DAWID GOWNIA

Sze widokw na kinematografi japosk

Kulturowe, spoeczne, polityczne i instytucjonalne konteksty kina

Pen papierow wersj publikacji mona naby w sklepie internetowym wydawnictwa Yohei

www.yohei.com.pl

Dawid Gownia

Sze widokw na kinematografi japosk

Kulturowe, spoeczne, polityczne i instytucjonalne konteksty kina

Wrocaw 2013

Spis treci

Podzikowania Wstp, czyli kilka uwag obadaniu kina japoskiego Herosi kinematografii: Pocztki japoskiego przemysu filmowego Wpyw rodzimych tradycyjnych dziedzin sztuki nawczesne kino japoskie. Zarys problematyki Niezamierzony skandal, niewiadoma transgresja: Jak Zigomar stworzy japoski system cenzury filmowej wiadectwo przemian: Sport we wczesnym kinie japoskim Polisemiczne potwory: Kaij eiga jako nonik treci spoeczno-politycznych. Casus Godzilli Mityczne aspekty opowieci o47 wiernych roninach ijej filmowych interpretacji Bibliografia Indeks filmw Indeks nazwisk Indeks terminw inazw wasnych

9 11 27 51 85 111 133 167 217 227 233 239

SPIS TRECI

|7

- eiga Polisemiczne potwory: Kaiju jako nonik treci spoeczno-politycznych. Casus Godzilli
Filmy Ishir Hondy, takie jak Godzilla, s przepenione jego szczerym humanizmem iwraliw osobowoci. Bardzo mi si to wnich podoba. Akira Kurosawa

Od negacji po afirmacj: Zachodnia recepcja kina tokusatsu

Artyku TerrenceaRaffertyego The Monster That Morphed Into aMetaphor, opublikowany naamach New York Timesa zokazji 50. rocznicy premiery Godzilli (Gojira, 1954, Ishir Honda), stanowi wiadectwo daleko posunitych zmian, jakie naprzestrzeni ostatnich dekad dokonay si wpostrzeganiu zarwno samego Wielkiego G., jak icaego nurtu filmw owielkich potworach czy japoskiej kultury popularnej wogle. Oto bowiem naamach wpywowej gazety ukazuje si tekst, ktry opowieci oradioaktywnym monstrum siejcym zniszczenie wTokio nie umiejscawia wobrbie zainteresowa cult afficionados, mionikw celuloidowych kuriozw, dla ktrych sama dziwaczno filmu stanowi ojego wartoci, ani
POLISEMICZNE POTWORY

| 133

nawet wramach eskapistycznej rozrywki spod znaku egzotycznego science fiction, lecz identyfikuje j jako fenomen kulturowy warty pogbionej analizy. Namarginesie historii powstania filmu ijego importu do Stanw Zjednoczonych Rafferty przedstawi dominujc wykadni, wmyl ktrej Godzilla stanowi alegori bomby atomowej. Wykadni, podkrelmy, ktra wczeniej ztrudem przedzieraa si do wiata gwnonurtowej krytyki filmowej. Paradoksalnie, mimo ogromnej popularnoci, jak cieszyy si naZachodzie japoskie filmy owielkich potworach (kaij eiga, )1 czy szerzej: japoskie filmy fantastyczne (tokusatsu eiga, , dos. filmy zefektami specjalnymi2), upyn musiay dekady, nim Godzilla ijego pobratymcy zagocili nagruncie powanego dyskursu, tak publicystycznego, jak iakademickiego. Filmy przynalece do tego gatunku postrzegano jako campowe, dziecinne spektakle, pozbawione jakiejkolwiek [wartoci] artystycznej, [czy] intelektualnej iideologicznej treci3, niewarte pogbionej analizy. Warto zauway, e podobny stosunek ywiono do caej japoskiej kultury popularnej. Jeszcze wdrugiej poowie lat 90. XX wieku Mark Schelling pisa:
Wielu dziennikarzy piszcych dla anglojzycznych mediw w Japonii [] zakada, e fenomen kultury popularnej, atrakcyjnej dla masowej widowni, jest niegodny uwagi imona go bezpiecznie zignorowa. Wol wic odkrywa ipromowa artystw zobrzey komercyjnego obiegu, niezalenie od tego, czy s tradycjonalistami, awangardzistami, czy po prostu autorami samodzielnie wydajcymi swe dziea. Wkonsekwencji ich czytelnicy dowiaduj si wiele otancerzach but [] ibbniarzach taiko [], ktrych widownia liczy si wsetkach, aniemal nic opiosenkarzach popowych izespoach, zapeniajcych cae stadiony4.
Wdosownym tumaczeniu kaij eiga oznacza filmy opotworach, std te niektrzy autorzy skonni s posugiwa si terminem daikaij eiga (), oznaczajcym filmy owielkich potworach. Rozrnienie midzy kaij eiga idaikaij eiga ma jednak sztuczny charakter, jako e niemal wszystkie kaij to monstra oogromnych gabarytach. 2 Produkcje te czciej okrela si mianem tokusatsu (). Termin tokusatsu eiga jest zazwyczaj stosowany wcelu podkrelenia, e punkt odniesienia stanowi filmy penometraowe, anie seriale telewizyjne. 3 Tsutsui William M., Introduction [w:] tene, Michiko Ito (ed.), In Godzillas Footsteps: Japanese Pop Culture Icons on the Global Stage, Palgrave Macmillan, New York 2006, s.3. 4 Schelling Mark, The Encyclopedia of Japanese Pop Culture, Weatherhill Inc., New York 1997, s.12.
1

134 | POLISEMICZNE POTWORY

Dopki midzy kultur akultur wwydaniu highbrow stawiany by znak rwnoci, orzeczowym omwieniu fenomenu filmw owielkich potworach, wewntrznego zrnicowania iewolucji formuy, przede wszystkim za rnic wzakresie recepcji wybranych tytuw midzy widowni japosk izachodni, nie mogo by mowy. Std te historycy kina japoskiego, krelcy narracj jego ekspansji narynki wiatowe, zdawali si zapomina, e ta przebiegaa dwutorowo. Rwnolegle bowiem do dzie uznanych mistrzw5, wywietlanych wlimitowanej dystrybucji wkinach art-houseowych, do krajw zachodnich namasow skal importowano filmy znurtu kaij eiga, ktre nastpnie przemontowywano idubbingowano, by mogy trafi do szerszego grona odbiorcw. Statystyczny Amerykanin mia wic wiksz szans nazapoznanie si zGodzill ni obejrzenie ktrego zsamurajskich dramatw Akiry Kurosawy. Stuart Galbraith IV zauwaa, e Godzilla to najwiksza gwiazda, jak wydaa Japonia, afilmy owielkich potworach stanowiy najwaniejszy produkt eksportowy tamtejszego przemysu filmowego, stajc si dla wielu symbolem japoskiej kinematografii6. Do powiedzie, e kiedy w1985 roku przeprowadzono nazlecenie New York Timesa iCBS badania sondaowe na1,5tys. Amerykanw, ktrych poproszono owskazanie najbardziej znanego Japoczyka, pierwsze trzy miejsca zajli: cesarz Hirohito, Bruce Lee iGodzilla7. Wtargnicie monstrw naobszary wczeniej im niedostpne bronione bowiem zwiksz zaciekoci ni metropolie, ktre zatwoci obracay wpy koresponduje zwyranym trendem do stopniowego otwierania si refleksji akademickiej naproblematyk kultury popularnej, identyfikowanej zwaszcza napoziomie jej recepcji jako istotna praktyka spoeczna. Cho pierwszy gos nawoujcy do powanego potraktowania filmowych potworw pojawi si ju w1965 roku wtekcie Susan Sontag zatytuowanym The Imagination of Disaster 8, naprawdziwy przeom trzeba byo czeka do 1987 roku, kiedy to naamach Cinema Journal opublikowano artyku
5 By wymieni tylko Rashmon (1950) Akiry Kurosawy, Wrota piekie ( Jigokumon,

1953) Teinosuke Kinugasy czy 47 wiernych samurajw (Chushingura: Hana no maki yuki no maki, 1963) Hiroshiego Inagakiego. 6 Galbraith Stuart IV, Japanese Cinema, Taschen, Cologne 2009, s.89. 7 Tsutsui William M., Godzilla on My Mind: Fifty Years of the King of the Monsters, Palgrave Macmillan, New York 2004, s.7. 8 Esej zosta przetumaczony najzyk polski jako: Sontag Susan, Katastrofa wwyobraeniu, prze. Anna Skuciska [w:] ta, Przeciw interpretacji iinne eseje, Wydawnictwo Karakter, Krakw 2012, s.279301.

