozefosaw w wojewodzlwie mazowieckim r, pa-
dzieinika ioo, i. zosla oddany dom dla szeciu iodzin.
W Piuszczu Gdaskim sloj ju dwa domy, mieszka w nich
jedenacie iodzin. Obecnie liwaj budowy domow w Gli-
wicach, w ioo8 i. iuszy budowa kolejnego domu w Jozefo-
sawiu. HfH pomaga nie lylko pizy slawianiu domow, ale
lake w ich iemonlowaniu, jak lo miao miejsce w pizypad-
ku kamienicy na ulicy Kazimieizowskiej ,o w Waiszawie,
kloiej iemonl zakoczy si w czeiwcu iooo i. Vielkim
powodzeniem ciesz si te mikropoyczki udzielane osobom
niepenosprawnym na adaptacj mieszkania, miesicznie
przyznawanych jest ich kilkanacie dodaje Anna Czy. Na
wiosn ioo8 i. iusza kampania spoeczna, kloia ma zapie-
zenlowa dziaalno oiganizacji i wielki pioblem biaku
doslpu do lanich mieszka.
Tanie budowanie
Rdzennie polsk inicjalyw na izecz laniego i ekolo-
gicznego budowniclwa mieszkaniowego jesl Slowaizysze-
nie Biobudowniclwa (www.biobudowniclwo.oig). Powsla-
o w Kocku na poczlku ioo, i. na bazie inicjalywy osob
beziobolnych, miejscowych iolnikow oiaz wadz lokalnych
i wojewodzkich. Postanowiono budowa domy z prasowa-
nej somy, gliny, glino-betonu i sosnowych erdzi rda
tej technologii pochodz z USA, a rozwija si ona rwnie
w takich krajach, jak Niemcy, Francja i Norwegia. Zalet
takich domw s przede wszystkim niskie koszty budo-
wy i moliwo wykonania ich przez osoby niewykwali-
hkowane. Nie oznacza to jednak, i domy te s nietrwae
wprost przeciwnie, niektre z nich stoj ju 1oo lat. Maj
te znakomite waciwoci termiczne.
Jeden z owczesnych beziobolnych, Janusz wideiski
(z wykszlacenia flozof), jesl obecnie piezesem Slowaizysze-
nia Biobudowniclwa. Slowaizyszenie pioponuje budow do-
mow z bel piasowanej somy, gliny, eidzi i z innych naluial-
nych maleiiaow wyslpujcych w bliskim oloczeniu. Mody-
fkacja ameiykaskiej lechnologii wynika oczywicie z ko-
niecznoci obnienia koszlow. Fachowej pomocy udzielaj
Slowaizyszeniu piacownicy Polilechniki Lubuskiej. W iooi
i. Janusz wideiski spolka si z di. Andizejem Kowalem
z Wydziau Inynieiii Budowlanej i Sanilainej, kloiy pozy-
lywnie oceni pizedslawion mu koncepcj budowy domow.
Wbiew obawom inicjaloiow, nie ma wikszych pioble-
mow z pozyskiwaniem pozwole na budow lakich domow.
Nasi inwestorzy powoali si na art. ro Ustawy o wyrobach
budowlanych, dopuszczajcy moliwo budowy z wykorzy-
staniem tzw. produktu jednostkowego zastosowania mowi
Janusz wideiski. Na slionie Slowaizyszenia znajdziemy po-
iady, jak sfoimuowa wniosek o pozwolenie na budow. Jesl
ju leiaz lioch alwiej, gdy s pieiwsze piecedensy domy
w Pizeomce i Kocku oiaz powslajcy wanie dom w po-
wiecie Slizyew na Podkaipaciu. Dom na Podkarpaciu to
indywidualna inicjatywa Maka Krolaka modego sympatyka
dziaa proekologicznych jest to przykad, e mona i bez nas
dodaje wideiski (szczegoy poslpow budowy mona le-
dzi na slionie hllp:llsimplysliawbale.blogspol.com).
Koszly lakich domow s izeczywicie niskie. Uywane
maleiiay nie funkcjonuj jako piodukly budowlane, lecz s
powszechnie i swobodnie doslpne. Take liyb budowy jesl
baidzo upioszczony, a jej czas kiolki. I co wane, w znacz-
nej mieize mona wykona je wasnymi siami. Jeeli wic
Piotr Kendziorek Lenin i rewolucja,
O prbie nowego odczytania pism Lenina przez Slavoja ika,
Warszawa 2007, ss. 40
Ksika Slavoja ika Rewolucja u bram, traktujca o kwestii aktualnoci pro-
gramu lewicy komunistycznej w wydaniu leninowskim, wywoaa w Polsce medialn
dyskusj daleko wykraczajc poza rodowiska radykalnej lewicy.
Piotr Kendziorek, autor specjalizujcy si w tematyce nowoczesnych ideologii, podejmuje
prb zarwno analizy spjnoci teoretycznej ikowskiej koncepcji lewicowego radykalizmu
politycznego, jak te konfrontacji rekonstrukcji przez ika projektu leninowskiego z teksta-
mi rdowymi. Celem jest przejcie od oglnych gestw potpienia bd pochway rewolucji
padziernikowej do analizy konkretnych aspektw projektu socjalistycznego bolszewikw oraz
jego historycznych uwarunkowa. Obowizkowa lektura dla tych, ktrym obce s proste iden-
tyfkacje ideologiczne (za lub przeciw bolszewizmowi), za istotne jest zrozumienie rzeczywi-
stoci spoeczno-historycznej w jej caej zoonoci oraz odpowied na pytanie: czy Lenin moe
co zaproponowa wspczesnym przeciwnikom establishmentu?
Publikacj mona naby piszc na adres:
Dalej! pismo socjalistyczne, PO Box 76, 03-912 Warszawa 33,
lub na e-maila: dalejpismo@yahoo.com
REKLAMA
14

15

budow przeprowadzimy we wasnym zakresie i zgodnie
z uproszczon procedur, to koszt wybudowania i wy-
koczenia domu z glinosombeli i erdzi, o powierzchni
1zo m', wyniesie okoo o-oo tys. zotych. Koszty wzrosn
dwukrotnie, jeeli prace te komu zlecimy.
Slowaizyszenie Biobudowniclwa zachca wic do samo-
dzielnej budowy, po wczeniejszym ukoczeniu waiszlalow
i szkole, kloie polegaj na udziale w budowie konkielnego
domu (koszl dzienny szkolenia wynosi wledy ok. io z) bd
zdobywaniu wiedzy lylko leoielycznej (koszl wynosi wledy
o z dziennie). Decydujc si na budow samodzielnie, nie
zoslajemy jednak cakowicie bez pomocy. Slowaizyszenie
wiadczy bowiem usugi piojeklowe, doiadza w czasie budo-
wy (na odlego poiady s bezpalne). Najblisze waiszlaly
odbd si w okolicach Joidanowa pod Kiakowem wiosn
ioo8 i.
Plany Slowaizyszenia Biobudowniclwa s ambilne
chodzi o upowszechnienie lego lypu budowniclwa, gdy na
iazie jego oiyginalno oiaz biak fim wykonawczych sloj
na pizeszkodzie w zaslosowaniu melody na szeisz skal.
Ggolnie jest w kraju coraz wiksze zainteresowanie biobudow-
nictwem, staramy si te pozyskiwa pierwsze rodki z funduszy
UE, cho nie idzie to atwo gownie z tego powodu, e jestemy
organizacj zbyt mod i sami potrzebujemy pomocy. Plany
mamy jednak cakiem spore, np. istnieje pomys na wczenie
w obieg gospodarczy wielu ludzi, szczegolnie ze rodowisk ma-
omiasteczkowych i wiejskich, ktorzy mogliby zaj si wanie
biobudownictwem mowi Janusz wideiski.
DomNajtaniej.pl
Rownie ciekawa inicjalywa lo piojekl DomNajlaniej.pl,
kloiego auloiem jesl Miiosaw Falgowski, czowiek o iodo-
wodzie solidainociowym. Poczlki jego dziaalnoci siga-
j lal ,o., gdy interesowa zacz si tanim budownictwem
mieszkaniowym, czerpic wzory z moduowej technologii
budowy domw, popularnej w USA, Kanadzie i Skandyna-
wii. Zawsze dzwo mne, e najprosrsze najskurecznej-
sze rozwzana ne s w Polsce srosowane mwi Falgow-
ski, pod ktrego piecz powstao ju zo domw.
Technologia spiawdzia si, co wida na pizykadzie
pieiwszego domu, wybudowanego w r,,, i. pod Bylowem.
Waciciele, z kloiymi Miiosaw Falgowski jesl w konlakcie,
nie zgaszaj adnych pioblemow, chwalc szczegolnie wa-
loiy leimiczne domu, co spiawia, i jego ogizanie koszluje
niewiele. Budowa za liwa zaledwie okoo miesica. Techno-
logia moduowa pozwala na elaslyczne dobudowywanie ko-
lejnych elemenlow, a samonona konsliukcja sliopu i dachu
spiawia, i na paileize nie musimy mie cian nonych czy
dziaowych.
Koszl budowy (od poczlku do koca pizez fim) pod-
slawowego moduu Kowalski ,,, czyli mieszkania o po-
wieizchni ,, m
i
i wymiaiach 8,o x ,,o m, wynosi ok. ri
lys. (plus VAT). Jednak klienci s zachcani do indywidualne-
go zakupu maleiiaow i monlau domu we wasnym zakiesie
(lub z wynajlymi specjalislami) w lakim pizypadku koszl
wynosi lylko o lys.
Falgowskiemu pizywiecaa idea, aby slwoizy napiaw-
d najlaszy dom i zapewnia on, i laniej zbudowa si nie
da. Dominuje podejcie, e im wicej klienl koizysla z usug
danej fimy, lym wiksze uzyskuje iabaly. W pizypadku Do-
mNajlaniej.pl jesl odwiolnie im wicej koizyslamy z usug
Miiosawa Falgowskiego, lym wicej zapacimy. Auloi pomy-
su nie chce po pioslu spdzi ycia na budowach, lecz pra-
gnie, aby ludzie sami kupili najtasze materiay, znaleli
specjalistw i pod jego tylko nadzorem sami postawili
dom.
Miiosaw Falgowski, zgodnie ze swymi pogldami (sym-
palyzuje z Uni Polilyki Realnej) i spoecznikowsk nalui,
podkiela, i opiacowany pizez niego piojekl moe by swo-
bodnie wykoizyslany pizez osoby zainleiesowane budow
lakiego domu. DomNajlaniej.pl lo nie komeicyjny pomys,
z kloiego koizyslanie obwaiowane jesl licencj i wysokimi
koszlami, lecz inicjalywa obywalelska. Maksimum wolno-
ci lak okiela lo Falgowski. I dodaje: V fatalnej sytuacji
polskiego budownictwa mieszkaniowego bardzo potrzebne s
wszelkiego rodzaju inicjatywy, ktore mog pomoc kademu
czowiekowi wybudowa swoj dom, nie zmuszajc go do wielo-
letniego czekania na mieszkanie komunalne lub do kupowania
domu po bardzo wysokich cenach od komercyjnych, wielkich
frm.
Inicjaloi piojeklu DomNajlaniej.pl myli le o iozpocz-
ciu wspopiacy z gminami, kloie mogyby pizeznacza leie-
ny pod budow domow moduowych dla mieszkacow da-
nego obszaiu. Cay czas szuka le fim wykonawczych, kloie
podjyby si wspopiacy, a lake ludzi z pasj, kloizy chcie-
liby si wczy w jego dziaania.
Barka dostpne budownictwo
Ciekawym pizykadem wspopiacy oiganizacji spoecz-
nych i inslylucji samoizdowych jesl wybudowane w maju
ioo, i. osiedle domkow socjalnych dla rio iodzin pizy ul.
Daizyboiskiej w Poznaniu. Gownym inicjaloiem piojeklu
osiedla Daizyboi byo Slowaizyszenie na Rzecz Doslpnego
Budowniclwa BARKA-DARZYBR, funkcjonujce w ia-
mach poznaskiej Fundacji Pomocy Wzajemnej Baika.
Giunl pod osiedle (io ha) pizekaza poznaski samo-
izd. Cz maleiiaow budowlanych Baika olizymaa za
daimo byy lo moduy diewniane, kloie wypiodukowa
mona w zwykym zakadzie slolaiskim. Cz z nich wyko-
naa Baika w iamach dziaalnoci spodzielni socjalnej, klo-
ia posiada wasne waiszlaly.
W pizeciwieslwie do Towaizyslw Budowniclwa Spo-
ecznego czy Habilal foi Humanily, kloie kieiuj swe ofeily
do osob o niewysokich dochodach, Baika chce obj po-
moc ludzi biednych i iodziny eksmilowane. Osoby lakie
byy zieszl aklywnymi wspouczeslnikami budowy wspo-
mnianego osiedla na wszyslkich jej elapach. Udzia len ob-
nia koszl budowy oiaz mia wymiai spoeczno-edukacyjny
osoby zainleiesowane pailycypoway w planowaniu i wy-
konaniu wasnych domow. Dziki lemu mieszkacy bd
mogli lake dokonywa diobnych napiaw i czuwa nad sla-
nem mieszka.
Domy skonstruowane s tak, i nie sposb w nich ni-
czego zepsu. Do zada osb pracujcych przy budowie
naleao umiejtne poczenie moduw, a potem prze-
wiezienie ich na teren budowy. Do poczenia ich ze sob
16 17
nie trzeba fachowcw ani cikiego sprztu elementy
wa maksymalnie 8 kg. Jedno pitro skada si w dwa
dni, a cay dom moe stan w cigu tygodnia.
Brytyjskie 3 miliony
Pozylywny pizykad zaangaowania paslwa w budow-
niclwo mieszkaniowe pynie z Wielkiej Biylanii. Rzd Goi-
dona Biowna ju na samym poczlku dziaalnoci ogosi
plan budowy lizech milionow mieszka do ioio i., co ma
zlikwidowa kiyzysow syluacj w mieszkalniclwie (dla
poiownania: w celu zaspokojenia obecnych polizeb miesz-
kaniowych Polakow, do ior i. naleaoby wybudowa i,o
mln mieszka). Od kilkunaslu lal bowiem w Wielkiej Biyla-
nii nie ma lokali doslpnych cenowo dla wikszoci obywa-
leli. Osoby kupujce mieszkanie albo zaduaj si wielkimi
kiedylami hipolecznymi, albo w ogole nie sla ich na zakup
lub wynajem w pizyzwoilych dzielnicach (np. piacownikow
budelowki).
Tamlejszy izd pizeznaczy pod budow leieny odzyska-
ne, popizemysowe, gownie na poudniowym-wschodzie
kiaju leieny zielone maj zosla nienaiuszone (izd pod-
kiela baidzo mocno ekologiczno caego pizedsiwzicia).
Wadze zaslanawiaj si le nad udzielaniem dugoleimino-
wych poyczek na zakup mieszka, gownie osobom, kloie
kupuj je pieiwszy iaz. W planie Biowna pooono nacisk
lake na mieszkania socjalne. Wedle zamieize, do ioro i.
powinno powslawa iocznie ok. ,o lys. alwo doslpnych
mieszka i , lys. mieszka socjalnych, co bdzie zwiksze-
niem dolychczasowych liczb o poow. Yvelle Coopei, biy-
lyjska minislei budowniclwa, podkiela, i jesl lo dla izdu
piioiylelowe zadanie, kloiego skala jesl niespolykana. Rzd
chce zwikszy wydalki na len piogiam w cigu lizech lal
z , do 8 miliaidow funlow.
Gowne elemenly planu Biowna:
spiawdzenie, czy cz z ,,o leienow bdcych wasno-
ci izdu nie moe zosla pizeznaczona pod budow
nowych domow;
iefoima iynku hipolecznego;
iefoima syslemu zagospodaiowania pizeslizennego, by
uliudni piolesly lokalnych wadz (leieny zielone maj
zosla nienaiuszone);
zwolnienie z podalku wacicieli ziemi w pizypadku, gdy
maj oni zezwolenie na budow.
Przeama niemoc pastwa
Pastwo polskie ma w kwestii budownictwa miesz-
kalnego olbrzymie zalegoci, ktre naley szybko nadro-
bi, aby umoliwi obywatelom ycie w godnych warun-
kach. Z tego obowizku nikt pastwa nie moe zwolni,
a najcenniejsze nawet inicjatywy spoeczne nie bd mo-
gy zapewni odpowiedniej liczby mieszka dla obywateli.
Islolne wskazowki w spiawie popiawy syluacji w lej dzie-
dzinie zawieia Rapoil iooo o napiawie syluacji mieszkanio-
wej, pizygolowany pizez zespo niezalenych ekspeilow
pod kieiowniclwem piof. Piolia Wilakowskiego z Inslylulu
Techniki Budowlanej AGH w Kiakowie w kwielniu ioo, i.
Opiacowanie lo skupia si nie lylko na kweslii ualwienia
budowy lanich mieszka, ale lake doslizega zwizek midzy
ich biakiem a powanymi pioblemami spoecznymi. Gwa-
towny wzrost cen wyeliminowa z rynku due warstwy sabiej
uposaonej ludnoci, a wrod nich najbardziej potrzebujcych
mode maestwa na dorobku czylamy w iapoicie. Jego
auloizy podkrelaj rwnie mao znany fakt zalenoci
midzy liczb zawieranych maestw i posiadanych dzie-
ci a iloci mieszka oddawanych do uytku. Punklem
wyjcia auloiow Rapoilu jesl pizekonanie, e mieszkanie nie
jest tylko towarem, ktory w panujcych warunkach rynkowych
zainteresowana osoba moe i powinna naby na rynku, a kto-
rego nabycie jest prywatn spraw kadego obywatela. Miesz-
kanie jest dobrem tak wanym dla losow narodu i pastwa, e
wadze pastwowe zarowno rzdowe, jak i samorzdowe,
maj prawny obowizek prowadzenia polityki umoliwiajcej
posiadanie przez kad rodzin samodzielnego mieszkania.
Jakie gowne gizechy paslwa doslizegaj auloizy Ra-
poilu: Pizede wszyslkim jesl lo malejcy udzia nakadow
budelowych na budowniclwo mieszkaniowe, kloie w lalach
iooi-ioo, spady z r,io do o, ogou wydalkow (w kia-
jach euiopejskich odselek len wynosi -,). Idzie za lym lak-
e biak caociowej polilyki mieszkaniowej, co pizejawia si
choby w nadmieinych baiieiach piawnych i foimalnych. Od
r,,i i. objlo dokumenlow polizebnych do wybudowania
domu (mieizona kailkami foimalu A-) wziosa o rioo!
Baidzo ciekawy iozdzia Rapoilu lo Dowiadczenia
euiopejskie, kloiy pokazuje, i w Europie Zachodniej
polityka mieszkaniowa jest wanym elementem polity-
ki spoecznej, co sprawia, i mieszkania nie s trakto-
wane jak zwyke towary rynkowe. W starych krajach
Unii kadzie si silny nacisk na budownictwo spoeczne.
W Austrii pastwo wspiera w 8o koszty budownictwa
spoecznego, w Belgii funkcjonuj dwie oglnokrajowe
spki powoane do tego celu, we Francji z kolei miesz-
kania buduj i zarzdzaj nimi organizacje non-proht
HLM (skrt od Mieszkania o Umiarkowanych Czyn-
szach), w Niemczech budownictwo spoeczne wspieraj
kasy mieszkaniowe (Bausparkassen), ktre hnansuj ok.
oo nowych lokali, we Woszech od ponad {o lat pa-
stwo aktywnie uczestniczy w budownictwie spoecznym
(udzielajc ulg podatkowych, spacajc cz odsetek od
kredytw obywateli).
W Polsce za nadal czekamy (od r,8, i.) na piogiam iz-
dowy dolyczcy budowniclwa mieszkaniowego lub choby
na zdecydowan polilyk mieszkaniow, kloia nie bdzie
hamowa spoecznych inicjalyw budowy nowych mieszka.
Wielkie zaniechania, kloie dold poczyniono, nie s spiaw
lylko bdu polilycznego i kiolkowziocznoci izdzcych,
ale powanym ciosem wymieizonym iozwojowi spoeczne-
mu i gospodaiczemu kiaju.
Zmiana zej syluacji jesl moliwa i konieczna. Na wadze
samoizdowe i paslwowe naley wywieia zdecydowany
nacisk, aby w diodze konsullacji spoecznych i czeipania
z dowiadcze euiopejskich doszo do zainicjowania pod-
slaw polilyki mieszkaniowej. Bez niej bowiem znaczco nie
popiawi si syluacji i nadal olbizymia wikszo Polakow
bdzie cieipiaa na skulek wykluczenia spoecznego z dosl-
pu do mieszka.
Tarrosz +eczorek
16 17
Liberaowie uwielbiaj przytacza przy kadej
okazji slogan o tym, e ubogim trzeba dawa
wdk zamiast ryby. W ich wizji wystarczy
potrzebujcych przesta rozpieszcza
zasikami z opieki spoecznej oraz uatwi
ycie przedsibiorcom, aby osoby wykluczone
spoecznie raz-dwa zamieniy si w obrotnych
biznesmenw lub zajy stworzone dla nich
nowe miejsca pracy. Uf, tyle literatury fantasy
zupenie wystarczy. Teraz czas na realistyczn
opowie o tych, ktrzy dosownie wciskaj
ubogim zupenie namacalne narzdzia do
poowu ryb.
Gsi za wod
Gminny Oiodek Pomocy Spoecznej w Giudzidzu
spiawuje opiek nad ,o iodzinami z , wsi. Znaczna cz
z nich piacowaa dawniej w PGR-ach i wiaz z ich upadkiem
slali si beziobolnymi. Slan biaku zaliudnienia liwa coiaz
duej, a w kocu zapomnieli, czym jesl piaca. Naoyo si
lo na pewien biak zaiadnoci, chaiakleiyslyczny dla wielu
piacownikow dawnych kombinalow iolnych.
Wszelkie pienidze z zasikow czy zapomog byy na-
lychmiasl pizejadane lub, co goisza, pizepijane. Widzc, e
dawanie pienidzy, jedzenia czy ubia nie iozwizuje pio-
blemow lych osob, piacownicy GOPS spiobowali czego in-
nego. Cztery lata temu postanowilimy sprobowa zmusi
naszych podopiecznych do choby minimalnego wysiku w celu
uzyskania pienidzy i poywienia. Do tego celu doskonale nada-
way si gsi. S to zwierzta mao wymagajce, a dostarczajce
smacznego misa i puchu na pociel mowi Jolanla Gudeia
z GOPS. Pomys okaza si slizaem w dziesilk. Wpiawdzie
poczlkowo nie cieszy si szczegolnym zainleiesowaniem,
ale kiedy powiodo si pierwszym uczestnikom programu,
w latach kolejnych nie byo ju najmniejszego problemu
z naborem. Kada iodzina, kloia chce wzi udzia w lej ak-
cji, jesl najpieiw spiawdzana pizez piacownikow GOPS, czy
ma waiunki, by hodowa gsi.
Bioicy udzia w piogiamie olizymuj po ro piskll, klo-
iych nie wolno im spizeda. Ich zadanie polega na hodow-
li zwieizl. Gski nie absoibuj wiele uwagi, nie polizebuj
specjalnej kaimy, wic s wpiosl idealne do wzbudzania ak-
lywnoci niewielkim koszlem. Piogiam co ioku cieszy si
wikszym powodzeniem i obecnie koizysla z niego ok. ,o
iodzin. Lepej da w narurze co, nad czym rrzeba rroch
popracowa, bo jel pomoc jesr cakem za darmo, ro ludze
rego ne szanuj uwaa pani Gudeia. Z gsi mog by spo-
re zyski. Mona je oskuba trzykrotnie w cigu roku i sprzeda
pierze, a po ubiciu rownie miso. V sumie kada gska moe
da nawet 8o z zysku. Bioic pod uwag syluacj osob, klo-
ie nie maj dosownie niemal nic, jesl lo baidzo wiele. Moja
iozmowczyni pizyznaje jednak, e wikszo podopiecznych
misa nie spizedaje, lecz sama je zjada, ale lo oznacza mniej
wydalkow na zakupy spoywcze.
Piacownicy socjalni widzc efekly i zainleiesowanie lym
pomysem, poslanowili poszeizy ofeil i ju od dwoch lal
opiocz gsi mona olizyma wieo wylgnile koguly. Rol-
nicy nie s nimi zainleiesowani, wic wylgainie zwykle od-
daj je za daimo. Kogut jajek nie znosi, ale na roso czy pie-
cze si nadaje mowi p. Jolanla. W ioo, i. iozpoczlo lake
iealizacj kolejnego pomysu. Polizebujcy olizymali po ro
dizewek owocowych gownie jaboni, kloie posadzili koo
domow. Dziki temu bd mieli owoce na wasne potrzeby,
a z czasem take na sprzeda. To pozwoli na zdobycie kolejnych
wasnych pienidzy cieszy si moja iozmowczyni.
Droga powrotu do spoeczestwa
Pod opiek Slowaizyszenia Pomocy Rodzinie Dioga
z Biaegosloku znajduje si ponad i lys. osob. W okiesie
pizedwilecznym po pomoc zgasza si nawel dwa iazy lyle
polizebujcych. Piacownicy i wolonlaiiusze slowaizyszenia
szybko zoiienlowali si jednak, e w Biaymsloku jesl ju
wiele lakich oiganizacji i wikszo zainleiesowanych olizy-
muje pomoc.
Zaczli wic iozglda si po okolicy i doslizegli na Bia-
oslocczynie ogiomne obszaiy popegeeiowskie, kloiych
mieszkacy s niemal cakowicie zdani na wspaicie Oiod-
kow Pomocy Spoecznej. Ta nalomiasl jesl mocno niewy-
slaiczajca. Mao lego aby skorzysta z pomocy OPS,
trzeba si do nich uda, a wikszo byych pracownikw
pastwowych gospodarstw rolnych nie ma nawet na bilet
PKS.
Poczlkowo slowaizyszenie zajmowao si lylko liady-
cyjnie iozumian pomoc chaiylalywn. Po pewnym cza-
sie zauwaylimy, e podopieczni staj si od nas coraz bardziej
zaleni mowi Maila Anloniuk, kooidynaloi akcji chaiyla-
lywnej w Diodze. Doszlimy do wniosku, e rak naprawd
ne pomagamy ludzom, dajc co za darmo, bo ro w aden
sposb ne zmena ch syruacj. Nekrrzy nawer przeszl na
Wdka
zamiast gotwki
Konrad Malec
18 19
swosre zawodowsrwo w korzysranu z rnych rde darmo-
wej pomocy.
Podobnie jak w okolicy Giudzidza, lym, kloizy mieli la-
kie moliwoci, podaiowano zwieizla. Odbywao si lo we
wspopiacy z lokalnymi OPS-ami, kloie wskazyway iodziny
mogce si zaopiekowa winiami, gsiami, kozami czy in-
nym inwenlaizem. Warto wspomnie o postawie liberal-
nego tygodnika Newsweek, ktry zwyk nawoywa do
wrczania wdki zamiast ryby. Tymczasem, jak opowiada
p. Antoniuk, Dzennkarze sraral s za wszelk cen do-
we, e nasza pomoc jesr bezsensowna, chcel udowodn,
e podopeczn narychmasr zjadaj rake mae wnk zanm
zd one urosn nie udao im si to, bo okazao si, e ho-
dowcy s odpowiedzialni, a nasze winie dochodz do ,o-r,o
kilogramow.
Opiocz zwieizl, Dioga doslaicza ubogim co ioku
lake nasiona i sadzonki. Jednak nie wszyscy podopieczni
mog zajmowa si hodowl czy upiawami. Co wic ziobi
z lakimi osobami, gdy pizychodz po wspaicie: Pomoc
staramy si obejmowa ca rodzin. Przykadowo, dajemy ro-
dzinie jedzenie i odzie, w zamian damy, by przyprowadzali
do nas dziecko na zajcia wietlicowe, na ktorych pomagamy
w odrabianiu lekcji. Rodzic musi przyprowadzi dziecko oso-
bicie, co dzie musi by ono w innym ubraniu, bo to oznacza,
e dziecko jest przebierane w pidamk do snu, e robione jest
pranie itp. opowiada pani Maila. Pizypiowadzanie dzieci
i dbao o nie lo pieiwszy elap pomocy. Kolejny lo piaca
np. pizy wydawaniu daiow. Stopniowo zwikszamy stopie
odpowiedzialnoci i wymaga stawianych benefcjentom, wraz
z osiganiem przez nich kolejnych etapow rozwoju osobistego.
W miar zwikszania stopnia trudnoci stawianych wy-
maga, pracownicy obserwuj odnowienie, a czsto poja-
wienie si od podstaw wizi rodzinnych, zwaszcza midzy
iodzicami a dzieckiem.
Skiajne uboslwo podopiecznych slowaizyszenia iodzi
wiele pioblemow, czslo s lo palologie zwizane z alkoho-
lem czy innymi uywkami, pizemoc domow ilp. Z lego po-
wodu w iamach obowizkow slawianych obdaiowywanym,
w pewnym momencie pojawia si giupa leiapeulyczna lub
inna foima pomocy psychologicznej. Oslalnim elapem ma
by pizywiocenie odbioicow pomocy noimalnemu iynkowi
piacy, a iodziny do piawidowego funkcjonowania.
Piacownicy Diogi myleli le o zaoeniu spodziel-
ni socjalnej. Nieslely, w obecnej syluacji paslwo dao na-
izdzie w poslaci spodzielni, ale zapomniao o mechani-
zmach dajcych im moliwo ulizymania si na iynku,
np. piefeiencjach pizy pizelaigach na wykonanie usug
fnansowanych z budelu cenlialnego lub samoizdowego.
Dlalego w Diodze wpadli na pomys iuchomych miejsc
piacy. Chcemy zatrudnia na pewien czas naszych pod-
opiecznych, ktorzy przebyli pozostae szczeble rozwoju, na
normalne etaty, aby nauczyli si regularnoci, punktualnoci
i omiogodzinnego czasu pracy. Takie zaliudnienie bdzie
le pizyuczeniem do zawodu planuje si m.in. nauk la-
kich zaj, jak magazyniei czy pomoc kuchenna, by oso-
by odchodzce z iuchomych elalow doslaway wiadec-
lwo piacy z adnolacj o posiadaniu konkielnego zawodu.
Wszak poniej maj ju samodzielnie znale piac, lym
iazem bez laiyfy ulgowej.
Szumi dokoa las
W zupenie inny sposob poslanowi pomoc byym pia-
cownikom PGR-ow Andizej Bukowiecki wojl gminy Zaboi
nieopodal Zielonej Goiy. Uzna, e najlepsz diog do wyj-
cia z biedy bdzie... uczynienie ich wacicielami lasu. Jako e
zadizewione leieny speniaj wane funkcje ekologiczne, ich
lwoizenie i pielgnacja s wspieiane ze iodkow publicznych.
Dwa lala lemu do buimisliza dolaiy infoimacje o moli-
woci olizymania ziemi na len cel pizez dawnych piacowni-
kow paslwowych kombinalow, kloizy do dzi pozoslaj bez-
iobolni. Poniewa w zaboiskiej gminie jesl wiele osob w lakiej
wanie syluacji, wojl poslanowi bliej zapozna si z lema-
lem. Efekt by taki, e wjr osobce chodz po domach na-
kana meszkacw do uczesrncrwa w programe mwi
Czesaw Sowik, jego zastpca. To bya rrudna barala
wspomina sam wjt. Sraraem s przedsraw wszysrko
w dobrym werle, ale wkszo ne chcaa nawer o rym sy-
sze. Mwl nawer, ebym sam re chonk uprawa.
Mozolna piaca u podslaw zaowocowaa jednak znale-
zieniem czwoiki chlnych, kloizy bioi udzia w piogiamie.
Miaem nadziej, e wezm te nalene im dwa hektary, a na-
stpnie zalesi i bd o nie dbali, otrzymujc jednoczenie przez
r, lat dopaty ielacjonuje wojl Bukowiecki. Nieslely, na pize-
szkodzie slany dziaania Samoobiony w czasach, gdy wada-
a iesoilem iolniclwa. Nie podobao jej si cakiem susznie
e osoby mieszkajce w miaslach, a nawel zasiadajce w sej-
mie czy majce due pienidze, pobieiay nie lylko iodki za
zalesienie czci swoich giunlow, ale lake coioczne dopaly
za ulizymywanie na nich lasu. Nieslely, pizy okazji de do
pizywiocenia iacjonalnego wydawania publicznych pienidzy,
slwoizono iozpoizdzenie, zgodnie z kloiym len diugi lyp
wspaicia naley si wycznie iolnikom. W len sposob ulico-
no moliwo olizymywania iegulainych dochodow pizez na-
piawd ubogich piacownikow dawnych kombinalow iolnych.
Zgodnie z rozporzdzeniem, nie s oni rolnikami, poniewa
nie posiadali dotd swojej ziemi zauwaa p. Andizej.
Jednak i na l liudno samoizdowiec znalaz iozwi-
zanie. Na wiosn kady z nich zasieje owies, a dopiero jesie-
ni lub wiosn nastpnego roku posadzi drzewa w ten sposob
wszystko odbdzie si zgodnie z liter prawa, a pomoc traf tam,
gdzie powinna. Podslaw do udzielenia pomocy w lej poslaci
bya uslawa, w kloiej uznano, e sposob zamknicia PGR-ow
i poliaklowania ich piacownikow by dla nich kizywdzcy.
W iamach iekompensaly mog si slaia o dwa heklaiy i jed-
noiazowe dopaly po r,, lys. z na heklai. Dla tych osob s
to naprawd ogromne pienidze, teraz nie maj nic mowi
wojl. Ma on nadziej, e sadzenie i opieka nad lasem skoni
dugoliwale beziobolnych do wysiku i zmiany poslaw, gdy
darmowe pienidze przejedz, jak mowi bez cienia wlpli-
woci. Nieslely, uslawa umoliwiajca pizekazywanie dwuhek-
laiowych dziaek pod zalesienie dla dugoliwale beziobolnych
byych piacownikow PGR-ow, sliacia wano. W innych ie-
gionach kiaju, np. w Wielbaiku niedaleko Szczylna, gdzie iow-
nie slaiano si wdioy laki piogiam, nie zdono lego ziobi.
Wpiawdzie minisleislwo iolniclwa pizygolowao ju noweli-
zacj, a uslpujcy izd zoy j do laski maiszakowskiej lu
pized zakoczeniem kadencji, jednak nie wiadomo, kiedy znaj-
dzie si ona pod obiadami i ile poliwaj piace w komisjach.
18 19
Pan Andizej nie ma wlpliwoci: jestemy w poowie
drogi, eby moc zasadzi las, a nastpnie otrzymywa dopa-
ty. Moi rolnicy musz si zarejestrowa w gencji Restruk-
turyzacji i Modernizacji Rolnictwa, a nastpnie zwroci o plan
zalesienia do miejscowego lenictwa. eby przebrn przez te
wszystkie przepisy, trzeba si przebija jak przez mazoni
z maczet. posiadanie ziemi to take zobowizania w urz-
dach i to podjte na minimum ro lat bo przez tyle czasu te
dziaki nie mog zmieni waciciela. Dlalego le nie ma za-
miaiu zoslawia bez pomocy osob, kloie skoni do aklyw-
noci i chce wspieia je w lym liudnym maiszu.
Wojl Zaboiu wpiowadza le inne foimy inlegiacji pizez
ekonomi z ludzk lwaiz. Zoiganizowa dla modych bez-
iobolnych szkolenia z pizedsibioiczoci. Ci, kloizy pizeszli
cay cykl, olizymali po io lysicy na iozkicenie wasnego
biznesu. Do koca dwulelniego szkolenia doliwao r osob.
Wikszo z nich piowadzi leiaz co swojego, maego i iegio-
nalnego, jednak dajcego ulizymanie. Wiod pomysow na
wasny biznes znalazy si waiszlaly slolaiskie, spawalnicze,
zakad fiyzjeiski i kilka innych. Vielu z nich czsto pracu-
je do pona, a pomyle, e jeszcze niedawno snuli si bez celu
w gosie wojla Bukowieckiego sycha zadowolenie.
Zakadanie nowego interesu to zadanie dla modych
osb. Starsi, zwaszcza duej niepracujcy, ju nie podoa-
j takim wyzwaniom. Jednak i dla nich wjt co wymyli.
Zebra grup kobiet powyej o. roku ycia i pomg im
w zaoeniu spdzielni socjalnej. Co szczeglnie wane,
nie poprzesta na tym. Wiedzc, e takie hrmy maj pro-
blem z pozyskaniem odbiorcw usug, to wanie im zle-
ca wikszo prac porzdkowych czy odczyt wodomierzy.
Niestety, panie te byy bardzo dugo bez pracy, wic brak im
jakiegokolwiek entuzjazmu czy zaangaowania, przez co idzie
jak po przysowiowej grudzie smuci si szef gminy. Nie liaci
jednak nadziei na sukces, zapowiada le dalsze wspaicie dla
spodzielni.
Tacowaa iga z nitk
Violella Rossek dziaalnoci spoeczn zaja si rr lal
lemu. Wowczas zaangaowaa si w piac w Caiilasie pizy
paiafi w Ciechocinie, wsi zamieszkanej pizez niespena ,oo
osob, pooonej pomidzy Tuchol a Chojnicami. Beziobocie
siga lu ponad io.
Od poczlku zaslanawiaa si, co ziobi, by pomoc oso-
bom dugoliwale beziobolnym lakim, kloie zapomniay,
czym jesl noimalna, codzienna piaca. Udao jej si zebia
giup kobiel, z kloiymi zoiganizowaa piacowni kiawiec-
k. Pioblemem byo jednak pomieszczenie, w kloiym panie
miay si spolyka. Dziki gianlowi z Fundacji Wspomaga-
nia Wsi udao si uzyska pienidze na iemonl i wyposaenie
pomieszczenia Caiilasu, za widzc efekly dziaalnoci kooi-
dynaloiki, Gminny Oiodek Kulluiy w Chojnicach poslano-
wi ulwoizy w Ciechocinie swoj oddzia, wanie wZowym
pomieszczeniu. Dzi pani Violella jesl zaliudniona w nim na
po elalu, dziki czemu skuleczniej niesie pomoc polizebu-
jcym.
Po zakoczeniu iemonlu mog wyslailowa piojekl Go-
spodyni domowa zaczyna od nowa. Poczlkowo panie, klo-
ie zdecydoway si wzi udzia w piacowni kiawieckiej, nie
paay szczegolnym enluzjazmem do szycia. Jednak z czasem
wdroyy si do zaj i jak same przyznaj, polubiy szycie.
Miao to miejsce cztery lata temu. Przez ten okres kobie-
ty zrobiy niezliczon ilo maskotek, ktre nastpnie byy
sprzedawane przy okazji najrniejszych imprez kultural-
nych w okolicy, zasilajc w ten sposb skromne domowe
budety. Olizymyway le po io z w iamach fnansowania
piac spoecznie uylecznych. Pienidze pochodziy z lokal-
nego uizdu piacy i gminy Chojnice. Podobnie jak w pizy-
padkach opisanych powyej, nie s lo due kwoly, jednak na-
ley pamila, e osoby le dolychczas nie zaiabiay nic.
Same maskolki uiosy niemal do iangi symbolu gminy.
S nagiodami w wielu konkuisach oiganizowanych dla naj-
modszych. Swoislym lauiem dla zaczynajcych od nowa go-
spody byo wiczenie pizez wojla Chojnic ich pluszaka jako
nagiody znanemu eglaizowi, Maleuszowi Kusznieiewiczo-
wi. Kobiely, same bdce w cikiej syluacji maleiialnej, pa-
milaj le o innych. Dlalego w wialowym Dniu Choiych
obdaioway maskolkami dzieci ze Szpilala Specjalislycznego
w Chojnicach.
Poczlkowo w piojekcie biao udzia pi kobiel. Widzc
powodzenie pluszakow i niewlpliw salysfakcj piacow-
nic fabiyki zabawek, inne gospodynie zaczy zaglda i...
od czasu do czasu le piobowa swoich si. Dzi wikszo
z osb, ktre przewiny si przez pracowni, ju tu nie
przychodzi. I bardzo dobrze. To znaczy, e nam s uda-
o, bo re osoby znalazy normaln prac o ro chodzo. Ten
projekr ma wycgn je z domu mowi z zadowoleniem
pani Violella.
F
O
T
.

K
O
N
R
A
D

M
A
L
E
C
20 21
miech to praca
Inn inicjalyw pani Violelly byo ulwoizenie kabaielu
Ciacho. Podobnie jak w pizypadku piacowni kiawieckiej,
chodzio o wycignicie beziobolnych z domu, odeiwanie
ich od lelewizoia i zmobilizowanie do jakiejkolwiek aklyw-
noci. W cigu niemal dziesiciolelniej hisloiii owej akly-
wizacji pizez umiech, z piac w kabaiecie zelkno si kil-
kanacie osob. Obecnie wyslpuje w nim szeciu komikow-
amaloiow. Niemal wszyscy, ktorzy zwizali si z kabaretem,
znaleli prac cieszy si inicjaloika lej foimy dziaania.
Najczcej przyczyn dugorrwaego bezroboca jesr bez-
radno zamknce s w czrerech canach, rore nerzadko
wysrarczy komu pokaza, e moe co zrob poza domem, by
zmoblzowa go do poszukana pracy podsumowuje sens
swej dziaalnoci.
Kabaiel odnosi sukcesy nie lylko na niwie spoecznej, ale
i ailyslycznej. Zdoby m.in. pieiwsze miejsce podczas pize-
gldu kabaielow o lemalyce policyjnej w Chaizykowach,
olizymujc slaluelk szeiyf humoiu. Innym wyionieniem
bya nominacja do nagiody Dokonania Roku ioo, Piomo-
cja Regionu Chojnickiego w kalegoiii inicjalywa spoeczna.
Nalomiasl w ioo, i. zaj lizecie miejsce podczas i. Ogol-
nopolskiego Pizegldu Kabaielow Wiejskich w Kobucku
k. Czslochowy.
To nie koniec pomysow pani Violelly. Obecnie pio-
buje ulwoizy koo gospody wiejskich, gdzie mieszkan-
ki Ciechocina miaby moliwo uczeslniclwa we wspol-
nych zajciach. Lada momenl zoslanie ukoczony iemonl
pomieszczenia, w kloiym kobiely mogyby si spolyka.
Jedynym pioblemem pozoslao ogizewanie. Widzc sku-
leczno dziaa, piec do lokalu obieca kupi pioboszcz,
spiawujcy opiek nad miejscowym Caiilasem. Tym ia-
zem pani Violella chce by jedynie inicjaloik ju przy-
gotowuj jedn z pa do roli liderki, ktora bdzie prowadzia
koo bez mojego udziau. Sama jednak nie zamieiza spocz
na lauiach i ju myli nad kolejnymi foimami aklywizacji
mieszkacow.
Praca i godno
Piacowaem kiedy pizy spizlaniu ulic. Pewnego iazu
spolkalimy dwie kobiely, kloiych fzjonomia wiele mowia
o alkoholowym liybie ycia. miay si ze mnie i moich ko-
legow, e zasuwamy za maine giosze, podczas gdy one zaiaz
doslan kolejny zasiek. Kobiely le pogaidzay nasz piac,
jednoczenie nie majc adnego zajcia i nie slaiajc si o nie.
Gwaianluj, e w lakim momencie nawel najwikszy wia-
liwiec pokusiby si o myl, by le baby zmusi do zapiaco-
wania na ow zasiek.
Dopieio, gdy czowiek ochonie po lakim piysznicu, pizy-
chodzi iefeksja, e le osoby s lak napiawd choie i polize-
buj pomocy. Udzielanej wanie w laki sposob, w jaki iobi
lo w Giudzidzu, na Biaoslocczynie, w Zaboize, w Ciecho-
cinie, a by moe mam lak nadziej w jeszcze pizynajm-
niej kilku innych miejscach Polski.
Konrad 9alec
Nie jestemy najlepszego zdania o ywnoci,
ktr kupujemy. Susznie uwaamy, e jest
robiona byle jak, z du iloci chemicznych
dodatkw, z kiepskich surowcw byle
tylko obniy koszty jej masowej produkcji.
Powszechnie syszy si pene rezygnacji
stwierdzenia w rodzaju: kiedy to byy
wdliny.... A jednak nadal mona znale
produkty robione jak Pan Bg przykaza.
Problem w tym, e my take idziemy na atwizn,
kupujc to, co tanie, reklamowane lub dostpne
wszdzie i bez trudu.
Prawie jak ser
Jedzenie, ktre bez wstydu mona byoby zapropo-
nowa naszym praprababkom, w wikszoci wytwarza-
j mae, czsto rodzinne hrmy. Ich wacicielom czsto
bardziej zaley na utrzymaniu renomy odziedziczonej po
przodkach, ni na dodatkowym zysku.
Dlalego nie piobuj oszuka klienlow, np. szpiycujc w-
dliny wod, co jesl nagminn piaklyk. Slaiannie dobieiaj
lake skadniki swoich wyiobow. Surowiec musi by bar-
dzo dobry. Nie winia hodowana na wielkiej fermie, bo z tego
prawdziwa szynka nie powstanie podkiela Czesawa Fola,
wspowacicielka Zakadu Uboju i Pizeiobu Misa w Mai-
kowej (okolice acula), pioducenla kiebasy maikowskiej,
zdobywajcej coiaz wiksz saw. Vielkim producentom
nie przeszkadza, kiedy surowiec jest gorszy, bo przecie gotowy
produkt si zakonserwuje i bdzie dobrze. Na nasze kiebasy
id najlepsze gatunki misa, nie odpadki. Dlatego maj smak
misa, a nie solanki czy chemii mowi p. Czesawa i wyianie
sycha, e uwaa lo za najwikszy powod do dumy, a dopie-
io w dalszej kolejnoci lo, i jej fima odnosi coiaz wiksze
sukcesy iynkowe.
Poszanowanie liadycji i szacunek wobec pizeszoci
laki cel deklaiuj iownie waciciele Piekaini Paiowej
Jedzenie
inne ni
wszystkie
Micha Nowak
20 21
J. Gauszka w ywcu. To najslaiszy funkcjonujcy zakad pie-
kaiski w miecie. Tajemnic sukcesu s iecepluiy, sigajce
czleiech pokole wslecz, do czasow senioia iodu, Wady-
sawa Gauszki, kloiy iozpocz piodukcj chleba w r,r8 i.
Kluczowe znaczenie ma kwas ylni. Mamy wasny, bardzo
wraliwy, wymagajcy wielkiej dbaoci. To nasze oczko w go-
wie mowi nam o iodzinnej fimie Uiszula Kibuszewska.
Wciskanie konsumentom niepenowartociowych wy-
robw jest prawdziw plag wanie w przypadku pieczy-
wa, ale take i nabiau. Dotyczy to zwaszcza anonimowych
produktw sprzedawanych w hipermarketach pod tzw.
markami wasnymi. Ale i dla nich mona znale alterna-
tywy. Nasze wyroby nie zawieraj obcych substancji, po-
wstaj wycznie z mleka podkiela Edwaid Gizdziski,
piezes Spodzielni Mleczaiskiej Rospuda w podlaskim Fi-
lipowie, wyspecjalizowanej w piodukcji seiow lwaidych doj-
izewajcych i liadycyjnego masa. Wielcy pioducenci wol
odwiiowa mielan i zaslpi cz mleka np. lanim olejem
palmowym. My lego nie iobimy zapewnia. Kupujc najla-
sze seiy moemy mie niemal pewno, e w izeczywisloci
nabywamy analog seia, jak okieli lo jeden z jego dysliy-
buloiow. Podczas jednej z konlioli okazao si, e a co pily
sklep spizedaje piodukly mienice si seiem, ale pozbawione
infoimacji o dodalku skadnikow pozamlecznych!
Inna spiawa, e wielu klientw, nawet jeli s wiado-
mi, i prbuje si ich nabra, wybieraj maswk, gdy
jest ona zazwyczaj tasza. Czsto okazuje si jednak, e
oszczdnoci bywaj pozorne, i nie chodzi tu jedynie o
koszty zdrowotne zwizane ze spoywaniem w duych
ilociach dodatkw do ywnoci. Chleb na prochach
po prosru w duej czc s marnuje, bo na drug dze ne
nadaje s do jedzena. Coraz wcej ludze zdaje sobe spraw
z rakch rzeczy, dlarego gorow s zapac za rradycyjny chleb
neco wcej, bo rak pod wzgldem fnansowym wyjdze na
ro samo mowi pani Kibuszewska.
Co nagle to po diable
Skad i jako suiowcow lo jednak nie wszyslko wane s
lake lechnologie. Wailo lu pizywoa pizykad piodukcji piwa.
Cho na elykiecie niemal kadego z nich widnieje zapewnie-
nie, e wypiodukowano je liadycyjnymi melodami, lo nie ma
w lym ani sowa piawdy. Powszechnie znane maiki, masowo
pile pizez Polakow, s pioduk-
lami powslajcymi w sposob
bdcy na bakiei z liadycj,
a coiaz czciej lake z nalui.
Wielkie konceiny piwowai-
skie uywaj wielu dodalkow,
jak pizyspieszacze feimenlacji
czy... guma aiabska. Piwo, w za-
lenoci od galunku, powinno
leakowa nawel ri miesicy
(w pizypadku wikszoci galun-
kow oplymalny okies wynosi
okoo i- miesicy) nalomiasl
zachannym koipoiacjom zwy-
kle slaicza cieipliwoci na dwa
lygodnie. Nawel jednak w lak
konkuiencyjnej biany zdaizaj
si chlubne wyjlki. Vszyst-
kie nasze piwa warzone s meto-
dami tradycyjnymi, z wyduo-
nym okresem fermentacji. Musi
min przynajmniej miesic, za-
nim nasze piwo traf do rozlew-
ni. Rzecz jasna, nie stosujemy
adnych chemicznych polepszaczy czy przyspieszaczy! zaslize-
ga Tomasz Jagieo z Biowaiu Jagieo, majcego swoj siedzib
w Pokiowce (dawne woj. chemskie). Dwutlenek wgla te
jest u nas naturalny, podczas gdy gaz z piw masowych a szczy-
pie po jzyku dodaje.
Najwiksze oszustwo polega jednak na tym, e wik-
szo fabryk piwa stosuje tzw. metod hgh gravry. Wy-
twarzaj mocny piwny ekstrakt, ktry nastpnie jest roz-
cieczany wod dla uzyskania odpowiednich parametrw.
Czsto kilka znanych marek piwa danego koncernu, re-
klamowanych jako tradycyjne i starannie uwarzone, rni
si wycznie... iloci dodanej wody, bo pochodz z tego
samego koncentratu wytworzonego w masowej skali
w jednym zakadzie.
Dlalego coiaz wicej biowaiow iegionalnych slawia na
piwa napiawd naluialne i liadycyjne. Nie sla ich na kon-
kuiowanie z giganlami w kweslii nakadow na ieklam, ani
na ogianiczanie koszlow piodukcji. Mog za lo bez wielkich
koszlow zadba o jako pioduklow czslo zieszl wyslai-
czy podkielanie lych waloiow, kloie ich wyioby posiadaj
od dawna. Nasze piwa maj po prostu inny smak ni te
produkowane przez molochy. Vanie tak kiedy smakowao
piwo przekonuj mnie ludzie, ktorych spotykam na ronego
rodzaju piwnych imprezach wyjania p. Jagieo.
Od niedawna szybko ionie liczba maych pioducenlow,
kloizy poszeizaj ofeil o piwa naluialne: niepasleiyzowane,
duej leakujce ilp. Cho s lo zakady nowoczesne, o nie-
dugiej nieiaz hisloiii, lo celowo slawiaj na liadycj. Piwa
F
O
T
.

K
O
N
R
A
D

M
A
L
E
C
22 23
niepasleiyzowane ofeiuj biowaiy z Giudzidza, Ciechano-
wa i Bielkowka (Ambei), a ich sukcesy w lej kweslii skoni-
y do naladowniclwa nawel biowai w Sieipcu, nalecy do
wielkiego konceinu Cailsbeig.
Podobnie dzieje si w pizypadku innych wyiobow.
Aby zaofeiowa piodukl napiawd dobiy, mniejsze fimy
s w slanie nieco poczeka, bez szlucznego pizyspieszania
biegu wydaize. Proces powstawania tradycyjnych wdlin
skada si z wielu etapow i wymaga dugiego czasu polwiei-
dza pani Czesawa. W jej zakadzie za dodalki wyslaicz sol
i naluialne pizypiawy. Ronica w smaku i jakoci wyiobow
zalena jesl od wysiku pioducenla lake w pizypadku wyio-
bow piekaiskich. Nasz zakad nie ma linii technologicznych.
wszystko robione jest rcznie, dlatego moe by dopieszczane.
Pieczywo przechodzi przez liczne fazy. V wielkich zakadach
robi si betonowe, tgie jak mawiaj piekarze ciasto. Po-
tem si je puszcza w maszyn i mamy czterdzieci tysicy bu-
ek lumaczy ionic Uiszula Kibuszewska.
Tizeba jednak podkieli, e u poizdnych pioducen-
low pizywizanie do odwiecznych sposobow piodukcji
w adnym wypadku nie czy si lekcewaeniem wspocze-
snych wymogow np. higienicznych. Nie powinnimy myli
nowoczesnoci z jakoci. Nasze wyroby produkowane s
metodami tradycyjnymi, nawet maszyny pochodz z lat oo.
infoimuje piezes Rospudy. le rownoczenie wprowadzi-
limy te HCCP, nowoczesny system kontroli bezpieczestwa
ywnoci. Do produkowania wyrobow speniajcych najwysze
wymagania wcale nie potrzeba najnowszych linii technologicz-
nych pizekonuje.
Rownie w Maikowej dobize wiedz, w jakich kwesliach
liczy si liadycja, a gdzie islolna jesl nowoczesno. Pani Cze-
sawa mowi: V ostatnich latach nasz zakad zosta zmoderni-
zowany, dostosowany do wymogow Unii Europejskiej. Nie dano
nam adnego okresu przejciowego mielimy rok na wszystkie
zmiany. Modernizacja oznaczaa praktycznie zburzenie caego
zakadu. le teraz patrzymy na to inaczej. Dziki tym zmianom
nieporownywalnie atwiej zachowa np. higien, kiedy cay za-
kad jest w pytkach.
Arki gincych smakw
Niewielkie fimy miewaj le zupenie inne podejcie
w kweslii lego, co bd piodukowa. Zamiasl na si wymy-
la nowe, egzolyczne smaki dla zblazowanych konsumenlow
lub slylizowa swoje piodukly na slaiopolskie, czslo po pio-
slu odwouj si do lokalnych dowiadcze. Przepis na je-
den z naszych wyrobow, pieczon kiebas w soiczku, wzilimy
od mojej babci. Cieszy si popularnoci take wrod tych, kto-
rzy podobnych przysmakow ju nie poznali. Niby prosta rzecz,
ale zagina w masowej produkcji zauwaa pani Fola.
Dziki niewielkim pioducenlom wiacaj na iynek lake
zapomniane suiowce. Pizykadem moe by iodzinna, spe-
cjalizujca si w pizelwoislwie iuna lenego fima Fungo-
pol, kloia siedzib ma w Kinicach (dawne woj. bydgoskie).
Wylwaiza ona powida z miiabelek, mus z owocow czainego
bzu czy konfluiy z iokilnika. Gdyby nie tacy przedsibior-
cy, dua cz naszego dziedzictwa kulinarnego w ogle
przepadaby lub zostaa sprowadzona do roli cakiem ni-
szowych ciekawostek.
Szukanie wasnego miejsca na iynku moe odbywa
si wanie popizez wzbogacanie ofeily o iodzaje pioduk-
low, kloiymi giganci iaczej izadko si inleiesuj. Mog lo
by np. piodukly adiesowane do konsumenlow piagncych
dba o iodowisko i wiadomych, e sowo ekologiczny
na elykiecie zazwyczaj niewiele znaczy. Wspomniany Bio-
wai Jagieo jesl pioducenlem Oiigo jedynego w Polsce
piwa aulenlycznie ekologicznego, waizonego wycznie ze
skadnikow powslajcych w upiawach nieszkodliwych dla
iodowiska. Certyfkowane surowce ekologiczne na razie
sprowadzamy z Niemiec (w Polsce nie mona ich dosta), je-
stemy rozliczani ze sposobow produkcji mowi Tomasz Ja-
gieo. Piodukly jego fimy znalazy mionikow wiod lych,
do kloiych pizemawia haso ieklamowe, mowice, e Oiigo
lo jedna z nielicznych naluialnych pizyjemnoci w wiecie
zmodyfkowanym do gianic absuidu.
May moe lepiej
Slosowanie dobiych, spiawdzonych melod spolykane
jesl gownie w niewielkich fimach. Dzieje si lak nie lylko
dlalego, e w len sposob piobuj one znale dla siebie ni-
sz na iynku. Po pioslu w duych zakadach, nawel w dobie
kompuleiow, nie da si wszyslkiego lak dokadnie dopilno-
wa. V naszej frmie pracuj. m, ja, corka z ziciem, syn,
dzieci brata, kuzyn... najblisza rodzina. Zreszt inaczej by to
nie funkcjonowao! V przypadku syna, corki, zicia wie si,
czego mona wymaga i na co liczy. Podstaw jest tu zaufa-
nie, bo tradycyjne wyroby wymagaj ogromnej uwagi. Masowo
produkowana ywno powstaje w atwy sposob. dosypuje si
prochow i zawsze co tam wyjdzie mowi wspowaciciel-
ka maikowskiej masaini.
Niewielka jesl lake spodzielnia z Filipowa. jestemy
najmniejsz spodzielni w wojewodztwie. Mamy :r, czon-
kow dostawcow mleka, zatrudniamy rednio ,o osob (zim
mniej). Vytwarzamy r:oo ton serow i :oo ton masa rocznie
infoimuje Edwaid Gizdziski. Dla poiownania: najwik-
si pioducenci olego seia wylwaizaj go dwudzieslokiol-
nie wicej.
Wailo jednak podkieli, e nie we wszystkich nie-
co wikszych hrmach zagin etos producenta dobrej
i smacznej ywnoci. Dobiym pizykadem moe by
Zbigniew Giycan, kiedy lwoica polgi Zielonej Budki,
obecnie spizedajcy lody pod wasnym nazwiskiem. Gdy
inwesloi, kloiemu spizeda znaczn cz udziaow w po-
pizednim pizedsibioislwie, zacz ca eneigi wkada w
maikeling i wsuchiwanie si w oczekiwania iynku, zamiasl
lizyma si zasad szluki, w Giycanie co pko. Mog wie
doslalnie ycie ienlieia, lecz zaiyzykowa i zacz piodukcj
lakich lodow, jakie pamila z dziecislwa. Tumaczy, e
jego ideaem jesl iobienie lodowych pizysmakow melod
izemielnicz, na podslawie iodzinnych dowiadcze siga-
jcych dziesilek lal wslecz. Ryzyko si opacio.
Smak tradycji i sukcesu
W niektrych krajach tradycyjna ywno ma nawet
1o udziau w rynku. Oznacza to, i yj z niej tysice
niewielkich przedsibiorstw, zakadw rzemielniczych
22 23
i gospodarstw rolnych. Dlalego, wedug specjalislow, lake
w Polsce len sekloi ma pized sob pizyszo.
Obecnie jednak ich dziaalno nie jesl alwym kawa-
kiem chleba. Konsumenci, zdemoializowani pizez hipei-
maikely, nie zawsze s golowi paci wicej za poizdne
piodukly. Zieszl podejizliwo budzi wszyslko, co nie jesl
maikowe, czyli ieklamowane. Zwaszcza mode pokole-
nie, wychowane na piwach wielkich producentow, jest raczej
sceptyczne wobec takich browarow, jak nasz. le jednoczenie
coraz wicej osob lubi probowa, szuka czego innego ni to, co
opatrzone w telewizji. Niestety, w wielu przypadkach autosu-
gestia jest wci bardzo silna, sigaj odruchowo po to, co znaj
mowi Tomasz Jagieo.
Dochodz do lego pioblemy z biakiem iodkow na in-
weslycje i piomocj czy konieczno samodzielnego dolaicia
do polencjalnych klienlow cigle bardzo brakuje sklepw
z ywnoci tradycyjn i regionaln, w przeciwiestwie
do sprzedajcych tzw. zdrow ywno czy orientalnych.
Nierzadkie s te perturbacje w kwestii sprostania unij-
nym i polskim wymogom biurokratycznym. Producenci
chamu maj atwiejsze ycie. Ale wytwrcy porzdnej
ywnoci nie chc ich naladowa.
Tym baidziej, e coiaz wicej klienlow zaczyna doce-
nia dobie jedzenie. jestemy na rynku ju prawie r8 lat,
ale trzeba byo pitnastu, by mudna, uczciwa praca zapro-
centowaa i eby o nas usyszano. Przez te lata chuchalimy
i dmuchalimy na nasze produkty i nigdy nie zmienilimy
tradycyjnych receptur, bo zysk nie by dla nas najwaniej-
szy. I ostatecznie takie podejcie si opacio si, bo w kocu
to doceniono mowi Czesawa Fola. Coraz wicej ludzi
kupuje jakociow ywno, nawet jeli jest ona nieco
drosza i nie chodzi tu tylko o bogatych snobw, kt-
rzy podkrelaj swj status kupujc elitarne produkty.
Nasi klienci s bardzo zronicowani, nale do dosownie
wszystkich moliwych warstw spoecznych. le s to przede
wszystkim zwykli ludzie, ktorzy po prostu poszukuj po-
rzdnego, normalnego jedzenia mowi p. Kibuszewska.
I dodaje: Vybredny, wiadomy klient ktory wie, czego chce
takich jest coraz wicej.
Nie znaczy lo, e liadycyjni pioducenci bezczynnie cze-
kaj, a konsumenci ich zauwa. Ci najbaidziej pini po-
magaj swojemu sukcesowi: jed na konkuisy i fesliwale,
zakadaj dopiacowane sliony inleinelowe, piobuj docieia
do nabywcow spoza najbliszej okolicy. Piodukly spodziel-
ni z Filipowa, cho jesl niewielka, od duszego czasu mona
naby lake w innych iegionach Polski, m.in. Wielkopolsce
czy Maopolsce, gdzie doslaiczane s jednym z lizech samo-
chodow-chodni. Rynek produktow tradycyjnych zacz si
powoli rozwija, wracaj one do ask. Dlatego zaczlimy do-
wozi nasze wyroby m.in. do Varszawy i Gliwic wyjania
jej piezes.
Slawianie na jako zaczyna piocenlowa lake w pizy-
padku iodziny Jagieow. Gtwarty przez nas niedawno
sklep internetowy cieszy si sporym powodzeniem, cho nie to-
warzyszya mu adna reklama z nieskiywan iadoci in-
foimuje pan Tomasz. Jednoczenie wyjania, e jego pized-
sibioislwo zamieiza slawia na miejscowych odbioicow,
zamiasl poiywa si na konkuiencj z giganlami. Chce-
my umacnia si na rynku lokalnym, w promieniu stu kilome-
trow od zakadu. Ciko jest walczy z duymi frmami, ale
pielgnujemy to nasze piwo i staramy si, eby byo dostpne
dla klienta mowi.
Odnalezienie si na iynku ualwia lake co, co we
wspoczesnym biznesie jesl iaczej izadkie. Chodzi o wsp-
prac z tymi, ktrzy mogliby si wydawa najgroniej-
szymi konkurentami. W Markowej, liczcej ok. o, tys.
mieszkacw, oprcz zakadu rodziny Fotw istniej
jeszcze trzy masarnie. Kolegujemy si z nimi, wspieramy
take dlatego, e wiemy, i bez tego nie mamy szans zaj
daleko mowi Czesawa Fola. V :oo, r. produkowana
przez nas kiebasa markowska otrzymaa Zot Per za naj-
lepszy polski produkt tradycyjny, mamy na swoim koncie tak-
e liczne inne dyplomy. Nasi koledzy duo na tym zyskali, bo
my zawsze promowalimy pewien lokalny produkt, a nie tylko
samych siebie.
Sposobem na pizeliwanie konkuiencji z polskimi i za-
gianicznymi konceinami jesl lake inlegiacja iodowiska
pioducenlow wyiobow liadycyjnych i iegionalnych, mo-
liwa dziki najbaidziej wiadomym wylwoicom. My
zawsze bylimy z tych, ktorzy chc i do przodu, inicjowa
nowe pomysy mowi Fola. Pewnego razu zebrao si
wielu drobnych producentow i pojechalimy do Varszawy.
Grupa szalecow mieje si pani Czesawa. Tak powsla-
a Polska Izba Pioduklu Regionalnego, kloia na baidzo
ione sposoby wspieia iodzimych pioducenlow dobiych
wyiobow.
Smaki z tej ziemi
Kolejnym ze sposobow na znalezienie nowych odbioicow
jesl iejesliowanie w minisleislwie iolniclwa, a czasem lake
bezpoiednio w Unii Euiopejskiej, pioduklow i sposobow
ich wylwaizania, chaiakleiyslycznych dla danej okolicy.
Takie slaiania podjli m.in. pioducenci z Podkaipa-
cia. Vniosek o zarejestrowanie przysmakow z Markowej,
by moga je wytwarza tylko grupa producencka, stworzona
przez lokalnych masarzy, ley obecnie w Podkarpackim Urz-
dzie Marszakowskim. Koledzy z pozostaych zakadow na po-
cztku nie byli przekonani do tego pomysu. le po co? py-
tali. V kocu jednak zrozumieli, e o produkcie ludzie musz
mowi opowiada masaika z Maikowej. O lym sposobie
na piomocj pomylano lake w Rospudzie. Produko-
wane przez nas Maso tradycyjne z Filipowa zostao wpisa-
ne na ministerialn list produktow tradycyjnych ju w :oo,
r. Nasze sery, podlaski i gouda, take znajduj si na tej licie
infoimuje piezes spodzielni, kloiy liakluje lo jako iodzaj
wizylowki fimy.
Cho dobie piodukly bioni si same, oiem piodu-
cenlow lakich jak ci z ywca, Filipowa czy Maikowej, jesl
lake lo, e s one nasze, czego nie mona powiedzie
o globalnych markach. Pozwala to dotrze do patriotycz-
nie nastawionej czci klienteli. Daje take mniej wy-
mierne korzyci. Mamy swoj rosamo. Dzk naszym
wyrobom kro o Markowej usysza z dum ogasza pani
Czesawa.
9cha 7owak
24 25
Browar mber naley do najnowoczeniejszych i najbardziej
prnych maych browarow w Polsce. Gtrzymujecie sporo na-
grod za swoje produkty, posiadacie prestiow rekomendacj
organizacji Slow Food dla Piwa ywe. jak osiga si taki sukces
bdc niewielk frm?
S. P.: Waciciele biowaiu poslawili na slopniowy iozwoj,
opaily na kilku podslawach: budujemy nowoczesny biowai
i slale go uzupeniamy o nowe uizdzenia, ale melody i skad-
niki uywane w piodukcji pozoslaj liadycyjne. To gwaianluje
wysok jako i slabiln piodukcj pizy jednoczesnym odio-
nieniu od ofeily masowych konceinow piwowaiskich. eby si
jednak wyioni w umysach konsumenlow, nawel najlepsze
piodukly musi wspomaga odpowiednia slialegia maikelin-
gowa. Zalem sukces jesl de facto synlez jakoci pioduklu oiaz
jego opakowania, dysliybucji, piomocji. To dziaa, dlalego ieali-
zujemy poslawione pizez siebie cele, co dodalkowo molywuje.
Dobrze idzie wam na rynku krajowym, ale jestecie dostpni
rownie poza granicami Polski. jak polskie produkty tradycyjne
odbierane s na Zachodzie?
S. P.: Od wielu lal coiaz silniejsze jesl lam zainleiesowa-
nie poznawaniem i odkiywaniem iegionow, kiajobiazow
oiaz konlekslu kulluiowego. Wanym elemenlem kulluiy
jesl iownie kuchnia, opaila na iegionalnych upiawach, ho-
dowlach, pioduklach. Tiadycyjna ywno slaje si docenia-
nym elemenlem wywoywania apelylu na iegion. A polskie
iegiony maj wspaniae konleksly kulinaine, kloie coiaz le-
piej poliafmy wykoizyslywa.
Okazuje si, e najlepsze dla nas s iynki dojizae lam,
gdzie ludzie maj czas i pienidze, by zaspokaja wysze po-
lizeby. To dlalego nasz Kolak odnios laki sukces w Danii,
gdzie jesl w dziesilce najlepiej spizedajcych si piw impoi-
lowanych. Duczycy, mimo e maj ogiomne liadycje piwo-
waiskie i wasne maiki, znane na caym wiecie, odkiywaj
iownie inne smaki, koizyslajc z ogiomnych moliwoci po-
znawania i dozna.
Naleycie m.in. do Stowarzyszenia Turystycznego Kaszuby czy
Pomorskiego Klubu Dobrej Marki. V jaki sposob wpisuje si to
w koncepcj dziaania browaru?
S. P.: Slaiamy si piomowa nie lylko maik biowaiu, ale
i cay iegion. Tiadycyjne melody piodukcji i slawianie na ja-
ko pioduklu id w paize z pizywiacaniem lokalnych liadycji
i wyionianie lym nie lylko maiki, ale i samego Gdaska. S lo
m.in. lakie akcje, jak kopia dawnego kufa gdaskiego, powo-
anie Kapiluy Kufa (wiczanie co ioku najbaidziej znanym
i pogodnym gdaszczanom numeiowanych kopii kufa w naj-
slaiszej piwiaini gdaskich paliycjuszy Dwoize Ailusa) czy
zlecenie napisania ksiki X wiekow piwa w Gdasku. To lyl-
ko niekloie z naszych inicjalyw piomujcych iegion.
Nasz biowai pooony jesl na slyku Kaszub, Kociewia,
uaw i Tiojmiasla czleiech najwaniejszych subiegionow
wojewodzlwa pomoiskiego. Jeslemy czci lego wspaniae-
go iegionu, sld pochodzimy, lulaj piacujemy i yjemy. I chce-
my, eby nasze miejsce byo dobize poslizegane. To wynika
z naluialnego piagnienia poczucia dumy ze swojego iegionu,
z jego najlepszych pioduklow, lake luiyslycznych i ywno-
ciowych. Sld nasza aklywno w inicjalywach sucych
syneigii dziaa lwoizcych iegionalne wailoci, sld czynny
udzia w dziaaniach piomocyjnych, ale i inlegiacyjnych, lo-
gislycznych, dysliybucyjnych i innych. Regionalne slowaizy-
szenia lwoiz ludzie podobni do nas aklywni pasjonaci.
Szczegolnie w ramach wspopracy czonkow Pomorskiego Klubu
Dobrej Marki moecie pochwali si sukcesami.
S. P.: Kiedy czleiy lala lemu zizeszylimy si, lwoizc Po-
moiski Klub Dobiej Maiki, pizywieca nam jeden cel: pio-
mocja pioduklow lokalnych, konkielnych, wylwaizanych na
miejscu, lakich jak wdliny, miod, pieczywo czy piwo. Nie
moglimy opize si wiaeniu, e nigdy wczeniej na lak
skal nie zdaizao si, by liadycyjna ywno wypieiana bya
pizez piodukly obce naszej kulluize. Co wicej, czslo okazy-
wao si, e ludzie lulejsi wslydz si naszego dziedziclwa,
a lymczasem mamy si czym pochwali!
Dlalego zaoylimy PKDM, kloiy zizesza Biowai Ambei,
Zakady Misne Nowak, GS ukowo, Piekaini Mielnik, Ho-
lel i Piekaini-Cukieini Szydowski, Nala Lonza, Euiofoods
Kailuzy (pioducenla synnego kailuskiego ogoika), DaGoMa
(najslaisza gdaska fima spoywcza, dziaajca od r88i i.!)
oiaz Spodzielni Mleczaisk Makowy. Razem chcemy poka-
za, co lo znaczy ywno z Pomoiza. Nasz ide wyiaa logo:
ywno z Pomoiza, czyli symboliczny koszyk z najlepszymi
pomoiskimi pioduklami. Wiele osob pyla, co waciwie ozna-
cza pomoiska ywno: ywno naszego iegionu poiowna-
bym do slou wspailego na czleiech nogach, a kada z nich jesl
nieco inna: kaszubska, kociewska, uawska i gdaska.
Tradycyjnie
i nowoczenie
ze Sawomiiem Pahlke,
iozmawia Baibaia Suimacz-Dobiowolska
dyiekloiem maikelingu Biowaiu Ambei
oiaz pizewodniczcym Pomoiskiego Klubu Dobiej Maiki
24 25
Pod wspolnym logo uczeslniczylimy w wielu wydaize-
niach. Co ioku iazem wyslawiamy si na Kolakach Biel-
kowskich w Bielkowku, pizepiowadzilimy wspoln piomo-
cj w sieci handlowej BOMI pod hasem Czy znasz swoje
piodukly:, zbioiczo uczeslniczymy w wielu iegionalnych fe-
slynach. Wspolnie piobujemy le zoiganizowa dysliybucj
lowaiow, uczymy si od siebie nawzajem, wymieniamy do-
wiadczeniami. Wspolnie le piomujemy si na ogolnopol-
skich i zagianicznych laigach. Na pizykad dwa iazy bialimy
udzia w Giune Woche w Beilinie (w ioo, i iooo i.), gdzie
pokazali si pioducenci ywnoci z caego wiala.
jaka jest zatem recepta na budow marki lokalnej jak j pro-
mowa w Polsce i na wiecie, na co na pewno naley postawi?
S. P.: Pizede wszyslkim wspopiacowa pizemyle
i pizygolowa slialegi, podzieli piac, zdoby iodki i dzia-
a. Wykoizysla izeczywicie unikalne aliybuly i na nich bu-
dowa wyioniajcy si wizeiunek. Najlepiej, gdy kiaje maj
iegiony ionice si midzy sob spizyja lo ciekawszym do-
znaniom, czego pizykadem mog by Wochy: Paima sei,
szynka; Toskania wina, oliwa; Piemonl liufa, spumanle...
Mona by wymienia dugo. Polska kojaizy si z kiajem czy-
slym ekologicznie i z dobiymi pioduklami czas, by leiaz
poszczegolne iegiony zaczy si odionia smakiem. To kwe-
slia konkuiencji, ale iownie nasz wspolny inleies.
Maika lo wyionik, slabilno, wysza maia. Pizyka-
dem moe by unijny piogiam ceilyfkalow, zapewniajcy
piawn ochion pioduklow iegionalnych i liadycyjnych
nikl poza iegionem nie moe wpiowadza pioduklow po-
woujc si na niego czy jego liadycje. A zalem lwoizc maiki
opaile na liadycyjnych pioduklach moemy zbudowa sla-
bilny, chioniony piawem biznes, lwoizcy wysz jako y-
cia mieszkacom iegionu, ale i konsumenlom. Piosle, piaw-
da: Ale lizeba dojize do lakiej wspopiacy.
Tak wyglda to ze strony producentow. le na tradycyjne pro-
dukty musi by popyt. jaki jest Pana zdaniem stan wiadomoci
konsumentow sigajcych po produkty wytwarzane metodami
tradycyjnymi?
S. P.: Jesl coiaz wiksze zapolizebowanie na lakie wyio-
by. Wzoice liafaj do nas dziki olwailoci zaiowno gianic,
jak i wiilualnej izeczywisloci Inleinel umoliwia doslp
do infoimacji, wpywa le na wiadomo i wizeiunek. Wane
jesl iownie lo, e coiaz wicej zaiabiamy, zalem i polizeby s
coiaz wysze. Oczywicie zawsze bdzie lak, e cz polizeb
zaspokaja bd sklepy dyskonlowe nie wszyslkich sla na
diosze piodukly liadycyjne. Z diugiej sliony, wikszo z nas,
nawel lych lepiej zaiabiajcych, jesl lypow hybiyd. Na co
dzie jeslemy baidziej faslfoodowi, czas nas goni, wic wy-
bieiamy piodukly, kloie moemy szybko pizygolowa i szyb-
ko spoy. Ale koniec lygodnia lo czas odpienia, ucieczki od
codziennoci. Wledy jedziemy do delikalesow, deleklujemy si
zwiedzaniem poek sklepowych, wybieianiem pioduklow
okielonej kulluiy, naslpnie wiacamy do domu i oddajemy
si kulinainej celebiacji. Coiaz wiksza populaino kanau
Kuchnia.lv i osob piowadzcych piogiamy kulinaine, ugina-
jce si w ksigainiach poki z ksikami o kuchniach wiala
wszyslko lo wiadczy o ogiomnym zapolizebowaniu, moe
nawel modzie na dbao o wial emocji zwizanych z kuch-
ni, ale i z iegionami.
Pioblemem w Polsce jesl nalomiasl m.in. lwoizenie
pseudokuchni polskiej, dziwaclwa w poslaci chopskiego
jada, pizy zupenym biaku iegionalnego wyioniania i od-
ioniania, moe poza kuchni i pioduklami podhalaskimi.
W Tiojmiecie znam lizy ieslauiacje z kuchni goialsk i ani
jednej (!) z lypowo kaszubskim menu.
Z diugiej sliony, polizeba wikszej wiadomoci samoiz-
du: piomocja iegionalnej ywnoci lo nie lylko wspieianie ko
gospody wiejskich, najczciej zapiaszanych na doynki lub
impiezy uizdowe. Tiadycyjna ywno moe by elemen-
lem maiki iegionu, moe by le dla niego ogiomnym io-
dem zysku, dlalego nie moe by lak, e uizdnicy odwiacaj
gow, kiedy iegionalni pioducenci apeluj o wspopiac...
jak zatem mali i redni producenci mog dawa sobie rad
z

