Starogardzki Pruski elazny krzy

Bogdan kruszona

Starogardzki Pruski elazny krzy Opracowa

Bogdan Kruszona
bernardinum 2013

Opracowanie graficzne, skad i amanie Bogdan Kruszona Projekt okadki Bogdan Kruszona Zdjcia: Archiwum prywatne autora Copyright by Bogdan Kruszona, 2013

Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o. ul. Biskupa Dominika 11, 83-130 Pelplin tel. 58 536 17 57, fax 58 536 17 26 e-mail: bernardinum@bernardinum.com.pl www.bernardinum.com.pl Druk i oprawa: Drukarnia Bernardinum Sp. z o.o., Pelplin ISBN 978-83-7823-167-7

Od autora

tarogard Gdaski jak kade miasto w Polsce ma swoj histori. Wnikliwie czytajc kilka ksiek o Starogardzie, ktre w ostatnim czasie powstay na zlecenie wadz miasta ma si wraenie, e we wszystkich pozycjach histori Starogardu od 1772 r. do 1919 r. potraktowano pobienie i hasowo. W mojej ksice opisywana jest historia Frazna Meyki Polaka, mieszkaca Starogardu, ktry zosta powoany do armii pruskiej w czasie wybuchu I Wojny wiatowej. Opowiadanie oparte jest na faktach, listach i dokumentach. Szczeglnie gorco adresowane jest do modego pokolenia starogardzian. Ma przybliy modego czytelnika do czasu fragmentu piciu lat z 147 lat germanizacji Starogardu. Bohater opowiadania Franz Meyka powanie ranny na froncie wschodnim w okolicy jezior mazurskich, umar w lazarecie w pobliu swojego miejsca urodzenia, we wsi Owidz koo Starogardu. Zosta pochowany 21.02.1917 r. na wojskowym cmentarzu w Starogardzie z wszelkimi honorami wojskowymi. Zachoway si fragmenty wojennego pamitnika pruskiego onierza. Przypadkowo zachowa si nagrobny elazny krzy Franza Meyki, ktry dwa lata temu znikn z mogiy starogardzkiego cmentarza. Wraz z krzyem Meyki zgino okoo 150 innych pruskich krzyy. Na starogardzkim cmentarzu wojskowym przy ul. tczewskiej byo okoo 100 krzyy betonowych z porcelanowymi niemiertelnikami i wy

Fot. Autor z odzyskanym krzyem Frazna Meyki.

rytymi numerami grobw. We wschodniej czci cmentarza byo 45 eliwnych krzyy na podstawie ktrych, mona byo zidentyfikowa polegych i pochowanych tu onierzy. Pochowani tam onierze zginli na froncie w okolicy jezior mazurskich i Olsztyna. Zdecydowana cz nazwisk polegych onierzy miaa rdzennie polskie nazwiska. To nie byli Niemcy. wiadczy o tym tekst zawarty w pamitniku Franza Meyki. To byli Polacy, ktrych si wcielono do armii pruskiej. Cmentarz wojskowy na ulicy tczewskiej przez 120 lat opiera si dewastacji. Przez ostatnie dwa lata systematycznie okradany przez mieszkacw Starogardu w kocu decyzj urzdnikw pod oson nocy, znikny ostatecznie betonowe krzye z wojskowej nekropolii. W 1991 r. powsta dokumentalny film, ktrego sceneri byy groby onierzy XVII Korpusu Armii Pruskiej. Le tam onierze stacjonujcy w starogardzkich koszarach. Odtworzyem zdjcia cmentarza z 1991 r. i porwnaem je z stanem obecnym. Przykro i wstyd. Istnieje uzasadniona obawa, e w niedalekiej przyszoci historii Kociewia, dzieci w starogardzkich szkoach bd si uczy od momentu wybudowania w miecie, bliej nie okrelonego centrum handlowego. Opisana poniej historia Franza Meyki jest opowiadaniem prawdziwym opisanym na podstawie zachowanego onierskiego pamitnika.

Fot. Starogardzki cmentarz wojskowy. Zdjcie tego samego miejsca. Fot. 2013 r.

Fot. Starogardzki cmentarz wojskowy. Fot. 1991 r.

Fot. eliwne krzye w czci poudniowo-wschodniej cmentarza. Wrd nich krzye onierzy; Franza Meyki, Paula Lisewskiego i Henryka Szulca.

Fot. eliwne krzye z dokadn identyfikacj polegych onierzy. Na pierwszym planie krzy Franza Meyki.

0

Na przedmieciu Starogardu w majtku ziemskim przylegajcym do drogi w kierunku Lubichowa, mieszkali robotnicy rolni wraz z rodzinami. Wrd nich w czworakach mieszkaa rodzina Franciszka Mejki. W 1772 r. podczas pierwszego rozbioru Polski, Starogard wraz z olbrzymi czci Pomorza zosta wczony pod panowanie Prus. Na ziemiach caego Pomorza rozpocz si okres germanizacji. Prostym polskim rodzinom, czsto analfabetom narzucano zmian Polsko brzmicych nazwisk na nazwiska niemieckie. Tak byo rwnie z rodzin pochodzc z Pelplina i ktrej metryki zachoway si do dnia dzisiejszego.

Johan Nawacki (ojciec)

Johann Nawatzki (syn)



Fot. Statek Rugia w porcie Hamburg.

Gdy urodzi si syn Franciszka Mejki w parafialnych ksigach urodzin wpisano ju po niemiecku imi i nazwisko syna Franz Meyka. Tradycyjnie kady nastpny syn, ktry urodzi si w tej rodzinie dostawa imi Franz. Dziwni to byli Niemcy, ktrzy w domu mwili po polsku. Takich rodzin na Pomorzu byo tysice. W 1887 r. analfabeta Franz Meyka majc 26 lat si oeni. Po roku modym rodzicom urodzi si cho2

piec. Jak tradycja nakazywaa, dali mu na imi po ojcu Franz. Bieda, brak pracy i perspektyw na dalsze ycie w Starogardzie wymusia na ojcu maego Franza imigracje do USA. W 1900 r. na caym obszarze Prus rozchodziy si wieci o dobrobycie za oceanem. W tym czasie z potnego portu w Hamburgu zaczy regularnie w kierunku USA pywa pasaerskie parowce. Tata maego Franza zebra ostatnie pienidze i wyruszy za ocean. Po dwch tygodniach dotar do Hamburga. Wykupi bilet na statek Rugia i zaokrtowany w maszynowni, wyjecha do nowej ojczyzny. Gdy dotar do USA szybko zapomnia o rodzinie pozostawionej w pruskim Starogardzie. W archiwach USA zachowa si dokument imigracyjny ojca Franza Meyki. 3

Franz Meyka z Prus Zachodnich do USA przyjecha w 1890 roku

his data is useful for Franz Meyka family history research, birth record, occupation, family members who may have arrived with them at USA from Prussia on 02-26-1890. Dane te s przydatne do badania historii rodziny Franz Meyka. Zawieraj akt urodzenia, zawd, czonkowie rodziny, ktrzy mogli z nimi przyby na stae do USA z Prus w dniu 26.02.1890.
record id id rekordu date arrived data przybycia name nazwa aka names aka nazwy gender, age pe, wiek relation relacja occupation zawd literacy umiejtno czytania i pisania destination miejsce przeznaczenia purpose cel city residence City Residence native country kraj ojczysty embarkation port zaokrtowanie portu travel compartment Zaikretowanie ship name nazwa statku Prussia Prusy Pr. Stargard Hamburg Hamburg Steerage Sterowanie Rugia Rugia USA USA Staying in the USA Pobyt w USA Laborer Robotnik Male, 28 Mczyzna, 28 1181710 1181710 02-26-1890 26.02.1890 Franz Meyka Franz Meyka

4

W Ameryce imigrant z Pr. Stargard ponownie zaoy rodzin i po czasie such o nim zagin. W majtku pod Starogardem samotna mama wychowywaa maego Franza. W domu od wczesnych lat uczya go czyta i liczy po polsku. Chopiec by wyjtkowo zdolny. Gdy poszed do pierwszej klasy umia ju liczy do stu oraz pisa i czyta po polsku. W szkole jzykiem urzdowym by jzyk niemiecki. Nauka maego Franza musiaa przebiega od nowa od podstaw po niemiecku. Franz ukoczy szecioletni niemieck podstawwk. W ten sposb dobrze si porozumiewa w dwch jzykach. Ju nie by analfabet jak jego ojciec. Ssiadom czyta i pisa niemieckie pisma urzdowe do nich kierowane. W domu w niedziele po poudniu zbierali si ssiedzi, ktrym Franz gono i powoli czyta Gazet Gdask. Po polsku pisa i czyta listy do nich kierowane od polskich rodzin. Mijay lata. Nadszed 1914 r. Mroczny czas wojny. W Starogardzie tak jak w caych Prusach Zachodnich wszystkich mczyzn w wieku poborowym powoano do wojska. Bez wzgldu na narodowo poborowych czy wyznawan wiar. Wszystkich kierowano do pobliskich koszar. Frazna Meyk skierowano najpierw do koszar w Starogardzie a nastpnie do twierdzy Toru. Koledzy Meyki ze Starogardu trafili do koszar w Kwidzynie, Malborku, Kocierzynie, Grudzidzu i Gdasku. Od momentu zakwaterowania w starogardzkich koszarach, Franz Meyka w brzowym zeszycie zacz opisywa waniejsze wydarzenia swojej wojennej przygody.



Notatnik

Strona I

o weryfikacji i spisaniu wszystkich danych osobowych onierzy w naszym batalionie, skierowano do magazynu, gdzie pobralimy umundurowanie. Bro otrzymamy pniej. Zacz si tygodniowy okres musztry. Podczas zaj dokadnie podano nam do jakiej formacji nas przydzielono. Ja jestem w Regimencie 176, w II Zastpczym Batalionie Artylerii Polowej. Jestemy czci XVII Korpusu Armijnego Danzig (Gdask). Mj Regiment podlega pod 72 Puk Artylerii Polowej (konnej) (Kniglich Preuische FeldartillerieRegiment Nr. 72 Hochmeister Preuisch Stargard). Mj Dywizjon jest I, a w Kwidzynie jest II Dywizjon. Hochmeister to nazwa wasna Puku. Mojego przyjaciela Lisewskiego Paula skierowali do Gdaska do 36 Dywizji Feldartillerie-Brigade / Danzig.