POLISEMICZNE POTWORY

| 135

Ilustracja 5.1. Atomowy atak naNagasaki z9sierpnia 1945 roku. Fotografia wykonana
przez CharlesaLevyego zpokadu B-29, ktrego uyto wnalocie. Wzaoeniu twrcw Godzilla miaa stanowi antyatomow przestrog moralitet wszacie monster movie. Nic wic dziwnego w tym, e reysera poczu si dotknity oskareniami, wmyl ktrych jego film stanowi prb erowania natragedii

136 | POLISEMICZNE POTWORY

Godzilla and the Japanese Nightmare: When Them! Is U.S. autorstwa Chona Noriegi. Wlatach 90. grono akademikw zainteresowanych problematyk spoeczno-politycznego wymiaru filmw oGodzilli sukcesywnie si powikszao. Zwieczeniem tych procesw bya publikacja pracy zbiorowej In Godzillas Footsteps: Japanese Pop Culture Icons on the Global Stage, stanowicej pokosie konferencji pod tym samym tytuem, ktra odbya si w2004 roku naUniwersytecie Stanowym Kansas. Zbiegiem lat swj stosunek do kaij eiga zmieni nawet Donald Richie, inicjator zachodnich studiw nad kinematografi Kraju Kwitncej Wini, ktrego negatywny stosunek do kina popularnego przeciwstawianego przeze kinu autorskiemu iniezalenemu przez dugi czas rzuca si cieniem najego postrzeganie, legitymizujc namocy autorytetu zarwno jego miadc krytyk, jak ikompletne ignorowanie. Jeszcze w1990roku, awic po pierwszych publikacjach dostrzegajcych wnim co wicej ni camp, Richie odmalowywa obraz japoskiego kina popularnego, jako mrowia golizny, nastoletnich bohaterw, potworw science fiction, kreskwek ifilmw osodkich zwierzaczkach9. Cho wjego postrzeganiu kina popularnego trudno mwi oradykalnej wolcie iabsolutnym przewartociowaniu, obecnie skonny jest on patrze nanie bardziej liberalnie, dostrzegajc w nim gbsze treci. Pitnacie lat po tym, jak ironicznie wypowiada si obohaterach kaij eiga, uzna, e gatunek ten zdolny jest ukaza Zeitgeist poszczeglnych dekad: Godzilla sta si czym wrodzaju barometru nastrojw politycznych. Zpunitywnej figury zprzeszoci przeksztaci si wprzyjazn [istot], wkocu za stan wobronie swego kraju [] nie tylko przed obcymi potworami, ale imachinacjami [] zestrony USA iZSRR10. Naley podkreli, e akademickie zainteresowanie problematyk kaij eiga jest nie tylko zjawiskiem wzgldnie modym, ale istosunkowo ograniczonym tematycznie, jako e badacze zwykle koncentruj si napierwszej odsonie cyklu oGodzilli, rzadko odnoszc si do jej kontynuacji czy filmw zudziaem innych monstrw. Decydujc rol odgrywa wtym przypadku ewolucja czy raczej: degradacja serii, stopniowo odchodzcej od swych korzeni narzecz widowisk przeznaczonych dla modszej widowni. William
9 Richie Donald, Japanese Cinema: An Introduction, Oxford University Press, New York

1990, s.80.
10 Tene, AHundred Years of Japanese Film. Revised and Updated Edition, Kodansha

International, Tokyo 2005, s.178.

POLISEMICZNE POTWORY

| 137

M. Tsutsui zauwaa, e poza Japoni Godzilla pamitany jest zwykle jako wielkooki slapstickowy superbohater dla dzieci zfilmw zlat 60., nie za jako powany izaangaowany politycznie potwr nioscy przekaz, ktry zainicjowa seri wlatach 50.11. Trudno jednak zgodzi si zopini Rafferyego, wedle ktrego: Metafora wylizna si zeswych cum iwyruszya wgb morza, przeksztacajc si wtandetny statek rejsowy. [] Nawet Japoczycy od lat nie wierz ju wsw metafor, dawno zamieniwszy swe rodzime potwory wsympatycznych zabawiaczy12. Wporwnaniu do oryginau z1954roku jego kontynuacje cechuj si mniejszym znaczeniowym nadbagaem inie posiadaj wyranie wyartykuowanej wymowy ideologicznej, nadal jednak pozostaj cennym rdem poznania japoskich nastrojw spoecznych iniepokojw aktualnych wchwili ich premiery. Jak stwierdza Tsutsui:
Nawet wpniejszych dekadach, kiedy seria skierowana bya do duo modszej imniej wiadomej politycznie grupy demograficznej, filmy oGodzilli nadal odnosiy si do istotnych problemw, zktrymi borykao si japoskie spoeczestwo: korporacyjnej korupcji, zanieczyszczenia, przemocy szkolnej, remilitaryzacji iodrodzenia japoskiego nacjonalizmu13.

Cz zespoeczno-politycznych interpretacji kolejnych odson cyklu zdaje si by zbyt daleko posunita, niemniej uzmysawiaj one znaczeniowy potencja tkwicy wformule. Steve Ryfle przytacza kilka znich: Godzilla kontra Mothra (Mosura tai Gojira, 1964, Ishir Honda) stanowi krytyk nadmiernej komercjalizacji, Godzilla kontra Hedora (Gojira tai Hedor, 1971, Yoshimitsu Banno) ostrzega przed niebezpieczestwem zwizanym zzanieczyszczeniem rodowiska, zkolei Godzilla kontra Destruktor (Gojira tai Desutoroia, 1995, Takao Okawara) wyraa japoski niepokj przed utrat dominujcej pozycji ekonomicznej wregionie wwietle zbliajcego si przejcia Hongkongu przez Chiny14. Metafora bomby atomowej, cho faktycznie relatywnie szybko ulega wyczerpaniu, okazjonalnie powracaa, jeeli ju nie napaszczynie
11 Tsutsui William M., Introduction, s.34. 12 Rafferty Terrence, The Monster That Turned Into a Metaphor, New York Times,

04.05.2004, online: http://www.nytimes.com/2004/05/02/movies/film-the-monsterthat-morphed-into-a-metaphor.html. 13 Tsutsui William M., Kaiju Eiga / Monster Movies [w:] John Berra (ed.), Directory of World Cinema: Japan, Intellect, Bristol & Chicago 2010, s.208. 14 Ryfle Steve, Japans Favorite Mon-Star: The Unauthorized Biography of The Big G , ECW Press, Toronto 1998, s.14.

138 | POLISEMICZNE POTWORY

Ilustracja 5.2. Design Godzilli zwersji z1984 roku

POLISEMICZNE POTWORY

| 139

caego filmu, jak miao to miejsce wprzypadku rebootu z1984 roku15, to przynajmniej wjego wybranych aspektach. Naley jednak podkreli, e przez kilka lat, jakie upyny od premiery Godzilli, wtek atomowy stanowi istotny element innych filmw przynalecych do nurtu tokusatsu, zwaszcza tych, ktre wyszy spod rki Ishir Hondy. rde rewaloryzacji Godzilli wramach gwnonurtowej krytyki filmowej mona doszukiwa si rwnie iwtych trendach, ktre doprowadziy do reorientacji popkulturowej napolu akademickim, kluczow rol odegra jednak inny czynnik. Ot przez 26 lat krytycy filmowi pozbawieni byli moliwoci zapoznania si zoryginaln wersj filmu, std te ich ocena opieraa si nawraeniach wyniesionych zseansu drastycznie okaleczonej amerykaskiej wersji. We wrzeniu 1955 roku Edmund Goldman zakupi od amerykaskiego oddziau Th16 prawa do dystrybucji Godzilli naterenie Stanw Zjednoczonych iKanady. Wkrtce Goldman nawiza wspprac zHaroldem Rossem iRichardem Kayem zJewell Enterprises oraz Josephem E. Levinem zTransWorld Pictures. Jako e kontrakt umoliwia wacicielom licencji wprowadzenie szeregu zmian, poczwszy od dubbingu przez przemontowanie filmu, skoczywszy nausuniciu czci scen, ci skwapliwie ztej moliwoci skorzystali, dostosowujc Godzill do potrzeb lokalnej widowni. Amerykaska wersja filmu, zatytuowana Godzilla: Krl potworw (Godzilla: King of the Monsters!, Ishir Honda, Terry O. Morse), zadebiutowaa naekranach kin 27 kwietnia 1956 roku. Bardziej szczegowy wykaz zmian, jakie nazlecenie swych mocodawcw wprowadzi do filmu Terry O. Morse, zostanie przedstawiony wdalszej czci tekstu. Natym etapie wystarczy zaznaczy, e do filmu wprowadzono okoo 20minut materiau zudziaem Raymonda Burra wcielajcego si wrol amerykaskiego korespondenta, jednoczenie usuwajc ponad 30 minut oryginalnego materiau, skutecznie eliminujc tym samym wiele odniesie do bomby atomowej izmieniajc wymow filmu.
15 Filmy powicone Godzilli dziel si na trzy serie: Shwa (19541979), Heisei

(19841995) iMillenium (19992004). Godzilla (Gojira, 1984, Kji Hashimoto) nie tylko stanowi nieformalny remake oryginalnego filmu, ale iotwiera now seri, std te uzasadnione jest posugiwanie si wodniesieniu do niego pojciem reboot. 16 Th by producentem idystrybutorem serii oGodzilli. Nafali popularnoci japoskich filmw naZachodzie we wczesnych latach 50. firma zaoya wLos Angeles sw placwk. Produkcje wytwrni prezentowano wLa Brea Theater, kinie otwartym w 1926 roku przez wytwrni Fox. W 1974 roku kino zamknito. Obecnie mieci si wnim koreaski koci.