ogromn konkurencj masowej produkcji, ktora oferuje naj-
czciej produkt taszy ni ten wytwarzany dziki tradycyjnym
recepturom?
S. P.: Posu si pizykadem iegionu Paimy. Szynka
paimeska i sei paimeski byy na poczlku piodukowane
w maych gospodaislwach, dzisiaj iownie w zakadach mi-
snych i odpowiednio zakadach mleczaiskich, kloie mimo,
i dysponuj najnowoczeniejszymi uizdzeniami, nadal po-
suguj si liadycyjnymi suiowcami (lylko z iegionu) i me-
lodami piawnie chionionymi. A na lych dwoch maikach
iegion geneiuje obiol blisko dwa miliaidy euio iocznie (!),
opiocz lego posiadajc kilkanacie innych znanych maiek.
Dodam, e iegion Paimy jesl zbliony pod wzgldem liczby
mieszkacow i powieizchni do wojewodzlwa pomoiskiego.
Na koniec prosz o par sow o planach na przyszo zarowno
Browaru mber, jak i Pomorskiego Klubu Dobrej Marki.
S. P.: Konlynuujemy lokaln wspopiac, leiaz ju na szei-
sz skal: z uizdem maiszakowskim, mediami, ale i z koami
gospody wiejskich mam ogiomny szacunek do nich, bo
dziki nim pizeliway unikalne pizepisy i zwyczaje. Tizeba
lylko le piodukly umiejlnie wykoizysla w budowie iegional-
nej maiki, zapewni ich doslpno (na pokach sklepowych,
w gaslionomii), odpowiednio opakowa i zadba o piomocj.
I wanie lakie zadania iealizujemy, a efeklem wspopiacy s
wspolne piomocje: w iegionie (Czy znasz swoje piodukly:),
kiaju (Nieznane Kaszuby w Waiszawie) i w Euiopie (wyjazd
na laigi Giune Woche).
Teiaz czas na pizygolowanie spojnego wizeiunku: hase,
sposobow komunikacji, powoanie Kapiluy Smaku nadaj-
cej iegionalne oznaczenia pioduklom, ale i sklepom, loka-
lom gaslionomicznym, a naslpnie piomocja lych oznacze.
Innym piojeklem jesl wspolne sloisko iegionalne na laigach
zwizanych z ywnoci, ale i z luiyslyk, dlalego nasz
wspopiac iozszeizamy o oiganizacje luiyslyczne.
Dzikuj za rozmow.
Bielkowko, r, padzieinika ioo, i.
26 27
Poywienie stanowi niewtpliwie istotn
cz kultury czowieka. Niestety, jedzenie
zgodne z polsk tradycj kulinarn, zgodne
z wymaganiami wyrafnowanego sowiaskiego
podniebienia, wcale nie jest w naszym kraju
rzecz oczywist.
Obecnie mona zaobseiwowa dwa nuily w posilaniu
si pizecilnego Polaka. Z jednej sliony, ekspansja fasr fo-
odw przeniosa na rodzimy grunt styl jedzenia szybkiego,
niekoniecznie smacznego i zdrowego. Z diugiej ogrom-
na popularno telewizyjnych programw kulinarnych
oraz lans na gotowanie spowodoway niewyobraalny
wrcz napyw zagranicznych kulinariw, a co za tym idzie,
wypieranie naszej tradycji. Dzisiejszy liendy-smakosz
ceni kuchni wosk, fiancusk, japosk... nalomiasl polskie
kulinaiia baidzo czslo lekceway. A pizecie kuchnia polska
dziki ionoiodnoci iegionow obfluje w niezwyke aliak-
cje, nie mniej unikalne ni le z innych czci wiala.
Waimiskie i mazuiskie pizysmaki iybne, baby ziemnia-
czane, czebuiki czy dzyndzaki ze skizeczkami. lski kiup-
niok, ui, iolady czy gumiklyjzy (kluski z dziuik), do lego
modia kapusla, a na desei diodowy koocz z makiem lub
seiem. Kuchnia pojezieiza kaszubskiego opaila gownie
na lym, co ionie w lesie, pywa w izekach i jezioiach, pio-
sla i nieco zapomniana, jak wikszo iegionalnych poliaw
pizywodzi na myl smak maych iacuszkow, zwanych iu-
chankami, posypanych cukiem-pudiem czy polanych kon-
flui z uiawin, wszelkiej maci iyb sodkowodnych czy
gizybow delikalnie duszonych z odiobin masa i mielan,
podawanych na wiejskim chlebie, zakiapianych uiawinow
nalewk...
Kady zaklek Polski jesl wyjlkowy. Kuchnia wielko-
polska piosla, skiomna, opaila na mce, kaszach i ziem-
niakach, polocznie zwanych pyiami, pizyizdzanych lam na
selki sposobow. Pomoiska lo mieszanka pizepisow kaszub-
skich, kociewskich i gdaskich, lakich jak zupa z biukwi na
gsinie, sodka czeinina czy bulion ze szpiolkami. Podhala-
ska solidna, sycca, z kwanic (koniecznie na wiskim
iyju), oscypkiem i biyndz na czele. Kuipiowska z jedynym
w swoim iodzaju miodem pilnym... Mona by lak wymie-
nia dugo.
A chwali moemy si nie tylko regionalnymi i lokal-
nymi potrawami, lecz take konkretnymi produktami:
wdlinami, miodem czy choby pieczywem. Nie bez przy-
czyny Polsk nazywa si cywilizacj chleba. Na sam myl
o pajdzie wyjlego pioslo z pieca wiejskiego bochna, posma-
iowanego masem ziobionym ze swojskiego mleka, jakie ja-
daam w dziecislwie u cioci na bieszczadzkiej wsi, linka mi
cieknie. Do lego dochodzi jeszcze fascynacja wspoczesnej
gospodyni, egzyslujcej w miecie, lym, jak wiele pioduklow
(sei, mielana, seiwalka, maso) mona byo z owego mleka
slwoizy spiobujcie lego z mlekiem kupionym w sklepie!
Powrt polskich smakw
Na szczcie coiaz wicej polskich pioducenlow slawia
na jako i lwoizy wyioby wedle miejscowych, wyjlkowych
ieceplui. A co szczegolnie wane z punklu widzenia upo-
wszechniania naszego doiobku w lej kweslii wadze po-
szczeglnych regionw stawiaj na ich promocj wanie
poprzez kulinarne tradycje.
Nie ogianiczaj si do odpowiadania na pylanie, czy
waciwie wypiomowany piodukl moe sla si symbolem
iegionu w Euiopie oiaz aliakcj pizycigajc kulinainych
luiyslow. To spiawdzili ju nasi zachodni ssiedzi, by pizy-
loczy choby pizykad paimeskiej szynki czy fiancuskich
win. Piodukl iegionalny lo po pioslu doskonaa wizylowka.
Dlalego nie lylko wadze miasl, ale i najiozmailszych slowa-
izysze, Izb Rzemielniczych, Gminnych Oiodkow Kulluiy,
a lake pizedslawiciele Polskiej Izby Pioduklu Regionalnego
i Lokalnego czy nawel Minisleislwa Rolniclwa, coiaz czciej
spolykaj si, by wspolnie analizowa pioblemy i sukcesy
polskiego iynku pioduklow iegionalnych oiaz planowa
jego iozwoj na skal euiopejsk.
wiadomo lego, jak cennym skaibem s chaiakleiy-
slyczne dla iegionu pizysmaki, maj m.in. wodaize Mao-
polski. Podejmujemy rone dziaania informacyjne o na-
szych produktach regionalnych, np. piszemy o nich w mate-
riaach dodawanych do gazet. Nie moemy promowa samych
producentow, czsto s oni osobami fzycznymi, bd stowarzy-
szeniami, a ich zgodnie z prawem nie moemy wspiera. le
wikszo naszych produktow atwo skojarzy z ich wytworca-
mi, a wic to te forma ich promocji mowi Anna wilek
z depailamenlu iodowiska i iozwoju wsi Maopolskiego
Uizdu Maiszakowskiego. Nie tworzymy osobnego pro-
duktu turystyki kulinarnej staramy si do tego podchodzi
bardziej kompleksowo, tzn. czy np. turystyk aktywn z ku-
linarn. jestecie tu, pochodzilicie, sprobujcie teraz naszych
smakoykow!. To dodatkowy atut mowi Szymon Gallik
z biuia piomocji wspomnianego uizdu. Dodaje, e nie
chodzi tylko o kwestie gospodarcze: Kadzemy nacsk na
kszrarowane rosamoc regonu chcemy, eby ludze byl
dumn z rego, e s Maopolanam ze swoch rradycyjnych
wyrobw, by pelgnowal rradycje ch wyrwarzana. Z tego
Smakw
Rzeczpospolita
Barbara Surmacz-Dobrowolska
26 27
te powodu stworzylimy Maopolski Festiwal Smaku w :oo,
r. odby si on po raz trzeci, w szeciu turach, i wzio w nim
cznie udzia roo tys. osob. Chcemy z tym projektem jedzi do
ludzi, a nie zmusza ich do przyjedania do nas.
Podslawowym pioblemem nie jesl bowiem piomocja
naszej kuchni iegionalnej za gianic. Zachodni konsumenl
od dawna docenia choby polski chleb czy wdliny. Kluczo-
w kwesti jest wiadomo rodzimego klienta. Dla niego
bowiem bardzo czsto nie ma wikszego znaczenia, czy
bdc na Pomorzu czy w grach, w restauracji z tzw. swoj-
skim jadem, otrzymuje produkt autentycznie regionalny,
czy t sam wersj pierogw, kwanicy lub uru, jak Polska
duga i szeroka.
Otwrzcie oczy i... usta
I lu pojawia si zadanie dla inicjalyw, kloie olwoiz kon-
sumenlom oczy na faklyczne kulinaine zionicowanie iegio-
now. Wymiemy cho kilka z nich. To Inwazja kiupnioka na
slolic, podczas kloiej iegionalni izenicy i wdliniaize po-
kazali lsk od innej sliony ni goiniclwo i pizemys. To na-
jazd Kaszubow na Waiszaw, zoiganizowany pizez czonkow
Pomoiskiego Klubu Dobiej Maiki. To coioczny, wspieiajcy
lskich wylwoicow Jaimaik Pioduklow Tiadycyjnych, wie-
czony wojewodzkim fnaem konkuisu Nasze Kulinaine
Dziedziclwo. To Gala Pioduklow Regionalnych i Tiadycyj-
nych, oiganizowana w iamach Midzynaiodowych Taigow
Poznaskich, podczas kloiej nie lylko poznaniacy mog
skoszlowa miejscowych specjaow. To uioczysloci Palmy
Kuipiowskiej, oiganizowane co ioku w niedziel palmow,
z kiolujcymi na nich miodami. To wieszcie Fesliwal Sma-
ku w Giucznie, piezenlujcy bogaclwo kuchni i kullui slou,
a lake ikodzieo wojewodzlwa kujawsko-pomoiskiego, cz-
ci Boiow Tucholskich, Pojezieiza Biodnickiego i Chemi-
skiego, Kiajny, Kujaw, w lym Doliny Dolnej Wisy.
W impiezach, kloiych molywem pizewodnim jesl dzie-
dziclwo kulinaine, bioi udzia zaiowno gospodynie do-
mowe, diobni wylwoicy liadycyjnymi melodami, a lake
cz wiodcych pioducenlow spoywczych danego iegionu.
Piezenlowane s najczciej dania i pizelwoiy, kloie liud-
no znale w ksikach kuchaiskich, a jeszcze liudniej na
sklepowych pokach. Pizyznawane w iamach lakich impiez
wyionienia s dla poszukujcego konsumenla bezcenn
wskazowk, gdy gwaianluj, e okielony piodukl lub po-
liawa posiadaj niepowlaizalne waloiy smakowe. Czslo le
wyslawcy piezenluj osignicia nie lylko w dziedzinie ku-
linaiiow i pioduklow spoywczych, ale iownie inne foimy
liadycyjnej aklywnoci kulluialnej, jak np. podlizymywanie
miejscowych liadycji i zwyczajow.
Wszystkie takie dziaania maj na celu wzmacnianie
tosamoci lokalnej i regionalnej, przyczyniajc si jed-
noczenie do tworzenia marki miejsca oraz produktw
z niego pochodzcych (ikodzieo, szluka ludowa), popula-
iyzowania jego waloiow kiajobiazowych ilp. Maj znaczenie
nie lylko dla konsumenlow. S lake okazj do wylwoizenia
wizi i nawizania wspopiacy pizez pio-
ducenlow ywnoci pochodzcych z lego
samego zaklka Polski.
Jedzenie o piknej
przeszoci i przyszoci
Z pioduklami iegionalnymi baidzo
czslo zwizane s iozmaile hisloiie, a nie-
kloie pizygolowywane s wycznie na
szczegolne okazje, jak wila ieligijne, we-
sela czy chizciny, slanowic cz ich spe-
cjalnej opiawy.
Dobiym pizykadem mog by lu dwie
szlandaiowe lskie poliawy iegionalne.
Pieiwsz jesl lelowski ciulim, pizyizdza-
ny na bazie wyiobow wiepizowych i ciasla
ziemniaczanego w pizeddzie wil i jada-
ny na niadanie podczas Boego Naiodzenia i Wielkanocy.
Gospodynie wyjmoway go z pieca bezpoiednio pized spo-
yciem po powiocie z naboeslw, nie pizygolowujc w lym
czasie innych goicych poliaw sld o mieszkacach Lelowa
mowiono ciulimioize. Diugim jesl kiupniok lski, kloiego
liadycja spoywania siga XIX w., kiedy lo podczas winiobi-
cia ioznoszono go po wsi wiod innych daiow z misa i pize-
lwoiow. Piodukl len podawano lake podczas innych okazji,
np. popiawin wowczas goci on na sloach w czasie obiadu
u pana modego, obok bulionu z wliobianymi kluskami i ko-
llelow wiepizowych.
Takie opowieci o pioduklach iegionalnych dopenia-
j ich aliakcyjnoci, szczegolnie dla luiyslow spiagnionych
kulinainej wiedzy. Tu napizeciw piomowaniu iegionalnej
kuchni z pewnoci powinna wyj, i czslo wychodzi (cho
sama wci dopieio iaczkuje) agioluiyslyka, dziki kloiej
mona zapozna si z miejscowymi pioduklami, skoszlowa
ich lub zabia jako piezenl czy swoisl pamilk z pobylu. To
najalwiejszy i zaiazem najskuleczniejszy sposob upowszech-
niania polskich liadycji, szczegolnie wiod zagianicznych lu-
iyslow, kloizy poznajc ich aliakcyjno pizycigaj naslp-
nie kolejnych goci.
Jedn z osob, dla kloiych iegionalne smaki slay si w len
sposob iodem nie lylko dumy, ale i zaiobku, jesl Bogusawa
Spoiek z Soblowki (pow. ywiecki), kloia piowadzi gospo-
daislwo agioluiyslyczne. Naszym gociom oprocz serow
kozich i owczych (oscypkow) proponujemy te jagnicin, gsi-
n, jaja, kury, mleko, swojskie maso, a take tradycyjne potra-
F
O
T
.

B
A
R
B
A
R
A

S
U
R
M
A
C
Z
28 29
wy kapust zasmaan ze skwarkami lub grochem, wodzian-
k (gotuje si wod, a nastpnie dorzuca zasmak z boczku,
jarzyny i mit z przyprawami i podaje z chlebem) czy kluski
z wypraonej mki ytniej, z kwanym mlekiem i skwarkami
opowiada.
Specjalizacja w charakterystycznych regionalnych pro-
duktach wysokiej jakoci jest niewtpliw szans dla nie-
wielkich wytwrcw ywnoci oraz dla turystyki regio-
nalnej. Polska jako kiaj iolniczy, posiadajcy lypowo wiejski
kiajobiaz i dziki znacznemu zionicowaniu poszczegolnych
iegionow, jesl ciekawa kiajoznawczo. Do lego dochodz nie-
zwyke zabylki, wyjlkowe zwyczaje i obizdy, lokalne pio-
dukly izemielnicze oiaz wanie bogale dziedziclwo kulinai-
ne. Waloiy le iazem wzile spiawiaj, e Polska slaje si coiaz
baidziej aliakcyjna dla luiyslow, zaiowno z kiaju, jak i ze
wiala. Z lej pizyczyny wypromowanie produktw opar-
tych bezporednio o lokalne, tradycyjne receptury ley we
wsplnym interesie zarwno wadz, jak i przedsibiorcw.
Co wicej, powinno sla si lo jednym z gownych celow
pizy lwoizeniu wizeiunku iegionu. Piomocja swojskich pio-
duklow nie moe si jednak ogianicza do ich okiesowej eks-
pozycji na ionego iodzaju impiezach, ani lym baidziej do
dywagacji na panelach i konfeiencjach. Musi by komplek-
sowa i liwa pizynajmniej kilka lal, by dany piodukl czy po-
liawa slay si maik zauwaan nie lylko w Polsce, ale i poza
jej gianicami. Fiancuzi czy Wosi buduj wizeiunek swych
pioduklow niepizeiwanie od kilkudziesiciu lal i dlalego s
lakimi kulinainymi polgami.
Przez odek do rozwoju
Tradycyjne produkty ywnociowe coraz czciej zaczynaj by
czym wicej ni tylko ciekawostk ze skansenu. W wielu regio-
nach staj si elementem strategii lokalnego rozwoju. Symbolizuj
przeszo, tosamo i lokalne dziedzictwo, a jednoczenie stanowi
podstaw dziaa na rzecz lepszej przyszoci.
Szukajc pomysw na rozwj, czsto stawia si na to, co orygi-
nalne i niepowtarzalne. Prawie wszdzie mona wybudowa nowe
drogi, hotele, hipermarkety, aquaparki czy McDonaldy. Ale nie ka-
da okolica ma to co, co odrnia j od innych i zapada w pami.
Regionalne produkty ywnociowe staj si wabikiem na turystw
i polepszaj kondycj ekonomiczn maych spoecznoci. Oto kilka
ciekawych przykadw:
Dolina Baryczy, pooona na styku wojewdztw dolnolskiego i wiel-
kopolskiego, synie od wiekw ze staww
hodowlanych. Pochodzce z nich karpie
stanowi wany skadnik miejscowego
dziedzictwa kulinarnego. Fundacja Doliny
Baryczy stawia na taki scenariusz, w kt-
rym tosamo przyrodnicza i kulturowa
nie padayby ofar rozwoju ekonomicz-
nego, lecz wspieray si wzajemnie. Dy
zatem do zachowania specyfki tego
obszaru staww i zwizanego z nimi
bogactwa przyrody. Suy temu rozwj
turystyki, w tym kwalifkowanych jej od-
mian (wdkarstwo, birdwatching obserwacje rzadkich gatunkw
ptakw w ich rodowisku naturalnym). We wrzeniu 2007 r. zorgani-
zowano Dni Karpia cykl imprez promujcych ten rodzaj dziaalnoci
gospodarczej i zarazem form dziedzictwa kulturowego. W ramach
inicjatywy odbyy si wydarzenia masowe (wito Karpia Milickie-
go), nieco mniejsze (pokaz odoww rybackich, zawody wdkar-
skie, wycieczki przyrodnicze), a take specjalistyczne (sesja powi-
cona zwizkom gospodarki rybackiej z ochron przyrody). 29 i 30
wrzenia tego roku Dolina Baryczy po raz pierwszy promowaa si
na poznaskich targach Farma. Wdzony karp z Doliny zdoby tam
Per najwysze wyrnienie dla produktw spoywczych wy-
twarzanych metodami tradycyjnymi. Kilkadziesit lokalnych restau-
racji i gospodarstw aroturystycznych oferuje karpia milickiego i inne
miejscowe specjay. Wicej informacji: www.barycz.pl
We wschodniej czci Borw Dolnolskich dziaa partnerstwo
lokalne o nazwie Wrzosowa Kraina.
Take ono siga po lokalne tradycje ku-
linarne jako jeden ze sposobw podnie-
sienia turystycznej atrakcyjnoci regio-
nu i jego promocji. Jest to obszar czysty
ekologicznie, pozbawiony wikszego
przemysu, pooony w caoci na tere-
nie Przemkowskiego Parku Krajobrazo-
wego, dominuj tu tereny wiejskie i roz-
lege lasy. Wabikiem na turystw, oprcz walorw przyrody i krajo-
brazu, uczyniono wanie regionalne dziedzictwo kulinarne. Zaczo
si od miodu wrzosowego, ktry od dawna produkowany jest przez
lokalnych pszczelarzy. Od 2000 r. organizowano wito Miodu,
ktre przeksztacono w wito Miodu i Wina, gdy rwnie bo-
gate s tu tradycje winorolarskie. W 2006 r. stworzono wspln
lokaln mark tradycyjnych produktw i usug, skatalogowano je
razem. Wrd nich jest ok. 20 wyrobw ywnociowych, m.in. mid
wrzosowy, dem z pigwy, dojrzewajca kiebasa z jelenia i nalewka
jagodowa. Sporo spord wyrobw uznanych za miejscowe dzie-
dzictwo kulinarne trafo na oglnopolsk ofcjaln List Produktw
Tradycyjnych, prowadzon przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju
Wsi. Wicej informacji: www.wrzosowakraina.pl
Grupa Partnerska czy nas Babia Gra zrzesza organizacje le-
ce w okolicy tego znanego szczytu
w Beskidzie ywieckim. Naturalne ob-
ostrzenia dotyczce form gospodaro-
wania (park narodowy) oraz ywot-
ne dziedzictwo kulturowe sprawiy,
e i tutaj szans na rozwj upatruje
si w skromnych, lecz wyjtkowych
produktach i usugach. Pomysodaw-
cy tego przedsiwzicia postanowili
wykreowa wspln mark czy nas Babia Gra. Stosowne
certyfkaty i znaki promocyjne dla tradycyjnych wyrobw przy-
znawane s w drodze konkursu dotychczas odbyy si trzy edy-
cje. Zaoono dwa sklepiki oferujce wikszo produktw-lau-
reatw, regularnie organizowane s stoiska podczas rozmaitych
imprez kulturalnych itp. Wrd certyfkowanych smakoykw
s m.in. balsam karmelitaski w miodzie, koacz zawojski, zupa
chrzanowa na serwatce i biay ser wdzony. Wicej informacji:
www.gp.babia-gora.pl
28 29
Oryginalno pod ochron
Tiudno jednak mowi o piomowaniu iegionalnych sma-
kow, kiedy na pokach sklepowych w caym kiaju moemy
znale np. kiebas lsk, wylwaizan wedle najiozmail-
szych pizepisow, jednak z piawdziwym pizysmakiem z lego
iegionu nie majc wiele wspolnego. W lym momencie jak
na doni wida pioblem syslemu ochiony kulinainego dzie-
dziclwa, poczwszy od pioducenla, popizez noimy i pizepisy
(cznie z egzekwowaniem i kaianiem nieuczciwych piodu-
cenlow), a po wiadomo konsumenta, ktry podrabia-
nego produktu nie kupi, nawet majc alternatyw w po-
staci wyrobu taszego, jednak nie w peni wartociowego.
Z pomoc pizychodzi polilyka jakoci, piowadzona
pizez Uni Euiopejsk. Jednym z podslawowych sposobow
jej iealizacji jesl wyionianie pioduklow znakami polwiei-
dzajcymi wysok jako i liadycyjn melod wylwaizania,
a lake okielajcymi pochodzenie z konkielnego iegionu.
W kiajach Wspolnoly oznaczenia okielajce liadycyjno
wyiobow funkcjonuj ju od r,,i i. Wedug pizyjlych kiy-
leiiow, piodukly iegionalne lo lakie, kloie wylwaiza si lylko
w niekloiych iegionach UE, a ich nazwa i lechnologia pio-
dukcji s piawnie chionione.
Do indywidualizacji pioduklow su oznaczenia geo-
giafczne Chronione Gznaczenie Geografczne i Chroniona
Nazwa Pochodzenia. Wskazuj one na pochodzenie wy-
iobow, z kloiych synie dany iegion. Piodukly liadycyjne
mog ubiega si o wiadectwo Szczegolnego Charakteru, po-
lwieidzajce, e s one Gwarantowan Tradycyjn Specjalno-
ci. Slanowi lo dowod, e specyfczny chaiaklei pioduklu
wynika z liadycji, a on sam posiada cechy, kloie wyioniaj
go spoiod innych.
W Polsce wylwoicy iegionalnych pizysmakow, poza slaia-
niem si o pizyznanie unijnych oznacze, mog iownie (od
giudnia ioo, i.) ubiega si o wpisanie wyiobow na kiajow
Lisl Pioduklow Tiadycyjnych. Jednoslk odpowiedzialn
za piowadzenie syslemu iejesliacji pioduklow iegionalnych
i liadycyjnych jesl Minisleislwo Rolniclwa. Polscy wylwoicy
lakich pioduklow mog je iejesliowa na podslawie uslawy
o iejesliacji i ochionie nazw, oznacze pioduklow iolnych,
iodkow spoywczych oiaz o pioduklach liadycyjnych. Jesl lo
podslawa do penego koizyslania z unijnych pizepisow ochio-
ny pioduklow, cho same minisleiialne lisly slanowi wycz-
nie insliumenl piomocyjny, a nie gwaiancj piawnej ochiony
danego pioduklu. Obecnie na Licie Pioduklow Tiadycyjnych
jesl ponad oo wyiobow z caego kiaju.
To dziaa!
Sdzc po iloci pioduklow wyionionych wspomniany-
mi oznaczeniami, pojawiaj si jednak co najmniej dwa po-
wane pioblemy.
Po pieiwsze, wielu pioducenlow wci chyba nie doslize-
ga moliwoci lego syslemu. Niezwykle islolne jesl zwaszcza
oznaczenie iegionalne, bowiem o ile produkty tradycyjne
mona wytwarza pod ich nazw w caej Europie (przy
zachowaniu odpowiedniej receptury), o tyle produkt re-
gionalny jest ceniony przede wszystkim z powodu przy-
pisania do konkretnego miejsca, w ktrym powsta. Diugi
pioblem polega na lym, e nie lak alwo znale si na wspo-
mnianych lislach, co niewlpliwie odsliasza wielu chlnych.
Naley pizede wszyslkim udowodni za pomoc slaiych do-
kumenlow i ieceplui pochodzenie oiaz wyjlkowo danego
wyiobu. Co wicej, piodukl musi by lypowy dla iegionu od
minimum kilkudziesiciu lal.
Mimo wszyslko, nie ma wlpliwoci, e wailo slaia si
o laki wpis, nie lylko ze wzgldow palenlowych. Dobiym
pizykadem s lu Wochy i Giecja: po olizymaniu ceilyfka-
low, cena seiow feta czy parmigiano-reggiano znacznie wzio-
sa podobnie jak zainleiesowanie lymi pioduklami.
Wailo podkieli, e wielu polskich pioducenlow spiaw-
nie zabiao si do koizyslania z alulu, jakim jesl chaiakleiy-
slyczna kuchnia ich maej ojczyzny. Dobiym i godnym nala-
dowania pizykadem jesl akcja piowadzona pizez Zwizek
lskich Rolnikow z Opola pizy wspaiciu oiganizacyjnym
i fnansowym Funduszu Wspopiacy, Piogiamu Agio-Smak
F
O
T
.

K
O
N
R
A
D

M
A
L
E
C
30 31
i oiaz Uizdu Maiszakowskiego w Opolu. W iamach pio-
jeklu Opolskie specjay pizygolowuj si do zoenia wnio-
sku o iejesliacj lskiego koocza. Jak infoimuje Klaudia
Kluczniok z ZR, Koocz ma szans sta si pierwszym pro-
duktem, ktory Unia Europejska uzna za charakterystyczny dla
lska. Gznacza to przede wszystkim niebywa dla niego pro-
mocj oraz du szans na dobr sprzeda. Europejczycy przy-
wizuj wag do produktow opatrzonych charakterystycznym
znaczkiem, bo s one gwarantem jakoci. Kupujcy wiedz, e
nie maj one konserwantow, tylko upieczone s wedle starych,
tradycyjnych metod.
Uzgodnienie wspolnego pizepisu liadycyjnego lskiego
koocza nie byo piosle (a jesl lo waiunek iejesliacji), bo-
wiem kady cukieinik ma inny sposob wypieku. W dodalku,
cz z nich dugo wahaa si, co jest waniejsze: lepsza
promocja i ochrona wyrobu przed podrbkami czy za-
chowanie swoich sekretw przed konkurencj. Mimo to,
zwizkowi udao si stworzy grup dwunastu producen-
tw, pizedslawicieli cukieini i piekaini, na co dzie zajmu-
jcych si wypiekiem koocza, kloizy spolkaj si,
by wspolnie uslali elapy piodukcji oiaz jedn ie-
ceplui, jak wpisz we wniosku. Ten etap jest na
ukoczeniu. Gbecnie trwaj prace nad stworzeniem
dobrowolnych punktow kontroli jakoci koocza dla
producentow oraz zbieranie dokumentacji historycz-
nej mowi p. Klaudia.
Tych, kloizy wahaj si, czy wailo slawia na ie-
gionalne pizysmaki, by moe pizekona pizykad
seia koiyciskiego. Smakoyk wytwarzany w ma-
lutkiej (ok. oo mieszkacw) podlaskiej miej-
scowoci sta si prawdziwym hitem, na ktrego
punkcie oszaleli nawet mieszkacy stolicy. Stowa-
rzyszenie Wytwrcw Sera Koryciskiego skupia
niemal o osb. Mleko do jego produkcji pocho-
dzi wycznie z gospodarstw stowarzyszonych,
w ktrych krowy nie s karmione adnymi sztucz-
nymi paszami, lecz w sposb tradycyjny. Mleko do
wyrobu jest niepasteryzowane (wic zdrowsze),
a ser dojrzewa w naturalnych warunkach, w spi-
arniach lub piwnicach rzecz jasna bez dodatku
rodkw chemicznych. Vytwarza si go w gospodarstwach
domowych, kady robi to indywidualnie. Swoj smak zawdzicza
nie tylko skadnikom, ale take temu, e kady gospodarz czy
gospodyni wkada w to cae serce. Dla produkujcych nasz ser
nie jest on gownym rodem utrzymania kady ma normal-
ne gospodarstwo rolne, niektorzy prowadz agroturystyk ale
stanowi dodatkowe, wane rodo dochodu opowiada Slani-
sawa Tanaia z Uizdu Gminy Koiycin.
Dodaje le, e pioducenci musz si zaslanowi nad
pizyszoci swego wyiobu. Mog np. slwoizy giup pio-
ducenck i jedn, wasn seiowaini, co ualwi ulizymanie
konlioli nad jakoci, dysliybucj ilp. Podkiela, e gmina
liakluje pioducenlow jako swoj wizylowk i wspieia ich
dziaalno, np. popizez pomoc w pizygolowaniu slalulu
slowaizyszenia, oiganizacji wyslaw czy spolka, a oslalnio
w zabiegach o iejesliacj pioduklu. W lej chwili opiaco-
wywane jesl logo. Ser udao nam si zarejestrowa jako tra-
dycyjny w wojewodztwie i pracujemy nad jego rejestracj jako
produktu regionalnego w Ministerstwie Rolnictwa. To nam da
ochron prawn, bo obecnie wiele osob si pod nas podszywa
mowi p. Slanisawa.
Mae wielkie sprawy
A zalem jeslemy na dobiej diodze. W poowie maja
ioo8 i. czleiy slaiopolskie miody pilne powinny liaf do
giona pioduklow iegionalnych, chionionych pizez Uni
Euiopejsk. Wnioski dolyczce iejesliacji poloia-
ka, dwojniaka, liojniaka i czwoiniaka ukazay si
ju w Dzienniku Uizdowym Komisji Euiopejskiej.
Jeeli pizez o miesicy od daly publikacji nie wpy-
nie spizeciw wobec ich iejesliacji, olizymaj znak
Gwaianlowana liadycyjna specjalno. Slaiopol-
skie miody nie s jedynymi pioduklami, o kloiych
iejesliacj ubiegaj si polscy pioducenci. Dolych-
czas wpyno do Biukseli i8 wnioskow, jednak
unijn ochion olizymaa na iazie lylko biyndza
podhalaska, cho blisko iejesliacji jesl m.in. oscy-
pek, iogal wilomaiciski i kiebasa lisiecka.
I oby lak dalej! Jak pisze Jacek Szklaiek, piezes
Slow Food Polska, we wslpie do polskiego wyda-
nia ksiki Cailo Peliiniego Slow Food. Piawo do
smaku: jeeli Hiszpanom udao si wylansowa po-
oon na uboczu ndaluzj, jeli Francuzi oczarowali
Europ i wiat lawend i prowansalskim pejzaem, je-
li Vosi swym winem, sztuk i architektur Toskanii
przycigaj setki tysicy turystow, to dlaczego Mao-
polska, Podlasie, Roztocze, Kaszuby czy emkowszczy-
zna nie miayby wykorzysta swoich kulinarnych, krajobrazo-
wych, historycznych i architektonicznych walorow?.
Tarbara Surmacz-0obrowolska
Warto odwiedzi w Internecie:
http://www.produktyregionalne.pl/
http://www.potrawyregionalne.pl
http://www.agro-smak.org.pl/
, ! !
, -

. !
--- @..
R
Y
S
.

U
N
I
J
N
E

O
Z
N
A
C
Z
E
N
I
A

P
R
O
D
U
K
T

W
T
R
A
D
Y
C
Y
J
N
Y
C
H

I

R
E
G
I
O
N
A
L
N
Y
C
H
30 31
W zamonych kiajach biznes nieizadko wykoizysluje
mod na lzw. ekologi. S jednak i pizypadki odwiolne gdy
gbokie pioekologiczne pizekonania wyznaczaj sposob po-
slpowania w inleiesach. Jeli zielonym biznesmenom uda-
je si odnie iynkowy sukces, zyskuj podwojnie.
Dobiym pizykadem jesl olwaily w r,,8 i. w Londynie
pieiwszy na wiecie pub-ieslauiacja w peni pizyjazny dla
iodowiska. Co najmniej ,, skadnikow w kuchni Te
Duke of Cambiidge slanowi ceilyfkowane piodukly iol-
niclwa ekologicznego, lj. powslajce bez chemii, w sposob
nieszkodliwy dla pizyiody ilp. Dziki lakiemu podejciu
lokal jako cao olizyma piesliowy ceilyfkal oiganizacji
Soil Associalion, co slanowi ewenemenl na skal wialow.
Za wszystkim tym nie stoi niuejdowa obsesja na punk-
cje zdrowego odywiania. Geetie Singh, szefowa i wspzao-
ycielka lokalu, mieje si, e na pocztku musiaa wrcz epa-
towa sprzedawanymi tu michem, wd i fajkami. le ro-
zumiano jej pomysu na biznes, postrzegajc restauracj np.
jako ortodoksyjnie wegetariask. Ta modna obecnie knajpa
izeczywicie piomuje zdiowe odywianie, jednak jej flozofa
opieia si na gbszej iefeksji i zasadach.
Da si je podsumowa w kilku sowach-kluczach, jak bez
wyczeipywania zasobow czy pizy minimalnej emisji gazow
cieplainianych. Nie wyslaiczy wic, by podawana w lokalu
iyba zowiona bya w okolicy wolnej od skae szef kuch-
ni upewnia si, czy nie naley do zagioonego galunku, nie
pochodzi ze zbyl inlensywnie eksploalowanego owiska elc.
Zapewne wikszoci klienlow wyslaiczyaby gwaiancja, e sei-
wowane jedzenie jesl najzdiowsze z moliwych. Jednak wa-
ciciele biznesu chc by w poizdku nie lylko wobec nich, ale
i iodowiska. Dlalego nie ma mowy np. o skadnikach lians-
poilowanych diog powielizn, gdy len sposob pizewoenia
lowaiow w najwikszym slopniu pizyczynia si do globalne-
go ocieplenia. Jedzenie w Te Duke of Cambridge ma by
wiee, sezonowe i lokalne.
Kiyleiia ekologiczne slosowane s lake pizy podejmowa-
niu innych decyzji, np. wyboize deleigenlow do ulizymania lo-
kalu w czysloci czy maiki lamponow doslpnych w loalecie.
Pomylano chyba o wszyslkim nawel sloy i kizesa pochodz
z suiowcow z odzysku. Pid geneiowany jesl z eneigii sonecz-
nej, co nie byo piosle do zaalwienia. Oczywicie wiele z lych
decyzji pizynosi koizyci maikelingowe, jednak cz wydaje
si lylko niezauwaalnym dla klienlow uliudnianiem sobie y-
cia i zwikszaniem koszlow. Mimo lo, laiyfa ulgowa zdaiza si
niezwykle izadko.
Na lym nie koniec niezwykego podejcia wacicieli lon-
dyskiego lokalu. Radykalizmowi ekologicznemu lowaizyszy
iadykalizm ekonomiczny i spoeczny. Znow ma lo konse-
kwencje dla piaklycznych decyzji. Seiwowana heibala musi
mie ceilyfkal spiawiedliwego handlu (fair trade), gwaian-
lujcy, e jej pioducenci nie s wyzyskiwani pizez midzyna-
iodowych poiednikow. Piwo nie moe pochodzi z biowaiu
nalecego do wielkiej koipoiacji. Z zasady piefeiowane s
fimy mniejsze, lokalne. Singh deklaiuje, e poza biznesem
le jej na sercu tak abstrakcyjne dla wikszoci przedsi-
biorcw wartoci, jak zwikszenie dochodw spoecznoci
wiejskich czy wspieranie rnorodnoci produktw na ryn-
ku. Demokialyczne ideay slaia si slosowa lake wobec pia-
cownikow, kloizy s w slanie ulizyma si nawel bez napiw-
kow, a wszelkie dane fnansowe, cznie z zaiobkami kieiow-
niclwa, s jawne. Vczam zespo w podejmowanie decyzji,
poza tym istnieje u nas zakaz nieuprzejmego zwracania si do
siebie, co jest powszechn praktyk w restauracjach opowiada.
S lego efekly. Rotacja personelu jest bardzo niewielka, a ci,
ktorzy odchodz, czsto do nas wracaj mowi Geelie.
Zaizeka si, e nie olwieiaa pubu z poczucia misji czy
maikelingowego wyiachowania. Zieszl w lamlych czasach
haso ekologiczny wicz odsliaszao niekloiych, dlalego
nie bya chlna, aby si nim posugiwa. Chciaa lylko mie
iodo ulizymania zgodne z wasnym sumieniem. Tumaczy,
e byo dla niej od poczlku oczywisle, i jeli lylko mona
wybia baidziej elyczny sposob np. zaopaliywania w eneigi,
naley lo ziobi. Nie lyle wic slaia si odioni od innych
lokali, co dziwi si, e inni nie myl lak, jak ona.
Na pylanie, czy bycie lak zasadniczym nie ziazi czci osob
do wyznawanych pizez ni ideaow pojawiaj si gosy, e
w ieslauiacji panuje almosfeia moialnej wyszoci Geelie
odpowiada mi: Biznes powinien wieci przykadem, a nie ba
wychyli si z szeregu, zwaszcza biorc pod uwag polityczn po-
tg pienidza. Konieczne jest jednak zachowanie subtelnej row-
nowagi. nie poucza swoich klientow, ale jednoczenie uwiada-
mia, co takiego robimy i zachca ich, by probowali podobnie.
Teiaz, gdy ekologiczna ywno ma wiod bogalych Biy-
lyjczykow due wzicie, Te Duke of Cambiidge nabia wia-
liu w agle. Oczywicie dua cz klienlow lo bogaci snobi
(lym baidziej, e lokal znajduje si w okolicy modnej od kilku
lal), dla kloiych ekologia lo nowy samochod o napdzie hybiy-
dowym czy ekskluzywna ywno bez chemii. Nie popadajmy
jednak w pizesad. Im wicej miejsc, gdzie wydawane pieni-
dze nie napdzaj walca globalizacji i nie slymuluj niszczenia
iodowiska, lym lepiej dla wszyslkich. Jeli jednoczenie po-
zwalaj one ulizyma si idealislom powinno si je nalado-
wa, zamiasl szuka dziuiy w caym.
5ndy Cox
tum. nna Zarbska
Strona pubu: http://www.dukeorganic.co.uk
Andy Cox
Biznesowa
gra w zielone
32 33
Paskie zmagania z Monsanto, czoowym producentem orga-
nizmow modyfkowanych genetycznie (GMG), uwiadomiy
wielu ludziom na caym wiecie, jak wiele zagroe wie si
z t technologi. Dzi jest Pan jednym z symboli ruchu sprzeci-
wu wobec modyfkowanych upraw. Prosz opowiedzie naszym
czytelnikom, jak to wszystko si zaczo.
Percy Schmeiser: GMO pieiwszy iaz pojawiy si na le-
ienach zachodniej Kanady w r,,o i. Wpiowadzono wowczas
czleiy gowne iodzaje modyfkowanych upiaw: izepak, soj,
kukuiydz i bawen. W lamlym okiesie wiaz z on mieli-
my za sob kilkadziesil lal piacy nad odmianami izepaku,
kloie byyby odpoine na ionego iodzaju choioby wyslpu-
jce na leienach pieiiowych.
W r,,8 i. jedno z moich pol zoslao zanieczyszczone ge-
nelycznie, na diodze kizyowania, pizez odmian slwoizon
pizez fim Mosanlo, cho nie wiedzielimy jeszcze wledy,
co lo byo. Niezalenie od lego, wyloczono nam pioces o...
naiuszenie piaw palenlowych. Zaizucono nam, e upiawia-
limy genelycznie zmodyfkowany izepak bez wymaganego
pozwolenia. Tymczasem do lamlej poiy nigdy nawel nie
spolkalimy kogokolwiek z Monsanlo, nie uczeslniczylimy
w adnym ze spolka ludzi majcych do czynienia z GMO
ani lym baidziej nie kupowalimy od nich nasion. Byo lo
wic dla nas ogiomnym zaskoczeniem. Myl zieszl, e
w r,,8 i. baidzo niewiele osob wiedziao cokolwiek o GMO.
Oiganizowano dopieio pieiwsze spolkania infoimacyjne, na
kloie mogli zapisywa si iolnicy zainleiesowani now lech-
nologi. Piawie nic nie byo wiadomo na lemal lego iodzaju
upiaw jednak pozew sdowy by faklem...
W sdzie zgodnie z piawd zeznaem, e nigdy nie kupo-
walimy ani nie wysiewalimy lego lypu nasion. Pizeciwnie:
bylimy baidzo zaniepokojeni faklem, i nasze wasne upia-
wy s zanieczyszczone GMO. Oslalecznie, po dwoch lalach,
spiawa zawdiowaa a do Sdu Fedeialnego, kloiy mia
iozslizygn j zgodnie z panujcymi pizepisami piawa pa-
lenlowego. Nie wdajc si w szczegoy: jednoosobowy skad
sdziowski (awy pizysigych nie byo) oizek, e nie ma
znaczenia, w jaki sposob pole danego iolnika zoslao zanie-
czyszczone i czy mog mie na lo wpyw. Skoio w jakikolwiek
sposob doslay si lam zmodyfkowane geny, lo plony i zyski
z nich nale do konceinu, kloiy ma do lych genow piawa!
Piawo do caoci naszych zyskow ze zbioiow izepaku w r,,8
i. pizyznano Monsanlo... Najgoisze byo jednak co innego:
zabioniono nam powloinego wysiewania nasion, udoskona-
lanych pizez nas pizez piawie po wieku. To bya napiawd
baidzo diaslyczna decyzja, kloia obiega wial.
Moliwo korzystania z nasion zaoszczdzonych ze zbiorow
bya od stuleci najbardziej elementarnym prawem osob upra-
wiajcych ziemi...
P. S.: Faimeizy lalami piacuj nad odmianami najlepiej
pizyslosowanymi do lokalnych waiunkow klimalycznych
i glebowych i wykoizysluj cz zbioiow do powloinych
zasiewow. Tymczasem konceiny chc zmusza iolnikow na
caym wiecie do coiocznego zakupu ziaien. To wielki pio-
blem nawel dla Kanadyjczykow, a co dopieio dla iolnikow
w kiajach Tizeciego wiala... Kiedy koipoiacje s w slanie
dyklowa, co moesz sia oiaz co i za ile masz kupowa, maj
nad lob pen konliol. I o lo wanie chodzi: o konliol nad
zaopalizeniem w ywno, poczwszy od nasion.
Konsekwencje oizeczenia w mojej spiawie byy nasl-
pujce: kloiego ianka, kady iolnik konwencjonalny czy
ekologiczny, moe zasla swoje gospodaislwo nie lylko za-
nieczyszczone wbiew swojej woli, ale ukaiany gizywn, we-
zwany pized sd i sliaci piawo do uywania wasnych na-
sion. Dlalego musielimy walczy dalej, powicajc siedem
lal, dopiowadzajc w kocu do iozpalizenia naszej spiawy
pizez Sd Najwyszy. Uzna on, e piawa palenlowe kon-
ceinu Monsanlo do genu, o kloiy loczy si spoi, zachowuj
wano i jeli slanie si on czci jakiej wyszej foimy
ycia, pizechodzi ona pod jego konliol i w jego posiada-
nie. Jednoczenie jednak w pewnym sensie zwyciyem: nie
pizyznano fimie ani giosza z danych pizez ni ogiom-
nych kwol (uznano bowiem, e w aden sposob nie wzbo-
gaciem si na obecnoci modyfkowanych genow w moich
upiawach) i musielimy jedynie zapaci koszly sdowe.
Uwaam lo za wysoce niespiawiedliwe. To bya spiawa le-
slowa Monsanlo chciao na moim pizykadzie spiawdzi,
jak daleko moe si posun w piobach egzekwowania kon-
lioli nad faimeiami pizy uyciu piawa palenlowego. Aby
lego dokona, bez wlpienia musieli wyda giubo ponad po
miliona dolaiow, co jednak dla lak wielkiego konceinu nie
byo zbyl wielk kwol. Moje koszly, cho znacznie mniejsze,
z Peicym Schmeiseiem
Opatentuj
cay wiat
iozmawia Micha Sobczyk
F
O
T
.
W
W
W
.
P
E
R
C
Y
S
C
H
M
E
I
S
E
R
.
C
O
M
32 33
byy dla mnie ogiomnym obcieniem. Zadziaao wic pia-
wo, ale czy dziaa spiawiedliwo: To ju zaley od lego, jak
wiele jesle w slanie wyda na piawnikow. Podczas jednej ze
spiaw, Monsanlo pizeciwko mojemu piawnikowi wyslawio
dziewilnaslu swoich...
Wiomy jednak do samego oizeczenia. Jak ju mowiem,
polwieidzono w nim, e koncein posiada piawa wasnoci
i konlioli, dolyczce zmodyfkowanego genu. Uzna lo za
zwycislwo, jednak myl, e okae si lo zwycislwem zud-
nym. Skoio bowiem jesle czego wacicielem i spiawujesz
nad lym konliol, a wpiowadzasz lo do iodowiska, skd nie
moesz lego usun, lo moesz by pocignily do odpowie-
dzialnoci za wszelkie lego konsekwencje. W sdach znajduj
si liczne pozwy w lego lypu spiawach.
No wanie. GMG zagraaj przecie nie tylko rolnikom kon-
wencjonalnym i ekologicznym, zmieniajc charakter ich upraw
maj te bardziej dalekosine skutki spoeczne i ekologiczne.
P. S.: Mowilimy o naiuszaniu pizez koipoiacje pia-
wa wasnoci, np. w odniesieniu do upiaw ekologicznych,
zanieczyszczanych pizez GMO. Dochodz do lego lake
wlpliwoci naluiy elycznej. Pioblem, kloiy moja ona i ja
podnielimy w Sdzie Najwyszym, lo sama idea palenlo-
wania ycia. Nikl nie powinien mie do lego piawa, czy b-
dzie lo jednoslka, czy koipoiacja. Dochodz do lego inne
zasadnicze wlpliwoci zwizane z GMO, np. kweslia lzw.
Teiminaloi Technology. Nasiona wylwaizane pizez ioliny
zawieiajce odpowiednio zmieniony gen s po pioslu nie-
zdolne do kiekowania lak, aby lizeba je byo cigle ku-
powa. Piosz sobie jednak wyobiazi, co si dzieje, kiedy
lakie ioliny kizyuj si z lymi niezmodyfkowanymi, z s-
siadujcych upiaw, i pizekazuj im swoje geny... Moim zda-
niem lakie lechnologie s niczym innym jak zamachem na
ycie na Ziemi kweslia GMO slaje si w lym pizypadku
powanym pioblemem moialnym.
S i skulki ekologiczne. Pioblem slanowi mog na pizy-
kad lzw. supeichwasly, niezwykle liudne do zwalczenia, gdy
pizejy cz cech zmodyfkowanych upiaw [np. odpoino
na heibicydy pizyp. ied.]. Rzepak zawieiajcy zmulowany
gen slanowi obecnie koszlown plag na poboczach diog,
polach golfowych czy cmenlaizach. Jednoslki oiaz cae spo-
ecznoci lokalne ponosz wymieine koszly, dlalego znowu
pojawia si pylanie: klo powinien by za lo odpowiedzialny:
Jesl wieszcie kweslia skulkow GMO dla ludzkiego zdiowia
oiaz iodowiska, w zwizku np. z du iloci chemicznych
iodkow slosowanych w lego lypu upiawach (z kloiych plo-
ny s mimo lego baidzo czslo nisze), zanieczyszczajcych
wod i gleb. Wiele izeczy po jedenaslu lalach slosowania lej
lechnologii ju wiemy, ale zapewne bdzie musiao upyn
co najmniej diugie lyle, bymy poznali wszyslkie negalywne
skulki uboczne.
Na kontynencie ponocnoamerykaskim pojawi si jaki czas
temu nowy typ rolin modyfkowanych te wykorzystywane do
celow przemysowych. Przykadem mog by roliny energetycz-
ne oraz te, ktore zmodyfkowano w celu wytwarzania substancji
wykorzystywanych w medycynie.
P. S.: To obecnie jeden z najwikszych powodow do
niepokoju, poza wspomnian Teiminaloi Technology. Tym
baidziej, e fimom faimaceulycznym pizyznano piawo do
upiawy lakich iolin na leienach olwailych, poza wyznaczo-
nymi, zamknilymi obszaiami. Mog si one iozpizeslize-
nia z lych upiaw, kizyowa z innymi, lake lymi, kloie
liafaj polem na laleize Ameiykanow i Kanadyjczykow. Ko-
moiki lych iolin mog lake zacz wylwaiza ionego io-
dzaju leki w efekcie nie moemy by pewni lego, co jemy!
Tizeba pizy lym zdawa sobie spiaw, e pizy pizeno-
szeniu genow z jednych oiganizmow do diugich, nigdy nie
pizenosi si lylko ich, ale pizy okazji lake inne, m.in. lak
zwane wekloiy. Ponadlo, w pizypadku np. izepaku slosowa-
ny jesl gen znacznikowy (maikei), waiunkujcy odpoino
na jeden z anlybiolykow. Dlalego le spoywanie pioduk-
low zawieiajcych izepak (jak maigaiyny z dodalkiem ole-
ju izepakowego) lub choby pizebywanie wiod jego upiaw
w okiesie kwilnienia i iozsiewania pyku, moe spowodowa,
e kiedy zapadniesz na jak choiob i bdziesz napiawd
polizebowa anlybiolyku, okae si, e nie daje on absolulnie
adnych efeklow, gdy najzwyczajniej w wiecie jesle na nie-
go odpoiny. Pioblem len by iodem lak duego niepokoju,
e nakazano koipoiacjom, by w ioo8 i. zapizeslay koizy-
slania z lego iodzaju maikeiow nieslely, dziki lobbingowi
udao im si pizesun l dal na ior, i. Wszyslko lo nieslely
nie wyczeipuje lemalu zagioe zwizanych z GMO, kloiych
jesl wiele, wiele wicej.
z Peicym Schmeiseiem
iozmawia Micha Sobczyk
F
O
T
.
A
R
I
Z
O
N
A
R
A
I
N
M
A
N

/
A
R
I
Z
O
N
A
R
A
I
N
M
A
N
.
B
L
O
G
S
P
O
T
.
C
O
M
/
34 35
Skrzynki napojw gazowanych za 45 dolarw
sztuka. Podpalone i porzucone lekko tylko
uszkodzone ciarwki, warte 85 tysicy
dolarw. Dziesitki milionw dolarw dopat
do benzyny. Tysice przygotowanych posikw,
nigdy nie zaserwowanych onierzom, podczas
gdy obywatele krajw Trzeciego wiata, nader
ndznie opacani przez podwykonawcw,
ywieni s zepsutymi resztkami.
Zanieczyszczona woda serwowana oddziaom
wojskowym. To tylko kilka z wielu naduy
popenionych przez koncern Halliburton/KBR
i zalene od niego spki w Iraku.
Hallibuilon jesl najwikszym zleceniobioic w Iiaku.
Olizymuje io miliaidow dolaiow dziki swoim konliaklom,
zaiowno lym dolyczcym iopy, jak i logislyki wojskowej. Nie
jesl jedyny. Wojna w Iiaku lo najbaidziej spiywalyzowany
konfikl w hisloiii USA i pizy jej okazji wiele koipoiacji uzy-
skao doslp do ogiomnych kwol publicznych pienidzy.
Poniej zoslaa pizedslawiona lisla najwikszych speku-
lanlow wojennych, nie liczc fimy Hallibuilon
r
.
Aegis Defense Services
Geneialne Biuio Odpowiedzialnoci
i
(Geneial Accounla-
bilily Omce, GAO) szacuje, e w Iiaku opeiuje ok. 8 lys. osob
zaliudnionych pizez cywilnych zleceniobioicow zada mili-
lainych (private military contractors, PMCs)

. Analilycy spo-
dziewaj si, e do ioro i. bdzie lo biana o globalnej skali
i obiolach ok. ioo mld dolaiow iocznie.
Rosncy udzia lakich zleceniobioicow w wojnie slwaiza
nowe pioblemy na polu bilwy. Jak pizedslawia lo GAO, jako e
Paslwo
w subie konceinow
ponadnaiodowych
Take ci, ktorzy z wasnej woli zdecydowali si uprawia odmiany
modyfkowane, zazwyczaj nie wychodz na tym zbyt dobrze...
P. S.: Tu dochodzimy do kolejnego pioblemu: kweslii kon-
sliukcji umow, pozwalajcych pizejmowa cakowil konliol
nad faimeiami i ich iodzinami. Na dobi spiaw wyslaiczy, e
olwoiz loib z pioduklem Monsanlo... Ta fima poliaf egze-
kwowa swoje piawa. W Kanadzie wynajmuje byych policjan-
low, kloizy wkiaczaj na pola iolnikow i pobieiaj piobki ich
upiaw, nasiona ilp. Nie pylaj o zgod po pioslu id i iobi,
co chc. Jeli zoslan pizyapani pizez faimeia, kloiy zagiozi
im piocesem, syszy on: baidzo dobize, pozwij nas do sdu!
Bdziemy mogli ci zniszczy. W Slanach Zjednoczonych wy-
najmowano piywalnych deleklywow z Agencji Pinkeilona, sa-
welnej jako m.in. iozbijacz iuchu zwizkowego... Najgoisze, co
mona ziobi, lo podpisa z np. Monsanlo umow wledy ju
mog bezkainie wkiacza na lwoj leien, nie pizejmujc si lwo-
im pozwoleniem, uzyskuj wgld w lwoje iozliczenia z uizdem
skaibowym, dokumenlacj lwojego gospodaislwa...
Ich aiogancja nie zna gianic wykoizysluj np. ssiedzkie
spoiy. Faimeizy s zachcani do skadania donosow w pizy-
padku, gdyby mieli podejizenia, e klo koizysla z modyfko-
wanych nasion bez opal licencyjnych. Nieiaz wykoizysluj lo
ci, kloizy nie dogaduj si ze swoimi ssiadami czy maj z nimi
jakie iachunki do wyiownania. Wledy lakiej osobie skadana
jesl wizyla, wspomina jej si o plolkach na lemal nielegal-
nego koizyslania z GMO, zasliasza, giozi odebianiem gospo-
daislwa. Faimeizy olizymuj lake lisly, kloie nie s niczym
innym jak piobami wymuszenia. Fiima pisze w nich: Mamy
powody pizypuszcza, e moe Pan upiawia genelycznie mo-
dyfkowane odmiany fimy Monsanlo. Szacujemy, e ma Pan
lyle i lyle heklaiow, wic jeli w okielonym leiminie pizele
nam Pan np. roo lysicy dolaiow, lo by moe zdecydujemy
si nie wnosi spiawy do sdu. Piosz sobie wyobiazi: iolnik
doslaje lisl od obiacajcej miliaidami dolaiow fimy, w klo-
iym infoimuje si go, e ma jej zapaci spoi kwol, gdy jej
zdaniem moe on upiawia jej piodukly. Pizeiaenie jesl w
lakim pizypadku ogiomne: koipoiacje dopiowadziy do po-
wslania cakowicie nowej kulluiy, opailej na sliachu.
jak silna jest obecnie wiatowa opozycja wobec tych wszystkich
zagroe. Przykadowo, czy podczas Paskich precedensowych
procesow otrzyma Pan due wsparcie ze strony grup spoecz-
nych, ktorym GMG zagraaj?
P. S.: Tak, wspaicie byo napiawd due! Nie lylko ze
sliony iolnikow, ale lake od np. oiganizacji konsumenckich,
lych bionicych inleiesow iolnikow, pozaizdowych oigani-
zacji ekologicznych, a lake niekloiych pizedslawicieli io-
dowiska akademickiego, zaniepokojonych peispeklywami
dla wolnoci bada naukowych. Miaem napiawd szeiokie
speklium wspieiajcych mnie osob, z caego wiala; zieszl
gdyby nie lo, moja walka nie byaby moliwa. W skali globu
piowadzonych jesl coiaz wicej dziaa pizeciwko fimom
lakim jak Monsanlo i wieiz, e zaczn one pizynosi owoce.
Nieslely, koipoiacje maj duo pienidzy, a wic i wadzy...
Dzikuj za rozmow.
Kiakow, i, kwielnia ioo, i.
S
prywatyzowana
wojna
Charlie Cray
34 35
PMCs nie musz wykonywa iozkazow i nie podlegaj Ujedno-
liconemu Kodeksowi Wojskowemu (Code of Mililaiy Juslice),
nieustannie wkraczaj w przestrze pola walki bez koordynacji
z oddziaami rzdowymi, wystawiajc onierzy oraz wasnych
pracownikow na zwikszone ryzyko doznania obrae.
Piofesoi Uniweisylelu Geoigea Washinglona, Deboiah
Avanl, ekspeil w dziedzinie lej biany, mowi, e podczas gdy
niekloizy z PMCs mog dziaa w peni piofesjonalnie, lo fi-
my lypu Aegis pizedsibioislwo z Wielkiej Biylanii, kloie-
go zaoyciel i dyiekloi geneialny, Tim Spicei, by wpllany
w afei zamania embaiga na doslaw bioni do Sieiia Leone
kompiomiluj ca bian i wypiacowuj jej elykielk naj-
zwyklejszych najemnikow.
W maicu iooo i. Chailolle News-Obseivei iapoilowa,
e piacownicy fim ochioniaiskich dziaajcych na izdowe
zlecenie w Iiaku, noloiycznie slizelaj do cywilnych samo-
chodow. Rapoil gazely bazowa na dokumenlach doslaiczo-
nych pizez wojsko, w odpowiedzi na dania opaile na Usla-
wie o swobodzie doslpu do infoimacji publicznej (Fieedom
of Infoimalion Acl).
Podobnie jak naduycia w Abu Ghiaib, pioblem by
w pizewaajcej mieize ignoiowany dopoki video-liofeum,
pokazujce piywalnych ochioniaizy slizelajcych z kaiabi-
now maszynowych do cywilnych samochodow, nie zoslao
opublikowane na slionie powizanej z Aegis.
Wojskowy Wydzia Dochodze Kiyminalnych (Ciiminal
Invesligalion Division) zdecydowa, e pizeciwko Aegis i jego
piacownikom nie zoslan wysunile adne oskaienia. Po-
wod lakiej ieakcji by jeden: w ioo i. piezydenl Bush podpi-
sa zaizdzenie wykonawcze ni ro, gwaianlujce konliak-
loiom w Iiaku nielykalno w sdach lego kiaju. Dopieio pod
koniec iooo i. Kongies pizegosowa piawodawslwo czynice
PMCs podlegajcymi pod Ujednolicony Kodeks Wojskowy.
BearingPoint ekonomiczne spluwy do wynajcia
BeaiingPoinl zoslao cignile do Iiaku w iamach wai-
lego io mln dolaiow, pizyznanego bez pizelaigu, konliak-
lu z Ameiykask Agencj ds. Rozwoju Midzynaiodowego
(USAID)

, w celu wspieiania odbudowy iiackiej gospodaiki.

Czyli m.in. pizejcia konlioli nad lwoizeniem lamlejszego pia-
wa biznesowego, syslemu skaibowego, pizepisow handlowych
i celnych, zakoczenia piogiamu iopa za ywno (gownego
ioda poywienia dla oo populacji) oiaz pizygolowania pla-
nu piywalyzacji kluczowych pizedsibioislw paslwowych.
W poniejszym okiesie BeaiingPoinl olizymao konliakl
na wspieianie zaangaowania sekloia piywalnego w sliale-
giczne sekloiy gospodaiki. Wedug doniesie, fima la zoslaa
izekomo polecona pizez izd USA, by pomaga iiackiemu
Minisleislwu Ropy Nafowej w lwoizeniu nowego piawa do-
lyczcego lego suiowca. Oslalecznie Iiakijczycy mieli mniej-
szy wpyw na powslanie wasnego piawa gospodaiczego ni
lechnokiaci z CPA
,
, USAID i BeaiingPoinl, co zdaniem wielu
komenlaloiow slanowi naiuszenie midzynaiodowego piawa
iegulujcego kompelencje i obowizki kiaju okupujcego.
Ujawniona nolalka Loida Goldsmilha, biylyjskiego pio-
kuialoia geneialnego, z dnia ro maica ioo i., wiadczy, e
oslizega on piemieia Blaiia, i narzucenie ksztatu kluczo-
wych reform strukturalnych gospodarki nie bdzie zgodne z pra-
wem midzynarodowym. Po slionie USA, geneia Jay Gainei,
pieiwszy szef CPA, mowi, e ju po miesicu zosla odsunily
od penienia obowizkow, poniewa opowiada si za szybki-
mi i wolnymi wyboiami oiaz odizuca piopozycje naizucenia
w pieiwszej kolejnoci piogiamu piywalyzacyjnego.
BeaiingPoinl waciwie pomogo USAID w pisaniu wa-
iunkow konliaklu na slwoizenie iiackiego konkuiencyjnego
sekloia piywalnego konliaklu, kloiego iealizacj Beaiing-
Poinl mia poniej zaizdza...
Wedug Washinglon Posl, pracami nad reform gospo-
darki zajmuje si dzia ds. sektora publicznego, odnoszcy dla
BearingPoint najwiksze sukcesy i decydujcy w minionych la-
tach o wynikach frmy. Viele z ,,o osob pracujcych teraz
przy rekonstrukcji irackiego systemu ekonomicznego, pracowao
wczeniej na posadach rzdowych lub dla organizacji w rodzaju
Banku wiatowego pisze gazela.
Bechtel: prefabrykowane zyski
Ta budowlana fima-giganl w liybie bezpizelaigowym
o
olizymaa jeden z najwikszych konliaklow na sum
i, mld dolaiow. Mia on suy kooidynacji i odbudowie
ogiomnej czci iiackiej infiasliukluiy, w lym syslemow za-
silania elekliycznego, diog, linii kolejowych, miejskich sysle-
mow usug wodocigowych i ciekowych, budynkow izdo-
wych, syslemow iiygacyjnych oiaz poilu. Jednak fima jesl
kiylykowana za wszyslko od pailackich napiaw szko do
niepowodzenia w odbudowie duego szpilala na czas i w ia-
mach pizyznanego budelu.
Pomimo, i szef USAID, Andiew Nalsios, poczlkowo
obiecywa iealizacj Planu Maishalla dla iodkowego Wscho-
du, odbudowa Iiaku jesl obecnie poslizegana jako lolalna po-
iaka. Nalsios powinien jednak wiedzie, e aden plan nie
ma szans bezpioblemowo powie si z Rileyem Bechlelem na
R
Y
S
.
A
R
T
U
R

G
A
N
C
Z
A
R
E
K
36 37
czele. Pized doczeniem do adminisliacji Busha by on dyiek-
loiem geneialnym Massachusells Tuinpike Aulhoiily, gdzie
nadzoiowa piace nad Big Dig (Wielkim Kopaniem) baidzo
powanym piojeklem budowy lunelu aulosliadowego, kloie-
go koszly wziosy z i,o do... r,o mld dolaiow
,
.
W lipcu iooo i. Sluail Bowen, Specjalny Inspekloi Geneialny
ds. Odbudowy Iiaku (SIGIR), wyda polecenie konlioli budowy
Szpilala Dziecicego w Basize, ulubionego piojeklu Lauiy Bush.
Okazao si, e koszly pizekioczyy planowany budel o ,o-,o
mln dolaiow, a oponienie wynosi ok. r,, ioku. Konliakl z fim
Bechlel zosla anulowany w liybie nalychmiaslowym.
W lislopadzie iooo i. fima ogosia, e opuszcza Iiak,
majc wypenione wikszo z konliaklowych zobowiza.
Tymczasem wedug niemal wszyslkich slandaidow, iezullaly
s pizeiaajce. Wedug danych SIGIR, po ponad lizech la-
lach piacy, zaopalizenie kiaju w elekliyczno byo mniejsze
ni pized wojn, woda dopiowadzana do nieco ponad poo-
wy podczonych mieszka, iownie suby kanalizacyjne nie
osigny zamieizonych celow.
CACI, Titan i wywiadowczy outsourcing
W poczlkach ioo, i. pizedslawiciele CIA pizyznali, e co
najmniej poowa jej budelu na popizedni iok, szacowanego
na o mld dolaiow, zoslanie pizekazana piywalnym konlia-
henlom.
Spoio czasu pized zainicjowaniem wojny z leiioiy-
zmem uizdnicy Penlagonu, w liosce o bezpieczeslwo na-
iodowe, iozpoczli slaiania, by dziaania wywiadowcze zosla-
y uznane za wyczne kompelencje izdu. Nolalki wywiadu
wojskowego ujawnione pizez oiganizacj Cenlei foi Public
Inlegiily (Cenlium na izecz Publicznej Uczciwoci)
8
wyia-
nie oslizegay pized uywaniem piywalnych zleceniobioicow
do piac wywiadowczych. Na poziomie taktycznym wyja-
nia nolalka funkcje wywiadowcze pod nadzorem operacyj-
nym wojska, wykonywane przez dziaajce w danym miejscu
oddziay, s funkcjami stricte rzdowymi i sektor prywatny nie
powinien mie z nimi nic wspolnego.
Taki pogld na syluacj pizesla funkcjonowa w Pen-
lagonie od czasu inwazji na Iiak, kiedy lo piywalne pized-
sibioislwa pizejy ogiomn cz odpowiedzialnoci za
dziaalno wywiadowcz w lym kiaju. Poczynania gownych
konliahenlow z lego zakiesu, fim CACI i Tilan, pizeiosy
najgoisze oczekiwania pizeciwnikow piywalyzacji.
Fiimy le byy bezpoiednio powizane z naduyciami
w Abu Ghiaib
,
. CACI zapewnio wojsku o ledczych, pizy
czym w dowolnej chwili do ro z nich piacowao wanie lam.
Peisonel fimy Tilan zapewnia usugi lianslaloiskie.
Ani CACI, ani nikl z jego piacownikow nie zoslali jak do-
ld foimalnie oskaieni o popenienie jakiegokolwiek pize-
slpslwa
ro
. Pizedslawiciele pizedsibioislwa lwieidz, e za-
liudnione u nich osoby nie byy powizane ze skandaliczny-
mi zdaizeniami w wizieniu. Jednak kiylycy cyluj ujawnio-
ny w diodze pizecieku iapoil wojskowego ledczego, geneiaa
Anlonio Taguby, kloiy wskazuje piacownika CACI Slephena
Slefanowicza jako osob mallielujc winiow. Mowi si le,
e zleceniobioicy dziaa wywiadowczych zdoali uciec od
kaiy jedynie z powodu biaku islnienia jakiegokolwiek sysle-
mu odpowiedzialnoci.
Odkd iozpocza si wojna z leiioiyzmem, lylko jeden
cywil, David A. Passaio, ledczy wynajly pizez CIA, zosla
oskaiony i skazany za zbiodni popenion w zwizku ze
slialegi pizesucha
rr
. Nowojoiskie Cenlei foi Conslilu-
lional Righls (Cenlium Piaw Konslylucyjnych, CCR)
ri
po-
mogo niekloiym zalizymanym z Abu Ghiaib w cywilnych
pozwach sdowych pizeciwko fimom CACI i Tilan oiaz ich
piacownikom.
jestemy przekonani, e CCI oraz Titan byy zamiesza-
ne w zmow majc na celu torturowanie i ponianie winiow
i zrobiy to dla wasnych korzyci fnansowych mowi Susan
Buike, adwokalka wynajla pizez CCR, kloiej pozew pize-
liwa wiele wnioskow o odizucenie, a zebiane w nim doku-
menly maj by niedugo pizedslawione na posiedzeniu fe-
deialnego sdu okigowego. Bez wzgldu na lo, jakie bd ie-
zullaly lej i innych spiaw
r
, pewne jesl, e iozgos woko nich
pizynosi efekly. CACI ogosio we wizeniu ioo, i., e duej
nie bdzie zajmowao si pizesuchaniami w Iiaku (dyiekloi
geneialny CACI doda, e pienidze za piowadzenie pizesu-
cha slanowiy lylko r ogolnych dochodow fimy).
Pomimo innych pioblemow fimy Tilan, kloia na poczl-
ku ioo, i. pizyznaa si do popenienia lizech czynow zaizu-
canych jej pizez sd, cikich pizeslpslw apowkaiskich
r
,
i zgodzia zapaci iekoidow sum i8,, mln dolaiow kaiy
jej konliakl z ameiykask aimi by wielokiolnie pizedu-
any i obecnie jesl wail ponad miliaid dolaiow.
Tymczasowe Wadze Koalicyjne:
Panowie ycia i mierci
Tymczasowe Wadze Koalicyjne (CPA) byy pizejcio-
wym oiganem wadzy uslanowionym pizez USA, by zaiz-
dza Iiakiem na poczlku ameiykaskiej okupacji. Zoslay
iozwizane i8 czeiwca ioo i., kiedy ogoszono uzyskanie
suweiennoci pizez nowy iiacki izd. Z peispeklywy czasu,
kady aspekl dziaalnoci CPA poslizegany jesl obecnie jako
nieudolny. Kopol z CPA jesl jednak o wiele powaniejszy ni
zwyke oskaienia o niekompelencj. W co najmniej kilku
spiawach, wspomniane ciao mona oskaiy o spekulanc-
lwo wojenne.
Najbaidziej widocznym pizykadem lakiego poslpowa-
nia jesl Al-Hillah, gdzie ameiykascy uizdnicy ds. zawieiania
konliaklow piowadzili mocno luszowane dziaania, by sfa-
szowa konliakly na usugi waile ponad 8 mln dolaiow. Re-
widenl ksigowy CPA, Robeil Slein, pizyzna si do zaizulow
o apowkaislwo, pianie biudnych pienidzy, zmow i sfnan-
sowanie z izdowego budelu zakupu caej gamy kaiabinow
o duej mocy i wyizulni gianalow. Slein pizyzna, e w zamian
za zapal lub inne koizyci, powieiza ione zadania fimom
swojego wspopiacownika, Philipa Blooma. W kwielniu iooo
i., Bloom pizyzna si do pizekupywania peisonelu CPA biu-
leii, bilelami lolniczymi pieiwszej klasy i usugami seksualny-
mi kobiel zaliudnionych pizez niego w bagdadzkiej willi. Giozi
mu do o lal wizienia i kaia w wysokoci 8 mln dolaiow
r,
.
Pod koniec lipca iooo i., Inspekloi Geneialny Bowen po-
infoimowa, e w lym czasie piowadzone byy 8i dochodze-
nia o baidzo ionoiodnym chaiakleize, w lym w kwesliach
apoweklpiowizji za uslawianie pizelaigow (ir), kiadziey
(r,), oszuslw konliaklowych (r,), sfaszowanych iachunkow,
36 37
malweisacji i innych. i, z powyszych spiaw zoslao skieio-
wanych do Depailamenlu Spiawiedliwoci, w lym r, powi-
zanych z afei BloomalSleina.
Bowen poinfoimowa Kongies, e wikszo z toczcych
si obecnie ledztw, mniej lub bardziej bezporednio dotyczy za-
rzutow przeciwko rzdowym urzdnikom oraz ofcerom armii
Stanow Zjednoczonych.
Waiunki slwoizone pizez CPA zdecydowanie zachcay
do koiupcji, jak lwieidzi Alan Giayson, adwokal z Floiydy
iepiezenlujcy osoby, kloie ujawniy liczne naduycia po-
penione w Iiaku. V pocztkach funkcjonowania CP nic
nie odnotowywano w dokumentacji. Ludzie byli upojeni zale-
wajcym ich strumieniem pienidzy i korzystali z okazji. Nie
przestrzegano adnych procedur mowi Chailes Kiohn, byy
pizedslawiciel CPA.
Wedug Demokialy, czonka Izby Repiezenlanlow ze sla-
nu Kalifoinia, Heniyego Waxmana
ro
, cay system ksigowy
CP opiera si na tylko jednej osobie, sporzdzajcej arkusze
kalkulacyjne. Przypada wic jedna osoba na :o mld dolarow....
Skandaliczne liwonienie iiackich funduszy osigno apo-
geum lu pized wyjazdem uizdnikow do domow. W oslal-
nich lygodniach pized pizekazaniem wadzy lymczasowemu
izdowi miejscowemu, CPA wpady w piawdziwy sza ioz-
izulnoci. W samym lylko oslalnim lygodniu dwa samololy,
wyadowane golowk umieszczon na palelach, posuyy im
do pizewiezienia miliaidow dolaiow.
Custer Battles
W maicu iooo i. fima Cuslei Ballles slaa si pieiwszym
wykonawc zada zleconych w Iiaku, kloiemu udowodnio-
no oszuslwa na szkod izdu USA. awa pizysigych uznaa
pizedsibioislwo i najbaidziej piominenlnych czonkow jego
kadiy zaizdzajcej winnymi w , spiawach dolyczcych
oszuslw fnansowych. Naoya ponad ro mln dolaiow od-
szkodowania za slialy wyizdzone ameiykaskiemu podal-
nikowi, m.in. pizez lwoizenie faszywych faklui i wykoizy-
slywanie fkcyjnych spoek zaiejesliowanych za gianic do
unikania pacenia podalkow.
W sieipniu lamlego ioku, sd oddali wspomniane zaizu-
ly, lwieidzc, e skoio z piawnego punklu widzenia CPA nie
byy czci izdu USA, nie ma podslaw, by lwieidzi, e lo
sam izd by oszukiwany. Wedug adwokala Cuslei Ballles,
Robeila Rhoada, waciciele fimy nie posiadali si z iado-
ci z powodu lakiej decyzji. Inny adwokal fimy, David Do-
uglass, owiadczy: Nie byo adnych przypadkow ani zamiaru
oszustwa wobec CP, nie byo te adnych faszywych roszcze
wobec US.
Tymczasem sdzia w uzasadnieniu oizeczenia poda, e
fima pizekazywaa faszywe i zawyone fakluiy. Wiod
dowodow pizedslawionych w sdzie znalazy si dokumen-
ly, wedle kloiych Cluslei Balles zawyya fakluiy na ywno
(z lys. na i lys. dolaiow), pid (z , lys. na oo lys.) oiaz
inne zamowienia na ogiomne sumy. Podczas iozpiawy, eme-
iylowany geneia Hugh Tanl III zezna, e lo oszuslwo byo
prawdopodobnie najwikszym, jakie widzia podczas swojej ,o-
letniej suby w armii. Tanl powiedzia, e pieiwszy iaz pize-
ciwslawi si wspozaoycielowi fimy Mikeowi Balllesowi,
gdy okazao si, e z o doslaiczonych pizez ni ciaio-
wek nie dziaa. Ballles odpowiedzia: Prosi pan o ciarowki,
a my wywizalimy si z kontraktu i je dostarczylimy to, czy
s sprawne, jest nieistotne.
Biuio Sluaila Bowena szacuje, e w sdach znajduje si
,o nieiozslizygnilych piocesow pizeciwko ionym zlece-
niobioicom. Kiylycy mowi, e Depailamenl Spiawiedli-
woci za baidzo zwleka i powinien powoa do iozwizania
lego pioblemu specjaln giup zadaniow, lak jak lo ziobi
w pizypadku szeizcych si niczym epidemia niepiawido-
woci w ksigowoci koipoiacji, jak le odkiyle w fimie En-
ion. W noimalnej syluacji, izd w cigu oo dni powinien
podj decyzj, czy chce zaangaowa si w dany pioces s-
dowy, ale wiele spiaw powizanych z Uslaw o faszywych
ioszczeniach (Fals Claims Acl) w konlekcie Iiaku ma nie-
spolykane oponienie o i lala lub wicej. Spiawy zwiza-
ne z powysz uslaw bd nadal czekay na iozslizygni-
cie, dopoki izd si do nich nie uslosunkuje, co oznacza, e
oskaieni nie mog nawel zosla publicznie zidenlyfkowa-
ni, a lo z kolei nie pozwala uizdnikom na zablokowanie
nowych konliaklow z domniemanymi oszuslami. (W maju
iooo i. U.S. Aii Foice, ameiykaskie siy powielizne, zablo-
koway moliwo zawieiania konliaklow z fim Cuslei
Ballles do maica ioo, i.).
General Dynamics
W lipcu iooo i.Washinglon Posl i. napisa, e fima Ge-
neial Dynamics czeipie najbaidziej bezpoiednie koizyci
z wojny w Iiaku, spoiod wszyslkich wielkich zleceniodaw-
cow z biany zwizanej z obsug dziaa mililainych. Biz-
nes systemow walki (combat-systems) jest dla nich prawdziw
y zota powiedzia gazecie jeden z analilykow iynku.
R
Y
S
.

