Prof. dr hab. farm. WALERIA OLECHNOWICZ-STPIE Doc. dr hab. farm.

ELIZA LAMER-ZARAWSKA

ROLINY LECZNICZE STOSOWANE U DZIECI

Wydanie III poprawione i uzupenione

Warszawa 1992 Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich

 Copyright by Waleria Olechnowicz-Stpie, Eliza Lamer-Zarawska, 1986,1989, 1992

Recenzent doc. dr hab. farm. Krystyna Szpunar

Redaktor mgr Teresa Materkowska Redaktor techniczny Ewa Blicharska Korektor Barbara Myczak

Projekt okadki Magorzata Wickenhagen Ryciny: Julitta Gadomska i Anna urkowska oraz z ksiki B. Kunickiej i M. Dziak Zioa i ich stosowanie

ISBN 83-200-1594-4

Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich Warszawa 1992 r.

Wydanie III. Nakad 14 800 + 200 egz. Objto: ark. wyd. 17,8; ark. druk. 16,25.

Olsztyskie Zakady Graficzne im. Seweryna Pieninego 10-417 Olsztyn, ul. Towarowa 2 Zam. nr 406/91

Przedmowa
Lek zioowy mimo wielu rodkw syntetycznych, ktrymi dysponuje lekarz zajmuje nadal wane miejsce w zapobieganiu i leczeniu chorb. Jest cz sto rodkiem uzupeniajcym lub wspomagajcym lek syntetyczny, a niekiedy lekiem z wyboru (podstawowym w terapii), gwnie w pewnych grupach wiekowych oraz niektrych rodzajach schorze. Leki naturalne powinny te znale swoje miejsce w pediatrii, zwaszcza e organizm dziecka jest szczeglnie wraliwy na specyfiki chemiczne. Pod pojciem specyfiki chemiczne rozumiemy nie tylko rodki syntetyczne, lecz rwnie izolowane z rolin pojedyncze zwizki oraz antybiotyki. Stanowi one podstaw leczenia pediatrycznego, gwnie ze wzgldu na szybko i skuteczno dziaania. Mimo niewtpliwej wartoci tych lekw, odnotowuje si niekiedy w czasie kuracji lub po pewnym czasie jej stosowania, niepodane objawy uboczne, np. wysypki alergiczne, zaburzenia w trawieniu i przyswajaniu pokarmw itp. W pewnych schorzeniach wieku dziecicego nie zawsze istnieje potrzeba stosowania preparatu chemicznego o silnym dziaaniu. Moe on by zastpiony z dobrym skutkiem agodniej dziaajcymi przetworami rolinnymi. Zioa charakteryzuj si rnorodnym dziaaniem leczniczym, uatwiaj przyswajanie skadnikw pokarmowych oraz dostarczaj niezbdnych witamin i skadnikw mineralnych. Pobudzaj rwnie mechanizmy odpornociowe organizmu czowieka. Dziecko znacznie lepiej toleruje leki zioowe ni syntetyczne, chocia wynik leczenia zioami nie jest tak efektywny, jak w przypadku stosowania preparatw chemicznych. Kuracja zioowa trwa z reguy duej i z tego wzgldu zalecana jest w okrelonych chorobach, przewanie nawracajcych, przewlekych, zwizanych z zaburzeniami przemiany materii lub przy zmniejszonej odpornoci organizmu. Zalecane jest rwnie skojarzone leczenie rodkami syntetycznymi i rolinnymi. Daje ono na og dobre wyniki, poniewa lek zioowy czstokro zwiksza dziaanie stosowanej substancji syntetycznej, umoliwiajc ograniczenie jej dawki, a jednoczenie chroni organizm przed ubocznym dzia aniem specyfiku chemicznego. W przypadku stosowania zi niekiedy trudno jest odgraniczy ich wartoci lecznicze od wartoci odywczych. Dotyczy to zwaszcza czstych w diecie dziecka warzyw (np. marchew), owocw lub herbatek zioowych. Wana jest przy tym umiejtno waciwego wykorzystania bogactwa rnorodnych skadnikw naturalnych, ktrych niewyczerpanym rdem jest wiat rolinny.

Skad chemiczny rolin jest zoony i obejmuje zarwno zwizki proste, jak i poczenia bardzo skomplikowane, z ktrych wiele ma silne dziaanie farmakologiczne. Nawet tzw. substancje balastowe (uboczne) stanowi niezbdne elementy w caoksztacie dziaania leku i warunkuj niejednokrotnie jego korzystniejszy efekt terapeutyczny. W zioolecznictwie stosuje si wyizolowane poszczeglne skadniki rolin uznane za substancje aktywne lub te cae zespoy zwizkw zawartych w rolinie, podawane w postaci odpowiedniego przetworu, najczciej wycigu. Stosowanie wycigw daje czsto lepsze wyniki leczenia ze wzgldu na wspdziaanie skadnikw rolin. Decyzj w sprawie doboru najbardziej odpowiedniego leku zioowego powinien podj lekarz. Zioolecznictwo bowiem zobowizuje do dokadnej znajomoci rolin, ich skadu chemicznego, dziaania leczniczego, a take sposobu przyrzdzania leku oraz dawkowania. Zainteresowanie fitoterapi wzrasta w ostatnich latach. Wrd wielu cennych ksiek z tego zakresu brak jest jednak pozycji opisujcych zioa stosowane w leczeniu dzieci. Przekazujc czytelnikom niniejsze popularne opracowanie, miaymy na wzgldzie wypenienie istniejcej luki. Zdajemy sobie przy tym spraw, e podane przez nas, w zakresie moliwoci wydawniczych, gatunki lecznicze nie wyczerpuj wszystkich lekw, jakich dostarcza wiat rolinny. Zebrany materia stanowi jednak przegld stosowanych przez wiele pokole surowcw, ktre mog by wykorzystane w praktyce i leczeniu chorb u dzieci. Autorki