140 | POLISEMICZNE POTWORY

Ilustracja 5.3. Raymond Burr wGodzilli: Krlu potworw

Godzilla: Krl potworw zosta nieprzychylnie przyjty przez amerykaskich krytykw. Cho naamach czci pism m.in. Variety doceniono zastosowane wnim efekty specjalne, wikszo recenzentw wypowiadaa si wtonie Bosleya Crowthera zNew York Timesa, ktry okreli go mianem niewiarygodnie kiepskiego filmu zkategorii tanich horrorw. Cho kolejne produkcje znurtu kaij eiga cigay do kin tumy, wdobrym towarzystwie mwi onich nie wypadao. Sytuacja ulega zmianie w1982 roku, kiedy wUSA zaprezentowano oryginaln wersj filmu. Tym razem odzew krytyki by entuzjastyczny. Warto wtym miejscu przytoczy opinie Carrie Rickey zVillage Voice, ktra stwierdzia, e cho Godzilla jest tylko gumow miniaturk, problematyka, jak podejmuje, jest globalna, oraz Howarda Reicha zThe Chicago Tribune, ktry okreli film mianem niesamowitej metafory wojny nuklearnej iprzypowieci oyciu imierci, uderzajcej zsi mota17.
17 Galbraith Stuart IV, Japanese Science Fiction, Fantasy and Horror Films: A Critical

Analysis of 103 Features Released in the United States, 19501992, McFarland & Company, Jefferson 1994, s.13.

POLISEMICZNE POTWORY

| 141

Ilustracja 5.4. Pierwsza strona artykuu Godzilla and Postwar Japan autorstwa Jona Inouyeazamieszczonego w12 numerze The Japanese Fantasy Film Journal

142 | POLISEMICZNE POTWORY

Nim warto artystyczna iintelektualna przynajmniej czci tokusatsu zostaa dostrzeona przez akademikw iprofesjonalnych dziennikarzy, pogld ten artykuowano wrodowisku fandomu. Naamach pierwszych fanzinw, np. The Japanese Fantasy Film Journal (wydawany wlatach 1968 1983) iich nastpcw wrodzaju G-FAN (pismo zaoone w1992roku iukazujce si do dzi), mona byo przeczyta artykuy otakich tytuach, jak Godzilla ipowojenna Japonia, Symbolika Godzilli czy Japonia, Godzilla ibomba atomowa. Cho kontrybutorzy tych pism czsto wpadali wsida nadinterpretacji, widzc drugie dno wmiejscach go pozbawionych18, naley im si uznanie jako pionierom krytycznej refleksji nad spoeczno-polityczn wymow japoskiego kina fantastycznego.

Interpretujc Godzill: Midzy kanonicznym odczytaniem a (re)produkcj znacze

Fabua Godzilli nie naley do skomplikowanych, wpisuje si bowiem wznany schemat monster movie. Wwyniku testw nuklearnych przeprowadzanych na Oceanie Pacyficznym napromieniowane zostaje prehistoryczne monstrum, ktre przez miliony lat yo wniszy ekologicznej nagbokich wodach wpobliu wyspy Odo. Ataki, ktrych stwr dopuszcza si nakilka statkw iwiosk ryback, skaniaj wadze do wysania naOdo grupy badawczej pod przewodnictwem paleontologa, dr. Yamane (Takashi Shimura). Namiejscu ekipa odkrywa, e teren zosta napromieniowany, awchwil pniej ich oczom ukazuje si potwr. Rzd podejmuje decyzj ounicestwieniu Godzilli, co spotyka si zesprzeciwem Yamane, ktry uwaa, e bestia powinna zosta zbadana, by dowiedzie si, co sprawio, iprzeya tak siln dawk promieniowania. Godzilla dwukrotnie sieje spustoszenie wTokio, uzmysawiajc wszystkim, e Japoskie Siy Samoobrony nie s wstanie upora si zzagroeniem. Jedyn nadziej dla Japonii jest
18 Wystarczy wspomnie odyskusjach powiconych symbolice tytuowych bohaterw

filmu Frankenstein kontra Baragon (Furankenshutain tai Chitei Kaij Baragon, 1966, Ishir Honda), wktrych Tom Miller dopatrywa si sojuszu japosko-niemieckiego oraz Stanw Zjednoczonych, natomiast Sean Ledden kapitalistycznych gospodarek Japonii iNiemiec, przeywajcych okres gwatownego rozwoju pod ochron amerykaskiego parasola nuklearnego, oraz midzynarodowego komunizmu.

POLISEMICZNE POTWORY

| 143

technologia Niszczyciela Tlenu, opracowana przez dr. Serizaw (Akihiko Hirata). Ten jednak jest niechtny jej upublicznieniu, obawia si bowiem, e zostanie ona wykorzystana przez politykw jako bro masowego raenia. Naukowiec daje si wkocu przekona, niszczy jednak wszystkie notatki, apo unicestwieniu Godzilli popenia samobjstwo, by jego wynalazek nie mg ju nigdy zosta uyty. Owa prostota fabularna, poczona ztowarzyszcym seansowi odczuciu, e wfilmie tkwi wicej, ni wida napierwszy rzut oka, sprawia, e Godzilla podatny jest naszereg czasem komplementarnych, czasem przeciwstawnych interpretacji. Cho mutacja popromienna stanowia popularny lejtmotyw kina science fiction lat 50. by wymieni tylko Besti zgbokoci 20 000 sni (The Beast from 20,000 Fathoms, 1953, Eugne Louri), Potwora zgbi oceanu (Monster from the Ocean Floor, 1954, Wyott Ordung), One! (Them!, 1954, Gordon Douglas), To przyszo zgbin morza (It Came from Beneath the Sea, 1955, Robert Gordon), Atak potwornych krabw (Attack of the Crab Monsters, 1957, Roger Corman) Godzilla znacznie rni si do swych amerykaskich poprzednikw inastpcw. Oile wwikszoci znich wtek atomowy peni jedynie funkcj MacGuffina inicjujcego struktur fabularn filmu, otyle w Godzilli stanowi on jego centralny element oraz podstaw do szerzej zakrojonej refleksji nad broni nuklearn. Co wicej, jego wymowa diametralnie odbiega od tej zawartej wBestii

Ilustracja 5.5. Kadr zTo przyszo zgbin morza

144 | POLISEMICZNE POTWORY

zgbokoci 20 000 sni czy To przyszo zgbin morza, wktrych recept naatomowe zagroenie, symbolizowane przez potwora, jest zastosowanie silniejszej broni19. Godzilla tymczasem, miast legitymizowa atomowy wycig zbroje, stanowczo mu si sprzeciwia. Dominujca wykadnia Godzilli nakazuje widzie wtytuowym potworze symboliczn reprezentacj bomby atomowej, za wcaym filmie alegoryczn przestrog przed niebezpieczestwem potencjalnego konfliktu nuklearnego. Znaczeniowa niedookrelono pewnych aspektw filmu oraz niejednoznaczny charakter Godzilli, jawicego si zarwno jako demoniczny agresor, jak iniewinna ofiara broni masowego raenia, umoliwia jednak formuowanie mniej kanonicznych interpretacji. Analiza pimiennictwa powiconego debiutowi Krla Potworw pozwala nawyrnienie dwch tendencji interpretacyjnych: uniwersalizujcej ikonkretyzujcej. Pierwsz znich prezentuje Steve Ryfle, ktry stwierdza:
Nie ulega wtpliwoci, e producent [Tomoyuki] Tanaka ireyser [Ishir] Honda stworzyli potwora naobraz bomby, ale metafora jest uniwersalna. Piekielny gniew Godzilli reprezentuje wicej ni tylko jeden konkretny niepokj wspczesnoci jest ucielenieniem zniszczenia, katastrofy, anarchii imierci, ktr czowiek ciga nasiebie, gdy nierozwanie odkrywa zakazane sekrety natury, sonduje przeraajce granice technologii inauki oraz [] pozwala swej chciwoci idzy wadzy przerodzi si wwojn20.

Wykadnia ta, mimo e odrywa film od kontekstu bomby atomowej, nie odbiega wznacznym stopniu od intencji twrcw. Nie mona powiedzie jednak tego samego oniektrych zodczyta zmierzajcych do konkretyzacji opowieci. Sceny ukazujce nieefektywno Japoskich Si Samoobrony wwalce zGodzill bywaj interpretowane jako symboliczna reprezentacja obaw zwizanych zniemonoci stawienia oporu potencjalnej inwazji, zwaszcza zestrony bloku komunistycznego21. Zdrugiej strony pojawiaj si gosy, wmyl ktrych Godzilla, jako element folkloru mieszkacw wyspy Odo, nie moe by postrzegany jako zewntrzny wrg, std te
19 W To przyszo zgbin morza gigantyczna omiornica zostaje unicestwiona za po-

moc torpedy z gowic nuklearn, natomiast w Bestii z gbokoci 20.000 sni prehistoryczne monstrum ginie od pocisku zawierajcego izotop radioaktywny. 20 Ryfle Steve, Japans Favorite Mon-Star, s.37. 21 Palmer R. Barton, Gojira [w:] Tom Pendergast, Sara Pendergast (ed.), International Dictionary of Films and Filmmakers, vol. 1: Films, St. James Press, New York 2000, s.468.

POLISEMICZNE POTWORY

| 145

bardziej zasadne jest rozpatrywanie filmu wkategoriach metafory skutkw wczeniejszej polityki imperialnej Japonii, ktra doprowadzia do odwetu Amerykanw izniszczenia japoskich miast22. Najbardziej nieortodoksyjne interpretacje konkretyzujce prezentuj komentatorzy japoscy. Zdaniem Tomayasu Kobayashiego fakt, e wadnym filmie zcyklu Japoczycy nie otrzymuj wsparcia zestrony Stanw Zjednoczonych, stanowi jasny komunikat, i wzakresie obrony wasnego kraju Japoczycy mog liczy wyczne nasiebie. Norio Akasaka natomiast widzi wGodzilli ucielenienie duchw japoskich onierzy, ktrzy zginli podczas II wojny wiatowej, aYosuo Nagayama przyrwnuje monstrum do Takamoriego Saig, wobu dopatrujc si wroga nie ludu, lecz polityki wadz23. Najbardziej interesujce rozwaania natemat symbolicznego wymiaru Godzilli wywodz jego rodowd z prb uchwycenia, zdefiniowania

Ilustracja 5.6. Godzilla przymierzajcy si do zniszczenia siedziby japoskiego parlamentu

22 Rafferty Terrence, The Monster, op. Cit. 23 Kalat David, ACritical History and Filmography of Tohos Godzilla Series, McFarland

& Company Press, Jefferson 1997, s.2223.