J
A
U
M
E

D

U
R
G
E
L
L
38 39
Zyski lego pizedsibioislwa polioiy si od rr wizenia
ioor. Wiod lych, kloizy mog uzna lo za swoj zasug,
jesl David K. Heebnei, swego czasu jeden z gownych doiad-
cow Szefa Szlabu Aimii USA, Eiica Shinsekiego, zaliudniony
pizez Geneial Dynamics w r,,, i. Rok poniej fima wygiaa
pizelaig wail mld dolaiow na wypiodukowanie pojazdow
bojowych Sliykei.
jest oczywiste, e armia skaniaa si ku zawarciu kon-
traktu z General Dynamics dokadnie w tym samym czasie
r,
,
kiedy Heebner negocjowa z frm swoje eksponowane i wyso-
kopatne stanowisko mowi Jefiey Sl. Claii, auloi ksiki
Giand Tef Penlagon. W maicu iooo i. Heebnei poda,
e posiada ,oo udziaow w fimie, wailych giubo ponad
mln dolaiow. Poinfoimowa iownie o ir o,o opcjach kup-
na akcji konceinu.
Nie wszyscy w aimii byli usalysfakcjonowani zawailym
konliaklem. Byy analilyk Penlagonu opisuje 8-koowy po-
jazd jako dune buggy
r8
opanceizony w foli aluminiow,
a wic szczegolnie podalny na ulubione bionie iiackich iebe-
lianlow iczne gianalniki pizeciwpanceine i piowizoiycz-
ne adunki wybuchowe.
GAO znalazo le inne wady zamowionych pojazdow, jak
konieczno ponoszenia baidzo wysokich nakadow na ich
ulizymanie oiaz biaki odnonie do pizeszkolenia zapewnia-
nego onieizom w zakiesie ich uylkowania.
W midzyczasie fima dodaa byego piokuialoia gene-
ialnego, Johna Ashciofa, do swojej slajni lobbyslow z naj-
wyszej poki. Innymi s Juleanna Glovei Weiss, bya izecz-
nik piasowa wicepiezydenla Dicka Cheneya, Loii Day Shaip,
kloia bya podwadn Ashciofa w Depailamencie Spiawie-
dliwoci oiaz Willie Gaynoi, byy uizdnik Depailamen-
lu Handlu, zaliudniony pizy kampanii wyboiczej Bushal
Cheneya w ioo i.
Nour USA Ltd.
Koipoiacja Noui, kloia powslaa lu po iozpoczciu woj-
ny, olizymaa konliakly na czn sum oo mln dolaiow,
w lym na zapewnienie bezpieczeslwa iiackiej infiasliuklu-
ize zwizanej z iop.
Zaoyciel fimy, Abul Huda Faiouki, mieszkaniec Ponoc-
nej Wiiginii, jesl cile powizany z Ahmedem Chalabim, nie-
gdy dla neokonseiwalywnej adminisliacji Busha ulubionym
pizedslawicielem iiackiej emigiacji, kloiy doslaiczy faszywe
infoimacje o obecnoci w lym kiaju bioni masowego iaenia.
Bioic pod uwag hisloii Chalabiego i jego liczne po-
wizania z Noui i sieci innych fim, wielu Iiakijczykow nie-
zbyl wieizy jego zapizeczeniom w kweslii olizymania i mln
dolaiow piemii za skojaizenie obu slion liansakcji w lym
pizypadku konliaklu dla Noui na ochion iopocigow, wai-
lego 8o mln dolaiow. Jedynym z konsullanlow fimy, kloiy
nie demenluje infoimacji o zapacie za pomoc w podpisaniu
umowy, jesl William Cohen, sekielaiz obiony za piezyden-
luiy Clinlona.
Inne fimy, kloie biay udzia w pizelaigu, jak Dyncoip,
wskazuj, e Noui nie ma waciwego dowiadczenia i e jego
ofeila bya zbyl lania, by moga by wiaiygodna. Fiima lemu
zapizecza, ale mowi si, e jej ochioniaize s iekiulowani
spoiod byych czonkow oddziaow Chalabiego.
Chevron, ExxonMobil i inni petro-imperialici
Pomimo wszyslkich lych dyskusji o panujcej wojnie
domowej i wszechobecnym chaosie, zaledwie czleiy lala po
iozpoczciu okupacji pizejmowanie iiackich zasobow iopy
pizez nafowych giganlow byo piawie zakoczone. Pioce-
sowi lemu lowaizyszya i nadal lowaizyszy seiia quasi-legal-
nych manewiow i iozpoizdze, poczynajc od decyzji Paula
Biemeia z CPA
r,
i dodaniu do iiackiej konslylucji zapisow,
kloie olwieiaj dizwi zagianicznym inwesloiom. Punklem
kulminacyjnym bdzie pizekonanie pizez pelio-impeiiali-
slow iiackiego pailamenlu do ualwienia konlioli nad iop
zagianicznym fimom, co wydaje si niemal pizesdzone.
Giganci pizemysu nafowego, slaiajc si nie izuca
w oczy, wysali do CPA lylko kilku powszechnie szanowa-
nych lideiow, w lym Philipa Caiiolla (Shell U.S., Fluoi) i Roba
McKee (ConocoPhillips i Hallibuilon). Ponadlo, delikalne
slanowisko cznika z nowopowslaym iiackim Minisleislwem
Ropy olizyma wiceszef ChevionTexaco, Noim Szydlowski.
Fiimy lakie jak Shell czy Chevion podpisay poiozumie-
nia z iiackim izdem i iozpoczy szkolenia iiackich kadi
oiaz badania sludialne. Umoliwio lo im kluczowy doslp do
uizdnikow iesoilu, a lake do danych geologicznych, kloie
bd niezwykle pizydalnym alulem w pizyszych pizelaigach,
cho minislei Hussain al-Shahiislani powiedzia w sieipniu
iooo i., e bd one miay chaiaklei w peni olwaily.
Piawdziwym kamieniem milowym w piocesie piywaly-
zacyjnym byo upizedzenie pizez wyznaczonego pizez USA
lymczasowego piemieia, Ayada Allawiego, iiackich wyboiow
(i bdcych ich konsekwencj piac nad now konslylucj)
i slwoizenie we wizeniu ioo i. specjalnych wylycznych ma-
jcych na celu ufoimowanie podslaw nowego piawa nafowe-
go. Jego polilyka skulecznie wykluczyaby iiacki izd z pizy-
szego zaangaowania w piodukcj iopy nafowej, slwaizajc
jednoczenie peispeklyw piywalyzacji Iiackiej Naiodowej
Kompanii Nafowej. Pomimo, e Allawi ju nie posiada wadzy,
jego plany miay ogiomny wpyw na dalsze mylenie o polily-
ce nafowej.
Plany dolyczce nowego iiackiego piawa nafowego
zoslay publicznie pizedslawione na konfeiencji piasowej
w Waszynglonie pizez Adela Abdula Mahdiego, byego mini-
slia fnansow, obecnie wicepiezydenla Iiaku.
Jednym z kluczowych elemenlow nowego piawa jesl na-
cisk na wykoizyslywanie Poiozumie o Podziale Piodukcji
(Pioduclion Shaiing Agieemenls, PSAs), kloie wikaj izd
w wielolelnie (nawel do ,o lal) zobowizania dolyczce po-
dziau dochodow z wydobycia iopy oiaz ogianiczenia we
wpiowadzaniu jakichkolwiek nowych zapisow mogcych za-
szkodzi zyskom piywalnych fim. Gieg Mullill z oiganizacji
Plalfoim z Wielkiej Biylanii mowi, e pizepisy s lak zapio-
jeklowane, by fawoiyzowa piywalne pizedsibioislwa kosz-
lem budelowych dochodow z ekspoilu; dlalego wanie na
Bliskim Wschodzie adne z gownych paslw posiadajcych
iop nie slosuje PSAs
io
.
Nadchodzce iiackie piawo, zgodnie z poslanowieniami
PSAs, zezwala na pizejmowanie pol nafowych nie lylko no-
wych, ale lake niekloiych ju islniejcych pizez piywalne
fimy. Wedug Mullilla, jeli izd Iiaku podpisze PSAs, moe lo
koszlowa budel kiaju ulial nawel ok. ioo mld dolaiow
ir
.
38 39
Komisja Bakeia-Hamillona
ii
lake popieia wspomnian
polilyk, podkielajc polizeb piywalyzacji i zagianicznej
konlioli iiackich zasobow iopy.
James Woolsey
Byy szef CIA, James Woolsey, by olwailym oidownikiem
obalenia ieimu w Iiaku, nawel pized rr wizenia ioor. I ize-
czywicie, on i jego ona Suzanne od poczlku wojny iadz
sobie baidzo dobize. Woolsey jesl wicepiezesem Booz Allen
Hamillon, zleceniobioicy zada izdowych, nazwanego pizez
jednego z byych szefow CIA alleinalywnym wywiadem.
Dla Woolseya wojna slaa si najhojniejsz nagiod
w zamian za lala dziaa w slionniclwie opowiadajcym
si pizeciwko Saddamowi Husajnowi. Opiocz czonkoslwa
w neokonseiwalywnej inicjalywie Piojecl foi a New Ame-
iican Cenluiy (Piojeklu dla Nowego Ameiykaskiego Slu-
lecia, PNAC)
i
, Woolsey zosla le pizyjly do adminisliacji
Busha zasiad w Radzie Polilyki Obionnej (Defense Policy
Boaid) i komilelach doiadczych maiynaiki wojennej i CIA.
Woolsey by iownie czonkiem Komilelu na izecz Wy-
zwolenia Iiaku
i
(Commillee foi lhe Libeialion of Iiaq, CLI),
piywalnego lobby popieiajcego wojn z Iiakiem, zaoone-
go w lym celu w iooi i. pizez byego wiceszefa konceinu
zbiojeniowo-lolniczego Lockheed Mailin, Biucea Jacksona,
kolejnego czonka PNAC, kloiy lake wspolwoizy piogiam
polilyki zagianicznej dla Republikanow w iooo i.
James Woolsey oiaz CLI wywieiali nacisk na czonkow
Kongiesu, by pizegosowa Iiaq Libeialion Acl (Uslawa
o wyzwoleniu Iiaku), kloia zakadaa pizekazanie piawie
roo mln dolaiow Iiackiemu Kongiesowi Naiodowemu Ah-
meda Chalabiego, kloiego Woolsey by palnym doiadc.
Gdy lylko iozpocza si okupacja Iiaku, Woolsey zabia
si za ualwianie pizedsibioicom wchodzenia do giy i zacz
by zapiaszany na spolkania konliahenlow i inwesloiow jako
jeden z mowcow.
Charle Cray
tum. Mateusz Pietryka
Tekst pierwotnie ukaza si w kwartalniku Multinational Monitor (listopad-gru-
dzie 2006 r.). Przedruk i skrty za zgod redakcji. Tytu pochodzi od redakcji Oby-
watela. Wicej o pimie: www.multinationalmonitor.org
Przypisy:
1. Lista ma porzdek alfabetyczny, co nie zostao zachowane w polskim przekadzie.
Ponadto, autor tekstu pomija korporacj Halliburton, gdy w USA jest ona po-
wszechnie znana z licznych naduy i zarabiania na wojnie. W 2004 r. rzd podpisa
z Halliburton kontrakt na odbudow Iraku o wartoci 4 mld dolarw. Szacuje si, e
w cigu ostatnich kilku lat amerykascy podatnicy wskutek decyzji rzdu zafundo-
wali tej frmie ju ok. 20 mld. Wicej informacji: http://www.halliburtonwatch.org
(przyp. tum.).
2. Amerykaska instytucja kontrolna (przyp. tum.).
3. Pod koniec 2006 r. Washington Post poda liczb ok. 100 tys. osb (przyp. red.).
4. Agenda rzdu federalnego odpowiedzialna za wikszo amerykaskiej pomocy
midzynarodowej o charakterze nie-militarnym (przyp. red.).
5. Coalition Provisional Authority (Tymczasowe Wadze Koalicyjne) okupacyjny rzd
Iraku dziaajcy w latach 2003-2004 r., przed przekazaniem wadzy marionetkowe-
mu rzdowi irackiemu (przyp. red.).
6. W oryg. no-bid contract (bardziej ofcjalnie: sole source contract). Wystpuje w sy-
tuacji, gdy do realizacji zlecenia (zwykle rzdowego) wyznacza si tylko jedn frm,
wybran ze wzgldu na jej szczeglne dowiadczenie w danej dziedzinie, i wycznie
z ni negocjuje warunki (przyp. tum.).
7. Najdroszy projekt drogowy w historii USA. W zwizku z jego realizacj dokona-
no wielu aresztowa, a wykonawcom wytoczono procesy za kiepsk jako prac
(przyp. red.).
8. Amerykaska organizacja pozarzdowa, zajmujca si ledzeniem, a nastpnie
podawaniem do wiadomoci publicznej nieprawidowoci w polityce realizowanej
przez rzd (przyp. tum.).
9. Byym pracownikiem frmy Titan jest np. niejaki Adel Nakhla, ktry przyzna si do
poniania osadzonych we wspomnianym wizieniu; zwolniono go po wybuchu
skandalu (przyp. red.).
10. Amerykaskie media oskaryy pracownikw CACI o morderstwa i gwaty popenia-
ne na cywilach wizionych w Abu Ghraib (przyp. red.).
11. Skazano go na 8 lat i 4 miesice wizienia za skatowanie na mier afgaskiego far-
mera w toku przesucha (przyp. red.).
12. Nienastawiona na zysk organizacja rzecznictwa obywatelskiego, m.in. pomagaj-
ca ludziom, ktrych rzd USA uzna za terrorystw i przetrzymuje w wizieniach
(przyp. tum.).
13. W momencie tumaczenia tego tekstu brak informacji o tym, by jakiemukolwiek by-
emu lub obecnemu pracownikowi CACI postawiono formalne zarzuty (przyp. red.).
14. Chodzi m.in. o nielegalne fnansowanie kampanii wyborczej prezydenta Beninu.
Firma ta mniej lub bardziej bezporednio powizana jest take z wieloma innymi
sprawami kryminalnymi, dotyczcymi m.in. handlu narkotykami i fnansowania ter-
roryzmu (przyp. red.).
15. Ostatecznie w lutym 2007 r. Bloom zosta skazany na 46 miesicy wizienia i 2 lata
nadzoru oraz kary pienine w wysokoci 7,2 mln dolarw (przyp. tum.).
16. Wieloletni czonek Committee on Oversight and Government Reform (Komisji ds.
Nadzoru i Reformy Rzdowej), wpywowej komisji Izby Reprezentantw, o ogrom-
nych uprawnieniach m.in. ledczych; obecnie jej przewodniczcy (przyp. red.).
17. Skandal, ktrego sta si negatywnym bohaterem, by w USA gony. Heebner zosta
zatrudniony przez General Dynamics zaledwie miesic po tym, jak Shinseki przedsta-
wi swoj now wizj armii, czyli modernizacji si zbrojnych, na ktrej wspomnia-
ny koncern bardzo skorzysta jako dostawca rnego typu pojazdw wojskowych
(przyp. tum.).
18. Typ lekkiego samochodu rekreacyjnego (przyp. tum.).
19. CPA pod przywdztwem Bremera wyday sto nakazw majcych stworzy w Iraku
system wolnorynkowy. Za szczeglnie wany naley uzna Nakaz nr 39, mwicy
m.in. o prywatyzacji 200 przedsibiorstw pastwowych oraz przejmowaniu irackie-
go biznesu przez frmy zagraniczne, przy szczeglnym uprzywilejowaniu ich przez
pastwo (przyp. tum.).
20. W krajach Zatoki Perskiej tradycyjnie to rzdy, za porednictwem pastwowych mo-
nopoli, kontroluj wydobycie na swym terytorium (przyp. red.).
21. W momencie zamykania niniejszego numeru nadal nie s do koca ustalone zasa-
dy dotyczce dostpu do zyskw z irackiej ropy, jednake obecnie rozpatrywany
projekt prawa naftowego sankcjonuje podpisywanie PSAs. Take wadze Kurdyj-
skiego Okrgu Autonomicznego popieraj forsowan przez zagraniczne koncerny
wizj przepisw i podpisuj PSAs nie ogldajc si na rozstrzygnicia na szczeblu
centralnym. Warto doda, e uchwalenie prawa naftowego jest jednym z warunkw
wycofania amerykaskich wojsk okupacyjnych (przyp. red.).
22. 9-osobowy zesp, zwany take Iraq Study Group, powoany przez Kongres w mar-
cu 2006 r. Uchodzi za do obiektywn grup badawcz, krytycznie nastawion
wobec strategii ekipy Georgea Busha (przyp. tum.).
23. Neokonserwatywny think-thank, promujcy powszechn hegemoni militarno-eko-
nomiczn USA, take np. w cyberprzestrzeni (przyp. tum.).
24. Pozarzdowa organizacja, powstaa, by uwolni Irak od Saddama Hussajna, przez
krytykw nazywana m.in. Komitetem ds. Zbombardowania Iraku. Jej dziaania
wspierali m.in. Adam Michnik oraz Bronisaw Geremek (przyp. tum.).
40 41
Chiny szczyc si najszybciej iosnc gospodaik na wie-
cie. Ale jak obliczy wpyw lego iozwoju na zasoby naluialne,
zdiowie publiczne oiaz iodowisko:
Aby pozna cakowil wailo gospodaiki danego paslwa
w jakimkolwiek okiesie, lizeba spojize na wskanik zwany
PKB (piodukl kiajowy biullo). Islniej dwa gowne sposoby
jego obliczania. Po pieiwsze, mona zmieizy cakowily do-
chod kiaju, w pacach, zyskach, dochodach z kapilau ild. Diuga
meloda polega na zliczeniu wydalkow w skali paslwa na dobia
konsumpcyjne, inweslycje, piodukly z impoilu elc. Obie liczby,
wszyslkie dochody i wydalki, powinny mie lak sam wailo.
Za pomoc PKB mona do dokadnie okieli cakowil ak-
lywno ekonomiczn oiaz poziom dochodow kiaju.
PKB jesl obecnie syslemem iozliczeniowym dla gospodaiki
Chin. W islocie wszyslkie paslwa na wiecie pizyjy oblicze-
nia PKB za swoj syslem iozliczeniowy, a wskanik len sla si
slandaidowym mieinikiem poziomu iozwoju danego kiaju.
Jednake, jak powiadaj, nie istnieje co takiego jak dar-
mowe obiady. No wanie: wzrost aktywnoci ekonomicznej
kraju nieuchronnie pociga za sob zwikszenie zuycia su-
rowcw naturalnych, a take wiksze zanieczyszczenie oraz
zniszczenie rodowiska. Wysoko PKB ilustruje jedynie
cakowite dochody pastwa czy wielko produkcji dbr
i usug, jaka ma w nim miejsce, ale nie ujawnia kosztw ro-
dowiskowych, ktre s ponoszone przy okazji. Nie islniej
wskaniki pozwalajce szybko okieli caociow syluacj eko-
logiczn w danym kiaju. A pizecie iodowisko jesl inlegialn
czci naiodowej gospodaiki.
Z powodu nieuwzgldniania czynnikow iodowiskowych,
PKB nie daje piawdziwego obiazu syluacji ekonomicznej kiaju.
Liczby mog wyda si wrcz niedorzeczne, skoro rnego
rodzaju problemy ekologiczne mog spowodowa wzrost
PKB. Pizykadowo, wyslpowanie powodzi wymusza nieiaz
budow zapoiy, kloia ma chioni pized ich skulkami. Piowa-
dzi lo do zwikszenia inweslycji i pac, a w konsekwencji do
wzioslu PKB. Taka syluacja ma iownie miejsce, gdy z powodu
zanieczyszczenia iodowiska ludzie choiuj. Zwikszenie licz-
by pacjentw prowadzi do wzrostu zyskw przemysu me-
dycznego, a wic i PKB.
W oslalnich io lalach wziosl ekonomiczny w Chinach by
najszybszy na wiecie. Ale jak obliczy piawdziwy koszl lego
iozwoju w znaczeniu ulialy kapilau naluialnego i szkod w io-
dowisku: Odkadajc na chwil peispeklyw ekologiczn: ze
spoecznego punklu widzenia PKB (i jego wziosl) nie wyiaa
jakoci ycia, slopnia spiawiedliwoci w iozdziale dobi czy skali
ionic w dochodach biednych i bogalych. Wskaniki PKB za-
wieiaj wic pewne oczywisle luki, ale nikl do lej poiy nie zde-
cydowa si na wpiowadzenie do nich zmian.
Od poowy minionego wieku, wiaz z powslaniem iuchu
ekologicznego oiaz naiodzinami idei ziownowaonego ioz-
woju, niekloizy ekonomici i slalyslycy slaiali si uwzgldnia
czynniki ekologiczne w swoich obliczeniach. Skoiygowany
po wyliczeniu koszlow iodowiskowych wskanik nazwano
zielonym PKB. I cho w oslalnich lalach ekspeici z ionych
paslw wiala, w lym z Chin, z pewnymi sukcesami piacowali
nad udoskonaleniem wylicze zielonego PKB, nadal pozoslaje
wiele punklow spoinych. Niekloie kiaje ju zdecydoway si na
pilolaowe slosowanie zielonego PKB, ale nie ma jeszcze mo-
delu lakich kalkulacji, kloiy byby powszechnie akceplowany.
Co wicej, jak dold aden izd nie ogosi wailoci zielonego
PKB dla swojego paslwa.
Trudnoci
Wdioenie zielonego PKB napolyka szeieg liudnoci
lechnicznych i ideologicznych.
Po pieiwsze, waiunkiem wslpnym dla oblicze PKB jesl
iynek. Gdy piodukl lub piaca pojawiaj si na iynku, ich wai-
lo okiela gia poday i popylu. Maj one cen iynkow, kloi
mona okieli jedynie wledy, gdy zoslan spizedane. Jedynym
wic miaiodajnym sposobem wyliczania PKB pozoslaje obsei-
wowanie cen na wolnym iynku. Ale jak wyceni aspekly iodo-
wiskowe: Nie podlegaj one pizecie spizeday.
Gdy wycina si las i spizedaje diewno, pojawia si cena, klo-
i mona uwzgldnia w wyliczeniach PKB. Ale jak oceni slia-
l spowodowan wyginiciem zwieizl yjcych w owym lesie:
Albo nasilon eiozj gleby i zmniejszenie ielencji spowodowa-
ne jego znikniciem: Ani zwieizla, ani gleba nie maj swojej
ceny iynkowej i nadal nie wiadomo, jak okiela ich wailo.
Zapioponowano kilka melod wyceny wailoci czynnikow
ekologicznych. Wszyslkie one s jak dold niedoskonae, do-
pieio z czasem bd coiaz baidziej dopiacowane. S jednak
syluacje, gdy ekologiczne koszly pewnych zjawisk mog zo-
sla okielone pizy zaslosowaniu wyceny iynkowej. Wemy
jezioio Dianchi w poudniowo-zachodnich Chinach, kloie
pizez oslalnie dziesiciolecia byo zanieczyszczane peslycy-
dami spywajcymi z okolicznych gospodaislw oiaz ciekami
z pobliskich zakadow chemicznych. czc cakowity zysk
wspomnianych trucicieli, otrzymamy kwot kilku miliar-
dw juanw. Ale przywrcenie wodom jeziora Dianchi
dawnej przejrzystoci i sprawienie, by ze sabej jakocio-
wo pitej klasy czystoci awansoway do drugiej, bdzie
kosztowao dziesitki miliardw juanw. Przy tak prowa-
dzonych wyliczeniach, nawet bez uwzgldnienia innych
strat jak np. wymierajce gatunki ryb naley uzna, e
dziaalno gospodarcza wok jeziora nie przynosi w isto-
cie zyskw, lecz ogromne straty.
Pizeslawienie si na zielony PKB oznaczaoby lake za-
sadnicz pizemian mylenia: cakowicie nowe spojizenie na
iozwoj oiaz ocen uizdowej polilyki. Zaslosowanie syslemu
zielonego PKB nadaje inne znaczenie samemu sowu ioz-
woj oiaz zmienia jego miai. Po wziciu popiawki na koszly
Pan Yue
Chiski wzrost
pod lup
40 41
iodowiskowe, dane dolyczce gospodaiczego iozwoju nie-
kloiych obszaiow diaslycznie si pogoisz. W dalszej kon-
sekwencji, zielony PKB moe dopiowadzi do ogiomnych
zmian w syslemach oceny piacy kadi. W pizeszoci, liady-
cyjne melody mieizenia aklywnoci ekonomicznej byy gow-
nym czynnikiem oceny skulecznoci polilyki chiskich wadz
lokalnych. Wielu uizdnikow z pewnoci uzna za zbyl liud-
ne poczenie wzioslu gospodaiczego, iozwoju spoecznego
oiaz ochiony iodowiska i bdzie chciao pizeciwdziaa lej
zmianie flozofi. Pizeobiaenie mylenia dokona si z czasem,
bdzie piocesem slopniowym i liudnym. Taka iefoima moe
jednak zwikszy poczucie spiawiedliwoci spoecznej i bya-
by ogiomnym udoskonaleniem leoiii chiskiej socjalislycznej
gospodaiki iynkowej. Naley oczekiwa, e wiaz z udosko-
nalaniem i wpiowadzaniem koncepcji zielonego PKB, po-
ziom ochiony iodowiska slaby si wanym kiyleiium oceny
i awansu zawodowego uizdnikow.
Zielony PKB gdzie indziej
Mimo e liudno oceni koszly ekologiczne pizy pomocy
zielonego PKB, w kiajach wysokoiozwinilych dokonano ju
w lej dziedzinie spoiych poslpow.
W Noiwegii ju od r,,8 i. oblicza si koszly zwizane z eks-
ploalacj suiowcow naluialnych, ze szczegolnym uwzgldnie-
niem zasobow wodnych, biologicznych, mineialnych i pozosla-
ych ekologicznych. Pod uwag bieize si lake zanieczyszcze-
nie powieliza i gleby, jak iownie dwa iodzaje skaenia wody
(zwizkami azolu i fosfoiu). Dla lych celow skonsliuowano
niezwykle szczegoowy syslem slalyslyczny, kloiy uwzgldnia
wydalki na eneigi, leniclwo, iyboowslwo, odzysk suiowcow,
a lake kweslie zwizane z zanieczyszczeniem powieliza i wody.
Naladujc Noiwegi, lake Finlandia pizyja syslem kal-
kulacji zasobow naluialnych, obejmujcy leieny lene, zanie-
czyszczenie powieliza i nakady na ochion iodowiska nalu-
ialnego, w kloiym najwaniejsze miejsce zajmuj zasoby lene.
W obliczaniu lych oslalnich oiaz slopnia zanieczyszczenia po-
wieliza, pod uwag bieize si iloci fzyczne, podczas gdy dane
pienine s wykoizyslywane do oszacowania koszlow ochio-
ny iodowiska.
Inne kiaje iozwinile, jak Fiancja czy Slany Zjednoczone,
iownie zaslanawiay si nad wpiowadzeniem syslemu zielo-
nego PKB. Nawel Meksyk, cho naley do krajw rozwijaj-
cych si, wdroy obliczenia wedug takiego systemu. Wspie-
rany przez Organizacj Narodw Zjednoczonych, w 1o r.
zacz wlicza zuycie ropy, sposb zagospodarowania grun-
tw oraz zasoby wody, powietrza i lene, we wasne oszaco-
wania ekologicznych kosztw rozwoju ekonomicznego. In-
formacje o stratach naturalnego kapitau s oceniane pod
ktem strat ekonomicznych, a take kosztw degradacji ro-
dowiska. Meksykaski sposob wylicze zaczyna by wdiaany
w Indonezji, Tajlandii, Papui-Nowej Gwinei, a wszyslkie le do-
wiadczenia mog mie du wailo poiownawcz dla Chin.
W r,,, i., Bank wialowy popai wszyslkie le wysiki, pu-
blikujc iapoil Expanding lhe Measuie of Weallh (Poszeiza-
jc pomiai dobiobylu), zwiacajcy uwag na czleiy zasadnicze,
acz czslo pomijane aspekly dobiobylu: kapila naluialny, kapi-
la piodukcyjny, kapila ludzki i kapila spoeczny, co znacznie
poszeiza znaczenie sowa dobiobyl.
Od ioo i. chiski Gowny Uizd Slalyslyczny pizedsla-
wia szacunkowe dane na lemal wailoci zasobow naluialnych
kiaju. Obliczenia le s wanym punklem wyjcia dla opiaco-
wania zielonego PKB. W ioo i. Gowny Uizd Slalyslyczny
oiaz Paslwowa Adminisliacja Ochiony iodowiska wspolnie
slwoizyy komoik zielonego PKB, kloia piowadzi badania
i dokonuje ekspeiymenlow.
Udzia spoeczny
Wany zwizek czy zielony PKB oiaz pailycypacj
spoeczn. Poniewa iyzyko ekologiczne jesl czslo liudne
do fnansowego oszacowania, publiczna ocena slanowi islolny
sposob uslalania zielonego PKB, ju leiaz slosowany w nie-
kloiych kiajach. Na pizykad, obliczajc ekologiczne koszly
duego piojeklu budowlanego, czslo bieize si pod uwag
zdanie miejscowej ludnoci. W lym celu niezaleni, piofesjo-
nalni konsullanci piowadz badania opinii publicznej. Ludzie
powanie liakluj oceny dolyczce piojeklow, kloie mog
mie bezpoiedni wpyw na ich zdiowie fzyczne i psychiczne.
Dlalego obliczanie zielonego PKB musi pizewidywa lake
pailycypacj samych obywaleli. Ekonomiczne koizyci i kosz-
ly iodowiskowe, lak jak poslizega je opinia publiczna, musz
znale odzwieiciedlenie w konsliukcji lego wskanika.
Wspoudzia obywaleli w ionych dziaaniach na izecz
ochiony iodowiska jesl czci piocesu iozwoju demokia-
cji socjalislycznej. Rozwoj gospodaiczy jesl wany, ale iownie
islolne jesl zdiowe, naluialne iodowisko oiaz spiawiedliwe
i haimonijne spoeczeslwo. Ziownowaony iozwoj powi-
nien zawieia w sobie lizy czynniki: wziosl ekonomiczny, ioz-
woj spoeczny oiaz ochion iodowiska. Jeeli chcemy slwo-
izy spoeczeslwo zoiienlowane na dobio czowieka, wszysl-
kie le lizy kweslie musz by wywaone. Skala zaangaowania
spoecznego jesl kluczowym elemenlem odzwieiciedlajcym
iozwoj spoeczeslwa, a ono samo jesl konieczne zaiowno dla
wzioslu gospodaiczego, jak i ochiony iodowiska.
Ustanawiajc zielony PKB nie powinnimy zbyt moc-
no polega na samych rozwizaniach technicznych, ktre
wci przecie wymagaj udoskonalania. Dane naukowe
s z pewnoci bardzo pomocne w podejmowaniu waci-
wych decyzji, ale to publiczne zaangaowanie oraz procesy
demokratyczne umoliwiaj tworzenie systemu, z ktrego
zdecydowana wikszo obywateli miaaby czerpa korzy-
ci. Ochrona rodowiska jest niemoliwa bez szerokiego
zaangaowania oraz wsparcia spoecznego. W konsekwen-
cji, wiaz z wpiowadzaniem zielonego PKB, powinnimy
lake wydajnie piacowa nad zapewnieniem udziau spoecz-
nego. W pizeciwnym iazie, ochiona iodowiska oiaz wyli-
czenia zielonego PKB bd jedynie zajciem dla niewielkiej
liczby ludzi i z pewnoci ponios poiak.
Zmiana PKB z mieinika wzioslu gospodaiczego na miei-
nik zasobow naluialnych, slanu iodowiska oiaz iozwoju spo-
ecznego jesl wielkim wyzwaniem, ale i wspania nadziej.
Bieizmy si wic do piacy.
0an 1ue
tum. Marta Zamorska
Artyku pierwotnie ukaza si na amach Chinadialogue.net
42 43
Zapioponowaem kiedy, by dziaaczy spoecznych, d-
cych do zachowania dzikich leienow i galunkow nazy-
wa dziaaczami na izecz ochiony Pizyiody (conservationi-
sts). Z kolei lych, kloizy chcieliby gospodaiowa galunkami
i leienami pizyiodniczymi zgodnie z polizebami czowieka,
pioponowaem nazywa dziaaczami na izecz ochiony zaso-
bow (resourcists). Uwaam lake, i dziaacze iuchu na izecz
ochiony Pizyiody nale do nieco innej giupy ni lzw. eko-
lodzy (environmentalists), kloiych gownym celem wydaje si
by ochiona ludzkiego zdiowia pized zagioeniami, jakie
niesie ze sob indusliializacja. Nie ma wic moim zdaniem
czego lakiego, jak jednolily iuch ochiony iodowiska.
Kiedy ekolodzy pizeslaj zajmowa si pioblemami lzw.
iodowiska pizekszlaconego, a zaczynaj zajmowa iodo-
wiskiem naluialnym, maj do wyboiu dwie diogi: ochion
dzikiej Pizyiody lub ochion zasobow. Ekologow, kloizy
wyznaj pogld ulylilainego liaklowania zasobow, nazwa-
em iodowiskowcami zoiienlowanymi na ochion zaso-
bow (enviro-resourcists). Napsuem lioch kiwi w niekloiych
iodowiskach lym pogldem. Jeszcze wicej zamlu zasiaem
oslizegajc, i la kalegoiia dziaaczy powoli pizejmuje kon-
liol nad giupami dziaajcymi na izecz ochiony Pizyiody,
niweczc lym samym nasze slaiania i osabiajc efeklywno
dziaa. Zwiociem le uwag na lo, e aulenlyczni mionicy
Pizyiody powinni spiobowa odzyska dominujc pozycj
w iuchu dcym do jej ochiony.
Zanim wysun aigumenly pizemawiajce za kampani na
izecz Odzyskania Ochiony Pizyiody, musz najpieiw odpo-
wiedzie na jedno podslawowe pylanie: jakie s znaki iozpo-
znawcze dziaacza na izecz ochiony Pizyiody: Aldo Leopold
wyiazi ow pioblem baidzo dosadnie w zdaniu iozpoczyna-
jcym jego ksik A Sand Counly Almanac: Niektorzy lu-
dzie potraf y bez dzikiej przyrody, inni za nie
r
. Dziaacze
na izecz ochiony Pizyiody lo wanie ci diudzy. I wanie
z lym pogldem powinnimy si obnosi, dlalego e pizema-
wia on do gboko w nas zakoizenionego zdiowego iozsd-
ku. Tkwi w nas gboka wi z faun i or dzikich obsza-
rw. Na niektrych z nas najwiksze wraenie robi ogrom
dziczy, ktry uosabia wyzwanie, inspiracj i odosobnienie;
innych bardziej poruszaj cudowne naturalne krajobrazy.
Jeszcze inni s zafascynowani obserwacj szalonych roz-
grywek, jakie prowadz midzy sob zwierzta i roliny
w teatrze ewolucji. S wrd nas tacy, ktrzy odczuwaj
potrzeb bezporedniego, hzycznego kontaktu z Natur;
innym wystarcza do szczcia sama wiadomo, i dzika
Przyroda jest tu za oknem ich letniskowego domku, pod-
czas gdy sami w wygodnych fotelach delektuj si brandy.
Kada z tych postaw sprowadza si do mioci i szacunku
wobec dzikiej Przyrody. Moemy by tego w peni wiado-
mi lub nie, wydaje mi si jednak, i kady z nas, dziaaczy
na rzecz ochrony Przyrody, jest zafascynowany faktem ist-
nienia suwerennych terenw, wd i zwierzt... nawet jeli
mog one by dla nas niebezpieczne.
Musimy uwiadomi sobie fakl islnienia izeczy nieudo-
mowionych, niezagospodaiowanych pizez czowieka, klo-
iych piocesy ewolucyjne bd pizebiega bez ogldania si
na ludzi. Widzimy las, a nie bale diewna; widzimy zwieizla,
a nie miso czy szkodniki; widzimy izeki, a nie iodo pidu
dla hydioelekliowni. Gboko wieizymy, e inne galunki po-
winny by chionione ju z powodu samego ich islnienia, bez
wzgldu na ich wailo dla ludzkoci, czy le nawel wledy,
gdy slanowi dla nas pioblem lub zagioenie. David Ehien-
feld, lwoica naukowego czasopisma Conseivalion Biology
oiaz auloi jednej z kilku najbaidziej fundamenlalnych dla
iuchu ochiony Pizyiody pozycji ksikowych, Te Aiio-
gance of Humanism (Aiogancja humanizmu), nazywa lo
zasad Noego: syslemy ekologiczne oiaz galunki, powinny
by chronione dlatego, e istniej i dlatego, e ich egzystencja
jest sama w sobie ju wyrazem toczcego si od wiekow cigego
procesu historycznego o ogromnym majestacie.
Innymi sowy, czy jeslemy lego wiadomi czy nie, my,
czonkowie iuchu na izecz ochiony Pizyiody, chcemy j
chioni ze wzgldu na jej wewnlizn wailo. Aine Naess,
wspaniay flozof noiweski, a zaiazem alpinisla, kloiy pooy
podwaliny pod szlachelny iuch okielany mianem gbokiej
ekologii (deep ecology)
i
, slwoizy foimalne aigumenly flo-
zofczne za nieodczn wailoci pizynalen wszelkim foi-
mom ycia. Jednak nawel dla zawodowych flozofow, lakich
jak Aine, podziw dla wewnliznej wailoci wszyslkich ga-
lunkow bieize si pizede wszyslkim z mioci do ewolucji
lak zieszl, jak dla wszelkiego iodzaju fascynalow Pizyiody.
Co najmniej od czasow Johna Muiia

, cae izesze dziaaczy

iuchu na izecz ochiony Pizyiody gono mowiy o wailoci
innych galunkow, wypywajcej z samego faklu ich islnienia.
wilej pamici kanadyjski pizyiodnik, John Livingslon, na-
pisa w Te Fallacy of Wildlife Conseivalion (Sofzmaly
ochiony dzikiego ycia), e ochiona fauny i foiy polega na
zachowaniu cigoci ich form oraz grup ich form przez wzgld
na ich istnienie, niezalenie od zwizku z ich teraniejszym lub
przyszym wykorzystaniem przez czowieka. Myl l iozwin
dalej: V gruncie rzeczy, ochrona Przyrody polega na zachowa-
niu innych ni ludzkie istot w ich naturalnym otoczeniu, nie-
naruszonym przez bezporednie dziaanie czowieka, nieskao-
nym negatywnymi skutkami ubocznymi jego funkcjonowania,
a take wolnym od poddastwa czowiekowi.
Naturalnie, mona chcie chroni inne gatunki take
z odmiennych powodw, takich jak ich pikno, wana rola
Fundamenty postawy
ochroniarza przyrody
Dave Foreman
42 43
ekologiczna, ludzka ciekawo itp. Jednak my, czonkowie
ruchu na rzecz ochrony Przyrody, bronimy dzikich gatun-
kw przede wszystkim ze wzgldu na ich immanentn
warto, nie zwaajc na walory ekonomiczne czy nawet
estetyczne. Wikszo dziaaczy, z kloiymi miaem okazj
piacowa na pizeslizeni lal, zgodziaby si z lym pogldem.
S oni piawdziwymi ekspeilami w dziedzinie flozofi ochio-
ny pizyiody oiaz iuchow slawiajcych j sobie za cel. Wielu
innych aklywislow nie zaslanawia si jednak zbyl czslo nad
lak wzniosymi koncepcjami, jak wailo wewnlizna; chc
po pioslu uialowa swoje ulubione miejsca lub ochioni
ukochane zwieizaki. Ochiona fauny i foiy dla samego faklu
ich islnienia jesl dla wielu niewypowiedzian wailoci, klo-
iej hoduj gboko w seicu. Jesl czym oczywislym. Z do-
wiadczenia, kloie nabyem w cigu o lal piacy z selkami
ludmi, wnioskuj, i zmuszona do odpowiedzi na lakie py-
lanie wikszo z nich pizyznaaby, e galunki i miejsca po-
winno si chioni pizez wzgld na sam fakl ich islnienia.
Naleaoby pizypomnie, i pieiwolne, slaioangielskie
znaczenie sowa wilderness (dzikie obszaiy) lo nieujaizmio-
na kiaina, kieiujca si wasn wol (self-willed land). Po-
dobnie, sowo wildeor oznaczao dzikiego zwieiza, kieiuj-
cego si wasn wol. Sld, dzik pizyiod mona poslizega
jako miejsce zamieszkania nieujaizmionych zwieizl. By
nieujaizmionym oznacza wedug mnie mie wiadomo
pizynalenoci do samego siebie, w pizeciwieslwie do by-
cia czyj wasnoci czy iodkiem do celu. Kiolko mowic,
dziaacze iuchu na izecz ochiony Pizyiody slaiaj si nie
dopuci do cakowilego jej ujaizmienia i zagospodaiowa-
nia pizez czowieka

. Nalomiasl ochioniaize zasobow chc

wanie do pewnego slopnia Pizyiod sleiowa, naizucajc
ludzk wol naluialnym obszaiom czy galunkom dzikich
diapiecow. Czyja wola powinna by speniana: olo py-
lanie lece u podslaw licznych balalii loczonych na giuncie
ochiony pizyiody, cho niekoniecznie wszyscy ich uczeslni-
cy s wiadomi lej kweslii.
Nasze dziaania opaile s wanie na lakich wailociach.
Dymy do zabezpieczenia dzikich leienow popizez obej-
mowanie ich ionymi foimami moliwie cisej ochiony
piawnej. Slaiamy si zapewni bezpieczeslwo zagioonym
galunkom. Pizywiacamy pieiwolnemu miejscu zamieszka-
nia (ieinliodukujemy) m.in. wilki, iysie, lchoize czainoape,
kondoiy kalifoinijskie czy sokoy wdiowne. Zwalczamy
piocedei zabuizania naluialnego pizepywu izek, jakim jesl
budowa zapoi. Sloimy na sliay wiloci paikow naiodo-
wych. Slaiamy si ogianiczy nieodpowiedzialne chuliga-
slwo uylkownikow pojazdow leienowych; kieiowa spiawy
do sdu pizeciwko niefiasobliwym wycinkom dizew, goini-
czej eksploalacji i piodukcji eneigii na dzikich obszaiach;
wspieia fnansowo lych, kloizy olwaicie walcz na moizach
z wieloiybnikami; nagania niedbae, degiadujce ziemi
piaklyki wypasu byda...
Ruch ochrony Przyrody ju wystarczajco dugo odda-
la si od swoich najwaniejszych wartoci. Istniej dwie
zasadnicze przyczyny takiego stanu rzeczy. Po pierwsze,
niektrzy dziaacze obawiaj si, i mwienie prosto z mo-
stu o wewntrznej wartoci Przyrody i dzikich gatunkw
odstraszy ludzi. Po drugie, coraz wicej liderw grup dzia-
ajcych na rzecz ochrony Przyrody nie wierzy w Przyrod
jako zjawisko wartociowe samo w sobie. Olo co na len le-
mal pizeczylaem w e-mailu od Davida Johnsa
,
: wydaje si,
i niektorzy dziaacze nie tyle uywaj antropocentrycznych ar-
gumentow do osigania celow zwizanych z przywracaniem ro-
dowiska do stanu naturalnego, lecz waciwie bagatelizuj te cele
na rzecz nonsensownej idei rozwoju zrownowaonego. W laki
olo sposob ginie duch ochiony Pizyiody. Pizeslawienie si na
opcj ochiony zasobow moe by liudno zauwaalne, wicz
niewiadome. Jeli nie mowimy o Pizyiodzie, ulaluje ona
z naszych umysow oiaz z ofcjalnych slanowisk.
David Ehienfeld oslizega w Te Aiiogance of Huma-
nism: gdy idzie o ochron Przyrody, nie ma nic zego w uczci-
wej argumentacji zorientowanej na zasoby, jednak tylko pod
warunkiem, e rownoczenie przedstawione zostan powody
inne ni antropocentryczne i jasno zostanie powiedziane, e
w kadym wypadku to wanie one s najwaniejsze. Ehien-
feld wyjania, e po prostu nie jestemy w stanie stwierdzi,
czy jeden, przypadkowo wybrany, element Przyrody jest bar-
dziej wartociowy ni inny, tak jak Noe nie podejmujemy si
wic takich rozronie. I pisze dalej: Staram si pokaza /.../
ca diabelsk misterno i przebiego antropocentrycznej
puapki. jedynym moliwym sposobem, o ile to w ogole moli-
we, ominicia puapki zawartej w pytaniu Kochasz Przyrod?
Chcesz j ocali? No to powiedz nam najpierw, co ona jest wa-
ciwie warta, jest roztrzaskanie na czci i odrzucenie wszyst-
kiego, co ono ze sob niesie.
Kilkadziesil lal wczeniej Aldo Leopold zauway, i
wikszo czonkow naszej ziemskiej wspolnoly nie posiada
wailoci ekonomicznej. Opowiada si wic zdecydowanie
pizeciwko uciekaniu si do wybiegow, majcych im lak
R
Y
S
.
A
G
A
T
A

B
R
Z
Y
Z
K
A
44 45
wailo nada. Nie jeslem w slanie poda lepszych wska-
zowek modym dziaaczom ni sowa lych dwoch wialych
ludzi. Gatunki, wraz z innymi elementami biosfery, maj
prawo do egzystencji przez sam fakt istnienia. Starajmy si
wic nie polega zbytnio, ani te specjalnie nie wyolbrzy-
mia wartoci ekonomicznej dzikich zwierzt i obszarw.
Kiedy kto pyta nas o jaki konkretny gatunek, mwic
Co jest w nim takiego wartociowego:, jest tylko jedna
odpowied, jak moemy da: A co w Tobie jest takiego
wartociowego:.
Nie powinnimy si wslydzi gonego mowienia o lym,
e jeslemy mionikami dzikich obszaiow, czy, na pizykad,
diapienych kolow. Czczenie wailoci wszelkich foim y-
cia oiaz niesamowilych piocesow, kloie dopiowadziy do
lak ogiomnej jego ionoiodnoci, jesl fundamenlem po-
slawy ochioniaiza pizyiody. My, dziaacze iuchu na izecz
ochiony Pizyiody, musimy ulwieidza si w naszych biocen-
liycznych wailociach, nawel jeli wydaj si nam one dosy
cikosliawne dla ogou spoeczeslwa (nawiasem mowic,
obawy le, jak pokazay liczne badania opinii publicznej, wcale
nie musz by uzasadnione)
o
. Jeli nie my, lo nikl nie opowie
si za ochion dzikiej Pizyiody pizez wzgld na sam fakl jej
islnienia. Klo, jeli nie my, pomoe spoeczeslwu nawiza
cakiem nowe ielacje z Pizyiod: Ponadlo, spizeniewieizajc
si wasnym wailociom i ukiywajc je pized innymi, wyiz-
dzimy niezmieizone szkody swojej psychice i zagiozimy in-
legialnoci osobowoci. Tak jak Pioli, kloiy zapai si Chiy-
slusa lizy iazy nim zapia kui, moemy sla si ndznymi,
godnymi poaowania nieszcznikami.
Campbell Webb, biolog piacujcy w liopikalnych lasach
Indonezji, lak pisze w Conseivalion Biology: Vreszcie, by
moe najzdrowsz rzecz, jak moemy zrobi dla uzyskania
spokoju duszy, jest gone wypowiedzenie tego, co w jej gbi
mylimy. /.../ Tego, i cenimy jobszary naturalne i gatunki] za
to tylko, e s. jednak wielu z nas tak dalece przeszo proces
akulturacji, e opowiadajc si za ochron Przyrody, uywamy
jedynie argumentow utylitarystycznych /.../. Nadszed ju chy-
ba czas, aby jasno si w tej kwestii wypowiedzie, szczegolnie e
antropocentryczne, utylitarystyczne stanowiska nie doprowa-
dziy do spowolnienia dziea zniszczenia....
Jeslem dumny, widzc jak coiaz wicej biologow leieno-
wych, lakich jak Webb, ma odwag bioni pizyiodzonej wai-
loci innych galunkow. Mike Paii, sekielaiz Alliance foi Zeio
Exlinclion (Sojusz na izecz Zeiowego Wskanika Wymieia-
nia), nowopowslaej globalnej inicjalywy na izecz ochiony ga-
lunkow zagioonych iychym wymaiciem, lwieidzi, i Gatu-
nek ludzki stoi przed niepowtarzaln okazj. jestemy moralnie
zobowizani do dziaania. Nauka potwierdza wyjtkowo sytu-
acji, lecz czasu pozostao naprawd niewiele. Wielu piacowni-
kow ogiodow zoologicznych oiaz ci, kloiych badania leieno-
we s pizez nie bezpoiednio sponsoiowane, okazuj si by
niesliudzonymi obiocami Pizyiody dla niej samej.
Od pilnaslu lal pizemieizam Ameiyk Ponocn, ape-
lujc o ochion i ponowne wpiowadzanie duych diapie-
nikow, ze wzgldu na sposob, w jaki ieguluj populacje ga-
lunkow-ofai, co jesl niezwykle koizyslne dla ekosyslemow.
W kocu na lym wanie polega pioces pizywiacania obsza-
iow do slanu naluialnego. Jednak nawel lulaj mona doszu-
ka si swego iodzaju ulylilaiyslycznych aigumenlow. Tak
napiawd chionimy i pizywiacamy due diapieniki dla ich
wasnego dobia. Naukowcy z Wildlife Conseivalion Socie-
ly (Towaizyslwo Ochiony Dzikiej Pizyiody), wanie wydali
ksik, w kloiej oslionie iozwaaj wpyw ionoiodnoci
diapienikow na kondycj ekosyslemow: Laige Cainivo-
ies and lhe Conseivalion of Biodiveisily (Due diapieniki
a zachowanie ionoiodnoci biologicznej). Niemniej jed-
nak, Juslina Ray i pozoslali wspoauloizy pisz: Varto zwro-
ci uwag na wane, naszym zdaniem, rozronienie pomidzy
argumentami za ochron drapienikow, opartymi na warto-
ciach, a argumentami opartymi na nauce rozumiejc przy
tym, i oba typy argumentow nie musz by ze sob sprzeczne.
Zbyt czsto argumenty za ochron drapienikow, majce korze-
nie w nauce, przesaniaj bardziej fundamentalne, estetyczne
i etyczne wartoci, ktore stanowi podwalin dziaa wielu
ludzi bronicych drapienych zwierzt. Diapieniki maj
zaiowno wailo pizyiodzon, jak i insliumenlaln. Wai-
lo pizyiodzona slanowi fundamenl, na kloiym s opaile
wszyslkie inne wailoci.
Niekloizy z nas mog ywi obawy, i Ameiykanie,
Meksykanie i Kanadyjczycy (wiaz z innymi nacjami) nie
s wyznawcami pogldu biocenliycznego, czyli nie wieiz,
i zwieizla maj piawo do egzyslencji dlalego lylko, e s
wiod nas. W najlepszym wypadku mona powiedzie, e
wikszo nie wieizy mocno w elyk opail na zasadzie
pieiwszeslwa Pizyiody. Nie powinnimy si jednak lym a
lak baidzo pizejmowa. Olo co Jack Humphiey, adminislia-
loi seiwisu inleinelowego Te Rewilding Inslilule oiaz byy
dyiekloi wykonawczy Sky Island Alliance, napisa w e-mailu
do mnie: Dzi, kiedy czuj si raczej kim spoza spoecznoci
aktywistow ruchu ochrony przyrody, ni jej czonkiem, jak nie-
gdy, mog stwierdzi ze stuprocentow pewnoci, e ruch ten
NIC nie straci propagujc nasze pogldy bez ogrodek, odwanie
i zdecydowanie. Dlaczego? Poniewa przecitny obywatel nie
ma pojcia o istnieniu takiego ruchu.
Mimo lo, na podstawie moich rozmw z setkami lu-
dzi oraz wynikw rnego rodzaju bada socjologicz-
nych, jestem skonny wierzy, i argument biocentryczny
lub przynajmniej samo poczucie, e dzika Przyroda jest
czym dobrym ma wpyw na mnstwo osb. Wierz te,
e odwoujce si do emocji apele o ochron dzikich zwie-
rzt i obszarw silnie oddziauj na ludzi. Dla przykadu,
zeszego lata natknem si na tzw. zwykego czowieka
na skraju dzikiego obszaru nieopodal mojego domu. Nie
wiedzia zbyt wiele o zagadnieniach zwizanych z ochron
Przyrody, ale powiedzia mi, e uwielbia oglda we na
szlaku i e wedug niego, maj one prawo do egzystencji
niezagroonej przez czowieka. Czslo miewam lego lypu
spolkania z pizedslawicielami wszelkiego iodzaju giup de-
mogiafcznych. Jeslem yczliwie naslawiony do ludzi i po-
liaf spiawi, by szczeize opowiedzieli mi o swoim slosunku
do Pizyiody. Myl, e, pizekonanie kogo do ochiony Pizy-
iody dla samego faklu jej islnienia, wzmacnia u lakiego czo-
wieka elyk dziaania i mylenia. Sami spiobujcie si o lym
pizekona.
Wygaszajc wykady dla pizeionej publicznoci, czy lo
dla piacownikow zoo, na konwencjach biologow, uniweisy-
lelach, konfeiencjach powiconych ochionie Pizyiody, czy
le do ogou spoeczeslwa, chlnie odwouj si do pizy-
44 45
woanego ju, ailiwego slwieidzenia Leopolda: Niektorzy
ludzie potraf y bez dzikiej przyrody, inni za nie. Naslp-
nie zadaj pylanie: Ile osob, spoiod lulaj dzisiaj zgioma-
dzonych, naley do lej diugiej kalegoiii:. Po kilku sekundach
mowi: Podnie ik, jeli naleysz do Tych, Kloizy Nie Po-
liaf. W lym momencie piawie wszyscy podnosz ice, cze-
mu zwykle lowaizyszy slumiony miech.
Mnoslwo ludzi posiada kalendaize lub nolesy ze zdjcia-
mi dzikich zwieizl w ich naluialnych siedliskach; oglda-
j le piogiamy pizyiodnicze w lelewizji. Dzikie zwieizla
pizykuwaj nasz uwag; nasze dusze oywaj w blasku dzi-
kich zwieizy, napiawd je lubimy! Zauwamy, e wikszo
publicznych pizedslawie Naluiy, np. kalendaize, w ogole nie
pokazuje czowieka (cho coiaz czciej, zapewne z powodu
szeizcego si sposobu palizenia na ochion Pizyiody pizez
piyzmal zasobow, pized kloiym nieuslannie oslizegam, na
okadkach czasopism duych oiganizacji pizyiodniczych po-
jawiaj si ludzie).
Kilka lygodni lemu daem wykad na coiocznym milyn-
gu poudniowo-zachodniej sekcji Te Wildlife Sociely. Wik-
szo jego czonkow piacuje w fedeialnych lub slanowych
agencjach iealizujcych zadania z dziedziny ochiony pizyio-
dy, albo na uniweisylelach. Znaczna ich cz okieliaby sa-
mych siebie jako dziaaczy iuchu na izecz ochiony zasobow
naluialnych, a lakich jak ja sklasyfkowaliby najpiawdopo-
dobniej jako mionika pizyiody (preservationist). Kweslia
ochiony wilka meksykaskiego jesl obecnie buizliwie dysku-
lowana na Poudniowym Zachodzie USA. Zamiasl zwyczajo-
wego wykadu, poczonego z pokazem slajdow, na lemal sie-
ci Noilh Ameiican Wildlands Nelwoik, mowiem wic o po-
lizebie ochiony dzikich obszaiow i galunkow pizez wzgld
na sam fakl ich islnienia, pizez lo, e s one podslawowym
lwoizywem ewolucji; podkielaem le konieczno lwaide-
go kuisu w dziaaniach wanie na izecz ochiony Lobo. Wiele
z lego, o czym lu pisz, znalazo si w lieci lego wykadu.
Na poczlku wic zadaem pylanie, klo jesl Z Tych, Klo-
izy Nie Poliaf. Po kilku sekundach neiwowego spoglda-
nia, lo w ly, lo w pizod, piawie wszyscy podnieli ice. Pod
koniec kilku zagoizaych obiocow Pizyiody zapylao mnie,
czy mam naklejki z napisem Nie Poliaf i jeslem z lego
dumny, kloie chcieli naklei na zdeizakach swoich fuigone-
lek. Kobiela piacujca dla paslwowej agencji ochiony pizy-
iody, U.S. Fish & Wildlife Seivice, auloika baidzo slonowanej
wypowiedzi popizedzajcej moj wykad, podzikowaa mi za
pizypomnienie, na czym lak napiawd polega jej piaca. Na-
slpnego dnia olizymaem e-mail od zaizdcy dzikich leie-
now plemiennego iezeiwalu w iegionie, w kloiym dzikowa
mi, piszc jak due znaczenie ma dla niego i jego wspopia-
cownikow moliwo iegulainego suchania pizekazu opai-
lego na lego lypu wailociach. Syszaem lake, i zapiawio-
ny w bojach, cyniczny weleian sub owieckich jednego ze
slanow, powiedzia jednemu z moich pizyjacio, e by poiu-
szony lym wykadem.
Nie pizylaczam lych ieakcji, eby si pochwali, lecz po
lo, eby pokaza, jak choleinie wane jesl, abymy mowi-
li o naszej mioci do dzikiej Pizyiody i o lym, i musimy
chioni galunki i dzikie obszaiy lylko dlalego, e islniej.
Ju samo mowienie o lym iobi ogiomn ionic. Nigdy nie
wiadomo do kogo si dolize ze swoimi sowami i co la oso-
ba ziobi w pizyszoci z lym, co usyszaa. Szczegolnie od-
nosi si lo do ludzi, kloizy wydaj si by wypaleni, a lake
do lych, kloiych poslizegamy jako izecznikow palizenia na
Pizyiod pizez piyzmal ochiony dobi naluialnych. Kilka
dni lemu wygosiem podobny wykad na zjedzie wyszych
uizdnikow Foiesl Seivice
,
od spiaw komunikacji spoecz-
nej i public ielalions, z iegionow poudniowo-zachodniego
i Goi Skalislych. Nawel wiod lakiej publicznoci znaleli
si ludzie, kloiych umysy olwoizyy si lub uspokoiy nieco.
Udao mi si le omieli mionikow Pizyiody lym, e bez-
poiednio mowiem o wailociach, ochionie dzikoci pizez
wzgld na sam fakl jej islnienia.
Pizylaczane dwukiolnie zdanie Leopolda i naslpujce
po nim pylanie (Klo z Was jesl z Tych, Kloizy Nie Polia-
f:), lo najlepszy znany mi sposob na pizeamanie pieiw-
szych lodow. Odkiyem go nie dalej jak pai lygodni lemu.
Uywajcie go. Bdcie odwani. Spiobujcie znale inne
osoby, kloie jak wy czuj, e Nie Poliaf. Rozmawiajcie
o wszyslkich lych dzikich izeczach i o lym, e lizeba je chio-
ni pizez wzgld na samo ich islnienie.
0ave Toreman
tum. Maciej Krzysztofczyk
Powyszy tekst pierwotnie ukaza si w cyklu felietonw Przy ognisku (Around the
Campfre) z 15 marca 2007 r., na stronie internetowej http://www.rewilding.org/.
Przedruk za zgod autora.
Przypisy:
1. Cytat za polskim przekadem ksiki: Aldo Leopold, Zapiski z Piaszczystej Krainy A
Sand County Almanac, Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Bystra
k. Bielska-Biaej 2004, s. 18. Ksika Leopolda zwana jest Bibli obrocw przyrody
i uwaana za jedn z najsynniejszych na wiecie ksiek o tematyce ekologicznej
(przyp. redakcji Obywatela).
2. prof. Arne Naess (ur. 1912) norweski flozof, jeden z najbardziej znanych ideologw
ruchu ochrony przyrody, zaangaowany take w praktyczne dziaania na jej rzecz,
w tym w akcje bezporednie. Stworzona przez niego koncepcja gbokiej ekologii
kae postrzega czowieka jako integraln cz przyrody, majc w stosunku do
innych jej elementw rwne prawa. Gwn tez GE jest pogld, e powinno si
chroni przyrod bez wzgldu, czy przynosi to jakiekolwiek korzyci czowiekowi,
gdy ma ona warto przyrodzon, niezalen od ludzkiego wartociowania. Gbo-
ka ekologia postuluje zadawanie sobie fundamentalnych pyta oraz uznaje rozwi-
zanie problemw ekologicznych za niemoliwe, jeli dziaaniom na rzecz rodowiska
nie bd towarzyszy daleko idce zmiany w systemach wartoci wspczesnych
spoeczestw (przyp. redakcji Obywatela).
3. John Muir (1838-1914) jeden z prekursorw wspczesnego ruchu ekologiczne-
go, wsptwrca amerykaskiego ruchu obywatelskiego na rzecz ochrony dzikiej
przyrody, autor bardzo popularnych do dzisiaj ksiek, wsptwrca kilku pierwszych
i najsynniejszych amerykaskich parkw narodowych (przyp. redakcji Obywatela).
4. Czym zupenie innym jest gospodarka czowieka zamieszkaego na terenach dzi-
kich, a take dorane interwencje, ktre maj na celu uruchomienie naturalnych
procesw zabliniania ran zadanych Przyrodzie przez ludzi (przyp. autora).
5. Amerykaski wykadowca politologii i prawa, silnie zaangaowany w praktyczne dzia-
ania na rzecz ochrony dzikich ekosystemw wiata (przyp. redakcji Obywatela).
6. Cz z nich omawiam w mojej najnowszej ksice, informacje na ten temat mam
zamiar rwnie przedstawia na stronie Rewilding Institute (przyp. autora).
7. Amerykaski odpowiednik naszych Lasw Pastwowych, podobnie jak i one oskar-
any o zaniedbywanie wymaga ochrony przyrody podczas gospodarczej eksplo-
atacji terenw pozostajcych pod ich zarzdem (przyp. redakcji Obywatela).
46

Chwila oddechu
47

Prolog, z ktrego atwo przepowiedzie
dalszy cig kopotw
Rodzice Wojciecha Kajlocha pizybyli do Kiakowa jak
wielu innych po wiedz i slail w doiose ycie. Ojciec, Jacek
z Wadowic, miasla, kloie jeszcze nie kojaizyo si z Kaio-
lem Wojly, mama Anna, z Bizozowa, pooonego pomi-
dzy Sanokiem a Kiosnem.
Ojciec Wojlka by lypem uczonego-wdiowca iepie-
zenlowa kolejno Uniweisylel Jagielloski, kiakowsk WSP,
PAN i na powiol UJ. Cho posiada lempeiamenl pisaiza,
iozgos zyska jako lwoica wielu anlologii poelyckich i izelel-
ny iecenzenl polskiego ycia lileiackiego. Dzi, jako emeiyl,
piof. Kajloch nie udziela si zbyl czslo.
Pani Anna, niegdy dziennikaika, polem zwizana z pod-
wawelskimi wydawniclwami, odkiya w sobie w pewnej
chwili dusz poelki ma na koncie kilkanacie lomikow
wieiszy i dwie powieci. Eiyk Osliowski powici jej w r,,,
i. ksik Wdiowki o wicie: opowie o Annie Kajlocho-
wej.
Kajloch-junioi na wial pizyszed pod Wawelem w ioku
r,,,. V naszym domu atmosfera bya icie literacko-flolo-
giczna. V niej yem. Rozmawiao si o pisarzach, ich ksi-
kach, o tym, co nowego wymylono w KC [Komilel Cenlialny
PZPR w Waiszawie] i jakie kopoty mog z tego wynikn
powie jesieni ioo, i.
Czyla uczy si na... dzieach Homeia (w pizek. ks.
Dmochowskiego), gieckie mily naleay do jego ulubionych
dziecicych leklui. Pod wzgldem zakoizenienia w kulluize
iodziemnomoiskiej lioch si wic ioni od iowienikow.
Nic dziwnego, e lzw. Nowodwoiek (I LO w Kiakowie)
wspomina nienajlepiej: jedyne, co stamtd pamitam, to dzi-
kie awantury o wosy, o mundurek, o zapisanie si do ZMS-u.
Maluizysl zosla oslalecznie w V LO im. Wilkowskiego. Ze
wzgldu na zainleiesowania biologiczne, poczlkowo zamie-
iza zosla lekaizem. Jako absolwenl klasy humanislycznej
zdecydowa si jednak na sludia flologiczne. W r,,o i. sla
si akiem Uniweisylelu Jagielloskiego.
Sprawa Pyjasa i nie tylko
ju podczas drugiej sesji pisa Wojciech Kajloch w r,,i
i. czekaa nas ogniowa proba egzamin u profesora Tade-
usza Ulewicza. Vielki znawca staropolszczyzny, /.../ niezmien-
nie pragn atwymi pytaniami pomaga jkajcym si deli-
kwentom. poniewa za dziedziny szczegolnie proste uwaa
szczegoy ycia polskich wadcow i wystroj wntrz krakowskich
kocioow w kadym z trzech terminow z reguy oblewaa
poowa zdajcych.
Do wykadowcow pizyszego piasoznawcy naleeli le
m.in. Heniyk Maikiewicz, Jan Boski, Ewa Miodoska-
Biookes, Maiia Podiaza-Kwialkowska czy jzykoznaw-
ca Bogusaw Dunaj. Oslalniego z wymienionych Kajloch
wspomina baidzo yczliwie: Grganizowane przez niego
obozy dialektologiczne, podczas ktorych woczc si po Be-
skidach i Gorcach nabieralimy wiary w sens opanowywa-
nia skomplikowanych arkanow gramatyki, stanowiy przy-
kad (jeden z tak nielicznych w yciu uczelni) realizowania
autentycznej, pedagogicznej pasji. Docent lubi mie uczniow
i umia ich szuka.
Polonislyk liaklowa Wojciech powanie. W cigu slu-
diow nie pizeczyla lylko dwoch obowizkowych leklui:
Jesieni iedniowiecza Huizingi i ksiki Jakuba Buichaid-
la Cywilizacja Renesansu we Woszech. Nie pizeczyla je-
dynie dlalego, i... nie byo ich w uczelnianej bibliolece. Do
magisleiki dobin ze iedni ocen ,8,. Fiagmenly piacy
dyplomowej Kajlocha Wadysawa Teileckiego liylogia
o powslaniu slyczniowym..., zoslay opublikowane w Rocz-
niku Komisji Hisloiycznolileiackiej PAN XX r,8.
Spiawa Pyjasa izucia cie na iodowisko sludenckie
Kiakowa. Nie wierzylimy w nieszczliwy wypadek, winio-
no powszechnie Sub Bezpieczestwa i protestowano /.../.
Lech L. Przychodzki
Humanista
Historii
w sieci
46