6

Wedug zachowanych dokumentw historycznych (XVII Armeekorps) Westpreussen skada si z: Westpreuisches Feldartillerie-Regiment Nr. Westpreuisches Feldartillerie-Regiment Nr. 36 36 Feldartillerie-Regiment Nr. Feldartillerie-Regiment Nr. 71 Grokomtur 71 Grokomtur Feldartillerie-Regiment Nr. Feldartillerie-Regiment Nr. 72 Hochmeister 72 Hochmeister Thorner Feldartillerie-Regiment Nr. Thorner Feldartillerie-Regiment Nr. 81 81 Westpreuisches Fuartillerie-Regiment Nr. Westpreuisches Fuartillerie-Regiment Nr. 11 11 Westpreuisches Fuartillerie-Regiment Nr. Westpreuisches Fuartillerie-Regiment Nr. 17 Kady dzie jest taki sam. wiczenia i jeszcze raz wiczenia. wiczenia mamy na polach pod Starogardem w okolicach drajmostu i rzeki Wierzycy przy drodze do Chojnic. Gdy wracamy z wicze idziemy przez miasto do koszar, brudni i zmczeni idziemy miarowym krokiem stukajc butami o bruk. Z okien swoich mieszka przygldaj si nam ciekawie modzi i starzy mieszkacy Starogardu. W koo naszego maszerujcego batalionu zawsze peno dzieci. Od 15 lipca na terenie naszego poligonu u wylotu Starogardu w kierunku Chojnic, cay nasz Regiment buduje polowy lazaret (szpital). Dowdcy mwi, e nieuchronnie bdzie wojna. Po zbudowaniu lazaretu mamy by przeniesieni do twierdzy Toru. 

Fot. Starogard Koszary 1914 r.

Fot. Przemarsz 176 Regimentu Franza Meyki przez Starogard 1914 r.

8

Fot. Regiment Franza Meyki na wiczeniach w okolicy Wierzycy koo Starogardu.

Fot. Lazaret Pr. Stargard zbudowany 15 sierpnia 1914 r.

9

Toru

rzed wyjazdem do twierdzy Toru poszlimy z kolegami do zdjcia. Tak si dobrze skada, e obaj mieszkaj w Brusach na trasie Chojnice Starogard wic dojazd do domw maj pocigiem. Ja jestem na zdjciu pierwszy z lewej strony. W koszarach w twierdzy Toru pobyt staje si nie do zniesienia. Przeoeni ju wiedz, e niedugo wyruszamy na front. Prawdopodobnie nasz regiment zostanie skierowany na umocnienia w okolice jezior mazurskich. Od samego pocztku moimi dowdcami s kapitan Kohler i feldwebel Kremina. Stare wojsko mwi, e nie s to ludzie dobrzy i za nic maj podwadnych. Kolega z innego batalionu pokaza mi wycinek Gazety Toruskiej nr. 189 z 1913 r. W tej gazecie napisano, e Sd Wojenny zajmowa si w czwartek spraw naszego kapitana i feldwebla, ze 176 puku piechoty o zncanie si nad podwadnymi. Wyszo na jaw kilka naduy. Sd skaza kapitana Kohlera na cztery tygodnie aresztu domowego (we wasnym mieszkaniu) a Kremina na sze tygodni agodnego aresztu. Jak na razie wszystko si midzy nami dobrze ukada. W caym garnizonie napicie i strach. Mamy ju przydziay mundurw frontowych z caym wyposaeniem. Oprcz karabinw otrzymalimy szable i bagnety. Dodatkowo plecaki, koce, hem i dugie paszcze. Wszyscy mwi, e to bdzie krtka wojna i Moskali przegnamy poniewa mamy wielokrotn przewag. Na razie na zajciach w koszarach ucz Polakw niemieckich komend i nazw stopni wojskowych. Dla nas wszystkich to

20

nowo. My jestemy z kamratami w skrcie Musk czyli muszkieterami. Kady, kto umia pisa zapisa sobie stopnie wojskowe, by atwiej si nauczy na pami. Dzie przebiega nam na wiczeniach. W czasie wolnym gramy w szachy i karty. Wczoraj (sobota) przyjecha do nas teatr i byy wystpy.

Fot. Pierwszy od lewej Franz Meyka (18 lat).

2

22

Odznaczenia stopni wojskowych

MUSK. WEHRM. RES.INF. RES. GFT. V.FLDW. LTN. ERS.RES. LTN.I.D.RES. UT.OFFZ. MAJOR - musketier - muszkieter - onierz - reserve infanterie - rezerwista piechoty - reserve - rezerwista - gefreiter - kapral - starszy sierant - leutnant - porucznik - zapasowy rezerwista - porucznik rezerwy - unter offizier - podoficer - major 23

Notatnik

Strona 2

Wymarsz na wojn pierwszym tygodniach musielimy dziennie dugie i uciliwe robi marsze. Nic tak bardzo nie mczy, jak wanie dugi marsz. Budzimy si w przygodnych postojach o sidmej rano. O godzinie smej mamy znowu wyrusza dalej. Nogi i ramiona bol jeszcze, bomy dzie przedtem po trzydzieci kilometrw uszli. Szybko si ubieramy w mundury, jeszcze mokre od potu dnia poprzedniego. Idziemy do kuchni polowej, ktra stoi obok kocioa, po kaw i chleb. Kto ma pcherze na nogach, a takich jest bardzo duo, prdko jeszcze biey do podoficera sanitarnego, ktry je otwiera i zalepia plastrami. No i sma. Batalion zbiera si do wymarszu poza wsi, czekamy troch na majora, wreszcie abmarsz. Nogi troch zdrtwiae, wnet si rozchodz w kolanach, w kostkach, troch bol miejsca otarte. Wnet si czowiek znw w chodzenie wrabia i idzie w kolumnie jednostajnym krokiem. Zawrotu gowy mona dosta. Po prawej i lewej stronie, przed i za nami widzi si ludzi, ktrzy w milczeniu id i id wszyscy obadowani. Z pocztku jaszcze jakie takie s siy, wic te i humor jest. Niektrzy artuj, opowiadaj o swoich kwaterach i gospodarzach, ktrzy tu bardzo grzecznie si z nami obchodzili. Zapalamy papierosy, lub fajki. Gwar w ktrych jzyk polski przewaa. Wida ju 24

krople potu na czoach, twarze czerwieniej, rce cigle na ramionach podtrzymuj rzemienie od tornistra. Przekadamy karabin z ramienia na rami. Uszlimy 4 kilometry. Stajemy celem zaspokojenia potrzeb cielesnych. Jestemy na terenie waciciela duego dworku. Cho krtki ten postj, jednak kady siada, gdzie moe, ociera pot i wzdycha. Wielka rado w naszym batalionie poniewa przysza poczta od najbliszych i rodzin. Dostaem list ze zdjciem od Szulca. Jest w Hanowerze w drodze na front francuski.

Fot. Rozdawanie poczty.

2

Fot. Franz Meyka.

Dobry ten odpoczynek, ale krtki. Znowu wymarsz. Teraz dopiero zaczyna si mka, idziemy i idziemy przez las, pola, wsie w ktrych na ulicach naczynia z wod poustawiano. Kady nabiera do swojego kubka i dalej wci dalej. Pot si strumieniami leje. Twarz to czerwona to blada. Soce przypieka, tumany kurzu wij si midzy nami i osiadaj na twarzy i mundurze. Pozwolono odpi haczyk od konierza i dwa guziki. Ale to nic, coraz duszniej w gardle i piersiach na nogach znw nowe pcherze i odciski. Biodra bol strasznie a tu dalej i dalej zawsze tym jednostajnym krokiem. Westchnienia, zorzeczenia i kltwy sycha. Ju teraz i w przykopie wida pierwszego, ktry omdla. Za nim coraz czciej padaj inni ze znuenia i mdoci. Czowiek przestaje myle, nic si nie czuje, nic nie widzi, tylko jedno yczenia ma kady, by stan, pooy si i odpocz. Ale miejsce przeznaczone na nocleg daleko, wic dalej i dalej. Nogi dr, ju oddycha nie mona, pot przechodzi przez mundur. Zo, bl, to jaka desperacja, to znowu ochota do paczu. Zdaje si, e lada chwila si padnie, eby ju nie powsta.

2

Notatnik

Strona 3

areszcie o czwartej po poudniu stajemy. Ledwo bro zoylimy w kozy i odoylimy tornistry, ju kady ley martwy, zamyka oczy, w ktrych zy z potem si mieszaj razem. Jeszcze troch cierpliwoci, karabin trzeba ustawi po dwa o siebie oparte. Chem na mapie pooony. Feldmyca na gowie i nareszcie jest si wolnym. Feldwebel ujada jeszcze na tych, ktrzy nosz wassersacki, e nie dosy prdko nosz i piesz po wod. My ju leymy na ciernisku. Wszyscy zwracaj si w stron szosy, czy jeszcze nie wida kuchni polowej. Polacy ciskaj pierony. Zwracam si do kolegi z Lipin po cygareta. Feldkicha jedzie! Krzycz. Z daleka wida ju rzd czarnych wozw z dymicymi kominami. Na przodzie kichenbullen czyli kucharze. Ju nas zapach soniny dolatuje i odek zaczyna si odzywa. Na jedzenie trzeba byo trzydzieci godzin oczekiwa. Dwjkami odbieramy swj upragniony flaps. Kapitan i lejtnanci jedz to samo co my. Jeszcze prdko papieros, lub fajka i za chwil dalej w drog. Do kwatery jeszcze trzydzieci kilometrw. Mijaj nas kolumny wojska z karabinami maszynowymi i lekk artyleri. Na grce u gospodarza rozlokowa si oddzia szturmowy.