Spis treci
Przedmowa........................................................................................................... 3 Wprowadzenie ..................................................................................................... 9 Zbir, suszenie i przechowywanie...................................................................... 11 Przetwory z rolin leczniczych........................................................................... 13 Roliny w pielgnowaniu i leczeniu niemowlt.................................................. 17 Roliny przeciwzapalne ....................................................................................... 17 Rumianek pospolity = rumianek leczniczy 17 Rumian szlachetny = rumian rzymski = rumianek rzymski 21 Roliny wiatropdne i przeciwskurczowe............................................................. 23 Biedrzeniec any = any = anyek 23 Koper woski = = koperek sodki = fenku woski 25 Koper ogrodowy 28 Kminek zwyczajny 29 Roliny regulujce trawienie ............................................................................... 31 Marchew zwyczajna 31 Roliny w leczeniu dzieci starszych.................................................................... 33 Roliny w chorobach ukadu oddechowego ......................................................... 33 Roliny osaniajce ............................................................................................. 36 Prawolaz lekarski 36 Prawolaz wysoki = malwa ogrodowa 39 laz dziki 40 Babka lancetowata = babka wskolistna = jzyczki polne 42 Roliny wykrztune.............................................................................................. 45 Tymianek pospolity 45 Macierzanka piaskowa = macierzanka 48 Oman wielki 51 Sosna zwyczajna 53 Roliny przeciwbakteryjne................................................................................... 55 Cebula 55 Szczypiorek 57 Czosnek pospolity 57 Szawia lekarska59 Roliny w chorobach ukadu pokarmowego ........................................................ 62 Roliny pobudzajce aknienie i trawienie........................................................... 63 Roliny gorzkie.................................................................................................... 64 Bobrek trjlistny 64 Centuria pospolita = tysicznik pospolity = goryczka czerwona 66 Drapacz lekarski69

Roliny aromatyczno-gorzkie .............................................................................. 70 Arcydzigiel litwor = arcydzigiel lekarski = litwor = dzigiel lekarski 70 Bazylia wonna = ziele krlewskie 72 Bylica boe drzewko = boe drzewko 75 Bylica pospolita 77 Bylica estragon = estragon = bylica gupich 79 Czber ogrodowy 81 Krwawnik pospolity 81 Kolendra siewna85 Lebiodka pospolita = majeranek dziki86 Majeranek ogrodowy 88 Tatarak zwyczajny 90 Roliny ciotwrcze i ciopdne ..................................................................... 92 Dziurawiec zwyczajny = witojaskie ziele 94 Karczoch zwyczajny 97 Kocanka piaskowa = niemiertelnik 98 Mita pieprzowa 100 Mniszek pospolity = mniszek lekarski = dmuchawiec lekarski = mlecz103 Rzodkiew czarna105 Szanta zwyczajna 106 Roliny przeczyszczajce ................................................................................... 108 Babka piaskowa oraz babka pesznik 112 Kruszyna pospolita = szakak kruszyna 114 Len zwyczajny 116 Rzewie doniasty = rabarbar doniasty 117 Szakak pospolity = szakak ciernisty = jeleni rg 119 Roliny przeciwbiegunkowe............................................................................... 121 Borwka czernica = czarna jagoda = czernica 123 Jabo domowa oraz jabo dzika ponka 125 Jeyna fadowana 126 Orzech woski 127 Piciornik gsi = srebrnik pospolity 128 Piciornik kurze ziele 130 Poziomka pospolita 132 Przywrotnik pospolity 133 Szczaw lancetowaty 135 liwa tarnina = tarnina 137 Roliny w chorobach ukadu moczowego .......................................................... 139 Borwka brusznica142 Brzoza brodawko wata lub brzoza omszona 143 Lubczyk ogrodowy = lubczyk lekarski 144 Mcznica lekarska 147 Nawo pospolita = zota rzga = zota dziewica 149 Perz waciwy = perz biay 151 Pietruszka zwyczajna 152 Poonicznik nagi153 Rdest ptasi = wrble jzyczki = podrnik = wiska trawa 155 Seler zwyczajny 157 Skrzyp polny = koski ogon = sprzeczka 158 Wilyna ciernista 161 Wrzos zwyczajny 163 Roliny w chorobach z podwyszon temperatur ............................................. 164 Roliny napotne i przeciwgorczkowe ............................................................... 165 Dziki bez czarny = bez czarny = bez psi = bez aptekarski165 Lipa drobnolistna i lipa szerokolistna 168 Malina waciwa 169 Wizwka botna = tawua kowa 171 Wierzba biaa, wierzba krucha oraz wierzba purpurowa (wiklina) 173 Roliny witaminowe .......................................................................................... 174 Porzeczka czarna 174 Rokitnik zwyczajny = rokitnik szakakowaty 175 Ra dzika = szypszyna 177 urawina botna 180

Roliny w chorobach reumatycznych ................................................................ 181 Roliny w chorobach ukadu nerwowego .......................................................... 183 Roliny uspokajajce......................................................................................... 185 Gg jednoszyjkowy oraz gg dwuszyjkowy 185 Kozek lekarski 187 Melisa lekarska 189 Roliny w chorobach i urazach skry ................................................................ 191 Roliny odtruwajce.......................................................................................... 194 Fioek trjbarwny = bratek polny 194 Cykoria podrnik = podrnik bkitny = podrnik lekarski 197 opian wikszy = opuch199 Ogrecznik lekarski 201 Podgarycznik pospolity 204 Pokrzywa zwyczajna oraz pokrzywa egawka 206 Uczep trjlistkowy = uczep trjdzielny = dwuzb 208 Roliny przeciwzapalne ..................................................................................... 210 Arnika grska = kupalnik grski 210 Chaber bawatek212 Nagietek lekarski = nagietek 213 wietlik kowy 215 tlica drobnokwiatowa oraz tlica owosiona 215 Roliny w chorobach alergicznych .................................................................... 218 Roliny w ywieniu dzieci chorych..................................................................... 225 Witaminy w ywieniu dzieci............................................................................... 231 Roliny trujce .................................................................................................. 238 Mieszanki zioowe ............................................................................................ 243 W pielgnowaniu i leczeniu niemowlt............................................................... 243 W leczeniu dzieci starszych................................................................................ 244 W chorobach ukadu oddechowego.................................................................. 244 W chorobach ukadu pokarmowego ................................................................. 245 W chorobach wtroby i drg ciowych ......................................................... 246 W zaparciach .................................................................................................. 247 W biegunkach ................................................................................................. 247 W chorobach ukadu moczowego .................................................................... 248 W chorobach z podwy szon temperatur........................................................ 249 W chorobach reumatycznych........................................................................... 249 W chorobach ukadu nerwowego ..................................................................... 250 W chorobach i urazach skry........................................................................... 251 Zwikszajce odporno organizmu................................................................. 252 Pimiennictwo .................................................................................................. 254 Spis alfabetyczny nazw rolin .......................................................................... 256