Chwila oddechu
47

V cigu tych kilku dni znakomita wikszo koleanek i ko-
legow z naszego roku mylaa podobnie. le tylko w cigu kil-
ku pierwszych dni po paru tygodniach zaczlimy roni si
w pogldach tak dalece, e na dobr spraw przestalimy by
koleesk wspolnot jwypowied z r,,: r.]. Gd mierci
Pyjasa nie pamitam ycia towarzyskiego, tylko ch do nauki
lo ju Wojciech Kajloch w ioku ioo,.
Jak wielu innych, samolno w lumie odieagowywa
wasn lwoiczoci. Lileiack i iecenzenck.
Poet si bywa
Kajloch lo chodzcy dowod susznoci lezy Slachuiy,
iozszeizonej polem pizez Anaslazego Winiewskiego na
szluki plaslyczne ailysl jesl si lylko dold, poki liwa akl
lwoizenia. Polem pizyjmujemy na siebie inne iole sluden-
la, piacownika, czonka iodziny czy nacji...
Jako iecenzenl cudzej lwoiczoci debiulowa na amach
Sludenla w lislopadzie r,,o i. lekslem polemicznym, pl.
Noslalgia czasow wspoczesnych. Sludenlowi wieiny
pozosla do koca lal ,o-lych XX w. Polem uycza swego
pioia yciu Lileiackiemu i Pismu Lileiacko-Ailyslyczne-
mu. Lala ,o. lo wspopiaca Wojciecha Kajlocha z Kocem
Wieku. Plonem lego lypu dziaalnoci jesl ponad ,o szkicow
i iecenzji.
Co do poetyckiej drogi czylam jego lislopadowy
e-mail to nie jest ona zbyt duga i krta. To raczej sekwencja
odcinkow. Bo wiersze pisuj wtedy, gdy mam spokojn gow,
a to mi si rzadko zdarza. Spokojna gowa to taka, ktora wol-
na jest przynajmniej czciowo od nauki, pracy naukowej,
dydaktycznej czy krytycznoliterackiej i ma moliwo zastana-
wiania si nad yciem swego nosiciela. V zasadzie tylko dwa
razy w yciu zdarzyo mi si mie tak woln gow.
Pierwszy raz na studiach /.../. Zanim zaczem pisa ma-
gisterium, to (mimo czytania kilkudziesiciu, stu albo i wicej
stron dziennie) miaem czas i na oderwanie si od nauki. e
to byo przedproe Sierpnia /.../ niejednokrotnie musiaem
zastanawia si nad sob i wiatem, podejmowa decyzje, na
ktore nie miaem /.../ ochoty i zbiera ich niwo. Dotaro te
do mnie, e musz pi piwo bynajmniej nie przeze mnie nawa-
rzone (czy raczej przeczucie tej wiadomoci), e te bynajmniej
sam swoim yciem nie kieruj (tylko jeszcze tzw. Historia ma
w jego sprawie co do powiedzenia), normaln kolej zaczem
si przeciw temu buntowa... no i pojawiy si tzw. myli egzy-
stencjalne, ktorych efektem byo kilkadziesit wierszy, na razie
napisanych do szufady.
Wieisze Wojciecha pizeliway zawieiuch slanu wojen-
nego i czylane po lalach wiele ze swej wailoci nie sliaciy.
Po namyle auloi poslanowi je opublikowa.
Vydaem /.../ wowczas (r,,:) tomik Rozstrzelane ku-
ky, majc wraenie, e okrelam tym tytuem i siebie, i innych
z mojego pokolenia. Gczywicie wtedy wierszy od dawna nie
pisaem. le kiedy opracowaem ju ofert dla swoich uczniow
i wprawiem si w nauczycielskiej robocie, ok. r,,, (?) roku
zaczem pisa znowu. /.../ Pisywaem wiersze do koca deka-
dy, najpierw do intensywnie, a potem po rozpoczciu pracy
w Grodku Bada Prasoznawczych incydentalnie. gdy za-
czem pracowa na ksikami /.../ gdy umys napeni si
wiedz konkretn, znow przestaem pisa. le ju nie zwle-
kaem z wydaniem urobku. /.../ Vydaem w :oo, r. tomik
Doba, ktory cieszy si nawet pewnym powodzeniem (mia
ro recenzji).
Co bdzie dalej trudno powiedzie.
Zaisle wszelka szluka lo nie gospodaika planowa. ycie
pala ailyslom fgle, poliaf zmieni zainleiesowania lub wy-
musi zwyczajn walk o pizeliwanie lzw. powane podej-
cie do wiala, iodziny i siebie samego.
Hulawka losu nie oszczdzia kiakowskiego humanisly,
a chichol Pani Hisloiii uczyni ze nawel wojaka.
Bracia Strugaccy i karabiny z drewna
Wobec blokady elalow po obionie magisleiki Wojciech
Kajloch nie pozosla na uczelni. Piacowa w inleinacie, poki
nie pizypomniao sobie o nim Ludowe Wojsko Polskie. od,
Kdzieizyn i Dbica lo miasla, gdzie jak wowczas mowio-
no suy ojczynie. r giudnia r,8r i. zasla go w maopol-
skiej Dbicy.
Igloopol si nie zbuntowa wystarczyo, e wojsko raz
przejechao dokoa zakadu wozem pancernym! opowiada
owczesny Szwejk. Gdyby ludzie za ogrodzeniem wiedzieli, e
zamiast enkaemow celujemy w nich styliskami od kilofow, ktore
okryto futeraami... Dowodcy blupowali, bo nie mieli wyjcia
enkaemy wanie naprawiano....
Po czleiech miesicach wojny polsko-jaiuzelskiej wy-
puszczono Kajlocha do domu. Czekao nas po wyjciu do
cywila pene zaskoczenie wiat zwariowa. Tu, w Krakowie,
ylimy tak, jakby naszym prezydentem by Ronald Reagan.
Tizeba uczciwie doda nie lylko zaskoczenie. Take bojkol.
Kolegow straciem opowiada Wojlek a sensownej pracy
nadal nie miaem. Pozoslawa, jak dold, inleinal i nadzieja
na sludia dokloianckie.
Z lymi za nie byo wcale alwo. Mimo WRON-y, PRON-
u i inleinalow, Uniweisylelem Jagielloskim izdzili ludzie
Solidainoci. Jeli weiyfkowano, lo usuwajc ludzi z S
zwizanych okazjonalnie lub wcale.
Poczlkowo Kajloch zamieiza opisa dzieje polskiej po-
wieci hisloiycznej. Zoiienlowa si wowczas, e nie badano
jeszcze okiesu r,,-,o. Poczyla dziwny jzyk, iownie dzi-
waczna leiminologia. Zapioponowa wic dokloial z socie-
alizmu! Polpili go zgodnie piomoloi, czonek owczesnego
KC PZPR (ow si za sociealizm... wslydzi) i czonkowie pod-
ziemnej Solidainoci uczelni.
O wyjazd na slypendium byo jeszcze liudniej. Tu ap-
ka w apk elily pailyjne i solidainociowe wysyay swo-
je dzieci na Zachod. Dla poslionnych (a Kajloch-senioi do
adnej z owych elil nie nalea) pozoslaway oiodki akade-
mickie, do kloiych nikl jecha nie chcia. Na pizykad Mo-
skwa. Wojciech pizypomnia sobie wowczas modziecz
fascynacj powieciami biaci Sliugackich i lala r,8,-8, sp-
dzi, sludiujc w Inslylucie Lileiackim slolicy ZSRR. Szukajc
maleiiaow do dyseilacji sobie znanym sposobem dosla
si nawel do zbioiu zaslizeonego Biblioleki Lenina. Co,
Polak poliaf...
Pized Sliugackimi (Aikadij ju nie yje) lileialuia SF nie
bya w sowieckiej Rosji szanowana. I oto przyszo takich
dwoch, dobrych literatow, piszcych o problemach rosyjskiego
inteligenta, uywajcych fantastyki jako narzdzia porozumie-
48

Chwila oddechu
49

nia z Czytelnikiem. Teraz s tumaczeni nawet na Fidi, to lu-
dzie Noblowskiego poziomu.
Finaem moskiewskich sludiow byy nie lylko liwajce
wci pizyjanie z lamlejszymi polonislami, ale le obio-
niony na Uniweisylecie Waiszawskim w ioku r,,r dokloial
Biacia Sliugaccy (zaiys lwoiczoci), kloi wyda w r,, i.
kiakowski Univeisilas. W dziesi lal poniej pizeoono j
na iosyjski i wydano w Doniecku (ju dwie edycje).
Strugaccy byli pierwsi, na Lema nie stao czasu. Zreszt
rozdwik midzy Lemem a mn by coraz wikszy. Chciabym
napisa ksik o recepcji jego ksiek w Rosji. Cigle myl, i
bd o fantastyce pisa i e BD MI CZS!. W ioku iooi
Kajloch wzi jednak udzia w publikacji auslialijskiego Mo-
nash Univeisily Acla Lemiana.
Odkrywca zinw
Wiod polskich piasoznawcow Wojciech Kajloch uwaa-
ny jesl za odkiywc zinow.
Tak zaowocoway jego kolejne pasje, skojaizone z miej-
scem piacy. Po dwoch lalach spdzonych w Inslylucie Bada
Lileiackich PAN znalaz si bowiem, jako jeden z pieiwszych,
na beziobociu. Tylu dokloia flologii iosyjskiej w dobie pla-
nu Balceiowicza jedynie odsliasza. Nikogo nie obchodzio,
i pisa o ludziach demaskujcych popizez science-fclion
sowiecki lolalilaiyzm (podobnie, jak lo czyni Philip K. Dick
w USA).
Czeka go kolejny iok piacy w inleinacie i niemal dekada
w ioli polonisly (X LO w Kiakowie). Dwojka wasnych dzieci
oiaz belfeika pozwoliy Kajlochowi na udan piob ziozu-
mienia owczesnej modzieowej konlikulluiy i fascynacj jej
pizejawami. Fakl, inklinacje w lym kieiunku posiad jeszcze
w lalach ,o-lych wieku XX, gdy olai si o iuch polskich hi-
pisow. Tole, gdy wygia konkuis na posad w Oiodku Ba-
da Piasoznawczych Uniweisylelu Jagielloskiego (Insly-
lul Dziennikaislwa i Komunikacji Spoecznej), poslanowi
pizygolowa ni mniej ni wicej lylko encyklopedi zinow
w Polsce. W opiacowaniu i iozsyaniu ankiely pomagali mu
edyloizy lego iuchu kielczanin Daiek Ciosmak (wydawca
Libeialion) i odzianka ucja A. Pawska, iedakloika naj-
ciekawszego iodzimego ail-zina pizeomu wiekow Kon-
slelacji Cienia. Jako swoisly pized-wslp w obianym pizez
Kajlocha kieiunku poliaklowa mona Anlologi zinow
r,8,-ioor, wydan w Kielcach pizez Daika w padzieiniku
ioor i. z pikn okadk Aki Bonai.
Podczas jednego z wywiadow (dla www.aklivisl.pl) Woj-
ciech Kajloch opowiada o ewolucji zinow: Za praszczury
zinow w Polsce naley uzna hobbystyczne gazetki wydawane
przed trzydziestu z gor laty przez kluby mionikow literatu-
ry science-fction. Dopiero erupcja ruchu punk na rodzimym
gruncie przyczynia si do powstania fanzinow z prawdziwego
zdarzenia. /.../ Uzbrojeni w noyczki i klej, rzadziej w maszyny
do pisania, autorzy zinow tworzyli wowczas tzw. trzeci obieg.
Dziaali poniej radarow reimowej cenzury, ale rownie daleko
od samizdatowych wydawnictw politycznej opozycji. /.../ jeli
okna na wiat zostay przez wadz szczelnie zamurowane, to
ziny tworzyy w tym murze tak potrzebn szczelin.
Z lej samej iozmowy: Urodzaj prasy niezalenej trwa a
do drugiej poowy lat ,o., kiedy upowszechnia zacz si Inter-
net. /.../ Veb-ziny odegray du rol w wyparciu pism druko-
wanych nie ma wtpliwoci uczony.
To Kajloch wpiowadzi do jzyka piasoznawslwa leimin
lizeci obieg, wymylony w maju r,88 i. pizez Edka Lu So-
iok, wledy co-leadeia Double Tiavel, ku odionieniu piaw-
dziwych zinow od bibuy mniej lub baidziej podziemnych
ugiupowa polilycznych, od kloiych coiaz baidziej si ju
dyslansowalimy w Ruchu Spoeczeslwa Alleinalywnego.
Najslaiszy polski ail-zine, Robolnika Szluki, wydawany
w Galeiii EL pizez Geiaida Kwialkowskiego z poczlkiem lal
,o-lych XX w., mogli obejize elblscy uczeslnicy obchodow
o-lecia galeiii. Nieslely lylko obejize. O iepiincie nikl
nawel nie pomyla.
Habililacja (izecz ukoczona, czeka na edycj i obion)
pizeiwaa piace kiakusa nad Encyklopedi zinow. Piaso-
znawca olizyma le zdecydowanie zbyl mao odpowiedzi na
swoj ankiel od zinowych wydawcow. W wywiadzie z ioo,
i., pizepiowadzonym pizez W. Lisa, Wojciech powiada: /.../
niektorzy wzili mnie za UGP-ka i nadesali obraliwe odpo-
wiedzi. Vydaje si, e zamierzenie si skoczy na duej, kon-
kretnej i w miar penej bibliografi, ktor mona napisa na
podstawie tylko ogldu egzemplarzy. Gbok tego jednak mam
zamiar napisa co w rodzaju historii prasy alternatywnej
w Polsce, wic ju uzyskane odpowiedzi nie zastan zmarno-
wane. Ponadto okazao si, e ani bibliografi, ani encyklopedii
nie wyda si bez przyznania funduszy na badania. Parokrotnie
probowaem je uzyska, ale nieboszczyk Komitet Bada Nauko-
wych nie by zainteresowany badaniem zinow, dzisiejsze Mini-
sterstwo Nauki te nie bdzie.
Znajc upoi kiakowskiego piasoznawcy ziealizuje on
pizynajmniej weisj minimum (bibliogiaf i hisloii lize-
ciego obiegu). Jeli wydawcy mu uwieiz lake encyklope-
di. Klo l piac w kocu musi wykona. A gdy uczony wie,
co czyni, lo jedynie koizy dla pizedmiolu bada. Zainleie-
sowanym iedakcja Obywalela suy konlaklem.
9ech 9. 0rzychodzk
F
O
T
.
W

D
A
L
E
K
I
M
,

S
Y
B
E
R
Y
J
S
K
I
M
A
B
A
K
A
N
I
E
T
A
K

E

C
Z
Y
T
A
J

P
R
A
C
E
W
.

K
A
J
T
O
C
H
A
48

Chwila oddechu
49

V historii polskiego komiksu zerwana zostaa cigo. V dwu-
dziestoleciu midzywojennym by cakiem popularnym gatun-
kiem, jednak w Polsce Ludowej najpierw znikn z ofcjalnego
obiegu, jako element zgniej kultury zachodniej, a nastpnie
zaj si odgornie narzuconymi tematami. Czsto zarzuca mu
si, e oprocz dobrej rozrywki by jednoczenie narzdzi mik-
kiej indoktrynacji.
Jerzy Szyak: Komiks w PRL mia wymiai zdecydowanie
piopagandowy. Sami iysownicy mowi o lym, e iobili ko-
miksy lak, aby wykieowa odpowiedni lyp bohaleia. To, e
Tylus, Romek i Alomek s haiceizami, wynikao z chci pio-
mocji haiceislwa. Zieszl jeli poiownamy lo, co si ukazy-
wao w odcinkach wiecie Modych z lym, co publikowano
w poslaci osobnych lomikow, wida ione nalenie jeli
nie piopagandy, lo pizynajmniej dydaklyzmu.
Z kolei Janusz Chiisla mowi, e kazano mu iobi komiks
o ludziach piacy, sld wzili si Kajlek i Koko maiynaize.
Islniao zaoenie, e piodukuje si komiksy, kloie maj spe-
nia okielone zaoenia piopagandowe. Kiedy Chiisla za-
cz iobi Kajka i Kokosza, powiedziano mu, e baniowo
moe by, ale adnych czaiow i zabobonow. W pieiwszych
albumach lej seiii pojawia si wiedma Jaga, kloia nie jesl lak
napiawd wiedm ona po pioslu wciska ludziom, e umie
czaiowa. Dopieio polem, kiedy Chiisla zacz wspopiaco-
wa ze wialem Modych, czyli iysowa dla modzieowego
odbioicy, dopuszczalne slao si pizesunicie w slion fanla-
slyki pojawia si Szkoa Lalania, a Jaga zacza czaiowa
napiawd. Poczlkowo nie byo lakich elemenlow, bo obo-
wizywa pizecie wialopogld maleiialislyczny.
Czy ta propagandowo komiksow to tylko PRL-owska przy-
pado?
J. Sz.: Komiks ameiykaski jesl lak samo nasycony pio-
pagand. Najwiksza populaino lamlejszych supeibohale-
iow pizypada na lala II wojny wialowej, kiedy lukli oni Ja-
poczykow i Niemcow, odwoywali si do uczu paliiolycz-
nych. Polem by okies, w kloiym zajli si polowaniem na
komunislow... Po lalach uniewaniono wicz cay kilkulelni
okies seiii Kapilan Ameiyka. Po wojnie liopi on w USA ko-
munislow, a polem si okazao, e w oslalnich dniach wojny
zagin gdzie na Anlaiklydzie, zosla zamioony w biyle
lodu i iozmioono go dopieio w lalach oo. Tak wic apa
lych komunislow klo inny moe jego zy bial, w kadym
iazie nie on. Tak lo si odbywao...
dzi?
J. Sz.: Aliybul piopagandowy cigle jesl w komiksie obecny,
zwaszcza ze wzgldu na alwo foimy. Oznacza ona alwo
pizekazywania lieci hisloiycznych i polilycznych; w oslalnich
lalach byy zieszl pioby wykoizyslywania komiksow w kam-
paniach wyboiczych. Komiksy o Powslaniu Waiszawskim le
pizecie maj pewien wymiai piopagandowy.
Z diugiej sliony, alwo foimy lo iownie alwo sla-
wiania opoiu wobec dziaa piopagandowych. Jesl wiele ko-
miksow w Polsce i na wiecie, kloie koizyslaj wanie z lej
alwoci. S komiksy anaichislyczne, w Polsce s komiksy
Piosiacka i Pay, jesl undeigioundowy komiks ameiykaski
Robeil Ciumb, Spain Rodiiguez czy Gilbeil Shellon, kloizy
odieagowywali l ca piopagand, lwoizc wasne opowie-
ci o lym, e wial wyglda zupenie inaczej, wicz nasycajc
sw lwoiczo kiylyk wadzy.
V Polsce kilku pokoleniom komiks kojarzy si jednak przede
wszystkim z opowieciami o milicjantach, Grach Gorskiego czy
pierwszych Piastach. jak komiks peerelowski wpyn na rozwoj
i recepcj wspoczesnych polskich historii obrazkowych?
J. Sz.: Oczywicie wspomniana syluacja baidzo odbia si
na dalszych losach polskiego komiksu, iownie z lego wzgl-
du, e lala nasyconej piopagandy byy jednoczenie lalami
najwikszej populainoci komiksu jako medium. Tamle al-
bumy miay kilkusellysiczne nakady, dlalego uliwaliy si
w pamici mnoslwa osob. Obecnie komiksy wydaje si nalo-
iozmawia Micha Sobczyk
Dr hab. Jerzy Szyak (ur. 1960) literaturoznawca i flmo-
znawca, profesor w Zakadzie Dramatu, Teatru i Filmu Instytu-
tu Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdaskiego. Zajmuje si przede
wszystkim teori i histori komiksu, jest autorem wielu publikacji
na ten temat (m.in. Komiks i okolice pornografi, Komiks: wiat
przerysowany, Komiks w kulturze ikonicznej XX wieku, Komiks
i okolice kina, Poetyka komiksu. Warstwa ikoniczna i jzykowa,
Zgwacone oczy. Komiksowe obrazy przemocy seksualnej), pisze
rwnie o kinie. Zajmuje si komiksem take czynnie jako scena-
rzysta (w ostatnich latach m.in. Szminka, Benek Dampc i trup
ssiada, Druga Liga, Obywatel w palcej potrzebie), a w prze-
szoci take rysownik historii obrazkowych.
Zaangaowane
obrazki i dymki
z di. hab. Jeizym Szyakiem
F
O
T
.
A
R
E
K
1
9
7
9
50
Chwila oddechu
51
miasl pizecilnie w nakadach nie pizekiaczajcych piciu ly-
sicy, a jesl wiele albumow, zwaszcza modych lwoicow, klo-
ie ukazuj si w kilkusel egzemplaizach. Tak wic lo pizede
wszyslkim ionica w slopniu obecnoci na iynku decyduje, e
pamila si Tylusa, Romka i Alomka, Kajka i Kokosza czy
Kapilana bika, a sabo zna dzisiejszy polski komiks.
Vydawaoby si, e komiks jest gatunkiem demokratycznym,
poza najbardziej ambitnymi dzieami wrcz plebejskim tym-
czasem ma on w Polsce niewielu odbiorcow. Co Pan uwaa za
gowne przyczyny tego stanu rzeczy?
J. Sz.: Pizy doslpie do Inleinelu, wielu kanaach lele-
wizyjnych i iozbudowanej sieci kin, komiks liaci na aliak-
cyjnoci. Bez wlpienia ogiomna populaino komiksu na
Zachodzie wynika sld, e ma on lam baidzo dug liadycj.
Pewne seiie komiksowe wydawane s niemale pizez zasie-
dzenie Tinlina czyla ju czwaile czy pile pokolenie Bel-
gow. To pizechodzi z ojca na syna, dlalego wnuk i dziadek
maj o czym poiozmawia, bo czylali l sam hisloii. U nas
lakich hisloiii jesl niewiele, ale fenomen Kozioka Maloka
pokazuje, e gdybymy mieli komiksy od dziesicioleci obec-
ne na iynku, zdecydowanie zmieniyby obiaz iecepcji lej
foimy wyiazu. Biak cigoci powoduje iownie, e nie ma
si do czego odwoa: polscy wydawcy gazel nie baidzo chc
zamieszcza komiksy, bo lo oznacza konieczno lansowania
czego nowego. Z diugiej sliony, polski czylelnik jesl dosy
wybiedny: kiedy Wieczoi Wybizea po iozslaniu z Chiisl
chcia wpiowadzi na amy inny komiks, okazao si, e czy-
lelnicy nie chc innego komiksu.
Czste s gosy, e wspoczesne kino czy literatura nie daj sobie
rady z wnikliwym opisem polskiej rzeczywistoci. jak na tym tle
wypada komiks, zarowno ten ofcjalny, jak i drugo- i trzecio-
obiegowy? Czy w ogole zajmuje si tematyk bardziej uniwer-
saln, a zarazem osadzon w konkretnych realiach?
J. Sz.: Raczej pizede wszyslkim eskapislyczn; niewiele
jesl innych komiksow. S oczywicie jeszcze komiksy sa-
lyiyczne myl lu gownie o lych, kloie zadomowiy si
w piasie. Pizykadem moe by lwoiczo Raczkowskiego
u niego moemy znale opis izeczywisloci. Jednak wik-
szo polskich iysownikow woli szuka lemalow poza ob-
szaiem wspoczesnoci, czyli dolyka ich dokadnie la sama
choioba, co polskich flmowcow.
co z fenomenem serii Gsiedle Swoboda Michaa ledziskie-
go, opisujcej codzienne ycie dwudziestokilkuletnich mieszka-
cow blokowiska, czy Vilq Superbohater braci Minkiewiczow,
ktora prowadzi firt zarowno z lokalnymi (opolskimi) realiami,
jak i narodowymi cechami Polakow? To jedne z najpopularniej-
szych polskich komiksow.
J. Sz.: ledziski jesl baidzo wybilnym lwoic, czowie-
kiem, kloiy ma niezwyke pomysy fabulaine i giafczne; po-
liaf naiysowa wszyslko. Jednake sukces Osiedla Swobo-
da zwizany jesl lake z dolaiciem do okielonej giupy ludzi,
kloizy idenlyfkuj si z bohaleiami i z lym iodzajem poczu-
cia humoiu, no i iowieniczo z iysownikiem. Wilq z kolei
lo niesamowily fajeiweik poczucia humoiu, agiesywnoci,
lakiej undeigioundowej poslawy niezgody na ca mas ize-
czy. Sliasznie mnie na pizykad iozbawi epizod, w kloiym
Wilq iozpdza demonsliacj anlyameiykask wida, e
auloizy lego komiksu wielnie iozumiej poszczegolne ele-
menly izeczywisloci, ale le i menlalnoci Polakow.
Pizykad lych komiksow pokazuje, e jeli klo w odpo-
wiedni sposob uchwyci l polsk izeczywislo, moe liczy
na sukces. Ale w lych pizypadkach sukces by wypiacowany
i jesl udziaem wybilnych indywidualnoci ludzi, kloizy
wiedzieli, co i jak chc opowiedzie. Wikszoci iysownikow
i scenaizyslow piosle naladowniclwo lego, co oni iobi, nic
by nie dao lizeba znale waciwy pomys, kloiy nada
lemu iys indywidualnoci.
Gd pewnego czasu mamy do czynienia z masowym niemal
trendem, by wykorzystywa komiks do opowiadania o polskiej
historii najnowszej. Z czego ten nagy wysyp wynika ze stanu
wiadomoci modego pokolenia, a moe raczej mody lub wrcz
konformizmu? jaka jest Pana zdaniem jako tych dzie?
J. Sz.: le ziobiony komiks hisloiyczny iaczej odslicza.
Na szczcie izeczywicie pojawio si kilka ciekawych no-
K
A
D
R

Z

K
O
M
I
K
S
U
W
I
L
Q
V
S

M
A
N
I
F
A
.

R
Y
S
.

B
A
R
T
O
S
Z

M
I
N
K
I
E
W
I
C
Z
50
Chwila oddechu
51
wych izeczy iobionych lioch na zasadzie pioby dolaicia do
lakiej giupy odbioicow, kloia jeszcze sama komiksow nie
kupuje, ale komiksem ju si nieco inleiesuje. Wiadomo, e
jeeli iodzice kupuj komiks, lo wol kupi opowie hislo-
iyczn ni o lym, jak si bij faceci w liykolach.
Poziom wspomnianych dzie jesl iony. Wiod nich
znalazo si jednak i lakie Wesleiplalle, kloie jesl pio-
b ziewidowania sleieolypow hisloiycznych, baidzo dio-
biazgowym odlwoizeniem aulenlycznego pizebiegu zda-
ize, cznie z oskaieniem majoia Heniyka Suchaiskie-
go o lchoizoslwo. Wiod komiksow powiconych wy-
daizeniom okolic ioku 8o (Popieuszko, Solidaino,
Kopalnia Wujek) zdecydowanie najlepszy giafcznie
i najlepiej pomylany jako dzieo komiksowe, a nie lylko
ilusliowany biyk z hisloiii, jesl komiks powicony goi-
nikom z kopalni Wujek. Tam wida, i auloizy, zaiowno
iysownik jak i scenaizysla, osignli laki poziom, e wie-
dz, o co im chodzi. W efekcie mamy baidzo duo uda-
nych pomysow giafcznych, ale i zabiegow fabulainych.
Upioszczenie wlkow hisloiycznych, wysunicie na plan
pieiwszy dziecka, kloie pewne izeczy obseiwuje, bawi si
w wojn, a zabawa pizekada si dokadnie na lo, co dzieje
si w kopalni (dziecko buduje sobie z klockow baiykad,
w lym czasie laka sama baiykada powslaje w Wujku)... Jesl
w lym wszyslkim jaki komenlaiz na lemal naszej wia-
domoci, lak wic z komiksow wpisujcych si w len nuil
jeszcze co bdzie, aczkolwiek na poczlku nie wyglday
one zbyl obiecujco.
Komiks, ze swoimi korzeniami w m.in. satyrze gazetowej, ma
pewien potencja antysystemowy. Czy z tego ora probowaa
korzysta opozycja w PRL? Nieco szerzej znany jest jedynie ko-
miks jacka Fedorowicza powicony historii Solidarnoci.
J. Sz.: W maym slopniu. Komiks lepiej spiawdza si na
paszczynie aluzyjnej. Populaino Mleczki biaa si m.in.
sld, e ludzie zauwaali w jego komiksach alaki na wadz
czy pewne sleieolypy zwizane z piopagand (podobnym
pizykadem byby lulaj Funky Koval). Jego sia lkwia jed-
noczenie w lym, e funkcjonowa w piasie ofcjalnej, e ku-
si l swoj aluzyjnoci . Ludzie lo czylali i mowili: O Je-
eezu, lakie co mu cenzuia pucia:. Nalomiasl opozycja nie
koizyslaa z komiksu len auloislwa Fedoiowicza by chyba
jedynym lego lypu pizedsiwziciem.
jaki jest dzi potencja komiksu, kto-
ry bardzo ogolnie mona okreli an-
tysystemowym? Czy to medium jest
w

stanie wnie do dyskusji publicz-
nej jakie istotne treci, nie mowic
ju o

bardziej wywrotowych efektach?
Uwaana za radykaln seria Likwi-
dator uzyskuje pochlebne recenzje
w

Gazecie Vyborczej, czoowym or-
ganie establishmentu...
J. Sz.: Komiks na pewno po-
maga skonsolidowa pewne giu-
py lych ludzi, kloizy go czylaj,
jak pokazuje pizykad iodowisk
anaichislycznych i Zakazanego owocu oiaz fanzinow ko-
miksowych z pizeomu lal 8o. i ,o. Pizypadek Likwidalo-
ia jesl podobny: wiemy, kim on jesl, sigaj po len komiks
ludzie, kloizy chc odieagowa, skupi woko kalegoiii my-
lenia ekologicznego, alleinalywnego, anlyglobalislycznego.
Tak wic jesl lo moliwe, ale jednoczenie nie jesl a lakie
oczywisle. Nie musi by lak, e jeli powslanie ciekawy ko-
miks, klo si bdzie woko niego skupia. Tak jak z innymi
iodzajami dzie, polizeba zbiegu kilku czynnikow, pizede
wszyslkim islnienia polencjalnej giupy czylelniczej i aily-
sly, kloiy bdzie poliaf do niej dolize. Tego nie mona
wypiodukowa, musi by w lym lo co, nieuchwylne i in-
dywidualne.
komiks masowy czy miewa realny wpyw na rzeczywisto
spoeczn?
J. Sz.: Raczej nie, cho np. wymienia si ameiykask seii
Doonesbuiy jako laki komiks polilyczny, kloiy nawel piezy-
denl Foid czyla jako jedno z gownych iode wiedzy o wie-
cie. Niewlpliwie jednak komiks undeigioundowy w Ameiyce
w pewnej mieize pozwoli zmieni sposob dyskulowania. Ko-
miks adiesowany do hipisow, wyiaajcy ich ideologi, kiyly-
kujcy Syslem w pewnym momencie zadziaa; u nas na la-
kiej zasadzie lioch funkcjonowa Mleczko.
Dzisiaj jednak nie baidzo mog sobie wyobiazi komiks,
kloiy mogby wkioczy i powiedzie co, co by zmienio
izeczywislo. Ale lo chyba w duej mieize dlalego, e sama
izeczywislo jesl baidzo mocno iozmydlona. A komiks jesl
w giuncie izeczy nonikiem pioslych lieci. Jego ogianicze-
niem jesl lo, e posuguje si alegoii. Jak dugo ona jesl mo-
liwa, lak dugo moe on mie pewn si oddziaywania. W
dzisiejszych waiunkach zbyl wiele ionych czynnikow wcho-
dzi w gi i zbyl wiele dyskusji si odbywa, eby mona byo
si skupi woko komiksu lak jak nie ma masy ludzi sku-
pionych woko jednej wyiazislej idei. yjemy bowiem w cza-
sach anlyulopijnych w lym sensie, e nie mamy caocio-
wych piojeklow zmiany wiala, a co najwyej lisly punklow,
w kloiych moemy go lioch popiawi. Dlalego le obecnie
nie ma iaczej napiawd iadykalnych komiksow.
Dzikuj za rozmow
od, o padzieinika ioo, i.
KADR Z KOMIKSU LIKWIDATOR I ZIELONA GWARDIA. RYS. RYSZARD DBROWSKI
52
Chwila oddechu
53
Wspoczesne komiksy poiuszaj piaklycznie kad
moliw lemalyk. Wiod lej ionoiodnoci islniej lake
komiksy opisujce pioblemy o chaiakleize ekologicznym.
Cz z nich ma z goiy pizypisan lez i odpowiednie pize-
sanie, s niejako komiksami z misj. Inne odwouj si do
lej lemalyki mimochodem i w duo baidziej wysublimowa-
ny sposob. Wailo pizybliy lo oslalnie podejcie na pizy-
kadzie dwoch ameiykaskich komiksow humoiyslycznych:
Calvin i Hobbes (w Polsce diukowany pizez wydawniclwo
Egmonl) i Mulls. Oba nale do najpopulainiejszych ko-
miksow na wiecie.
Komiksy gazelowe (z ang. comic strips dos. zabawne
paski), lo jedna z najpopulainiejszych foim komiksu. S lo -
umieszczone obok siebie w jednym izdzie iysunki, gdzie
pizedslawiona jesl caa akcja, zazwyczaj z humoiyslycznym
fnaem. Wane jesl, by pizypadkowy czylelnik mog bez
wikszych kopolow wej w komiks kadego moliwego
dnia i nie by zdezoiienlowany skomplikowan fabu czy
akcj, a gowni bohaleiowie i lie byli alwo iozpoznawal-
ni. Decydujca jesl kiolka foimua iysunkowych hisloiyjek,
w kloiej mieci si niewiele wicej ni i- poslacie i lzw.
dymki z dialogami. Cieipi na lym sliona wizualna i aily-
slyczna komiksu. Inny pioblem wynika z lego, e dysliybucj
na najwikszym iynku komiksowym w USA, zajmuj si
specjalne syndykaly, poiedniczce midzy auloiem a wy-
dawcami gazel. Sld nacisk na coiaz baidziej ogolne lieci,
by ich konleksl by ziozumiay iownie dla czylelnikow spo-
za Ameiyki, a lake na lo, by fabua obiacaa si woko akcen-
low humoiyslycznych. W efekcie komiksy lego lypu slaj si
coiaz baidziej do siebie podobne. Do lego dochodzi nachalna
komeicjalizacja, kloiej ulega gios auloiow, odspizedajcych
licencje na poslacie ze swoich komiksow. Zanika gdzie au-
lenlyczno i niepowlaizalno komiksowych bohaleiow.
Mimo lych ogianicze islniej komiksy zdecydowanie
wyioniajce si na lle pizecilnych piodukcji. Albo ami
foimu lego galunku, albo podejmuj lemalyk, kloia wcze-
niej w lakich lypu piodukcjach iaczej nie wyslpowaa. Za-
iowno Calvin i Hobbes, jak i Mulls nale wanie do lej
giupy. Oba maj chaiaklei czyslo humoiyslyczny, jednak
piobuj, bezpoiednio lub w zawoalowany sposob, podejmo-
wa m.in. lemalyk pio-ekologiczn.
***
Calvin i Hobbes lo jeden z najpopulainiejszych humo-
iyslycznych komiksow gazelowych w hisloiii, wymylony
i iysowany pizez Billa Walleisona. Jego akcja loczy si woko
Calvina, o-lalka obdaizonego niezwykle bujn wyobiani,
oiaz jego najlepszego pizyjaciela, saikaslycznego, a czasem
cynicznego lygiysa Hobbesa. Komiks oiyginalnie ukazy-
wa si w lalach r,8,-,, i w okiesie najwikszej populainoci
by kadego dnia diukowany w ponad ioo gazelach na ca-
ym wiecie i czylany pizez ok. oo mln czylelnikow. Do dnia
dzisiejszego w kilkunaslu jzykach wydiukowano ponad o
mln egz. ksiek z gazelowymi pizygodami obu bohaleiow.
Wailo podkieli, i Walleison jako zdecydowany pize-
ciwnik merchandisingu w wiecie komiksu, nie odspizeda
piaw auloiskich do Calvina i Hobbesa, w zwizku z czym
piaklycznie nie islniej adne ofcjalne gadely z bohaleiami.
Auloi uwaa, e zniszczyyby one wailo ailyslyczn ko-
miksu i pizedslawionych w nim poslaci. To podejcie w dzi-
siejszym wiecie komiksu waciwie niespolykane.
Tym, co zdecydowanie wyionia komiks Walleisona
spoiod innych gazelowych seiii, jesl pizewijajca si sub-
lelna kiylyka spoeczna, kulluiowa i ekologiczna oiaz moli-
wo wielopoziomowego odczylania lieci komiksu.
Po pieiwsze, Calvina i Hobbesa mona iozpaliywa na
poziomie zwyczajnego humoiu syluacyjnego lub sownego.
Widoczny jesl on ju w pieiwszych stripach, kiedy Calvin
zwabia Hobbesa na kanapk z luczykiem i chwali si lym
swojemu ojcu. Ten zajly swoimi spiawami mowi na od-
czepnego: wielnie, id i go wypchaj. Mona lo odczyla
dwojako. Ojciec Calvina mia na myli wypchanie mailwego
zwieizcia (wszak nikl nie apie ywych lygiysow), nalomiasl
Calvin odczyla lo jako pozwolenie na opionienie lodowki
i poczslowanie jedzeniem nowego pizyjaciela, kloiy na na-
slpnym iysunku siedzi w kuchni nad sleil laleizy i mowi do
o-lalka: Nie, dzikuj. Ju nic wicej w siebie nie wepchn.
Diugi, duo ciekawszy poziom, pozwala na nadanie iy-
sunkowym hisloiyjkom innej peispeklywy. Chodzi lulaj
m.in. o konleksl imion paiy gownych bohaleiow. Calvin
nosi imi od nazwiska XVI-wiecznego leologa Jana Kalwi-
na (ang. Calvin), lwoicy kalwinizmu i goicego oidowni-
ka piedeslynacji, czyli dokliyny ieligijnej, goszcej, e los
czowieka, jego zbawienie (polpienie) pizesdzone jesl ju
w chwili naiodzin. Komiksowy Calvin na pieiwszy izul oka
jesl lypowym o-lalkiem, czyli dzieckiem penym eneigii, im-
pulsywnym, czslo a za baidzo kiealywnym i dodalkowo
obdaizonym wybuja wyobiani. Rownoczenie jak na
swoj wiek jesl wyjlkowo inleligenlny (cho nie polwieidzaj
lego sabe oceny w szkole) i baidzo czslo samolubny, caym
Tylko szczur
moe wygra wycig szczurw
ekologia w komiksach humoiyslycznych
Bartosz Gowacki
52
Chwila oddechu
53
sob jakby polwieidzajc lez, i w zasadzie niewiele zaley
od naszych uczynkow w yciu doczesnym.
Z kolei Hobbes jesl pizeciwieslwem Calvina, iepiezen-
lujc jego polencjalnie dojizae i uzewnliznione sumienie.
Hobbes nosi imi od nazwiska XVII-wiecznego flozofa i my-
liciela polilycznego Tomasa Hobbesa, kloiy, jak opisuje go
Walleison, mia mioczny pogld na ludzk nalui. Najgo-
niejsze dzieo Hobbesa lo klasyczny leksl flozofi polilycz-
nej Lewialan, w kloiym auloi m.in. uzna egoizm za gowny
molyw ludzkiego poslpowania i opisa nalui ludzk (mo-
na j iownie odnie do zachowania Calvina) jako wslil-
n, piymilywn i kiolk.
Tygiys Hobbes nie oszczdza pod lym wzgldem swoje-
go pizyjaciela. Podczas jednego ze spaceiow Hobbes mowi,
e nie wieizy w ewolucj, na co Calvin ze zdziwieniem: Nie
wieizysz, e ludzie wywodz si od mapy:, a Hobbes z cha-
iakleiyslyczn dla siebie pewnoci mowi: Ja na pewno nie
widz adnej ionicy.
Hobbes, w pizeciwieslwie do swojego lowaizysza, jesl
duo baidziej iacjonalny i wiadomy konsekwencji dziaa
Calvina. I cho najczciej bywa
uczeslnikiem kopolow, kloiych
iodem jesl Calvin, lo poza kil-
koma uwagami, czslo cyniczny-
mi, nie pizeszkadza w ich iealizacji.
W kocu lo Calvin, a nie Hobbes,
bdzie si musia zmieizy ze skul-
kami swych dziaa, albowiem
Hobbes w komiksie ma podwojn
nalui, lzn. Calvin widzi go w jeden
sposob, jako ywego, anliopomoi-
fcznego, czyli mowicego ludzkim
gosem i chodzcego na lylnych
apach, duego lygiysa, podczas
gdy wszyscy pozoslali bohaleiowie
komiksu widz go jako pluszow
zabawk. To czylelnik sam musi
zdecydowa, kloiy obiaz (wizeiu-
nek) Hobbesa jesl waciwy i pize-
konujcy. T dycholomi Walleison
lumaczy naslpujco: Gdy Hobbes
jest pluszow zabawk na jednym
obrazku, a oywiony w nastpnym, zestawiam t wersj rzeczywi-
stoci z wersj Calvina, a czytelnikowi zostawiam decyzj, ktora
z nich jest prawdziwsza.
Z niewielkimi wyjlkami, komiks unika odniesie do
biecych wydaize czy osob, dlalego le komenlaize Wal-
leisona maj ogolny i czslo ponadczasowy chaiaklei. Seiia
nie wymieniajc i nie pokazujc konkielnych polilykow czy
opcji, podejmuje jednak szeiok gam lemalow o chaiakle-
ize spoecznym, kulluiowym i dolyczcych ludzkiej naluiy.
Koem napdowym kiylycznego spojizenia na izeczywi-
slo wpiowadzanego do komiksu jesl Hobbes. Komenluje
on nawyki Calvina w saikaslycznej, a czslo cynicznej foi-
mie. To wszyslko odbywa si w sublelny, nienachalny, a cz-
slo wicz ukiyly sposob. Dla pizykadu, Calvin i Hobbes sie-
dz opaici o dizewo i iozmawiaj o lym, i naukowcy piacu-
j nad kompuleiami, kloie bd samodzielnie myle. Calvin
zauwaa: Jeli kompuleiy bd poliafy myle, w czym
ludzie bd lepsi od maszyn:, na co Hobbes odpowiada:
W nieiacjonalnym zachowaniu. Tak pizemycana kiylyka
i spojizenie na spoeczeslwo slay si znakiem iozpoznaw-
czym komiksu.
Calvin i Hobbes pizebywajc czslo poza domem w lesie,
na ce lub pobliskich pagoikach, wanie lam s napiawd
sob. Ta fascynacja dzikimi oslpami, w dodalku wielnie
iysowanymi pizez Walleisona, szczegolnie w koloiowych
edycjach niedzielnych, ma w sobie co z klasycznych opi-
sow ameiykaskiej pizyiody Heniyego Davida Toieau czy
Edwaida Abbeyego, jesl lam zachwyl nad dzikimi leienami,
nieskaonymi ludzk ik.
To wanie poza domem Calvin i Hobbes czslo podej-
muj powane lemaly, m.in. dolyczce ycia i mieici. Na
pizykad wledy, gdy obok domu znajduj mailwego plaka
lub umieiajcego maego szopa piacza. Obie hisloiie piowa-
dz do iozmyla na lemal sensu ycia, a widoczny w nich
elemenl aulenlycznej i iealislycznej mieici jesl nielypowy
dla komiksu humoiyslycznego.
Walleison zamieszcza iownie hisloiyjki o stricte ekolo-
gicznym chaiakleize, jak seiia iysunkow opisujca wyci-
cie poaci lasu pod zabudow domami mieszkalnymi.
Midzy bohaleiami, ogldajcymi wykaiczowane
dizewa, wywizuje si iozmowa. Calvin mowi:
Wycili cay las, by poslawi lu domy, gdzie
leiaz bd yy le wszyslkie zwieizla:.
I dalej: Ciekawe czy ludziom spodoba-
oby si, gdyby lo zwieizla zbuizyy
buldoeiami pizedmiecia, a w ich
miejsce wslawiy drzewa:!:!.
Obaj chwil nad lym myl
i na naslpnym iysunku
Hobbes, siedzc w ka-
binie spychacza, mowi:
Nie za dobize. Nie zo-
slawili kluczykow. Fina
mona odczyla dwoja-
ko. Pizecilny czylelnik
bdzie iozbawiony nie-
udan piob wcielenia
w ycie absuidalnego
planu. Nalomiasl oso-
by cho lioch obyle z myl ekologiczn, od iazu zauwa
lu odniesienia do ekosabolau (monkeywrenching) i flozofi
ekologii gbokiej, zakadajcymi, e caa pizyioda (zwieiz-
la, ioliny) ma lakie samo piawo do ycia na Ziemi, jak i my.
Walleison czslo poiusza lemalyk zwizan z jazd na
ioweize, jako alleinalyw dla samochodow. Ojciec Calvina
lo mionik ioweiowych wycieczek i zazwyczaj on jesl gow-
nym bohaleiem lych hisloiyjek. Tizeba pizyzna, e jego
pogldy s do klaiowne, co dobize ilusliuje syluacja, gdy
Calvin piacuje nad plakalem na szkolny konkuis na lemal
bezpieczeslwa na diodze i pyla ojca, czy ma pomys na ha-
so. Ten z zapaem odpowiada: No pewnie! Roweizyci lak-
e maj piawo do diogi, wy haaliwi, zaliuwajcy powielize,
nie liczcy si z niczym maniacy! Mam nadziej, e benzyna
bdzie koszlowa io z za lili!. Calvin na lo z pizeksem:
Dziki lalo, pojd spyla mam, a ojciec z wyizulem: No
co: To wietne haso!.
ekologia w komiksach humoiyslycznych
CALVIN I HOBBES RYS. BILL WATERSON
54
Chwila oddechu
55
***
Baidziej dosowny chaiaklei ma iysowany pizez Paliic-
ka McDonnella gazelowy komiks humoiyslyczny Mulls
(z ang. kundle), ukazujcy si od r,, i. Obecnie diukowany
jesl w ponad ,oo gazelach w io kiajach caego wiala. Gow-
nymi bohaleiami s dwa domowe zwieizaki. Akcja komiksu
loczy si gownie woko pizygod lej paiy, cho czslo poja-
wiaj si lake inne poslacie: ich waciciele, ssiedzi i osoby
poslionne oiaz caa plejada zwieizl (w lym dzikich) z bli-
szego i dalszego ssiedzlwa.
Gown o komiksu slanowi ielacje midzy psem Eai-
lem i jego najlepszym pizyjacielem, kolem Moochem. Mo-
loiem akcji s behawioialne ionice midzy kolami i psami,
lzn. Eail jesl pizyjacielski, uwielbia lowaizyslwo swojego
waciciela Ozziego (jak i innych osob czy zwieizl) oiaz
wspolne spaceiy i wypady poczone z zabaw na podwoiku.
Kol Mooch lo samolnik, czslo odsepaiowuje si od swoich
wacicieli (Millie i Fianka, i jak lwieidzi w jednym ze slii-
pow, waciwie lo nawel nie wie, kim jesl len oslalni), z wy-
jlkiem poiy kaimienia i spania na kolanach czy w oku
wacicieli. Woli pizebywa w domu, wylegiwa si i ucina
dizemki czy samolnie bawi.
Temalyka o chaiakleize ekologicznym pojawia si w ko-
miksie slosunkowo czslo, gownie w konlekcie walki o pia-
wa zwieizl. Wynika lo zapewne m.in. z lego, e McDonnell
piywalnie jesl wegelaiianinem, piowadzi ekologiczny liyb
ycia, a ofcjalna inleinelowa sliona komiksu pena jesl infoi-
macji i akcji na izecz piaw zwieizl i ochiony iodowiska.
Pioblemy ekologiczne w komiksie ukazane s czslo
do dosadnie, jak np. wledy, gdy Eail i Mooch wybiali si za
miaslo i nad maym slawem spolkali mieszkajc lam ab.
Mowi ona: Pizychodcie i odwiedzajcie mnie kiedy chcecie!
Nigdzie si nie wybieiam, a lu za ni jesl wbila w ziemi
labliczka z napisem: Kolejne cenlium handlowe ju wkiol-
ce. Innym iazem la lemalyka ukazana jesl w czyslo humo-
iyslyczny sposob, np. caa seiia sliipow powicona zoslaa
walce mieszkacow o ocalenie jednego dizewa pized ci-
ciem. W jego obion wczaj si kolejne poslacie, kada kie-
iowana innymi pobudkami, np. oinilolog doslizega na szczy-
cie dizewa gniazdo z nieznanym galunkiem plaka (kloiym
okazuje si... kol Mooch), a Fiank chioni dizewo, bo wyiy na
nim seice z inicjaami swoimi i ony, ale geneialnie wszyscy
czuj, e cicie dizewa bdzie dla nich bolesne.
Niemniej jednak w Mulls dominuj hisloiyjki powi-
cone piawom zwieizl, czslo pizy udziale slaych bohale-
iow komiksu. Regulainie powiacajcy bohalei lo Shlinky
Puddin, czyli may kolek, pizygainily ze schioniska pizez
bogalego czowieka. Shlinky, dziki lemu, e sam zosla uia-
lowany, slaia si pomoc innym
zwieizlom. To wanie popizez
niego McDonnell mowi o pia-
wach zwieizl zaiowno udomo-
wionych, jaki i dzikich, w lym
gownie o ialowaniu lygiysow,
zakazie polowania na wieloiyby
czy okiulnym zabijaniu pakami
modych fok.
Ale czslo za piawa zwieizl
bioi si iownie sami gowni
bohaleiowie, np. gdy do Millie
i Fianka pizysza znajoma w na-
luialnym fulize, Eail i Mooch
poczlkowo myleli, e lo nied-
wied, dopieio z czasem odkiywa-
jc piawd. Eail mowi: To nie jesl
niedwied! To fulio ziobione
jesl ze skoi maych zwierzakw
futerkowych!!!. Mooch dopowia-
da: Takich jak... i obaj z liwog
kocz: ...my. Eail po chwili namysu mowi: Pochowajmy je,
po czym zakopuj fulio.
W komiksie pojawia si iownie kiylyka spoeczeslwa
konsumpcyjnego. Najlepiej ukazuje lo strip, gdy Mooch i Eail
docieiaj na wysypisko mieci i spolykaj lam szczuia, kloiy
pizedslawia im swoje ciedo: Konsumujcie, ludziska, kon-
sumujcie!!! Sprzedawajcie! Kupujcie! Wyrzucajcie!!! Szyb-
ciej! Szybciej! Piecz ze starociami!!! Z nowociami!!! Wi-
cej! Wicej!! Wicej dla mnie!!!. A po chwili ju spokojniej
dodaje: Tylko szczui moe wygia wycig szczuiow.
***
Jakie koizyci pyn z podejmowania lemalyki ekolo-
gicznej w lego lypu mainstreamowych komiksach: Pizede
wszyslkim, ma lo wpyw edukacyjny, uwialiwia czylelnikow
na okielone pioblemy, obok kloiych pizechodz obojlnie
kadego dnia. Komiksy pozwalaj spojize na olaczajc ize-
czywislo z innej peispeklywy, ni jeslemy do lego pizy-
zwyczajeni. Dodalkowym alulem jesl lo, e owe lieci po-
dawane s czslo w sublelny, na wpo ukiyly sposob, nie za
w nachalny, opalologicznie lumaczcy pewne slanowiska.
Spiawia lo, e czylelnicy do pioekologicznych poslaw lub ie-
feksji dochodz czslo sami, bez pizekonywania ich. Dziki
lemu, by moe poliakluj je nie jako naizucone, ale wasne
i w efekcie bd im baidziej wieini.
Tarrosz owack
C
A
L
V
I
N

I

H
O
B
B
E
S

R
Y
S
.

B
I
L
L
W
A
T
E
R
S
O
N
54
Chwila oddechu
55
...a tam gdzie twj brat...
W iozbiyzgach wiale ludny dwoizec,
lu nikl nie egna, lam nie czeka...
Noc sloi jak lokomolywa.
Uciec: Islolne aby jecha!
Tu peion, naiy i iodziemie
schion daimo i dai ciepa wily
lu w poczekalni gdzie lwoj bial
na ebiach z eliwa iozpily...
Z aii na sliunie jednej szyny
kolawo popizez iozkad jazdy
nim klo wyiuszy mazn spiayem:
Sob bd! I bd jak kady!
W kby loiowisk si pizelacza,
peznie pocigu szaia glisla,
cho z neonowisk lu pizybye
lunelem liafsz ju do czyca.
Mga kusi siebinik iefekloia
i ioa semafoia zgasa
pizemkna pizygaibiona posla
pochwyconego w pll wiala.
...a lam gdzie lwoj bial...
nim do z hamulca klamiy zdejmie
w Opeize Mundi wszechkomedii
w wialy pizesiada si kolejne.
Czy nie ma dzisiaj wlpliwoci
z dyslansu, z goiy palizc na lo,
(slwoizy wszak nas na podobieslwo...)
cenlialnej slacji Panlokialoi..:
Niewielu ju...
Niewielu ju pojdzie dalej
cho wil peispeklywy odsania
bo czoga si lizeba z powiolem
gdy slanie gdzie na iozdiou
oslizegawczy znak zapylania.
Moe le w liakcie wdiowki
pojawi si znany pioblemal
z kim usi o zmieizchu pizy ogniu
i komu poinl wypiewa,
e ly pizypadkowy paliiolo
nim los slalysl ci slwoizy
pamilaj jak iaczkowali
sceny naiodowej akloizy.
Pizyjdzie le nieiaz pobdzi
wic lizeba mie na uwadze
i oczy olwaile na szosie waiszawskiej
gdzie dym zudnych kadzide si kadzie.
Niewielu ju pojdzie dalej
niewielu pamila o lym,
jak paci cynicznym umiechem
za szans na bilel powiolny.
10. Pracodawcy
Wydaje si lo niepojle, ale pizez cae lysiclecia ludzie
ulizymywali si pizy yciu, mimo e nie byo adnych pia-
codawcow. Dziaali pizy lym na lizy sposoby albo popizez
wspopiac giupow (dajmy na lo na polowaniach), albo jako
wylwoicy indywidualni kmiecie lub izemielnicy, w kocu
za jako instrumentum vocale swoich panow, bdc ich wa-
snoci. Waislwy wysze nalomiasl ulizymyway si po pio-
slu z danin. Pewnym wyjlkiem od lego schemalu byy woj-
ska zacine no ale nie piowadziy one dziaalnoci gospo-
daiczej, moe z wyjlkiem naszych ulubionych Kizyakow.
Dopieio cakiem niedawno, w chwili oddalonej zaledwie
o okamgnienie hisloiii, czowiek w iamach poslpu lechnicz-
nego i spoecznego wywalczy sobie awans, kloiego koszmai
opisa sugeslywnie Emil Zola. Wledy wanie pojawili si
waciciele uizdze sucych piacy i zaczli zaliudnia
piacownikow za wynagiodzeniem.
To wszyslko s szkolne banay, ale banaem nie jesl fakl,
e wacicieli zaczlo nazywa pracodawcami, a piacowni-
kow piacobioicami. Ma lo gboki sens socjolechniczny.
Olo, gdy klo co komu daje, lo pomijajc pizypadki
dawania w ko i dawania popali owo co jesl pizewa-
nie wailociowe. Sld piawo ukuo nawel leimin: daiczy-
ca. Ten, klo co bieize, winien jesl wdziczno swemu do-
biodziejowi. I lak owa leiminologia plecie si ju okoo ioo
lal. Pisz plecie, bowiem jesl cakowicie bez sensu. Zdaem
sobie z lego spiaw siadajc niedawno w paiku obok innego
dziadka. Czyla on gazel, w kloiej mowa bya o Konfedeiacji
Piacodawcow Piywalnych. Palizyem osupiay na l nazw,
kloiej skiol, KPP, oznacza kiedy co wicz pizeciwnego. Bo
czy nie jesl lak, e piacodawc jesl len, klo daje piac, czyli
piacownik, a piacobioic len, klo j bieize, czyli waciciel
zakadu piacy: (Andizej Gwiazda nazywa go piacokupc).
Gdyby poslawi nazewniclwo z gowy na nogi, lo nie lyl-
ko OPZZ zmieniby nazw na Klub Piacodawcow i pizy slole
Komisji Tiojslionnej zamieniono by si piopoiczykami.
Naslpiby wslizs o nie dajcych si pizewidzie skulkach.
0aplo 9aruda
Encyklopedia Wyrae Makabrycznych
Paplo Maruda
,
1ronezje-
Tadeusz Buraczewski
56 57

Chwila oddechu
Bez klasy
pizegiali biacia. Niby piawda, e gdy si ma do czynienia
z niekloiymi polilykami Plalfoimy Obywalelskiej, lo lizeba
slale pokonywa pewne odiuchy fzjologiczne, a po spolka-
niu dokadnie my ice ale czym si od nich ioni nieklo-
izy czonkowie Piawa i Spiawiedliwoci: W lym podkiela-
niu, e oliboiz jesl lepszy od jakiego lam gdaskiego po-
dwoika wysza na wieizch caa mao Kaczyskiego jednego
i diugiego. Te geciki, e nie pizekae osobicie, e bdzie nie-
obecny, oslenlacyjne lekcewaenie, jakie mae zoliwoslki
i jednoczesne apanie pizeciwnika na lym, e si w poi nie
ukoni, za pono wysa fax i jesl le wychowany.
Gdy si wchodzi do szuleini o nazwie gia w demokiacj
w oligaichicznym cyiku i doslanie po apach, lo si albo mo-
bilizuje masy, a pizede wszyslkim sekcje pik w slolicy i iobi
zamach slanu, albo pizyjanie umiecha, zapowiadajc, e si
bdzie lojaln opozycj ilp. Zamiasl lego olizymalimy poi-
cj inleligenckich, a iaczej maomieszczaskich dsow. Na
masach iobi lo lakie wiaenie, jakby klo wymiewa si, e
Tusk nie wie, na kloi slion widelca lizeba nakada jedze-
nie, eby innym nie pakowa lewego okcia pized oko, lak
samo jak ,, Polakow.
Oczywicie dobie manieiy lo izecz wana, ale nie naj-
waniejsza. Zieszl za Kaczyskich i cay len ich oliboiz
nawel w lych spiawach nie dabym gowy. Jozef Mackiewicz
poiowna kiedy lakie slaiodawne pozy w nowoczesnym
wiecie do machania pochw, w kloiej nie ma szabli. A mo-
wic inaczej, szlachcic nie dba o oilogiaf.
Z drugiej strony Tusk
jako iedakloi Faklu poliaf poiuszy napiawd wan
spiaw, kloi jesl dyskiyminacja slaiszych ludzi w Polsce.
Tak napiawd o wiele waniejsz ni pioblemy ludzi mo-
dych. Gdy si jesl modym, lo mona nawel w pizypadku
beziobocia wykonywa piac poniej kwalifkacji. W lym
okiesie ycia nikomu laka szkoa nie zaszkodzi, a moe wicz
pizeciwnie, nauczy szanowa lake piac fzyczn i izelelny
wysiek pomocy kuchennej, osoby kopicej iowy czy do-
zoicy. Inna jesl lake syluacja zdiowolna, a co za lym idzie
psychiczna osob po ,o-lce, wanie wledy czslo dochodzi
jeszcze konieczno pielgnacji slaiych iodzicow koo 8o-lki
czy choiych wspomaonkow. To cieipienia o wiele baidziej
dolkliwe, dugoliwae i mniej eslelyczne ni pizewijanie ioz-
kosznego maluszka. Dlalego moim zdaniem powinno si jak
najszybciej powioci do piojeklu minislia Religi i skad-
ki wanie na opiek na slaio. Tak napiawd w naszych
czasach jesl ona nieizadko polizebniejsza ni slandaidowa
opieka medyczna. Tylko, e lekaize i pielgniaiki wol kogo
wsuwa czslo do lomogiafu ni miesicami zajmowa si
obonie choiymi slaiuszkami np. z Alzheimeiem. To wynika
z ich lej, no, godnoci.
Tyle tylko,
e Tusk i libeiaowie nie doslizegaj, e o ile Polacy naj-
wczeniej w Euiopie kocz okies piacy zawodowej i na
ogo wczenie zaczynaj maizy o pizejciu na emeiylu-
i, lo jednoczenie piacuj najduej w skali lygodnia i za
najgoisze miesiczne pensje. Ogiomne znaczenie ma lake
niepizeslizeganie pizez piacokupcow piaw piacowniczych,
almosfeia cigego zagioenia beziobociem, mobbing, czyli
po pioslu zncanie si i chamslwo wobec sabszego. Pia-
cownicy nagminnie chodz do piacy choizy, bo bianie
choiobowego jesl le widziane, no i doslaje si 8o i lak
ndznej pensji.
Te czynniki spiawiaj, e nasi iodacy lylko maiz o mo-
mencie, kiedy la gehenna si skoczy, piacuj inlensywnie,
eby jak najszybciej odwali iobol i poj na emeiylui. To
lioch odbicie lego, co w skali indywidualnej iobi li pia-
cownicy, piacujcy nie wedug slawki godzinowej, lecz na fu-
ch, ale lake lego, co dzieje si w polskiej szkole, gdzie kaluje
si wszyslkich pizychodzeniem na 8 iano, zjada obiad na r,-
minulowych pizeiwach, eby polem szybciej poj do domu.
To po pioslu niska kulluia piacy, nieumiejlno spokojnego
iozoenia si, biak konsekwencji i denia do lego, co Fian-
cuzi nazywaj plaisir de bien faire, bo laka iwana, chaolyczna
piaca nie daje dobiych wynikow, a ludzie s w efekcie bai-
dziej zmczeni i nie maj z niej salysfakcji. U nas dominuje
podejcie lypu: zmczy si, pokaza wszyslkim, e si jesl
zmczonym i poj do domu, a w skali ycia zachoiowa
i dosla ienl.
To oczywicie s wielowiekowe zaszoci cywilizacyj-
no-psychiczne, ale dzisiaj nakada si na lo paiadoksalnie
anlypiacownicza piopaganda lak zwanych piacodawcow
i wielkiego biznesu, kloizy piacownikow liakluj jak pasz-
czynianych chopow. W len sposob lylko umacniamy wie-
lowiekowe polskie menlalne zapllenia. Z moich obseiwacji
wynika, e wanie ucieczka pized zym liaklowaniem pizez
szefow i bezsensown oiganizacj piacy lo lake czsla pizy-
czyna emigiacji.
56 57

Chwila oddechu
W kadym iazie w lym pieiwszym okiesie Tusk poka-
za, e sla go na o wiele wicej luzu ni Kaczyskiego, on si
nauczy mowi lioch lak jak Blaii czy gazela Fakl. Pioslo
i o zwykych spiawach. Kaczyski lymczasem ma ambicje
pochwalenia si, e iozumie, co lo semiolyka, e czyla i zna
na pami Ujejskiego, ale jak pizychodzi co do czego, lo wi-
da, e facel nie ma pojcia o zwykym yciu i lylko z upoiem
godnym lepszej spiawy powlaiza dyidymay o aulosliadach
jako celu ogolnonaiodowym, bo lo pewniak i nikl noimal-
ny w jego saloniku lego nie kweslionuje.
A co do dziennika Fakt,
lo musz pizyzna, e coiaz czciej si api, i z mojej po-
iannej, podkioskowej lekluiy wynika, e lo w sumie mniej
zakamana gazela od innych massmediow. Oczywicie, po-
liaf zgnoi uczciwych ludzi, uliwala w Polakach lani senly-
menlalizm, nie iusza adnych islolnych spiaw baidziej do-
gbnie. A jednak nawel odiobina lak zwanego populizmu
spiawia, e dla zwykych ludzi jesl baidziej wiaiygodna od
salonowej lewicy made in Agoia and Libeialion. Klo wie,
moe i w lej dziedzinie mniemania ludu s suszne.
Na pociech
poszedem do kina na dwa polskie flmy. Nawel mie. Jeden
o slaioci, z Danul Szafaisk, a pizede wszyslkim z psem.
Kolejny dowod na lo, e pod wzgldem moialno-inlelek-
lualnym galunek ludzki w wielu pizypadkach sloi niej od
innych. To, co go wyionia, lo ogiomne wewnlizne zio-
nicowanie i dua spiawno w manipulowaniu wialem ze-
wnliznym, ale kiedy si palizy, do czego lo dopiowadzio,
wledy owa pizewaga ukazuje swoje baidziej zowieszcze ob-
licze. W giuncie izeczy kiedy sysz, e Bog slwoizy wial dla
czowieka, w domyle, eby go iozwin i pizeludni, wledy
nie mam wlpliwoci, e lak samo mogaby si wypowiedzie
nie lylko mapa, ale pizede wszyslkim leimil, podkadajc
lylko siebie jako homo.
Diugi obiazek lo Szluczki Andizeja Jakimowskiego.
Oba baidzo baniowe, sld ich bohaleiowie lo dzieci, zwie-
izla i slaiuszkowie, o ludziach w sile wieku liudno byoby
dzisiaj laki flm ziobi, bo konliasl z izeczywisloci byby
zbyl duy, a oni sami na ogo baidzo nieciekawi, cho i lulaj
po wyjciu z kina zaslanawiaem si, gdzie dzisiaj s dzieci
bez eleklioniki, sympalyczne, nie mowice plugawym jzy-
kiem uiwisy niczym z XIX-wiecznych angielskich powieci.
Ale lo fakl, dzieci jeszcze na ogo nie bekocz polilpopiaw-
n nowomow, yj bowiem, jak lo klo napisa, lak jak
kiedy ludzko baidziej inslynklem nili zdiowym io-
zumem. No i Wabizych, miaslo, z kloiym co nieco mnie
czy. Jak lo dzisiaj mowi magiczne, lak samo jak cay ie-
gion Kaikonoszy.
Wyjlkowo piknie pooone w kollinach goiskich mia-
sla i miasleczka lego iegionu oiaz snujcy si w lempie ie-
dniowiecznym pocig z Wiocawia do Szklaiskiej Poiby, bo
do Jakuszyc, nie mowic o czeskim Haiiachovie, jako doje-
cha nie moe. W lym wszyslkim wida le polwoin sabo
polskiej cywilizacji, a waciwie jej biak. Tam wszyslko jak-
by slano od czasu wojny, kloia skoczya si ponad oo lal
lemu. Jedyne, co jesl nowego, lo lioch pokomunislycznych
blokow, do kloiych III i IV RP dooyy lianspoil opaily na
liiach i busach plus wycinka lasow i haaliwe piomowanie
naiciaislwa zjazdowego, eby wbiew zdiowemu iozsdkowi
udowodni wialu i sobie, e my lu w Polsce le mamy Alpy.
Jedyny cywilizacyjny sukces lo oiodek naiciaislwa biego-
wego w Jakuszycach, ale jak lo zwykle w Polsce, lizyma si
on od lal na jednym czowieku komandoize Gozdowskim.
A do Jakuszyc jed aulobusy na dob, no i oczywicie
busy, na liasach jesl chyba wicej Czechow ni Polakow, ci
oslalni wol piwo, muzyk i zjazdy z owiellonego sloku pio-
slo na fiylki, szaszyk i paiking.
wikalski,
wikalski, wikalski, jako chodzio mi lo nazwisko
po gowie. W kocu sobie pizypomniaem. Pojawio si
w Obywalelu, dawno, w numeize z ioku iooi, nie pan
piofesoi osobicie, ale jego kolega z lej samej spoki. Gdy-
bym by z CBA, lo bym si baidziej geneialnie zaj spoka-
mi piawnymi, kloie obsugiway zagianicznych inwesloiow,
szukajcych diog w nieznanym jeszcze wledy dla nich pol-
skim leienie lal ,o. ubiegego wieku. A moe lo ju iobola
baidziej dla IPN:
egnam Was
na iazie w wydaniu papieiowym. Od poczlku lulego posla-
nowiem poj z duchem czasu i pizenie si do INTER-
NETU, na slion www.obywalel.oig.pl. Po pioslu kionika lo
jednak kionika a czslo komenluj co biecego, co za dwa
miesice nabieia ju innego znaczenia w lym nieuslannie p-
dzcym do lyu wiecie. Jeslem nawel ciul wziuszony,
+asz Konrras
R
Y
S
.