28

Oddzia szturmowy
drodze do okopw jestemy z naszym oficerem po wod na plebanii u ksidza. Z rozmw wynika, ze oglnie Rosjanie pldrowali zajte tereny, skady i gospodarstwa. Oglnie zabierali wszystko co znaleli. Sprawa rozkazw oficerw rosyjskich, ktrzy mieli rozporzdzi, by wszystkich mczyzn i onierzy niemieckich mordowa nie jest ostatecznie stwierdzona. Ksidz nam mwi, e jeden z Ruskich oficerw, ktry by u niego na kwaterze powiedzia to co my robimy w Prusach Wschodnich nie odbiega od tego, co Niemcy robi nam i nie przekracza tego, co dzieje si na kadej wojnie. A organista doda, Zdaje si, e krzye przy drogach i kaplice wpyny na Rosjan. Jestemy w okopach. Bitwa przybraa charakter oblniczy. W okopach piszemy, by moe ostatnie listy.
Fot. Pisanie listw w okopach.

29

Oba nasze fronty ufortyfikowane w sposb polowy broni si przed atakiem niesychanie dugo i z powodzeniem. Do ataku na bagnety nie przychodzi nigdy, za to brzmi niesychana kanonada armat i rozlega si trzask strzaw karabinowych, wysanych i ukrytych w rowach strzeleckich onierzy do rwnie ukrytego wroga. Wynikiem caodziennej walki jest wyparcie wroga z okopw o jeden kilometr, lub cofniecie si o jeden kilometr do tyu do nowych roww i nowych zason, by tam noc przepdzi z palcem na cynglu karabinu. Potem trzeba wsta rano do nowej strzelaniny. Taka walka moe trwa a do cakowitego wyczerpania fizycznego. Po czym ta strona zdoa przeama front wroga, ktry ma przewag liczebn i wiksze przypywy 30

wieego onierza. Kocz bo za chwil spodziewamy si ataku. Strasznie si boj. W imi Ojca i Syna, Panie miej lito nade mn.

3

Notatnik

Strona 4

rzeyem okropnoci. Po strasznych bojach Rosjan przepdzilimy. Od dwch dni odpoczywamy. Byy to cikie boje. Marsze i bitwy, bitwy i marsze. Kochana mamo wyszedem z wszystkiego bez szwanku i bez rany. W ostatniej bitwie przyszo do walki najstraszniejszej na bia bro. Moskal wciekle si broni. Straty u nas ogromne. Jeden rosyjski oficer, ktry zosta bez onierza, rzuci si na nasze bagnety z szabl i rewolwerem w rku. Mamo, sam jeden. Przebi go bagnet kolegi. Ja jestem zdrw i przy dobrym humorze. Od 8 do 11 bylimy bez przerwy w bitwie. Nawet w nocy nie mielimy spokoju. Zdobylimy pod Pozezdrzem 9 armat gwnie przez nasz oddzia. Dnia 11 przyszo do krtkiej, lecz straszliwej walki na bia bro. Przeciwnik tym razem nie da pardonu. Kto nie ucieka, znalaz mier. Mj oddzia teraz po uzupenieniu skada si z samych Kaszubw z kartuskiego i wejherowskiego powiatu. Jestemy w pruskich mundurach a rozmawiamy po polsku. Porucznik rozda nam karty pocztowe by wysa je do rodzin. Wic szybko Wam donosz rzem cay i zdrw. 32

33

Notatnik

Strona 5

estemy po natarciu. Zwycistwo odnielimy dziki naszej artylerii. Dziaa grzmiay dwa dni bez przerwy. Wyparlimy daleko Rosjan. Z okolicy jezior pod Ostrud pojechalimy lekk powzk na wschd od Olsztynka. Gdzie droga skrca na pnoc do Warlit-Wittichwalde. Wszdzie lady zaciekych walk. Kilkaset krokw od nas lea nie pochowany trup kozaka Rosjanina, z rozbit gow, prawica trzymaa jeszcze lanc, jakby do ciosu wymierzon. Obok niego lea ko jego. Wntrznoci wypaday mu na drog. Dalej w prawo w lasku lea piechur rosyjski na w znak. Rk mia cinit na piersiach skrwawionych. Obok niego karabin. Twarz bya zupenie brunatna. Przy gwnej drodze napotkalimy zniszczone gospodarstwo. Tylko puste mury sterczay ku niebu. Dookoa spalone bydo. Wszdzie jeszcze tlce si niedopaki i smrd spalenizny. Obok drugie spalone gospodarstwo i jeszcze jedno i jeszcze i jeszcze kilka. Przed jednym spalonym domem siedziaa starsza kobiecina z crka, caa we zach. Od trzydziestu lat yli tu spokojnie tumaczy po polsku. Kilka krokw dalej za pagrkiem sterczy pika kozacka. Na pagrku krzy a na nim napis, e pod nim spoczywa 24 Moskali. Mamo idziemy dalej. Teraz napotykamy na najstraszniejsze objawy wojny. Po obu stronach w rowach przydronych cae szeregi trupw piechoty rosyjskiej. Wszyscy ranni w gow, lub w nogi. Tak 34

to si cignie a do wioski Sauden, gdzie skrca droga do Olsztynka. Pobienie liczc doliczyem 150 trupw. Karabiny przy nich lece maj kolby potuczone. Zwoki naszych onierzy (niemieckich) poprzykrywane s paszczami. Przychodzimy do Olsztynka. Tu obraz spokojny jakby wojny nie byo. Ale czym dalej zapuszczamy si do miasta, tem straszniejszy obraz spustoszenia. Moskale tu wtargnli i ogniem z cikiej artylerii zostali wyparci. Pnocna cz miasta jest w gruzach. Pogorzeliska jeszcze dymi. Na ulicach peno trupw i szcztki domw. Miejscami jeszcze pon domy. Opowiadaj nam kamraci o bitwie. Teren pagrkowaty wic o jednolitym froncie nie byo mowy. Prawe skrzydo wojsk naszych (niemieckich) stao pod Dziadowem i Dbrwnem. rodek pod Olsztynkiem a lewe pod Olsztynem, Wartemborgiem i Biskupcem. rodkowa nasza armia z cik artyleri opara si Moskalom. Potem nasza armia przesuna si poprzez Nidborg a na lewo przez Pasym. To oskrzydlio Moskali i dao nam znaczn przewag. Wierzymy w rychy powrt do domu. 3

Notatnik

Strona 6

Rozdano nam ulotki Uznanie dla naszego siedemnastego korpusu. W tej ulotce jest uznanie dla caego XVII korpusu obejmujcego cae Prusy Zachodnie w tym nasz 176 regiment. Pisz, e spisalimy si szczeglnie dzielnie, w porace zgotowanej armii rosyjskiej nad jeziorami mazurskimi. Oto tre ulotki. Gwna kwatera korpusu w Pasymie 28.08. 1914 r. o godz. 11 w nocy. Rozkaz korpusowy Przedwczoraj w rocznic bitwy nad rzek Katzbach, pobi 17 korpus przewaajcego w kadym rodzaju broni przeciwnika pod Lautern w Prusach Wschodnich i w dzikiej silnej pogoni pogna nieprzyjaciela przez Szczytno znowu do Rosji. Przeszo 50 armat, liczne karabiny maszynowe, kasa wojenna, niezliczone jeszcze sprzty wojenne wszelkiego rodzaju i kilka tysicy jecw wojennych pozostao w rkach naszych. Droga, ktr si cofa, zasana trupami i szcztkami wojsk, zwycistwo nasze zupene. onierze 17 korpusu! Spenilicie wasz powinno. 36

3

38

Notatnik

Strona 7

czoraj po cikim ostrzale naszej artylerii dostalimy rozkaz zajcia okopw rosyjskich. Gdy wskoczylimy do okopw zastalimy potworny widok. Trupy, szcztki ludzkie, jk rannych rosyjskich onierzy. Nikt nie strzela. Bya przejmujca cisza. Siedzielimy skuleni w wilgotnej i mronej ziemiance ju drugi dzie. Z nadejciem nocy byo co raz zimniej. W cigu dnia z powodu promieni sonecznych jest jeszcze znonie. Pod wieczr i w nocy nadchodzi wiatr. W ostatnim tygodniu, a trzy razy armaty grzmiay bez przerwy ca noc. Wtroway im cieszym swym stukaniem miarowym karabiny maszynowe. Jak zdoalimy przey te chwile straszne, z tego i ja sam sobie sprawy nie zdaj. Walka skoczya si naszym zwycistwem. Teraz przysza kolej na tych co yj, sanitariuszy i ksiy. W czasie walki 15 metrw ode mnie siedzieli w rowie Rosjanie. Kule gwizday mnie nad gow. Obok mnie rozerwa si granat. Kiedy si obudziem syszaem jak ksidz modli si pgosem za dusze polegych onierzy. Tu i tam widziaem rannych i polegych onierzy. Do mojej jamy wskoczy oficer. Z twarzy bryzgaa mu krew. Mimo panujcej ciemnoci widziaem jak przy nim pojawi si ksidz. Ranny jcza i prosi o wod. Wody, wody cicho jcza wody prze39

wielebny ksie a tu jest list do mojej matki i da go ksidzu. Gdy promie latarki mojej pad na jego twarz ju by nieywy. Rano rozpoczto przeszukiwanie pobojowiska, aby pozbiera rannych. Kto dawa znaki ycia tymi zajmowali si lekarze. Ksia szli do konajcych by im da ostatni posug i duchow pociech. Ile to warg ostatni pocaunek skadao na krucyfiks. Konajcy ciskali donie ksidza. Wrd konajcych na polu bitwy nie ma rnic religijnych. Syszaem jak pochylony ksidz modli si po ydowsku nad umierajcym ydem. Boe mj ile mioci i litoci pomieci si moe w sercu ludzkim w chwili wielkiego cierpienia. Wasnymi oczami widziaem jak ranny kozak ssiada swojego, onierza niemieckiego ucaowa, gdy tamten zmar i na czole jego zrobi znak Krzya witego. Gboko wzruszajcymi s zwykle pogrzeby polegych onierzy. Gdy nieprzyjaciel si oddali, grzebalimy groby i nad gowami grobw ustawialimy tyle krzyy ile bohaterw tam poprzednio pochowano. Pakalimy i zy wspczucia i litoci paday na groby nieznanych i bohaterw, przyjaci i nieprzyjaci. Panie Boe daj bym nastpny dzie przey.