146 | POLISEMICZNE POTWORY

i oswojenia powojennych traum spoeczestwa japoskiego, zarwno wich skonkretyzowanym wymiarze, odnoszcym si do ataku atomowego naHiroszim iNagasaki, jak inaoglniejszej paszczynie caoksztatu dowiadczenia wojennego igrozy potencjalnego konfliktu nuklearnego. Nurt ten zapocztkowa wspomniany ju Chon Noriega, czcy problematyk powojennej traumy znapiciami zimnowojennymi iniepewnymi relacjami japosko-amerykaskimi24. Rozwijajc t myl, Susan Napier stwierdzia, e historia Godzilli zwaszcza przedstawione naekranie sceny paniki izniszczenia moe by odczytywana jako forma kulturowej terapii, umoliwiajcej pokonanym Japoczykom przepracowanie traum zwizanych zwojennymi bombardowaniami25. R. Barton Palmer zauwaa:
Godzilla to wany konstrukt japoskiej kultury popularnej, wktrym dononym echem odbijaj si wtki charakterystyczne dla powojennych dowiadcze kraju. Wydaje si on potwierdza teorie goszone przez socjologw, takich jak Siegfried Kracauer, wmyl ktrych kino gwnego nurtu, zwaszcza wczasach gbokich spoecznych kryzysw, przenosi naekrany obawy przed katastrof inadzieje nawybawienie, ktre s gboko zakorzenione wpodwiadomoci podekscytowanej widowni26.

Wnurcie analizy psychoanalitycznej sytuuj si rwnie rozwaania Marka Andersona, odwoujcego si do freudowskiego rozrnienia naaob imelancholi. Oile aoba jest zwykle reakcj nautrat ukochanej osoby lub abstrakcji, ktra zaja jej miejsce (ojczyzna, wolno czy jakakolwiek inna idea), otyle melancholia wie si zuczuciem wrogoci oryginalnie odczuwanej wzgldem innej osoby, ale zinternalizowanej iskierowanej nasiebie. Melancholik ywi wkierunku tak siebie, jak iinnego ambiwalentne uczucia mioci inienawici. Zdaniem Andersona trudno jest nie odczytywa Godzilli przynajmniej czciowo jako symptomu japoskiej melancholii narodowej. Badacz pyta:
Czy istniej jakiekolwiek wtpliwoci, e po serii zniszcze iporace doznanej zrk Stanw Zjednoczonych, po tym, jak co, co miao by wojn owyzwole24 Noriega Chon, Godzilla and the Japanese Nightmare: When Them! Is U.S., Cine-

ma Journal, vol. 27, no. 1, 1987, s.6377.

25 Napier Susan, When Godzilla Speaks [w:] Wiliam M. Tsutsui, Michiko Ito (ed.), In

Godzillas Footsteps..., s.10.

26 Palmer R. Barton, dz. cyt., s.468.

POLISEMICZNE POTWORY

| 147

nie, zostao zdefiniowane jako zbrodnia przeciw ludzkoci, po tym, jak japoscy onierze, ktrzy wczeniej przedstawiani byli jako wzr cnt, zostali oskareni ozbrodnie wojenne, japoskie uczucia wzgldem Stanw Zjednoczonych iswoich wasnych ofiar wojennych musiay skada si zambiwalentnych uczu zarwno mioci, jak inienawici?27

Przed wojn uczono nas, e Japoczycy s przodujcym narodem nawiecie. Po wojnie musielimy zrewidowa nasz sposb mylenia iodrodzi si na nowo28 stwierdzi niegdy Nagisa shima. Dla mnie spraw zasadnicz by sposb mylenia, ktry zaszczepiono mi od dziecka, izaamanie si tej koncepcji wiata po szoku, jakim staa si klska Japonii wostatniej wojnie29 wtrowa mu Kirir Urayama. Godzilla mg wic suy pytanie tylko: naile zgodnie zintencjami twrcw jako podstawa kolejnej reinterpretacji losw XX-wiecznej Japonii. Takayuki Tatsumi stwierdza, e monstrum odegrao wan rol wrekonstrukcji narodowej tosamoci poprzez uczynienie si [przez Japoczykw] ofiarami stawiajcymi opr zewntrznemu zagroeniu30. Krytycy doszukujcy si kolejnych znacze wnajdrobniejszych szczegach filmu31 iposzukujcy witego Graala jego waciwej (awic: jednej, konkretnej iniepodwaalnej) interpretacji popeniaj podstawowy bd. Nie bior mianowicie pod uwag faktu, e opowie oatomowym monstrum nie jest utworem ani wpeni koherentnym, ani autorskim, std te przykadanie do niej art-houseowej miary jest bezzasadne. Godzilla to film zrealizowany relatywnie szybko wstpny pomys narodzi si wmarcu 1954 roku, wpoowie kwietnia zatwierdzona zostaa produkcja, 12 maja rozpoczto prace nad zarysem historii, ukoczonym pod koniec miesica, napocztku
27 Anderson Mark, Mobilizing Gojira: Mourning Modernisty as Monstrosity [w:] Wil-

liam M. Tsutsui, Michiko Ito (ed.), InGodzillas Footsteps..., s.2627.

28 Sadoul Georges, Credo modego kina japoskiego wywiad Goergesa Sadoula zczoowy-

mi reprezentantami nowego kina japoskiego, Kultura Filmowa, nr8(131), 1969, s.34.

29 Tame, s.30. 30 Tatsumi Takayuki, Waiting for Godzilla: Chaotic Negotiations between Post-Orien-

talism and Hyper-Orientalism [w:] Heine Fehrenbach, Uta G. Poiger (ed.), Transactions, Transgressions, Transformations: American Culture in Western Europe and Japan, Berghahn Books, New York 2000, s.228. 31 Jak choby wspomniany ju Norio Akasaka wscenie, wktrej po zniszczeniu Ginzy ibudynku parlamentu Godzilla oszczdza Paac Cesarski, co ma jakoby sugerowa japoskie obywatelstwo potwora iszacunek, jakim darzy rodzin cesarsk, przeciwstawiany nienawici do politykw, ktrzy pchnli Japoni wodmty wojny.

148 | POLISEMICZNE POTWORY

czerwca podjto trwajce zaledwie trzy tygodnie prace nad scenariuszem, 5lipca ogoszono rozpoczcie produkcji, napocztku sierpnia przystpiono do realizacji zdj, afinalny efekt przedsiwzicia zaprezentowano podczas wewntrznego pokazu wytwrni Th, ktry odby si 23padziernika co sprawia, e wwarstwie znaczeniowej nie kady detal zosta doprecyzowany32. Co wicej, sami twrcy przy rnych okazjach przedstawiali odmienne interpretacje swego dziea cho ich wsplnym mianownikiem bya bomba atomowa, istniay rnice wzakresie szczegw. Krl kaij to monstrum zewszech miar polisemiczne, moe wic symbolizowa zarwno sam bomb, natur mszczc si naludzkoci za jej dziaania, zagroenie konfliktem nuklearnym, jak iJaponi mszczc si naswych obywatelach za drog, naktr pchnli j wpierwszej poowie XX wieku. Nie stanowi to bynajmniej saboci filmu. Wrcz przeciwnie: wiadczy ojego sile. Wswym wymiarze historycznym Godzilla przynaley nie do porzdku rozumu, lecz intuicji, tak napoziomie jego tworzenia, jak ipierwotnej recepcji. Film pozwala nametaforyczne wyraenie ambiwalentnych uczu, ktre trudno byo wyartykuowa wotwarty, pojciowy sposb, oraz intuicyjne zblienie si do tego, co nie mogo zosta racjonalnie poznane iopisane.

Trauma zbiorowa i jednostkowa: - Hondy przypadek Ishiro

W wikszoci analiz powiconych Godzilli przyjmuje si perspektyw globaln, uywa wielkich kwantyfikatorw, mwi o Japonii, Japoczykach, Narodzie, Spoeczestwie. Problem wtym, e jakkolwiek Godzilla to stwr wyczulony nanastroje spoeczne, nie zosta on powoany do ycia ani przez (wszystkich) Japoczykw, ani przez Nard, ani przez Spoeczestwo. Cho ma wielu ojcw, kadego mona wskaza zimienia inazwiska. Byli to: producent Tomoyuki Tanaka, pisarz Shigeru Kayama, scenarzysta Takeo Murata, twrca efektw specjalnych Eiji Tsuburaya, kompozytor
32 Osobn kwesti jest to, e komentatorzy, zwaszcza ci wywodzcy si zerodowisk

akademickich, skonni s doszukiwa si gbokich struktur znaczeniowych wscenach czy aspektach filmu posiadajcych jedynie by uy terminologii Davida Bordwella znaczenie referencyjne.