Wprowadzenie
Organizm dziecka przez cay okres rozwoju wymaga innego traktowania ni organizm w peni dojrzay. Rwnie leczenie w tym okresie ma swoj specyfik. Przy stosowaniu zi naley take uwzgldnia rnice midzy organizmem dziecka w poszczeglnych etapach dojrzewania a organizmem czowieka dorosego, czego wyrazem jest odpowiedni dobr gatunkw rolin nie tylko pod wzgldem jakoci, lecz rwnie iloci oraz wzajemnych ich proporcji w zoonym leku naturalnym. Ustrj dziecka w zalenoci od wieku charakteryzuj pewne odrbnoci morfologiczne i fizjologiczne oraz rnice aktywnoci enzymatycznej i metabolicznej. W okresie dziecistwa wystpuje przewaga procesw przyswajania nad procesami wydalania i dopiero w momencie ustalenia si midzy nimi rwnowagi organizm osiga dojrzao biologiczn. Etapy rozwoju dziecka charakteryzuj wystpujce skokowo, co pewien czas, zmiany jakociowe, zarwno psychiczne, jak i fizyczne. Zmiany te stanowi podstaw podziau okresu dziecicego. Najczciej wyrnia si: okres niemowlcy, obejmujcy pierwszy rok ycia dziecka (w nim mieci si okres noworodkowy), okres poniemowlcy lata 13, przedszkolny 37 lat, wiek szkolny 714 lat, wreszcie lata modziecze 1418 lat. Du intensywnoci przemian ustrojowych charakteryzuj si pierwsze trzy lata, a zwaszcza pierwszy rok ycia dziecka oraz okres dojrzewania pciowego (1116 lat), podczas ktrego ustala si rwnowaga hormonalna. W poszczeglnych okresach ycia dziecka istnieje swoiste zapotrzebowanie organizmu na skadniki pokarmowe konieczne dla prawidowego rozwoju. Wiele z nich dostarcza wiat rolin, w tym rwnie roliny lecznicze. Mona wic wyodrbni zioa stosowane typowo na danym etapie rozwoju dziecka, co nie znaczy, e s one nieprzydatne dla dzieci w innym wieku. Z tego wzgldu w ksice wydzielono m.in. grup zi szczeglnie uytecznych dla niemowlt. W opracowaniu zostay wyodrbnione dziay obejmujce podstawow charakterystyk ukadw organizmu, ich najczstsze niedomagania u dzieci oraz roliny stosowane w leczeniu. Wanym i zoonym problemem w zioolecznictwie jest ustalenie odpowiedniej dla dziecka dawki preparatu. W stosowaniu nawet agodnie dziaajcych lekw rolinnych naley uwzgldni: wag, wiek, stan fizyczny dziecka i jego indywidualn wraliwo. Nie mona take bagatelizowa faktu, e dziecko przyjmuje inne leki. W tym przypadku szczeglnie naley dziaa w porozumieniu z lekarzem.

Okrelone znaczenie ma te forma stosowania leku rolinnego. Zamieszczone w ksice iloci i sposoby podawania surowcw zioowych, preparaty oraz dawki s opisywane w pimiennictwie i potwierdzone wieloletnim dowiadczeniem. Jednak przy korzystaniu z tych rodkw w indywidualnych przypadkach naley uwzgldni wymienione wyej kryteria dawkowania oraz ewentualne uczulenie. Zioa maj znaczenie nie tylko w leczeniu, lecz rwnie w szeroko pojtym zapobieganiu chorobom u dzieci. Znane s surowce rolinne o waciwociach pobudzajcych naturalne mechanizmy obronne organizmu, dziki czemu stosowanie tych rodkw moe zapobiec chorobie lub zagodzi jej przebieg. Wchodz one w skad znanych preparatw zioowych o powyszym dziaaniu, jak np.: Biostymina, Esberitox, Echinacea lub Bioaron, polecane w nawracajcych chorobach infekcyjnych. W racjonalnym wychowaniu dziecka istotne s wszystkie czynniki niezbdne dla zapewnienia jego prawidowego rozwoju, jak waciwe i urozmaicone odywianie, higiena, zapobieganie, a w razie zachorowania odpowiednie leczenie. wiat rolinny zajmuje w tym procesie wane i okrelone miejsce. Mamy nadziej, e niniejsze opracowanie pozwoli pozna bliej niektre aspekty zioolecznictwa pediatrycznego, a take pogbi wiedz o krajowych rolinach leczniczych, uytecznych dla dzieci. Przestrzegamy jednak Czytelnikw przed samodzielnym leczeniem schorze u dzieci, bez uprzedniego zasignicia opinii lekarza. Przestroga ta jest wana przede wszystkim dlatego, e stosowanie zi bez konsultacji lekarza moe opni rozpoczcie waciwego leczenia, a niekiedy zaciemni objawy choroby i utrudni jej rozpoznanie.