40

Notatnik

Strona 8

yem odkomenderowany wraz z plutonem na pola bitwy pod Dbrwnem, Tannenbburgiem, i Niedborkiem, aby pozbiera upy wojenne. Co dao si jeszcze zuy z broni, armat, karabinw maszynowych i amunicji mielimy zawie do twierdzy, aby j wzmocni. Znalelimy okoo 200 armat polnych i cikich,

4

40 karabinw maszynowych, miliony parton, 400 wozw z amunicj kilka tysicy kul armatnich i kilka tysicy karabinw. Okoo 200 wozw materiau budowlanego jeszcze nadajcego si do uytku odtransportowalimy do twierdzy. Wielka ilo jest jeszcze po lasach i je zbieramy. Po poudniu jechalimy samochodem, po kadej stronie trzech onierzy z karabinami gotowymi do strzau. Jechalimy w stron wsi Muakw i Puchaw, gdzie leay dalsze upy. Po drodze nasza (niemiecka) piechota chwytaa konie kozackie. api je w nastpujcy sposb: Okoo 1000 infanterzystw udaje si do lasw i wyawia konie kozackie pozostawione przez Moskali. Konie si zbiera w tabuny, poi i karmi, potem je bada weterynarz. Dobre konie bierze si dla nas do wojska w miejsce naszych zabitych. Zupenie ze si strzela natychmiast, lekko ranne daje si darmo ludnoci wiejskiej, ale jeli dostarcz wiadectwo od wjta, e konie im wzito do wojska. Pozostae lekko ranne konie sprzedaje si za 1,50 mk. handlarzom. Kady handlarz dostaje powiadczenie, e konia nie ukrad.

42

Notatnik

Strona 9

czwartek wieczorem przybylimy do wsi w okolicy Dobrwna. Kwatera nasza znajdowaa si zaraz przy takim maym kociku wiejskim. Wtedy porucznikowi przyszo na myl, aeby urzdzi naboestwo w kociele. Porozumielimy si z ksidzem proboszczem umiejcym troch po niemiecku i odbya si msza o smej i p wieczorem. Wszyscy onierze, katolicy i ewangelicy przybyli do kocika. Przed otarzem Matki Boskiej paliy si wiece, jeden z lekarzy gra na harmonium i mnie kazano odczyta kilka modlitw z obozowej ksiki do naboestwa. Pod koniec ksidz proboszcz przemwi do nas. By bardzo rozrzewniony i powiedzia nam jak bardzo si cieszy, e tylu onierzy na modlitw przyszo i katolikw i ewangelikw. Pobogosawi nas i ze zami w oczach yczy bymy wszyscy jak najrychlej wrcili cali i zdrowi do domu. Wszyscy pakali nawet twardy nasz sierant.

43

Notatnik

Strona 10

eszlimy do wsi. We wsi tak pusto, jakby tu duma przesza. Tu i tam widzi si kobiety. Wcz si i rozpaczaj. Biedni wocianie z rozpacz w oczach nie wiedz czego si j i czy w ogle si czego ima i bra si do jakiej pracy. W ogrdku gdzie jeszcze ocala jeden dom ziemia rozryta dokoa. Napotkana kobieta mwi, e trzeba jednak ycie zaczyna od nowa, ale ycia nowego nikt zmarym nie wrci. Pytam si co si stao? Opowiadaj dug histori. Tutaj pogrzebano 5 zabitych Niemcw. Ale ta obca mogia nie dawaa spokoju gospodarzom po nocach, ktrzy co dopiero jeszcze w dodatku przeyli te wszystkie okropnoci wojny. Wocianie s przekonani, e ci pogrzebani tu Niemcy nocami wychodzili z mogiy i chodzili okoo domu. Wystraszeni ludzie chodzili i si skaryli na nieboszczykw. Ostatecznie nieboszczykw wyjto z grobu i pochowano gdzie w polu. Poszlimy potem na cmentarz, chodzimy pomidzy wieymi mogiami. Na kadym krzy z drewna lub z uczywa. Czytamy napisy na krzyach; Taki to a taki kapitan, a taki porucznik. Gdzie s ich krewni. Moe wci jeszcze oczekuj na listy. 44

Kto zatkn na mogiach po jednym z tych jesiennych kwiateczkw. Rzdem le mogiy niemieckie. Na nich napisy. Tu pochowany kapitan Grabe, uan. Tu spoczywa jeden oficer i jaki nie znany onierz. Po drodze do wsi widzimy rzdy krzyy. Mogiy nie znanych bohaterw na polu szczerym, gdzie oni polegli ze saw i czci. Tu wielka mogia. Na niej krzy, na krzyu prosta szkolna tablica, a na tablicy dugi napisany kred rzd picych w zgodzie w tym braterskim grobie onierzy niemieckich i rosyjskich. Na tym kocz i egnam Was. Jeszcze patrz na jezdni. I znowu onierze, powzki, krzyki onierzy i przeraliwe trby samochodw. Jakie wskie i ciasne to pasmo ycia, a jaka swoboda, jaka przestrze tam na tych nieobjtych rwninach mierci.

4

Notatnik

Strona 11

wrzenia, ku naszemu zdumieniu oznajmi nam porucznik, e na pobojowisku gdzie znajdowao si wielu naszych polegych onierzy, zauwaono u nich poobcinane palce celem zdjcia z nich piercieni i obrczek. To byo dowodem, e nocami kr po pobojowisku zbrodniarze niepomni strasznych kar, jakie czekaj ich po ujciu. Porucznik powiedzia, e pjdziemy w nocy na te hieny! Przygotowalimy si do nocnej wyprawy i rozdzieliwszy si na mae wywiadowcze oddziay o godzinie wp do dziesitej wyruszylimy z obozu. Noc bya ksiycowa, teren pobojowiska by obszerny i miejscami bagnisty. Mleczne wiato ksiyca owiecao pole, przykryte gsto trupami. Po drodze spotykalimy nasze patrole pytajc si czy nie widzieli podejrzanych osb krccych si po polach bitwy. Poszlimy dalej i przy zarolach co si poruszyo. Usyszelimy jaki gos wrd trupw. Sdzilimy, e to gos rannych, ktrych nie spostrzega suba sanitarna. Szukalimy dokadnie przygldajc si kademu trupowi. Mielimy ju odej, lecz kapral Mencik zaleci nam jeszcze nie poprzesta poszukiwa. Syszelimy bowiem, e hieny przebieraj si w mundury zabitych i syszc pocig udaj martwych. To dokadne badanie trupw bya prac nadludzk. Ta noc, mokrada i lekka mga w koo peno trupw sprawiay, e trzymalimy si bardzo blisko siebie. Wtem syszymy, e kolega znalaz ywego. To by zoczyca zawinity w paszcz wojskowy i na gowie mia nasz wojskow czapk. Odprowadzilimy go do dowdztwa i spotkaa go zasuona kara. Przysza poczta ze zdjciem od Paula Lisewskiego. Ciesz si, e on cay i zdrw. 46

4

Przebieg bitwy z udziaem XVII Korpusu Armijnego w tym 176 Regimentu Franza Meyki wedug rde historycznych:

owdztwo 8 Armii zdecydowao o przeprowadzeniu ofensywy: uderzenie na Rennekampfa midzy Prego (Prieger) a Wgoborkiem (Angerburg, obecnie) Wgorzewo i wykonanie manewru oskrzydlajcego od Lecu (Loetzen, obecnie Giycko) na poudnie, za prawe skrzydo armii miao osania kierunek z Osowca i Augustowa. Pozycje wyjciowe do natarcia wojska niemieckie miay zaj do: 7 wrzenia korpusy lewego skrzyda na linii Frydland (Frydld, Friedland, obecnie Prawdinsk) Rastembork (Rastenburg, obecnie Ktrzyn), korpusy wykonujce manewr oskrzydlajcy na linii Lec (Loetzen, obecnie Giycko) Ruciane (Rudczany, Ruciany, Rudczanny, obecnie RucianeNida) Mikoajki (Nikolaiken) w kierunku na Orzysz (Arys), kawaleria (sformowana w korpus jazdy) w rejonie Wydmin (Widminnen). Znajdujca si na prawym skrzydle 3 Rezerwowa DP miaa zaj rejon midzy Bia Pisk a Drygaami (Drygallen, Drigelsdorf). Pocztek natarcia wyznaczono na. Frontu PnocnoZachodniego 8 wrzenia postanowio jak najszybciej odtworzy 2 Armi, powierzajc jej dowdztwo gen. Scheidemanowi. Zakadano, i Niemcy wykonaj uderzenie na poudnie w celu odcienia armii austro-w48

gierskich. Postanowiono zatem, aby 1 Armia przesza do dziaa zaczepnych w Prusach Wschodnich i utworzono jednoczenie now, 10 Armi, ktrej dowdztwo powierzono generaowi Radkiewiczowi, zastpionemu pniej przez generaa Fluga. 10 Armia miaa skada si z czterech korpusw: III Syberyjskiego, XXII, I Turkiestaskiego i II Kaukaskiego. Pocztek dziaa zaczepnych zaplanowano na 14 wrzenia, bowiem do tego czasu miaa by odtworzona 2 Armia i skoncentrowane w rejonie Eku (yck, Lyck) korpusy XXII i III Syberyjski. Do tego czasu armie 1 i 10 miay opanowa przesmyki midzy jeziorami Niegocin (Loewentin See) i niardwy (Spirding See) oraz zdoby Mikoajki, Ryn (Rhein) i Lec (Giycko). Odtwarzana 2 Armia miaa zajmowa odcinek midzy Kadzidem a Przasnyszem, na poudniowej flance ugrupowania rosyjskiego. Genera Jakow yliski [dowdca Frontu PnocnoZachodniego] w swej koncepcji natarcia upiera si nieodmiennie przy poprzednim zamiarze podwjnego oskrzydlenia, zabezpieczajc si ju tym razem przed rozdzieleniem si, przez uprzednie opanowanie linii jezior. (...) I tym razem nie uzgodni swych zamierze z moliwociami, nie przeprowadzi niezbdnej kalkulacji si, czasu i przestrzeni. Ogem siy rosyjskie skupione na tym froncie wynosiy 9 korpusw, 7 dywizji rezerwy i 7,5 dywizji jazdy. Bya to wic potna masa wojsk, zostaa jednak rozcignita na przestrzeni ponad 250 km i nie bya jeszcze skoncentrowana. Tylko cz tych si (4 korpusy, 4 dywizje rezerwowe i 5,5 dywizji kawalerii) przeznaczono bezporednio do dziaa zaczepnych, reszta miaa peni oson poudniowej flanki. Najgorsze po49