POLISEMICZNE POTWORY

| 149

Akira Ifukube ireyser Ishir Honda. Warto wic zerwa zdominujc lini analityczn iprzyj perspektyw jednostkow, konkretnie za przyjrze si temu, wjaki sposb wGodzilli odbijaj si dowiadczenia, obawy ipogldy reysera. Wybr Hondy nabohatera tej czci pracy nie jest ani arbitralny, ani przypadkowy, to on bowiem, mimo e do projektu dokooptowany zosta ju kiedy istnia jego wstpny zarys, odegra decydujc rol wnadaniu filmowi finalnego ksztatu. Kwestie wpywu Hondy naform iwymow filmu warto omwi tym bardziej, e wliteraturze przedmiotu pokutuj dwie bdne opinie naten temat. Pierwsza znich zakada, e Godzilla by autorskim projektem Hondy. Samara Lea Allsop stwierdza np, i chcc, by Godzilla oddziaywa namoliwie jak najszersz widowni, Ishir Honda odszuka najlepszego artyst od efektw specjalnych wJaponii, ktry podzielaby jego wizj filmu33. Honda tymczasem nikogo nie odszuka, bowiem zarwno on, jak iEiji Tsuburaya, oktrym mowa wprzytoczonym cytacie, zostali przydzieleni do realizacji filmu przez decydentw wytwrni. Pierwotnie zreszt Godzill wyreyserowa mia Senkichi Taniguchi, jednak kiedy projekt uzyska zielone wiato, ten pracowa ju nad innym filmem34. Opini biegunowo przeciwstawn, cho niemniej bdn, jest kompletna deprecjacja osobistego wkadu Hondy zarwno w Godzill, jak iwkolejne zrealizowanego przeze filmy. Alexander Jacoby stwierdza, e wjego filmografii widoczne s socjologiczne iatomowe fascynacje, lecz te naley przypisa raczej scenariuszom ni reyserii, std te Honda pamitany jest bardziej za spraw filmw, do ktrych zosta przydzielony, ni osobistych inklinacji35. Tymczasem, wbrew opinii rzemielnika nazlecenie, Honda zwaszcza napocztku kariery nie tylko potrafi odrzuca propozycje, ktre nie znajdoway jego uznania, ale rwnie wywiera wpyw naksztat scenariuszy, wprowadzajc do nich interesujce go wtki. Cho bra udzia wpracach nad scenariuszami do wielu swoich filmw, rzadko uwzgldniano to wczowce, poniewa Honda nie chcia przypisywa sobie zasug scenarzystw odpowiedzialnych za gwn lini historii36. Niemniej fakt, e tematyka
33 Allsop Samara Lea, Gojira / Godzilla [w:] Justin Bowyer, Jinhee Choi (ed.), The Cine-

ma of Japan and Korea, Wallflower Press, London, New York 2004, s.63.
34 Ryfle Steve, dz. cyt., s.37. 35 Jacoby Alexander, ACritical Handbook of Japanese Film Directors: From the Silent Era

to the Present Day, Berkeley, Stone Bridge Press 2008, s.49.

36 Brothers Peter H., Mushroom Clouds and Mushroom Men: The Fantastic Cinema of

Ishiro Honda, AuthorHouse, Bloomington 2009, s.11.

150 | POLISEMICZNE POTWORY

Ilustracja 5.7. Ishir Honda iEiji Tsuburaya naplanie Godzilli

POLISEMICZNE POTWORY

| 151

atomowa obecna jest w18 z25 jego filmw fantastycznych37, nie moe by uznany za dzieo przypadku. Analiza Godzilli pod ktem biografii iwiatopogldu Ishir Hondy wie si zistotnym problemem, mianowicie nieuchronnym zacieraniem si linii demarkacyjnej oddzielajcej perspektyw jednostkow od perspektywy globalnej. Naley bowiem pamita, e traumy filmowca byy wrwniej mierze osobiste, co powszechne, ajego dowiadczenia byy dowiadczeniami szerokich mas spoeczestwa japoskiego. Fakt ten sytuuje dalsze rozwaania wniejakiej opozycji do dominujcego nurtu bada nad wtkami autobiograficznymi wdziele, te bowiem zwykle utosamiaj to, co jednostkowe, ztym, co unikalne, koncentrujc si natych dowiadczeniach zycia autora, ktrych nie podzielali jego wspczeni. Wterminologii psychoanalitycznej trauma definiowana jest jako stan gwatownego szoku, przeraenia ipoczucia niebezpieczestwa, wktrym znajduje si podmiot pod wpywem okrelonego wydarzenia zprzeszoci. Nie potrafi on opanowa iprzepracowa lkw zwizanych zwydarzeniem traumatycznym, jako e trudno mu je opisa iwyrazi wformie, mogcej przynie ukojenie38. Spoeczestwo japoskie wkrtkim czasie dowiadczyo dwch wydarze traumatycznych: ataku atomowego naHiroszim iNagasaki z6i9sierpnia 1945 roku oraz bezwarunkowej kapitulacji zapowiedzianej 15 sierpnia wbezprecedensowym ordziu radiowym cesarza Hirohito, apodpisanej 2wrzenia napokadzie pancernika USS Missouri. Dla wielu Japoczykw dowiadczeniem traumatycznym bya sama wojna. Dotyczyo to zarwno onierzy przelewajcych krew nafroncie, represjonowanych dysydentw, jak icywilw, yjcych wstrachu przed kolejnymi nalotami. Nigdy nie uwaaem tej wojny za wit, chociaby ztego powodu, e wizaa si ona zrepresjami dokonanymi namojej rodzinie [], chciaem wic, by skoczya si jak najprdzej39 wspomina po latach reyser filmowy Susumu Hani. Cho cz Japoczykw wie okapitulacji przyja zradoci, nakadym znich wojna zostawia swoje lady. Napocztku 1954 roku doszo do incydentu, ktry cho trudno uzna za wydarzenie traumatyczne per se, otworzy niezablinione rany spoeczestwa japoskiego ida impuls do fali protestw antyatomowych. Rankiem 1marca Amerykanie zdetonowali nawodach atolu Bikini bomb wodo37 Tame, s.8. 38 Loska Krzysztof, Poetyka filmu japoskiego, t. 1, Rabid, Krakw 2009, s.349350. 39 Sadoul Georges, dz. cyt., s.34.

152 | POLISEMICZNE POTWORY

row osile 15 megaton, awic 1000 razy silniejsz ni Little Boy zrzucony naHiroszim. Operacja Castle Bravo miaa by rutynowym testem, jednak opad radioaktywny roznis si naobszar 7tys. mil kwadratowych, docierajc do kilku zamieszkaych wysp. Wzasigu chmury radioaktywnej znalaz si Szczliwy Smok nr5(Daigo Fukury Maru), japoski statek do poowu tuczyka. Po przybyciu do portu Yaizu zaoga zostaa hospitalizowana, aprzeprowadzone naniej testy wykazay objawy choroby popromiennej. Pierwsz zszeciu ofiar incydentu by Aikichi Kuboyama, operator radiowy statku, ktry zmar 23 wrzenia 1954 roku nabiaaczk. Artyku otragedii pojawi si 16 marca naamach Yomiuri Shinbun. Przez Japoni przesza fala niepokojw spoecznych. Zorganizowano m.in. bojkot tuczyka oraz narodowy zbir podpisw pod petycj przeciw testom nuklearnym, ktr do sierpnia 1955 roku sygnowao ponad 30 mln osb. Godzilla jest dzieckiem kalkulacji, mioci do kina istrachu przed bomb atomow. Po tym, jak nie dosza do skutku planowana przez niego wojenna koprodukcja japosko-indonezyjska, Tomoyoki Tanaka znalaz si pod siln presj, by szybko wymyli dla Th inny hit frekwencyjny. Jako e dwa lata wczeniej zpowodzeniem wywietlano wJaponii King Konga (1933, Merian C. Cooper, Ernest B. Schoedsack), aw1953 roku przebojem komercyjnym okazaa si Bestia zgbokoci 20 000 sni, producent zwietrzy intratny interes wrealizacji rodzimego monster movie40. Eiji Tsubaraya, bdcy wielkim fanem King Konga, ktrego po raz pierwszy zobaczy wlatach 30., zapali si do pomysu, jako e od dawna marzy orealizacji podobnego filmu. Cho to Tanaka pomyla Godzill jako alegori bomby atomowej41, Ishir Honda wyrwa potwora zobj sztampy inie pozwoli, by idiom fantastyki przytoczy wymow filmu. Ishir Honda urodzi si 7maja 1911 roku. Mioci do kina zapaa ju wdziecistwie, bardziej jednak od jego warstwy wizualnej zafascynowaa go filmowa gawda, moliwo snucia przejmujcych opowieci, co najbardziej uwidaczniao si wpodziwie, jakim darzy benshi ( ), narratorw filmowych. Po latach stwierdzi: Interesowali mnie oni bardziej
40 Matthews Melvin E., Hostile Aliens, Hollywood and Todays News: 1950s Science Fic-

tion Films and 9/11, Algora Publishing, New York 2007, s.93.
41 Koronnymi argumentami, za pomoc ktrych przekona wodarzy wytwrni do in-

westycji wryzykowny pomys, byy dane dotyczce wynikw kasowych King Konga i Bestii z gbokoci 20 000 sni oraz plik artykuw powiconych incydentowi zudziaem Szczliwego Smoka nr5.