Zbir, suszenie i przechowywanie zi

Na terenie naszego kraju zasoby niektrych rolin s jeszcze znaczne i pozwalaj zaopatrzy si w zioa lecznicze we wasnym zakresie. Naley jednak pamita, e s roliny, ktre podlegaj ochronie cakowitej lub czciowej, np. arnika grska, porost islandzki, goryczki, mcznica lekarska itp. Nie mog one by pozyskiwane ze stanowisk naturalnych. Przy zbiorze zi zwraca si uwag, aby nie zrywa rolin na terenach skaonych rodkami ochrony rolin (przed wyganiciem okresu karencji), z obszarw przemysowych i miejskich, z pobocza autostrad i innych drg o duym ruchu motoryzacyjnym (zachowa odlego ponad 500 m). Warto surowca leczniczego jest zmienna i zaley od okresu wegetacji roliny, a nawet pory dnia. Przy niewaciwym zbiorze, a take suszeniu lub przechowywaniu, zioa mog straci swe waciwoci lecznicze. Na og zioa zbiera si w dni suche i pogodne, po obeschniciu rannej rosy lub nim powstanie wieczorna. Zbieramy oczywicie tylko te roliny, co do ktrych mamy pewno, e s to waciwe gatunki, jakich poszukujemy, a nie bardzo do nich podobne. Pomyka w rozpoznaniu roliny moe by nieraz niebezpieczna w skutkach. Dla zachowania wartoci leczniczych zi naley je prawidowo suszy. Dlatego te bezporednio po zbiorze rozkadamy roliny luno w cienkich warstwach na papierze lub sitach, w suchym, ciemnym i przewiewnym miejscu (nie na socu). Misiste korzenie kroimy w plastry i suszymy nanizane na sznurki. Zioa suszymy rwnie w suszarniach ogrzewanych w rny sposb. W razie potrzeby mona wykorzysta take pyty i piecyki kuchenne z odpowiednio regulowan temperatur. Szczeglnie soczyste surowce, jak owoce (np. jagody), niektre nasiona, cebule, korzenie lub k cza, wymagaj wyszych i staych temperatur. W kadym jednak przypadku wane jest, aby suszenie przebiegao we waciwej temperaturze i w moliwie najkrtszym czasie. Dla wikszoci rolin najkorzystniejsze jest suszenie przy 4050C, niekiedy przy 60 C. Surowce aromatyczne i witaminowe (szczeglnie zawierajce witamin C) naley suszy w temperaturze nie wyszej ni 35C. Niekiedy korzystne jest suszenie w dwu etapach, najpierw w niszej, a potem w wyszej temperaturze. Dobrze wysuszony surowiec charakteryzuje si: zachowan barw, zapachem i odpowiedni konsystencj. Licie krusz si w palcach, odygi pkaj, a jagody i owoce rozsypuj si. Prawidowo wysuszone zioa przechowujemy tak, aby zabezpieczy je przed stratami lub zmianami w skadnikach chemicznych, a take przed zepsuciem i zniszczeniem przez owady. Czasami konieczne jest przechowywanie surowca

11

w stanie nierozdrobnionym, w niskiej temperaturze i w ciemnoci (np. surowce garbnikowe, olejkowe). Surowce luzowe wymagaj bardzo suchych i przewiewnych pomieszcze, atwo bowiem pleniej i fermentuj. Natomiast surowce aromatyczne przechowuje si w szczelnie zamknitych naczyniach. Jednake, mimo prawidowego suszenia i przechowywania, po pewnym czasie zmniejsza si aktywno dziaania zi. Dlatego mieszanki zioowe trzyma si zwykle 1 rok (surowce twarde mona przechowywa duej). Po upywie tego okresu naley zapasy skontrolowa, a w razie pojawienia si szkodnikw lub pleni surowiec odrzuci.

Przetwory z rolin leczniczych

Proste przetwory z zi moemy przygotowa w domowych warunkach wg podanych niej oglnych przepisw przy czym w celu uzyskania produktw penowartociowych naley przestrzega podstawowych zasad dotyczcych jakoci zi. Zaleca si korzystanie tylko z zi agodnie dziaajcych (bez przeciwwskaza) ze wzgldu na brak moliwoci okrelenia zawartoci skadnikw silnie aktywnych, a tym samym ustalenia ich waciwego dawkowania. Przystpujc do robienia przetworw, zioa naley rozdrobni, gdy due kawaki surowcw (np. korzeni) wymagaj duszego czasu ekstrakcji, co z kolei moe doprowadzi do rozkadu zwizkw dziaajcych. Do najprostszych postaci lekw nale: napary, odwary, nalewki, syropy, soki i okady. Dla uatwienia podajemy przybliony ciar surowca, mieszczcego si na yce lub yeczce.

yeczka do herbaty rozdrobnionych:

kwiatw 1,0 g lici 1,5 g zi 1,54,0 g korzeni, nasion i owocw ok. 4,05,0 g

yka stoowa rozdrobnionych:

kwiatw lub lici 3,04,5 g zi 4,58,0 g korzeni, nasion i owocw 9,012,0 g Istniej ponadto inne przetwory przygotowywane przez personel fachowy. Gwnie s to wycigi rolinne, nalewki alkoholowe otrzymywane z surowcw wieych i wysuszonych. Nalewki dla dzieci w warunkach domowych sporzdza si tylko w sporadycznych przypadkach.

Napar
Napar jest to wycig wodny z rolin leczniczych, przygotowywany na gor co lub na zimno. Sposb otrzymywania preparatu zaley od zawartych w surowcu zwizkw chemicznych; np. napar z owocw szakaku sporzdza si na zimno.

13

Otrzymany w ten sposb rodek leczniczy zawiera trzy razy wicej pochodnych antrachinonu ni uzyskany na gorco, a poza tym jest bardziej gorzki, co wskazuje na lepsz ekstrakcj goryczy. Podobnie na zimno naley przygotowa wycigi z innych surowcw antrachinonowych, jak kora kruszyny i licie senesu, a take luzowych, np.: korzeni i lici prawolazu, nasion lnu, kwiatw dziewanny, rozdrobnionych nasion kozieradki.

Wycig na zimno
Rozdrobniony surowiec zala przepisan iloci przegotowanej wody o temperaturze pokojowej i pozostawi na pewien czas, nieraz nawet do 24 godzin (w zalenoci od surowca).

Napar na gorco
Rozdrobniony surowiec zala wrzc wod (w przepisanej iloci) i pozostawi w cieple pod przykryciem, na parze lub w termosie, przez 1015 min (czasami 30 min), odcedzi. Pozostao mona przela gorc wod, uzupeniajc w ten sposb ilo naparu waciwego. Gorce napary przygotowuje si przede wszystkim z surowcw olejkowych, np.: szawii, owocw kopru woskiego, anyku.