0

51

oenie miaa 1 Armia, bowiem jej prawe skrzydo zagroone by przez twierdz w Krlewcu (Koenigsberg), za lewe przez twierdz w Lecu (Giycku). Uderzenie niemieckie z rejonu Twierdzy Boyen (Lec, obecnie Giycko) mogo by katastrofalne w skutkach, take i dlatego, i lewa flanka rosyjskiej 1 Armii bya najsabsza tworzy j tylko II Korpus. Wprawdzie to skrzydo miao by wzmocnione przez 10 Armi, lecz, jak wspomniano wczeniej, nie moga ona zakoczy koncentracji przed 14 wrzenia. Do tego czasu 1 Armia zagroona bya obejciem z lewej flanki. 8 wrzenia, zgodnie z wydanymi wczeniej rozkazami, niemiecka 8 Armia przystpia do ofensywy. Jako pierwsze rozpoczy natarcie jednostki 1 Korpusu (1 i 2 DP), ktre opanoway cieniny midzy jeziorami i zdobyy Orzysz. Nie udao si przeama frontu rosyjskiego jednostkom XVII Korpusu (na pnoc od I), ktre tego dnia zepchny tylko obron na lini Pozezdrze (Possessern, Grossgarten). Pozostae korpusy nie prowadziy w tym dniu walk. Widzc powane zagroenie swego lewego skrzyda, dowdca 1 Armii rosyjskiej zdecydowa si na wzmocnienie go XX Korpusem i jedn dywizj (54 Rezerwowa DP), ktre do tej pory znajdoway si w rejonie Wystruci (Insterburg, obecnie Czerniachowsk). Jednostki te miay dotrze do zagroonego rejonu midzy 9 a 10 wrzenia. Tymczasem drugiego dnia bitwy (9 wrzenia) XVII Korpus niemiecki przeama obron rosyjsk w rejonie Pozezdrze-Kruklanki. Do natarcia przeszy te korpusy znajdujce si w centrum ugrupowania niemieckiego (I Rezerwowy, XI i XX), jednak tego dnia nie udao im si przeama 2

pozycji rosyjskich. Mimo ewidentnego zagroenia obejciem 1 Armii, dowdca Frontu Pnocno-Zachodniego nie zdecydowa si na posanie w sukurs korpusw 10 Armii, znajdujcych si opodal. W cikiem swem pooeniu 1 armja zostaje osamotniona przez wycofanie 10 armii, lecz dowdca frontu uczyni to, jak podaje, na wyrane owiadczenie generaa Rennekampfa, e da on sobie rad wasnymi siami przeto on poniesie win za niepowodzenie. Z chwil znalezienia tej usprawiedliwiajcej motywacji, genera yliski czuje si spokojnym i zdaje podlegego sobie dowdc jego wasnym losom. Tak wic ju 9 wrzenia, drugiego dnia ofensywy niemieckiej, wobec zaamania si lewego skrzyda i otwarcia Niemcom drogi na tyy armii, Rennekampf zmuszony zosta do przerwania bitwy i rozpoczcia odwrotu. Stosowny rozkaz zosta wydany w nocy z 9 na 10 wrzenia. Poniewa take tej nocy rozpoczy odwrt jednostki 10 Armii, jednak w innym ni Rennekampf kierunku, skrzydo jego armii zawiso w powietrzu, umoliwiajc Niemcom rozpoczcie manewru okrajcego. W nocy z 9 na 10 wrzenia korpusy rosyjskie oderway si od przeciwnika i rozpoczy nakazany przez dowdc armii odwrt. By on zupenie niezauwaony przez dowdztwo niemieckie, ktre dopiero koo poudnia nakazao rozpoczcie pocigu. Tego dnia Niemcy zajli bez walki Ek. Korpusy rosyjskie miay jeszcze mono wycofa si na wschd unikajc bitwy i bez wikszych strat, jednak rozkazy Rennekampfa zatrzymay odwrt oddziaw rosyjskiego centrum, gdy tymczasem lewe skrzydo armii cay czas cofao si. Odwrt centrum rozpocz si dopiero w poudnie, 11 wrzenia kiedy 3

znajdowao si ju w bezporednim kontakcie z prowadzcymi pocig jednostkami niemieckimi. Trzeba doda, i tego dnia luka midzy lewym skrzydem 1 Armii a korpusami 10 Armii sigaa ju w linii prostej 75 km. Tak wic oskrzydlana od poudnia 1 Armia wycofujc si, skrcaa na pnoc. W cigu 13 i 14 wrzenia XVII Korpus min granic rosyjsko-niemieck, przechodzc Niemen. Dowdztwo niemieckiej 8 Armii postanowio wstrzyma pocig i zatrzyma korpusy XI, XVII i XX, za osignicie linii Niemna powierzajc korpusom I, I Rezerwowemu i korpusowi kawalerii. Do 15 wrzenia korpusy te wyszy na lini Szredniki, i Kalwaria nad Niemnem, co stanowio kres ich pocigu za Rosjanami. 14 wrzenia bitwa bya zakoczona. Dziki w por zarzdzonemu odwrotowi 1 Armia unikna losu wojsk Samsonowa chocia pobita i zdziesitkowana, nie utracia jednak ani jednego korpusu i unikna okrenia. Poniosa wszake ogromne straty, sigajce 100 000 onierzy, (okoo 40 000 jecw i 60 000 zabitych i rannych). Utracono te blisko 150 dzia.

4

Biaa bro piechoty

Bagnet nasadzany na luf karabinu. Bagnet w pochwie.



Gownia szabli bojowej.

Szabla bojowa wraz z pochw.

6

Mundury pruskich onierzy w latach 1914-1919

tarogardzianin Franz Meyka zosta powoany do Zachodniopruskiego 176 Puku Piechoty w twierdzy Toru. Jak wygldali koledzy Franza Meyki w mundurach przedstawiaj ponisze zdjcia. Nowy regulamin w tamtych latach w zasadniczy sposb zmieni dotychczasowe przyzwyczajenia mundurowe poprzez wprowadzenie munduru zwanego polowym. Nowy mundur polowy skada si z bluzy Wz 1908 w kolorze hehtgrau spodni kolanowych w takim samym kolorze dla onierzy i bryczesw dla ocerw. Dla ocerw wprowadzono czapk polow w kroju czapki onierskiej. Od 1909 roku mundur polowy mia by uywany podczas wicze i suby w garnizonie, a stary mundur brzowo-niebieski wycznie podczas uroczystoci, lub innych okazji. Rzeczywisto bya jednak odmienna od regulaminu. Byo to zwizane z duymi kosztami wprowadzenia nowego rodzaju umundurowania dlatego stare kolorowe mundury byy uywane rwnie podczas wicze. Ciekawy jest rwnie fakt noszenia w pierwszym roku wojny przez artylerzystw jednostek liniowych mundurw brzowych kroju Waffenrock. Dlatego wiele zdj onierzy pruskich na zachowanych zdjciach posiada rnorodne mundury. Powd tego jak wynika z listw onierzy z frontu do rodzin by prosty. W sierpniu wszystkie walczce 57

9

Na zdjciach: Mundur polowy, hem, niezbdnik wojskowy.

60

strony liczyy na szybki koniec wojny. Przypuszczano, e wojna potrwa nie duej jak cztery miesice. Nieoczekiwany przebieg walk zmusi szeregowych onierzy do wykorzystywania wszelkich moliwoci. Wykorzystywano rne paszcze ubrania i kouchy, ktre nie byy w oficjalnym wyposaeniu armii. Czsto na zdjciach spotykamy onierzy w surducie wojskowym i cywilnych spodniach czy butach. Podstawowymi dodatkami noszonymi do munduru byy buty w formie trzewikw noszonych do spodni prostych, lub buty do jazdy konnej (te nosili wycznie oficerowie i artylerzyci konni, a od 1909 roku wycznie oficerowie). Trzewiki noszono rwnie do munduru polowego, do ktrych dodatkowo zakadano skrzane sztylpy w kolorze naturalnym (artylerzyci penicy sub konno). Sztylpy byy z materiau zapinane na guziki, skarpety pod kolana wywijane u gry, lub owijacze w kolorze spodni. Ponadto onierze nosili pas w kolorze naturalnym z mosin klamr (w kocu XIX w. uywano pasw w kolorze czarnym). Oficerowie do 1908 roku nosili wycznie na prawej opatce adownic przewieszan prze lewe rami. Od 1908 roku rwnie pas skrzany w kolorze naturalnym z dwudzieln klamr oficersk. W czasie wojny mundur polowy ulega kilku modyfikacjom, ktrych efektem byo powstanie nowych wzorw mundurw: Wz 1916 (z wykadanym konierzem) i Wz 1917 (z kontrafadami na kieszeniach i guzikami na wierzchu) oraz szeregu wariacji. Wzr z 1908 charakteryzowa si tym, e guziki byy umieszczane na wierzchu bluzy oraz dodatkowe guziki umieszczono na kieszeniach. 61

Kolorystyka rwnie podlegaa zmianom i oprcz koloru hehtgrau uywano koloru feldgrau oraz rnych odcieni obydwch kolorw. Od 1916 roku z powodu oszczdnoci materiau rodzaj broni oznaczano w formie 1 cm paska umieszczanego na konierzu kurtki mundurowej za dystynkcjami lub w podobnej odlegoci Stopnie wojskowe noszono na konierzu mundu62

ru, a oznaczano je wedug nastpujcego klucza: podoficerowie nosili gwiazdki szecioramienne kociane z odpowiednimi tamami w przypadku starszych podoficerw, oficerowie gwiazdki zote wyszywane, a oficerowie starsi i generaowie odpowiednie tamy zote i srebrne wyszywane gwiazdki.