POLISEMICZNE POTWORY

| 153

Ilustracja 5.8. Kadr zfilmu Bestia zgbokoci 20 000 sni

ni to, co dziao si naekranie42. W1933 roku ukoczy wydzia filmowy Uniwersytetu Japoskiego irozpocz prac dla studia P.C.L., ktre pniej przeksztacio si wTh. Najcenniejsze dowiadczenia zawodowe zdoby pod okiem Kajir Yamamoto, podczas prac nad Koniem (Uma, 1941), Wojowniczymi sokoami Kat (Kat hayabusa senttai, 1944) ikomediami zudziaem Enokena. Cho przymuszony przez wadze realizowa wojenne filmy propagandowe, z Wojn morsk oHawaje iMalaje (Hawai Marei oki kaisan, 1942) naczele, Yamamoto by znanym liberaem inie ulega wtpliwoci, e wywar znaczny wpyw nawiatopogld modego Hondy. W1937 roku przyszy twrca Godzilli pozna Akir Kurosaw, zktrym do mierci czya go przyja. Mimo e Kurosawa wkroczy naciek kina autorskiego, Honda za do koca kariery reyserskiej porusza si wobszarze kina gatunkw, czyy ich nie tylko bliskie osobiste wizi, ale ipodobne spojrzenie nawiat. Znamienne jest, e obaj wodstpie roku zrealizowali filmowe przestrogi antyatomowe, odnoszce si wsposb niebezporedni do Hiroszimy iNagasaki: Honda Godzill, Kurosawa natomiast yj wstrachu (Ikimono no kiroku, 1955).
42 Ryfle Steve, dz. cyt., s.41.

154 | POLISEMICZNE POTWORY

Wprzeciwiestwie do Kurosawy Honda bezporednio dowiadczy pieka wojny. Wstyczniu 1935 roku zosta wcielony do armii, aw16 miesicy pniej wysany do Mandurii, udao mu si jednak powrci do domu nakilka miesicy przed wybuchem II wojny chisko-japoskiej. Po raz drugi zmobilizowano go wlatach 19391941. W1944 roku ponownie trafi nafront. Pod koniec wojny znalaz si w chiskim obozie jenieckim, gdzie spdzi okoo p roku. Po powrocie do Japonii wmarcu 1946 roku uda si do Hiroszimy, by przyjrze si skali zniszcze iodda hod zabitym. Zewspomnie krewnych iwsppracownikw wyania si obraz czowieka poruszonego amerykaskim atakiem atomowym idowiadczonego przez wojn. Znalazo to odbicie wjego najsynniejszym dziele. Godzilla jest filmem opotworach, ale reyser [] doda do historii wiele warstw odnoszcych si do grozy wojny43 wspomina Haruo Nakajima, aktor wcielajcy si wmonstrum wlatach 19541972. Potwierdzi to sam Honda: Wikszo warstwy wizualnej [filmu] zaczerpnem zeswoich dowiadcze wojennych44. Wiele czasu musiao jednak upyn, zanim by gotw opowiedzie oswoich wojennych przeyciach. Jak wspomina jego ona:
[Po premierze Niebieskiej pery (Aoi shinju, 1951)] zaproponowano mu prac nad projektem powiconych oddziaowi kamikaze. Pod wpywem lektury tomw materiaw rdowych, uwzgldniajcych testamenty zmarych onierzy, oraz rozwaa nad rnymi sprawami [] doszed do wniosku, e nie jest jeszcze gotw pisa naten temat iodrzuci ofert. Sdz, e psychiczne okaleczenia, jakie wynis zomiu lat wojny, musiay by gbsze, ni ktokolwiek mg to sobie wyobrazi45.

Samara Lea Allsop stwierdza, e przyczyn wykorzystania formuy science fiction jako platformy artykulacji treci odnoszcych si do problematyki bomby atomowej bya ch utrzymania delikatnego status quo uksztatowanego po II wojnie wiatowej, ktre mimo e globalna opinia publiczna staa po ich stronie uniemoliwio Japoczykom otwarte krytyczne wypowiadanie si oamerykaskim ataku naHiroszim iNagasaki46. Trudno
43 Nakajima Haruo, Kaiju Conversations: An Interview with Godzilla , rozm. John Roc-

co Roberto, Kaiju-Fan, no. 1, 1999, online: http://www.historyvortex.org/NakajimaInterview.html. 44 Ryfle Steve, dz. cyt., s.42. 45 Honda Kimi, Memories of Ishiro Honda, online: http://www.japanesegiants.com/ honda/messages/staff/s0001_kimi_001.shtml. 46 Allsop Samara Lea, dz. cyt, s.63.

POLISEMICZNE POTWORY

| 155

jednak zgodzi si zt opini. Po pierwsze bowiem, antyatomowa wymowa filmu nie zostaa przez jego twrcw waden sposb zawoalowana, pada wnim nawet bezporednie odwoanie do Nagasaki. Po drugie, zanim jeszcze narodzi si pomys Godzilli, naekranach japoskich kin wywietlano ju filmy powicone amerykaskiemu atakowi atomowemu: Dzwony Nagasaki (Nagasaki no kane, 1950) Hideo by, Dzieci Hiroszimy (Genbaku no ko, 1952) Kaneto Shind, Nie zapomn pieni oNagasaki (Nagasaki no uta wa wasureji, 1952) Tomotaki Tasaki czy Hiroszim (Hiroshima, 1953) Hideo Sekigawy. Opinia Allsop jest do utrzymania jedynie wodniesieniu do okresu amerykaskiej okupacji Japonii. Nie istnia wtedy co prawda oficjalny zakaz poruszania tematu Hiroszimy iNagasaki, nie mona byo jednak przedstawia bezporedniego obrazu zniszcze, zwaszcza ofiar wrd ludnoci cywilnej, asam fakt zrzucenia bomb musia by osadzony wszerszym kontekcie iprzedstawiony jako konieczny krok umoliwiajcy zakoczenie wojny47. Powodem, dla ktrego Honda zdecydowa si opowiedzie oswoich dowiadczeniach ipogldach za pomoc fantastycznej

Ilustracja 5.9. Kadr zfilmu Dzieci Hiroszimy

47 Loska Krzysztof, dz. cyt., s.252.

156 | POLISEMICZNE POTWORY

alegorii, byo raczej to, e filmy racjonalne nie zday egzaminu, nie zdoay wszak przedstawi tego, co nieprzedstawialne, nie pomogy widzom wprzepracowaniu ich traum ioswojeniu atomowego lku. Naley jednak podkreli, e pomimo signicia po estetyk monster movie, Honda dooy stara, by zapewni filmowi maksymaln dawk realizmu moliw do osignicia wramach konwencji. Jak zauwaa Steve Ryfle, reyser podszed do filmu bardziej jak do dramatu wojennego ni do science fiction, nadajc mu przynajmniej wwybranych aspektach niemal dokumentalny charakter48. Podczas prac nad scenariuszem Takeo Murata iIshir Honda dokonali istotnych zmian whistorii, ktr stworzy Shigeru Kayama, popularny pisarz poruszajcy si wobszarach fantastyki ihorroru. Woryginalnej koncepcji dr Yamane przedstawiony zosta jako ekscentryk wduchu bohaterw Edogawy Rampo, noszcy czarn peleryn iprzyciemniane okulary, mieszkajcy wutrzymanym wstylu europejskim starym domu, ktry opuszcza tylko wnocy. Murata iHonda uznali, e skoro niezwyke bdzie samo tytuowe monstrum, naukowiec powinien by postaci realistyczn. Zmianie uleg rwnie charakter Godzilli, ktry zcampowego, acz dziaajcego pod wpywem bardziej naturalnych instynktw drapienika, wychodzcego nald wycznie wcelu zdobycia poywienia, wpniejszych za partiach tekstu wykazujcego zainteresowanie kobietami, przerodzi si wistot alegoryczn, niedookrelone zagroenie, niszczce wszystko, co napotka naswej drodze, bez adnych wyranych preferencji. Quasi-dokumentalny charakter filmu objawia si zarwno wscenach, wktrych przedstawiono monstrum siejce zniszczenie naulicach Tokio, jak itych, wktrych ukazano przygotowania do odparcia ataku. Cho gwnym nonikiem warstwy znaczeniowej filmu s bohaterowie pierwszoplanowi zwaszcza dr Yamane idr Serizawa istotn rol odgrywa wnim bohater zbiorowy spoeczestwo japoskie, ktre stano wobliczu zewntrznego zagroenia. Honda odmalowa naekranie reakcje inastroje, zjakimi spotyka si wrd ludnoci cywilnej podczas wojny. Nage wyonienie si tego potwornego, niewymawialnego zagroenia przywoao ujaposkich widzw wspomnienia amerykaskich nalotw, ktre jeszcze kilka lat temu zmieniay ich miasta wponce ruiny49 rzecze Inuhiko Yomota.
48 Ryfle Steve, dz. cyt., s.42. 49 Yomota Inuhiko, The Menace from the South Seas: Honda Ishirs Godzlla (1954)

[w:]Alastair Phillips, Julian Stringer (ed.) Japanese Cinema: Texts and Contexts, Routledge, New York 2007, s.105.