P
I
O
T
R

W
I
D
E
R
E
K
www.rysunki.bardzofajny.net
58 59
Z grubej rury
czy rzeczywisto?
Komunilaiyzm powsla w Slanach Zjednoczonych jako
alleinalywa czy le koiekla libeializmu. W lalach 8o.
XX w. komunilaiianie lzw. pieiwszej fali piowadzili dialog
z pizedslawicielami nuilu libeialnego dialog wyiafnowa-
ny, wysoce specjalislyczny, o chaiakleize flozofcznym. Jed-
nak dopieio lala ,o. wiaz z diug fal pizyniosy popu-
laiyzacj iuchu, gownie za spiaw ameiykaskiego uczone-
go Amilai Elzioniego i slwoizonego pizez niego w Waszyng-
lonie oiodka myli komunilaiiaskiej. Okazao si wowczas,
e komunilaiyzm ma do zaofeiowania konkielne iozwiza-
nia, dolyczce oiganizacji spoeczeslwa, jego kodeksu mo-
ialnego czy polilyki spoecznej.
Poniej piezenluj podslawowe zaoenia komunilaiy-
zmu kloie okiela bd jako poslulal iownowagi i po-
slulal odnowy moialnej spoeczeslwa oiaz ich piaklycz-
ne implikacje w yciu spoecznym, odwoujc si czslo do
pizykadu Slanow Zjednoczonych.
Midzy liberalizmem a konserwatyzmem:
postulat rwnowagi
Wyioniajc cech koncepcji komunilaiian wydaje si
by umiaikowanie. Komunilaiianie szukaj iownowagi we
wszelkich aspeklach ycia spoecznego, piobujc pizezwyci-
y ogianiczenia wczeniejszych slanowisk ideowych, pizede
wszyslkim klasycznej myli libeialnej i podejcia konseiwa-
lywnego. I lak: nie ma lu libeialnego nacisku na jednoslk
ani konseiwalywnego nacisku na wspolnol. Jesl za lo jed-
noslka silnie osadzona we wspolnocie, czeipica ze swojego
dziedziclwa, ale le majca zdolno dyslansowania si od
niego. Zdaniem komunilaiian, rzeczywisto nowoczesnych
spoeczestw udowodnia, e liberalna wizja czowieka
jako jednostki autonomicznej, niezalenej, swobodnie
i samodzielnie dehniujcej cele i zasady dziaania jest
niewaciwa, prowadzi bowiem do atomizacji spoecze-
stwa i samotnoci w tumie. Jednak nie oznacza to ko-
niecznoci powrotu do tradycyjnie rozumianej wsplnoty,
gdzie owe cele i zasady dziaania s w sposb sztywny deh-
niowane przez rodowisko spoeczne czowieka. Moliwe
jest pogodzenie tych dwch aspektw: ocalenie podmioto-
woci w obrbie wsplnoty.
Co lo oznacza na poziomie piaklyki spoecznej: To, e
powinnimy pizede wszyslkim czeipa z lego, co jesl nam
dane, z dziedziclwa i doiobku wspolnol, w kloiych jeslemy
osadzeni. Wspolnoly owe s iozumiane popizez melafoi io-
syjskich maliioszek: la z niszego poziomu slanowi cz lej
z poziomu wyszego (poi. Elzioni r,,: ). Jeslemy zalem
iownoczenie czonkami iodziny, ssiedzlwa, spoecznoci
lokalnej, by moe jakiego slowaizyszenia, iuchu, wieszcie
wspolnoly wspolnol, czyli caego spoeczeslwa. Wspol-
noly daj nam pizede wszyslkim poczucie losamoci i pizy-
nalenoci, dlalego powinny slanowi pizedmiol naszej lio-
ski i pielgnacji (poi. Elzioni iooa: io-ir). Co jednak wane,
nie mog one mie chaiakleiu opiesyjnego: zakoizenienie
czy zwizane z nim naciski spoeczne w kieiunku okielo-
nych sposobow mylenia i dziaania, nie mog sla si zbyl
silne. Vspolnota moe zosta uznana za dobr tylko wtedy,
gdy jej porzdek spoeczny jest zrownowaony z /.../ ochron
autonomii (Elzioni iooa: i). We wspolnolach powinno
by zalem miejsce na podmiolowo czowieka: na moli-
wo wyiaenia pizez niego swojej opinii, na dyskusj doly-
czc kszlalu i chaiakleiu wspolnol, w obibie kloiych yje,
wieszcie miejsce na zmian spoeczn.
W podobny sposob na giuncie koncepcji komunila-
iiaskiej zoslaje iozwizany odwieczny dylemal wolnoci
i poizdku spoecznego. Libeiaowie akcenluj znaczenie
wolnoci, lwieidzc, e slanowi ona podslawow wailo,
iealizowan pizede wszyslkim popizez pizyznanie jednosl-
ce indywidualnych piaw. Mam piawo dziaa w swobodny
i aulonomiczny sposob, mam piawo podejmowa niezale-
ne decyzje dolyczce mojego ycia lak dugo, jak dugo nie
zagiaaj one wolnoci innych. Konseiwalyci nalomiasl s
golowi powici wolno w imi zachowania poizdku spo-
ecznego. Nie mam piawa do cakowicie swobodnych decyzji
i dziaa, bo mog one sla w spizecznoci z podzielanym
w spoeczeslwie syslemem wailoci, a pizez lo zakoci
jego haimonijne funkcjonowanie. Bdc czonkiem wspol-
noly, musz zalem pizede wszyslkim pizyj zobowizania
wzgldem niej.
Tymczasem komunilaiianie podkielaj znaczenie za-
iowno upiawnie, jak i zobowiza (poi. Oaks r,,8, Elzioni
r,,: ,-rr). Moja jednostkowa wolno zostaje zachowana
i wyraa si w wolnoci sowa, stowarzyszania si, ekspresji
itp. Rwnoczenie jednak winna mi nieustannie towarzy-
szy wiadomo zobowiza; dlatego, cho teoretycznie
mam prawo tego nie robi, id gosowa, dziaam charyta-
tywnie, zakadam stowarzyszenie, angauj si w dziaal-
no ssiedzkiej wsplnoty czy lokalny samorzd, organi-
zuj protest. Takie stanowisko jest reakcj komunitarian
na coraz mniej obywatelskie i sabiej zaangaowane spoe-
czestwo amerykaskie.
Midzy prywatnoci a krucjat:
postulat moralnej odnowy
Kolejne zaoenie komunilaiyzmu dolyczy moialnej od-
nowy wspolnol. Islolne s lulaj lizy elemenly. Po pieiwsze,
Komunilaiyzm w USA
Daria ucka
Utopia
58 59
Z grubej rury
samo wczenie pioblemalyki moialnoci do dyskuisu pu-
blicznego i noimalywne zabaiwienie komunilaiyzmu. Pod-
kielajc znaczenie moialnego aspeklu ycia i konieczno
dyskusji dolyczcej lego obszaiu, komunilaiyzm wydaje si
odsliasza wielu polencjalnych zwolennikow, silnie pizy-
wizanych do libeialnej liadycji zamykania sfeiy moialnej
w sfeize piywalnoci oiaz uchylania pyla o moialny wymiai
ycia. Podejcie komunilaiyzmu moe kojaizy si z biakiem
loleiancji, moializaloislwem i dewocj, a w pizypadku spo-
eczeslwa ameiykaskiego czslo lake ze skiajn, kon-
seiwalywn piawic (poi. Elzioni r,,: r). Tymczasem, jak
poka poniej, komunilaiianie s jak najdalej od moialnej
kiucjaly w imi jednego syslemu wailoci.
Diugie wane w lym konlekcie zagadnienie dolyczy
lieci owej moialnoci, piowadzc do klasycznych pyla:
co slanowi moialno spoeczeslwa; czy we wspoczesnym,
pluialislycznym wiecie moliwa jesl jedna jej koncepcja:
Odpowied libeiaow bizmiaa: nie; dlalego, ich zdaniem,
wizja dobiego poizdku spoecznego nie powinna zawie-
ia adnych zaoe aksjologicznych, jedynie pewien zeslaw
piocedui, umoliwiajcych koegzyslencj ionych koncepcji
moialnych. Z kolei wedug konseiwalyslow, moialno spo-
eczeslwa wynika z podzielanego doiobku kulluiowego
i hisloiycznego, a paslwo powinno iepiezenlowa wspoln
koncepcj dobia.
Koncepcja komunilaiian jesl odmienna, opaila o dyna-
miczne iozumienie dobia wspolnego (poi. Elzioni iooa,
Selznick r,,8: ro-r, Selznick iooi: ri-ro). Nie ma ono
chaiakleiu absolulnego i nie jesl odgoinie naizucane; nie jesl
le czym, co nie podlega kweslionowaniu. Powslaje w wy-
niku aklywnego wykoizyslania jednoslkowych piaw: piawa
do dyskusji, wolnoci sowa, wyiaania opinii. Sfoimuowane
obowizuje, cho w wyniku dalszych debal moe podlega
pizekszlaceniom. Taka koncepcja wymaga wic aktyw-
nego udziau obywateli w yciu zbiorowym by dobro
wsplne byo rzeczywicie wsplnie odkrywane, tworzone
i pielgnowane.
I wieszcie zagadnienie lizecie: klo ma sla na sliay mo-
ialnoci: Klo odpowiedzialny jesl za zachowanie jednosl-
ki: Wedug libeiaow ona sama; wedug konseiwalyslow
paslwo jako slianik moialnoci. Jednak pizymus pa-
slwowy jako naizdzie zmuszania jednoslki do okielonego
poslpowania nie zawsze si spiawdza. Pizykadowo, usuni-
cie dealeiow naikolykow pizez policj nie usuwa pioblemu
naikomanii chyba e paslwo slanie si paslwem policyj-
nym. Nie likwiduje le pioblemu bieina zgoda na lo, aby lu-
dzie w kadym pizypadku poslpowali zgodnie z wasnymi
koncepcjami dobiego ycia zazwyczaj piowadzi lo do mo-
ialnej i spoecznej anaichii. Przeciwstawianie si moralne-
mu gosowi wspolnoty i moralnej zachcie, jakiej on dostarcza,
oznacza negowanie spoiwa, ktore pomaga utrzyma spoecz-
ny porzdek. Nierealistyczne jest poleganie wycznie na sumie-
niu poszczegolnych jednostek i oczekiwanie,
e ludzie niejako sami z siebie, niezalenie
od okolicznoci, bd postpowa we waci-
wy sposob (Elzioni r,,: o).
Dlatego komunitarianie podkrela-
j przede wszystkim moralny aspekt
wsplnot: to wanie one ucz, jak post-
powa, ksztatuj jednostkowe sumie-
nia, nagradzaj i karz. Oddziaywanie
wsplnot powinno jednak wiza si
z wywieraniem presji, nie za z przy-
musem i uyciem siy. Do wypeniania
zobowiza mona tylko zachca; osta-
teczna decyzja, jak si w danych okolicz-
nociach zachowa, naley do jednostki.
To zatem spoeczestwo okazuje si by
najtaszym i najbardziej efektywnym
regulatorem ludzkiego zachowania.
Oczywicie, w yciu spoecznym mo-
liwe s pewne zagioenia zwizane z mo-
ialnym oddziaywaniem wspolnoly. Gdy slaje si ono zbyl
silne, gdy jednoslka liaci aulonomi i moliwo podejmo-
wania decyzji naslpuje pizeiosl wspolnoly i powiol do
jej dawnego, liadycyjnego chaiakleiu jako sliukluiy opiesyj-
nej i auloiylainej, wymuszajcej na jednoslce okielone spo-
soby zachowania. Dlalego komunilaiiaska wspolnola win-
na by, jak pisz komunilaiianie, wspolnol wialiw (re-
sponsive community, poi. Elzioni r,,, Dwoikin r,,i, Tayloi
ioo, Bellah r,,8). W lym celu musi speni kilka waiunkow.
Po pieiwsze, adna wspolnola nie moe pizeciwslawia si
poizdkowi moialnemu wspolnoly wyszej, czyli np. mo-
ialno spoecznoci lokalnej nie moe sla w spizecznoci
z moialnoci wspolnoly wspolnol spoeczeslwa jako
caoci. W pizypadku nowoczesnych demokiacji gwaianluje
lo nie lylko ochion piaw indywidualnych, ale iownie zapo-
biega pizeladowaniu mniejszoci. Po diugie, komunilaiia-
nie zgadzaj si wicz naciskaj na lo aby wspolnolowe
wailoci byy oceniane za pomoc zewnliznych kiyleiiow,
opailych na podzielanym ludzkim dowiadczeniu. Koniecz-
na jest autorewizja kadego systemu moralnego poprzez
publiczn debat. Po trzecie, komunitariaska wraliwa
wsplnota winna by czci pluralistycznej sieci wspl-
not. Jednoczesna przynaleno jednostki do wielu struk-
tur stanowi ma mechanizm zabezpieczajcy przed nad-
miern wadz i zbyt duym wpywem jednej okrelonej
wsplnoty.
F
O
T
:

B
I
L
L
I
E

(
P
A
R
T
S
N
P
I
E
C
E
S
)
60 61
Z grubej rury
Od teorii do praktyki
Jak zaznaczyam na wslpie, komunilaiyzm ma (bd
moe mie) konkielne zaslosowania w piaklyce ycia spo-
ecznego. Poslulaly iownowagi i odnowy moialnej, poslize-
gane cznie, piowadz do okielonych koncepcji iodziny,
edukacji, spoecznoci lokalnej i wspolnoly wspolnol, czyli
spoeczeslwa. Te wanie czleiy aspekly slanowi dla komu-
nilaiian paszczyzny leslowania infiasliukluiy moialnej
spoeczeslwa (poi. Elzioni ioo: o-,). Ocena aklualnej kon-
dycji moialnej spoeczeslwa ameiykaskiego nie wypada
zbyl oplymislycznie: naslpuje iozpad liadycyjnej iodziny
z dwojgiem iodzicow, syslem edukacyjny odznacza si sa-
boci, a spoecznoci lokalne liac na znaczeniu. Diagnoza
moialnego i spoecznego kiyzysu w USA zoslaje pizez ko-
munilaiian uzupeniona wskazaniem iodkow zaiadczych.
Rodzina. Komunilaiiaski model iodziny syluuje si mi-
dzy modelem konseiwalywnym a modelem libeialnym (al-
leinalywnym). Nie oznacza on powiolu do liadycyjnej, pa-
liiaichalnej iodziny, gdzie mczyzna by jedynym ywicie-
lem, a kobiela slaa na sliay ogniska domowego. Nie oznacza
le jednak cakowilego pizekszlacenia znaczenia podslawo-
wej komoiki spoecznej. Wie si lo z moialnymi odczucia-
mi spoeczeslwa ameiykaskiego, gdzie nowe foimy iodziny
(maeslwa homoseksualne ilp.) nie s lak alwo akceplo-
wane jako alleinalywne foimy ycia (poi. Galslon r,,8: r,r).
Maeslwo nie powinno by opaile na samopowice-
niu (jak w modelu konseiwalywnym) lub samospenieniu (jak
w modelu libeialnym) lecz na wzajemnoci: jednoslka po-
winna ofaiowa wspomaonkowi i dzieciom podobn ilo
szacunku i mioci, jakiej sama od nich oczekuje (poi. Biowning
ioo, Elzioni r,,: ,-88, Waile i Gallaghei iooo). Konieczne
jesl wzmacnianie iodziny jako pieiwszej ze wspolnol, w klo-
iych osadzona jesl jednoslka. Niezbdne s lu dziaania in-
slylucjonalne (np. uilopy iodzicielskie, elaslyczno dolyczca
czasu i miejsca piacy, zaangaowanie iodzicow w funkcjonowa-
nie obkow i pizedszkoli), ale le zmiana menlalnoci, lak, aby
wychowywanie dzieci nabiao wailoci jako piaca islolna dla
caej wspolnoly. Cho czslo iodziny z jednym iodzicem lepiej
dbaj o dzieci ni le pene, wiele dowodow hisloiycznych, psy-
chologicznych i socjologicznych wskazuje, e dwoje iodzicow
lepiej iadzi sobie z funkcj wychowywania polomslwa (poi. Te
Responsive... ioo: r,). Komunilaiianie spizeciwiaj si zalem
zbyl libeialnej polilyce iozwodowej. Zmiana piawa dolyczce-
go iozwodow poslulowana jesl nie po lo, aby ich zakaza, lecz
po lo, aby pokaza spoeczn liosk o iodzin.
Syslem edukacyjny. Komunilaiiaska koncepcja eduka-
cji sloi w opozycji do jej konseiwalywnej wizji, lypowej dla
okiesu powojennego w Slanach Zjednoczonych. Zakadano
wowczas, e w piocesie edukacyjnym powinien obowizy-
wa wspolny dla wszyslkich piogiam, podkielajcy wailoci
podzielane pizez spoeczeslwo. Podrczniki minimalizowa-
y znaczenie problemow relacji midzygrupowych i spoecznej
niesprawiedliwoci, uczono uwiconej wersji historii (Ra-
vilch r,,8: i,o). Imigiacja czy niewolniclwo liaklowane
byy jak kiolkoliwae, pizejciowe epizody. Takie zasady
edukacji opieiay si na koncepcji spoeczeslwa jako kullu-
iowego monolilu, gdzie poszczegolne giupy mniejszociowe
slapiaj si w lyglu ameiykaskiej kulluiy.
Jako ieakcja na lakie podejcie, od lal oo. zacz si upo-
wszechnia libeialny model edukacji. W piocesie edukacyj-
nym zaczlo uwzgldnia znaczenie i iol giup mniejszocio-
wych. Dzieciom i modziey pizekazywano zalem nie wspol-
ny piogiam edukacyjny, lecz ione jego odmiany, np. ione
inleipielacje hisloiii w zalenoci od kulluiowego i hislo-
iycznego pochodzenia poszczegolnych giup. Taka koncep-
cja edukacji opieiaa si o model wielokulluiowoci, zgodnie
z kloiym spoeczeslwo ameiykaskie poslizegane byo jako
konglomeial iozmailych iasowych i elnicznych subkullui.
Komunilaiianie posluluj wpiowadzenie syslemu edu-
kacji, kloiy miaby chaiaklei poiedni. Okoo 8, maleiiau
byoby wspolne dla wszyslkich uczniow, pozoslaa nalomiasl
cz iona (Diversity within... ioo: io-ir). Wizaaby
si z lym moliwo wyboiu pizez uczniow ionych zaj,
w zalenoci od ich giupowej pizynalenoci, ale le od
zainleiesowa. Taka koncepcja opieia si o zasad jednoci
w ionoiodnoci: celem piocesu edukacyjnego jesl piezen-
lowanie ionych giup kulluiowych nie lylko jako wspoisl-
niejcych obok siebie, ale le slopniowo lwoizcych now
jako. Hisloiia ameiykaskiego spoeczeslwa lo hisloiia
ludzi o ronym pochodzeniu, ktorzy poczyli si, aby sta
si jednym narodem narodem merykanow (Ravilch r,,8:
i,r). Szkoy nie powinny zalem ani lumi kulluiowych io-
nic, ani wzmacnia segiegacji czy gelloizacji mniejszoci, lecz
podkiela znaczenie wspolnej kulluiy, ulwoizonej w wyni-
ku inleiakcji pomidzy ionymi subkulluiami.
Spoeczno lokalna. Zauwamy pizede wszyslkim, e ko-
munitarianie przenosz ciar swoich rozwaa z pastwa
(jak chcieli konserwatyci) czy rynku (jak chcieli liberao-
wie) na spoeczestwo bdce konglomeratem mniej-
szych grup, spoecznoci lokalnych, organizacji obywatel-
skich; uywajc jzyka komunitarian, wsplnot po prostu.
To wanie owe wsplnoty, a nie struktury pastwowe czy
rynkowe, maj zaspokaja podstawowe interesy i potrze-
by jednostek. Przyjmuje si tu zaoenie, e kady czonek
wsplnoty jest co jej winien, a rwnoczenie wsplnota
ma zobowizania wzgldem kadego z nich. Wsppra-
ca, pomoc wzajemna, pomoc upoledzonym, solidarno
w oparciu o zasady subsydiarnoci i wzajemnoci staj
si zatem podstawowymi wartociami spoecznymi. Mniej
islolne jesl, w jaki sposob i w jakiej foimie bd one iealizo-
wane; pizykadowo, popizez zaangaowanie w niefoimaln
sie pomocy ssiedzkiej, dziaalno w klubie lub oiganiza-
cji pozaizdowej, piac na izecz spoecznoci lokalnej, udzia
w zaizdach inslylucji wspolnoly (szko, szpilali, bibliolek),
oiganizowanie wspolnych wil, zaangaowanie iodzicow
w piac szko ilp. (poi. Elzioni r,,: ri,, ri).
Zdaniem komunilaiian, od lal ,o. w spoeczeslwie ame-
iykaskim obseiwowa mona lendencje slanowice wyiaz
slopniowego, oddolnego pizekszlacania si izeczywisloci
spoecznej zgodnie z komunilaiiaskimi poslulalami. Pizede
wszyslkim, zmniejsza si osawiona mobilno Ameiykanow.
Naslpuje le powolny powiol do ycia maomiasleczkowe-
go i exodus z wielkich miasl na pizedmiecia, czemu czslo
spizyja nowoczesna lechnologia i zwizane z ni moliwo-
ci piacy w domu (poi. Elzioni r,,: rir). Towaizysz lemu
slopniowe zmiany lendencji uibanislycznych. Coraz czciej
miasta i miasteczka s planowane i budowane w taki spo-
60 61
Z grubej rury
sb, aby wzmacnia wsplnot. Kadzie si wikszy nacisk
na organizacj przestrzeni publicznych: parkw, placw
czy promenad, gdzie ludzie mog si spotyka i rozmawia.
Domy budowane s coraz czciej wok dziedzicw, bli-
sko siebie i blisko ulic, dziki czemu ssiedzi przestaj by
dla siebie obcymi. Spoeczno jesl wicz wymuszana pizez
blisko sklepow i inslylucji. Takie piojekly s ju faklem:
w USA islniej miasleczka, kloie powslay zgodnie z pizedsla-
wionymi zaoeniami (poi. Elzioni r,,: ri,, Langdon ioo).
Wspolnola wspolnol. Dyskusj na lemal chaiakleiu
spoeczeslwa ameiykaskiego jako caoci jego chaiak-
leiu naiodowego komunilaiianie iozpoczynaj od kiy-
lyki islniejcych wczeniej slanowisk: koncepcji asymilacji
i koncepcji wielokulluiowoci. Model asymilacji (melting
pot) zakada, e wszelkie ionice kulluiowe pomidzy ioz-
mailymi giupami elnicznymi i iasowymi miayby zanikn
w lyglu wspolnej, ameiykaskiej kulluiy. Piowadzi lo miao
do powslania jednego naiodu naiodu bez wewnliznych
podziaow na subkulluiy, posugujcego si wspolnym j-
zykiem angielskim. Zdaniem komunilaiian, laka koncepcja,
cho populaina dwa-lizy pokolenia lemu, sliacia swoj no-
no w obliczu zdecydowanie heleiogenicznego chaiakleiu
spoeczeslwa ameiykaskiego.
Z kolei model wielokulluiowoci, obecny w dyskuisie
publicznym USA od lal oo., zakada wspoislnienie wielu
odmiennych kulluiowo mniejszoci w iamach jednego spo-
eczeslwa. Pojcie naiodu ameiykaskiego zoslaje lu silnie
osabione, slajc si jedynie nazw zbioiow dla konglomeia-
lu giup, z kloiych kada podlizymuje swoj odibn losa-
mo i zazwyczaj mowi odibnym jzykiem (czy dialeklem).
W lym ujciu naiod ameiykaski nie ma wasnej specyfki
kulluiowej. Zwolennicy lakiego pogldu ulizymuj, e iewo-
lucja demogiafczna w USA dokonuje si w lakim wanie
kieiunku. Dowodzi lego szczegolnie dekada lal ,o., w czasie
kloiej obseiwowa mona byo ewolucj od spoeczeslwa
WASP (Vhite nglo-Saxon Protestants), opailego na zachod-
niej kulluize, do spoeczeslwa lizech wielkich mniejszoci
iasowych i elnicznych: Azjalow, Afio-Ameiykanow i giupy
zwizanej z kullui hiszpask (Hispanics).
Komunilaiianie dowodz jednak, e laka inleipielacja
piocesow demogiafcznych jesl niewaciwa, wskazujc, i
w iooo i. wspomniane giupy slanowiy jedynie okoo 1l
populacji (poi. Elzioni r,,: r,). Podkielaj le, e akcen-
towanie zrnicowania bez jednoczesnego nacisku na po-
dzielane wartoci zagraa moe bakanizacj Ameryki.
Musi zatem istnie koncepcja wsplnoty wsplnot, ktra
dostarczaaby zwornika dla poszczeglnych subkultur;
koncepcja opierajca si na zespole wsplnych wartoci,
czcych odmienne grupy. Wailoci le lo podslawowe
wailoci kulluiy polilycznej USA: ieguy demokialycznej
giy, poszanowanie jednoslki, szacunek i loleiancja midzy
giupami. /.../ powszechnie uznaje si, e jestemy jednym na-
rodem. Niezalenie od pochodzenia, jestemy wszyscy mery-
kanami. /.../ jeli nie istnieje poczucie wspolnoty, jeli mamy
jedynie barwny zbior kultur rasowych i etnicznych nie bdzie
istnie poczucie wspolnego dobra (Ravilch r,,8: i,r).
Uznaniu i poszanowaniu dla spoeczeslwa jako cao-
ci lowaizyszyby szacunek dla poszczegolnych mniejszoci
w jego obibie. Znalazoby lo iownie wyiaz na poziomie
jzyka: czslym zjawiskiem slaaby si dwujzyczno, a za-
lem posugiwanie si zaiowno jzykiem angielskim, jak i j-
zykiem wasnej giupy. Tym samym, pizy zachowaniu iono-
iodnoci ludzi, ocalona byaby wiadomo, e slanowi oni
jeden naiod. Taki model pozwala na zronicowanie bez pod-
waania jednoci (Diversity within... ioo: io).
Zoty rodek?
Tak iozumiany komunilaiyzm piezenluje wizj spoe-
czeslwa zolego iodka spoeczeslwa, w kloiym moli-
we jesl uniknicie wszelkich skiajnoci i iadykalizmu. Spoe-
czeslwa opailego na dialogu i w mdiy, wiadomy sposob
czeipicego z liadycji. Spoeczeslwa iealislycznego, w klo-
iym nie myli si w kalegoiiach czaino-biaych. W kloiym,
pizykadowo, mona loleiowa ionice w sposobach ycia
ionych ludzi ale nie oznacza lo aulomalycznej akceplacji
kadej ionicy. Spoeczeslwa, gdzie czowiek jesl aulono-
micznym podmiolem ale niekoniecznie odizuca wszelkie
auloiylely. Wieszcie spoeczeslwa, gdzie hisloiia, pizeszo
i liadycja maj due znaczenie ale nie oznacza lo biaku
moliwoci ich kweslionowania.
Czy laka wizja pozoslaje ulopi:
0ara ucka
Bibliografa:
Bellah, Robert N. 1998. Community Properly Understood: A Defense of Democratic
Communiarianism, w: A. Etzioni (red.), The Essential Communitarian Reader, New
York: Rowman and Littlefeld Publishers.
Browning, Don. 2004. Self-Sacrifce, Self-Fulfllment, and Mutuality: The Evolution of
Marriage, w: A. Etzioni, A. Volmert, E. Rothschild (red.), The Communitarian Reader.
Beyond the Essentials, New York: Rowman and Littlefeld Publishers.
Diversity within Unity: A New Approach to Immigrants and Minorities, 2004, w: A.
Etzioni, A. Volmert, E. Rothschild (red.), The Communitarian Reader...
Dworkin, Ronald. 1992. Liberal Community, w: S. Avineri, A. De-Shalit (red.), Commu-
nitarianism and Individualism, Oxford University Press.
Etzioni, Amitai. 1993. The Spirit of Community. The Reinvention of American Society,
Simon & Schuster: New York, London.
Etzioni, Amitai. 2004. Introduction, w: A. Etzioni, A. Volmert, E. Rothschild (red.), The
Communitarian Reader...
Etzioni, Amitai. 2004a. The Common Good. Polity Press: Cambridge.
Galston, William. 1998. A Liberal-Democratic Case for the Two-Parent Family,
w: A. Etzioni (red.), The Essential...
Langdon, Philip. 20 04. Can Desin Make Community?, w: A. Etzioni, A. Volmert,
E. Rothschild (red.), The Communitarian Reader...
Oak, Dallin H. 1998. Rights and Responsibilities, w: A. Etzioni (red.), The Essential...
Ravitch, Diane. 1998. Pluralism vs. Particularism in American Education, w: A. Etzioni
(red.), The Essential...
Selznick, Philip. 1998. Foundations of Communitarian Liberalism, w: A. Etzioni (red.),
The Essential...
Selznick. Philip. 2002. The Communitarian Persuasion, Washington D.C.: Woodrow
Wilson Center Press.
Taylor, Charles. 2004. No Community, No Democracy, w: A. Etzioni, A. Volmert,
E. Rothschild (red.), The Communitarian Reader...
The Responsive Communitarian Platform: Rights and Responsibilities. 2004,
w: A. Etzioni, A. Volmert, E. Rothschild (red.), The Communitarian Reader...
Waite, Linda J. i Gallagher, Maggie. 2000. The Case for Marriage. Why Married Pe-
ople Are Happier, Healthier, and Better Of Financially, New York: Broadway Books.
62

63
Z grubej rury
Zachod, o kloiym mowi, lo po pioslu inna nazwa
iodowiska Naluialnego. Chciaem powiedzie, e wanie
w iodowisku Naluialnym naley upaliywa pizyszoci
wiala. Kade dizewo posya swe koizenie, by go szukay.
Miasla pizenosz je do siebie za wszelk cen. To dla niego
ludzie oiz i egluj. Z lasow i dziczy pochodzi len zaslizyk
eneigii, kloiy daje ludzkoci si do dziaania. Nasi pizod-
kowie byli dzikusami. Hisloiia Romulusa i Remusa wykai-
mionych pizez wilczyc lo nie lylko legenda. Zaoyciele
wszyslkich slanow i miasl, kloie uiosy w swej poldze,
czeipali pokaim i wol dziaania z podobnych iode. To
dlalego, e dzieci Impeiium nie byy wykaimione pizez wil-
czyc, zoslay podbile i iozizucone po wiecie pizez dzieci
ponocnych lasow, kloie miay lakie mamki.
Wieiz w las, i w polan, i w noc, kloia pozwala wzia-
sla kukuiydzy. Polizebny jesl nam zaslizyk szaleju, zapa-
chu wieiku i pochway ycia, by wzbogaci smak naszej
heibaly. Islnieje bowiem ionica pomidzy spoywaniem
pokaimow dla wzmocnienia ciaa, a obaislwem. Holenloci
akomie poeiali szpik z kudu i innych anlylop na suiowo.
Niekloie plemiona ponocnych Indian jedz suiowy szpik
aiklycznych ienifeiow, jak le i inne ich mikkie czci,
a nawel poioe lej powej zwieizyny. I lu okazali si lepsi od
najlepszych paiyskich kuchaizy. Spoywaj lo, co zazwyczaj
wyizucane jesl do ognia. I pokaim laki o wiele lepiej wiad-
czy o czowieku, ni len uzyskany ze szlucznie luczonego
wou czy wini zainilej w izeni. Dajcie mi lo, co dzikie,
czego nie objo spojizenie cywilizacji zupenie jakbymy
nadal yli odywiajc si suiowym szpikiem kudu.
S miejsca wyznaczajce gianice, kloiych nawel leny
diozd nie pizekiacza, miejsca, do kloiych sam bym si
pizenios dzikie oslpy, gdzie nie slana jeszcze noga
osadnika. Ja ju jeslem golow, by si lam uda.
Cummings, kloiy spdzi lala cae polujc w Afiyce,
lwieidzi, e skoia elanda, jak le innych wieo upolowa-
nych anlylop, wydziela zapach bdcy cudown mieszan-
k dizew i liawy. Piagnbym, by kady czowiek na wzoi
dzikiej anlylopy, lego uosobienia naluiy, wabi nasze zmy-
sy sodkimi zapachami bdcymi pizypomnieniem lych
wszyslkich miejsc w naluize, kloie najczciej odwiedza.
Nie odczuwam ocholy do kpin, gdy odzie liapeia slojce-
go obok mnie wydziela zapach pimaka. Taki zapach jesl dla
mnie sodszy ni len, kloiy iozsiewa dokoa kupiec odziany
w diogie ubiania. Gdy bowiem olwieiam szafy ludzi po-
kioju kupca, zapach ich szal nie pizenosi mnie na polany
poionile ionoiodn liaw, na ki pachnce kwialami,
gdzie mogliby wczeniej spaceiowa. Czuj lylko duszcy
odoi wymiany handlowej.
Opalona skoia jesl czym, co wzbudza szacunek, i moim
zdaniem oliwkowy jesl lepszym koloiem dla czowieka ni
biay oznacza bowiem naluializowanego mieszkaca la-
sow. Blady biay czowiek!. Nie dziwi si, e Afiykaczycy
wspoczuj lakiemu. Daiwin pisze: Biay czowiek kpicy
si u boku Tahilaczyka wyglda jak iolina wybielona ik
ogiodnika, w niczym nie pizypominajca lej, kloia ywo
ionie na olwailych polach.
Ben Johnson woa:
jak bliskie dobru jest to, co biae!
Ja zawoabym:
jake bliskie dobru jest to, co dzikie!
ycie jesl elemenlem skadowym dzikoci. Najbaidziej
ywe jesl lo, co dzikie. Jeszcze nie podlege czowiekowi, da-
jce mu jedynie oywcze siy. Ten, klo zmieiza nieuslannie do
pizodu i nigdy nie szuka chwil wylchnienia od piacy, klo szyb-
ko doiasla i slawia yciu cige wymagania, zawsze znajdzie
dla siebie nowe miejsce, kiaj, skiawek dziczy, oloczony zasoba-
mi naluialnymi ycia. Bdzie pizeskakiwa ponad pocymi
si odygami i koizeniami odwiecznych lenych dizew.
Dla mnie nadzieja i pizyszo nie spoczywaj na za-
dbanych liawnikach i upiawnych polach, nie ma ich w mia-
slach i miasleczkach, lecz na niepizeniknionych iuchomych
bagnach. Gdy niedawno analizowaem swoj sabo do
pewnej faimy, kloiej zakup biaem pod uwag, za kadym
iazem dochodziem do wniosku, e moj uwag na lo miej-
sce zwiocio kilka pilow kwadialowych niepizeniknione-
go i niezgbionego mokiada lwoizcego naluialne bagno.
To by klejnol, kloiy mnie olepi. Moje pizeliwanie zaley
w wikszej mieize od bagien olaczajcych moje miaslecz-
ko ni od zadbanych ogiodkow miejskich. Dla moich oczu
nie ma pikniejszych kwielnikow ni gslwina kaiowalej
chamedafne ponocnej (Cassandra calyculata), pokiywajca
najpikniejsze miejsca ziemi. Bolanika moe jedynie poda
mi nazwy iosncych lam iolin wysoka jagoda, chame-
dafne, azalia, iododendion, lwoizce zwaily pokiowiec zie-
mi. Czslo myl sobie, e okna mego domu powinny wy-
chodzi na l gslw koloiowego buszu, omijajc wszelkie
iabaly, szczepione wieiki, pizycinany ywopol, a nawel
wysypane wiiem cieki. Chciabym mie jak najbliej len
yzny iaj, zamiasl kilku laczek wysypanej ziemi, wydoby-
lej podczas kopania piwnicy. Dlaczego nie pizenie mego
domu, mego schionienia, lam wanie, a nie liwa w lej
ndznej zbieianinie ciekawoslek, lej mainej apologii Na-
luiy i Szluki, kloi nazywam pizydomowym ogiodem: To
wymaga lioch wysiku, by pospizla po cieli i muiaizu,
gdy ju zakocz piac, cho czynimy lo lak dla siebie, jak
i dla pizechodniow. Najbaidziej nawel wypiacowany ywo-
Wdrujc
(cz 2)
Henry David Thoreau
62

63
Z grubej rury
pol nigdy nie by obieklem mego zainleiesowania; la wy-
szukana oinamenlacja, wypiacowane dziea szluki, i co lam
jeszcze, baidzo szybko mczyy mnie i wzmagay niesmak.
Pizeniecie piogi swych domow na skiaj mokiade, wow-
czas (cho lo moe nienajlepsze miejsce na such piwnic)
inni obywalele nie bd mieli do was doslpu pizynajmniej
z lej jednej sliony. Ogiody fionlowe nie su do spaceiow,
a do pizejcia, a wy odwiocie poizdek izeczy.
Tak, zapewne uznacie mnie za peiweisyjnego, bowiem
gdyby klo zapioponowa mi pizechadzk po najpikniej-
szym w ssiedzlwie ogiodzie, lakim, kloiy jesl dzieem
szluki ludzkiej, lub po Ponuiych Bagnach, ja wybioi ba-
gna. Obywalele, jake pioni s w moich oczach wszyscy
piacujcy!
Moja dusza nieuchionnie ionie w si na widok dzi-
kiej pospnoci. Dajcie mi ocean, puslyni czy dzikie osl-
py! Na puslyni czysle powielize i samolno kompensuj
biak wilgoci i podnoci. Builon, podionik, opisa lo lak:
Twoje moiale wziasla; slajesz si szczeiy i olwaily, gocin-
ny, a lwoj umys ma jeden cel... Na puslyni mocne liunki
wywouj jedynie dyzgusl. Piawdziwa iado lkwi w czyslej
zwieizcej egzyslencji. Ci, kloizy podioowali po lalaiskich
slepach, mowi: Gdy wiacamy na upiawne pola, podniece-
nie, iado i chaos cywilizacji zaczynaj nas dusi; powie-
lize pizeslaje do nas dochodzi i mamy wiaenie, jakbymy
za chwil umize mieli z biaku powieliza. Jeli chc odpo-
cz, poszukuj najciemniejszego lasu, najgslszego i wiecz-
nego, a dla ciebie z miasla, najbaidziej pospnego mokiada.
Wkiaczam lam jak do uwiconego miejsca, sanctum sanc-
torum. Tam jesl odwieczna sia Naluiy. Dziki las pokiywa
dziewicz gleb, i jesl ona lak samo dobia dla ludzi, jak i dla
dizew. Zdiowie czowieka wymaga, by do dyspozycji mia
lak ogiomn polan, jak pokiy moe pio-
dukowana pizez faim mieizwa. To pokaim
konieczny do ycia. Miaslo pizeliwa nie lyle
dziki dzielnemu zbawcy, ile dziki mocza-
iom i lasom je olaczajcym. Miaslo, w kloiym
jeden piymilywny las lwoizy wiali ponad da-
chami, za diugi laki sam ukoizenia ziemi,
lakie miaslo moe w pizyszoci da ludziom
nie lylko ziemniaki i kukuiydz, ale iownie
poelow i flozofow. Na lakiej ziemi doiaslali
Homei, i Konfucjusz, i wielu innych, i z lakiej
ziemi nadchodzi Refoimaloi, kloiy ywi si
szaiacz i dzikim miodem.
By zachowa dzikie galunki zwieizl, na-
ley slwoizy dla nich las, w kloiym znajd
schionienie. Tak le jesl i z czowiekiem. Slo
lal lemu spizedawano na ulicach miasleczek
koi z lokalnych dizew. W lych piymilyw-
nych, goych dizewach, jak sdz, ukiyly jesl
sens gaibowania, czynnoci, kloia wzmacnia
i konsoliduje soki ludzkich myli. Ach, di,
gdy pomyl o nadchodzcych dniach, w klo-
iych moje miasleczko podlega bdzie lak
ogiomnej degeneiacji, e nie bdzie mia klo
piodukowa dobiej, giubej koiy, i nikl nie b-
dzie wylwaiza ani smoy, ani leipenlyny.
Cywilizowane naiody Giecy, Rzymianie,
Anglicy islniej, poniewa powslay lam,
gdzie w slaioylnoci swe koizenie zapuciy
dizewa piymilywnych lasow. Pizeliwaj lak
dugo, dopoki gleba nie wyjaowieje. O nie-
szczsna kulluio czowieka! Niewiele mona
spodziewa si po naiodzie, kloiy piodukuje
cigle lo samo i uywa koci swych pizodkow
jako nawozu. W lakim naiodzie poela islnie-
je wycznie dziki swej zbylecznoci, a flozof spdza ycie
na kolanach.
Mowi si, e celem obywaleli Ameiyki jesl piacowa
na dziewiczej ziemi oiaz e iolniclwo lulejsze osigno
piopoicje, kloiych w adnym innym miejscu na ziemi nie
znajdziesz. Ja uwaam, e faimei usuwa z ziemi Indianina,
poniewa piagnie ialowa ki, w len sposob czynic siebie
mocniejszym i w pewien sposob pizybliajc si do naluiy.
Nie dalej jak wczoiaj wymieizy miaem dla pewnego czo-
wieka lini piosl o dugoci slu lizydzieslu dwoch pilow,
kloia pizechodzi miaa pizez gizzawisko, pized wejciem
do kloiego mogyby by zapisane sowa znajdujce si nad
wejciem do pieka Danlego Poizucie wszelk nadziej
wy, kloizy lu wkiaczacie. Wszelk nadziej na lo, e sld
wiocicie, bowiem widziaem iaz, jak moj piacodawca za-
nuizony w lizsawisku po szyj walczy o ycie na swojej
F
O
T
.

H
A
M
E
D

M
A
S
O
U
M
I
64 65
Z grubej rury
wasnej posiadoci, cho pizecie bya jeszcze zima. Posia-
da jeszcze jedno mokiado, kloiego pomiaiow w ogole nie
mona byo pizepiowadzi, poniewa w caoci znajdowao
si pod wod, i pomijajc milczeniem lizecie bagno, kloie-
go wymiaiy oszacowaem, cho z daleka, ich waciciel izek
do mnie, kieiujc si wycznie swym pioslym inslynklem,
e nigdy by si z nim nie iozsla bez wzgldu na okolicz-
noci, a lo z powodu gliny, kloi owe mokiada zawieiay.
Zamieiza on oloczy je wszyslkie wijcym si jak wslga
kanaem w cigu czleiech miesicy i lym sposobem skaza
lo miejsce na polpienie pizy pomocy opaly. Wspominam
lu o lym czowieku lylko dlalego, e jesl lypowym pizedsla-
wicielem swojej klasy.
Bio, pizy pomocy kloiej udao nam si osign naj-
baidziej speklakulaine zwycislwa, kloia winna by pize-
kazywana z ojca na syna, jak klejnol iodowy, lo nie miecz
ani lanca, lecz umiejlno wycinania cieek w gslwinie
lenej, usuwania daini, opala i molyka, umazane kiwi
wielu k i pokiyle kuizem wyiwanych dziczy pol. Wialiy
pizynosiy Indianom na ki zalki pol kukuiydzy, i wska-
zyway diog, kloi ci nie umieli pody. Ich umiejlno
zapuszczenia koizeni w lej ziemi bya lak samo adna, jak-
bymy mowili lu o maach. Lecz faimei uzbiojony jesl
w pug i opal.
W lileialuize nasz uwag pizykuwa jedynie lo, co dzi-
kie. Nuda lo diugie imi ulegoci. To wanie niecywili-
zowane, wolne i dzikie mylenie w Hamlecie i Iliadzie, we
wszyslkich skiyplach i milologiach, w lych pismach, o klo-
iych nie uczymy si w szkole, nas zachwyca. Tak jak dzika
kaczka jesl baidziej zwinna i pikniejsza od udomowionej,
lak pociga nas dziki poiyw pizelalujcy nad ogiodzeniem
naszych myli niczym kiople iosy spadajce ze skizyde
plaka. Dobia ksika jesl czym lak naluialnym, i lak za-
skakujco i niewylumaczalnie piknym i doskonaym,
jak dziki kwial odkiyly na pieiii Zachodu czy w dungli
Wschodu. Geniusz lo wialo, kloiy czyni ciemno wi-
dzialn, lak jak byskawica, kloia wslizsa wilyni sa-
mej isloly wiedzy, a nie knol palcy si sabym wialekiem
w seicu naiodu, gasncy wiaz z pieiwszymi piomieniami
wschodzcego soca.
Lileialuia angielska, od czasow minslieli do Poelow Je-
zioi Chaucei, i Spencei, i Millon, a nawel Szekspii nie
ma w sobie wieego, a co za lym idzie, dzikiego powiewu.
To poskiomiona i cywilizowana lileialuia, bdca odbiciem
szluki Giecji i Rzymu. Jej dziko lo zielone lasy, za jej dzi-
kim czowiekiem jesl Robin Hood. Jesl lam wiele o mioci
do Naluiy, ale nie do samej Naluiy. Kioniki infoimuj nas
kiedy wyginy dzikie zwieizla, ale nie mowi, co slao si
z dzikim czowiekiem.
Nauka Humboldla lo jedno, a poezja lo co odibnego.
Dzisiejszy poela pomimo wszyslkich odkiy naukowych
i ogiomnych zasobow wiedzy zgiomadzonej pizez ca
ludzko, nie ma adnych pizewag nad Homeiem.
Gdzie jesl lileialuia, kloia jesl ekspiesj Naluiy:
Ten lylko bdzie poel, klo poliaf odcisn pilno wia-
liu i sliumienia w sowach, kloie wypowiada; czyje sowa
bizmi swym pieiwolnym sensem, jak faimeizy zwocy
wiosn siano lekko cile pizez poianne pizymiozki; klo
lwoizy sowa iownie czslo jak ich uywa pizenosi je na
swoje slionice wiaz z zapachem koizeni ich pochodzenia;
czyje sowa s lak piawdziwe i wiee i naluialne, e masz
wiaenie jakby za chwile miay iozkwiln pkami kwialow
nadchodzcej wiosny, cho le slamszone midzy dwoma
zalchymi limi w bibliolece po wsze czasy, by z mioci
do olaczajcej Naluiy iodzi lam wieinemu czylelnikowi
owoce podobne sobie.
Nie znam lakiej poezji, kloi mogbym lu zacylowa,
a kloia zadowalajco wyiaaaby lo piagnienie dzikoci.
Z lego punklu widzenia najlepsza poezja lo la ujaizmiona.
Nie wiem, gdzie szuka w lileialuize, ani lej slaioylnej, ani
wspoczesnej, opisu lakiej Naluiy, kloi ja znam. Pojmijcie,
e domagam si czego, czego ani epoka augusliaska ani
elbielaska, ba, adna kulluia, da nie moe. Najblisza
mym oczekiwaniom jesl milologia. O ile baidziej podn
Nalui ukazuje milologia giecka ni caa angielska lileia-
luia! Milologia lo ziaino, kloie zasia Slaiy wial zanim
jeszcze ziemia slaa si jaowa, zanim fanlazja i wyobiania
zoslay dolknile zaiaz; ziaino, kloie nadal lkwi gboko
w ziemi, gdzie jego nieskazilelna wilalno liwa nieujaiz-
miona. Wszyslkie inne lileialuiy liwaj jak wizy zacienia-
jce domy; la jednak jesl jak wielkie smocze dizewo Wysp
Zachodnich, slaia jak poczlki ludzkoci, i zapewne liwa
bdzie nadal, bowiem gnicie pozoslaej lileialuiy lwoizy
gleb, na kloiej iozkwila.
Zachod golow jesl doda swe opowieci do opowieci
Wschodu. Doliny Gangesu, Nilu i Renu ju wyday swe plo-
ny, leiaz musimy czeka, co dadz nam doizecze Amazonki,
Oiinoko, izeki w. Wawizyca czy Mississippi. Dalibog, gdy
na pizeslizeni wiekow ameiykaska wolno slanie si fk-
cj lak jak jesl ni do pewnego slopnia i dzi poeci wia-
la zoslan zainspiiowani milologi ameiykask.
Najdziksze maizenia najdzikszych ludzi nie s pizez lo
ani lioch mniej piawdziwe, chocia nie pizemawiaj do
iozumu wspoczesnego Anglika czy Ameiykanina. Nie ka-
da piawda pizemawia do zdiowego iozsdku. W Naluize
jesl miejsce zaiowno dla dzikiego powojnika, jak i dla kapu-
sly. Niekloie wyobiaenia piawdy s wspomnieniem pize-
szoci, inne s zaledwie iozsdne, jak jaka fiaza, inne za
pioiocze. Niekloie foimy zaiazy mog pizepowiada foimy
zdiowia. Geolog odkiy, e we, giyfy, lalajce smoki i in-
ne fanlaslyczne ozdobniki heialdyki, maj swe piololypy
w skamielinach galunkow, kloie wymaiy na dugo pized
naslaniem na ziemi czowieka, s wic odbiciem nikej i la-
jemniczej wiedzy o popizednich foimach egzyslencji oiga-
nicznej. Hindusi lwieidz, e ziemia spoczywa na gizbiecie
sonia, so na owiu, za len na wu i by moe lo nic
nieznaczcy pizypadek, ale niedawno w Azji odkiylo ska-
mielin owia, kloiy izeczywicie mogby nosi na swym
gizbiecie sonia. Pizyznam, e jeslem do obojlny wobec
lych dzikich kapiysow wykiaczajcych poza poizdek cza-
su i iozwoju. To najbaidziej wysublimowana ioziywka in-
leleklu. Pizepioika lubi gioch, ale niekonieczne len, kloiy
wiaz z ni podaj na laleizu.
Kiolko mowic, wszyslko co dobie, musi by dzikie
i wolne. Jesl co specyfcznego w bizmieniu muzyki, niewa-
ne, czy wydanej pizez insliumenl czy le ludzki gos we
na pizykad dwik iogu myliwskiego w lelni noc, kloiy
w swej dzikoci, a nie mowi lego, by kpi, pizypomina mi
64 65
Z grubej rury
kizyk zwieizcia w gbi dzikiej puszczy. Jesl w lym caa
dziko, jak jeslem w slanie poj. Pokacie mnie i mym
pizyjacioom oiaz ssiadom dzikiego czowieka, czowieka
nieposkiomionego. Jego pasja jesl zaledwie wlym symbo-
lem namilnoci, z jak spolykaj si kochankowie.
Uwielbiam palize, jak domowe zwieizla ponownie
zaznaczaj swe naluialne piawa lo dowod na lo, e nie
zaliaciy cakowicie naluialnych dzikich zwyczajow i wilal-
noci, jak kiowa mego ssiada, kloia wczesn wiosn amie
pol olaczajcy paslwisko i miao izuca si pizez izek,
zimn, szai, wzbuizon, szeiok na i, czy o pilow, oko-
lon lopniejcym niegiem. To bawo pizekiaczajcy Mis-
sissippi. W moich oczach len wyczyn oddaje godno sladu
i lak godnemu. Ziaina inslynklu pizeliway nieokielony
czas pod giub skoi byda i koni, jak ziaina we wnlizu
ziemi.
Nikl nie spodziewa si poczucia humoiu u byda. Pew-
nego dnia widziaem slado dwunaslu woow i kiow biegaj-
cych w koko i biykajcych niespiawnie jak wielkie szczuiy,
jak mae kociaki. Kiciy gowami, podnosiy ogony i bie-
gay w goi i w do wzgoiza, a ja doslizegem w ich iogach,
a le w ich zabawie, jak bliskie s sladu jeleni. Nieslely. Jed-
no gonie heeej! byo w slanie nalychmiasl opanowa len
ai, ziedukowa je z dziczyzny do befszlyka i uszlywni ich
boki i minie jak lokomolyw. Co, jak nie Zo zawoao
heeej! do ludzkoci: Rzeczywicie, ycie byda, podobnie
jak ycie czowieka, mona poiowna do iuchu lokomoly-
wy; pizesuwajc si jak lusza na haku, a czowiek spolyka
w po diogi konia czy wou. I kloiejkolwiek czci luszy nie
udeizyby bal, cz la zoslaje dolknila poiaeniem. Czy
klo moe pomyle o luszy gilkiego kola lak, jak mylimy
o luszy byda:
Raduje mnie, e konie i mode woy musz zosla za-
mane zanim slan si niewolnikami czowieka, i e sami lu-
dzie maj jeszcze do dzikiego ziaina do zasiania zanim
slan si ulegymi czonkami spoecznoci. Bez wlpienia
nie wszyscy ludzie nadaj si na piawdziwych czonkow
cywilizacji; poniewa wikszo, podobnie jak psy i owce,
jesl poskiomiona pizez odziedziczone skonnoci, naluia
pozoslaych wcale nie musi zosla zamana, by dopasowali
si do poziomu ieszly. Ludzie geneialnie s lacy sami, ale
dlalego jesl ich lylu, by mogli by ionoiacy. Jeli zaslosuje-
my niewyszukane kiyleiia, slwieidzimy, e wszyscy ludzie
s niemal lacy sami. Jeli kiyleiia bd baidziej wyszukane,
wowczas pod uwag biane bd indywidualne mocne slio-
ny. Kady czowiek moe zaala dziui, eby pizez ni nie
wia wiali, lecz nie kady jesl w slanie poslpi lak nielypo-
wo jak auloi ilusliujcego l wypowied pizykadu. Konfu-
cjusz lwieidzi: Opalona skoia leopaida i lygiysa jesl laka
sama, jak opalona skoia psa i owcy. Lecz celem piawdziwej
kulluiy nie powinno by ujaizmianie lygiysow, lak samo
jak nie powinno nim by podejmowanie piob uczynienia
z owcy dzikiego zwieiza, za opalanie ich skoi, by wykona
z nich buly, niekoniecznie jesl najlepsz melod na ich wy-
koizyslanie.
Gdy pizegldam lisl nazwisk w obcym jzyku, na pizy-
kad lisl ofceiow czy auloiow piszcych na ione lema-
ly, ponownie zaczynam zdawa sobie spiaw, e nie nios
one ze sob adnych znacze. Spojizmy dla pizykadu na
nazwisko Mienszikow. Dla moich uszu nie ma w nim nic
baidziej ludzkiego ni w wsach, a le z kolei mog nalee
do szczuia. Tak jak nazwiska Polakow czy Rosjan nie maj
dla nas znacze, lak nasze nie maj dla nich. Zupenie jakby
wybieiano je z dziecicej wyliczanki: rapete papete knot. Moj
umys doslizega slado dzikich slwoize pizelaczajcych si
pizez wial, a do kadego z czonkow lego slada pasleiz
pizypisa jaki baibaizyski dwik w swoim wasnym dia-
lekcie. Nazwiska ludzi s oczywicie lak samo nic nie zna-
czce, jak imiona Bry czy Ciapek nadawane psom.
Uwaam, e pizyniosoby lo koizy flozofi czowieka,
gdyby ludziom nadawano nazwiska giupowo, lak jak s oni
znani. Wyslaiczyoby jedynie zna iodzaj i by moe ias
lub galunek, by pozna indywidualn jednoslk. Nie jesle-
my w slanie uwieizy, e kady onieiz impeiium izym-
skiego mia imi, bowiem nie sdzilimy, e mog on posia-
da swoj wasny chaiaklei.
Obecnie naszymi jedynymi piawdziwymi imionami
s pizydomki. Znaem chopca, kloiy z powodu ogiomnej
eneigii nazywany by pizez kolegow Pogromc, i lo pize-
zwisko waciwie uzupeniao imi nadane mu na chizcie.
Niekloizy podionicy mowi, e Indianie nie maj imienia
nadanego im od uiodzenia, ale musz na swoje imi zapia-
cowa, za zdobyle pizez nich imi jesl ich saw. Za sami
podionicy olizymuj nowe imi za kadym iazem, gdy
znajd si wiod nowego szczepu. Pizykie jesl, jeli czo-
wiek nosi imi jedynie dla wygody, a nie jesl lo imi, na klo-
ie zapiacowa, ani kloie pizynosi mu saw.
Nie pozwol, by nic nie mowice imiona miay dla mnie
znaczenie, i nadal widz ludzi w sladach. Znane imi nie
uczyni z obcego czowieka mego znajomego. Moe zosla
nadane dzikusowi, kloiy lizyma w lajemnicy swe piawdzi-
we imi nadane mu w lesie. W kadym z nas jesl laki dzi-
kus i w kadym z nas jesl zapisane nasze dzikie imi. Jeslem
w slanie wyobiazi sobie, jak moj ssiad zdejmuje z siebie
wiaz z maiynaik nadany mu epilel lypu Edgai czy Wil-
liam. To imi nie pasuje do niego, gdy pi, ani gdy laiga nim
gniew, pasja, podanie. Wydaje mi si, e wowczas mona
usysze, jak klo z jego bliskich nazywa go jego piawdzi-
wym imieniem w nieznanym nikomu, lecz jake melodyj-
nym jzyku.
Olo jesl la niezmieizona, dzika, pizeogiomna malka
nas wszyslkich, Naluia, kloia jesl woko nas, z caym swym
piknem i oddaniem dla wasnych dzieci jak panleia. A jed-
nak lak szybko odslawieni jeslemy od jej pieisi i oddani
w ice spoeczeslwa, kulluiy, kloie nie s niczym innym
jak zaledwie inleiakcj midzy ludmi, hodowl pioduku-
jc co najwyej jedynie angielsk szlachelno, cywilizacj
skazan na ogianiczenie pidkoci.
W spoeczeslwie, najlepszej z inslylucji czowieka, a-
lwo doslizec pizedwczesne dojizewanie. Gdy jeszcze iacz-
kujemy, ju jeslemy maymi ludmi. Pokacie mi kullui,
kloia z k bdzie biaa mieizw, by odywi gleb nie
lak, kloia opieia si na naluialnym ogizewaniu i nawoe-
niu i zajmuje si jedynie napiaw naizdzi i foim kulluiy!
Wielu sludenlow z zapuchnilymi oczami iozwijaoby
si szybciej, i lo zaiowno inleleklualnie, jak i fzycznie, gdy-
by zamiasl siedzie nad ksikami do ponej nocy, uczciwie
odpynli w niebyl snu.
66 67
Z grubej rury
Islnieje le lakie pojcie, jak nadmiai wiala. Fiancuz
Niepce odkiy aklynizm, czyli chemiczn si piomieni so-
necznych. Odkiy, e gianilowe skay, kamienie i konsliukcje
melalowe podlegaj desliukcyjnej sile oddziaujcej na nie
podczas opeiacji soca, i, e cho piomienie soneczne lo
najpikniejszy dai Naluiy, znikn one na skulek delikalnego
dolyku lego najbaidziej delikalnego wpywu wszechwiala.
Zauway on lake, i ciaa, kloie ulegaj iozpadowi w pio-
mieniach soca, posiadaj moc odlwaizania swej oiyginalnej
konsliukcji podczas nocy, gdy nie maj na nie wpywu pio-
mienie soca. Sld le implikowano, e godziny ciemnoci
s lak samo polizebne do lwoizenia wiala oiganicznego, jak
noc i sen dla oiganicznego kioleslwa. Nie lylko ksiyc nie
wieci kadej nocy, ale jesl zapowiedzi ciemnoci.
Nie iozwijabym kadego czo-
wieka czy czci czowieka baidziej
ni iobibym lo z kadym akiem
ziemi: cz byaby ziemi upiawn,
lecz znakomil wikszo slanowiy-
by ki i lasy, nie lylko suce nam na
bieco, ale pizygolowujce mikk
ziemi dla dalekiej pizyszoci dziki
coiocznemu iozkadowi iolinnoci.
Dzieci winny uczy si ionych lilei,
nie lylko lych wynalezionych pizez Ca-
musa
r
. Hiszpanie maj doskonay lei-
min okielajcy l dzik i mioczn wie-
dz Gramatica parda, ogoizaa giama-
lyka, pochodzenie kloiej wywodzi si
z lego samego zdiowego iozsdku, o ja-
kim pisaem w pizypadku panleiy.
Syszelimy o Slowaizyszeniu na
Rzecz Rozpiaszania Niejasnoci Wie-
dzy Uylecznej. Mowi si, e wiedza
lo sia. Uwaam, e islnieje laka sama
polizeba ulwoizenia Slowaizyszenia
na Rzecz Rozpiaszania Niejasno-
ci Uylecznej Ignoiancji, kloi my
nazwiemy Pikn Wiedz, wiedz
uyleczn w wyszym znaczeniu. Bo
czyme jesl pizechwalanie si nasz
lak zwan wiedz, jak nie wycz-
nie wyobiaeniem, e co wiemy, co
z kolei ogiabia nas z pizywileju bycia
ignoianlem: To, co nazywamy wiedz,
jesl czslo lylko pozylywn ignoian-
cj, za ignoiancja jesl negalywn wiedz. Pizez dugie lala
cieipliwej piacowiloci i czylania gazel bo czym innym s
biblioleki naukowe, jak nie kailolekami gazel: czowiek
kumuluje w sobie bezlik faklow, odkada je w pamici, by
poniej, gdy nadejdzie jaka wiosna jego ycia, powdiowa
na Wielkie Pola myli, lak jak ko wdiujcy w poszukiwa-
niu wieej liawy poizucajcy upiz w slajni. Czonkom
Slowaizyszenia na Rzecz Rozpiaszania Niejasnoci Wiedzy
izekbym idcie na liaw. Ju za dugo ywicie si samym
sianem. Nadesza wiosna i zazieleniy si pola. Kiowy wy-
piowadzane s na zielone paslwiska jeszcze pized kocem
maja, cho syszaem o pewnym dziwnym faimeize, kloizy
kiow sw lizyma w zamkniciu i kaimi j sianem pizez
cay iok. Podobnie Slowaizyszenie na Rzecz Rozpiaszania
Niejasnoci Wiedzy liakluje swe bydo.
Ignoiancja nie lylko bywa uyleczna, ale le czasem
pikna, podczas gdy lak zwana wiedza bywa czslo bezu-
yleczna, by nie powiedzie odiaajca. Z kloiym czowie-
kiem lepiej mie do czynienia z lym, kloiy nic nie wie na
dany lemal, i co jesl nieczsle, wie, e nic nie wie, czy moe
z lakim, kloiy napiawd co wie na wspomniany lemal, ale
uwaa, e wie ju wszyslko:
Moje podanie wiedzy jesl okiesowe, lecz piagnienie,
by kpa gow w odczuciach nieznanych mym slopom, jesl
wieczne i liwae. Najwyszym szczylem jaki moemy osign
nie jesl Wiedza, a Wspoczucie i Inleligencja Emocjonalna. Nie
wiem, czy la wysza wiedza jesl iownoznaczna z czym bai-
dziej okielonym ni nowaloislwo i ogiomne zdziwienie, gdy
nadchodzi chwila olnienia, e wszyslko co do lej poiy uzna-
walimy za Wiedz, jesl niewyslaiczajce dokonujemy od-
kiycia, e s na niebie i ziemi izeczy, o kloiych si flozofom
nie nio. To jesl jak piomie soca we mgle. Czowiek nie
moe wiedzie czego w wyszym sensie ni wanie opisany,
baidziej ni jego bogie i bezkaine spojizenie w lwaiz soca:
Nie ziozumiesz niczego, jeli nie ziozumiesz poszczegolnych
okolicznoci, slwieidza Wyiocznia Chaldejska.
W poszukiwaniu piawa, kloiego moemy pizeslize-
ga, jesl co sualczego. Moemy sludiowa piawa maleiii
dla wasnej wygody, lecz szczliwe ycie nie zna adnych
piaw. Nieszczliwym pizypadkiem byo odkiycie piawa,
F
O
T
.

J
A
M
E
S

J
O
R
D
A
N
66 67
Z grubej rury
kloie nas ogianicza, a o islnieniu kloiego, a co za lym idzie
i ogianiczeniach, nie mielimy pojcia. yjmy wolnoci
my, dzieci mgie, a nie uchybiajc niczego wiedzy wszy-
scy jeslemy dziemi mgie. Czowiek, kloiy pozwala sobie
izeczywicie y, jesl ponad wszelkimi piawami na mocy
swego slosunku do piawodawcy. To aklywna suba, mowi
Vishnu Puiana. Nie ma na celu kipowania nas; lo wiedza,
kloia suy ma naszemu wyzwoleniu, kada inna suba
ma na celu lylko znuenie; kada inna wiedza lo lylko by-
skolliwo ailysly.
To niezwyke jak niewiele kiyzysow czy zdaize odno-
lowuje nasza hisloiia, jak sabo wiczono nasze umysy, jak
niewielkie jesl nasze dowiadczenie. Chciabym mie pew-
no, e iozwijam si szybko i pieiwszoizdnie, cho moj
iozwoj zabuiza nudn iownowag umysu, cho jesl wal-
k w dugie, ciemne, paine noce czy chwile mioku. Byoby
wspaniale, gdyby ycie kadego z nas byo bosk komedi,
a nie l liywialn komedi czy fais. Danle, Bunyan i inni
dowiadczyli w swych umysach wicej ni my: ich umysy
poddane byy lakiej odmianie kulluiy, o kloiej nasze szkoy
i uczelnie nawel nie omielaj si myle. Nawel Mahomel,
cho wielu ze zgioz zakizyknie na samo bizmienie jego
imienia, mia po co y, ba, nawel po co umieia, o wiele
baidziej ni nasi wspoobywalele.
Gdy, izadko bo izadko, jaka myl nawiedza czowie-
ka podczas wdiowki wzdu loiow, wowczas izeczywicie
moe on nawel nie usysze pizejedajcych obok wago-
now. Lecz szybko, zgodnie z zasad jakiego nieuchionnego
piawa, nasze ycie loczy si dalej i huk wagonow wiaca.
Delikatny wietrze, ktory wdrujesz niewidzialny
I przyginasz do ziemi osty nad brzegami Loary,
Podroniku z wietrznej doliny,
Czemu opuszczasz mnie tak szybko!
Podczas gdy wielu ludzi czuje iosnce zainleiesowanie
pizycigajce ich do spoeczeslwa, niewielu jesl izeczywi-
cie zafascynowanych Nalui. W swych ieakcjach na Na-
lui wikszo ludzi zdaje si by mimo wszyslko poniej
zwieizl. I czslo zwizek z ni nie jesl pikny, lak jak dzieje
si lo w pizypadku zwieizl. Jak mao jesl w nas naleylego
uznania dla pikna olaczajcej nas pizyiody! Tizeba nam
powlaiza, e Giecy nazywali wial Piknem lub Poizd-
kiem, lecz nie jeslemy w slanie doslizec, dlaczego, i uznaje-
my l nazw jedynie za ciekawoslk flologiczn.
Odnosz wiaenie, e moje ycie z Nalui jesl yciem
na gianicy, jakbym y w odosobnieniu, z kloiego wyiu-
szam jedynie na spoiadyczne i kiolkoliwae wypady, za
moj paliiolyzm i lojalno wobec paslwa, kloiego leiylo-
iium najedam, s lakie same jak szkockiego iabusia. By
zakoszlowa ycia, kloie nazywam naluialnym, golow by-
bym pody za bdnym ognikiem pizez niewyobiaalne
bagna i lizsawiska, ale ani ksiyc ani aden wiellik nie
wskazay mi cieki jak lam dolize. Naluia lo osobowo
lak olbizymia i uniweisalna, e nigdy nie byo nam dane
pozna choby jednej z jej cech. Czowiek spaceiujcy po
znajomych polach iozcigajcych si woko mego miasla
czasem odniesie wiaenie, e wkioczy na obc ziemi, ca-
kiem inn ni la odbila w czynach jej wacicieli, zupenie
jakby znalaz si na odlegym polu oddzielonym od Con-
coid, gdzie juiysdykcja miasla nie ma iacji bylu, za sama
idea, jak nosi w sobie nazwa Concord (ang. Zgoda) pizesla-
je by ide. Te faimy, kloie sam zbadaem, le ogianiczenia,
kloie sam naizuciem, wydaj si by zalaile jakby olaczaa
je mga; i nie ma piocesow chemicznych, kloie by je napia-
wiy; znikaj z powieizchni szklanej lafi, a obiaz namalo-
wany pizez ailysl mglicie wyania si spod spodu. wial,
do kloiego jeslemy pizyzwyczajeni, nie zoslawia liopow,
nie bdzie mia swej hisloiycznej iocznicy.
Wczoiaj po poudniu poszedem na faim Spauldinga.
Ujizaem jak zachodzce soce opiomienia majeslalyczny
las sosnowy. Jego zole piomienie iozchodziy si midzy ko-
lumnad pni jak w weslybulu szlacheckiego domoslwa. Mia-
em wiaenie jakby jaka slaia i niezwykle godna podziwu
wiellisla iodzina osiada w lej czci ziemi, kloi zw Con-
coid, iodzina nieznana mi a sug jej byo soce kloia
nie jesl czci spoecznoci miasla i kloiej nikl nie odwiedza.
Widziaem ich paik, miejsce ich zabaw dalej za lasem, na ce,
gdzie iosn uiawiny. Rosnc wieiki slwoizyy naluialny
szczyl ich domu. Cay dom nie by zwyk wizj; by wioni-
ly w dizewa. Sam nie wiem, czy syszaem dwiki lumionej
wesooci, czy le nie. Mieszkacy domu zdawali si polee
na piomieniach soca. Maj coiki i synow.
Czuj si do dobize. cieka dla fuimanki faime-
ia, kloia pizebiega bezpoiednio pizez ich hol, ani lioch
nie spiawia im kopolu, bo i lak cay czas wida zamulo-
ne dno sadzawki odbijajce si na niebie. Nigdy nie syszeli
o Spouldingu i nie wiedz, e jesl ich ssiadem, pomimo,
e widziaem jak pizejeda pizez ich dom. Spokoj wszech-
ogainiajcy ich ycie nie moe by z niczym poiownany.
Ich heibem jesl poiosl. Widziaem len heib wymalowany
na wieikach i dbach. Ich sliychy lo szczyly dizew. I nie
ma lam polilyki. Nie ma odgosow piacy. Nie zauwayem,
by lkali lub pizdli. Gdy jednak wiali ucich i nie musiaem
specjalnie nasuchiwa, udao mi si wyledzi najcudow-
niejsz muzyk, jak mona sobie wyobiazi jakby biz-
czenie ioju pszczo w maju co, jak wieiz, byo dwikiem
ich myli. Nie byli leniwi, cho ich piaca nie bya widocz-
na goym okiem, bowiem ich dzieo nie zoslao zamknile
w knolach szpelnej zabudowy.
Ale czasem z liudem ich sobie pizypominam. Znikaj
nieodwoalne z mego umysu, nawel leiaz, gdy o nich pisz,
i usilnie slaiam si pizywoa do swej pamici. Dopieio po
dugich slaianiach i ogiomnym wysiku mylowym znow
mam poczucie ich obecnoci. Gdyby nie iodziny lakie jak
oni, ju dawno opucibym Concoid.
***
W Nowej Anglii kadego ioku lwieidzimy, e pizylalu-
je do nas coiaz mniej synogailic. Nasze lasy nie s dla nich
gocinne. Podobnie z wiekiem coiaz mniej myli nawiedza
czowieka, albowiem zagajnik naszych umysow zosla spu-
sloszony spizedany, by nakaimi nikomu niepolizebny
ogie, lub oddany do jakiego zakadu pizemysowego
i nie ma ju ani jednej gazki, na kloiej myli mogyby zna-
le schionienie. Ju nie buduj w nas swych gniazd ani nie
mno si. Gdy nadchodzi jaki baidziej pizyjazny sezon,
saby cie pizelaluje nad pejzaem umysu, unoszony na
68 69

skizydach jakiej myli jak podczas wiosennych czy jesien-
nych migiacji, lecz gdy pizyjizymy si bliej nie bdziemy
w slanie doslizec samej subslancji myli. Nasze uskizydlone
myli zmieniaj si w zwyky diob. Ju nie wzlaluj, a jedy-
nie osigaj doslojeslwo godne Szanghaju czy Chin. Ten
zgrzyyyt myli, len zgrzyyyt ludzi, o kloiych si mowi!
Pizylulamy ziemi, lecz jake izadko si wspinamy! Uwa-
am, e powinnimy unosi si czciej ponad jej powieizch-
ni. Pizynajmniej wspina si na dizewa. Znalazem kiedy
opis wasnej wypiawy na dizewo. To by wysoki wieik sie-
bizysly, slojcy na szczycie wzgoiza; i cho niepomieinie
si pokuem jego igami wypiawa si opacia, albowiem
z wieizchoka dojizaem na hoiyzoncie goiy, o kloiych islnie-
niu nie miaem pojcia lyle pikna na niebie i ziemi. Mog-
bym chodzi woko lego dizewa i szedziesil lal, a lak bym
ich nie wypalizy. Ale, co najwaniejsze, na jego czubku doj-
izaem woko mnie a by lo koniec czeiwca kwilncych na
kocach najwyszych gazek kilka niewielkich czeiwonych
kwialow w kszlacie konchy, symbol podnoci wieiku spo-
gldajcy wpiosl w niebiosa. Jedn gazk zaniosem pioslo
do wsi i pokazaem j obcemu sdziemu pizysigemu, idce-
mu uliczk (by lo lydzie posiedze sdu), i faimeiom, i do-
slawcom diewna, i diwalom, i myliwym, i aden z nich nig-
dy nie widzia czego podobnego pizedlem, a wpaliywali si
w len cud jak w gwiazd, kloia spada na ziemi. Po co mowi
o slaioylnych aichileklach, kloizy szczyly swych kolumn
wilynnych ozdabiali iownie piknie jak dolne, baidziej wi-
doczne czci! Naluia od poczlku umiejscowia niewielkie
pczki kwiecia lenego lak, by spoglday w niebiosa, ponad
gowami ludzi, ukiyle pized ich wziokiem. My widzimy jedy-
nie le kwialy, kloie s pod naszymi slopami na kach. wieiki
kiyj swe delikalne kwialy na najwyszych gazkach kadego
lala od wiekow, wysoko ponad gowami czeiwonych i biaych
dzieci Naluiy. I izadko kiedy myliwy czy faimei slpajcy po
ziemi ma okazj je ujize.
Ponad wszyslko nie moemy sobie pozwoli na lo, by
y poza leianiejszoci. Ten jesl bogosawiony poiod
wszyslkich mieilelnikow, klo nie liaci ani chwili z pize-
mijajcego czasu popizez pami o pizeszoci. Jeli nasza
flozofa nie bdzie sysze piania kogula w kadej zagiodzie
nawel na najdalszym hoiyzoncie, skazana jesl na ciemno.
Ten gos zazwyczaj pizypomina nam, e zaczynamy idze-
wie, jeslemy nieco pizeslaizali w naszym sposobie my-
lenia. Jego flozofa pojawia si w baidziej wspoczesnych
czasach ni nasza. Jednoczenie jesl w nim zawaile co, co
slanowi nowszy leslamenl ewangelia wedug obecnej
chwili. On si nie cofa; wsla iano i piacuje iano, po lo, aby
by lam, gdzie powinien na pieiwszym miejscu upywaj-
cego czasu. To wyiaz zdiowia i iozsdku Naluiy, pizechwa-
ka skieiowana do caego wiala zdiowie jak wybuch wio-
sny, nowy fundamenl dla Muz, by uczci len oslalni bysk
czasu. Tam, gdzie mieszka, nie obowizuje piawo dla czai-
nych zbiegow. Klo z nas nie zdiadzi swego pana po wielo-
kio od chwili, gdy oslalni iaz sysza len dwik:
Wailo wysikow lego plaka ley w wolnoci od lsk-
noly. piewak alwo moe dopiowadzi nas do ez lub mie-
chu, lecz gdzie jesl len, kloiy moe w nas wzbudzi czysl
poiann iado: Gdy jeslem w smlnej noize, gdy pod no-
gami sysz slukol diewnianego chodnika w niedzielny po-
ianek, lub gdy znajd si w domu aoby, a usysz pianie
kogula bliej lub dalej, myl sobie: Pizynajmniej jedne-
mu z nas jesl dobize, i odczuwam nagy pizypyw eneigii
i wiacam do peni zmysow.
***
W oslalni lislopad obseiwowaem niezwyky zachod
soca. Spaceiowaem po ce, z kloiej swoj poczlek bia
niewielki polok, gdy soce, naieszcie lu pized zachodem,
po zimnym, szaiym dniu, dolaio do bezchmuinej sliefy
nieba na hoiyzoncie, i mikkie, jasne jak o poianku wialo
soca signo suchych liaw i pni dizew po diugiej slio-
nie hoiyzonlu, i na licie na modych dbach iosncych na
wzgoizu, podczas gdy nasze cienie slaway si coiaz du-
sze kieiujc si na wschod, jakbymy byli jedynym pykiem
w wielle jego piomieni. Pojawio si wialo, jakiego chwi-
l wczenie nie bylibymy w slanie nawel sobie wyobiazi,
a powielize slao si ciepe i spokojne, jakby nic nie chciao
zakoci iajskiej almosfeiy lej ki. Gdy zdalimy sobie spia-
w, e lo nie jesl jednoiazowe zjawisko, kloiego nigdy wi-
cej nie ujizymy, ale bdzie si ono powlaiza wci i wci,
nieskoczon ilo wieczoiow i spiawia iado oslalniemu
wiacajcemu do domu dziecku, uczucie byo jeszcze bai-
dziej wspaniae.
Soce zachodzi na jakiej lecej w odosobnieniu ce,
na kloiej nie sloi ani jeden dom, z lak sam chwa i pize-
pychem, z jak czyni lo nad wielkimi miaslami, i czyni lo
lak, jakby dziao si lo po iaz pieiwszy, lu gdzie samolnie
yjcy na bagnach jaslizb pozwala, by ozocone zoslay
jego skizyda, a moe jedynie pimak wychyla si ze swej
noiki, a bagna usiane s nielicznymi nilkami polokow, kloie
wanie zaczynaj swoj bieg, wijc si powoli woko iozpa-
dajcych si pni. Spaceiowalimy w czyslym jasnym wielle,
zoccym zwide licie i liawy, lak mikko i spokojnie ja-
snym, e odnosiem wiaenie jakby nigdy dold nie byo mi
dane kpa si w lak zocislej powodzi, pozbawionej jakich-
kolwiek zmaiszczek i znamion. Zachodnia sliona kadego
lasu i kade wzniesienie pobyskiway jak gianice Elizjum,
a piomienie soca na naszych plecach zdaway si by pa-
sleizem wiodcym nas do domu z nadejciem wieczoia.
Tak wic zmieizamy w kieiunku Ziemi wilej, a pew-
nego dnia soce zawieci janiej ni dold, dolize do na-
szych umysow i seic, i iozwielli nasze ycie wielkim wia-
lem pizebudzenia, lak ciepym i delikalnym i zolym jak
jesienny zachod.
3enry 0avd Toreau
Tum. Hanna Goworowska-damska
Pierwsza cz Wdrujc ukazaa si w poprzednim numerze Obywatela.
Powyszy esej Thoreau napisa w latach pidziesitych XIX w., pierwotnie
ukaza si on po mierci autora w 1862 r., w Atlantic Monthly. Przed kilkoma
laty w niewielkim nakadzie ukaza si polski przekad, pt. Sztuka chodzenia,
Wydawnictwo Miniatura. Prezentujemy ten tekst w nowym przekadzie.
1. Autorowi chodzi o rozpraw La fgure de la Terre (1738 r.), ktrej jednym ze wsp-
autorw by Alexis-Claude Camus (1738).
68 69

jeli bzy ju bd, to bzow mi przynie ki
i tylko mnie nie cauj, i nie bro, nie bro i.
Bo cho mi wrosa w serce, karabin w rami wros
i ciebie z karabinem do koca bd nios.
To wymarsz Uderzenia i moj, i moj, i moj,
w ten ranek tak soneczny piosenka nasza brzmi
sowiaska ziemia mikka poniesie nas na boj
Imperium gdy powstanie, to tylko z naszej krwi
A. Trzebiski, Vymarsz Uderzenia
ycie to wcale nie rzecz bez wartoci, rezygnacja z ycia
dzi wanie to zwycistwo, to przeamanie tych wszystkich
kurczowych, stsknionych dz... pisa w swoim Pamilni-
ku Andizej Tizebiski. W innym miejscu lego niezwykego
diaiiusza czylamy za: Pragn mierci. Trzeba umrze, moe
ju na jesieni, a w kadym razie w tym roku. To bynajmniej
nie odbiera yciu sensu /.../. To dopiero ow sens nadaje. Kada
z chwil wyodrbnia si i yje jaskrawo. /.../
Umrze.
Trzecia jesie mier. Tylko zrobi to mdrze, bardzo
mdrze
r
.
Nieslely, piagnienia modego poely niedugo miay si
zici. Mona zapyla, skd laka fascynacja mieici, pizeni-
kajca ca jego lwoiczo, ze szczegolnym uwzgldnieniem
Pamilnika. Moe naley liaklowa lo po pioslu jako io-
dzaj lileiackiej kieacji: Taka inleipielacja wydaje si jednak
faszywa. Mona mowi nie lyle o jakim lanalycznym p-
dzie lub pizywdziewanych maskach, ale iaczej o swoislym
oswajaniu mieici i pizeczuciu iychego jej nadejcia, pize-
iadzajcym si w pewno polgowan odchodzeniem ko-
lejnych pizyjacio. Sld zapewne lo fienelyczne pizeywanie
kadej chwili, wysokie napicie w lwoiczoci i yciu, czei-
panie z niego penymi gaiciami, inlensyfkacja wszyslkiego,
maksymalizm, a z diugiej sliony wiaenie jego mainolia-
wienia w nadmieinym slopniu.
To poczucie kiuchoci islnienia, daiowania kadej chwili,
pizeczucie mieici czyhajcej za kadym iogiem, pozwolio
temu bardzo modemu czowiekowi pozostawi po sobie
spucizn, ktrej nie powstydziby si niejeden leciwy ar-
tysta. Pizejmujcy i do bolu szczeiy Pamilnik, ukazujcy
jego ewolucj duchow i inleleklualn, diamal Aby pod-
nie io..., piosenki i niezwykej uiody liiyki, kloie znaj
niemal wszyscy, cho mao klo poliaf iozpozna ich auloia
(O niebieskim pachncym gioszku czy Tak najpiociej,
zaczynajcy si od sow laka maa a zy lakie ogiomne).
Do lego naley doda aklywn dziaalno w Podziemiu, slu-
dia na lajnych komplelach, iedagowanie najwaniejszego pi-
sma lileiackiego okiesu okupacji oiaz slwoizenie od podslaw
lzw. Ruchu Kulluiowego.
z1 lat w tym wieku Trzebiski zosta rozstrzelany.
Skoczy dorose ycie wtedy, gdy wikszo osb dopiero
je rozpoczyna.
***
Uiodzi si i, slycznia r,ii i. w Radgoszczy k. omy,
dziecislwo spdzi w majlku Ose k. odzi, a naslpnie na
Pojezieizu Kaszubskim. W r,i i. jego iodzina pizepiowa-
dzia si do Waiszawy. W slolicy uczszcza do Paslwowe-
go Gimnazjum i Liceum im. Tadeusza Czackiego, na len
okies pizypadaj jego pieiwsze pioby lileiackie. W czaso-
pimie gimnazjalnym Piomie Szkolny publikuje pod ko-
niec lal o. debiulanckie piace. Po wybuchu wojny, w mun-
duize Pizysposobienia Obionnego udaje si na wschod, do
Rzecz o Andizeju Tizebiskim
W histori
trzeba zrywa si
jak w szturm
Rafa tocha
R
Y
S
.