63

Dziaa i wyposaenie pruskiej artylerii polowej i fortecznej

d 1850 do 1917 r. artyleria przeywaa prawdziwy rozkwit, a zdobycze z zakresu techniki i balistyki miay bezporednie odzwierciedlenie w jakoci sprztu bojowego. Artyleria forteczna dysponowaa rnego rodzaju sprztem, ktry mona podzieli na mobilny, pozycyjny i bezporednie uzbrojenie forteczne. W 1850 roku, czyli momencie swojego powstania posiadaa sprzt nie rnicy si niczym od np. XVII wiecznego. Nadal w uyciu znajdoway si dziaa o lufach gadkich, adowane od wylotu. Stosowany wwczas, adunek miotajcy to czarny proch, a amunicja pod wzgldem jej rnorodnoci zawaa si do kartaczy, kul penych i granatw o prostej budowie. Podstawowe wyposaenie stanowiy eliwne armaty i modzierze np. Granat-kanone Wz 1859 i 30 cm modzierze Wz 1854, nie wspominajc o konstrukcjach pamitajcych Napoleona I. Pierwszym nowoczesnym dziaem, ktre przetrwao a do zakoczenia I wojny wiatowej byo dziao konstrukcji Wahrendorfa. Byy to 9, 12 i 15 cm armaty wykonane z eliwa o lufie gwintowanej z zamkiem kolbowym pozwalajcym na zaadunek od tyu. Dziaa te zostay wyposaone w nowy rodzaj amunicji o ksztacie wrzecionowatym (dugo pocisku wynosia dwa kalibry), a adunkiem miotajcym by nadal proch czarny (a do koca XIX w.).

64

Armata 120 mm.

Za spraw wprowadzenia gwintu znacznie zmieniy si waciwoci balistyczne, ktre pozwalay na miotanie pociskw na kilka kilometrw (6000 m) w przeciwiestwie do dotychczas uywanych dzia pozwalajcych na oddanie strzau o zasigu max. 2000 m. Zastosowanie eliwnej lufy spowodowao rwnie zwikszenie y-

6

wotnoci dzia. Monolityczne konstrukcje Wahrendorfa wprowadzono do uytku pod oznaczeniem Wz 1861, a lufy umieszczone na ronego rodzaju oach mogy by zastosowane jako kazamatowe, pozycyjne lub polowe. W ten sposb zosta wyznaczony kierunek rozwoju artylerii na najblisze kilkadziesit lat. A do lat 80-tych XIX w. tworzone byy nowe konstrukcje o rnych kalibrach od 7 do 21 cm. Bardzo duy wpyw na konstrukcje artyleryjskie w tym czasie ma Franciszek Uhatius, ktry jako pukownik obj w roku 1871 dowdztwo nad wiedesk fabryk rodkw artyleryjskich. By on twrc nowego stopu brzu stal-brzu nazwanego od jego nazwiska brzem Uchatiusa. Aby zapobiec zdominowaniu rodzimego przemysu artyleryjskiego przez Niemcw Uchatius skonstruowa w roku 1874 nowe dziao polowe, w ktrym lufa bya zbudowana z dwch czci lufy zasadniczej i paszcza. W ten sposb zwikszy wytrzymao przewodu lufy i samej lufy poprzez poddanie jej obrbce termicznej. Rozwizanie to pozwolio unikn wprowadzenia do uzbrojenia armii austriackiej dzia stalowych produkowanych w Niemczech. Tak powstaa generacja dzia Wz 1875 i 1880, ktrych lufy byy wykonane z brzu i zaopatrzone w nowy rodzaj zamka blokowego otwieranego i zamykanego przy pomocy korby. Nowy zamek pozwala na znacznie szybsze adowanie dziaa, dziki czemu moliwe byo oddanie nawet szeciu strzaw na minut. Zmienia si rwnie amunicja posiadajca nowoczesne zapalniki czasowe i uderzeniowe, znacznie bezpieczniejsze od swoich poprzednikw (zapalniki pociskw Wz 1861 i 1863 bardzo czsto eksplodoway podczas przenosze66

nia lub czyszczenia amunicji). Odpalanie dzia odbywao si za pomoc zapalnika tarciowego umieszczanego w zamku, ktry poprzez pocignicie mocowanego do niego sznura przekazywa iskr do adunku zasadniczego (skadajcego si z kilku czci pozwalao to na odpowiednie kierowanie zasigiem ognia) umieszczonego w komorze adunkowej.

Armata 150 mm.

67

Odkrycie, e ogniem stromotorowym mona skutecznie niszczy ukryte za nierwnociami terenu umocnienia zaowocowao powrotem do modzierzy i haubic, ktrych przez kilkadziesit lat nie wytwarzano. Ostatnie z konstrukcji Uchatiusa to dziaa Wz 1880: 15 cm modzierze, 12 i 15 cm armata pozycyjna, 21 cm modzierz i planowane cikie dziao nadbrzene, ktrego konstrukcja nie doczekaa si realizacji z powodu nagej mierci Uchatiusa, ktry 4 czerwca 1881 roku popeni samobjstwo.

Armata duga 150 mm.

68

Artyleria forteczna.

Za spraw wprowadzenia cinieniowych bada luf przeprowadzanych przy cinieniu kilku tysicy atmosfer jego dziaa stay si pocztkiem nowej ery. Metodologia ta ma zastosowanie do dnia dzisiaj. Pomimo wprowadzania do uzbrojenia nowoczesnych konstrukcji pod koniec XIX w. w uyciu nadal znajdowa si przestarzay sprzt artyleryjski, a wiczenia rekrutw odbyway si niejednokrotnie z uyciem zabytkw muzealnych. Wojsko austro-wgierskie byo bardzo oszczdne i decydowao si na wprowadzenie nowinek techniki dopiero w ostatecznoci. Ten sposb podchodzenia do zagadnie obronnoci mia swoich zagorzaych zwolennikw wrd najwyszych dostojnikw pastwowych i gdyby nie wiato niektrych z nich postp w artylerii dokonywaby si znacznie wolniej. Doskonaym poligonem do testowania nowych konstrukcji bya wanie artyleria forteczna, ktr systematycznie zasilano maymi ilociami nowoczesnego sprztu. 69

Lata 90-te XIX w. to okres rozbudowy zakadw zbrojeniowych Skody w Pilnie. Zakady te wprowadziy na rynek pierwsze konstrukcje dzia szybkostrzelnych zaopatrzonych w oporopowrotnik, ktre wykonywano ze stali stopowej miay budow paszczow i zamki klinowe z iglic samo napinajc (pierwsze takie dziao polowe zostaje przedstawione w roku 1890, jednak ze wzgldu na zbyt due zuycie amunicji na minut zostaje odrzucone). Tego typu konstrukcje pozwalay na oddanie nawet kilkunastu strzaw w cigu minuty bez koniecznoci ponownego nastawiania, co byo konieczne w konstrukcjach wczeniejszych. Pomimo tak znacznego postpu w zakresie sztuki artyleryjskiej powstay kolejne, jednak ju przestarzae, jak na owe czasy konstrukcje dzia z odrzutem lawety: 15 cm haubicy Wz 1894, 1899 i 1899/04, 7 cm armaty grskiej Wz 1899 i haubicy polowej Wz 1899, pomimo to na uzbrojenie jednostek fortecznych zosta wprowadzony szereg dzia Wz 1898. Byy to armaty kazamatowe, nadbrzene a przede wszystkim 24 cm modzierz Wz 1898, ktry zosta zaprezentowany na wystawie paryskiej w roku 1900, gdzie cieszy si bardzo duym zainteresowaniem, porwnywalnym do 7.65 mm szybkostrzelnej armaty Schneidera Wz 1897. Bya to pierwsza konstrukcja pozwalajca na niszczenie najpotniejszych w owych czasach fortyfikacji. Do bardzo interesujcych rozwiza konstrukcyjnych mona zaliczy 6 cm armat jedc Wz 1898, ktra bya dziaem czcym dwa elementy: mobilno dziaa polowego i opancerzenie dziaa fortyfikacyjnego. Takie rozwizanie pozwalao w odpowiedni sposb ochroni 0

obsug, jak rwnie umoliwiao przemieszczanie si. Armata ta posiadaa lawet w formie kopuy umieszczonej na specjalnym rusztowaniu zaopatrzonym w koa pozwalajce na dowolne manewrowanie dziaem po uprzednio przygotowanej trakcji szynowej lub utwardzonym podou. Dziaa pancerne byy najwaniejszym elementem wyposaenia staych fortyfikacji pancernych, ktre rozpoczto budowa pod koniec XIX w. Nowa doktryna budowy takich umocnie zakadaa istnienie silnych baterii pancernych z dziaami do obrony dalekiej i bliskiej. Dziaami pancernymi obrony dalekiej byy przede wszystkim haubice i modzierze o kalibrze 10-15 cm, a w przypadku fortyfikacji nadmorskich armaty o kalibrach od 28 30,5 cm pozwalajcych na niszczenie jednostek pywajcych. Artyleria forteczna posiadaa na swoim uzbrojeniu szereg ciekawych konstrukcji dzia pancernych, a w tym: 15 cm modzierz Wz 1880 i 1905, 15 cm haubic pancern Wz 1894 i 99, 10 cm haubic pancern Wz 1899, 1906, 1909 i 1914, 28 cm nadbrzen armat wieow L/35 i 30,5 cm nadbrzen armat wieow L/40. Oprcz dziaa do obrony dalekiej w skad obrony bliskiej wchodziy dziaa o kalibrze 8 cm suce do zwalczania szturmujcych oddziaw. Do tego typu konstrukcji naleay 8 cm armata pancerna Wz 1894 i 8 cm armata wysuwana Wz 1902 oraz wczeniej wspomniana 6 cm armata pancerna jedca Wz 1898. Cech wspln tych wszystkich konstrukcji byo posiadanie stalowego pancerza w formie kopuy, ktrego grubo wynosia od 5 do 30 cm. Konstrukcj nietypow bya 8 cm armata wysuwana Wz 1902, ktra dziki mechanizmowi podnoszenia bya 

Dziao 305 mm.