POLISEMICZNE POTWORY

| 157

Skojarzenia te nie s przez film implikowane, lecz podobnie jak odniesienia do Nagasaki wyraane wsposb bezporedni. Mam nadziej, e nie zaczn si znowu ewakuacje stwierdza jeden zmieszkacw Tokio. Jego nadzieje okazuj si ponne. Po pierwszym ataku Godzilli Japoskie Siy Samoobrony ewakuuj mieszkacw strefy przybrzenej natereny wiejskie, powtarzajc tym samym dziaania podejmowane kilka lat wczeniej przez Armi Cesarsk. Realia wojny naPacyfiku przywouje jeszcze jeden aspekt filmu, mianowicie sposb wykorzystania mass mediw wprocesach psychologicznej mobilizacji obywateli iorganizacji ewakuacji. W Godzilli istotn rol odgrywa nie tylko telewizja ktra pojawia si wJaponii w1953 roku ale rwnie radio iprasa, skwapliwie wykorzystywane przez wadze wokresie wojennym. wiee wspomnienia Hiroszimy iNagasaki oraz lki atomowe, ulegajce intensyfikacji wraz zzaostrzaniem si konfliktu zimnowojennego, uderzyy spoeczestwo japoskie znow si wchwili nagonienia incydentu zudziaem Szczliwego Smoka nr5. Cho Tanaka wykorzysta spoeczne poruszenie zwizane zt tragedi jako argument narzecz produkcji Go-

Ilustracja 5.10. Tak jak bomba atomowa, Godzilla pozostawia po sobie zgliszcza

158 | POLISEMICZNE POTWORY

dzilli, aHonda jak wynika zewspomnie jego bliskich nawie otym wydarzeniu przey wstrzs, twrcy filmu obeszli si ztematem delikatnie, wprowadzajc jedynie drobne nawizania do niego, wrodzaju uwypuklenia mierci operatora radiowego pierwszego ze statkw zaatakowanych przez monstrum (odniesienie do postaci Aikichiego Kuboyamy) czy sceny przedstawiajcej puste sieci rybakw zOdo (odniesienie do brany, wktrej pracowaa zaoga statku, ibojkotu tuczyka). Pocztkowo Honda mia zamiar bezporednio poczy historie Szczliwego Smoka nr5iGodzilli za spraw ewokujcej Nosferatu Symfoni grozy (Nosferatu, eine Symphonie des Grauens, 1922, Friedrich Wilhelm Murnau) sekwencji otwierajcej, ukazujcej pozbawiony ycia statek wolno wpywajcy do portu50. Podczas prac nad scenariuszem uzna jednak, e temat jest jeszcze zbyt draliwy, by mwi onim otwarcie, zwaszcza nagruncie kina gatunkowego. Uniknlimy otwartego podjcia tej kwestii, poniewa uznalimy, e umieszczanie autentycznego wypadku wfikcyjnej opowieci, wcentrum ktrej znajduje si potwr, byoby nie namiejscu51 stwierdzi Honda. Pi lat po premierze Godzilli naekrany japoskich kin trafi film wcaoci powicony tragedii statku: Szczliwy Smok nr5(Daigo Fukury Maru, 1959) wreyserii Kaneto Shind. Cz charakterystyki, jak w zarysie historii Kayama obdarzy dr.Yamane, zostaa wfilmie przeniesiona nadr. Serizaw, ktry wpierwotnej koncepcji by postaci drugoplanow. Wbohaterze tym nietrudno doszuka si reprezentacji zarwno samego Ishir Hondy, jak iwielu jego rwienikw, ktrzy zwielkiej witej wojny wrcili pozbawieni zudze, za to zdotkliwymi ranami naciele iduszy. Emiko (Momoko Kchi), crka dr. Yamane, stwierdza wjednej zescen: Ciko mi, kiedy myl oSerizawie. Gdyby nie wojna, nie miaby tak straszliwej blizny. Serizawa jest przedstawicielem pokolenia, ktre nie tylko przegrao wojn, ale istracio wiar jeli nie wludzko, to przynajmniej wjej przywdcw, ktrzy pchnli j wodmty konfliktu totalnego. Powodem, dla ktrego Serizawa nie chce uy swego wynalazku, nie jest bynajmniej bliej nieokrelone widzi-mi-si, do jakiego przyzwyczaia odbiorcw pulpowa fantastyka. rda jego postawy s skonkretyzowane ioparte naracjonalnych przesankach: obawia si, e upublicznienie Niszczyciela Tlenu otworzy ko50 Kalat David, dz. cyt., s.33. 51 Galbraith Stuart IV, Monsters Are Attacking Tokyo!: The Incredible World of Japanese

Fantasy Films, Feral House, Port Townsend 1998, s.23.

POLISEMICZNE POTWORY

| 159

lejny etap wycigu zbroje, wktrym ju teraz bomby atomowe stawia si naprzeciw bomb atomowych, abomby wodorowe naprzeciw bomb wodorowych. Serizawa nie moe znale wsplnego jzyka zmodszym Ogat (Akira Takarada) nalegajcym nawykorzystanie niebezpiecznej technologii wwalce zmonstrum symbolizujcym pokolenie, wpamici ktrego obrazy grozy wojny ulegy zamazaniu. Po czci to wanie do nich Honda skierowa swoje dzieo. Wielu modych widzw [Godzilli] albo wogle nie posiadao owojnie wiedzy zpierwszej rki, albo miao tylko jej mgliste wspomnienia52 stwierdzi po latach.

Ilustracja 5.11. Wojna pozostawia blizny naciele iduszy Serizawy

Godzilla jest wpewnym sensie popkulturowym traktatem opamici ikoniecznoci jej pielgnowania. Naley zachowa pami ozbrodniach wojennych iich ofiarach, by podobne przypadki nie wystpiy wprzyszoci. Wkontekcie tym niezwykle wymowna jest scena rozgrywajca si nawyspie Odo, wktrej starzec stwierdza, e za ataki nastatki odpowie52 Ryfle Steve, dz. cyt., s.37.

160 | POLISEMICZNE POTWORY

dzialny jest mityczny Godzilla. Moda kobieta wymiewa go, mwic, e zarwno on, jak iGodzilla s reliktami przeszoci. Ten za odpowiada: Co ty moesz wiedzie ostarych czasach? Jeli wszyscy bdziecie tak myle, staniecie si upem Godzilli. Pami owojnie izwizanych zni cierpieniach musi zosta utrzymana, jeeli nie chcemy, by kolejny raz konflikt przetoczy si przez glob. Najwaniejszym zautobiograficznych aspektw Godzilli nie s jednak ani filmowe manifestacje wspomnie reysera zokresu wojny, ani tropy mniej lub bardzie zawoalowane umoliwiajce identyfikacj trauma-

Ilustracja 5.12. Czy oprzeszoci pamitaj dzi wycznie starcy?

tycznych wydarze, ktre odcisny pitno najego osobowoci, lecz bijcy zekranu wiatopogld reysera, jego osobiste antyatomowe ipacyfistyczne posannictwo. Prosz wierzy lub nie, ale wswej naiwnoci mielimy nadziej, e koniec Godzilli zbiegnie si zzakoczeniem testw nuklearnych53 stwierdzi Honda. Reyser zdoa swym zapaem zarazi reszt
53 Tsutsui William M., Kaiju Eiga, s.208.

POLISEMICZNE POTWORY

| 161

ekipy. Akira Takarada takimi sowy wspomina rozmowy, jakie podczas przerw obiadowych toczy naplanie zIshir Hond, Tomoyukim Tanak, Takashim Shimur, Momoko Kchi iAkihiko Hirat:
Wtej harmonijnej iszczliwej atmosferze nasze rozmowy wsposb naturalny zmierzay wkierunku biecych wydarze ita spoecznego, wszczeglnoci zniszcze spowodowanych testami bomb atomowych iwodorowych oraz tragicznego losu Szczliwego Smoka nr5. Rozmowy cigny si dalej wkierunku [konstatacji, e] zracji tego, i Japonia bya pierwszym krajem, naktry zrzucono bomb atomow, powinnimy zawrze wnaszym filmie ostrzeenie dla wiata, stara si wyprzedzi t szybko rozwijajc si ga nauki54.

Antyatomowe przesanie Godzilli zostao otwarcie zwerbalizowane wwieczcej film wypowiedzi dr. Yamane: Nie mog uwierzy wto, e Godzilla by jedynym ocalaym przedstawicielem swego gatunku. Jeeli nadal bdziemy przeprowadza testy nuklearne, moliwe jest, e gdzie na wiecie pojawi si kolejny Godzilla. Honda by idealist, by moe naiwnym, lecz szczerym, wierzcym wto, e jego film zostanie odebrany jako wany gos wdebacie nad atomowym wycigiem zbroje. Po latach stwierdzi, e najbardziej zabolaa go recenzja, wktrej film nazwano groteskowym mieciem iprymitywn prb kapitalizacji japoskich koszmarw nuklearnych55. Nigdy nie straci nadziei wto, e wiat uwolni si od widma atomowego zagroenia:
Mwi si, e liczba bomb atomowych nie zmniejszya si od 1954 roku ani ojedn. Domagamy si odrzucenia broni nuklearnej zarwno po stronie Amerykanw, jak iRosjan. Wtym tkwi wanie korzenie Godzilli. Niezalenie od tego, jak wiele filmw oGodzilli zostanie wyprodukowanych, nigdy nie bdzie ich za wiele56.

Wpniejszych produkcjach spod znaku tokusatsu Honda niejednokrotnie powraca do frapujcej go problematyki. Napoziom ideologicznego zaangaowania Godzilli iwyyny artyzmu moliwego do osignicia wramach konwencji reyser wznis si jednak ju tylko raz. Atak ludzi
54 Takarada Akira, Most Sincere Director, online: http://www.japanesegiants.com/hon-

da/messages/m00001/m000002_takarada.shtml.
55 Ryfle Steve, dz. cyt., s.37. 56 Cytat za: tame, s.44.