G
E
R
E
N
C
J
U
S
Z
,
W
W
W
.
A
L
K
E
M
I
Q
.
P
L
70

Z Polski rodem
71

Waiszawy wiaca w padzieiniku r,, i. Wowczas lo opusz-
cza dom iodzinny i iozpoczyna samodzielne ycie.
W r,o i. zdaje na lajnych komplelach malui i podej-
muje konspiiacyjne sludia polonislyczne i slawislyczne.
Jednoczenie piacuje jako iikszaiz, iobolnik budowlany,
liacz na kolei i koiepelyloi. Bieize czynny udzia w dziaal-
noci podziemnej, wic si z ulwoizon pizez Bolesawa
Piaseckiego oiganizacj Konfedeiacja Naiodu (KN). Tade-
usz Solan podkiela, i by on typowym przedstawicielem
modych intelektualistow okresu konspiracji, szarpicym si
midzy ksik i karabinem, midzy dz konkretnego czynu
i pasj ycia a skonnoci do spekulatywnych, teoretycznych
rozwaa
:
. Tadeusz Boiowski nalomiasl pisa, i ...chodzi
wiecznie godny i niewyspany. Nie mia porzdnych butow.
Nosi drewniaki. Ubranie mia jeszcze to z licealnej, ciasne,
krotkie i wysuone. Synne byy jego nogawki, sigajce do
po ydki. Rzuca si wszdzie w oczy. Kto go raz widzia, pa-
mita na zawsze
,
.
W r,r i. angauje si w piace nad slwoizeniem mie-
sicznika Szluka i Naiod, kloiego zoslanie iedakloiem po
mieici Wacawa Bojaiskiego w czeiwcu r, i. Szluka i Na-
iod lo pieiwsze polskie czasopismo lileiackie ukazujce si
w czasach okupacji. Jego motto i swoisty program dziaania
pisma stanowia parafraza fragmentu z Promethidiona
Cypriana Norwida, ktry widnia na pierwszej stronie
kadego numeru: Artysta jest organizatorem wyobrani
narodowej. Czasopismo byo oiganem lzw. Sludium Kullu-
iowego KN, czonkami Konfedeiacji byli le wszyscy kolej-
ni jego iedakloizy (Onufiy Kopczyski, Bojaiski, Tizebiski,
Tadeusz Gajcy).
SiN-owcy szybko zaczli piowadzi szeioko zakiojo-
n dziaalno kulluialn, oiganizujc wieczoiy auloiskie
i dyskusyjne (biali w nich udzia m.in. Czesaw Miosz, Je-
izy Zawieyski i Anna wiiszczyska), konceily muzyczne
czy pizedslawienia lealialne w piywalnych mieszkaniach
(pieiwszym ziealizowanym speklaklem by Waiial i zakon-
nica Wilkacego). Oiganizowano le konkuisy poelyckie,
a wkiolce zaczlo wydawa lomiki poelyckie w iamach Bi-
blioleki Szluki i Naiodu.
***
Twrcy zwizani ze Sztuk i Narodem wychodzili
z zaoenia, i odpowiedzialno za klsk wrzeniow
ponosz przedwojenne warstwy kulturotwrcze, ktre nie
potrahy czy nie chciay sta si Norwidowskimi organiza-
torami narodowej wyobrani. Izoloway si od spoecze-
stwa w wiey z koci soniowej, nie majc ambicji oddzia-
ywania na rzeczywisto, alienujc si od realnego ycia
i traktujc kultur w kategoriach artu i kaprysu. Kultura
pisa Tizebiski nie bya zaprztnita adnym dzieem na
miar historii. Nie podejmowaa ani misji oddziaywania na ze-
wntrz /.../, ani wcignicia w wiat swoich spraw szeroko zato-
czonych krgow spoecznych, ani wyrwania si spod kulturalnej
hegemonii zachodnioeuropejskich demokracji. Przeciwnie. sta-
raa si wie ycie moliwie autonomiczne, kontemplacyjne
i wygodne
,
.
W zwizku z lym poslulowano poslaw impeiializmu
kulluialnego, wieszczono nadejcie nowej epoki kulluial-
nej. Tizebiski pisa: r. Musimy da, musimy si zdoby na
ekspansj nie tylko wielkiej tradycji historycznej, ale i poczu-
wajcej si do obowizku wielkoci aktualnoci ycia kultu-
ralnego. :. Polska idea kulturalna nie moe by ide politycz-
n. subiektywn ide polskiej polityki. Bdzie natomiast po-
nadpolsk ide kultury. Bdzie dy do stworzenia wartoci,
w pewnym sensie, w sensie Europy rodkowej obiektywnych.
,. Polska idea kulturalna nie bdzie zakapturzon kultur
francusk, angielsk czy w ogole kosmopolityczn, ale wasn,
przez siebie stworzon, odpowiadajc duchowi sowiasz-
czyzny
,
. Szluka nie moe suy samej sobie, nie powinna
by li lylko igiaszk i zabaw ani czczym ekspeiymenlaloi-
slwem. Winna nalomiasl suy dobiu, aklywizowa czo-
wieka, zmienia wial, oddziaywa na izeczywislo. Ai-
lysla co piawda lwoizy w samolnoci, jednak jego dzieo
musi dolyka spiaw szeiszych, wykiacza poza pioblemaly-
k jednoslkow, nie ogianicza si jedynie do wywoywania
Wilkiewiczowskich bebechowslizsow.
Tizebiski wysun poslulal iealizmu kulluialnego,
bdcego penym napiciem woli, jakiego wymaga rownie
pene ogarnicie rzeczywistoci wiadomoci kulturaln
o
.
W jednym z esejow pisa, i liagiczna miei we wizeniu
r,, i. Jozefa Czechowicza slanowi symboliczny koniec
liiyki w ogole: obie te mierci liryka i liryki stajc si
jednoczenie, stay si jednym i tym samym. Liiyka lo dla
Tizebiskiego jednak nie lyle galunek lileiacki, co pewien
slyl pizeycia lileiackiego, w kloiym poeta chcc tworzy,
odsuwa si od zdarze, odchodzi drog pod gwiazdami w ci-
sz i w samotno i tam dopiero zaczynaa si jego tworczo
sowa... sowa... sowa.... Skoczya si w ten sposb
w literaturze epoka sw, ktr winien zastpi nowy
okres, epoka czynu, postawy bezporedniego stosunku do
rzeczywistoci, postawy czucia si w sercu tej rzeczywistoci,
w samym nie-do-przeniknicia sercu
,
.
Tizebiski kad iownie duy nacisk na iol milu. Za So-
ielem i Bizozowskim wieizy, e jesl on koniecznym czynni-
kiem mobilizujcym siy spoeczne do zmieniania wiala. Jak
pisa bowiem badacz milu Einsl Cassiiei, jego specyfk jesl
lo, i dziaa nie lylko na siy inleleklu, ale i emocje. Kultura
wedle Trzebiskiego ma spenia wanie rol mitotwr-
cz, stanowi motor umoliwiajcy przebudow Polski,
iealizacj konfedeiackich piojeklow. Jak pisze, konieczny
jesl mit kultury imperialnej. Mit wielkiej historii. ogie, kto-
ry zapala sumienia, oczyszczajc je z maoci, kloiy umoliwi
pizebudowanie polskiego snobizmu na polsk samodzielno,
polskiego importu, na polski eksport, polskiego subiektywizmu
i pamitnikarstwa /.../, na obiektywizm, w ktorym wyraa si
mski, dojrzay, z tomizmu wyrastajcy postulat tworzenia
kreowania
8
.
Poslulaly le zwizane s nieodcznie z koncepcj Im-
peiium Sowiaskiego lwoiu skupiajcego naiody i pa-
slwa zamieszkujce midzymoize (Adiialyk, Balyk, Moize
Czaine), kloiego powslanie po wojnie zdaniem ideologow
KN slanowio wicz konieczno dziejow. Misj Polski
miao by uiuchomienie piocesow spizyjajcych lej inle-
giacji oiaz pizewodzenie powslaemu w jej wyniku oigani-
zmowi, majcemu slanowi najlepsze zabezpieczenie pized
impeiializmem niemieckim i iosyjskim (sowieckim). Jego
ulwoizenie miao le pizyczyni si do pizezwycienia
70

Z Polski rodem
71

odwiecznej saboci oiaz peiyfeiyjnoci naiodow zamiesz-
kujcych le leieny. Wailo lulaj jednak doda, i okielanie
lego lwoiu mianem Impeiium Sowiaskiego nie oznacza
bynajmniej, e wchodzi w jego skad miay jedynie naiody
sowiaskie. Konfedeiaccy ideolodzy widzieli w nim iow-
nie miejsce dla Esloczykow, olyszow, Lilwinow, Wgiow
czy Rumunow.
***
Konkielnym efeklem lych pizemyle i zapaliywa
byo zoiganizowanie pizez Tizebiskiego lzw. Ruchu Kul-
luiowego. Jeizy Hagmajei pisa, i Tizebiskiemu nie wy-
slaiczao iedagowanie Szluki i Naiodu. Chcia dziaa or-
ganizacyjnie. Grupa ludzi skupiona przy SiN ju od samego
pocztku swego istnienia prowadzia dziaalno kulturaln,
organizowaa wieczory literackie, spotkania autorskie. Zapro-
ponowaem wowczas ndrzejowi, by rozszerzy i pogbi t
dziaalno. Po duszych dyskusjach doszlimy do wniosku,
e w oparciu o dotychczasowe dowiadczenie, jak rownie
siatk organizacyjn KN, naley rozpocz organizacj Ruchu
Kulturowego
,
.
Ruch Kulluiowy by oiganizacj apolilyczn, skupia
mia ludzi bez wzgldu na pizynaleno pailyjn. W Pa-
milniku Tizebiski zapisa: Podstawy mylowe Ruchu
opracowaem w cigu dnia na , kartkach maszynopisu. Etapy.
wyzyskanie momentu odradzania si polskiej idei politycznej
dla pojcia rewolucji kulturalnej. Celem rewolucji jest stworze-
nie nowej koncepcji kultury narodowej i jej realizacja. Podsta-
w koncepcji jest rownanie kultura narodowa = kultura samo-
dzielna. Vytworzenie wasnego stylu kultury jest kwesti siy.
Si mona uzyska jedynie przez uczynienie podmiotem rewo-
lucji penego czowieka. /.../ Ruch wyrzeka si rewolucji w imi
hasa od nowa. Ruch grupuje ludzi wojny, jest rewolucj po-
kolenia wojennego
ro
.
***
Piszc o Tizebiskim, liudno uciec od zagadnienia na-
cjonalizmu. Deklaiowa si on jako nacjonalisla, swoj epok
nazywa nacjonalislyczn, oczekiwa naiodzin nowego wia-
la, w kloiym Nacjonalizm (pisany wanie majusku) bdzie
dominujcym wialopogldem i si kieujc. Ale trzeba pa-
mita, e nie by to tzw. nacjonalitaryzm, e nie mia on
nic wsplnego z ciasnym szowinizmem.
Tizebiski jawi si jako zwolennik iegionalizmu odwo-
uje si do Mauiice Baiiesa i jego powieci Les Deiacines
(dosownie Wykoizenieni, po polsku wydana w r,o i. pod
lyluem Wyiwani z giunlu ojczyslego). Baiies lo fiancuski
nacjonalisla, kloiy jednak w pieiwszym izdzie uwaa si
za Lolaiyczyka i apelowa do swoich rodakw, aby czuli
si Lotaryczykami, Alzatczykami, Bretoczykami, Belga-
mi czy ydami i poprzez to tworzyli francusk wsplnot,
szukajc tego, co czy, a nie dzieli.
Tizebiski lak chaiakleiyzowa Baiiesowskie koncep-
cje: Regionalizm by flozof gbok, nie dziaajc na
powierzchown i niedojrza wyobrani. jake naiwnie dla
tych oszalaych, walczcych w wite imi bstrakcji, inteli-
gencji, socjalizmu i komunizmu, przedstawia si opanowany
regionalizm Barresa. Przywizani do rodowiska, do wasnej
prowincji, do maych, rodzinnych miasteczek, zabudowanych
jeszcze mniejszymi domkami i zielonymi bryami drzew. Tu
nowy, wspaniay wiat, cywilizacja, tu stuletnia, prawie-e re-
ligijna wojna z naturalizmem i Katolicyzmem o postp czo-
wieka a tam... przywizanie do wasnej prowincji, do maych
naiwnych miasteczek, w ktorych przeyo si dziecistwo i po-
koczyo szkoy, przywizanie do ziemi, z ktorej si dosownie
wyroso.
Nacjonalizm jego zdaniem walczy wanie pizede wszysl-
kim z czowiekiem wykoizenionym, pozarodowiskowym,
caym tym dziewitnastowiecznym nomadyzmem czowieka
pozbawionego wasnego miejsca w wiecie. /.../ Nie boi si na-
wet tak niepopularnego dla ekonomii kosmopolitycznej hasa,
jak dekoncentracja przemysu
rr
.
Oslalnia myl pokazuje le ow wzmiankowan niezale-
no Tizebiskiego, wysuwajcego poslulaly dekoncenliacji
piodukcji, nie cieszce si zbyl wielk eslym w jego io-
dowisku polilycznym, kloie poslulowao iaczej dynamicz-
n iozbudow pizemysu i cenlialne sleiowanie. Tizebiski
pisze, e wspoczesna ekonomia twierdzi, i dekoncentracja
przemysu przeczy jakiejkolwiek kalkulacji, jednak lakie aigu-
menly dla myli Nacjonalizmu nie stanowi adnej przeszko-
dy. Nacjonalizm przyznaje wprawdzie, e w warunkach obec-
nych koncentracja przemysu daje rezultaty najlepsze, ale nie
waha si zakwestionowa samych warunkow obecnych. Uwaa
za konieczno warunki te zrewolucjonizowa, uczyni nowym
warunkiem rozwoju przemysowego postaw tworcz kadego
z pracujcych
r:
.
***
Ten nacjonalizm usiowa Tizebiski wiza haimonij-
nie z uniweisalizmem, opieiajc si oczywicie na koncep-
cjach wypiacowanych pizez kapelana KN, ks. Jozefa Wai-
szawskiego. Ojciec Pawe pisa w swojej wydanej w czasie
okupacji bioszuize, i pylanie, co jesl wysze ludzko czy
naiod, nie ma adnego sensu, poniewa zawsze ludzko
jest wysza, zawsze narod jest bliszy. Nie ma sensu pytanie.
czy istnieje jaka sprzeczno, niezgodno interesow midzy
deniem narodu a deniem ludzkoci. Pierwsze s zawsze
realizacj drugich, a drugie realizuj si zawsze w pierw-
szych i poprzez pierwsze. Nie mona by dobrym czonkiem
w ciele ludzkoci, nie bdc uprzednio dobrym synem wa-
snej ojczyzny, nie mona naleycie suy wasnej ojczynie,
nie realizujc rownoczenie celow, do ktorych zmierza caa
ludzko
r,
.
Slojc na giuncie lomislycznego iealizmu pojciowego,
ks. Waiszawski pizypomina bowiem, i cao islnieje lyl-
ko pizez czci, ich islnieniem, jesl wielka ich wielkoci.
Z diugiej sliony czci, czyli jednoslki, lo nie Leibnizowskie
monady bezokienne, niezalene od siebie, wyalienowane,
samowyslaiczalne cao jesl celem owych czci. Roz-
wizanie lo w zamieizeniu ks. Waiszawskiego miao pize-
zwyciy anlynomi indywidualizmu i lolalizmu. Nie ma
lo by jednak zoly iodek pomidzy owymi biegunowymi
iozwizaniami, ale jak pisze Tizebiski zoly szczyl, ich
wysza synleza
r
. Konfionlacj demolibeializmu z lolali-
zmem pizedslawi Tizebiski w gioleskowym pojedynku
72

Z Polski rodem
73
ping-pongowym bez pieczki, loczonym pizez dwoch bo-
haleiow jego diamalu Aby podnie io....
Jako ojcow duchowych swojego nacjonalizmu Tizebi-
ski wymienia le Bizozowskiego, Beigsona i Heideggeia.
Mona zapyla, co czy le poslaci z nacjonalizmem. Od-
powiedzi Tizebiskiego s dosy zdawkowe i enigmalycz-
ne. W pizypadku Beigsona chodzi lulaj pizede wszyslkim
o iiiacjonalizm i indeleiminizm, ide elan vital (pdu y-
ciowego) zmagajcego si z bezwadem maleiii i w len
sposob lwoizcego izeczywislo. To wanie fiancuski
flozof, jak pisa Bizozowski, w najbaidziej konsekwenlny
sposob uj pioblemalyk lwoizenia, podkielajc, i aby
w ogole moc o nim myle, naley myle w kalegoiiach
nieislniejcego i za pomoc lego dopiowadzi do jego
uizeczywislnienia. Zasug Heideggeia ma by nalomiasl
uwiadomienie, e czowiek nie yje w pioni, podniesie-
nie iangi zwizkow jednoslki z oloczeniem i demaskacja
fkcji islnienia absliakcyjnego, islnienia czyslego, ycia
w niczym
r,
, czyli po pioslu Heideggeiowskie bycie-w-
wiecie, podkielanie, i Dasein zawsze znajduje si ju
w jakim wiecie, jesl olwaile na swoj pizeszo, liadycj,
dziedziclwo, zakoizenione w hisloiii swojej wspolnoly, klo-
iej pami konslyluuje niejako jego islol. Jeli chodzi za
o Bizozowskiego, lo uizeka Tizebiskiego pizede wszysl-
kim jego flozofa czynu, kiylyka elil, polskiej gnunoci
i niedoslwa, ow anlyliadycjonalislyczny nacjonalizm
piolelaiiacki, poslizeganie naiodu w gownej mieize jako
obowizku i zadania.
Widzimy wic, e nacjonalizm Trzebiskiego by
specyhczny, nie odwoujcy si do Dmowskiego czy Po-
pawskiego. Nacjonalizm, ktry czy przywizanie do
tradycji i dziedzictwa narodowego (Barrs, Heidegger)
ze swoistym antytradycjonalizmem (Bergson, Brzozow-
ski), polegajcym na bezpardonowej czsto krytyce tego,
co w tej tradycji zostao uznane za niewaciwe, impli-
kujce sabo oraz nacechowany mocnym przechyem
w stron przyszoci, pooeniem akcentu na tworzenie,
zmian, doskonalenie, rozwj. Myl kosmopolityczna pi-
sze Tizebiski dc ku celom abstrakcyjnym, ku ideaowi
niezamieszkaego wiata z bezdomnymi ludmi, powoywaa
si na argument naturalnych swoich rode. /.../ Naturalne
byo powstawanie wielkich centrow przemysowych, natural-
ne byo zatracenie przez ludzi indywidualnego oblicza, natu-
ralne byo, e ludzie mogcy rzdzi nie chcieli mie ju nic
wspolnego z prac, z tworczoci. Cele myli kosmopolitycznej
byy natomiast wprost przeciwne. abstrakcyjne, zaprzeczaj-
ce wszelkiej naturalnoci. /.../ Myl Nacjonalizmu odwroci-
a wzajemne stosunki. Naturalne s cele, ktore ma osign.
Naturalny jest obraz ludzi zamieszkujcych swoje metaf-
zyczne domy, ludzi wspodziaajcych ze sob nie wspolnym
fatalizmem, ale wspolnym celem, nie paszczyzn pracy, lecz
wiadom tworczoci. Naturalny jest obraz zlania si dwu
rozdzielanych dotychczas funkcji. tworzenia i rzdzenia.
Nienaturalne, gdy tworcze, irracjonalne s roda, skd to ma
przyj. Skd ma si zacz realizacja celow. rodem ma by
rewolucyjne przebudowanie czowieka. Nastawienie czowie-
ka tak, aby zacz realizowa cele. U rode myli Nacjonali-
zmu tkwi tworcza i celowa (a nie naturalnie i bezcelowa wy-
bucha!) rewolucja. Rewolucja charakteru
ro
.
***
W lislopadzie r, i. Tizebiski zosla aieszlowa-
ny w sloowce niemieckiej fabiyki, w kloiej nie piacowa.
W czasie zalizymania dodalkowo mia pizy sobie faszywe
dokumenly na nazwisko Andizej Jaiociski. ri lislopada
wiaz z giup o osob zosla iozslizelany pizy ulicy Nowy
wial w Waiszawie. Jak mowi poelycka legenda, w momen-
cie egzekucji mia zagipsowane usla...
Heniyk Jeizmaski w swoich wspomnieniach doly-
czcych Tizebiskiego pisa, i lym, co najbaidziej uize-
ka w poslawie pokolenia wojennego ...jest denie do
jednoci sow i czynow, praktyki i teorii. Bez wzgldu na
ronorodno artystycznych i ideowych zainteresowa -
czyo tych modych ludzi gbokie poczucie tragizmu, kto-
remu zapragnli przeciwstawi wasne ycie i tworczo
r,
.
Rzeczywicie, jest to niewtpliwie co, co do dzi dziaa
na wyobrani i czyni z osb w rodzaju Gajcego, Trze-
biskiego, Wacawa Bojarskiego, Krzysztofa Kamila Ba-
czyskiego, Krystyny Krahelskiej czy Jzefa Szczepa-
skiego, niezalenie od rnic ich dzielcych, wzorzec
zaangaowania w spraw, ktr si wyznaje, traktowa-
nia jej z ca nalen powag. Zaledwie dwudzieslolelni
Tizebiski nolowa w swoim Pamilniku: jestem odpo-
wiedzialny przed Bogiem i histori, przed nimi kadego dnia
zdawa rachunek. Vykluczy kad sabo i nikczemno.
Vobec Boga i historii, tych dwu okrutnych pokus, nie istnie-
j pokusy inne
r8
.
Rafa rocha
1. A. Trzebiski, Pamitnik [w:] Tene, Kwiaty z drzew zakazanych. Proza, Warszawa
1972, ss. 88, 171-172.
2. Z dziejw podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1961, s. 299.
3. T. Borowski, Portret przyjaciela [w:] W gazce dymu, w ognia blasku... Wspomnie-
nia o Wacawie Bojarskim, Tadeuszu Gajcym, Onufrym Bronisawie Kopczyskim,
Wojciechu Menclu, Zdzisawie Stroiskim, Andrzeju Trzebiskim, oprac. J. Szczypka,
Warszawa 1977, s. 249.
4. A. Trzebiski, Pokolenie wojenne [w:] Tene, Aby podnie r. Szkice literackie i
dramat, Warszawa 1999, s. 66.
5. A. Trzebiski, Przebudowa polskiej wiadomoci kulturalnej [w:] Ibid., s. 45.
6. Tene, Polska fantastyczna [w:] Ibid, s. 32.
7. Tene, Pokolenie liryczne i dramatyczne [w:] Tene, Kwiaty..., ss. 29, 31, 32.
8. A. Trzebiski, W klimacie kultury imperialnej [w:] Tene, Aby..., ss. 70-71.
9. Z. Kobylaska, Konfederacja Narodu w Warszawie, Warszawa 1999, s. 142.
10. A. Trzebiski, Pamitnik, s. 247.
11. Tene, Korzenie i kwiaty myli wspczesnej [w:] Tene, Aby..., ss. 50, 51, 52.
12. Ibid., s. 52.
13. Ks. J. Warszawski T. J., Uniwersalizm. Zarys narodowej flozofi spoecznej, Biaa-Pod-
laska 2005, s. 68.
14. A. Trzebiski, Metoda zotego szczytu (glosy na temat Uniwersalizmu) [w:] Ten-
e, Aby..., ss. 58-64.
15. A. Trzebiski, Korzenie..., ss. 51-52.
16. Ibid., s. 54.
17. H. Jerzmaski, Spon najjaniej [w:] Portrety twrcw Sztuki i Narodu, pod red. J.
Tomaszkiewicza, Warszawa 1983, s. 121.
18. A. Trzebiski, Pamitnik, s. 258.
72

Z Polski rodem
73
Wiosn pizypada 8o. iocznica ulwoizenia jednej z naj-
baidziej aklywnych i wyjlkowo oiyginalnych pod wzgldem
ideowym, a jednoczenie dzi niemal cakiem zapomnianych
oiganizacji spoecznych w Polsce. Mowa o Zwizku Modzie-
y Wiejskiej RP, populainie zwanym Wiciami.
***
W czeiwcu r,r, i. ulwoizono Cenlialny Zwizek Mo-
dziey Wiejskiej pod palionalem Cenlialnego Zwizku Ko-
ek Rolniczych. Kad on nacisk na iozwoj inicjalyw samo-
kszlaceniowych modziey wiejskiej: amaloiskich zespoow
lealialnych, giup piewaczych, bibliolek, szkole i konkui-
sow w zakiesie gospodaiki iolnej, kuisow higieny ilp.
Od r,ii i. CZMW wydawa lygodnik Siew. Na poczl-
ku r,i8 i. oiganizacja liczya iii, ko z oo lys. czonkow.
W poudniowej Polsce sched po zaboiach byy silne wpy-
wy Maopolskiego Zwizku Modziey pizy Maopolskim
Towaizyslwie Rolniczym. Oba modzieowe zwizki wspo-
piacoway ze sob. Jednoczya je m.in. dziaalno Wiejskie-
go Uniweisylelu Ludowego w podkiakowskich Szycach,
zaoonego z inicjalywy CZMW dziki wspaiciu Zwizku
Nauczycielslwa Polskiego. Placowka la, majca kszlaci
modzie wiejsk na kilkulygodniowych kuisach w duchu
wiecko-humanislycznym, piowadzona bya pizez Ignacego
Solaiza i jego on, Zof.
***
Naslioje modziey wiejskiej ulegay iadykalizacji. Nie
popiawiaa si, a okiesowo wicz pogaiszaa kondycja wsi.
Refoim ioln pizepiowadzono szczlkowo, wbiew nadzie-
jom i daniom iuchu ludowego. Powolny iozwoj pizemy-
su skulkowa niewielkim odpywem ludnoci do miasl. To
iodzio god ziemi mode pokolenie nie miao gdzie i
na wasne. Gospodaislwa ich iodzicow byy mao docho-
dowe. Znika wiaia, e paslwo samo z siebie zadba w od-
powiednim slopniu o los wsi. Apolilyczno CZMW za-
slpoway gosy domagajce si polilycznej iepiezenlacji
chopow. Jesieni r,i, i. pisano w Siewie: /.../ wyznajemy
ide ludow, okrelamy siebie jako mod demokracj wiejsk.
/.../ jestemy czstk ruchu ludowego, jego modym i ywym
prdem. Na tym stanowisku stoimy i bdziemy wiernie suy
idei Polski Ludowej.
Od r,i i. nasilay si lake wpywy nowej dokliyny
agiaiyzmu. Polacy zapoyczyli go z Czechosowacji, gdzie
by ideologi silnego iuchu ludowego. Agiaiyzm uznawa, e
podslaw bylu spoecznego jesl ziemia, a jej opiekunem oiaz
ywicielem wszyslkich chop. Piaca na ioli i ycie na wsi
s kluczowe dla islnienia naiodu (zapewnienie wyywienia,
osloja fundamenlow kulluiy naiodowej), zalem naley im
si szczegolna ochiona. Chopi, z iacji liczebnoci, znaczenia
spoecznego i cech moialnych, powinni mie islolny wpyw
na izdzenie paslwem.
Polacy nadali lej idei wasny wymiai. Uwaali, e w slo-
sunkowo zamonej Czechosowacji zbyl sabo akcenluje si
kweslie wasnociowe (iefoima iolna) i klasowe (pozycja
chopow w podziale dochodu naiodowego). Siew wiosn
r,i, i. pisa: My musimy by bojownikami, my musimy wal-
czy, my musimy ama, a czsto i burzy. /.../ musimy zdoby
prawo do ycia, prawo do rownoci. /.../ musimy krzepi ducha,
/.../ stwarza ten zom, ktory modzie czechosowacka /.../
ociosuje. Sdzili le, e ssiedzka weisja agiaiyzmu niedo-
slalecznie zwiaca uwag na symboliczny wymiai i wailoci
piacy chopskiej i bylowania na wsi. J. Dec pisa: /.../ stosunki
czeskie nie s dla nas ideaem, nikt nie myli /.../ by nasze wiel-
kie ideay zamkn w utuczonych krowach i winiach lub utopi
w szklanicy dobrego piwa.
(Zwizek Modziey Wiejskiej RP r,i8-r,,)
Remigiusz Okraska
Spoeczestwo
naprawd obywatelskie
S
Y
M
B
O
L

Z
M
W

R
P
74

Z Polski rodem
75

***
Radykalizacji nasliojow lowaizyszy nacisk na wyiwanie
si spod kuialeli CZKR. W r,i, i. wikszo we wadzach
zyskali zwolennicy samodzielnoci, wiod nich piezes Zyg-
munl Zaski oiaz kieiownik (osoba podejmujca kluczowe
decyzje w piacy biecej) Jozef Nieko.
Osobna kweslia lo pizewiol majowy. Cho modzi lu-
dowcy daizyli Pisudskiego szacunkiem i poczlkowo po-
zylywnie oceniali objcie pizeze wadzy, lo jednak gdy
w r,i, i. doszo do zakusow sanacji na ogianiczenie upiaw-
nie Sejmu, Siew pioiem Bolesawa Babskiego gosi: /.../
bdziemy stali na gruncie demokracji parlamentarnej, czyli lu-
dowadztwa. /.../ ustroj ten posiada liczne braki. jednake ze
wszystkich /.../ zapewnia on najwicej praw warstwom pracu-
jcym i daje mono osignicia ich w drodze pokojowej. Po
podobnym ailykule piezesa Zaskiego, pioizdowy CZKR
wpiowadzi w Siewie cenzoia. , giudnia r,i, i. nagle
zwolniono z piacy kieiownika Niek, sekielaiza CZMW
A. Zieliskiego, iedakloia Siewu Babskiego oiaz pize-
jlo iedagowanie pisma.
Liczono na zasliaszenie modych dziaaczy. Tymczasem
niemal cay Zaizd slan na slanowisku niezalenoci. Pizy-
spieszono lwoizenie samodzielnej sliukluiy w poslaci fede-
iacji oiganizacji wojewodzkich. i, maica r,i8 i. wydano
pieiwszy numei lygodnika Wici (pomysodawc lyluu,
nawizujcego do leiminologii dawnych Sowian, by Nie-
ko). Solaiz pisa w nim: Sami sobie dawa rad chcemy, sami
wiczy si we wodarzeniu, sili z trudnociami, hartowa mi-
nie woli, dowiadcza drog, by zdrowo doskonali w sobie czo-
wieka i obywatela.
Decyzja o usamodzielnieniu oznaczaa ulial funduszow,
zaplecza lechnicznego, wielolelniej maiki ilp. Jednak na zjazd
ogolnopolski pizybyo i, czeiwca r,i8 i. ponad lysic osob,
w lym niemal ,oo delegalow ko. W gosowaniu popailo sa-
modzielno oiaz zmian nazwy na Zwizek Modziey Wiej-
skiej RP. Wkiolce, od lyluu lygodnika, polocznie zaczlo
okiela go Wiciami. We wadzach ZMW RP zasiedli m.in.
Zaski jako Pizewodniczcy Piezydium Zaizdu Gownego,
jego zaslpc zosla Adam Bie, a kieiownikiem Nieko.
W lym samym okiesie zwolennicy sanacji pizejli wpy-
wy w Maopolskim Zwizku Modziey. Na pizeomie r,i8
i r,i, i. wikszo jego czonkow iownie wybiaa samo-
dzielno, lwoizc Zwizek Modziey Wiejskiej w Kiakowie,
kloiy iok poniej wszed w skad ZMW RP.
W wyniku szeioko zakiojonego i hojnie fnansowanego
konlialaku, CZMW czciowo odzyska wpywy. Spiawoz-
danie z wiosny r,i, i. pokazuje, e z Wiciami zwizao si
i ko i czonkow dawnego CZMW. Ale, jak zgod-
nie lwieidz hisloiycy, bya lo najbaidziej ideowa, aklywna
i wiadoma cz dziaaczy. Wkiolce ulwoizono sliukluiy
ZMW RP w woj. kieleckim, lubelskim, odzkim, mazowiec-
kim, nowogiodzkim i maopolskim. Rok po usamodziel-
nieniu istniao y{o k z zz tys. czonkw. Na pocztku
1 r. byo ju 1oo k i { tys. czonkw. Trzy lata
pniej odpowiednio zoo i o tys. Przed wybuchem
wojny liczba wiciarzy przekroczya 1oo tys. W midzy-
czasie wskulek naciskow wadz odczy si zwizek no-
wogiodzki, ulwoizono nalomiasl wojewodzk sliuklui
we Lwowie, w r,o i. sfnalizowano kilkulelnie iozmowy
zjednoczeniowe z Wielkopolskim ZMW, a dwa lala poniej
powsla Pomoiski ZMW.
***
Wiciaize byli znakomicie zakoizenieni spoecznie.
Dziaali w lokalnych iodowiskach, gdzie wszyslkich zna-
li i gdzie znano le ich. Odrzucali model mdrka, ktry
owieca innych i przemawia z pozycji wyszoci moral-
nej czy intelektualnej. Nie pracowali dla ludu, lecz z lu-
dem, traktujc chopw podmiotowo i po przyjacielsku.
Na du skal piowadzono dziaalno edukacyjno-sa-
mokszlaceniow. Samych bibliolek pizy lokalnych koach
ZMW RP byo w r,8 i. a r8o. Do lego selki pielekcji
pizygolowanych pizez wybianych czonkow koa lub pizez
insliukloiow powialowych i wojewodzkich. Nieizadkie byy
kilkudniowe kuisy, oiganizowane wasnym sumplem pizy-
jezdni nocowali u zapizyjanionych gospodaizy, kady pizy-
wozi piodukly iolne na wspolne posiki ilp. Tylko w r,o
i. w skali powialow zoiganizowano rr kuisow spoeczno-
owialowych, io gospodaiczych i dla dziewczl biao
w nich udzia ok. ro lys. osob. Oiganizowano le kuisy iol-
nicze dolyczce ogiodniclwa, wydajnoci upiaw i hodowli,
higieny w gospodaislwie, kioju i szycia.
Szczegolne miejsce zajmuje doiobek wiciowych uni-
weisylelow ludowych. Wspomniany UL w Szycach k. Kiako-
wa piopagowa oryginalny model wychowawczy, oparty na
egalitaryzmie, dyskusjach, zachtach do samorozwoju, po-
chwalano interdyscyplinarne zainteresowania i siganie
po intuicyjne sposoby poznawania rzeczywistoci. Wane
miejsce zajmoway zajcia leienowe i wspolnolowe foimy
spdzania czasu, nieizadko o chaiakleize bliskim iyluaowi.
Szyce byy wanym oiodkiem kszlalowania si ideologii
wiciowej, a lake piomieniowania iadykalnych pogldow
na polsk wie. Wadze ZNP pod naciskiem sanacji zamkn-
y placowk w r,r i. w uzasadnieniu napisano, e kszla-
lowaa u wychowankow iadykalne pogldy spoeczne. Od-
iodzenie naslpio wkiolce w Gaci Pizewoiskiej na Podkai-
paciu, najpieiw w izbach udoslpnianych pizez okolicznych
chopow, poniej w budynku wzniesionym ze skadek i dziki
spoecznej piacy wiciaizy. Na kilkulygodniowych kuisach
gocio w nim kilkasel osob, kloie po powiocie do domow
ulizymyway konlakl, iegulainie oiganizowano zjazdy wy-
chowankow. W r,, i. dziaacze ZMW RP ulwoizyli diugi
uniweisylel ludowy w Nielkowie k. Kociana.
Najpopulainiejsz foim aklywnoci kulluialnej wicia-
izy by iuch lealiow amaloiskich. W kigu Wici islniao
mnoslwo lakich inicjalyw. Poczwszy od lekkich szluk o le-
malyce wiejskiej, pizez ulwoiy z liadycji paliiolycznej, ko-
czc na inscenizacji szluki awangaidowego poely Biunona
Jasieskiego, Sowo o Jakubie Szeli. Twoizono le widowi-
ska z okazji wila niwnego (doynek), wila Wiosny
(obchodzono je w dawn Noc Kupay), wanych iocznic hi-
sloiycznych, nawizujcych do cyklow podnoci gleby, iyl-
mu pizyiody, piaslaiych liadycji ilp., nadajc im nowe foimy
i wymow. W samym r,i8 i. i8, ko Wici wyslawio 8,
pizedslawienia dla ok. i8 lys. widzow. W lalach r,r-, po-
nad poowa ko miaa slae zespoy lealialne, a od ,o do 8
74

Z Polski rodem
75

ko doianie wyslawiao speklakle. Tylko na Kielecczynie
wiciaize zoiganizowali w r,i i. r,, pizedslawie a rir
ionych szluk, nalomiasl koa Kiakowskiego ZMW w r,o i.
pizygoloway i, pizedslawie. Nie chodzio jednak wycz-
nie o aspekl kulluialny. Dziaacze /.../ Vici widzieli w nim
[lealize ludowym] czynnik sprzyjajcy popularyzowaniu rady-
kalnych treci spoecznych i politycznych /.../ slwieidza S. Pa-
sluszka. Solaizowa na amach Pioslo z moslu pisaa w r,,
i.: Vsi trzeba teatru, sceny, z ktorej by odezway si sowa nowe,
nieznane, przeczuwane, z ktorej po-
wiaoby ycie dzisiejsze zagadnie-
nia i sprawy palce.
Na uwag zasuguje le swo-
isly feminizm ZMW RP. Kobiel
uznawano za majc pene piawo
do dziaalnoci spoecznej i sa-
moiozwoju. Oczywiste rnice
biologiczne i wynikajce z nich
role spoeczne nie powinny by
ani pomijane, ani nadmiernie
eksponowane. Naley dy do
tego, by uatwi kobietom spe-
nianie obowizkw matek czy
on, zamiast traktowa jako pre-
tekst do izolowania ich od ycia
publicznego. Ju w r,i, i. Walny
Zjazd deklaiowa: /.../ w pracach
Ko winna w wikszym stopniu zna-
le miejsce sprawa udziau kobiet /.../. W r, i. slwieidza
w uchwale: Przebudowa obecnego ustroju, jak rownie /.../
osignicia penej demokracji, na ktorej ma si oprze ustroj
przyszej Polski Ludowej sprawiedliwej wymaga, aby kobie-
ta braa na rowni z mczyzn udzia w yciu nie tylko domo-
wym, ale i /.../ spoecznym /.../. Pizy sliukluiach kieleckiej
i lubelskiej ulwoizono Komisje Spoeczno-Wychowawcze
Kobiel. W piasie oiganizacyjnej powicano wiele uwagi
pioblemalyce kobiecej w Wiciach od r,o i. ukazywa
si dzia Wiciaika, wiosn r,, i. czonkinie koa w Maiko-
wej na Podkaipaciu iozpoczy edycj miesicznika Kobiela
Wiejska. Zoiganizowano kilka spolka i konfeiencji powi-
conych lemalyce kobiecej. W poowie lal o. w Kiakowskim
ZMW dziewczla slanowiy ok. i, czonkow, w odzkim
, a w Kieleckim a o. Jak na owczesne iealia byy lo
wskaniki wysokie.
W diugiej poowie lal o. zaczlo piowadzi lzw. Nowi-
zn Wiciow, czyli zajcia dla slaiszych dzieci. Opiocz foi-
mowania chaiakleiow w duchu wiciowym, celem byo pio-
mowanie pozylywnych sposobow spdzania czasu czslo
bowiem dzieci wiejskie pozbawione byy opieki i paday ofa-
i ionych wypadkow i uiazow, lekkomylnie niszczyy mie-
nie ilp. Od r,, i. zwizkowy lygodnik iegulainie zamiesz-
cza wkadk Nowizna Wiciowa. Rok poniej lakie foimy
opieki piowadzone spoecznie islniay pizy r,r koach,
obejmujc lys. dzieci.
W r,i, i. dziaay zespoy spoilowe pizy o koach
ZMW RP, skupiajc lys. modziey. Poniejsze pogoisze-
nie syluacji maleiialnej wsi zaowocowao liudnociami
z zakupem spizlu spoilowego i lego iodzaju inicjalywy
podupady. Wci jednak spoio uwagi powicano aklyw-
noci fzycznej, zwaszcza foimom niewymagajcym naka-
dow fnansowych (wiczenia gimnaslyczne, biegi). Podobnie
byo z piopagowaniem higieny i opieki zdiowolnej. Opiocz
zwiocenia uwagi na kalasliofaln syluacj wsi, Wici zach-
cay do oddolnych inicjalyw na miai moliwoci modziey
chopskiej. Teienowym oddziaom udao si zoiganizowa
liczne kuisy z zakiesu higieny, dbaoci o zdiowie i iacjonal-
nego ywienia. Udao si le wysa kilkadziesil wiejskich
dziewczl na szkolenia pielgniaiek i poonych.
Wszystkie te dziaania wiadcz nie tylko o pomyso-
woci i zaangaowaniu wiciarzy w sprawy nierzadko
mae. Przede wszystkim ukazuj przyczyny sukcesw
Zwizku. Robic to wszystko, nie tracono z oczu szerszej
perspektywy. Zaski deklarowa, e Wici s ruchem
spoeczno-wychowawczym a wc ne owarowym, ne za-
wodowym, ne sporrowym lub rearralnym, lecz ruchem wy-
chowujcym czoweka.
***
Jak wspomniano, iozam w CZMW dokona si z po-
wodu konfiklu woko slosunku do anlydemokialycznych
poczyna sanacji. W. Janczak pisa w Wiciach: Nie uwie-
rzymy nigdy /.../, eby w interesie Polski leao wyrzeczenie si
walki o /.../ demokratyczne zasady w yciu spoecznym i pa-
stwowym, a zamienienie ich na jakie barbarzysko-faszystow-
skie nowinki. Polska, kraj chopow i robotnikow, tylko w opar-
ciu o demokracj osta si moe. T. Rek pizekonywa: forma
rzdow parlamentarno-demokratyczna /.../ [lo] ustroj dogodny
i jedyny sprawiedliwy dla szerokich mas /.../, gdy tylko przy
daleko posunitej jawnoci, powszechnoci i kontroli ycia pu-
blicznego mona myle i mowi o susznych prawach i /.../
przestrzeganiu tych praw.
Nie chodzio lylko o mechanizm wyboiu i spiawowania
wadzy. Wiciaize byli pizekonani, e odrodzona Polska
jedynie wtedy moe by silna, gdy zyska oparcie w ma-
sach obywateli traktowanych podmiotowo. Tymi obywa-
telami, zarazem najliczniejsz i najbardziej wykluczon
grup, byli gwnie chopi. J. Giudziski na amach Wici
pizekonywa, e jednym z najwikszych radykalizmow, jakie
W
I
N
I
E
T
A
T
Y
G
O
D
N
I
K
A

W
I
C
I

76

Z Polski rodem
77

w yciu Polski mog by /.../ dokonane, bdzie poruszenie ca-
ego masywu chopskiego do czynnego udziau w yciu narodu
i pastwa.
Nie chodzio o powiol do iealiow spized pizewiolu ma-
jowego, czslo pizez wiciaizy okielanych sejmokiacj.
W pimie Moda Myl Ludowa (MML) czylamy: Demo-
kracja, przyszedszy ponownie do wadzy, bdzie musiaa pod-
da gruntownej rewizji /.../ dotychczasowe obyczaje, /.../ pra-
wa, /.../ metody pracy i rzdzenia pastwem. /.../ bdzie mu-
siaa spoglda czciej i gbiej w masy /.../, podj olbrzymi
prac uzdrowienia atmosfery ycia pastwa przez /.../ zdemo-
kratyzowanie administracji /.../. Wielk wag pizywizywa-
no do decenlializacji paslwa. Slanisaw Modoeniec, zna-
ny poela chopski fuluiysla, pisa w MML: Na miejsce
dzy panowania zbiorowo chopska wysuwa zasad oby-
watelskiego wspodziaania. Nie pastwo wic, a czynna po-
spolno obywatelska musi si sta organizacyjn form /.../
narodu polskiego. Krytykowano ide silnego pastwa,
gdy oznaczaa ona eliminowanie wpywu obywateli na
ycie publiczne. Wiciarze uwaali, e przynosi to od-
wrotne skutki, tj. powstaje pastwo sabe, nie majce
oparcia w spoeczestwie.
Spizeciw ZMW RP wywoywao amanie swobod oby-
walelskich. Wobec piocesow bizeskich pisano w Wiciach:
Brze to ju nie tylko suszny czy niesuszny akt polityczny
/.../ to /.../ sprawa poniewieranej godnoci czowieczej. I nie
tylko godnoci jednostek /.../, ale i /.../ narodowej. /.../ tragedia
brzeska dokonywaa si w budynku /.../ pastwowym i urgaa
pojciom praw w pastwie obowizujcym. Rownie mocno
kiylykowano podniesienie wieku nabywania piawa wyboi-
czego do i ioku ycia, zmian oidynacji na niekoizysln dla
opozycji ilp.
***
Wadze sanacyjne iobiy co mogy, eby uliudni dzia-
alno wiciaizy. Zakazano szkoom i innym inslylucjom
udoslpnia im sale na zebiania, policja nachodzia dziaaczy
i piobowaa ich zasliaszy. Wadzom samoizdowym zabio-
niono pizyznawa dolacje na inicjalywy, kloie wspolwoizyli
modzi ludowcy.
Wiele ko leienowych zlikwidowano, a majlek skon-
fskowano (np. w r, i. lylko w pow. limanowskim ioz-
wizano , ko), zabianiano oiganizowania jakichkolwiek
impiez publicznych. Uniemoliwiano iejesliowanie ko no-
wych np. ,o ko na poczlku lal o. w Lwowskim; w r,, i.
w lym samym iegionie, na ,8 zgoszonych, wadza zalwiei-
dzia 8. W r,r i. iozwizano adminisliacyjnie ca sliuk-
lui maopolsk, kloia po jakim czasie wznowia dziaal-
no w foimie spodzielni owialowej i pizeliwaa dwie
pioby likwidacji, podobnie jak Lubelski ZMW.
Na Zamojszczynie w r,o i. dokonano biulalnej pacyf-
kacji wsi, gdzie aklywny by iuch ludowy szczegolnie oslio
liaklowano wiciaizy (zlikwidowano , ko Zwizku), do-
piowadzajc do zaniku dziaa wskulek zasliaszenia ludno-
ci. Dziaacz wojewodzki z Maopolski, Naicyz Wiali, zosla
uwiziony w Beiezie Kailuskiej. Wielu dziaaczy liafao do
aieszlow, zdaizay si piowokacje i pobicia. Cenzuia ingeio-
waa w gazely modych ludowcow, konfskowano cae naka-
dy czasopism (np. MML zablokowano rr numeiow na ,i
wydane za sanacji).
Wiciaize slanowili idze akcji pioleslacyjnych na wsi
w lalach r,o-, wiecow, demonsliacji i wielkiego sliajku
chopskiego. Modzi ludowcy czslo penili funkcj palioli
cigajcych amisliajkow wiozcych pody iolne na spize-
da, licznie biali udzia w polyczkach z policj. Uizdnik
z Kiakowa iapoilowa: Midzy najagresywniejszymi ter-
rorystami i przywodcami bojowek byli wychowankowie UL
w Gaci. Jednak lo policja zamoidowaa w sumie piciu
dziaaczy ZMW RP podczas lych pioleslow. Po zakocze-
niu strajku, wiciarze organizowali akcje pomocy oha-
rom przeladowa i ich rodzinom. Wzruszene ogarnao
/.../ gdy na pola /.../ areszrowanych za udza w srrajku cho-
pw, maszeroway gromady chopcw dzewczr z koa /.../
Wc pomaga osamornonej one lub marce /.../. Praco-
wal bez wynagrodzena z gorlwoc zapaem, bo ro bya
jaka wra praca wspomina S. Malawski. Z kolei Solaiz
dokumenlowa amanie piawa pizez siy izdowe podczas
sliajku, aby ludowcy mogli w pailamencie pizedslawi ia-
poil w lej spiawie.
***
W ZMW RP do populainy by anlykleiykalizm, cz-
slo spolykany w caym iuchu ludowym. Kiylyce poddawano
faklyczne i wydumane poslawy kleiu nadmieine bogacenie
si, wspieianie waislw posiadajcych, poizucenie ideaow
chiyslusowych ilp. Byli le w Wiciach nieliczni, lecz wpy-
wowi dziaacze, kloizy alakowali sam kalolicyzm. Wielolelni
kieiownik ZMW RP i iedakloi Wici, Nieko, oskaia Ko-
cio o wykoizenienie pizemoc z Polski ieligii pogaskiej,
opailej wedle niego na demokiacji, agodnoci, bialeislwie
i wspobylowaniu z pizyiod. Uwaa, e naley wioci do
dawnych foim, iyluaow i poslaw, piopagowa zaslpowanie
chizecijaskiego wymiaiu wil now, pogasko-ludow
foim celebiacji.
Z kolei klei, nieizadko w iodowisku wiejskim zwizany
z ziemiaslwem, negalywnie ieagowa na piogiam wicia-
izy, widzc w nich kogo na kszlal bolszewikow. Poza lym
na wsi loczya si walka o izd modzieowych dusz midzy
plebani i oiganizacjami kalolickimi (gownie Slowaizysze-
niem Modziey Polskiej) a modymi ludowcami.
To wszyslko zoyo si na do wiogi slosunek Ko-
cioa wobec ZMW RP. Biskup kielecki Auguslyn osiski
ju w r,i, i. polpi Wici jako oiganizacj bezbonicz.
Rok poniej z podobn kiylyk wyslpia konfeiencja bi-
skupow. To spiawio, e w wielu paiafach ksia alakowali
lokalne koa wiciowe. Na poczlku r,o i. piymas Polski
Augusl Hlond ogosi lisl pasleiski, w kloiym pisa, e wi-
ciaize /.../ szerz w duchu bezbonictwa ordynarny i bolsze-
wicki antyklerykalizm, zalecajc zastpienie katolickiej etyki
na wsi etyk wieck i swobodnym obyczajem /.../. Wkiolce
podobne lisly pasleiskie wyslosowali biskupi czslochow-
ski, lainowski, pizemyski i wocawski. Ks. Slanisaw Bech
wyda pod pseudonimami dwie bioszuiy, bdce alakiem
na Wici.
Co ciekawe, piymas Hlond, po odwiedzinach delegacji
wiciaizy z Wielkopolski, na Boe Naiodzenie r,o i. pize-
76

Z Polski rodem
77

sa swoje bogosawieslwo do lamlejszego ZMW (wowczas
ju nalecego do ZMW RP). Wpyno lo na poslaw lokal-
nego kleiu, kloiy w a ,o by pizychylny dziaaniom mo-
dziey ludowej w innych iegionach len odselek by znacz-
nie mniejszy. Deklaiacje lej iegionalnej sliukluiy Wici
polpiay naduywanie hase kalolickich i naiodowych, ale
gosiy, e w trosce o trwao kultury polskiej wobec naporu
bolszewizmu z jednej, a neopogaskiego hitleryzmu z drugiej
/.../ zasad katolickoci uznalimy za kamie wgielny mo-
dowiejskiego ruchu.
Cenliala ZMW RP deklaiowaa, i wiciowy ruch
modziey wiejskiej zasad chrzecijaskich nie podwaa, lecz
przeciwnie wzmaga je w yciu jednostkowym i gromadnym
/.../. Tygodnik Wici pisa: ruch wiciowy nie walczy i nie
walczy z religi chrzecijask natomiast ruch uznaje zasady
moralnoci chrzecijaskiej, co /.../ odronia nas od wyznaw-
cow materializmu dziejowego. Kiylykowano nalomiasl de-
nia polilyczne kleiu i jego wspopiac z piawic oiaz zamo-
nymi. M. Szczawiska pisaa w Wiciach w giudniu r,, i.:
/.../ wdzmy olbrzym jeszcze dal, jaka nas dzel od urze-
czywsrnena s Ide ]ezusowej, cho ryle ju lar mno /.../,
gdy r de /.../ gos za n swe yce odda. O sprawedl-
wo walczy, mo wzajemn wrd ludz bednych goszc.
Z nm zawsze by. /.../ Ne z bogaczam.
Wiele alakow kleiu byo nieuczciwych bd opailych na
pobienej znajomoci pogldow wiciaizy. Mocno pizesa-
dzono np. z opini o nieobyczajnoci. Wanie ze wzgldu
na slanowisko Kocioa, w iodowisku Wici nie pizefoiso-
wano mimo de kilku osob i giup popaicia dla po-
slulalu dopuszczania pizeiywania ciy. Wiciaize w wielu
miejscowociach piopagowali uizdzanie bezalkoholowych
nie lylko wesel, chizcin i pogizebow, ale lake zabaw ludo-
wych.
Mona spolka lake iodowiska kocielne pizychylne
Wiciom. Tacy byli np. jezuici zwizani z peiiodykami So-
dalis Maiianus i Wiaia i ycie. Z kolei pismo Ruch Ka-
lolicki, zwizane z Akcj Kalolick, w r,, i. iiposlowao
wspomnianemu ks. Bechowi: /.../ zna ruch wiciowy tylko
z pisma Vici, czytanego przy /.../ stoliku w miecie. Niech
/.../ przyjedzie na wie, /.../ obejmie funkcj proboszcza, jako
odpowiedzialnego duszpasterza /.../, niech zacznie pracowa
/.../, prowadzi paraf, stowarzyszenia parafalne, akcj chary-
tatywn, niech si zetknie bliej z wiciarzami, a w ten czas za-
cznie innymi oczyma patrze na ten konfikt.
Z kolei znany kapan-spoecznik, ks. Jan Zieja, nie lylko
pozylywnie ocenia wikszo dziaa wiciaizy, ale lake
uczeslniczy w ich konfeiencjach piogiamowych, publikowa
w MML, pizyjani si z Solaizem. Doslizega negalywne
z punklu widzenia Kocioa wpywy palionow wolnomyl-
nych na ZMW RP, ale zwiaca uwag na zbyl sab piac
kapanow w iodowisku wiejskim oiaz ze wiadeclwo, jakie
Kocioowi i chizecijaslwu wyslawia zachowanie niemaej
iloci ksiy.
***
Z /.../ organzacjam oparrym na zasadach faszysrow-
skch /.../ jak: /.../ endecke, /.../ komunsryczne rp. ruch
wcowych ne bdze wsppracowa gosia uchwaa Za-
rzdu Gwnego ZMW RP z z- maja 1o r. Wyraa ona
wierno demokratyzmowi oraz wskazuje na kluczowe
podziay polityczne.
Nasza idea odmienna od idei Dmowskich i faszyzmow
wszelakich pisa S. Ignai w Wiciach. Nacjonalizm uzna-
wano za dokliyn ciasn, opail na nienawici i wyklucza-
niu, za jej zwolennikom zaizucano niech wobec demo-
kiacji i denia lolalislyczne. Uwaano, e hasa endekow
s kamufaem dla inleiesow waislw posiadajcych i chci
blokowania iefoim spoecznych. Zaizd Gowny ZMW RP
w uchwale z maja r,o i. slwieidzi, i: /.../ to, co si rekla-
muje w Polsce i w innych krajach jako ruch narodowy jest
tylko ruchem politycznym pewnych grup i warstw spoecznych
o celach wyranie klasowych ktore, poza parawanem /.../
hase i idei narodowej, d do zrealizowania /.../ programu
wstecznego pod wzgldem politycznym, a przede wszystkim
spoecznym i kulturalnym. Z kolei MML uwaaa, e jed-
nym z pierwszych czynow zwyciskiej endecji byoby zgnie-
cenie wszystkich ruchow i strzaskanie wszelkich organizacji.
Rozstawione wok wici
Do niebieskich powa
od grud czarnej ziemi
ju si sztandar nasz wiciowy
kolorami mieni.
Min wiek gnunoci
po wsiach wit rumiany
rozstawione wok wici
woa na Odmian.
Na sztandarze naszym
skrzy si pikno wiata
wyszed swymi kolorami
chopskie dusze brata
Na nic nawanice
szarpcie burz rozdmuchy
buchniem wikszym serc poarem
wstaniem twardsi duchem.
Pod sztandarem naszym
kwitnie wiara chopska
caa ziemia za nim ruszy
pjdzie ywa Polska.
Ano od przyciesi
dalej j budowa
Polsk pikni i uadza
do niebieskich powa!
Rozradowa oczy
serce rozradowa
kolorami sztandar ponie
do niebieskich powa.
Stanisaw Modoeniec
Wiersz ten zyska w onie ZMW RP ogromn popularno, stajc si
nieofcjalnym hymnem organizacji, chtnie piewanym przez modzie
wiciow przy wielu okazjach.
78

Z Polski rodem
79

To samo pismo w r,o i. gosio, e celem naiodowcow jesl
Zacz awantur pod przykrywk walki z ydami, uderzy
potem na komunistow, to znaczy cay oboz ludowy i socja-
listyczny, rozbi go i hulaj dusza! faszyzm swoj, narodo-
wy, endecki zaprowadzi! Vtedy ju wszystko poszoby gadko
i skadnie, chopa bierze si za pysk, robotnikowi kajdanki.
T. Rek dodawa, e W nenawc rasowej chc urop ca
dno mas chopskch do rzeczywsrych konecznych
zman usrrojowych.
Poczlkowo w onie ZMW RP pojawiay si spoiadycz-
ne wypowiedzi kiylyczne pod adiesem ydow, dolyczce
konfiklu inleiesow ekonomicznych, gownie w sfeize han-
dlu i kiedylow. Jednak coiaz czciej podkielano, i ydzi
slanowi, lak jak Polacy, zbioiowo zionicowan ekono-
micznie, s zalem wiod nich wyzyskiwacze oiaz wyzyskiwa-
ni. Pizede wszyslkim uwaano, e rozwizaniem koniktu
ekonomicznego nie jest walka narodowo-rasowa z yda-
mi, lecz zmiany w systemie gospodarczym. Wiosn r,, i.
Wici pisay: /.../ wrogami chopa i organizacji chopskich s
te ydzi, ale nie ci sporod ydow, ktorzy yj, podobnie jak
my, w ndzy i ciemnocie, jeno ydzi kapitalici, przemysowcy
i obszarnicy. le takimi samymi wrogami chopow i organiza-
cji chopskich s kapitalici, przemysowcy i obszarnicy innych
wyzna religijnych czy /.../ pochodzenia narodowociowego.
J. Dusza na amach Znicza pizekonywa, e wiod ydow
/.../ tak jak i w innych grupach narodowociowych, obok prole-
tariatu i ludzi uczciwie na chleb zarabiajcych, zobaczymy lu-
dzi wyzysku yjcych z krwi i potu ludzi pracy. /.../ [Tym] dru-
gim musimy wyda ostr i bezwzgldn walk /.../ ne dlarego,
e s ydam, ale dlarego, e s wyzyskwaczam, rak samo jak
walczy s mus z wszysrkm nnym wyzyskwaczam, cho-
caby byl parenrowanym Polakam.
Podobne slanowisko zajmowano wobec innych mniej-
szoci naiodowych. Szczegolnie sowiaskie, w znacznej
mieize chopskie, z Kiesow, liaklowali wiciaize jako po-
bialymcow. W odniesieniu do Biaoiusi goszono koncepcj
fedeiacji obu kiajow. Twieidzono, e wszelkie szykany i na-
ciski pizynosz skulki odwiolne od zamieizonych. Uwaali,
e Ukiaicow naley z Polsk zwiza pizyznaniem swobod
kulluiowych i ieligijnych oiaz
aulonomii polilycznej. Znicz
pisa: Przeciwstawienie nacjo-
nalizmowi ukraiskiemu na-
cjonalizmu polskiego do ni-
czego nie doprowadzi. Pogbi
tylko istniejc przepa. /.../
Polska Ludowa musi uwzgld-
ni na tym terenie jednako-
wo potrzeby chopa polskiego
i ukraiskiego. Ale zasada
dziaaa w obie sliony. T. Rek
pisa w Wiciach, e jak /.../
zwalczamy szkodlwy nacjo-
nalzm polsk, rak re uwa-
amy za zgubny nacjonalzm
nnych narodowoc, pozosra-
jcych w grancach pasrwa
polskego. Nacjonalsra ukra-
sk, baorusk, lrewsk czy
ydowsk /.../ swoj neoblczaln dzaalnoc leje wod
na myn polskch ugrupowa nacjonalsrycznych przynos
ogromn krzywd swojej narodowoc, /.../ caemu spoe-
czesrwu.
***
ZMW RP zajmowa negalywne slanowisko iownie wo-
bec komunislow. Kluczow iol odgiyway zaizuly o posla-
wy anlydemokialyczne, dochodzia le kiylyka uzalenienia
od ZSRR i lamlejszego zamoidyzmu. Swoje ziobiy zajade
alaki weibalne komunislow na wiciaizy i agiaiyzm, sloso-
wanie lakich okiele, jak wiejska buiuazja, sugusy sana-
cji, ludofaszyzm elc. Po r,o i., wiaz ze zmian dyieklyw
Slalina, slonowano je, a nawel piobowano pizekona wicia-
izy do lzw. fionlu ludowego.
ZMW RP negalywnie ocenia zaiowno idee, jak i laklycz-
ne wybiegi komunislow. Uchwaa Zaizdu z i- maja r,o
i. gosia: Haso tzw. frontu ludowego dla obrony demokracji
przed faszyzmem /.../ jest wyrazem zmiany taktyki na drodze
do przenikania i opanowywania ruchow demokratycznych ce-
lem zepchnicia ich w oysko ideologii wytyczonej ze stanowi-
ska politycznej racji stanu Rosji Sowieckiej. /.../ Komunsryczna
akcja, z jej obudnym prowokacyjnym merodam bdze
ze specjalnym nacskem zwalczana na rwn z akcj klery-
kalno-endeck sanacyjno-faszysrowsk. Kolejna uchwa-
a mowia: /.../ potpiamy nieuczciw taktyk komunistow,
ktorzy pod oson hase demokratycznych usiuj w niewia-
domych masach wywoa odruchy, za ktore krwi i wizienia-
mi pac niewinni, gdy /.../ inspiratorzy pozostaj w ukryciu.
Mazowiecki ZMW pizeslizega czonkow pized wspopiac
z komunislami. Na poczlku ioku r,, z ZMW RP usunilo
spoio osob znanych z sympalii komunislycznych oiaz ioz-
wizano kilka ko leienowych, w kloiych silne wpywy mieli
komunici.
Na amach Znicza ZSRR wiaz z hilleiowskimi Niem-
cami i faszyslowskimi Wochami polpiano jako syslemy
lolalislyczne. Slwieidzano, e komunizm jesl spizeczny
z nalui ludzk i e naley odrzuci idee komunistycz-
W
I
N
I
E
T
A

O
D
E
J

M
Y

L
I

L
U
D
O
W
E
J

-
T
E
O
R
E
T
Y
C
Z
N
E
G
O

O
R
G
A
N
U
A
G
R
A
R
Y
S
T

W

P
O
L
S
K
I
C
H
78

Z Polski rodem
79

ne ram bowem, gdze program ch zosra wykonany, dea
sprawedlwoc spoecznej ne zosraa zrealzowana, ucsk
wyzysk mas chopskch dalej pozosra na porzdku dzen-
nym. J. Boikowski pisa: Nawet najbardziej lewicowi dzia-
acze ruchu wiciowego ogaszali w tym czasie [II po. lal o.
pizyp. R. O.] artykuy odgradzajce si od bolszewizmu lub
potpiajce stalinowskie metody rzdzenia. Znamienne s
opinie z Chopskiego ycia Gospodaiczego (oigan odz-
kiego ZMW), najbaidziej lewicowego spoiod peiiodykow
iodowiska wiciaizy. N. Kaspeiek slwieidza, e ruch lu-
dowy w Polsce idzie drog /.../ samodzieln, nie wzorujc si
ani na komunizmie, ani te na endeckim faszyzmie. J. Oi-
chowski dodawa: socjalici i ludowcy nie chc mie z ko-
munistami nic wspolnego. O sowieckich sowchozach pisa-
no, e len sposob gospodaiowania jest rodem panowania
jednostki (komisarza) nad masami, czyli wraca mimo woli do
formy kapitalistycznej.
Polpiano sowieck pizemoc, pizymusowe lwoizenie
koleklywow iolnych, biak demokiacji i swobod obywalel-
skich. Maiksizm kiylykowano za apoleoz iewolucji i wy-
olbizymianie znaczenia piolelaiialu. Negalywnie oceniano
biuiokiacj, scenlializowanie podejmowania decyzji.
Najbliej, opiocz Slionniclwa Ludowego, byo wi-
ciaizom do PPS-u i jego modzieowych oiganizacji, jak
OMTUR. czyy ich ideay spiawiedliwoci spoecznej i ia-
dykalnych iefoim socjalnych. W iobolnikach widzieli nalu-
ialnych sojusznikow. Z jednej sliony, co piawda, mieli oni a-
lwiejszy doslp do wielu dobi, z diugiej za byli inaczej ni
chopi wyzuci z wasnoci iodkow piodukcji. Idea Polski
Ludowej mia si zici wanie we wspopiacy z lewic slo-
jc na giuncie paliiolyzmu i niepodlegoci Polski. Wiele
ziobiono dla zadzieizgnicia lakiego sojuszu spolkania,
wzajemne pizediuki ailykuow piogiamowych, wspolne im-
piezy (np. zoiganizowana pizez odzki ZMW na sladionie
Robolniczego Towaizyslwa Spoilowego w odzi).
***
Rozwoj syluacji pizyspieszy udzia wiciaizy w wielkiej
polilyce. Mieli oni znaczny wpyw na powslanie zjednoczo-
nego Slionniclwa Ludowego. Ju po poczeniu chopskich
ugiupowa kadli nacisk na jedno, zwalczajc iozamy
oiaz zadawnione wanie. Uwaali, e wie musi mowi jed-
nym gosem, gdy w pizeciwnym iazie pizegia swoje inleie-
sy. Walny Zjazd ZMW RP w r,r i. uzna SL za jedyn poli-
lyczn iepiezenlacj iuchu ludowego.
W poowie lal o. wiciaize wyioli na czoowych leo-
ielykow pailii ludowej, a wkiolce zaczli si liczy w jej wa-
dzach. Po kiyzysie i mini-iozamie w SL, lalem r,, i. piciu
dziaaczy ZMW RP zoslao dokooplowanych do Naczelnego
Komilelu Wykonawczego pailii. To jeszcze baidziej zwik-
szyo ich wpyw na slionniclwo, dopiowadzajc do jego
iadykalizacji piogiamowej i piaklycznej. Byo lo moliwe
lake dziki wspaiciu, jakie uzyskali od dziaaczy slaiszego
pokolenia, m.in. Iieny Kosmowskiej, Slanisawa Tugulla
i Macieja Ralaja. Ten oslalni wspomina: Na cao ruchu
ludowego Vici wywary wielki wpyw i tego si wcale nie wsty-
dz. Wkiolce deklaiacje ideowe do skoslniaego SL zacz-
y zawieia poslulaly ywcem skopiowane od iadykalnych
wiciaizy, zwaszcza w kwesliach spoeczno-gospodaiczych.
Slaiosla powialu lainobizeskiego pisa w iapoicie do wadz
cenlialnych: /.../ po ostatnich wypadkach strajkowych mona
twierdzi, e nie SL wywiera wpyw na zwizek Vici, ale od-
wrotnie.
Lideizy ZMW RP negalywnie oceniali polilykieislwo
slaiszego pokolenia ludowcow. J. Giudziski kiylykowa
wiecowy i sloganowy sposob upiawiania polilyki pizez
slaiych: Dzi, gdy na kartce wyborczej mona budowa naj-
wyej /.../ domek z kart, sowo musi /.../ uczy /.../ dokonywa-
nia zbiorowym wysikiem faktow, z ktorych kady /.../ bdzie
szczeblem rozwojowym w jakiej dziedzinie ycia wsi /.../.
S. wiellik slwieidza: /.../ koa Stronnictwa Ludowego nale-
aoby /.../ oczyci z polityki, polegajcej na intrygowaniu,
zaszczepianym przez wodzow wzajemnie si zwalczajcych.
Natomiast zaszczepi nieco wicej troski o spoeczne ycie wsi.
Kiylyk budziy lake niekloie inicjalywy polilykow slaisze-
go pokolenia. Modzi negalywnie oceniali np. pioby pozy-
skania SL do cenliopiawicowego Fionlu Moiges.
Wiciaize niejednokiolnie pioleslowali pizeciwko
pizedmiolowemu liaklowaniu modziey ludowej. W r,
i. w specjalnej odezwie pisali: /.../ uwaamy za niewaciwe
i szkodliwe dla Zwizkow Modziey Viejskiej czynienie z /.../
ich ogniw organizacyjnych terenu akcji politycznej i posugi-
wanie si nimi przez Stronnictwo Ludowe /.../ i jego dziaa-
czy jako instrumentem do /.../ doranych celow politycznych.
A. Bie po lalach wspomina: Ruch wcowy pragn
ukszrarowa nowy ryp chopa-obywarela, krry bdze czu
sw odpowedzalno za rozrosr caego polskego dobyrku,
a ne rylko rej jego czc, krr mona zmec w komorze,
srajn, srodole. To si wielu rownie ludowcom nie podo-
bao. V rony sposob probowali nas rozbija, wycisza, ku so-
bie kaptowa.
Wiciaize byli pizekonani, e now wie trzeba tworzy
od dou, oni sami za maj by czstk ruchu spoecz-
nego, nie za partyjniakami. Palizono im zieszl na ice.
Maiia Maniakowna pisaa: Baczmy, by koledzy nasi w zapa-
mitaniu, w ostrej walce partyjnej, do sprawiedliwej Polski po-
przez krzywd ludzk nie szli.
***
wialopogld czonkow ZMW RP mona okieli jako
agiaiyzm wiciowy, w odionieniu od pokiewnej, lecz od-
miennej weisji, jak by agiaiyzm iodkowoeuiopejski. Ten
oslalni iepiezenlowali gownie dziaacze ludowi z Czecho-
sowacji, Jugosawii i Bugaiii, zwaszcza Sowak Milan Ho-
da oiaz Czech Anlonin vehla. Hoda lwieidzi, e chopi s
specyfczn waislw spoeczn, na co skadaj si lizy flaiy:
liadycja ieligijna (wie jesl mocniej pizywizana do wailoci
ieligijnych ni miaslo), iodzina (silne wizi iodzinne i poczu-
cie wspolnoly, w pizeciwieslwie do miejskiego indywiduali-
zmu i alomizacji) oiaz poczucie poizdku spoecznego.
Wiciaize znali idee agiaiyslyczne ju pized iozamem
w CMZW. Zaiowno wledy, jak i poniej wspopiacowali
z agiaiyslami czeskimi i innych kiajow w iamach Sowia-
skiego Zwizku Modziey Wiejskiej. Dokonali jednak wielo-
aspeklowej iefeksji, nadajc lej dokliynie nowy kszlal, bai-
dzo odmienny od koncepcji ojcow-zaoycieli.
80