Odwar
Odwar przyrzdza si gotujc w wodzie twarde surowce (kcza, korzenie, kory), ktre zawieraj biologicznie aktywne zwizki odporne na wysok temperatur, dobrze rozpuszczalne w gorcej wodzie. Rozdrobniony surowiec zala zimn wod w przepisanej iloci i gotowa agodnie, przecitnie przez 15 min, od czasu do czasu mieszajc. Gorcy odwar odstawi na 10 min, nastpnie przecedzi przez wat, gaz lub ptno i uzupeni wod do odpowiedniej objtoci. Jeli do naparu lub odwaru dodaje si syropu, naley go wlewa do ostudzonych i odcedzonych przetworw. Napary i odwary s preparatami szczeglnie nietrwaymi i dlatego powinny by przygotowane bezporednio przed podaniem.

Nalewka
Nalewka otrzymywana jest przez ekstrakcj suszonych surowcw przez zalanie ich rozcieczonym alkoholem lub winem. Najczciej stosuje si alkohol 4570%: 1 cz zi zala 510 czciami alkoholu i pozostawi w dobrze zamknitej ciemnej butelce przez 710 dni, czsto wstrzsajc. Nastpnie nalewk przecedzi, odcedzone zioa wycisn i uzyskany w ten sposb pyn poczy z wycigiem. Nalewk pozostawi na 2 dni w chodnym miejscu i ewentualnie odsczy od wydzielonego osadu.

14

Syrop
Syrop jest to stony roztwr cukru w wodnych wycigach z rolin lub w sokach owocowych. Na og stosunek pynu do cukru wynosi 1:1,8. Syropy sporzdza si w rny sposb i z rnych surowcw. Niekiedy, ze wzgldu na nietrwae skadniki aktywne roliny, syrop powinien by przygotowany na zimno, np. z cebuli. Najczciej jednak sporzdza si syropy na gorco. W tym celu przepisan ilo cukru wsypuje si do naczynia, dodaje odpowiedni ilo pynu i ogrzewa a do momentu rozpuszczenia si cukru. Po jednorazowym zagotowaniu naley przerwa ogrzewanie, a otrzymany roztwr dokadnie zszumowa. Syropy, ktre zawieraj skadniki lotne, przyrzdza si w temperaturze nie wyszej ni 30C, stale mieszajc. Przygotowane syropy rozlewa si natychmiast do nieduych (200500 ml), suchych, uprzednio wygotowanych we wrzcej wodzie butelek (najlepiej z ciemnego szka), szczelnie zamykajc. Syrop po ostygniciu naley dokadnie wymiesza i przechowywa w chodnym i suchym pomieszczeniu, chronic od wiata. Niekiedy w celu podniesienia trwaoci syropu dodaje si nieco spirytusu. Podobn do syropu form leku, czsto wykorzystywan w pediatrii, jest mid leczniczy. Przygotowuje si go tak jak syrop, uywajc pynnego pszczelego miodu lub wodnego roztworu miodu zamiast cukru.

Sok rolinny
Soki otrzymujemy wyciskajc zmiadone lub utarte wiee surowce. Soki mona konserwowa przez dodatek niewielkich iloci alkoholu (ok. 20%) lub nieszkodliwych dla zdrowia rodkw konserwujcych. W warunkach domowych najlepiej dodawa cukru i pasteryzowa, zwaszcza soki owocowe. Soki przechowuje si w ciemnym i chodnym miejscu. Surowce rolinne wykorzystywane s take do uytku zewntrznego do sporzdzania maci, czopkw, aerozoli (przygotowywanych najczciej w aptekach lub wytwrniach). W warunkach domowych napary zioowe stosuje si zewntrznie w formie okadw, inhalacji i kpieli leczniczych.

Okady
Okady mog by rodkiem rozgrzewajcym, zmikczajcym, kojcym, zmniejszajcym obrzki, agodzcym swdzenie. Przygotowujemy je ze wieo sproszkowanych surowcw, takich jak: nasiona lnu, kozieradki, gorczycy bia ej lub czarnej, z korzeni ywokostu i prawolazu. Sproszkowane surowce naley zmiesza z ciep wod w celu uzyskania konsystencji papki o temperaturze nie wyszej ni 4045 C. Dobry jest okad rozgrzewajcy ze zmielonych nasion gorczycy. Dla dzieci jednak, ze wzgldu na silne waciwoci dranice skr, gorczyc miesza si z innymi agodnie dziaajcymi rodkami, jak wytoki z siemienia lnianego lub otrby (najlepiej owsiane). Do okadw zmikczajcych uywa si: ziela nostrzyka (Herba Meliloti), na15

sion lnu oraz miazgi z upieczonej lub ugotowanej cebuli (szczeglnie korzystna przy wrzodziankach i ropniach). Okady kojce, zmniejszajce obrzki, sporzdza si z mity lub nostrzyka, arniki i nagietka. Stosujc okady zawsze naley sprawdza, czy nie s zbyt gorce i nie spowoduj oparzenia skry. Przy obrzkach lepsze s okady zimne. Okad okrywa si celofanem lub ceratk, a nastpnie bandauje.

Roliny w pielgnowaniu i leczeniu niemowlt

Wiele rolin od dawna wykorzystuje si do pielgnowania i leczenia dzieci w pierwszym roku ycia. Niektre z nich wydaj si nieodzowne do wychowania zdrowego niemowlcia. Nale do nich przede wszystkim czsto stosowane: rumianek, koper woski, anyek i kminek. Zioa te poprawiaj trawienie, uatwiaj usuwanie gazw jelitowych, przez co dziaaj przeciwblowo i uspokajajco. Jest to szczeglnie wane, gdy niemowl jest sztucznie odywiane. Due znaczenie ma rwnie marchew (tylko odpowiedniej jakoci), podawana w wikszych ilociach przy biegunce (w postaci gotowanej zupki marchwianki). W leczeniu niemowlt mona wykorzystywa ponadto inne roliny o agodnym dziaaniu, jak: prawolaz lekarski, laz leny podawane w stanach zapalnych drg oddechowych, czarn jagod stosowan w biegunkach, koper ogrodowy, kolendr i czarnuszk o dziaaniu wiatropdnym i przeciwskurczowym, r dzik, urawin roliny bogate w witaminy. Zewntrznie, oprcz uniwersalnego rumianku, stosuje si np. wietlik i bawatek do przemywania oczu, majeranek (w postaci maci do nosa) przy katarze i in.