2

Ciki karabin maszynowy.

3

schowana w bloku koszarowym i wysuwana wycznie w sytuacji zagroenia szturmowego. cznie wyprodukowano tylko dziesi dzia tego typu. Innymi dziaami fortecznymi byy armaty kazamatowe i z minimalnym otworem strzelniczym, ktre miay za zadanie ochron midzy pl oddzielajcych poszczeglne obiekty forteczne (dziaa kalibru od 8 do 12 cm umieszczane w kazamatach dodatkowo chronionych stalowym pancerzem) oraz zapewni obron fosy fortecznej (dziaa kalibru od 6 do 9 cm umieszczane w kaponierach i kojcach, niejednokrotnie rwnie osonite stalowymi pytami lub tarczami). Oprcz dzia fortecznych i pozycyjnych dua grup stanowiy dziaa nadbrzene, ktre byy reprezentowane przez wszystkie moliwe rodzaje rodkw artyleryjskich (armaty, haubice, modzierze oraz wyrzutnie torped zastosowane wycznie w nielicznych fortach morskich) i kalibry. Do bardzo ciekawych fortyfikacji naleay obiekty majce na celu zabezpieczenie obrony wybrzea, ktrych uzbrojenie stanowiy: 7 cm armata nadbrzena Wz 1898 L/42, 9 cm armata Wz 1907, 21 cm modzierze Wz 1873 i Wz 1880, 12 cm i 15 cm armaty nadbrzene L/40, 15 cm haubica Wz 1899, 24 cm L/24 i 28 cm L/35 armaty nadbrzene, wieowe armaty kalibru 28 cm L/35 i 30,5 cm L/40 oraz najpotniejsze dziao nadbrzene 42 cm haubica nadbrzena Wz 1914. Litera L w nazwie dziaa oznaczaa dugo lufy podan w kalibrach. Koniec XIX wieku to rwnie czas, w ktrym ulega zmianie amunicja artyleryjska. Na wzr zespolonej amunicji broni strzeleckiej skadajcej si z pocisku i uski powstaa amunicja zespolona stosowana w ar4

tylerii pozwalajca na zwikszenie szybkostrzelnoci. Amunicja ta miaa jedn bardzo istotna cech, ktr bya bezdymno osignita poprzez zastosowanie nowoczesnego rodzaju prochu strzelniczego, a mianowicie syntetycznego prochu nitrocelulozowego (w uyciu od 1875 roku) i nitroglicerynowego (w uyciu od 1880 roku). Proch ten pozwoli rwnie na poprawienie parametrw balistycznych (zwikszenie cinienia wewntrz lufy), jakim bya donono. Nowa amunicja posiadaa rwnie ulepszone zapalniki i nowoczesny, znacznie mocniejszy materia detonacyjny (trotyl, amonal, kwas pikrynowy lub ekrazyt) umieszczany wewntrz skorupy pocisku. Niestety amunicja taka moga by stosowana wycznie do dzia o kalibrze do 10 cm, po

wyej 10 cm stosowano amunicje skadan o adunkach czstkowych pozwalajcych na zmian parametrw balistycznych (cinienie wewntrz lufy, prdko pocztkow i donono). W czasie wojny wiatowej nastpi bardzo szybki rozwj kompanii artylerii fortecznej zoonych z cikich dzia oblniczych, ktre od tej pory otrzymay nazw baterii. Baterie te byy tworzone w cigu kolejnych lat, a liczba sprztu najciszego wzrosa kilkakrotnie od momentu wybuchu wojny. Rozbudow artylerii najciszej (poza artyleri nadbrzen) zapocztkowaa budowa najbardziej znanego na wiecie

6

austriacko-wgierskiego 30,5 cm modzierza Wz 1911 produkcji pilzneskiej Skody. Prace nad tym dziaem ukrywano przed parlamentem przez szefa sztabu generalnego Konrada von Hutzendorfa. Trway one od 1907 do 1911 roku. cznie wyprodukowano 24 egzemplarze. Modzierz Wz 1911 poddano modernizacji i na tej bazie powsta 30,5 cm modzierz Wz 1916 o nieco poprawionych parametrach balistycznych i znacznie przebudowanym ou pozwalajcym na prowadzenie ognia poziomego w zakresie 360o. Kolejnymi dziaami cikimi stworzonymi w zakadach Skody byy: 24 cm armata Wz 1916, 35 cm armata Wz 1916 (pierwotnie przeznaczona do uzbrojenia pancernikw klasy zastpczej Tegethof), 38 cm haubica Wz 1916 i 42 cm haubice Wz 1916 i Wz 1917. Kada bateria tych dzia skadaa si z jednego dziaa i okoo 200 onierzy i oficerw. Cech wspln tego sprztu bya atwo w transporcie, poniewa kade dziao byo rozbierane na jednostki skadowe (najczciej 3 podzespoy) transportowane przy uyciu cignikw spalinowo-elektrycznych produkcji zakadw Porscha (C-Zug). Ostatnim dziaem cikim wyprodukowanym przez zakady Skody by 21 cm modzierz Wz 1918, ktry niestety nie zosta wprowadzony do uzbrojenia z racji rozpadu monarchii naddunajskiej. Innymi bardzo ciekawymi konstrukcjami o bardzo dobrych waciwociach bojowych byy 10,4 cm armata Wz 1915, 15 cm armaty Wz 1915 i Wz 1916 oraz 15 cm haubica samochodowa Wz 1915, ktre miaa zastpi przestarzae ju w pocztkach XX w. 12 cm i 15 cm armaty pozycyjne Wz 1880. Dziaa te cechoway si doskonaymi para

metrami ogniowymi, a zasig dla 10,4 cm armaty wynosi 13 km oraz dla 15 cm armaty a 20 km. Ciekawa jest historia 15 cm haubicy samochodowej, ktra bya skonstruowana jako dziao forteczne z przeznaczeniem do zabudowy pod pancerzem. W momencie rozpoczcia wojny wstrzymano program rozbudowy fortyfikacji i dla gotowej ju haubicy skonstruowano oe koowe przeznaczone do transportu samochodowego. Kilka sw naley rwnie powici 35 cm armacie Wz 1916. Dziao to powstao w oparciu o zamwienie marynarki wojennej opiewajce na 9 egzemplarzy zoone tu przed wybuchem wojny. Niestety marynarka wojenna nie bya w stanie skorzysta z nowych armat, poniewa odwoano plan budowy nowych pancernikw, na ktrych miay zosta zamontowane. W maju 1916 roku przeprowadzono pierwsze prby ogniowe tego dziaa na poligonie artyleryjskim Hajmasker, gdzie opracowano tablice strzelnicze. Zasig dziaa wynosi ok. 35 km, a waga wystrzeliwanego na tak odlego pocisku przeszo 700 kg. Pierwsze uycie bojowe miao miejsce w maju na froncie woskim. cznie do koca wojny wyprodukowano trzy egzemplarze, a tylko dwa zamiennie bray udzia w walkach.

8

Wz amunicyjny

Jaszcz

9

Zakoczenie
notatniku Meyki midzy kartkami znajdoway si zoone na cztery czci wycite kawaki gazety. Meyka prawdopodobnie otrzyma je od przyjaciela w licie. By to opis ruin miasteczka Villeroy bezporednio po bitwie w ktrej jego przyjaciel bra udzia. W gazecie zamieszczono nastpujc relacj: Villeroy, miasteczko niewielkie, ale schludne, czyste, przepenione jest obecnie zapachem trupim. S tu jeszcze trupy po rnych mieszkaniach. Cae oddziay onierzy wykopuj na pobliskim polu doy, do ktrych stosami wrzuca si zabitych onierzy. Caa droga jest zawalona poamanymi sprztami i rumowiskami. Tornistry, blaszane garnki,torby do naboi i ubrania s porozrzucane na wszystkie strony,tu i wdzie wida lady krwi. Bya to czysta rze Turkasw i Marokaczykw. Zaledwie przybyli (na front) i naprzd. Jak diaby. Niemcy za oczekiwali ich z karabinami maszynowymi. Jest to ich system. Przeciwko piechocie wysyaj natychmiast 40 lub 50 samochodw opancerzonych uzbrojonych w karabiny maszynowe. Olbrzymie spustoszenie. Przyszo tam do strasznych walk na bagnety. Idc przez wioski opuszczone wida zniszczone i spldrowane domy. Przez wysadzone drzwi nic nie wida innego jak szcztki ubogiego mienia. Kilka koni napuchnitych ley z nogami wystawionemi w gr u brzegu sadzawki. Olbrzymie cite drzewa zabarykadoway drogi. Zgromadzone sprzty rolnicze, pugi, brony rada itd. tworz dziwny rodzaj barykady. Wojna mobilizuje ludzi. Bierze wszystko i wszystkich. Kilka spalonych do80