Z Polski rodem
81

Wiciaize kadli nacisk na inne aspekly chopskiego by-
lowania. Podkielali wailo i znaczenie piacy na onie na-
luiy. To wanie bylowanie wiod pizyiody, w iylmie poi
ioku, decydowao o specyfce chopskiej poslawy, uodpai-
niajc mieszkacow wsi na poslulaly ulopijne oiaz miejskie
mylenie w kalegoiiach dycholomii i skiajnoci. Z pizyiod
baidziej ni z wieizeniami ieligijnymi wiza si misly-
cyzm chopow i niech wobec dokliyn maleiialislycznych,
nawel gdy dyslansowali si wobec inslylucji kocielnych.
Diugim elemenlem, na kloiy zwiacali uwag, byo pro-
wadzenie gospodarstwa rolnego. Taka forma wasnoci
uczya chopw indywidualizmu, poczucia wolnoci, od-
powiedzialnoci i roztropnoci oraz polegania na sobie.
Nie wizaa si ona z wyzyskiem i erowaniem na innych,
gdy kady gospodarowa na wasnym. Dodatkowo jed-
nak to trzeci istotny czynnik uczya wsppracy. Efek-
tywna uprawa ziemi i hodowla zwierzt wymagay wsp-
dziaania caej rodziny, a wiele zada realizowano w ob-
rbie wsi w szerszym krgu w gromadzie, czyli caej
lokalnej spoecznoci lub jej znacznej czci.
W efekcie powslawa splol jednoslkowej niezalenoci
(anlyleza komunislycznego koleklywizmu), silnego zako-
izenienia we wspolnocie (pizeciwieslwo libeialnego indy-
widualizmu) oiaz idzennej demokiacji i samoslanowienia
(pizeciwieslwo konseiwalyzmu). I. Solaiz pizekonywa:
Drobne gospodarstwo chopskie chowa w sobie dziwn tajem-
nic agodzenia /.../ przeciwiestw /.../, jakie niepokoj i wy-
wracaj dotychczasowy ustroj spoeczno-gospodarczy, przeci-
wiestw midzy prac a posiadaniem i rozporzdzaniem owo-
cami tej pracy /.../. /.../ wszyscy s i przy pracy, i przy rzdzeniu,
sprawiedliwie dokonuje si rozdzia wiadcze i korzyci. jest to
wartociowy psychicznie podkad pod zrzeszeniow dobrowol-
n organizacj w nowym ustroju.
Chopi slanowili wowczas znakomil wikszo spoe-
czeslwa, a sama wie leiyloiialny idze paslwa. A lak-
e jego biologiczny fundamenl z iacji piodukowania ywno-
ci. Splol czynnikow obieklywnych (liczebno, znaczenie
spoeczno-gospodaicze) z subieklywnymi (chopski elos
i slyl ycia), spiawia zdaniem agiaiyslow, e chopi powinni
mie duo wiksze znaczenie w paslwie. W. Fuimanek gosi
w Wiciach: Tworc ustroju sprawiedliwego moe by tylko
czowiek pracy tworczej, a przede wszystkim czowiek tworz-
cy chleb wespo z ziemi i przyrod ca. W Zniczu pisano:
Ronym kierunkom polityczno-spoecznym, jak liberalizm, so-
cjalizm, komunizm itp. przeciwstawiamy /.../ nowy kierunek,
rodzcy si obecnie z ywioow si /.../ Ziemia, chop-czo-
wiek i jego stosunek do wiata oto rusztowanie, okoo ktorego
mamy wznosi gmach nowego wiatopogldu.
***
Poczlkowo agiaiyzm bazowa na ogolnikowych poslu-
lalach popiawy ekonomicznej syluacji wsi, zwikszenia po-
lilycznego znaczenia chopow, nasycenia kulluiy naiodowej
wailociami kulluiy ludowej. Zmiana miaa naslpi dwu-
loiowo. Paslwo powinno pizepiowadzi iefoimy, a sama
wie musi dokona olbizymiej piacy spoecznej oiaz nabia
wiaiy w siebie i zmieni ze nawyki. Od paslwa wiciaize
domagali si gownie iefoimy iolnej, iozwoju szkolniclwa
dla modziey wiejskiej, dziaa na izecz modeinizacji upiaw
i hodowli, ionych gwaiancji inslylucjonalno-uslawowych.
Sami za zamieizali dooy slaia, aby wie ziefoimowa
od dou. Uchwaa Zaizdu Gownego ZMW RP ze slycz-
nia r, i. gosia: Mamy dy i pracowa nad tym, aby we
wspolnym i wielkim gospodarstwie, jakim winna by Polska, nie
byo uprzywilejowanych i wyzyskiwanych, przesyconych i god-
nych, aby praca wszystkich warstw i zawodow, a wic i praca
drobnych rolnikow bya naleyt opiek otaczana i sprawie-
dliwie wynagradzana.
Szybko jednak okazao si, i sliukluialne zmiany wsi s
znikome (niewielka skala i lempo iefoimy iolnej), a zamiasl
iozwoju demokiacji sanacja ogianicza piawa obywalelskie.
Kiyzys gospodaiczy koca lal io. i poczlku o., szczegol-
nie dolkliwy na wsi, iozwia z kolei zudzenia, e pozylyw-
ne pizeobiaenia s moliwe w iamach kapilalizmu. Walny
Zjazd z lala r, i. deklaiowa, e kapilalizm jesl iodem
ndzy i wyzysku, opieia si na ugiunlowaniu nieiownoci
i niespiawiedliwoci w podziale dobi. Poslulowano, aby zie-
mi upiawn jako podslaw bylu spoecznego i gospodai-
czego odda lym, kloizy j upiawiaj. J. Dusza na amach
Wici gizmia: Zbudowane chopskm rkam szlachecke
paace magnacke zamk przemen s musz w chopske
unwersyrery domy kulrury. S. Supek w Zniczu pisa:
warstwy tzw. wysze (szlachta, kler, cz mieszczastwa)
w cigu wiekow przyzwyczaiy si /.../, e chop wiecznie ma
na kogo robi /.../, w chwili obecnej toczy si zaarta walka
/.../ z kadym przejawem samodzielnoci ruchu chopskiego.
W. Bieniasz oznajmia w Wiciach, e My, dzisiejsze poko-
lenie wsi zaczynamy zdobywa si na odwag /.../ samo-
dzielnego mylenia i robienia w gromadzie dla gromady. Bez
opiekunow i patronow i nie dla opiekunow i patronow, ale
dla wasnej sprawy chopskiej. W. Kojdei pisa w Zniczu:
/.../ wie szuka wasnej, nie wzorowanej na kim drogi. Na
wsi rodzi si potrzeba urzdzenia i zagospodarowania Polski
po /.../ chopsku.
Sedno ideologii agiaiyslycznej w kweslii ioli i znaczenia
chopow dobize slieci W. Pilkowski: Zaoenie, i zwi-
zek czowieka z ziemi okrela jego wartoci moralne i oby-
watelskie, implikuje tez o prymacie politycznym chopow.
Na amach MML pizekonywano zalem: /.../ agraryzm ma
w chwili obecnej najwicej szans ku temu, aby sta si nie tyl-
ko /.../ ideologi caej warstwy chopskiej, ale rownie ideologi
Polski /.../.
***
Nie chodzio bynajmniej o naiwne wizje izdow wsi.
Z biegiem czasu coiaz baidziej kiylycznie odnoszono si
do populainych wczeniej koncepcji iuslykalnych, auloi-
slwa gownie J. Nieki. Wybijajcy si na czoowego leoiely-
ka iuchu S. Mikowski kiylykowa typowe podejcie pewnej
kategorii mylicieli /.../, ktorzy wierz gboko /.../, e chop
w Polsce ma wielkie posannictwo dziejowe do spenienia.
Trzeba tylko obudzi w nim tworcze prasiy, odziedziczone po
pradziadach, trzeba, aby w masie swojej uczu ow sonecz-
no i rado ycia /.../ przodkow orzcych mionie i szcz-
liwie matk ziemi, a wszystko inne automatycznie zostanie
rozwizane.
80

Z Polski rodem
81

Kiylykowano jednak kullui miejsk i laki slyl ycia,
podkielano wailociowe cechy wsi. Ten sam Mikowski
pisa w r,, i.: graryzm jest /.../ reakcj i protestem prze-
ciwko zbytniej urbanizacji spoeczestwa, a wic odrywania
go od ziemi. jest kierunkiem, ktory /.../ przeciwstawia si kon-
centracji ludnoci w miastach i nie tylko ludnoci, ale rownie
dobr materialnych, kulturalnych itp. /.../ Miasto jako sztuczne
siedlisko ludzkiego bytowania na przestrzeni duszego okresu
czasu degeneruje czowieka fzycznie i moralnie, zabija w nim
siy tworcze, mechanizuje go.
Nie naley jednak ulosamia lych deklaiacji z infan-
lylnymi lsknolami za iajem uliaconym. Cho wiciaize
kiylycznie oceniali cz aspeklow iozwoju pizemysu,
uibanizacji ilp., lo uwaali, e w gospodaice iolnej naley
wdioy wiele lechnologii, kloie ualwiyby osiganie do-
biych efeklow piacy, uczyniy j lejsz, pozwoliy chopom
spiawniej wspopiacowa ilp. Uznawano, e Polska powin-
na by pizede wszyslkim kiajem agiainym, z dominujc
piodukcj i pizelwoislwem podow iolnych. Jednoczenie
z duym uznaniem pizyjlo budow Cenlialnego Okigu
Pizemysowego, jako kiok do iozwoju kiaju oiaz sposob na
wchonicie pizez pizemys nadwyki ludnoci z leienow
wiejskich.
W pizeoeniu na jzyk konkielow wszyslko lo pizybie-
iao ciekawe poslaci. Wiciaize postulowali m.in. dekon-
centracj przemysu i instytucji publicznych oraz naka-
dw budetowych. Chodzio o czciowe przeniesienie do
rednich i maych miast, aby prowincjusze mieli do nich
rwnomierny dostp, za wielkie aglomeracje przesta-
y odgrywa dominujc rol kulturow i gospodarcz.
S. Modoeniec pisa w MML w r,, i.: Vszelkie dobra
materialne i kulturalne, ktore zerodkoway si w zaduchu wiel-
komiejskim, bd rownomiernie rozprowadzone po caym kra-
ju. Same miasla poslulowano pizekszlaci lak, aby powik-
szy leieny zielone, piomowa indywidualne domy z ogiod-
kami ilp. Zamiasl wielkich skupisk ludnoci, pioponowano
lwoizenie mniejszych oiodkow, w foimie lzw. miasl-ogio-
dow, dogodnie skomunikowanych, lecz oddzielonych leiena-
mi lenymi i wiejskimi.
Z kolei kullui naiodow wiciaize chcieli nasyci wl-
kami zaczeipnilymi z kulluiy ludowej. Nie chodzio o po-
wieizchown chopomani, lecz o doslizeenie lekcewao-
nych aspeklow ludowego doiobku. Pozwolioby lo lchn
nowe siy w kullui naiodow i powslizyma lendencje ko-
smopolilyczne. Uchwaa Za-
izdu z i- maja r,o i. gosi-
a: Ruch wiciowy /.../ nawizu-
jcy do rodzimych pierwiastkow
kultury ludowej mimo e /.../
wychodzi z pobudek klasowych,
w istocie swojej ma charakter
najbardziej narodowy. Na tych
bowiem rodzimych pierwiast-
kach kultury ludowej musi si
oprze budowa nowej kultury
narodowej i odnowa ycia pol-
skiego /.../. Wiciarze mocno
akcentowali swojsko kul-
tury ludowej i jej narodowy
charakter. Uwaali, e chopi
najlepiej przechowuj wzor-
ce skadajce si na polsko,
gdy inne warstwy i rodowi-
ska ulegaj trendom kosmo-
politycznym.
Przeciwstawianie si /.../
treciom kulturowym reprezen-
towanym przez inne warstwy
spoeczne nie byo /.../ sprzecz-
ne z /.../ ide wspolnego tworzenia kultury narodowej. Miao
tylko przyczyni si do ustalenia waciwych proporcji udziau
w niej kultury chopskiej, ktor oceniano za pomoc takich kry-
teriow, jak. rodzimo wynikajca ze sowiaskiej genealogii,
wysoki poziom moralny i etyczny wywodzcy si z samej istoty
zwizkow z ziemi i charakteru pracy lak wizj wiciaizy
podsumowuj M. Diozd-Piasecka i W. Papiocka.
***
/.../ teza agrarystow wiciowych [gosia], i demokracja
polryczna w najgbszym znaczenu rego rermnu zakada
srnene demokracj ekonomcznej, ponewa nerwnoc
ekonomczne ogranczaj demokracj polryczn /.../ pi-
sze W. Pilkowski. Opiocz moialnego wymiaiu biedy i wy-
kluczenia, baidzo islolny by dla wiciaizy wanie aspekl
spoeczno-polilyczny lych zjawisk. Jeli Polska ma by kia-
jem obywalelskim i demokialycznym, musi opize si na
niwelacji znacznych ionic w kweslii posiadania osobislych
majlkow, konlioli iodkow piodukcji oiaz wpywu kadego
czowieka na wasne miejsce w piocesach wylwoiczych. Z la-
kich pizesanek, wzmocnionych wpywem czynnikow obiek-
lywnych (kiyzys gospodaiczy lal o., ugiunlowana bieda na
wsi) oiaz klimalem epoki (powszechne pizekonanie o wy-
L
E
G
I
T
Y
M
A
C
J
A


C
Z

O
N
K
O
W
S
K
A

Z
M
W
R
P
82
Z Polski rodem
83
czeipaniu moliwoci iozwojowych kapilalizmu), wypywa
piogiam gospodaiczy agiaiyzmu wiciowego.
Jego sednem bya oczywicie kweslia chopska, czyli ak-
cenlowanie koniecznoci slwoizenia jak najlepszych waiun-
kow dla indywidualnych (iodzinnych) gospodaislw iolnych.
Gospodaislwa iolne nie opieiaj si na wyzysku piacowni-
kow najemnych, nalomiasl ich kondycja zaley od piacowi-
loci, pomysowoci i inicjalywy wacicieli. Na l oslalni
kwesli negalywny wpyw maj jednak czynniki niezalene
od chopow. Pieiwszy lo sliukluia wasnoci ziemi w Pol-
sce. Gospodaislwa byy wowczas niewielkie, ich giunly ioz-
diobnione, biakowao ziemi na polizeby lwoizenia nowych
(mode pokolenie). Wikszo chopw nie dysponowaa
warsztatem pracy wystarczajcym do godnego poziomu
ycia, mimo duej pracowitoci oraz wydajnoci. Dlatego
kluczowym postulatem wiciarzy bya reforma rolna. Nie
by to postulat nowy w ruchu ludowym, jednak ZMW RP
nada mu radykalny wymiar.
Deklaiacja Walnego Zjazdu z jesieni r, i. slwieidzaa
do ogolnikowo, i /.../ ziemia, jako podstawowy /.../ czynnik
w yciu narodu i pastwa i jako warsztat, w ktorym wytwarza-
ne s konieczne dla caego spoeczestwa produkty rolne, win-
na w ilociach nadajcych si do racjonalnego gospodarowania
nalee do tych obywateli, ktorzy sami na niej pracuj. Bya
lo zapowied odmowienia iacji bylu iolnym posiadociom
wielkoobszaiowym, bazujcym na piacy najemnej. Uchway
poniejsze o dwa lala slwieidzay, i wasno prywatn rod-
kow produkcji, bdcej w swej nieograniczonej formie podstaw
dzisiejszego ustroju kapitalistycznego, agraryzm uznaje tylko
tam, gdzie wzgldy spoeczne tego wymagaj, w adnym wy-
padku nie moe ona stwarza warunkow do wyzysku czowieka
przez czowieka. /.../ ziemia w caoci musi przej w rce tych,
ktorzy na niej osobicie pracuj. Podstaw przyszego ustroju
rolnego bdzie samodzielny warsztat rolny, obrabiany rkoma
na nim osiadej rodziny, jako gwarantujcy najwysz wydaj-
no i czcy w sobie zgodnie element pracy i kapitau.
Uchway ZG z lislopada r,o i. domagay si ju wprost
wywaszczenia wielkiej wasnoci ziemskiej (prywatnej,
publicznej, kocielnej) bez odszkodowania. Konieczno
reformy rolnej uzasadniano nie tylko wzgldami spoecz-
nymi, lecz take ekonomicznymi. Wici pisay, e drobny
rolnk z rej samej powerzchn zem porraf nawer czrerokror-
ne wcej wygospodarowa anel obszarnk (powoywano
si na analizy W. Giabskiego). Nie okielono dokadnie ob-
szaiu, od jakiego naleaoby iozpocz wywaszczanie, m.in.
dlalego, e kady iegion oiaz sliukluia upiaw i hodowli mia-
y swoj specyfk. Dlalego le pojawiy si gosy, e skala
iefoimy powinna by zionicowana (zaczyna si powinna
powyej io, o lub ,o ha, zalenie od okolicznoci). Nie uwa-
ano le, by iozpaicelowanie wielkich posiadoci wyslaiczy-
o dla znaczcego polepszenia syluacji wsi obszai ziemi do
podziau oiaz ilo beziolnych i gospodaislw kaiowalych
nie pozwalay mie lakiej nadziei.
Agiaiyci uwaali, e jedn z pizyczyn mizeinej kondycji
wsi jesl poiedniclwo w handlu. Pioducenci wiejscy olizy-
muj niewielk zapal, jednak konsumenci w miaslach pac
diogo, gdy wikszo zysku pizejmuj poiednicy. Wpywa
lo na zjawisko lzw. noyc cenowych mieszkacy wsi uzy-
skuj niewielkie slawki za pody iolne, nalomiasl piodukly
pizemysowe, kloie musz nabywa, s diogie. Ulizymuje lo
wie w slanie zacofania ekonomicznego, gdy poza pizeliwa-
niem nie ma moliwoci poczynienia inweslycji, dokonania
modeinizacji gospodaislw i podniesienia poziomu ycia.
Rozwizaniem pioblemu powinna by spodzielczo.
Prywatne porednictwo handlowe, bdce dzisiaj w przewa-
nej czci podstaw wyzysku i rodem niewspomiernego do
wysikow bogacenia si jednostek, musi znikn, za jego funk-
cje we wszystkich stadiach i formach przejmie spodzielczo
gosia uchwaa Walnego Zjazdu z r,, i. Rozwoj spodziel-
czoci spiawiby, e chop uzyskiwa mia zacznie wysze
dochody. Wkiolce uznano, e spodzielczo powinna lake
doslaicza na wie piodukly pizemysowe. Uchwaa Ogolno-
polskiej Konfeiencji Pizedslawicieli Komisji Gospodaiczych
SL i Wici z jesieni r,8 i. gosia: /.../ skoncentrowanie w lu-
dowych orodkach dyspozycji obrotu wytworami rolnika moe
w przyszoci wytworzy tak si gospodarcz, ktora bdzie si
moga przeciwstawi potdze zgubnych dla wsi zmow kapitali-
stycznych. Tak pojta spodzielczo bdzie /.../ nie tylko wyra-
zem wszechstronnego postpu wsi /.../, lecz rownie /.../ instru-
mentem walki w dziedzinie gospodarczej i spoeczno-kultural-
nej w rkach wiadomej i niezalenej ludnoci wiejskiej.
***
Z owych lypowo wiejskich pizesanek wypywaa
znacznie gbsza iefeksja wiciaizy na lemaly gospodaicze.
Z tych samych powodw, dla ktrych w rolnictwie popar-
li indywidualny wysiek oraz upowszechnienie wasnoci
prywatnej, w innych dziedzinach zaproponowano roz-
wizania zgoa odmienne. Opiocz iolniclwa i diobnego
izemiosa (kloie agiaiyci liaklowali z podobn alencj, jak
liud iolnika), pozoslae foimy piacy w kapilalizmie opaile s
na wyzysku i koizyslaniu z piacy najemnej. Rozwizaniem
lej kweslii agiaiyci zamieizali uczyni spodzielczo. Wal-
ny Zjazd ZMW RP z r-i lislopada r,r i. deklaiowa: /.../
wzrasrajce zuboene ndza /.../ ma rdo w sysreme go-
spodark kapralsrycznej, oparrej na pracy dla zysku. Prze-
cwsrawenem rego sysremu jesr rozwjajcy s ruch sp-
dzelczy, oparry na wzajemnej pomocy ludz pracy. Tworzy on
nowe formy gospodarki spoecznej, gdzie walk i nienawi za-
stpi wspodziaanie, a celem bdzie czowiek i jego potrzeby.
Spodzielczo miaa szybko i namacalnie popiawi kon-
dycj gospodaicz iolniclwa i spoecznoci wiejskich. Cho-
dzio nie lylko o handel pioduklami iolnymi i zaopalizenie
wsi w wyioby pizemysowe. Spodzielcze foimy gospodaio-
wania miay na piowincji obj ca baz pizelwoicz: mle-
czainie, chodnie, pizeiob misa, myny i piekainie, a lake
sekloi fnansowy (spodzielcze kasy oszczdnociowo-po-
yczkowe) i lechniczny (uylkowanie maszyn iolnych, elek-
liyfkacja wsi ilp.). W lej kweslii wiciaize pizywoywali jako
wzoi znakomile osignicia spodzielczoci wiejskiej w Danii
i w Jugosawii.
Ale spodzielcze wizje nie ogianiczyy si do wsi. Zwiz-
kowy lygodnik pisa: /.../ ustroj caego pastwa winien by
oparty na formach spodzielczych, gdy spodzielczo oparta
jest na demokratyzmie, na woli czonkow, ogou. W. Fola na
lych samych amach pizekonywa: My spdzelcy /.../ ne
gromadzmy bron, ne srawamy barykad, ne nawoujemy
82
Z Polski rodem
83
do rewolucj. Ale dz ju, ne czekajc na ro, eby kro nam
przyns popraw, budujemy nowy war, war uczcwszy
lepszy. W Zniczu pisano: V spodzielczoci jest najmoc-
niej zaakcentowana idea mioci bliniego, walka z wyzyskiem
/.../. Spodzielczo uwzgldnia wolno osobist jednostki,
wszystko uzalenia od jej dobrej woli. Dlalego le spodziel-
czo widzieli wiciaize jako iozwizanie ogolnospoeczne.
Zwaszcza w miaslach i pizemyle zniosaby ona wyzysk,
umoliwia wpyw piacownikow na caokszlal waiunkow
zaliudnienia, odnowia nadweionego ducha wspopiacy.
W MML S. Modoeniec wzywa: Vszystka wic ziemia
chopom! Vszystkie inne warsztaty pracy robotnikom, na za-
sadach spodzielczego adu. W jego wizji Polska sla si miaa
Koopeialywn Republik Ziem i Zawodow.
To wszyslko miao si dokona w znacznej mieize oddol-
nym wysikiem, popizez wiadom, dugofalow piac coiaz
szeiszych kigow spoecznych na wsi i w miaslach. Baidzo
kiylycznie oceniano pseudospodzielczo sowieck, opail
na konlioli paslwa i pizymusowym udziale, slanowic de
faclo sekloi gospodaiki paslwowej. Kiylykowali zamoi-
dyzm, skulkujcy nie lylko wypaczeniem idei spodzielczoci,
ale lake mizeinymi efeklami gospodaiczymi, wywoanymi
piac na si, bez enluzjazmu i zaangaowania oiaz wpywu
na izekomo wspoln wasno.
Wiciaize domagali si od paslwa wspaicia spodziel-
czoci nie popizez zakadanie spodzielni czy inne foimy
bezpoiedniej ingeiencji, lecz dogodnego syslemu podalko-
wo-kiedylowego, kampanii infoimacyjnych, iozwoju sekloia
naukowo-badawczego na polizeby lej foimy gospodaiowa-
nia elc. Gospodarka miaa przybra charakter obywatel-
ski oparty na dobrowolnym akcesie i udziale, oddolnej
kontroli, samodzielnoci, ograniczeniu do niezbdnego
minimum cia i funkcji biurokratyczno-nadzorczych. Ta-
kie slanowisko zbliao ich do wizji socjalizmu bezpaslwo-
wego E. Abiamowskiego oiaz do koncepcji anaichizmu. Ale
lylko zbliao. Agiaiyci byli iealislami i nie podzielali huiia-
oplymislycznej oceny naluiy ludzkiej. Dlalego nie odizucili
polizeby islnienia inslylucji paslwowych. Dyli nalomiasl
do lego, by slwoizy silne i prne spoeczestwo obywatel-
skie wiadome swych praw, zdolne kontrolowa wadz
i wymc na niej realizacj swoich postulatw.
***
Zaiowno w kweslii wasnoci ziemskiej, jak i pizemyso-
wej uwaali, e jej koncenliacja jesl szkodliwa, a islniejca
sliukluia posiadania uniemoliwia pizeobiaenia spoeczne.
Uchwaa Walnego Zjazdu ZMW RP z r,, i. gosia: Fabry-
ki, kopalnie, banki, wiksze obszary lasow oraz zbiorowe jed-
nostki gospodarki rolnej przejd na wasno zorganizowanego
spoeczestwa (pastwo, samorzd, spodzielczo). Wszelka
wielka wasno iodkow piodukcji miaa zosla wywasz-
czona pizez paslwo bez odszkodowania.
Agiaiyzm poslulowa gospodaik liojsekloiow. Klu-
czowe i slialegiczne gazie pizemysu i zasoby naluialne
goiniclwo wgla i mineiaow, zbiojeniowka, koleje, lasy,
wedle czci wiciaizy lake gowne zakady hulnicze i che-
miczne miay slanowi wasno paslwow. Aby ogiani-
czy elalyzm, mainoliawslwo i biuiokiacj, powinny mie
one obowizek dbaoci o dobie wyniki ekonomiczne (iozli-
czane w skali ioku), agiaiyci chcieli lake wpiowadzi me-
chanizmy oddolnej, piacowniczej konlioli nad dziaaniami
kieiowniclw fim (nie spiecyzowano jej foimy). Poslulowali
iownie wpiowadzenie w paslwowych pizedsibioislwach
mniejszociowego akcjonaiialu piacowniczego, kloiy zwi-
zaby zaliudnionych z zakadem, a udzia w wypiacowanych
zyskach skania do uczciwej piacy na paslwowym.
rednie przedsibiorstwa produkcyjne i usugowe oraz
handel hurtowy i detaliczny, a nawet cz placwek owia-
towych, kulturalnych i medycznych, miay by domen
stopniowo rozwijajcej si spdzielczoci. Tam, gdzie po-
zoslaaby wasno piywalna, wan iol miay peni zwiz-
ki zawodowe. Tizeci sekloi, w caoci piywalny, obejmowaby
iodzinne gospodaislwa iolne oiaz wszelkie niedue fimy in-
dywidualne i iodzinne, czyli izemioso, wolne zawody elc.
W lad za pizeobiaeniami w sfeize wasnociowej po-
winna i zmiana syslemu polilycznego. Agiaiyci postulo-
wali likwidacj senatu i zastpienie go samorzdem go-
spodarczym Naczeln Izb Gospodarcz, ktry miaby
uprawnienia wadzy ustawodawczej. W jej skad wchodzi-
liby reprezentanci pracownikw, czyli dziaacze zwizkw
zawodowych, liderzy czoowego sektora wytwrczego,
czyli spdzielcy oraz przedstawiciele struktur nadzoru-
jcych procesy gospodarcze samorzdu terytorialnego.
NIG mia spiawowa ogolny nadzoi nad gospodaik i w ia-
zie polizeby dokonywa ingeiencji, np. w kweslii wysokoci
cen wybianych pioduklow, uslalania niekloiych pac (np.
odpowiednik dzisiejszej pensji minimalnej) i ce, opiniowa
wielkoci podalkow ilp. Podejmowaby le decyzje suweien-
nie, odbieiajc paslwu wikszo pieiogalyw w kweslii
ingeiowania w gospodaik. Osobnym zadaniem NIG byoby
planowanie gospodaicze. Nie chodzio jednak o cenlialne
planowanie w slylu ZSRR, lecz o uslalenie ogolnych kieiun-
kow iozwoju gospodaiki i najwaniejszych bian. Zadaniem
NIG miaa by m.in. pioba zbilansowania moliwoci wy-
lwoiczych w slosunku do polizeb konsumenlow (np. wspai-
cie iozwoju bian mao wydajnych, lecz wylwaizajcych pio-
dukly poszukiwane na iynku), iozpoznawanie polizeb iyn-
ku (sondae wiod konsumenlow), szukanie diog wyjcia
z pioblemow spoeczno-gospodaiczych (np. w syluacji bez-
iobocia NIG mogaby zwikszy zakies iobol publicznych),
lwoizenie slialegii gospodaiowania zasobami wanych su-
iowcow naluialnych. NIG miaa posiada odpowiedniki na
niszych szczeblach (wojewodzlwo, powial, gmina Rady
Samoizdu Gospodaiczego), penice iol iegionalnych ko-
oidynaloiow polilyki gospodaiczej.
Samoizd leiyloiialny miaby w Izbie by iepiezenlo-
wany z lego powodu, e lo wanie jego inslylucje slanowi
powinny sliukluiy kooidynujce piocesy gospodaicze. Pize-
niesienie lych zada na szczebel samoizdu podyklowane
byo chci uniknicia zbylniego zbiuiokialyzowania pa-
slwa oiaz jego omnipolencji, byo le kolejnym dowodem
poliaklowania seiio ideaow samoizdnoci. Innym pizy-
kadem oslionoci byo zalecenie, aby w spodzielczoci
opiocz duych zizesze w danej biany islniay le niezale-
ne mniejsze i iednie spodzielnie.
Agiaiyzm wiciowy by swego iodzaju lizeci diog
midzy socjalizmem a kapilalizmem. P. Woioniecki dochodzi
84
Z Polski rodem
85
do wniosku, e Dc do realizacji /.../ dwoch zasad. efektyw-
noci oraz sprawiedliwoci spoecznej modoludowcy przepro-
wadzl synrez najbardzej warrocowych myl zawarrych
w dokrryne lberalnej socjalsrycznej. Od socjalzmu agra-
ryzm zaczerpn de ogranczena wasnoc prywarnej, je-
l wymagaj rego wzgldy sprawedlwoc spoecznej /.../.
Z myl lberalnej naromasr zaczerpnro rez, jednosrce
naley zapewn maksymalne molwoc rozwoju osobsrej
ncjarywy przedsborczoc. graryzm zweryfkowa te
zaoenia wymogiem niestosowania wyzysku wobec drugiego
czowieka. Z kolei A. Golec slwieidza: graryzm mia stano-
wi zaprzeczenie zarowno skrajnego liberalizmu, jak i socjali-
zmu, gdy liberalizm ogranicza rol pastwa do minimum i nie
uwzgldnia interesow spoecznych, socjalizm za wyolbrzymia
rol pastwa.
***
J. Zawieiucha w r,o i. apelowa w Wiciach: trza, aby
luminarze spodzielczoci grube dziea bramowskiego nie
tylko wydawali na papierze, ale i wcielali w ycie poczyna-
jc od siebie. Rok poniej uchwaa gosia: /.../ Zjazd wy-
chodzc z zaoenia, i jednym z najbardziej istotnych celow
ruchu ludowego jest spodzielczo-gospodarcze zorganizowanie
wsi /.../ postanawia, i /.../ modzie wiejska /.../ powinna
si przygotowywa i bra czynny udzia w rozbudowie spo-
dzielczoci na wsi. Zalecano zakadanie pizy Koach sekcji
pizysposobienia spodzielczego (miay kszlaci modzie
w zakiesie spodzielczoci oiaz piopagowa l foim go-
spodaiowania), wslpowanie do spodzielni, zakup do wi-
ciowych bibliolek ksiek o lemalyce spodzielczej, piowa-
dzenie pielekcji z lego zakiesu i oiganizowanie wycieczek
do spodzielni.
Czonkowie Kiakowskiego ZMW w r,, i. mogli si po-
chwali kilkunasloma sklepami spodzielczymi, podobn licz-
b szkoek dizew owocowych, gospodaislw ogiodniczo-wa-
izywnych, punklow zbieiania zio, a lake hodowlanym sla-
wem iybnym i spodzielni elekliyfkacji wsi. W naslpnym
ioku slwoizyli dwa spodzielcze slawy, pi spodzielni paslwi-
skowych, dwie elekliyfkacyjne i jedn ogiodniczo-sadowni-
cz. Pizy lokalnych Koach w iegionie powsla-
o kilkadziesil spodzielczych punklow skupu
jajek, zaczlo oiganizowa zbioicze lianspoily
z zaopalizeniem wsi w piodukly pizemysowe
(wgiel, wapno, cemenl, nawozy, maszyny i na-
izdzia). W poowie r,, i. wiciaize z woj.
kiakowskiego piowadzili ,, ionych spodziel-
ni, kolejnych 8 byo w sladium oiganizowania,
do lego kilkadziesil punklow skupu jaj i zio na
polizeby spodzielczoci, pizy 8i Koach islnia
slay syslem huilowych, zbioiczych zamowie
pioduklow pizemysowych, w 8 koach wa-
nie wdiaano lo iozwizanie.
Podobnie byo w woj. lwowskim. Modzi
ludowcy w iamach Spoem ulwoizyli ri
spodzielnie spoywcow, co pozwolio powo-
a w Rzeszowie nowy okig oiganizacyjny
lej sliukluiy, pizygolowali le magazyn hui-
lowy Spoem w lym miecie. W Kiaczkowej,
Husowie i Biaobizegach czonkowie ZMW RP slwoizyli
spodzielnie mleczaiskie, w Gaci spodzielni koszykaisk.
Na lym leienie wiciaize zaoyli pieiwsze w Polsce: spo-
dzielcze biblioleki publiczne (w Gaci Pizewoiskiej i Soninie),
spodzielni dizewn (w oyni), spodzielni maleiiaow
budowlanych (w Kiaczkowej), a pizede wszyslkim spodziel-
ni zdiowia (pizychodni) w Maikowej.
Z innych iegionow nie ma dokadnych infoimacji. Wia-
domo, e na Lubelszczynie w lalach r,,-8 powslay oi
wiejskie spodzielnie spoywcow, a udzia wiciaizy w ich
lwoizeniu by znaczny. W Kieleckim ZMW islniao kilka-
dziesil punklow skupu jaj, owocow i iuna lenego dla spo-
dzielczoci, a w samym lylko powiecie Slopnica wiciaize
zaoyli i spodzielnie spoywcow. Agiaiyci z Waiszawy
slwoizyli spodzielni kinemalogiafczn, oiganizujc ob-
jazdowe kino na wsi. Wycinkowe dane z cenliali ZMW RP
mowi, e lylko w r,o i. modzie wiciowa miaa udzia
w lwoizeniu rio spodzielni spoywcow, r, spodzielni mle-
czaiskich, beloniaiskich, i piekaiskich, o pasiek spodziel-
czych, ii punklow skupu jaj.
Dokonano lake wielkiego wysiku piomocyjno-szkole-
niowego i analilycznego. Pizy zaizdzie Zwizku powoano
w r,o i. Gown Komisj Gospodaicz, kloia zajmowaa si
m.in. badaniem moliwoci zakadania spodzielni w no-
wych bianach, m.in. wikliniaislwie, koionkaislwie, ceiami-
ce, ceglaislwie, pszczelaislwie. Piasa wiciowa zamieszczaa
liczne ailykuy o spodzielczoci, w lym insliukcje, jak lwo-
izy i piowadzi spodzielnie. Zoiganizowano dziesilki pie-
lekcji powiconych idei i konkielnym umiejlnociom (np.
ksigowo spodzielcza), piowadzonych pizez insliukloiow
ZMW RP i dziaaczy Spoem. Wadze ZMW RP kilkakiol-
nie zalecay czonkom, aby wszelkie oszczdnoci depono-
wali w spodzielczych kasach Slefczyka i zachcali do lego
slaisze pokolenie mieszkacow wsi.
J. Dbiowski pisa w Zniczu: Czy przez zakadanie
maych kramikow wiejskich, jak spodzielcze sklepy, zawa-
ymy co w historii? /.../ Spdzelczy ruch wejsk /.../ jesr
bdze ne lada s wadomoc spoecznej, /.../ rdem
obudzena wykszracena chopskej samowedzy spoecz-
nej, a wraz z n polrycznej. /.../ Spdzelcze sklep wejske
F
O
T
.
T
W

R
C
Y

I

Z
A
R
Z

W
I
C
I
O
W
E
J

S
P

D
Z
I
E
L
N
I


Z
D
R
O
W
I
A
W

M
A
R
K
O
W
E
J
84
Z Polski rodem
85
/.../ ne zaspokoj godu zem pracy. Ne obal w perwszej
faze rozwoju dykrarur an kapralzmu. Ne zrob rego na
poczrku an pnej same placwk gospodarczo-spdzel-
cze, ale dokona rego zborowy czowek, krrego wykszrac
spdzelczo.
***
Sowo wiciaiz czslo slanowio synonim kogo o wy-
sokich waloiach moialnych, uczciwego, zaangaowanego w
ycie wsi, skonnego do powice ilp. Wiejskich oiganizacji
modzieowych byo wiele, ale w ocenie zaiowno sympaly-
kow, jak i osob poslionnych, a nawel wiogo naslawionych
uizdnikow sanacji wanie w Wiciach znaleli si najbai-
dziej ideowi i piacowici.
W. Skuza pisa: V miecie gazety pisz dzi wiele o zaj-
ciach, strajkach /.../. Przecitny czytelnik wyobraa sobie, e
polityczni przywodcy rozwinli agitacj na wsi, zgromadzili
kup ciemnych chopow, takich jak to maluj na obrazkach. G
jak bdnie myli czowiek, ktory tak sobie wie dzisiejsz wy-
obraa. /.../ na wsi zrodzi si nowy typ czowieka. To ju nie ten
potulny kmiotek, malowany na kolorowo, to nie ten pastuszek
piewajcy ojdanowate piosenki /.../. Czowiek ten wiado-
mie ju wkracza zaczyna w kad dziedzin naszego ycia. Ci
sami ludzie, ktorzy wczoraj strajkowali, dzi borykaj si z tro-
sk o zaoenie nowej spodzielni, o wybudowanie nowej drogi,
o zwoenie drzewa na Dom Ludowy /.../.
M. Malosek, wspominajc posla wiciaiza Jozefa R-
kawka z Jagodnego na Mazowszu, pisa: Zafascynowaa jo-
zefa ich praca z modzie i dla modziey, nieustanne obco-
wanie z przyrod, mio do ojczyzny, autentyczny entuzjazm
i bezinteresowno. Inny wiciaiz, z okolic Puaw, slwiei-
dza: Przeskem po prosru zapaem pracy spoecznej,
neraz chcaem odpocz par mescy poparrze, jak ra
praca s prowadz, lecz ne mogem. Wiciaika z powia-
lu mieleckiego ielacjonowaa: V kole modziey wiejskiej
widz wiksz warto jak w innych organizacjach, poniewa
/.../ modzie pracuje pod hasem mio, rowno i brater-
stwo, a nie dla ronych ochapow, jak szklanki herbaty, kieba-
sy i tym podobne. Jeden z wiciaizy pisa: /.../ w tym czasie
[poowa lal o. pizyp. R. O.] pod wpywem silnej organiza-
cji Viciowej we wsiach ustay bojki, kradziee, modzie zaj-
mowaa si owiat /.../.
Wiciaiz z Lubelszczyzny opisywa swoj dziaalno:
/.../ trzeba byo i do Ko na zebrania czy kursy, najczciej
pieszo, przemierza dug drog. Bo przecie kademu wiado-
mo, i Zw. wiciowy nie jest zasilany przez fundusze pastwo-
we, by sobie pozwoli na szersz prac i wyjazdy. potrzeba jest
i i nie sowa ywe gromadzie o kulturze wsi, o wychowaniu,
o owiacie, o nowem yciu, o przebudowie spoecznej i gospo-
darczej. /.../ Mowimy /.../ o uczciwoci, braterstwie, sprawiedli-
woci. Chcemy wychowa modze wejsk w nowem pk-
nejszym ycu. /.../ To re pommo urrudnena, jake nam
w przeszkodach srawaj, mmo rylu oszukwa zawedze,
my jednosrk wyrose z ws, ne usrajemy w pracy. I przez ro
mona dz zaobserwowa posrp wrd modzey. Dz, gdy
d z pogadank do krrego z K w powece, ro sysz coraz
wcej gosw wadomych, s penych, by we przebudowa.
I ro dodaje s ducha.
Jan Wikloi w Ilusliowanym Kuiieize Codziennym
opisywa w r,o i. zebianie Wici w Kiaczkowej, pizeiwa-
ne pizez policj sanacyjn: Vidz twarze ywe, rozgorza-
e, widz oczy pene uniesienia i natchnienia i uzmysawiam
sobie, e to nie ten dawny skulony chop, pokorny wobec kija
/.../. V ndzy yj, ale jaki w nich zapa, rozmach, ywo.
Akcenlowanie godnoci chopskiej byo jednym z gownych
aspeklow dziaalnoci ZMW RP. Bionisaw Majek, wiciaiz
z Mazowsza, lak wspomina pobyl w uniweisylecie ludo-
wym w Szycach: Poznaem wiele, wiele cennych wartoci wsi,
ktora mi si nieraz wydawaa rzecz najgorsz pod socem
i z ktorej marzyem czasami o wyrwaniu si /.../. Poczuem
si dumny ze swego chopskiego pochodzenia, ktorego si wie-
le razy wstydziem /.../. Nauczyem s cen warro ludz ne
po ch zewnrrznym wygldze, ale po wewnrrznej yco-
wej warroc. Poznaem sw /.../ godno czowecz poczu-
em s rwnym rozmarym nrelgenrom czy ppankom
z masra, krrzy wydawal m s przedrem ogromne wyso-
km fguram /.../. Poznaem swj cel yca swoje /.../ prze-
znaczene obowzk. Nauczyem s cen swoj godno
honorno chopsk.
***
Agiaiyzm wiciowy by jednym z najpikniejszych
w Polsce pizykadow dziaania publicznego oiaz iozwoju
ideowego. Slanowi podslaw dynamicznego iuchu spo-
ecznego, baidzo licznego i majcego wiele dokona, mimo
i dysponujcego skiomnymi iodkami. By le oiyginaln,
nieszablonow i niedogmalyczn ideologi, kloia w lwoiczy
sposob, bazujc na uwanej i uczciwej obseiwacji izeczywi-
sloci, pizezwyciaa saboci dominujcych nuilow myli
polilycznej, slale poddajc iewizji lake wasne zaoenia,
gdy odbiegay od izeczywisloci.
Co szczegolnie waile podkielenia, by ideologi samo-
iodn, powsla w opaiciu o polskie iealia, olwail na do-
wiadczenia innych kiajow, lecz niechln lepemu nala-
downiclwu. By le ideologi lwoizon pizez aulenlycznych
dziaaczy spoecznych, nie za mdikow-leoielykow; wyku-
wajc si w dowiadczeniu zbioiowego dziaania. By wiesz-
cie, co iownie waile podkielenia, ideologi o wyianym
obliczu klasowym, lecz majc na uwadze slale akcenlowane
dobio wspolne.
Cho dzi syluacja jesl diamelialnie odmienna ni
w okiesie dziaalnoci ZMW RP, wailo pamila o wicia-
izach. Nie lylko jako o ciekawoslce z pizeszoci czy wia-
declwie szlachelnych poslaw. Piof. Andizej Lech liafnie bo-
wiem zauwaa, e agraryzm wiciowy /.../ moe by w dalszym
cigu atrakcyjny dla tych krgow /.../, ktorym nie s obce idee
sprawiedliwoci spoecznej, umiowania ziemi i przyrody, row-
noci i wolnoci jednostki /.../.
Remgusz Okraska
P. S. Niniejszy tekst celowo kadzie nacisk na zbiorowy wymiar dziaalnoci i dorobku
programowego Wici, akcentujc to, co byo wsplne dla caego rodowiska lub
jego dominujcej czci. Celowo ograniczony zosta aspekt personalny, gdy pogl-
dy i dziaalno liderw ZMW RP (Jzef Nieko, Ignacy Solarz, Stanisaw Mikowski)
stan si w przyszoci tematem osobnych artykuw.
86

87

Z grubej rury
Po ioku r,8, w Polsce zapanowaa iado. Nowe peispek-
lywy, wicej wolnoci, wicej lego, co dobie. Naieszcie wolny
iynek, kloiego konsekwencj powinny by poki pene pioduk-
low znanych lylko z paczek od wujkow z Ameiyki.
Pioblemem byy lylko szczegoowe melody wpiowadze-
nia nowego syslemu polilyczno-spoecznego. I ewenlualnie
ludzie, lkwicy pizynajmniej jedn nog w popizedniej epo-
ce, nie pasujcy do nowej eiy kapilalizmu. Negowano czasami
melody, ale zasadniczo wizja nowego syslemu pozoslawaa
nielykalna. Jedynie ione giupy oszoomow pioboway
wskazywa inne cieki iozwoju lub choby faklyczne konse-
kwencje ycia w kapilalizmie.
Richaid Sennell nie jesl oszoomem, lecz uznanym ameiy-
kaskim socjologiem. Tylu jego ksiki Koiozja chaiakleiu
o zawailoci mowi niewiele. Podlylu, Osobisle konsekwencje
piacy w nowym kapilalizmie, slieszcza j nalomiasl doskonale.
Auloi, wychodzc od defnicji lak podslawowych poj
jak piaca i kaiieia, odwoujc si do ich pieiwolnego znacze-
nia, lwoizy obiaz lego, czym jesl kapilalizm, a pizede wszysl-
kim, co kapitalizm zrobi z prac i pracownikami w Europie
i Ameryce. Ma na myli nowy kapilalizm, len elaslyczny, isl-
niejcy mniej wicej od poczlku lal 8o. Nie opeiuje pizy lym
wielkimi leoiiami, defniujcymi globalne pioblemy dzisiej-
szego wiala. Nie bez pizyczyny kluczowe jesl lu sowo cha-
iaklei, czyli jak pisze we wslpie etyczna warto, jakiej
podporzdkowane s nasze pragnienia i relacje z innymi. To
co indywidualnego, co posiadaj wszyscy, lecz kady w nieco
innej poslaci. I la peispeklywa, z pogianicza socjologii i psy-
chologii, pizewija si pizez ca ksik.
Piawie kady iozdzia zaczyna si niczym naiiacja dobiego,
cho moe nieco zbyl ciekawskiego ssiada, kloiy podpyluje:
Co lam sycha: Co lam w piacy:. Sennell kilka slion powi-
ca opisowi danej syluacji, spolkania z kim znajomym, lunej
iozmowie i kilku banalnym slwieidzeniom. Czylamy na pizy-
kad, e Rico, poznany w samolocie waciciel fimy konsullin-
gowej, nie ma czasu dla swoich dzieci i posiada znikomy konlakl
z ssiadami. Doskonale piowadzc naiiacj, auloi ksiki, nie-
zauwaalnie pizechodzi od yciowych hisloiyjek do baidzo
ciekawej diagnozy spoeczeslw elaslycznego kapilalizmu.
Jak one wygldaj z peispeklywy piacownikow i piaco-
dawcow: To, co dzi nazywamy nowoczesnym kapilalizmem,
jesl pomieszaniem poj i odeiwaniem od zasad fundamen-
lalnych dla czowieka, lak nieodzownych, jak np. iulyna. jeli
jestemy skonni widzie rutyn jako nieuchronnie poniajc
czowieka, bdziemy atakowa sam natur pracy pisze Sen-
nell. I midzy wieiszami ukiywa do oczywisl kwesli, jak
jesl lo, e nasze ycie slanowi cig iulynowych czynnoci
i zdaize, jedynie co jaki czas pizeiywanych czym nagym,
niepizewidzianym.
Auloi Koiozji chaiakleiu nie
godzi si lake z opiniami, i model
spoeczno-gospodaiczy opaily na
elaslycznoci daje wicej salysfakcji
i wolnoci, a co za lym idzie jesl
baidziej kiealywny ni, nazwijmy go, model liadycyjny. Wa-
dza pracodawcw nie jest wcale mniejsza ni wczeniej, a je-
dynie lepiej zakamuowana. I przez to bardziej uciliwa, bo
niejasna i rozmyta. Dzieje si lak wskulek lizech, kluczowych
dla wywodu z lej ksiki, aspeklow wspoczesnej foimy elaslycz-
noci: wymylania inslylucji wci od nowa, elaslycznej specjali-
zacji piodukcji oiaz koncenliacji wadzy bez jej cenlializacji.
Pieiwszy z elemenlow lo ucielenienie idei buizy i bu-
dowa. Piaklyka zaizdzania w obecnych czasach wymusza
cige zmiany. Zamiasl modyfkacji sliukluiy zakadowej,
wywiaca si j do goiy nogami, lak i w adnym slopniu nie
pizypomina lego, co byo wczeniej. Wymyla si inslylucje
wci od nowa. Sennell susznie zauwaa, e czsto ta zmiana
jest bezcelowa nie zwiksza realnie produktywnoci, nie
prowadzi do oszczdnoci. Nierzadko jest to tylko forma
gry w spekulacje, ktrej oharami s najczciej szeregowi
pracownicy i ich tytuowe charaktery. akcje giedowe in-
stytucji bdcych w trakcie procesu reorganizacji czsto zyskuj
z tego powodu na wartoci tak, jakby jakakolwiek zmiana au-
tomatycznie bya lepsza ni kontynuowanie tego, co wczeniej.
Praktyka wspoczesnych rynkow sprawia, e wprowadzanie za-
mtu w przedsibiorstwach stao si opacalne.
Diugim chaiakleiyslycznym elemenlem wspoczesnego
kapilalizmu jesl elaslyczna specjalizacja, czyli co, co suy ma
jak najszybszemu dostarczeniu na rynek jak najbardziej zronico-
wanych produktow. Mowic innymi sowy, jesl lo iodek, dzi-
ki kloiemu fima moe szybciej ieagowa na zmiany popylu.
Islolne jesl jednak, czyim koszlem inslylucje mog zwiksza l
szybko nieslely, czslo koszlem piacownika.
Wieszcie lizeci z cech wspoczesnej elaslycznoci w kapi-
lalizmie jesl koncenliacja wadzy bez jej cenlializacji. Nie jesl lo
jednak oksymoion. We wspoczesnym kapilalizmie, decenlia-
lizacja wadzy powinna dawa wiksz konliol piacownikom
niszych szczebli pizedsibioislwa. Zdaniem Sennella, jesl lo
jednak fkcja, leza czyslo piopagandowa. Dziki nowemu sysle-
mowi infoimacyjnemu lo menedeiowie najwyszego szczebla
uzyskuj wszechslionny i szczegoowy obiaz oiganizacji. Do-
datkowo, pracownicy trac moliwo negocjowania z bez-
porednimi przeoonymi, gdy spaszczona struktura za-
kadu (zamiast hierarchicznej) uniemoliwia im to.
Jako pizykad pizywouje piodukcj kompuleiow, w kloiej
kady z podzespoow jesl wylwaizany w innym miejscu, innym
oddziale fimy (lub na zlecenie w osobnym pizedsibioislwie-
podwykonawcy), wic odpowiedzialno lych, kloizy spiawuj
piawdziw wadz, zizucona zoslaje na inne, mniejsze zespoy.
Koncenliacja bez cenlializacji pozwala kieiowniclwu odgornie
przeorganizowa instytucj w struktur zoon z maych segmen-
Czowiek z elaza
(zardzewiaego)
Bartomiej Grubich
86

87

Z grubej rury
tow, stworzy ukad podobny do wzow w sieci. Kontrol sprawo-
wa mona poprzez wyznaczenie okrelonego celu czy to zwiza-
nego z produkcj, czy spodziewanymi zyskami dla kadej z wielu
grup w obrbie organizacji. jak cel ten ma zosta osignity to ju
ustali musi grupa. Dowolno ta stanowi karykatur swobody.
Co z lego wynika: Korporacja umywa rce od wszystkiego, co
nie jest nadaniem logo-marki produktowi hnalnemu.
Elaslyczno z samej defnicji jesl czym iuchomym, nie-
pewnym. Spiawia ona, e piacownicy bez gbszej iefeksji uzna-
j nieizadko, i niedobize jesl lkwi w miejscu, lepiej zaiyzyko-
wa. Nieczylelno syslemu spizyja dodalkowo lemu, by szans
na wygian i pizegian nie poliafli iacjonalnie oceni. Zmie-
niaj prac, stanowisko, miejsce zamieszkania, cho wyniki
bada wskazuj, e wskutek takich decyzji zyskuj (rwnie
hnansowo) niewiele, a nierzadko wrcz trac. Zostaje wielu
przegranych. Szczegolnie dolyka lo osob slaiszych, kloie cho
mog by wielnymi piacownikami, wiadomie lub nie s elimi-
nowane z iynku piacy. Powod: S mniej skonne do iyzyka.
Co, zdaniem Richaida Sennella, moemy z lym ziobi: Po
pieiwsze, odnale znaczenie sowa my znaczenie zwiza-
ne z koncepcj wsplnoty. Naley odwiey piawd zapomnia-
n we wspoczesnym wiecie, e kady jesl od kogo zaleny. Do
odnalezienia znaczenia my konieczne jesl poizucenie sliachu,
wpajanego nam pizez nowoczesne foimy oiganizacji, a opaile-
go na pizekonaniu, e ielacje zalenoci s zawsze ze, dzielce
ludzi na sabych (zalenych) i silnych (zwieizchnikow). Ve
wszystkich hasach obwieszczajcych nadejcie nowego porzdku
bycie zalenym od kogo przedstawiane jest jako zawstydzajca
sabo. Takie podejcie niszczy silne wizi i wspolnolowo,
mimo e zdiowy, samodzielny czowiek nie powinien ba si
zalenoci od innych, jeeli syluacja lego wymaga. Co si dzieje
nalomiasl, gdy klo uwieizy, e moe by niezaleny od innych:
Zasadniczo nic, a do czasu, kiedy powzile iyzyko zakoczy
si poiak i bdziemy zmuszeni piosi o pomoc (z wasnej
inicjalywy slawiajc si w pozycji uzalenionego). Wledy, zda-
niem Sennella, olizymamy elykiel nieioba lub wicz pasoyla.
Spizyja lemu likwidowanie kolejnych zabezpiecze i wiadcze
socjalnych pozbawieni ich mniej zaiadni, slaj si w oczach
pozoslaych obywalelami diugiej kalegoiii.
Kolejnym pomysem jesl uwiadomienie sobie lwoiczej siy
konfiklu. Tulaj Sennell inspiiuje si koncepcj Lewisa Coseia.
Coser przekonywa, e ludzi w wikszym stopniu czy wyartyku-
owanie konfiktu anieli zgoda przynajmniej taka, ktor osi-
gn mona natychmiast i bez wysiku. /.../ Scena konfkru jesr
zarazem scen narodzn wsplnory, gdy ludze ucz s sucha
reagowa ro nawer wwczas, gdy coraz wyranej dosrrzega-
j dzelce ch rnce pisze. Te ionice de faclo s konieczne
do lego, by wspolnola powslaa. Rownie konieczne s instytu-
cje, ktre konikt cywilizuj i czyni go twrczym, a nie
destrukcyjnym. Natomiast kapitalizm niczego takiego nie
wytwarza. Czyni wicz pizeciwnie: Reguy pracy zespoowej
su [w nowoczesnym kapilalizmie pizyp. B. G.] /.../ skrywa-
niu faktu, e czonkowie zespou nie s rowni jeli chodzi o dostp
do wadzy i rozmaitych przywilejow dlatego wanie wspolnoty
powstajce w elastycznym przedsibiorstwie s tak sabe.
W Koiozji chaiakleiu Sennell wyoy wiele ciekawych
aigumenlow, slwoizy doskonae opisy, lecz samo zakoczenie
moe nieco iozczaiowa, jeeli klo liczy na jasne i piecyzyjne
wskazowki co ziobi, by byo lepiej. Niewlpliwie oslalni ioz-
dzia jesl baidzo iomanlyczny, wicz ulopijny. Zalecenia w nim
zawaile s wailociowe, ale ogolnikowe, niepiecyzyjne. Za-
sadniczo spiowadzaj si do wezwania, by nie by obojlnym,
gdy jesl lo piosla dioga do liaklowania siebie nawzajem jako
pizedmiolow jednoiazowego uylku. Obojlno powoduje,
i nie poliafmy iozpozna swojego izeczywislego pooenia
w spoeczeslwie ani odpowiedzie na pylanie, komu w lym
spoeczeslwie jeslemy polizebni.
Saboci ksiki wydaj si by zbyl due nadzieje auloia
zwizane ze sliukluiami hieiaichicznymi w zakadach piacy.
Tiudno powiedzie, by laka oiganizacja bya piawie zawsze
lepsza (jak sugeiuje Sennell). Islolne jesl iaczej, e do pew-
nych iodzajow fim pasuje laki model, a do pozoslaych inny.
Sliukluia hieiaichiczna ma due piedyspozycje, by zamieni
si w zbiuiokialyzowan ponad miai, gdzie wszyslkie naka-
zy i zakazy wydawane bd na zasadzie lechnicznych iozpo-
izdze (niczym maszyna kieiowana pizez cenlialny kom-
pulei). Aby lemu pizeciwdziaa, naley baidziej akcenlowa
polizeb komunikacji w pizedsibioislwie, kloiej lo kweslii
Sennel powica niewiele uwagi.
Dla nas, polskich czylelnikow, pioblemem opiocz konfion-
lacji z ameiykask izeczywisloci, kloia slanowi maleiia
dowodowy w Koiozji chaiakleiu, jesl lo, i wiaz z adaplacj
do nowoczesnego kapilalizmu, wydajemy si baidziej szczliwi
jako piacownicy. Wedug niedawnych bada CBOS, ponad po-
owa zaliudnionych jesl dumna ze swojego zakadu piacy, a ci
mniej zadowoleni chc wyjecha za gianic, gdzie elaslyczny
model jesl pizecie jeszcze czciej spolykany. Czy lo oznacza,
e Richaid Sennell si myli, a nowoczesny kapilalizm jesl bo-
gosawieslwem: Nie. Napisa on wieln ksik, lecz nie o lym,
czym kapilalizm jesl, lecz o lym, co wspoczesna gospodaika ka-
pilalislyczna pizynosi iynkowi piacy. Wskaza na elemenly, kloie
zbyl alwo moemy inleipielowa jako dobie dla nas jako pia-
cownikow i obywaleli, ale lake jako piacodawcow, mimo e cz-
slo, w zakamufowanej foimie, wyizdzaj szkody. Czasami nam
samym, kiedy indziej naszym ssiadom, a innym iazem ludziom,
kloiych nie znamy, yjcym lysice kilomeliow sld.
I lo jesl gowna wailo Koiozji chaiakleiu przypomina
ona, e nic w przyrodzie nie ginie i tak samo dzieje si w sys-
temie spoeczno-ekonomicznym. Nasze dziaania musz by
wiadome, pozbawione obojtnoci, by nie czyniy krzywdy.
Jawno, budowanie wizi, wsplnoty, stabilno i umiejt-
no wsppracy to sprzyja umacnianiu naszych charakte-
rw, a take caych spoecznoci. Gorzkie dowiadczenia mojej
rodziny nauczyy mnie, e masowe rewolty nie zmieniaj wiata,
wiat mona zmienia jedynie wowczas, gdy wewntrzna potrze-
ba kae ludziom rozmawia z innymi o sytuacji, w ktorej wszyscy
razem si znaleli. /.../ system, ktory nie daje ludziom adnych
powodow, by dbali o siebie nawzajem, nie zdoa na dusz met
zachowa legitymizacji.
Tarromej rubch
Richard Sennett, Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapi-
talizmie, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2006, przeo-
yli Jan Dzierzgowski i ukasz Mikoajewski.
Ksik mona naby w sprzeday wysykowej: MUZA SA, ul Marszakowska 8,
00-590 Warszawa, dzia zamwie /022/6286360, e-mail: info@muza.com.pl,
ksigarnia internetowa: www.muza.com.pl
88 89

Z grubej rury
Jeden z osobliwych przejaww polskiej
poprawnoci politycznej dotyczy handlu
wielkopowierzchniowego, zwaszcza prb
naoenia na niego ogranicze.
Wszelkie lego lypu inicjalywy liaklowane s u nas
w najlepszym iazie z pobaaniem, jako niegiona fksacja,
czciej jednak ze wilym obuizeniem. Jak bowiem po-
wszechnie wiadomo, pizeciwnicy hipeimaikelow iekiuluj
si z lizech szkodliwych spoecznie kalegoiii: r. lobby diob-
nych handlowcow, kloizy pasoyluj na klienlach, windujc
ceny do niebolycznych wysokoci; i. polilykow-oszoomow,
kloizy dybi na nasz woln wol i najchlniej ze wilyni
konsumpcji zagnaliby nas wpiosl na obowizkowe mody;
. lzw. ekologow, czyli modych zwykle ludzi, kloizy nawyko-
wo piolesluj pizeciwko wszyslkiemu, pizynajmniej do cza-
su, a dany inwesloi im zapaci.
Dlalego piolesly kupcow czy dziaania samoizdow wy-
mieizone w maikely budz zwykle niech. A gdy czasem
zdaizy si, e budowa kolejnego z nich np. na leienach zie-
lonych wywouje spoeczny opoi, lowaizysz mu zapewnie-
nia, e lakie sklepy ogolnie s baidzo polizebne, lylko nie-
koniecznie w lym konkielnym miejscu. Badania pokazuj
ponadlo, e na Polakach nie robi wikszego wraenia
liczne, udowodnione przypadki skrajnego wyzysku pra-
cownikw, nie bdcego co prawda wyczn domen
sklepw sieciowych, ale wanie tam znajdujcego syste-
mow i wyjtkowo obrzydliw posta. Wymowny jest fakt,
e Lech Wasa, uwaany na Zachodzie za symbol walki
o godno ludzi pracy, zgodzi si zosta jednym z ho-
norowych goci obchodw 1o-lecia dziaalnoci w Polsce
sieci Carrefour. Pamilamy le giomy, jakie spady na by
minislei Teies Lubisk, kloia izekomo skompiomilowaa
Polsk slwieidzeniem zwykego faklu, e budowanie hipei-
maikelow zagianicznych sieci nie ma islolnego znaczenia
dla iozwoju kiaju.
W lakich waiunkach wydanie nad Wis ksiki Tesco-
pol. Moesz kupowa gdzie chcesz, byle w Tesco, nie piobu-
jcej nawel kiy skiajnie negalywnego slosunku auloia wo-
bec wielkich sklepow, jesl pizedsiwziciem wailym uwagi.
Piaca Andiew Simmsa jesl jednak czym wicej ni cieka-
woslk. Slanowi zaiowno oiyginaln, subieklywn opowie
o lym, jak wiaz ze zmian miejsca zakupow zmienia si nasze
ycie i spojno spoecznoci, jak i niez, caociow kiylyk
wspoczesnego modelu ekonomicznego. Auloi unika bdu
wielu auloiow dzie, nazwijmy lo, anlykoipoiacyjnych, zaw-
ajcych kig polencjalnych odbioicow do lych ju pizeko-
nanych. Wbiew lemu, co sugeiuje lylu, ksika nie slanowi
kalalogu gizechow jednej fimy (cho uzbieiao si ich nie-
mao), a ona sama nie jesl kieowana na iodo wszelkiego
za, niczym McDonalds czy Shell w naiiacjach modocia-
nych anlyglobalislow.
W opowieci biylyjskiego auloia ioi si od pizykadow
pioblemow spoecznych i ekologicznych, w kloiych udzia
maj fimy handlowe, opeiujce w skali wiala. Jednak za-
miasl ogianiczy si do pomslowania na niemoialno wiel-
kich sieci czy konsumpcjonizm wspoczesnych spoeczeslw,
Simms pioponuje iefeksj baidziej caociow.
Co za due, to niezdrowe
Pizede wszyslkim, w duchu synnej ksiki Mae jesl
pikne, pizekonujco dowodzi, e wszelkie zjawiska spo-
eczno-ekonomiczne, kloiych skala jesl nienaluialnie wielka,
oslalecznie obiacaj si pizeciwko spoeczeslwu.
Wielkie sieci handlowe skupiaj coiaz wicej iealnej
wadzy. Do powiedzie, e Tesco osiga obecnie docho-
dy wiksze ni np. Bangladesz, osmy pod wzgldem liczby
ludnoci kiaj wiala. Pizejmujc od liadycyjnych inslylucji
coiaz wicej naizdzi wpywu na izeczywislo, midzyna-
iodowy kapila nie jesl jednoczenie za nic odpowiedzialny,
poza zyskiem swoich akcjonaiiuszy.
Wymowny jest przykad miadcej przewagi boga-
tego Tesco w prawnych sporach z samorzdami, ktre ze
strachu przed bankructwem rezygnuj z suwerennej po-
lityki urbanistycznej. Podobnie jest z obojtnoci tej hr-
my wobec prawa budowlanego czy kodeksu pracy. Przy tej
skali zyskw, kary za amanie przepisw mona uzna za
mao istotny koszt funkcjonowania. Innym negalywnym
zjawiskiem jesl wykoizyslywanie swojej pozycji do naizuca-
nia waiunkow doslawcom, kloizy w piaklyce opacaj dalszy
iozwoj sieci, kiedyluj ich biec dziaalno ilp. Ma lo do-
dalkow konsekwencj w poslaci slymulowania coiaz wik-
szej koncenliacji wasnoci w wielu sekloiach gospodaiki,
gdy waiunki naizucane pizez sieci handlowe speni mog
lylko najwiksi.
Sposob dziaania lych molochow, ze skiajn cenlializacj
logislyki (w Biazylii Caiiefoui zoiganizowa oiodek dys-
liybucji naslawiony na obsug... ,o milionow konsumen-
low) skulkuje ponadlo czym mniej wymieinym, ale iownie
negalywnym. Chodzi o coiaz dalej idce zuboenie naszej
tanich zakupw
Wysoka cena
Micha Sobczyk
88 89

Z grubej rury
izeczywisloci. Pizykadem moe by uliala swoislego cha-
iakleiu cenliow miasl wszyslkie sklepy danej sieci s ze-
slandaiyzowane, a oloczenie doslosowywane do ich polizeb.
Simms podkiela pizy lym, e [Sie Tesco] po prostu robi to,
co umoliwia jej system albo jego brak i to, czego oczekuj
od niej inwestorzy. jej dominacja, wraz ze wszystkimi towarzy-
szcymi temu problemami, jest tylko nastpstwem le zaprojek-
towanego i le funkcjonujcego rynku. le okrelone priorytety
cz si tu z niezrozumieniem tego, jakie powinny by prawi-
dowe cele ekonomiczne.
Taki sposob mylenia pizewija si pizez ca ksik. Na
pizykadzie globalnych sieci handlowych auloi iozpiawia si
ze wspoczesn ekonomiczn milologi (wyznawan zaiow-
no pizez masy, jak i decydenlow) i z koipoiacyjn piopagan-
d. Robi lo, odwoujc si do kweslii podslawowych: Procz
dachu nad gow, w yciu czowieka niewiele jest waniejszych
rzeczy ni sposob zaspokojenia podstawowych potrzeb, takich
jak god, pragnienie i kilka innych zasadniczych elementow /.../
Metoda ich kontrolowania stanowi swoisty kod genetyczny
spoecznoci. Vpywa on na to, w jaki sposob wiemy si z oko-
lic, w ktorej yjemy, i czy spoecznoci rozkwitaj czy rozpada-
j si. Decyduje o zwizku naszych miast i miasteczek z wsiami.
Do pewnego stopnia decyduje te o tym, za kogo si uwaamy.
za biernych konsumentow czy aktywnych obywateli.
Auloi wyianie sugeiuje, e realnych sporw o ksztat
ycia spoecznego i ekonomicznego nie da si toczy
w oparciu o zmurszae podziay (jak schemat lewica-
prawica), gdy w zasadniczych kwestiach wrd esta-
blishmentu panuje akceptacja srarus quo. Zamiast tego,
konieczne jest orientowanie si na osiach takich, jak lo-
kalne-globalne czy mae-wielkie. Przy ocenie zastanego
porzdku nie naley rwnie ba si odwoa do niewy-
miernych wartoci, jak np. wizi midzyludzkie istniej-
ce w naszych ssiedztwach.
Wszystkie grzechy gigantw
Cz ksiki slanowi pizekonujcy wykad o ekono-
micznych skulkach pizyznania maikelom zbyl duej swo-
body. Wikszo z nich da si spiowadzi do pizeizucania
koszlow dziaalnoci na cao spoeczeslwa, czslo w in-
nej czci wiala. S lo np. koszly zwikszonego beziobocia
w zwizku z upadkiem niezalenych pizedsibioislw, odpyw
ogiomnych kwol z lokalnych syslemow ekonomicznych, za-
nieczyszczenie iodowiska, wyzysk piacownikow i diena
doslawcow.
Jednoczenie Simms celnie wyszydza wolnoiynkow
ieloiyk wielkich sieci, pokazujc, e m.in. za pomoc dia-
pienego dumpingu ogianiczaj one nie lylko konkuiencj,
ale nieizadko lake wyboi lowaiow doslpnych konsumen-
lowi, zwaszcza jeli chodzi o piodukly zdiowe, wiee, lo-
kalne i lzw. liadycyjne. Znakomilym pizykadem moe by
wyjlkowo mdy smak odmiany liuskawki, kloiej iynkowa
dominacja wynika wycznie z koizyslnych cech pizewozo-
wych. Take popularno marketw wrd klientw, czyli
zasadniczy element ich linii obrony, wynika w duej mie-
rze z kwestii znajdujcych si poza sfer swobodnej decy-
zji konsumentw. Czsto nie maj oni ju po prostu mo-
liwoci wyboru innego miejsca zakupw...
Klub Prenumeratorw
Obywatela
Prenumerata to konkretny sposb
wsparcia Obywatela.
Nie ogldaj si na innych. Zrb to sam!
Poniej prezentujemy argumenty przemawiajce
za tym, e warto zosta czonkiem
Klubu Prenumeratorw Obywatela:
Prawie 50% ceny pisma sprzedawanego w salonach pra-
sowych zabieraj nam porednicy. Jakie s konsekwencje
tego dla stabilnoci fnansowej Obywatela nie musimy Ci chy-
ba tumaczy. Gdy kupisz pismo bezporednio u wydawcy (pre-
numerata), to wicej pienidzy trafa do nas, a mniej do pored-
nikw. Twoja prenumerata to konkretny, realny i bardzo duy
wkad w umacnianie niezalenoci fnansowej Obywatela.
W prenumeracie masz jeden numer Obywatela gratis. W salo-
nach prasowych zapacisz za 6 numerw 48 z u nas 42 z. Co
prawda musisz pienidze zapaci z gry i od razu ca sum,
ale wtedy pismo trafa co dwa miesice prosto do Twojej skrzyn-
ki pocztowej nie musisz go szuka w punktach sprzeday.
No i zyskujesz na znikach patrz niej.
Wrd czonkw Klubu Prenumeratorw losujemy raz na 2 miesi-
ce nagrod. Masz szans dosta za darmo co, za co inni pac.
Jako prenumerator otrzymujesz nieodpatnie (w miar naszych
moliwoci) materiay dodatkowe: foldery, plakaty, gazety, ulot-
ki, naklejki itp.
Czonkowie Klubu Prenumeratora maj 10% zniki na ksiki
z Biblioteki Obywatela.
Prenumerata to najpewniejszy sposb zdobycia kolejnych nu-
merw pisma. Czsto dzwoni i pisz do nas czytelnicy, bo w sa-
lonie prasowym nakad Obywatela zosta wykupiony, a oni
spnili si z zakupem.
Przy zamwieniu rocznej prenumeraty (42 z) nieodpatnie do-
staniesz wskazany przez Ciebie jeden z numerw archiwalnych
Obywatela (do wyboru numery 7,10,13,14 i 16-31, 33-38).
Nagrody dla prenumeratorw
Informujemy, e nagrod w postaci ksiki
AUTOkarykatury wylosowa
Kamil Nowak (Kdzierzyn-Kole)
Gratulujemy! Nagrod przelemy poczt.
Jeeli zaley Ci na tym,
by w Polsce istniao
takie pismo jak Obywatel,
nie zapomnij o prenumeracie!
90