ROLINY PRZECIWZAPALNE
Rumianek pospolity = rumianek leczniczy (Matricaria chamomilla L., rodz. Compositae)
Rumianek pospolity jest to niewysoka (do 50 cm) aromatyczna rolina, rozpowszechniona w caej Polsce. Ronie na polach, kach, w ogrodach, przy zabudowaniach, na przydroach i wszelkich niezbyt wilgotnych nieuytkach. Pdy ma silnie rozgazione, pokryte pierzastymi, 23-krotnie wcinanymi limi o poszczeglnych odcinkach rwnowskich, niemal nitkowatych. Na wierzchokach rozgazie wyksztacaj si pojedyncze koszyczki kwiatostanowe. Rumianek leczniczy tym si rni od innych gatunkw rumianw (Anthemis L.) lub zocieni (Chrysanthemum L.), e kwiatostan ma stokowe wypuky i dno koszyczka wewntrz puste. Surowiec leczniczy stanowi koszyczki rumianku pospolitego. Zbiera si je

17

Rumianek pospolity = rumianek leczniczy

zaraz po zakwitniciu roliny (od maja do lipca). Surowiec zebrany pniej (biae patki opuszczone ku doowi) rozsypuje si podczas suszenia. Kwiaty rumianku (same koszyczki, bez szypuek) suszy si natychmiast po zbiorze w zacienionych i przewiewnych miejscach. Do uytku domowego dobrze jest rumianek zrywa razem z odygami, nastpnie suszy w bukietach (najlepiej na strychu) zawieszonych kwiatkami do dou. Takie bukiety mog suy do naparw, w ktrych kpie si dziecko.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, zwizki flawonoidowe, kumaryny, luz, wglowodory poliacetylenowe. Wanym skadnikiem olejku jest chamazulen (azulen), majcy waciwoci przeciwzapalne i antyalergiczne.

Dziaanie
Przeciwzapalne, przeciwalergiczne. przeciwskurczowe, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe,

Zastosowanie
Napar z rumianku jest bardzo czsto pierwszym napojem, jaki podaje si noworodkowi. Ma on bardzo korzystne dziaanie na przewd pokarmowy noworodka, uatwia trawienie, znosi wzdcia, kolki jelitowe i ble brzucha, wystpujce czsto przy sztucznym karmieniu. W okresie niemowlctwa rumianek jest niezastpiony, szczeglnie w czasie zbkowania, przy zwikszonej wraliwoci na bl i utrudnionym zasypianiu. Dzieciom starszym rodek ten podawany jest bardzo czsto przy zaburzeniach trawiennych, a take w nieycie odka na tle nerwicowym (spotykanym np. u przedszkolakw le znoszcych przedszkole). Rumianek dziaa rwnie korzystnie w upoledzonym trawieniu na skutek dugotrwaego zaywania lekw (np. w antybiotykoterapii) lub przy zmniejszonej tolerancji na niektre skadniki poywienia. Obserwuje si, zwaszcza przy codziennym piciu herbatek z rumianku, jego dziaanie kojce, uspokajajce i uatwiajce zasypianie (picie przed snem). Rumianek jest uywany czsto do kpieli, pukania, okadw i przemywali skry zarwno zdrowej, jak i chorej lub odparzonej. Kpiele lecznicze z rumianku stosuje si w krzywicy, skazie biakowej, przy widzie skry, pokrzywce i in. wiee napary z rumianku, przygotowane ze szczeglnym zachowaniem podstawowych zasad higieny, stosuje si do przemywania oczu zdrowych lub przy zapaleniu spojwek. W okresie zbkowania niemowlcia wskazane jest podawanie herbatki rumiankowej, czsto, lecz w maych porcjach, aby przeduy bezporednie dziaanie zioa na zmienione i rozpulchnione dzisa. Starszym dzieciom napary z rumianku mog suy do pukania garda (przy stanach zapalnych) oraz jamy ustnej (przy pleniawkach, naderkach). Stosuje si rwnie inhalacje z rumianku. Gdy niemowl ma kaszel, sapk, jest przezibione, dobrze jest rozwiesi w pobliu

19

dziecka pieluszk lub gaz zmoczon w gorcym, parujcym naparze rumianku, aby dziecko wdychao lotne substancje surowca. (Mona w tym celu postawi obok dziecka naczynie z parujcym naparem rumianku, oczywicie z zachowaniem najwikszej ostronoci, aby nie oparzy dziecka).

Formy podania
Napar: 1 yk stoow rumianku zala szklank wrzcej wody i zaparza pod przykryciem w cigu 15 min (na parze lub w termosie), nastpnie przecedzi. Podawa do picia ciepy napar, rozcieczony przegotowan wod do koloru jasnotego, kilka razy dziennie. Mona osodzi cukrem lub miodem (w biegunkach nie sodzony), a take doda par kropli soku z cytryny (gdy niemowlciu ju ten soczek si podaje). Niekiedy yk naparu podstawowego dodaje si do butelki z mlekiem. Do przygotowania naparu mona uy preparatu Chamo-fix, tj. rumianku ekspresowego. Podobnie przygotowuje si napar do okadw, pukania i przemywania oczu lub do lewatywy: oczywicie wtedy si nie sodzi. Do kpieli niemowlcia sporzdza si napar z 3050 g surowca na wanienk wody. Wiele specyfikw kosmetycznych i leczniczych dla dzieci jest przygotowywanych z olejku rumiankowego. S to przede wszystkim rodki suce do pielgnowania niemowlt, a wic: oliwki, pyny do kpieli, myda, zasypki, pudry, kremy, maci, a dla starszych dzieci: pyny do pukania ust, pasty do zbw itd. Popularnym preparatem azulenowym jest Azulan. Jest to wycig alkoholowy z kwiatw rumianku o dziaaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym. Moe by stosowany w pielgnacji niemowlt jako dodatek do kpieli (w iloci powodujcej sabe zabarwienie wody). U dzieci starszych i modziey uywa si rozcieczony wod Azulan (yeczka preparatu na 1/2-1/3 szklanki ciepej wody) do pukania ust i garda (np. w anginie), do okadw przy otarciu naskrka, owrzodzeniach skry, widzie itp. Wewntrznie preparat podaje si dzieciom i dorosym we wrzodziejcym zapaleniu jelit, chorobie wrzodowej, nieycie odka i jelit w iloci 3050 kropli, dla dzieci mniej (wedug wieku), w kieliszku wody, 23 razy dziennie przed jedzeniem. Wodny wycig z rumianku jest gwnym skadnikiem aerozolowego preparatu Sanofil. Preparat ten wykazuje dziaanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwuczuleniowe i agodzce wid. Stosowany jest w wyprysku alergicznym, wierzbiczce, pokrzywce, kontaktowym zapaleniu skry u dzieci od 6 miesica ycia. Kwiaty rumianku wchodz w skad rnych mieszanek zioowych majcych zastosowanie w terapii starszych dzieci, jak: Nervosan, Pyrosan, Vagosan, granulatw zioowych, jak: Nervogran, Cholegran, oraz pynw dezynfekujcych, jak: Azucalen i omwiony wyej Azulan oraz wielu innych gotowych lekw zioowych, np. pynu Herbogastrin, polecanego w zaburzeniach trawiennych u starszych dzieci na tle niedokwanoci i przy nieytach wywoanych bdami w ywieniu. 20