162 | POLISEMICZNE POTWORY

grzybw (Matango, 1963), kameralny dramat science fiction, luno oparty naopowiadaniu Nocny gos (The Voice in the Night) Williama Hopea Hodgsona, nie tylko po raz kolejny przestrzega przed niebezpieczestwami Ery Atomu, ale isnu alegoryczn refleksj nad losem tzw. hibakusha (, dos. ludzie dotknici eksplozj), osb, ktre przeyy wybuch bomby atomowej icierpi nazwizane zni dolegliwoci. Wtki atomowe stopniowo odgryway wfilmach Hondy coraz mniej istotn rol, funkcjonujc zazwyczaj nazasadzie pretekstu do inicjacji fantastycznej fabuy. Oile ich obecno w Mysterianach (Chiky beigun, 1957) wktrych przedstawiciele pozaziemskiej cywilizacji, prbujcej dokona inwazji naZiemi, cierpi nazaburzenia genetyczne spowodowane wojn nuklearn naich rodzimej planecie posiada jeszcze pewn nono znaczeniow, otyle wprowadzenie ich do filmu Frankenstein kontra Baragon wiadczy moe ju wycznie ofiksacji reysera.

Bestia odpolityczniona: Amerykanizacja Godzilli

Starania Ishir Hondy, by Godzilla wykracza poza formu standardowego atomowego monster movie, zostay zaprzepaszczone przez amerykaskich dystrybutorw filmu. Trudno zgodzi si zopini JeromeaFranklina Shapiro, wedug ktrego: cho znacznie zmieniony, film z1956 roku pozostaje wierny duchowi oryginau [], ajeeli ju, to czyni pewne rzeczy jeszcze bardziej oczywistymi dla amerykaskiej widowni57. Faktem jest, e wStanach Zjednoczonych i Kanadzie wywietlano pprodukt, pozbawiony wikszoci odniesie do bomby atomowej oraz wojny. Usunito m.in.sceny ewakuacji ludnoci cywilnej iuwag Emiko obliznach dr. Serizawy. Zmieniono rwnie powody, zjakich dr Serizawa nie chce uy Niszczyciela Tlenu. WGodzilli: Krlu potworw nie obawia si on inicjacji nowego wycigu zbroje, lecz tego, e jego wynalazek wpadnie wniepowoane rce. Film legitymizuje tym samym posiadanie broni atomowej przez dobrych chopakw, jednoczenie odmawiajc tego prawa by zacytowa Ronalda Reagana imperium za. Najwiksza wprowadzona przez dystrybutorw
57 Shapiro Jerome Franklin, Atomic Bomb Cinema: The Apocalyptic Imagination on Film,

Routledge, London, New York 2002, s.112.

POLISEMICZNE POTWORY

| 163

zmiana wfilmie, za spraw ktrej znieksztacono jego antyatomow wymow, dotyczy jednak wypowiedzi zamykajcej film. Oile woryginale dr Yamane wyraa gboki niepokj oprzyszo ludzkoci, jeeli ta bdzie kontynuowa eksperymenty nuklearne, otyle wamerykaskiej wersji Steve Martin (sic!), reporter grany przez Raymonda Burra, stwierdza: Zagroenie mino. Zgina rwnie wspaniay czowiek. wiat jednak mg si przebudzi iwrci do ycia. Wrd historykw nurtu kaij eiga do dzi brakuje zgody, co do przyczyn wprowadzenia przez dystrybutorw tak dalece posunitych zmian. Dominuje pogld, wedle ktrego ci byli zmieszani ledwie tylko zawoalowan antyamerykask wymow filmu, dlatego zdecydowali si nawycicie fragmentw owymowie politycznej58. Wskazuje si rwnie nato, e Levine by wiadomy tego, i fabua Godzilli opieraa si naautentycznych wydarzeniach ie wistocie by to film polityczny, ktry nie mg zosta zaprezentowany amerykaskiej widowni wswej oryginalnej postaci59. Dystrybutorzy jednak bronili si przed tego rodzaju oskareniami. Richard Kay stwierdzi niegdy:
Nie. Prosz mi wierzy nie bylimy zainteresowani polityk. Chcielimy tylko stworzy film, ktry by si sprzeda. Wtamtym okresie amerykaska widownia nie wybraaby si do kina nafilm zwycznie japosk obsad. To dlatego zrobilimy to, co zrobilimy. Nie poczynilimy drastycznych zmian whistorii. Po prostu nadalimy jej amerykaski punkt widzenia60.

Cho zmian wymowy filmu ktra, wbrew opinii Kaya, wystpia trudno uzna za dzieo przypadku, sowa dystrybutorw zdaje si potwierdza fakt, e zamerykaskiej wersji usunito nie tylko wtki odnoszce si do bomby atomowej iwojny, ale rwnie sceny krelce rys osobowociowy poszczeglnych bohaterw oraz precyzujce relacje midzy nimi (m.in.wczesn scen identyfikujc Emmiko iOgat jako par). Jakiekolwiek nie byyby jednak intencje Amerykanw, faktem pozostaje, e Godzilla: Krl potworw nie jest celuloidowym traktatem obroni nuklearnej, jakim byo dzieo Hondy. Niemal wpeni jeli abstrahowa od miejsca akcji ijaposkiej obsady wpisuje si za to wnurt science fiction spod znaku To przyszo zgbin morza czy Bestii zgbokoci 20 000 sni, wktrych
58 Tsutsui William M., Kaiju Eiga, s.208. 59 Allsop Samara Lea, dz. cyt., s.64. 60 Cytat za: Ryfle Steve, dz. cyt., s.5758.

164 | POLISEMICZNE POTWORY

remedium naatomowe zagroenie jest posiadanie silniejszej broni, niezalenie od tego, czy bd to torpedy zgowic nuklearn, pociski zawierajce izotop radioaktywny, czy te Niszczyciel Tlenu. Cho wkolejnych dekadach wamerykaskich kinach roznosi si ryk Godzilli ijego pobratymcw, gos Ishiro Hondy da si posysze tam dopiero w1982 roku.

Post Scriptum
Podobnie jak miao to miejsce wprzypadku zachodniego kina science fiction, przewaajca wikszo filmw znurtu tokusatsu suya jedynie rozrywce. Cho naekranach kin gociy zaangaowane potwory (m.in. proekologiczna Mothra), japoska fantastyka filmowa rzadko za swj nadrzdny cel stawiaa sobie edukacj iagitacj. Mimo to nawet wswoim najbardziej rozrywkowym wydaniu filmy spod znaku tokusatsu stanowi wartociowe dokumenty spoeczne irdo poznania nastrojw spoecznych oraz niepokojw, charakterystycznych dla poszczeglnych dekad historii Japonii. Kino popularne moe istnie tylko, jeli utrzymuje ywy kontakt zespoeczestwem, wtapia si wjego tkank ipynie wjego krwiobiegu. Musi wic opisywa wiat widza, odnosi si do jego dowiadcze iproblemw, nawet jeeli czyni to wsposb poredni, przefiltrowany przez wyobrani twrcw ikonwencje gatunkowe: gdy bomba atomowa przyjmuje posta Godzilli, zanieczyszczenie rodowiska Hedory, komunizm najedcw zobcej planety

Dawid Gownia. Rocznik Orwellowski. Doktorant w Instytucie Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagielloskiego. Jego zainteresowania badawcze obejmuj histori kina japoskiego, gwnie w kontekcie jego relacji do szerszych procesw spoeczno-politycznych, marginalne obszary kina gatunkw oraz socjologi (pop)kultury. Autor kilku artykuw naukowych oraz niemal setki mniej zobowizujcych tekstw powiconych szeroko pojmowanej kulturze, zarwno w wydaniu highbrow, jak i pop. Mionik kinematografii japoskiej, smakosz produkcji post-apokaliptycznych, apologeta kina klasy B i C. Od lat toczy ze wiatem zawzity bj o uznanie Rutgera Hauera za najwybitniejszego aktora XX wieku. Waciciel najliczniejszego malamuta w powiecie.

Kino japoskie fascynuje. Twierdzenie to pozostaje dzi tak samo aktualne, jak w poowie ubiegego stulecia, gdy filmy Akiry Kurosawy, Hiroshiego Inagakiego czy Teinosuke Kinugasy wiciy triumfy na midzynarodowych festiwalach. Setki tytuw dostpnych poprzez oficjalne i nieoficjalne kanay dystrybucji, dziesitki serwisw tematycznych i blogw, czste retrospektywy i liczne publikacje, tak akademickie, jak i popularyzatorskie oto wiadectwo niesabncej popularnoci kinematografii Kraju Kwitncej Wini. Przystpujc do pracy nad Szecioma widokami na kinematografi japosk, Dawid Gownia wyznaczy sobie dwa cele. Pierwszy stanowia prezentacja metody bada kinematografii japoskiej, ujmujcej jej utwory i dzieje w ramach szerszego kontekstu spoecznego, politycznego i kulturowego. Drugi przyblienie Czytelnikowi kilku interesujcych, a przy tym rzadko poruszanych w dotychczasowej literaturze przedmiotu, zjawisk z jej dugiej historii. W szeciu zrnicowanych, tak pod wzgldem formy, jak i treci, rozdziaach omwione zostay kolejno: narodziny japoskiego przemysu filmowego; wpywy, jakie wywary na tradycyjne formy artystyczne; okolicznoci wyksztacenia si japoskiego systemu cenzury filmowej; wzajemne przenikanie si sfer polityki, sportu i kina od schyku XIX wieku do zakoczenia II wojny wiatowej; spoeczno-polityczne aspekty filmw o wielkich potworach i dzieje ich recepcji na Zachodzie; w kocu za proces ksztatowania si mitycznej opowieci o 47 roninach i jej wybrane filmowe interpretacje.

Cena: 35z
ISBN 978-83-63131-12-8