91

Z grubej rury
Auloi kolejno iozpiawia si lake z izadziej kwesliono-
wanymi zalelami maikelow. Wylewa kube zimnej wody na
enluzjaslow lzw. piogiamow lojalnociowych (nb. bledn
one w poiownaniu z pizedwojenn spodzielczoci kon-
sumenck), pokazujc, jak iluzoiyczne oszczdnoci ofeiu-
j. Nie zoslawia suchej nilki na modnej idei lzw. spoecznej
odpowiedzialnoci biznesu, bdcej w pizypadku wielkich
sieci handlowych niczym innym, jak oidynain manipu-
lacj. Pizykadem moe by lu akcja Tesco pod hasem
Kompuleiy dla szko, kloia pod pozoiem inweslowania
w edukacj najmodszych slanowi maszynk do napdzenia
dodalkowych, ogiomnych zyskow.
Simms wyianie slwieidza pizy lym, e nie tylko sys-
tem, ale take sami konsumenci s wspodpowiedzial-
ni za wiele patologii zwizanych z globalnymi sieciami
sklepw. Dobiym pizykadem moe lu by nasze pizywi-
zanie do caoiocznego, nieogianiczonego doslpu do wie-
ych waizyw i owocow. Czyja wolno jest waniejsza, gdy
nadmierna konsumpcja zamonej klasy redniej wiata koli-
duje z potrzebami uboszych spoecznoci? Vieniaka, ktory
potrzebuje wody bardziej ni sodkiego groszku, czy londy-
skiej imprezowiczki oczekujcej na warzywn przystawk?
/.../ Granice s zamazane, ale istniej i trzeba dokonywa
wyboru pisze.
Najgorsze przed nami?
Niezwykle wailociowe dla polskiego czylelnika moe
by spojizenie na negalywne zjawiska, kloie u nas jeszcze nie
wyslpuj lub nie iozwiny si w peni. W pizeciwieslwie
do Polski, w Wielkiej Biylanii handel pioduklami spoyw-
czymi znajduje si ju niemal cakowicie w ikach giganlow
(samo Tesco konlioluje obecnie a jedn lizeci iynku spo-
ywczego i jedn osm caego handlu delalicznego), a maike-
ly zdobywaj coiaz silniejsz pozycj lake jeli chodzi o po-
iady piawne czy kiedyly hipoleczne.
Powoduje lo nowego lypu pioblemy i zagioenia, czslo
do nieoczekiwane. Pizykadem moe by uzyskanie szcze-
goowych infoimacji o yciu piywalnym milionow osob. je-
eli komputer zauway, e pan Smith kupuje duo prezerwatyw,
gdy pani Smith wyjeda (co jest sygnalizowane przerw w jej
regularnych zakupach) i e pan Smith kupuje kwiaty i bielizn,
gdy daleko do urodzin pani Smith, moemy sobie wyobrazi,
e w swojej nastpnej przesyce klubowej pan Smith znajdzie
znikowy kupon na pakiet rozwodowy Tesco saikaslycznie
pisze auloi.
Na podslawie ksiki Simmsa mona le pizeledzi, jak
zanik drobnych sklepikw i punktw usugowych prze-
kada si na utrat spjnoci spoecznej i poczucia iden-
tyhkacji ze zbiorowoci, czego zdajemy si nie zauwa-
a. Spoeczestwa istniej dziki tysicom powiza,
nie tylko ekonomicznych. Markety powoduj natomiast
powane zredukowanie liczby okazji do kontaktw mi-
dzyludzkich. Rozmow ze sklepikarzem zastpuj ju
nawet nie anonimowe kasjerki, lecz automatyczne syste-
my naliczania rachunkw. O ile farmaceuta nadal bywa
osob zaufania publicznego, o tyle wielkie sklepy zain-
teresowane s jedynie sprzeda jak najwikszych iloci
lekarstw.
Innym dajcym do mylenia wlkiem jesl kweslia wpywu
maikelow na doslp do ambilniejszej ksiki i piasy. W han-
dlu obowizuje zasada, e ogiomna wikszo zyskow dela-
lislow pochodzi ze spizeday io najpopulainiejszych pio-
duklow lo dziki nim np. kioskaize mog sobie pozwoli
na ofeiowanie wikszej gamy lyluow, w lym mniej dochodo-
wych. Wielkie sklepy ogianiczaj za swoje zainleiesowanie do
pewniakow, pizejmujc znaczn cz zyskow z ich spizeda-
y. Usuwaj jednoczenie giunl spod nog lych, kloizy piopo-
nuj lake lieci baidziej wymagajce czy konlioweisyjne.
yk wieego powietrza
Oslalnie fiagmenly ksiki powicone s sposobom wyj-
cia z lej syluacji. Skadaj si na ni lizy kieiunki dziaa.
Po pieiwsze, Simms opisuje ionego iodzaju kampanie
pizeciwko budowie nowych maikelow, gownie piowadzone
w jego ojczynie, a lake pizykady spizeciwu wobec samej
idei handlu sieciowego (pizypadek Tajlandii). Mimo duej
eneigii i pomysowoci lakich inicjalyw oiaz pizypadkow
sukcesow, iuch opoiu wobec wielkiego handlu znajduje si
u poczlku diogi, nawel w paslwach o ugiunlowanym elo-
sie wspolnolowym. Tiudno wic oczekiwa cudow w kiajach
lakich jak Polska, zwaszcza, e felysz penych poek wci
jesl lu baidzo silny. Jednak wiadomo lego, jak wiele spo-
ecznoci doslizega pizynajmniej cz wad duych sklepow
i bioni im doslpu do swoich maych ojczyzn, daje odiobin
oluchy i moe by wailociowym iodem inspiiacji. Pizy-
jemnie czyla, e w sercu Zachodu sporo ludzi odrzuca
ide nowoczesnego handlu i nie ma w zwizku z tym
najmniejszych kompleksw.
Po diugie, auloi nie ma zudze, e wielcy biznesowi
giacze zmieni si na lepsze sami z siebie. Rownie bodce
pynce od konsumenlow nie musz by skuleczne. Tam
marketowemu szalestwu maj prawo i obowizek poo-
y instytucje pastwa, stworzone wanie po to, by reali-
zowa interesy wsplnot i jednostek wtedy, gdy przekracza
to ich moliwoci. Decydenci maj do dyspozycji cakiem
spoiy aisena iodkow biakuje im nalomiasl hoiyzonlow
inleleklualnych, woli polilycznej oiaz odpoinoci na lobbing
i szanla.
Wieszcie auloi, bdcy jednym z szefow Fundacji Nowej
Ekonomii (New Economics Foundalion), slaia si pokaza
iozmaile alleinalywy dla wspoczesnego modelu handlu, jak
choby bezpoiednia wymiana handlowa, lake midzyna-
iodowa, midzy poszczegolnymi spoecznociami. Ulopia:
By moe, ale la idea cakiem niele spiawdza si w piaklyce,
wic w czym pioblem:
Andiew Simms w Tescopolu pizekonuje, e cay pio-
blem z hipeimaikelami i nie lylko nimi polega wycznie
na lym, e zbyl alwo dalimy sobie wmowi, i alleinalywy
wobec nich w ogole nie islniej.
9cha Sobczyk
Andrew Simms, Tescopol. Moesz kupowa gdzie chcesz, byle w Tesco, Wydawnic-
two CKA, Gliwice 2007, przeoy Janusz Mrzigod.
Ksik mona naby w sklepie wysykowym Obywatela.
90

91

Z grubej rury
Dawno lemu pizeczylaam, e po II wojnie wialowej
Anglicy zalopili slalek z kilkoma lysicami biylyjskich ko-
mandosow. Uzasadniono lo iacj slanu, poniewa w czasie
pokoju umiejlnoci i cechy chaiakleiu despeiados byy ju
niepolizebne, a nawel niebezpieczne. T pod zbiodni po-
peni mia m slanu W. Chuichill. Nie zweiyfkowaam lej
infoimacji, ale kiedy sysz o iacji slanu, wiem, e klo planu-
je jakie giubsze wislwo.
Polscy polilycy nie mog popeni lak imponujcych
zbiodni jak lwaidziele izdzcy paslwami iealnie suweien-
nymi. Zadaniem polskich mow slanu jesl wylumaczenie
nam, e polsk iacj slanu jesl iola gizecznego ucznia. Inni
lepiej wiedz, co jesl moliwe, a co nie i na ogo chc dla nas
dobize. Wolno jesl ziozumieniem koniecznoci powie-
dzia lowaizysz Lenin.
Pouczajcy jesl spoi o lo, czy geneia Jaiuzelski suwe-
iennie podj decyzj o slanie wojennym. On sam lwieidzi,
e dziaa suweiennie dla dobia Polski, kloia ju nie mo-
ga z nami, lzn. z Solidainoci wylizyma. Jego obiocy
pizeciwnie. Tumacz, e Jaiuzelski speni danie Moskwy.
Nalomiasl z dokumenlow ujawnionych kilka lal lemu wyni-
ka, e Kieml zoslawi Jaiuzelskiemu woln ik, a on wci
ponawia pioby o inleiwencj. Z kolei niedawno wydao
si, e Jaiuzelski by lajnym wspopiacownikiem specsub,
czyli mia jakiego ofceia piowadzcego. Klo lo by: Gene-
ia Kiszczak czy moe spizlaczka w minisleislwie w iandze
geneiaa: Aichiwa pogodziy obie weisje hisloiii. Nie byo
adnych naciskow wadz ZSRR, a iownoczenie Jaiuzelski
musia sucha swojego lajnego zwieizchnika.
Jesl lo modelowa syluacja. Publiczno widzi wybilnego
ma slanu, a za sznuiki pociga jaki salulujcy podwadny
czy kapciowy. Sznuiki s a nadlo widoczne, na czym cieipi
wizeiunek Polski i Solidainoci na aienie midzynaiodo-
wej.
Nie wiadomo co z lym ziobi. W slanie wojennym mie-
limy nadziej oia wiona nie pokona. Kiedy na mszy za
Ojczyzn ksidz Jankowski powiedzia: Polska wyiywa si
do wolnoci jak kokosz z kosza. Tak mnie iozmieszy, e
musiaam wyj z kocioa, ale mieszne nie jesl, gdy sym-
bolem Polski jesl kokosz, nie oize. Wiona pokonaa kokosz,
a leiaz polsk iacj slanu jesl iozpdzi hisloiykow i aichi-
wislow, papieiy spali, upailym wiadkom eb ukici. Co
iacja lo iacja.
Radosaw Sikoiski w wywiadzie dla Gazely Polskiej
powiedzia: Uwaam, e Lech Wasa, kloiy by i jesl nasz
maik midzynaiodow, mimo e mia momenl saboci...
By bohaleiem polskiej iewolucji. Obowizkiem minislia
[Macieiewicza w r,,i i.] byo wzi lo na swoje sumienie
i schowa gboko do sejfu. Ochioni uizd piezydenla i pol-
sk legend. Mia lo ziobi lak, by spiawa zoslaa zaalwiona.
I dzisiaj nie musielibymy lego znowu iozdiapywa.
Pielensje do Macieiewicza s bezzasadne. Papieiy byy
w sejfe, ale bohaleiowie dokonujcy nocnej zmiany, mi-
dzy innymi landem Tusk Pawlak, iozpiuli sejf omem. Pie-
zydenl Wasa zabia z sejfu giub leczk i polem publicznie
chwali si, e ma oiyginay i nikl mu nic nie ziobi. Rzdy
i wywiady caego wiala musiayby by lepe i guche, aby nie
zauway, jakiej jakoci jesl polska maika midzynaiodowa.
Ciekawe, co minislei Sikoiski mia na myli, mowic: ziobi
lak, by spiawa zoslaa zaalwiona. Np. jak naleao zaalwi
Walenlynowicz, Gwiazdow i wielu innych wiadkow, jak ioz-
wiza pioblem sejfu w Moskwie:
R. Sikoiski pizeszed zdumiewajc ewolucj. Kiedy
Afganislan walczy o niepodlego z okupanlem iadzieckim,
Sikoiski by po slionie Afgaczykow, naiodu dumnego, ce-
nicego wolno, honoi i pizeslizegajcego swoich piaw. Po
rr wizenia pized alakiem USA mogo Afganislan uchioni
lylko wydanie Osamy bin Ladena, ale Afgaczycy odmowili.
Osama by ich gociem i nie mogli uchybi piawu gocin-
noci. Sikoiski slan wledy po slionie Ameiykanow, czemu
liudno si dziwi, ale znajc Afganislan powinien pizewi-
dzie, e wojna i okupacja nie pizyniesie sukcesu, czyli zapa-
nia lub zabicia bin Ladena.
Popizedni minisliowie obiony naiodowej le nie wy-
ioniali si kwalifkacjami polilycznymi i mililainymi. Po-
waniejszym pioblemem jesl odmawianie Polakom piawa
do honoiu i godnoci, kloie pizysuguj Afganom, Czecze-
nom, Tybelaczykom. Powinnimy si zadowoli honoiem
Kiszczaka, maik midzynaiodow Jaiuzelskiego, Wasy,
Kwaniewskiego. Czylelnicy Gazely Wyboiczej, czyli inle-
ligenci, nie maj z lym adnych liudnoci. W popizednich
wyboiach M. Boiowski poucza gupsz cz elekloialu, aby
poizucia leczki i woya szkolne loinisliy. Susznie. Slai-
sze pokolenie powinno pizej ieedukacj. Koledzy Boiow-
skiego nauczali, e naukowy, pizodujcy komunizm pokona
kapilalizm. Teiaz mamy koniec hisloiii, a ja wci nie wiem,
klo w Polsce wygia.
Polscy polilycy iobi co mog, aby uchodzi za mow
slanu. Wasa zapuci wsy jak Pisudski, zacz pali fajk
jak Slalin, pizemawiajc geslykulowa jak Mussolini. Geie-
mek cedzi sowa lak, aby do kadego dolaio, jak mdie s
i wane. Inleinowanych nazywa winiami slanu, kiolkie
spodenki uwaa za niegodne. Geiemek poliaf ziobi szpa-
gal Jedn nog jeslem w Davos, diug w Poilo Alegie.
Wikszo lych wysikow idzie na maine, poniewa zbyl
czslo za wybiln pono poslaci wida zwieizchnika, albo
co goisze, jakiego kapciowego. Polilykom lo nie pizeszka-
dza, poniewa i lak zawsze maj iacj, a kiedy jej nie maj,
mog odwoa si do iacji slanu.
]oanna 0uda-wazda
Joanna Duda-Gwiazda
M stanu ma racj stanu
Krl jesr nag
odkrywamy
kamsrwa
propagandy
92

93

Z grubej rury
Wci mi si myli piemiei Tuiski z Ekipy Agnieszki
Holland z piemieiem Tuskiem.
Piemiei Tuiski napisa ksik Midzy kapilaem a soli-
dainoci spoeczn, jesl sceplyczny wobec klasycznych po-
dziaow ideologicznych, o czym pisze na swoim blogu lak:
Viem, e socjalizm jest utopi, a neoliberalizm ignoruje pro-
blemy spoeczne. Szukam drogi pomidzy, rownowagi midzy
wzrostem gospodarczym a rozwojem spoecznym.
Lala na molololni. Nie do koca umie kioczy pized
kompani iepiezenlacyjn, za lo gdy widzi pioblem, lo znaj-
duje byskawicznie ludzi, kloizy wiedz, jak si lakie pioble-
my iozwizuje, spolyka z nimi i pioponuje iealne iozwiza-
nie.
Zoci si na pailyjne gadanie o niczym, obliczone lylko
na wziosl supkow w sondaach. Do swojego popizednika,
kloiemu lak, lak, laka lo bajka zaley na dobiym piemie-
iowaniu piemieia Tuiskiego, mowi: Zdejmij ze mnie to par-
tyjne badziewie, a ja si zajm zaatwianiem spraw.
Gdy doslizega, e spiaw do iozwizania jesl ogiom, idzie
na uniweisylel i mowi w auli penej sludenlow, e najwa-
niejsze s pylania, kloie musimy sobie uczciwie zada, a po-
niej iazem znajdowa odpowiedzi. Gdy pizychodz do niego
modzi ludzie, kloizy zebiali slo lysicy podpisow pod wnio-
skiem o iefeiendum w spiawie naszego udziau w wojnie
iiackiej wchodzi w lo i jeszcze gialuluje wasnemu synowi
dziewczyny, kloia jesl w ekipie zbieiajcej podpisy.
Piemiei Tusk mowi w pieiwszym pizemowieniu po wy-
gianych wyboiach, e najwaniejsza w yciu i lak jesl mio,
czego mu do dzi nie mog zapomnie dziennikaize i pizy
kadej mocniejszej czy wyiazislej decyzji pylaj: i co, to jest
ta mio?
Piemiei Tusk wygasza lizygodzinne expose, poniewa
wie, ze uwaaj go za lenia, wic chce wylici len aigumenl
z ik kiylykow. W lym expose o czy , iazy mowi o za-
ufaniu, kloie jesl nam polizebne, eby w Polsce yo si jak
lizeba.
Piemiei Tusk jak lylko asyslenlka asyslenlki jego asy-
slenlki czyla e-maila, kloiy do niego posaam w spiawie nie-
godnego slylu liaklowania pacjenlow pizez ZUS za dwa
dni odwouje piezesa ZUS-u a len za chwil r dyiekloiow
oddziaow. Wawizyniec Smoczyski wsposcenaizysla
Ekipy, a jaki czas lemu dziennikaiz Pizekioju, kloiego
kiolkie komenlaize czylywaam, gdy jeszcze czylaam gazely,
mogby by na mnie wcieky. Mogam lego e-maila napisa
wczeniej, gdy pisali scenaiiusz kolejnego odcinka. No ale do-
pieio w zeszym lygodniu ZUS kaza mi zwioci pienidze,
kloie wedug niego zaiobiam, cho wedug PIT-u nie zaio-
biam ich wcale, wicz pizeciwnie. Wic wybacz, scenaizyslo,
nie wiedziaam, e bd miaa laki maleiia i e zyskam laki
wpyw na obsad piezesa ZUS.
Skoio plany lak si mieszaj, spokojnie mog si zaslana-
wia nad lym, czy moe w naslpnym odcinku, u piemieia
Tuiskiego, bdzie lo, co najbaidziej polizebne Polakom:
Czy piemiei Tuiski nie lylko wejdzie w debal o wojnie
w Iiaku, ale czy moe znow pojedzie na uniweisylel i zapio-
ponuje sludenlom, e dyskusje na lemal io najwaniejszych
polskich pioblemow bd po kolei inicjowane pizez izd.
A w kadej uczciwe pizedslawienie wszyslkich moliwych
punklow widzenia. A polem dyskusja piowadzona w pu-
blicznej pizeslizeni pizez okielony czas. A polem uczciwy
pioces konsullacji spoecznych, eby wiedzie, jak iozkada-
j si punkly widzenia Polakow. I na koniec iefeiendum
nad iozwizaniami pioblemu zapioponowanymi pizez izd.
eby Naiod wieszcie mia poczucie, e jego gos jesl wany.
Piemiei Tuiski wielnie iozumie, e izdzi lizeba nie
lyle dla Polakow, ile z Polakami. Czy piemiei Tusk le lo io-
zumie: Czy nauczy Polakow nowych manli:
Zamiasl manliy: nikt nie lubi paci podatkow manlia:
kady, kto wie, na co pojd jego pienidze, zobaczy sens w po-
dzieleniu si z innymi. Zamiasl manliy: eby komu da, trze-
ba komu zabra manlia: eby komu da, kto musi si na to
zrzuci (lo nie ja, lo Beilil na www.saloni.pl). Zamiasl man-
liy: musisz odda pastwu to, czego pastwo da, jaka nowa
manlia o lym, e lo obywatele godz si fnansowa swoje pa-
stwo, jeli maj z tego jaki poytek. O lym popiosz w naslp-
nym odcinku.
A e plany izeczywisloci islniejcy i wyobiaony po-
mieszaj nam si w kocu lak, i nie bdzie wiadomo cza-
sem, co jesl iealne, a co mniej: Szamani wszyslkich kullui
zawsze wiedzieli, e midzy lymi planami nie ma ionicy.
e w iealu jesl lo, co i w naszych wyobiaeniach. To lylko
my, sieioly po Kailezjuszu, kloiy namiesza nam w gowach
uslawiajc na piedeslale iozum i maiginalizujc ca ogiom-
n ludzk ieszl, upieiamy si, e bajka lo bajka, a lwaida
izeczywislo lo co innego. Wic: Dioga Ekipo, kloia ziobia
Ekip: opowiadajcie mi dalej bajk o piemieize Tuiskim.
I niech si miesza z iealem.
***
Jeden z euioposow PO, powiedzia po wyboiach, e wie-
lu Polakow czeka na nowy, euiopejski wymiai polilyki. Ja
czekam na znacznie wicej.
Na lo, eby odbi polilyk z ik pailyjnych polilykow. Z
now manli, kloi znalazam gdzie w iealnej:, nieiealnej:
pizeslizeni Onelu: eby i do przodu, nie mona i w lewo
lub w prawo, bo albo bdziemy krci si w koko albo chwia
si jak pijani.
5nna 9eszczanek
Anna Mieszczanek
7a
pojedynczy
rozum
Pokocha szamanw!
92

93

Z grubej rury
Coiaz liudniej nalee do opozycjonislow. Rozsypuj si
bowiem nie lyle flaiy islniejcego poizdku, co zwioconego
wobec niego spizeciwu.
Podczas oslalnich wyboiow umai do sympalyczny
osobnik, na kloiego dugo i nie bez iacji liczylimy, umie-
chajc si z pizeksem, gdy pewni siebie ekspeici i piezen-
leizy podawali dane z najwieszych sonday. By on izec
mona kameleonem milczcego, lecz pizemylnego opoiu.
Jeli ankieleiom udao si go dopa na ulicy albo pizez lele-
fon, spiylnie myli ich czujno, wmawiajc, e planuje goso-
wa na w danej chwili najsilniejsz paili. Faklycznie jednak
nosi si z wywiolowymi, jak na panujce wowczas waiunki,
zamysami popaicia lych uczeslnikow konkuiencji, za kloiy-
mi miaiodajni aibilizy nie pizepadali. Dawniej uwodzio go
czslokio SLD, a polem pizenios swe sympalie na Samo-
obion czy LPR.
Im goniej wic na pasach liansmisyjnych, biegncych
z oiodkow wadzy do mas, pobizmiewao: Plalfoima idzie
w goi, lym upoiczywiej szumiao po klach, e piawdziwy
iozkad nasliojow jesl odmienny. Samoobiona na pewno
wejdzie do Sejmu lu pized pamiln niedziel ir pa-
dzieinika zapewnia mnie, ulegajc opisanemu odiuchowi,
pewien weleian wyboiczego slailowania na pizekoi oczywi-
slemu iozkadowi szans i si.
Pailia Leppeia, jak wiadomo, nigdzie si nie pizebia.
Za lo chyba po iaz pieiwszy od ioku r,8, z uin objawi-
o si dokadnie lo, co pizepowiedzieli sondaowi wiobici.
Ich liiumf wiadczy, e giunlownie zmieni si lyp ulegoci
wobec oizecze i zalece panujcych giemiow. Konfoimisla,
kloiy gizecznie kiwa gow, ale po kiyjomu iobi swoje, sla
si poslaci z minionych czasow. eby poslpowa lak, jak
on, lizeba byo chowa gdzie w zanadizu piywalny osd
syluacji, kloiy ioni si od pogldow piomowanych of-
cjalnie. Teiaz myli, a nawel yczenia z goiy dopasowuj si
do wymaganej noimy. Sludenci, kloizy na wycigi ze swo-
imi wykadowcami ziywali si weekendowego poianka, aby
wzmocni zaplecze Tuska i jego diuyny, lyle byli wicie
pizekonani, e dziaaj z wasnej nieskipowanej inicjalywy,
co w ogole sobie nie wyobiaali, i zachowanie odmienne
wchodzi w gi.
Opozycjonici maj skonno ufa, e wikszo cho-
ciaby, poki co, liudna do zauwaenia jakim cudem znaj-
duje si po ich slionie. Czasem jednak pizychodzi momenl
pioby, w kloiym, opieiajc si na lej wylsknionej ziemi, na-
polyka si puslk. Amaloiska iefeksja socjologiczna pod-
powiada, jakie mog by powody lej kalasliofy. W psychice
zbioiowej, zapewne, wyczeipuj si pokady lyle noslalgii
za sympalyczniejszymi slionami PRL, co wiaiy w doko-
czenie iewolucji Solidainoci. Obydwa le slany wiadomo-
ci, mimo i zazwyczaj nienawislnie siebie lpiy, wspolnie
spizyjay naslawieniom opozycyjnym. Kady z nich podwa-
a bowiem ad i sens islniejcej izeczywisloci. Naslpslwo
geneiacyjne ma jednak swoje nieuchionne piawa. Wyonili
si z niego nowi ludzie, kloiych widnokig kiel ogianicze-
nia islniejcego wiala.
Enluzjaci liwania w okopach, szukaj pociechy. Wedug
ich zapewnie, izdzca foimacja libeiaow jesl kolosem
na glinianych nogach. Jej pogldy upowszechniy si jako-
by iownie szeioko, co pylko. Typowy fan Plalfoimy, kloiy
pizyklaskuje jej planom obnienia podalkow, nie yczy sobie
piywalnych szpilali ani palnych sludiow. Gdy zalem okae
si w pianiu, co napiawd pizyszykowa gabinel Tuska, na-
iod pokae mu plecy albo nawel pici. Moe i lak. Znacznie
duszy ywol ni Tuskowi wolno jednak iokowa zlecenio-
dawcom jego obecnych klakieiow medialnych. Na obydwu
biegunach polilycznego speklium lienuje si ekipy, kloie
w iazie czego podepi chwiejc si Plalfoim. A wehi-
ku, kloiy j kiedy zaslpi, wczeniej zoslanie poddany od-
powiednio go cywilizujcemu iemonlowi.
Zwlpienie iozciga si na szanse, do kloiych w pizeszo-
ci lgny nadzieje. Gdyby Millei nie pizeslaj wzdycha
ideowi lewicowcy odway si poj w slion aulenlycznej
socjaldemokiacji nie lylko w hasach piogiamowych, klo-
ie wyizuci do mieci nazajuliz po objciu izdow... A jaka
szkoda, e Kaczyski nie pojmowa gbiej i nie zaslosowa
w piaklyce ekonomicznej idei solidaiyzmu spoecznego!
Daiemne ale. Piawdopodobieslwo kloiegokolwiek z lych
waiianlow, znajc osobowoci i biogiafczny backgiound
wspomnianych kiolow popizednich sezonow, naley uzna
za bliskie zeiu. Gdyby nawel jeden lub diugi si zici na
skulek jakiego niepiawdopodobnego zizdzenia Opalizno-
ci, niewiele by lo zmienio. Popizedni wadcy Polski upadli
pizecie dokadnie lak, jak lo zoslao z goiy zaplanowane
w kigach wbiew pozoiom waniejszych od szlabow ich
baidzo wpywowych niegdy pailii. Wichiy newsow o ko-
iupcji polem za o wlpliwie legalnej inwigilacji dmu-
chay cieipliwie, poki nie slao si lo, co si sla musiao: slei
paslwa chwycili w swe powoane do lego ice pioeuiopej-
scy libeiaowie. A jeli iozpdzane pizez nie obozy lwaidziej
by si bioniy: Rezullal pozoslaby len sam lyle, i ioz-
giomieni pizeciwnicy pizypaciliby jego osignicie jeszcze
wikszym spusloszeniem.
Pod skoiup naizucan pizez mechanizmy panujce nie
jczy uciniony lud. Wikszo i lo nawel niezalenie od
swego slalusu socjalnego czy majlkowego faklycznie woli
cud gospodaiczy w diugiej Iilandii od skioconego czasu
piacy lub odbudowy wspolnoly naiodowej, kloiy jej obiecu-
j coiaz baidziej maiginalne gosy opozycyjne. A zieszl: czy
oulsideizy wieiz w swoje hasa: Szczeie pizekonania w lym
wzgldzie nale ju chyba do wyjlkow. Nalomiasl slandai-
dowe jednoslki wieinie kopiuj sliuklui, odlwaizajc si
za ich poiedniclwem. Nie, za naszego ycia lo si chyba ja-
kociowo nie zmieni.
]acek Zychowcz
Jacek Zychowicz
Jak by
w opozycji?
+drwk
pod
warr

95

AUTORZY NUMERU:
Tadeusz Buraczewski (ur. 1949) inynier, absolwent Politechniki Gdaskiej, specjalista od turbin wodnych,
energetyk. Budowniczy zakadw przemysowych w Polsce i byej NRD. Od czasw studenckich aktywny na
niwie kabaretowej. Wsptworzy kabarety studenckie Ad Hoc i Jelita. Inicjator trzech imprez: Oglnopol-
ski Gdyski Konkurs Satyryczny O Grud Bursztynu, Gdyski Konkurs Satyryczny O Strusie Jajo i Kaszubski
Turniej Satyryczny w Pucku. Kierownik literacki i zaoyciel gdyskiego kabaretu UNIQ. Stay wsppracownik
Programu III Polskiego Radia (magazyn Parafonia), satyrycznego miesicznika Twj Dobry Humor, Radia
Gdask (felietony i magazyn satyryczny 3 grosze), Radia Eska Nord (magazyn satyryczny Trzynastka)
oraz pomorskiej prasy lokalnej. Kontakt: tykocin@op.pl
Andrew (Andy) Cox (ur. 1986) aktywista ruchu ekologicznego i antyglobalistycznego. Obecnie na stae
mieszka w angielskim Birmingham, ale urodzi si w niewielkiej miejscowoci w grach Szkocji std jego nie-
pokorny charakter.Woli dziaanie od teoretycznych rozwaa, dlatego czciej ni przed komputerem spotka
go mona w terenie. Podczas niedawnej wymiany modzieowej zafascynowaa go Europa rodkowo-
Wschodnia. Interesuje si sztuk secesyjn i pik non jest kibicem londyskiego Tottenhamu.
Charlie Cray amerykaski badacz korporacji, dyrektor waszyngtoskiego Center for Corporate Policy. Jeden
z twrcw inicjatywy Halliburton Watch, by take koordynatorem kampanii na rzecz zmian przepisw doty-
czcych korporacji, realizowanej przez organizacj Citizen Works, zaoon przez Ralpha Nadera. Byy redaktor
magazynu Multinational Monitor, powiconego krytyce wielkich korporacji i neoliberalizmu. Przez kilkana-
cie lat pracowa dla amerykaskiego Greenpeaceu. Wspautor ksiki The Peoples Business: Controlling
Corporations and Restoring Democracy (2004).
Marcin Domagaa (ur. 1976) absolwent Wydziau Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Ukoczy
studia podyplomowe w zakresie Integracji Europejskiej na Uniwersytecie Warszawskim i Akademi Dyploma-
tyczn Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych. By m.in. doradc minister pracy i polityki spoecznej
Anny Kalaty, redaktorem naczelnym gazety Gos Samoobrony, a ostatnio dyrektorem generalnym Pa-
stwowego Funduszu Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych. Obecnie na zawodowym rozdrou. W wolnym
czasie pokazuje na wasnym przykadzie, co liberalne media potraf zrobi z czowieka, ktry chce wdraa
odwane idee.
Joanna Duda-Gwiazda inynier okrtowiec, dziaaczka Wolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea
(1978) i pierwszej Solidarnoci (czonek prezydium MKS-MKZ, Zarzdu Regionu), w stanie wojennym inter-
nowana, niezalena dziennikarka i publicystka (Robotnik Wybrzea, Skorpion, Poza Ukadem). Od po-
cztku do dzi konsekwentnie w opozycji do metod i polityki frmowanej przez Lecha Was i jego nastpcw.
ona Andrzeja Gwiazdy. Staa wsppracownica Obywatela.
Dave Foreman (ur. 1947) Amerykanin, jeden z najsynniejszych dziaaczy wspczesnego radykalne-
go ruchu na rzecz obrony przyrody, zaangaowany w takie inicjatywy od 1971 r. Pocztkowo biurowy
pracownik organizacji Wilderness Society, nastpnie zwizany take z kilkoma innymi grupami. Zraony
konformizmem i nieskutecznoci tzw. ruchu ekologicznego, wraz z grup znajomych powoa w 1980
r. nieformaln struktur o nazwie Earth First! (Ziemia Przede Wszystkim!), ktra przesza do historii jako
jedna z najbardziej radykalnych i bojowych organizacji bronicych przyrody. EF! zasyno z propagowa-
nia tzw. ekologicznego sabotau niszczenia maszyn i urzdze uywanych do eksploatacji przyrody
powodujcego straty szacowane na wiele milionw dolarw. W latach 1982-1988 by redaktorem
czasopisma Earth First! Journal. Zraony ewolucj EF! w stron feminizmu, antykapitalizmu itp. od-
szed z tej organizacji, tworzc The Wildlands Project. Zaj si prac z pogranicza dziaa eksperckich
oraz edukacyjnych, propagujc nowy model ochrony dzikiej przyrody w skali duych obszarw i tak,
aby ochrona odzwierciedlaa interesy samej przyrody, nie za potrzeby ludzi. W latach 1991-2003 reda-
gowa pismo Wild Earth (Dzika Ziemia). Niedawno powoa now struktur Rewilding Institute, ktra
jeszcze bardziej akcentuje potrzeb ochrony i odtworzenia dzikiej przyrody, tym razem tworzc wizj
i podstawy teoretyczne dla takiego zadania w skali caej Ameryki Pnocnej. W dziaaniach odwouje si
do amerykaskich tradycji obywatelskich, prezentujc pogldy bliskie pod wieloma wzgldami plebejskie-
mu konserwatyzmowi w opozycji zarwno wobec tendencji nowolewicowych, liberalnych oraz wobec
neokonserwatyzmu spod znaku Reagana i Busha. Jest autorem kilku ksiek: powieci The Lobo Outback
Funeral Home, The Big Outside (wspautor Howie Wolke), Eco-defense (podrcznik ekologicznego
sabotau), Confessions of an Eco-Warrior (polskie wydanie, pt. Wyznania wojownika Ziemi, ukazao
si w 2004 r. nakadem Obywatela) i Rewilding North America. W 1996 r. otrzyma prestiow nagro-
d ekologiczn Paul Petzoldt Award for Excellence in Wilderness Education, natomiast w 1998 r. czasopi-
smo Audubon Magazine (jedno z najstarszych i najbardziej znanych pism ekologicznych na wiecie)
uznao go za jedn ze stu osb najbardziej znaczcych dla ochrony przyrody w XX wieku. Mieszka
w Albuquerque w stanie Nowy Meksyk.
Bartosz Gowacki (ur. 1973) z wyksztacenia politolog i socjolog. W Szkole Nauk Spoecznych PAN obroni
doktorat z tematyki radykalnych grup ekologicznych. W latach 90-tych aktywny uczestnik polskiego ruchu
ekologicznego. Obecnie wykada na jednej z warszawskich uczelni. Wolny czas marnuje na komiksy, gry vi-
deo oraz suchanie gonej i szybkiej muzyki. Mieszka w Warszawie ze swoj yciow partnerk i owczarkiem
szetlandzkim.
Bartomiej Grubich (ur. 1985) student socjologii i flozofi (UAM). W zwizku ze studiami mieszka w Po-
znaniu, cho wci przede wszystkim jest z Bydgoszczy. Uwaa, e traci duo czasu na rzeczy mniej istotne,
e za duo myli i za mao dziaa, ale usilnie szuka dobrych proporcji pomidzy tymi sprawami. Obecnie stara
si zrozumie przede wszystkim zjawiska sfery publicznej, globalizacji, wolnoci oraz koncepcje J. Haberma-
sa to wszystko, by zrozumie, dlaczego tak mao rozmawiamy o rzeczach wanych. Dlatego te chtnie
pogada, nawet jeeli tylko internetowo: bgrubich@interia.pl
Kontras wiatopogld przyrodniczy, pogldy polityczne rwnie, a poniewa to dzisiaj niebezpieczna sprawa
woli pozosta anonimowy.
Rafa tocha (ur. 1973) m i ojciec. Doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie Religioznawstwa
UJ. Autor ksiek Katolicyzm a idea narodowa. Miejsce religii w myli obozu narodowego lat okupacji (Lublin
2002) i Oportet vos nasci denuo. Myl spoeczno-polityczna Jerzego Brauna (Krakw 2006). Publikuje tu i
wdzie, czyta to i owo, sucha tego i owego. Mieszka w Mylenicach. Stay wsppracownik Obywatela.
Daria ucka (ur. 1972) dr nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagielloskie-
go. Absolwentka flozofi i socjologii na UJ. Doktorat uzyskaa w 2003 r. na podstawie rozprawy pt. Midzy
liberalizmem a komunitaryzmem. Spoeczestwo obywatelskie w Polsce 1989-2000. Stypendystka Instytutu
Nauk o Czowieku w Wiedniu (2003; Stypendium im. ks. Jzefa Tischnera). Visiting Assistant Professor w An-
tioch College, USA (2004). Specjalizuje si w historii idei, socjologii polityki, teorii socjologicznej.
Konrad Malec (ur. 1978) przyrodnik, z zainteresowaniem i sympati spoglda na tzw. hipotez Gai, autor-
stwa Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszcza si przy uyciu wasnych si, std rower i narty biegowe s mu nie-
ocenionymi przyjacimi. Mionik tego, co lokalne i nieuchwytne, czego nie da si w prosty sposb przenie w
inne miejsce. Kad woln chwil spdza na onie Natury. Stay wsppracownik Obywatela.
Paplo Maruda prawdziwe nazwisko: Jancio Rzecznik (prasowy nieznanej organizacji praw czowieka).Autor
setek znakomitych wierszy, z ktrych jeden na pewno zosta wydrukowany za Oceanem. W roku 1974 stan
na drodze butelki szampana zmierzajcej w stron burty statku na gdaskiej pochylni od tego czasu na ren-
cie. Bajkopisarz przygarnity dotd jedynie przez anarchistyczn Ma Parjadk, publicysta niezaangaowany
przez nikogo. Zakurzony naftalin fundamentalista, co chwil si wkurza i chciaby cofn czas jak najdalej.
Przeciwnik wszelkich partii i ordownik partii chrzecijaskiej lewicy, ktrej w Polsce nie ma a by powinna jako
jedyna. W swych licznych pseudonimach pozuje na starca, cho jest zaledwie lekko-prednim dziadkiem.
Anna Mieszczanek (ur. 1954) dziennikarka, zwolniona z pracy w stanie wojennym, w latach 80. redaktorka
podziemnego pisma Karta, pniej m.in. prywatny wydawca. W latach 1996-1997 wiceprezes Spoecznego
Instytutu Ekologicznego, uczestniczka ruchu kobiecego. Zaoycielka i pierwszy Prezes Zarzdu Stowarzysze-
nia Forum Mediacji i Mediatorw, inicjatorka powstania Orodka Mediacji Rodzinnych przy Fundacji Zadba
o wiat. Autorka wydanej w podziemiu i nagrodzonej przez Fundacj Polcul ksiki o wydarzeniach marca
1968 w Polsce oraz wspautorka (z Wojciechem Eichelbergerem) bestsellera Jak wychowa szczliwe dzie-
ci. Staa wsppracownica Obywatela.
Micha Nowak (ur. 1989) ucze technikum gastronomicznego, w moliwie niedalekiej przyszoci chciaby
wraz ze starszym bratem rozpocz produkcj ekologicznych przetworw. Hobby: pszczelarstwo i zioolecz-
nictwo. Mieszka w Jeleniej Grze.
Remigiusz Okraska (ur. 1976) z wyksztacenia socjolog (Uniw. lski), z zamiowania spoecznik, publi-
cysta i poszukiwacz sprzecznoci. Autor okoo 400 tekstw zamieszczonych na amach czasopism spo-
eczno-politycznych rnych opcji (od radykalnej lewicy i anarchizmu po radykaln prawic), w ktrych od
1997 r. promowa porzucenie przestarzaych ideologii, schematw mylowych i podziaw politycznych oraz
wskazywa alternatywne rozwizania. Od jesieni 2001 do lata 2005 r. by redaktorem naczelnym miesicz-
nika Dzikie ycie, powiconego obronie przyrody i propagowaniu radykalnej ekologii. Zredagowa polskie
edycje kilku ksiek z klasyki myli ekologiczno-spoecznej (A. Leopold, C. Maser, D. Korten, D. Foreman
) i inne prace o podobnej tematyce. W kwestii pogldw spoeczno-politycznych sympatyk starej socjal-
demokracji i lewicy patriotycznej, rodkowoeuropejskiego agraryzmu, niemieckiego ordoliberalizmu, dystry-
bucjonizmu Chestertona i Belloca oraz dowiadcze pierwszej Solidarnoci, cho z upywem czasu coraz
mniej przywizany do etykietek, sloganw i programw, bardziej natomiast do dobra wsplnego i konkret-
nej pracy na jego rzecz. Czsto za dokadnie te same dziaania czy opinie jest przez tpawych lewicowcw
nazywany faszyst, a przez tpawych prawicowcw lewakiem, i dobrze mu z tym. Piwosz. Obecnie miesz-
ka w Bydgoszczy. Wspzaoyciel i redaktor naczelny Obywatela.
Lech L. Przychodzki (ur. 1956) w 1974 r. wspzaoyciel ostatniej i najbardziej kontrkulturowej grupy literac-
kiej Nowej Fali Ogrodu/Ogrodu-2.W latach 80. jako twrca i krytyk zwizany z Centrum Sztuki Galeria EL
w Elblgu. Lata 1986-90 i 1999-2004 to praca z midzynarodow ekip Double Travel, w tym te czasie zwi-
zany by z trjmiejskim Ruchem Spoeczestwa Alternatywnego i ruchem Mail Art. Od 1990 r. publicysta, nie
tylko ekologiczny. Bohater telewizyjnego dokumentu Jak cier (re. A. Sikorski, 1991). Dopiero w latach 90.
wsplnie z kolegami z b. Ogrodu/Ogrodu-2 wyda trzy tomiki: poniewa noc, ciemnia i czekajc na pod-
odze na wszystkie pory ycia. Uczestniczy te w projekcie Moje miasto (Gdask 2002). Samodzielnie nato-
miast: Licie ze wiata ywych, listy z Krainy Jaszczurek (Lublin 2000), Tao niewidzialnych (Bensheim 2005)
i wito wojny (Elblg 2006). Prcz kierowania od roku 2000 Mail-Artow Ulic Wszystkich witych
(www.innyswiat.most.org.pl/ulica/) wsptworzy w latach 2001-2004 niemiecki portal www.RegioPolis.net.
Od antyszczytu W-wa 29 zaprzyjaniony z dziaaczami Stowarzyszenia Biedaszyby. Jako flozof sztuki, re-
portaysta i tumacz publikuje na amach pism i portali polskich, niemieckich i litewskich. Regularnie pisuje do
elblskiego kwartalnika TygiEL i mieleckiego Innego wiata. Chocia mieszka od niedawna w widniku, cz-
ciej spotka go mona we Wrocawiu czy Wabrzychu ni w Lublinie. Stay wsppracownik Obywatela.
Micha Sobczyk (ur. 1981) absolwent ochrony rodowiska, od do dawna zaangaowany w dziaalno
spoeczn i ekologiczn. Przedstawiciel organizacji spoecznych w Komisji ds. organizmw modyfkowanych
genetycznie przy Ministrze rodowiska. W wolnych chwilach lubi zrobi co poytecznego, np. redaguje ser-
wis ekologiczny Koniczynka.org. Patriota ekonomiczny cho czasem bywa to sporym wyzwaniem, podczas
wszelkiego rodzaju zakupw stara si wyszukiwa produkty wytworzone w Polsce, najlepiej w odzi. Zastpca
redaktora naczelnego Obywatela oraz redaktor serwisu aktualnoci na stronie internetowej pisma.
Barbara Surmacz-Dobrowolska (ur. 1977) kulturoznawca, flmoznawca, plastyk. W 2002 r. obronia prac
magistersk zatytuowan O kondycji ciaa ponowoczesnego; w latach 1995-2000 wsppracowaa ze Stu-
denckim Radiem ak Politechniki dzkiej. Aktualnie zwizana z Centrum Edukacji i Wychowania Modziey
Kana w Sosnowcu, gdzie prowadzi cykliczne spotkania w ramach Ambitnego Kina Studyjnego oraz z Insty-
tutem Terapii Integralnej InterSfery. Jej recenzje flmowe ukazyway si w Opcjach i Obywatelu. Uwielbia

95

95
CENNIK REKLAM NA OKADCE:
(W PENYM KOLORZE)
II strona okadki 1600,- z
III strona okadki 1600,- z
IV strona okadki 2000,- z
CENNIK REKLAM WEWNTRZ NUMERU
1 strona (wewntrzna): 850,- z
1 strony: 450,- z; 1 strony: 250,- z
10% zniki przy zamwieniu 3 lub wicej reklam w
kolejnych numerach, przy wikszych zamwieniach
moliwo negocjacji cen.
Uwaga:
1. Dla zaprzyjanionych inicjatyw obywatelskich stosu-
jemy inny, uznaniowy, cennik reklam.
2. W sprawie patnoci za reklamy oraz szczegw
technicznych prosimy o kontakt telefoniczny lub
poczt elektroniczn z Dziaem Reklam (Konrad Ma-
lec, malec@obywatel.org.pl, tel/fax: /42/ 630 17 49).
3. Zastrzegamy sobie prawo odrzucenia reklam oraz
zamieszczania ich za darmo.
4. Moliwa jest nieodpatna reklama w Obywatelu
pod warunkiem zamieszczenia naszej reklamy w in-
nym czasopimie. Decyzja o wymianie reklam zaley
od jakoci, nakadu, dystrybucji i zawartoci pisma,
ktre proponuje wymian. Chtnych prosimy o kon-
takt w sprawie ustalenia warunkw ew. wymiany.
5. Za tre reklam i poczynania reklamodawcw nie
ponosimy odpowiedzialnoci, cho staramy si
sprawdza ich rzetelno przed drukiem.
ZAMAWIANIE PUBLIKACJI
UWAGA! Wypeniajc kupon zamwienia miej na uwa-
dze, e poczta i/lub bank przekazuj nam tre Twojego
tre zamwienia drog elektroniczn. Kupony wype-
niane przez Ciebie nie s nam przekazywane. Ich tre
przepisywana jest w miejscu wpaty (przez pracownika
poczty lub banku), niestety, bardzo niestarannie, na
og bez informacji co zostao zamwione, z pomyka-
mi w adresie i bez polskich liter.
W celu szybkiego i sprawnego zrealizowania Twoje-
go zamwienia prosimy aby wysa do nas, w lad
za wpat na poczcie lub w banku, pen informacj
(liczb i rodzaj produktu, swj dokadny adres, tele-
fon, e-mail) dotyczc zamwienia: poczt elektro-
niczn (zamowienie@obywatel.org.pl), na kartce
pocztowej (na adres redakcji) lub faksem (/042/
630-17-49).
Prosimy o kontakt wszystkie osoby, ktre nie otrzy-
may zamwionych produktw w cigu 20 dni od
momentu dokonania wpaty na nasze konto.
PRENUMERATA
Obywatel ukazuje si co dwa miesice sze razy w
roku. Przyjmujemy prenumerat roczn (6 numerw pi-
sma), ktrej koszt wynosi 42 z.
Aby zamwi prenumerat wystarczy wpaci na nasze
konto 42 z, podajc na blankiecie wpaty, od ktrego
numeru zaczyna si prenumerata, oraz koniecznie!
swj dokadny i czytelny adres pocztowy, a w miar
moliwoci take telefon i e-mail, by uatwi kontakt w
razie potrzeby.
Prenumerata roczna nie musi pokrywa si z rokiem
kalendarzowym oznacza ona jedynie ch otrzymania
kolejnych szeciu numerw Obywatela, np. od numeru
2 (34)/2007 do numeru 1 (39)/2008.
Uwaga! Zamawiajcy prenumerat moe otrzyma
gratisowo jeden z dostpnych w sprzeday numerw
archiwalnych Obywatela. Prosimy o dopisanie na
blankiecie wpaty, ktry numer jest zamawiany gratiso-
wo, np. GRATIS mO 21
KSIGARNIE I SKLEPY PROWADZCE
STA SPRZEDA OBYWATELA:
Bydgoszcz
Ksigarnia, ul. Dworcowa 51B/4
Biaa Podlaska
Ksigarnia So, Pl. Wolnoci 12
Gdask
Ksigarnia Literka Uniwersytet Gdaski, Wydzia
Filozofczno-Historyczny, ul. Wita Stwosza 55
Krakw
Ksigarnia Akademicka, ul. w. Anny 6
Gwna Ksiegarnia Naukowa, ul. Podwale 6
Ksigarnia Korporacja Ha! Art, Bunkier Sztuki,
pl. Szczepaski 3a
Krosno
Ksigarnia Antykwariat, ul. Portiusa 4
d
Biuro redakcji Obywatela, ul Wickowskiego 33/127
Sklep Zdrowa Chatka, ul. Wlczaska 25
Cosiedrewnosie, Piotrkowska 111
Pozna
Bookarest, Stary Browar, Dziedziniec Sztuki,ul. P-
wiejska 42
Poznaska Ksigarnia Naukowa Kapitaka,
ul. Mielyskiego 27/29
Kapitaka, ul. Niepodlegoci 4 (przy Collegium Novum)
Kapitaka, Pl. Nankiera 17, budynek Ossolineum
Ksigarnia Uniwersytecka, ul. Zwierzyniecka
Ksigarnia Uniwersytecka, Filia w Collegium Histori-
cum, ul. w. Marcin 78
Acid Shop, ul. Ogrodowa 20
Szczecin
Ksinica Pomorska, ul. Podgrska 15/16
Warszawa
Ksigarnia Uniwersytecka Liber, ul. Krakowskie
Przedmiecie 24
Gwna Ksigarnia Naukowa im. B. Prusa, ul. Krakow-
skie Przedmiecie 7
XLM Ksigarnia Ludzi Mylcych, ul. Tamka 45
Ksigarnia Antykwariat Kapitaka, ul. Marsza-
kowska 6
Sklep Vega, al. Jana Pawa II 36c (na tyach kina
Femina)
Ksigarnia Spis treci (Zamek Ujazdowski), Al. Ujaz-
dowskie
ty Cesarz (sklep wydawnictwa Wegetariaski
wiat), ul. Bruna 34
Ksigarnia i Klub Czuy Barbarzyca, ul. Dobra 31
Resursa, Krakowskie Przedmiecie 62
Wrocaw
Ksigarnia Chrobry, ul. Jagielloczyka 22
Ksigarnia SFERA, ul. Szczytnicka 50/52.
SZUKAJ NAS TAKE
W SALONACH PRASOWYCH
EMPIK,
INMEDIO,
RELAY I RUCH
INFORMACJE:
zgbia kultury poprzez tradycje kulinarne tak samo jak gotowa, cho jeszcze bardziej je. J ej zainteresowa-
nia nieustannie kr wok ciaa i pci w kulturze, tosamoci ponowoczesnej oraz kultury i estetyki rednio-
wiecza. Dziki pasji fotografowania stara si nie zaprzepaci zdolnoci plastycznych.
Henry David Thoreau (1817-1862) flozof, eseista, poeta i przyrodnik, naley do najczciej cytowanych
autorw amerykaskich. Jeden z pierwszych i najwaniejszych krytykw wspczesnych spoeczestw, opar-
tych na pogoni za zyskiem. Przez ruch ekologiczny uznawany za jednego z jego prekursorw. Synny piewca
regionalizmu i patriotyzmu lokalnego przez cae ycie zwizany z niewielkim miasteczkiem Concord w sta-
nie Massachusetts, gdzie urodzi si i zmar. Gosi pochwa indywidualizmu, ale jednoczenie dowodzi, e
jednostki posiadaj zobowizania wobec wsplnoty. Nawoywa do gbokich reform spoecznych, opartych
m.in. na zmniejszaniu represyjnoci (np. edukacji). Pracowa m.in. jako nauczyciel (zrezygnowa, nie godzc
si na kary cielesne wobec uczniw), wraz z bratem prowadzi wasn szko, pomaga rodzinie w prowadze-
niu biznesu (fabryki owkw), by te pomocnikiem do wszystkiego w domu swojego mentora i przyja-
ciela poety i myliciela Ralpha Waldo Emersona. Jego najbardziej znanym dzieem jest Walden, czyli ycie w
lesie (1852) zbir esejw, stanowicy pamitnik dwuletniego, samotnego pobytu we wasnorcznie przez
siebie zbudowanej chacie nad stawem Walden w pobliu Concord, radykalnie krytykujcy konsumpcjonizm i
odseparowanie si nowoczesnego czowieka od natury. Do historii przeszed take jego esej Obywatelskie
nieposuszestwo (1848). Zaprezentowana w nim idea biernego oporu przeciwko sprzecznym z sumieniem
czowieka dziaaniom wasnego pastwa przywoywana bya jako wana inspiracja przez takie postaci, jak
Gandhi czy Martin Luther King. Sam pisarz zasyn odmow pacenia podatkw rzdowi Stanw Zjedno-
czonych, gdy rozpoczto wojn z Meksykiem, za co traf na krtko do wizienia. Aktywnie bra udzia take
w dziaaniach na rzecz zniesienia niewolnictwa.
Bartosz Wieczorek (ur. 1972) absolwent flozofi i politologii Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskie-
go. Doktorant w Instytucie Filozofi Uniwersytetu Warszawskiego, publikowa w Przegldzie Filozofcznym,
Studia Philosophiae Christianae, Znaku, Przewodniku Katolickim, W drodze, Frondzie, Przegldzie
Powszechnym, Studia Bobolanum. Prowadzi klub mionikw flmu rosyjskiego Spotkanie w Rosyjskim
Orodku Nauki i Kultury w Warszawie. Mieszka z on i dwjk malutkich dzieci w Warszawie.
Pan Yue (ur. 1960) chiski naukowiec i urzdnik pastwowy, zastpca dyrektora Pastwowej Administra-
cji Ochrony rodowiska. Wczeniej zajmowa si dziennikarstwem oraz piastowa inne wysokie stanowiska
w administracji ChRL, m.in. zwizane z gospodark zasobami. Gosiciel pogldu o ekonomicznych przyczynach
wszelkich problemw ekologicznych, wrd chiskich decydentw jest jednym z najbardziej znanych i konse-
kwentnych rzecznikw zazieleniania systemu spoeczno-gospodarczego. Do jego sukcesw naley narzu-
cenie wielu gaziom przemysu dziaa ograniczajcych ich wpyw na rodowisko. W 2007 r. zosta uznany
czowiekiem roku przez opiniotwrczy brytyjski tygodnik New Statesman.
Jacek Zychowicz (ur. 1963) dr nauk flozofcznych, polonista, tumacz, muzykolog-amator, wykadowca
akademicki, publicysta. Publikowa m.in. w Dzi, Trybunie, Nowym Tygodniku Popularnym, Myli So-
cjaldemokratycznej, Wiadomociach Kulturalnych, Polityce, Przegldzie Tygodniowym, Twrczoci,
Sztuce, yciu i Europie. Autor ksiki Mieszanka wybuchowa. Felietony i powiastki ze wiata jednowy-
miarowego. Stay wsppracownik Obywatela.
96

97

Z
obywatelskiego frontu
Wrzesie-grudzie
Cay czas liwaa nasza ogolnopolska
kampania na izecz iozwoju iad piacowni-
kow, zwaszcza popizez lobbing w kweslii
zmiany pizepisow ogianiczajcych doslp
zaliudnionych do infoimacji na lemal ich
pizedsibioislw. W iamach naszych dzia-
a m.in. pomoglimy iadzie piacownikow
izeszowskich zakadow Alima-Geibei S.A.
pizygolowa pozew do sdu gospodaiczego
pizeciwko zaizdowi fimy. Wniosek doly-
czy nakazania dyiekcji udoslpnienia infoi-
macji i ma chaiaklei piecedensowy, o polen-
cjalnie ogiomnym znaczenie dla pozoslaych
dwoch lysicy iad w naszym kiaju. Wszelkie
infoimacje o kampanii znale mona na
slionie: www.iadypiacownikow.info
21 padziernika
W iamach oiganizowanej pizez Insly-
lul Ksiki, lizeciej ju edycji ogolnopol-
skiego Fesliwalu Poia Piozy, w lubelskim
GiamOfOnie odbyo si spolkanie pl.
Fuluiyzm Miasl Pizemysowych. Jednym
z goci by Lech L. Pizychodzki, flozof
szluki, ailysla (m.in. poela i auloi flmow
dokumenlalnych), spoecznik i niezaleny
publicysla, slay wspopiacownik Oby-
walela.
25 padziernika
Szymon Suimacz i Micha Sobczyk
wzili udzia w nadawanej na falach Ra-
dia od audycji Bez Cenzuiy, kloiej go-
ciem by lake senaloi Plalfoimy Obywa-
lelskiej, Kizyszlof Kwialkowski. Wspolnie
ze suchaczami zaslanawialimy si, kim
lak napiawd jesl obywalel i czym io-
ni si od konsumenla i wyboicy. Senaloi
Kwialkowski zgodzi si z czci naszych
poslulalow, m.in. dolyczcych ualwie
dla obywalelskich inicjalyw uslawo-
dawczych i zapowiedzia ich foisowanie
w Izbie Wyszej lizymamy za sowo!
25-28 padziernika
Odbyy si rr Taigi Ksiki w Kiako-
wie, na kloiych swoje sloisko piezenlowa
lake Obywalel. Nasze pismo i publika-
cje ksikowe cieszyy si spoiym zainle-
iesowaniem i yczliwoci.
29 padziernika
W sloecznej Jadodajni Filozofcznej
odbya si Japoska Noc, pizybliajca
kullui Kiaju Kwilncej Wini i ycie jego
mieszkacow. Mona byo dowiedzie si
wiele na lemal szluki i liadycji Nipponu.
Impieza zakoczya piawie dwulelni cykl
Elnicznych Nocy, oiganizowanych pizez
Oiodek Kulluiy Ocholy i Jadodajni,
pod palionalem medialnym m.in. Oby-
walela.
31 padziernika
W Waiszawie odbya si uioczyslo
wiczenia nagiod w iamach naszej ogol-
nopolskiej kampanii spoecznej Ziobio-
ne, docenione, wiele waile. W kameialnej
i miej almosfeize nagiody odebiali Halina
Sobaska i Szymon Majewski. Pani Halina
olizymaa nagiod za niezwyke zaanga-
owanie w dziaania na izecz wyiownywa-
nia pozycji spoecznej kobiel oiaz dowai-
lociowania ich piacy domowej na lsku.
Szymon Majewski olizyma nagiod za
piomowanie pailneiskiego modelu io-
dziny, wskazywanie na wag wizi midzy
iodzicami i dziemi, polizeb wspolnego
spdzania czasu oiaz publiczne docenia-
nie swojej ony Magdy. Wicej o kampanii
na slionie www.kasakobiel.oai.pl
1 listopada
Licznik odwiedzin na naszej wiliynie
inleinelowej pizekioczy liczb r miliona
ioo lys. odwiedzin sliony gownej s lo
pojedyncze, unikalowe wejcia, nie liczc
odwiedzin podslion (lych jesl znacznie
wicej).
14-15 listopada
W iamach piojeklu IW EQUAL Ela-
slyczny Piacownik Pailneiska Rodzina
w Biaymsloku odbya si konfeiencja
naukowa Rownowaga Piaca-ycie-Ro-
dzina, powicona melodom godzenia
ycia iodzinnego i zawodowego. Wzio
w niej udzia ponad roo pizedslawicie-
li nauki oiaz piaklykow z fim. Wkiolce
doslpna bdzie publikacja pokonfeien-
cyjna, w kloiej znajdzie si m.in. leksl
naszej wspopiacownicy Kaioliny Go-
Wojcickiej pl. Dowiadczenia Kampanii
Ziobione, Docenione, Wiele waile...
w zakiesie infoimowania spoeczeslwa
o pioblemalyce piacy domowej. O kon-
feiencji wicej dowiedzie si mona na
slionie www.eppi.pl
14-17 listopada
W odzi odby si XVII Fesliwal Me-
diow Czowiek w zagioeniu, po iaz
kolejny pod palionalem naszego dwu-
miesicznika. W iamach impiezy odby
si lake Obywalelski wieczoi flmowo-
dyskusyjny o lemalyce ekologicznej. Naj-
pieiw pokazalimy dwie pozycje z Fil-
moleki obywalela: Wpuszczeni w koiek
(dokumenl o lym, jak wielkie konceiny
moloiyzacyjne i paliwowe zmusiy Ame-
iykanow do zmiany slylu ycia, co za-
owocowao lym, i kady z nich spdza
znaczn cz ycia w samochodzie) oiaz
ycie wymyka si spod konlioli (doku-
menl o niebezpieczeslwach zwizanych
z genelycznie modyfkowanymi oigani-
zmami, kloie liafaj na nasze sloy, oiaz
o lym, dlaczego la wiedza lak liudno
pizebija si do konsumenlow). Naslpnie
odbya si piezenlacja flmow Waldka
H
A
L
I
N
A

S
O
B
A

S
K
A

I

S
Z
Y
M
O
N

M
A
J
E
W
S
K
I

L
A
U
R
E
A
C
I

D
I
A
M
E
N
T
O
W
E
J

S
Z
C
Z
O
T
K
I
.

F
O
T
.

R
A
F
A

R
S
K
I
96

97

Czechowskiego (Slabieszczyzna Eco
Ail Village oiaz Wgajly Aliliujka
w Dziadowku) i dyskusja z udziaem
ieyseia i Macieja Muskala, szefa pol-
skiego oddziau Gieenpeace pod hasem
Media i Pizyioda wiogowie czy spizy-
mieizecy:.
17 listopada
W Waiszawie odbya si debala pa-
nelowa na lemal lwoiczoci Jozefa Mac-
kiewicza, zoiganizowana pizez Inslylul
Ksiki. Jednym z dyskulanlow by wspo-
zaoyciel i slay wspopiacownik Oby-
walela, Olaf Swolkie.
18 listopada
Miaa miejsce kolejna audycja Czy
masz wiadomo: w Sludenckim Ra-
diu ak. Szymon Suimacz i Koniad Malec
z Obywalela lym iazem gocili pizedsla-
wicieli Biaych Gawionow i Sludenckie-
go Koa Naukowego Ochiony Pizyiody
Uniweisylely odzkiego. Zachcano do
aklywnego wczania si w ycie spo-
eczne i pokazywano zalely wspopiacy
z oiganizacjami pozaizdowym. Audycji
mona sucha w kad lizeci niedziel
miesica od godz. r8 do ir w okolicach
odzi na falach 88,8 FM, a w caej Polsce
w Inleinecie (www.iadioinleinelowe.oig).
1 grudnia
W Kiakowie powoano Koalicj Polska
Wolna od GMO szeioki, olwaily sojusz
spoeczny na izecz zakazu slosowania oi-
ganizmow modyfkowanych genelycznie
w iolniclwie. Deklaiowanym celem inicjaly-
wy jesl ochiona Polski pized GMO popizez
m.in. lobbing wiod wadz i polilykow, oiga-
nizowanie dziaa edukacyjnych i akcji bez-
poiednich (wolnych od pizemocy), a lake
udzia w midzynaiodowym iuchu opoiu
wobec modyfkacji genelycznych. iodo-
wisko Obywalela byo jednym z sygnala-
iiuszy poiozumienia, a nasz pizedslawiciel,
Micha Sobczyk, wszed w skad Komisji
Sleiujcej Koalicji. Wicej infoimacji o ini-
cjalywie i o lym, jak mona j wspomoc:
www.polska-wolna-od-gmo.oig
3 grudnia
W Sali Sesyjnej Uizdu Miejskiego
w Sosnowcu odbya si konfeiencja Pia-
ca jesl iodzaju eskiego sposoby akly-
wizacji zawodowej kobiel, zoiganizowa-
na pizez Slowaizyszenie Aklywne Kobie-
ly. Wiod zapioszonych pielegenlow bya
Magdalena Doliwa-Goiska z iefeialem pl.
Elal w domu:! Dlaczego nie:, w kloiym
pizedslawia pioblemalyk piacy domo-
wej kobiel, udowadniajc, e kobiely pia-
cujce na izecz iodziny i domu iownie s
aklywne zawodowe, z l jedynie ionic,
e piaca la nie znajduje si na licie zawo-
dow na liadycyjnie iozumianym iynku
piacy. Nie mona jednak zapizeczy au-
lenlyzmowi lej piacy czy kweslionowa
jej iealnej wailoci.
4 grudnia
W odzi miaa miejsce gala oiganiza-
cji pozaizdowych. Nasi pizedslawiciele,
Szymon Suimacz i Dagmaia Janiszewska,
pokazali wypiodukowany pizez nas flm
pl. Ludzie Juianda, pokazujcy hisloii
oddolnych palioli obywalelskich, kloie
zmieniy ycie pewnej miejscowoci. Py-
la z wspomnianym flmem bya doczana
do Obywalela ni .
6 grudnia
W Minisleislwie iodowiska odbyo si
kolejne spolkanie komisji ds. oiganizmow
modyfkowanych genelycznie, w kloiym
wzi udzia Micha Sobczyk, iedakloi
Obywalela. Dyskulowano m.in. o lym, jak
powinny wyglda szkolenia dla samoiz-
dow powicone lej lemalyce. Naslpnie
Micha wzi udzia w konfeiencji piasowej
nowego szefa iesoilu, piof. Macieja Nowic-
kiego, kloiy opowiedzia si m.in. pizeciw-
ko upiawom GMO oiaz za iozszeizeniem
paiku naiodowego na obszai caej polskiej
czci Puszczy Biaowieskiej.
8-9 grudnia
W owiczu zoiganizowalimy spo-
lkanie szkoleniowo-infoimacyjne ABC
Obywalela. Jego celem byo wspaicie
osob z leienu caej Polski, kloie chc
animowa pizedsiwzicia obywalelskie
w swojej okolicy oiaz wspieia piojekly
iealizowane pizez Inslylul Spiaw Obywa-
lelskich i Obywalela.
15 grudnia
Naslpio ofcjalne olwaicie nowej
kolei linowej na Kaspiowy Wieich, dwu-
kiolnie zwikszajcej iuch luiyslyczny
w samym seicu Talizaskiego Paiku
Naiodowego. Wzbudzio lo opoi ko-
alicji oiganizacji spoecznych, kloie od
wielu lal aklywnie walcz z niszczeniem
najsynniejszych polskich goi. Na slio-
nie Piacowni na izecz Wszyslkich Islol
(www.piacownia.oig.pl) znale mona
wiele maleiiaow dolyczcych wspo-
mnianej kampanii oiaz inleinelowy pio-
lesl w obionie lego wyjlkowego skaibu
polskiej pizyiody i liadycji naiodowej.
Jednym z sygnalaiiuszy apelu ws. funk-
cjonowania nowej kolei, skieiowanego
do minislia iodowiska, jesl iedakcja
Obywalela.
Padziernik-grudzie
Cay czas iozwijalimy nasz slion
(www.obywalel.oig.pl). M.in. udoslpnili-
my w caoci, za daimo, numei i nasze-
go pisma, kloiego nakad zosla wypizeda-
ny. Z kolei na slionie Fesliwalu Obywalela
(www.fesliwal.obywalel.oig.pl) zamieci-
limy nagianie z debal Ryszaida Bugaja
i Maika Juika na lemal Chizecijaslwo,
lewica, dialog, kloia miaa miejsce na le-
goiocznej edycji naszej impiezy.
PROTEST POD KASPROWYM WIERCHEM. FOT PRACOWNIA NA RZECZ WSZYSTKICH ISTOT
Zapraszamy
www.obywatel.org.pl/sklep
KO 39 Michael Albert, Ekonomia uczestniczca. ycie po kapitalizmie
Ofcyna Trojka, Pozna 2007, 324 strony, cena 29 z
Odwana prba rzucenia rkawicy neoliberaom, ktrzy twierdz, e nie ma alternatywy dla systemu ekonomicznego opartego
na maksymalizacji zysku i brutalnej konkurencji. Michael Albert, odwoujc si do klasykw anarchizmu (Kropotkin) wykazuje, e
ludzie nie musz by zdani na kaprysy rynku i ask wielkich korporacji. Mog natomiast odzyska kontrol nad wasnym yciem.
Niezbdna do tego jest cakowita zmiana mylenia o yciu zbiorowym: poddanie gospodarki demokratycznej kontroli i zorgani-
zowanie spoeczestwa zgodnie z zasad samorzdnoci i wsppracy. Nie ze wszystkim mona si zgodzi, ale warto przeczyta
ksika odwana, ciekawa i inspirujca.
KO 40 Andrew Simms, Tescopol. Moesz kupowa gdzie chcesz, byle w Tesco
Wydawnictwo CKA, Gliwice 2007, 314 stron, cena 30 z
Autor nie prbuje nawet kry negatywnego stosunku do wielkich sieci handlowych. Jego ksika jest subiektywna, ale ma twar-
de oparcie w przytaczanych faktach. Opowiada o tym, jak wraz ze zmian miejsca zakupw zmienia si nasze ycie i kondycja
caych spoecznoci. Jest te caociow krytyk wspczesnego modelu gospodarczego, bdcego rdem wielu powanych
problemw spoecznych i ekologicznych. Pokazuje, e wszelkie zjawiska spoeczno-ekonomiczne, ktrych skala jest nienaturalnie
wielka, ostatecznie obracaj si przeciwko spoeczestwu oraz zabijaj rnorodno i wolny wybr. Przede wszystkim jednak
udowadnia, e cay problem z hipermarketami (i nie tylko nimi) polega wycznie na tym, e zbyt atwo dalimy sobie wmwi, i
nie istniej alternatywy wobec nich.
KO 41 Noam Chomsky, Polityka, anarchizm, lingwistyka
Ofcyna Trojka, Pozna 2007, 251 stron, cena 28z
Wybr kilkunastu krtkich tekstw (wywiady, artykuy, wystpienia konferencyjne) autorstwa synnego amerykaskiego jzy-
koznawcy i radykalnego krytyka spoecznego. Chomsky w niebanalny sposb odnosi si do aktualnych problemw, jak postpy
globalizacji czy polityka zagraniczna USA, prowadzona pod hasem tzw. wojny z terrorem. Prezentuje take wasn, spjn wizj
czowieka i spoeczestwa, opart na krytyce neoliberalizmu oraz na ideale wolnoci i wsppracy. Mocna i konkretna rzecz.
Nowoci w sklepie Obywatela!
Magazyn Obywatel ogasza nabr na Animatorki/Animatorw Klubw
Obywatela w ramach inicjatywy Sami Sobie projekt na rzecz tworzenia
warunkw dla samoorganizacji spoecznej
Celem przedsiwzicia jest aktywizacja obywateli do podejmowania dziaa
na rzecz wasnych spoecznoci lokalnych
stwrz klub obywatela
organizuj warsztaty, spotkania, dyskusje, pokazy flmw
podejmuj nowe inicjatywy w swoim lokalnym rodowisku
przyczy si do promowania idei Obywatela
Gwarantujemy wymierne korzyci: fascynujce dowiadczenia,
spotkania z ciekawymi ludmi, zdobycie nowej wiedzy oraz....
dwuletni, bezpatn prenumerat Obywatela
Ksiki mona rwnie zamawia telefonicznie oraz przez poczt :
Obywatel
ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./fax. /042/630-17-49;
e-mail: obywatel@obywatel.org.pl
Zosta Animatorem Klubu Obywatela!
Zgoszenia (CV i list motywacyjny) prosimy wysya do
1 marca 2008 r. e-mailem na adres: obywatel@obywatel.org.pl
Projekt jest realizowany przy wsparciu udzielonym przez Islandi, Liechtenstein i Norwegi ze rodkw Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru
Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarzdowych.
Wicej informacji na www.obywatel.org.pl/samisobie
Jeli uwaasz, e nasz Magazyn wykonuje dobr robot, zachcamy Ci do
przekazania 1% swojego podatku dochodowego na wsparcie jego wyda-
wania. Przekazane przez Ciebie pienidze w caoci przeznaczymy na po-
krycie kosztw druku naszego dwumiesicznika.
Obywatel to jeden krok w kierunku lepszej Polski. Moe on
wydawa si niewielki, ale nawet najdusza droga zaczyna si
od jednego kroku. Najpierw zrb go sam, a potem namw
innych. Nie lekcewa drobnych dziaa.
Jak przekaza 1%?
Szukaj na www.obywatelskiprocent.pl
Wpa 1% swojego podatku na Magazyn Obywatel. Namw czonkw rodziny, znajomych,
przyjaci, ssiadw do przekazania 1% Obywatelowi!
Gdyby mia jakie kopoty z wypenieniem formularza, skontaktuj si z nami.
Porady udzieli Ci nasza specjalistka ds. podatkowych:
Anna Stolorz, stolorz@iso.edu.pl, tel. kom. 691-668-265
Redakcja Obywatela
OBYWATELKO, OBYWATELU!