mw tli si jeszcze. Z domw nie pozostao nic prcz goych murw. Jak daleko siga okiem, nie mona dojrze nikogo. Wrd ciszy dolatuje odgos dalekiego jku. Jestemy w maej wiosce Iverny. W pochodzie idzie wojsko. Nadchodzi zmrok. Kto przechodzi przez pola bitwy, zna to uczucie, jakie ogarnia czowieka, gdy czuje si sam jeden na rozlegym polu w chwili gdy dzie ma si ku kocowi. Zdaje si, e z tej olbrzymiej zgrozy, ktra wstpia na ziemi, pozostaje przez dugi czas co, co przeraa, co przerasta i niepokoi. Czowiek oddycha bojani i lkiem. Kolana zaczynaj si ugina a wosy powstaj na gowie. Przychodzi si nareszcie do wioski, a wioska jest pusta, ponura, gucha.. Ani znaku ycia. Wywaone, powybijane okna jak rozwarte szeroko oczy kociotrupa. Te pustki, to zniszczenie, och to wszystko przecie miao zarodek mierci. Powstaje w czowieku smutek, wstrt i obrzydzenie. Ch ucieczki. Czowiek nie odway si wej do takiego domu. Strach przekroczy prg by nie zobaczy rozkadajcych si cia zabitych. To co wojna pozostawia za sob jest czym szalonym, gupim, bezdusznym kataklizmem. Szedem od podwrza, przypominajce mi mietniska, na ktrych spotka mona byo najrozmaitsze rzeczy do uycia i nie do uycia, zbabrane skrzep krwi. Pierwszej pomocy sanitarnej rannym udzielano po korytarzach i sieniach. mier spotykaa rannych wanie w tych miejscach, a teraz patrole wojskowe wyszukuj trupw i grzebi ich opodal. W progu jednego z domw ustawiony jest jakby na urgowisko manekin krawiecki. Opodal dach kocioa jest zniesiony, wiato dzienne zaglda za wszystkich stron do maej gotyckiej wityni, ktrej okna i witrae rozerway granaty na ocie. Ze wszystkich mieszkacw zostaa jaka staruszka, ktra patrzy przez otwarte drzwi z gbi ciemnej chaupy oczami przestraszonego zwierzcia. 8

82

83

Skrcamy w kierunku pagrkw. Ogie z niemieckich karabinw maszynowych trwa tu kilka godzin. Wchodz na jeden z pagrkw. Przedstawia mi si okropny widok, przeraajcy i wstrzsajcy. Caa rozlega dolina zasana trupami. S to Francuzi. Setki cia ley tak daleko jak okiem sign. W dali na prawo i lewo le potokiem masy ludzkich cia. Nad granicami tej doliny trupy maj wygld maych, ciemnych niewyranych linii, ktre z dala zatracaj si zupenie. S oni uoeni jakby cita trawa. mier zaskoczya ich w jednej chwili, gdy w szalonym pdzie biegli do ataku. Padli wszyscy wzdu twarz naprzd. Nie ma pomidzy nimi ani jednego, ktrego by mier zaskoczya w bezczynnoci. Trupy s uoone w stron nieprzyjaciela gow naprzd. Ta sama myl, ta sama wola i ten sam gest czy ich i sparaliowa w ostatniej chwili mierci. Wyraz gwatu i zapau widnieje jeszcze w tym tumie polegych. Przy kocu wsi zblia si ciko naadowany wz, cigniony przez woy. Jest on peen trupw, ktrych gowy zwieszaj si ruchomo, a rce skadaj do ostatniego poegnalnego gestu. Przed wozem kroczy piechur, ktry niesie oburcz przyciskajc do piersi worki i woreczki. Jaki oficer pyta go, co niesie. Piechur prostuje si i odpowiada: Panie kapitanie w tych woreczkach, to s osobiste kosztownoci, niedokoczone listy do rodzin i pienidze polegych.

84

Stado Ogierw w Pr. Stargard (1890-1919)

od koniec XVIII w. tereny, na ktrych dzi znajduje si Stado Ogierw w Starogardzie Gdaskim, naleay do Nadlenictwa w Nowym, w rewirze starogardzkim. Odbyway si tu wiczenia wojskowej kawalerii konnej. Prawdopodobnie wanie w tym czasie przekazano administracji Starogardu 25-hektarowy obszar leny przy drodze do Tczewa. Nalece do wojska ogiery zgrupowane byy w stajniach koszarowych w centrum

Fot. Stado Ogierw, zdjcie 2013 r.

8

Fot. Kasyno oficerskie. Zdjcie 2013 r.

86

miasta, ale poniewa zapotrzebowanie na konie byo coraz wiksze, rzd pruski postanowi rozszerzy hodowl wtedy to sprowadzono do Starogardu midzy innymi ogiery trakeskie (z rejonu Prus Wschodnich, obecnie rejon kaliningradzki), wschodniopruskie i oldenburskie. Niestety, koszary wojskowe wybudowane jeszcze pod koniec XVIII wieku wraz ze stajniami dla koni nie wystarczyy ju na potrzeby wojska. Nawet dobudowanie do nich ujedalni nie zmienio faktu, e konie potrzeboway nowego lokum. Wtedy to, okoo 1890 roku, podjto decyzj o budowie kompleksu hodowlanego wraz z osiedlem mieszkaniowym Landgestut Preuisch Stargard (Stado Ogierw w Starogardzie) na wspomnianych wczeniej terenach wykorzystywanych do wicze wojskowych. Budow ukoczono w roku 1912 odtd te datuje si histori Stada. Do 1920 r. Stadem zarzdzaa administracja pruska, za pracownikami obiektu byli mczyni po odbytej subie wojskowej w kawalerii, pod ktrych piecz pozostawao 140 ogierw. Po roku 1920 Stado zostao przejte przez komisj delegowan przez Tymczasowy Zarzd Stadnin Pastwowych. Dyrektorem mianowano pukownika. Stanowisko dyrektora mg obj tylko wyszy rang oficer wojskowy. Pracownikami byli mczyni, ktrzy ukoczyli sub wojskow o tradycjach kawaleryjskich. W okresie pruskim stado utrzymywao stan 140 ogierw. W tym samym czasie, co koszary zosta zbudowany budynek oficerskiego kasyna. Z kasyna korzystaa staa kadra okoo 130 podoficerw i oficerw starogardzkiego Regimentu.

8

Zakoczenie
otatnik Polaka Franza Meyki ze Starogardu koczy ostatni zapis w styczniu 1917 r. Franz Meyka zosta ciko ranny. Przywieziony do lazaretu przez siebie budowanego w Starogardzie, zmar na skutek odniesionych ran. Z zachowanego listu pielgniarki do rodziny Meyki dowiadujemy si, e: onierza Franza Meyka przywieziono ciko rannego i nieprzytomnego do lazaretu. Otrzyma trzy strzay w klatk piersiow i dwa strzay w nogi. Strzay w klatk piersiow okazay si miertelne. Opiekujca si nim pielgniarka stwierdzia, e ranny na chwil odzyska przytomno. Prosi o przekazanie swoje mamie woreczka zawizanego na szyi oraz zeszytu, ktry mia zawinity w kieszeni munduru. Potem cicho zasn. W woreczku znajdowa si medalik oraz 6,5 marek. W kieszeni munduru na piersi znaleziono pognieciony i wilgotny zeszyt-notatnik Franza Meyki. Z listu wynika, e pielgniarka powiadomia matk o mierci syna. Zosta on pochowany na starogardzkim cmentarzu, ze wszelkimi honorami wojskowymi Przypadek, a moe los tak chcia, by po 150 latach odnaleziony i zachowany notatnik Polaka w pruskim mundurze, opowiedzia histori jedn z tysicy polegych onierzy na terenach Prus Zachodnich.

88

ZDJCIA Z FRONTU POD OLSZTYNEM

Fot. Skad wojskowy w Starogardzie.

Fot. Zdobyczne pociski armatnie wroga.

89

ZDJCIA Z FRONTU POD OLSZTYNEM

Fot. Przed bitw.

Fot. Walka pozycyjna w okopach.

90

ZDJCIA Z FRONTU POD OLSZTYNEM

Fot. Okopy po natarciu piechoty.

Fot. Pole bitwy.

9

ZDJCIA Z FRONTU POD OLSZTYNEM

Fot. Poczta polowa.

Fot. Pole bitwy po ataku.

92

ZDJCIA Z FRONTU POD OLSZTYNEM

Fot. Osobliwa kpiel wszystkich onierzy.

Fot. Pora obiadu.

93

ZDJCIA Z FRONTU POD OLSZTYNEM

Fot. Odpoczynek po marszu.

Fot. Feld kicha jedzie.

94

ZDJCIA Z FRONTU POD OLSZTYNEM

Fot. Marsz regimentu 176 na front mazurski.

Fot. Msza polowa.

9

Spis treci
Od autora ...................................................................................... 5 Notatnik (strona 1) ............................................................... Toru .................................................................................... Notatnik (strona 1) ............................................................... Wymarsz na wojn ............................................................... Notatnik (strona 3) ............................................................... Oddzia szturmowy .............................................................. Notatnik (strona 4)................................................................ Notatnik (strona 5) .............................................................. Notatnik (strona 6) .............................................................. Notatnik (strona 7) ............................................................... Notatnik (strona 8) ............................................................... Notatnik (strona 9) ............................................................... Notatnik (strona 10) ............................................................. Notatnik (strona 11) ............................................................. Przebieg bitwy z udziaem XVII Korpusu Armijnego w tym 176 Regimentu Franza Meyki wedug rde historycznych: .......... Biaa bro piechoty ..................................................................... Mundury pruskich onierzy w latach 1914-1919 .................... Dziaa i wyposaenie pruskiej artylerii polowej i fortecznej ...... Zakoczenie ................................................................................ Stado Ogierw w Pr. Stargard (1890-1919) .............................. Posowie ..................................................................................... 16 20 24 24 28 29 32 34 36 39 41 43 44 46 48 55 57 64 80 85 88

Zdjcia z frontu pod Olsztynem ................................................ 89