Rumian szlachetny = rumian rzymski = rumianek rzymski (Anthemis nobilis L., rodz. Compositae)
Rolina pochodzi z zachodniej czci rejonu rdziemnomorskiego, uprawiana jest powszechnie w caej Europie, rwnie w Polsce. Jest to silnie aromatyczna bylina, wysokoci do 30 cm, o pocej si, mikko owosionej odydze. Dolne odcinki pdw s gsto ulistnione, natomiast grne, nagie, kocz si pojedynczymi koszyczkami. Koszyczki osigaj do 3,5 cm rednicy (zwykle ok. 2 cm), zoone s z kwiatw tych, rurkowych i licznych, biaych kwiatw jzyczkowych, ustawionych w odmianach penokwiatowych w wielu szeregach. Dno koszyczka jest p askie, guziczkowate, wewn trz pene. Surowcem leczniczym s koszyczki rumianku rzymskiego, zebrane w pocztkowym okresie kwitnienia (analogicznie jak rumianku leczniczego).

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, flawonoidy, goryczki.

Dziaanie
Gwnie przeciwskurczowe, mniej przeciwzapalne.

Zastosowanie
Rumian szlachetny podaje si w zaburzeniach odkowych, poczonych z bolesnymi skurczami, wzdciami, niestrawnoci i brakiem apetytu. Rumian szlachetny w porwnaniu z rumiankiem leczniczym zawiera wicej goryczek oraz zwizkw dziaajcych rozkurczowo, dlatego jest czciej stosowany jako rodek rozkurczowy i pobudzajcy trawienie ni jako rodek przeciwzapalny. Zewntrznie rumianek rzymski stosuje si w podobnych przypadkach jak rumianek leczniczy, a wic: u niemowlt do przemywa skry podranionej (np. detergentami) i w wyprzeniach, w lekkich oparzeniach, owrzodzeniach oraz do przemywania oczu w zapaleniu spojwek itp.

Formy podania
Napar: l2 yki kwiatw na 2 szklanki wrzcej wody (zaparza 15 min). Napar pije si ciepy w maych porcjach (maym dzieciom po yeczce) kilka razy dziennie po jedzeniu lub stosuje si zewntrznie. Surowiec podaje si rwnie w formie sproszkowanej, jako dodatek do pokarmu (np. zmieszany z demem lub dodany do mieszanki mlecznej) w iloci do p yeczki kwiatw 23 razy dziennie (niemowltom odpowiednio mniej). Kwiaty rumianu szlachetnego wchodz w skad mieszanki zioowej Tannosan o dziaaniu przeciwbiegunkowym (l3 yki naparu dla dzieci starszych).

21

Rumian szlachetny = rumian rzymski = rumianek rzymski

ROLINY WIATROPDNE I PRZECIWSKURCZOWE

Biedrzeniec any = any = anyek (Pimpinella anisum L., rodz. Umbelliferae)
Any to jedna z najdawniej znanych rolin uprawnych. Pochodzi ze wschodnich obszarw rdziemnomorskich, u nas uprawiana, podobnie jak w innych krajach Europy i Azji. Jest to rolina jednoroczna, aromatyczna, o prosto wzniesionej rozgazionej odydze wysokoci 3060 cm. Rozgazienia zakoczone s 715 promienistymi baldachami, zoonymi z biaych, drobnych kwiatw. Licie rnoksztatne, dolne dugoogonkowe, nerkowate, grne 35-krotnie pierzaste. Surowcem leczniczym s owoce anyku zebrane w okresie dojrzewania (w sierpniu). Owoce s drobne, ksztatu gruszkowatego, eberkowane, opatrzone krtk szypuk. Maj przyjemny zapach i specyficzny sodkawy smak anetolowy.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, ktrego gwnym skadnikiem jest anetol, ponadto tuszcz, biako, wglowodany.

Dziaanie
Wykrztune, pobudzajce trawienie, wiatropdne (uatwiajce wydalanie gazw jelitowych), mlekopdne (zwikszajce laktacj kobiet karmicych).

Zastosowanie
Anyek jest to skuteczny, agodny rodek wykrztuny dla dzieci i modziey, polecany przy kaszlu suchym lub ze skp wydzielin, w zapaleniu oskrzeli, garda, krtani, w chrypkach i przejciowej utracie gosu. Pobudza te czynno wydzielnicz bon luzowych grnych drg oddechowych, co jest wane przy skonnociach do chorb ukadu oddechowego u dzieci przebywajcych w zbyt przesuszonych pomieszczeniach. W praktyce niemowlcej anyek jest bardzo czsto stosowany jako lek regulujcy trawienie, likwidujcy wzdcia oraz bolesne skurcze odka i jelit. Spoywany przez matki karmice nie tylko pobudza laktacj, ale rwnie, przechodzc do pokarmu, dziaa bardzo korzystnie na procesy trawienne oseska. Anyek wykorzystywany jest take jako przyprawa do wyrobu ciastek oraz cukierkw. Z owocw anyku otrzymuje si rwnie olejek eteryczny. Suy on do wyrobu ronych zoonych preparatw wykrztunych. Due dawki olejku eterycznego dziaaj toksycznie, mog wywoa odurzenie, drgawki, uszkodzenie nerek i przewodu pokarmowego. Z tego wzgldu czysty olejek nie jest podawany maym dzieciom doustnie, a jedynie w postaci handlowych preparatw zoonych, odpowiednio dawkowanych. Zewn trznie, w formie bardzo rozcieczonych spirytu-

23

Biedrzeniec any = any = anyek

sowych roztworw lub balsamw, suy niekiedy do nacierania rk i twarzy w celu odpdzenia owadw, np. komarw. Zabija te wierzbowce, wszy, pchy i kleszcze.

Formy podania
Napar: 1 yeczk zmiadonych owocw zala szklank wrzcej wody i pozostawi przez 30 min na parze pod przykryciem. Podawa ciepy po yce lub yeczce, zalenie od wieku, kilka razy dziennie. Niemowltom rozcieczy wod lub mlekiem. Preparaty apteczne przygotowane z olejku: Liquor (Spiritus) Ammonii anisatus i Elixir Glycyrrhizae (tzw. krople krla duskiego). Spiritus Ammonii anisatus podaje si w nastpujcych dawkach: dzieciom do 1 roku ycia l2 krople (jednorazowo) 34 razy dziennie (dodane do mieszanki mlecznej), do 3 lat 23 krople, do 9 lat 48 kropli. rodek ten jest czstym skadnikiem recepturowym lekw zoonych (mikstur) wykrztunych. Elixir Glycyrrhizae lek zoony, zawierajcy suchy wycig lukrecjowy oraz olejki anykowy i koperkowy podawany jest dzieciom starszym w iloci 2030 kropli w kieliszku wody, 34 razy dziennie, w stanach nieytowych garda, krtani i oskrzeli. Olejek anykowy wchodzi w skad tabletek przeciwkaszlowych, np. Azarina, natomiast wycig pynny z owocw anyku dodawany jest do syropu Rhelax o dziaaniu przeczyszczajcym (skadniki anyku zmniejszaj napicie mini gadkich jelit i zwikszaj wydzielanie luzu, uatwiajc wydalanie).

Koper woski = koperek sodki - fenku woski (Foeniculum capillaceum Gilib. = Foeniculum vulgare Mili., rodz. Umbelliferae)
Koper woski jest to rolina roczna lub dwuletnia, w stanie naturalnym rosn ca w krajach rdziemnomorskich, u nas uprawiana. odyga pojedyncza, wzniesiona, wysoka do 2 m, silnie gr rozgaziona. Licie barwy zielonej z odcieniem niebieskawym, 34-krotnie pierzaste, o odcinkach niemal nitkowatych, dugoogonkowe, pochwiasto obejmujce odyg. Kwiatostanem jest baldach, zoony z drobnych, tych kwiatkw. Surowiec leczniczy stanowi owoc rozupnia szarozielonego koloru, prawie 2 razy wikszy od kminku, atwo rozpadajcy si na 2 rozupki. Owoce pachn Przyjemnie, smak maj sodkawy, anykowy.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, ktrego gwnym skadnikiem jest anetol, poza tym biako, tuszcze, wglowodany, flawonoidy, sterole, woski.

25

Koper woski = koperek sodki = fenku woski

Dziaanie
Przeciwskurczowe, wiatropdne, wykrztune i zwikszajce laktacj.

Zastosowanie
Koper woski jest to powszechnie uywany lek dla niemowlt, pobudzajcy trawienie i perystaltyk jelit, dziaajcy rwnie korzystnie w spastycznych zaparciach, uatwiajcy usuwanie gazw jelitowych. Przy blu brzuszka podaje si napar czsto w poczeniu z rumiankiem (nawet u noworodkw). W mieszankach z kminkiem moe by podawany w lekkich biegunkach niemowlcych, np. w okresie zbkowania. Koper woski (podobnie jak any, kminek, czarnuszka) naley do lekw mlekopdnych i polecany jest dla kobiet karmicych. Pokarm matek zawiera wtedy czciowo skadniki czynne surowca, ktre dziaaj korzystnie na przewd pokarmowy niemowlcia. Koper woski jest te dobrym lekiem wykrztunym, uywanym powszechnie w pediatrii. Dla maych dzieci i niemowlt czsto w postaci miodu koperkowego (Mel Foeniculi). Olejek koperkowy jest toksyczny w wikszych dawkach, podobnie jak anykowy, i rzadko bywa podawany do wewntrz (jedynie dla starszych dzieci i modziey w formach lekw zoonych). ucie owocw kopru przez dzieci starsze lub modzie jest pomocne w grypie, zapaleniu jamy ustnej lub aftach.

Formy podania
Napar dla niemowlt: 1 yeczk do herbaty rozdrobnionych owocw kopru zala 1 szklank gorcej wody z 2 yeczkami cukru, zaparza (w termosie) 30 min. Podawa ciepy kilka razy dziennie po 1 yeczce (w mleku). Napar: 1 paska yka rozdrobnionych owocw na 1 szklanki gor cej wody (zaparza 30 min). Podawa dzieciom do picia ciepy, po yce, co 23 godziny jako lek wykrztuny; dla matek w celu wzmoenia laktacji (1/4 szklanki). Dzieciom starszym i modziey podaje si czsto sproszkowane owoce kopru zmieszane z miodem lub demem w iloci yeczki 23 razy dziennie po jedzeniu (jako lek wiatropdny i odkowy). Miodek koprowy (gotowy) podaje si dzieciom doustnie po 1 yeczce 35 razy dziennie przy chrypce, kaszlu, zaczerwienieniu garda. Suy on rwnie jako rodek wiatropdny dla maych dzieci i niemowlt (dodawany do mleka). Woda koperkowa (przygotowana w aptece): 0,1 cz. olejku : 100 cz. wody moe by podawana dzieciom starszym po yeczce lub yce, w zalenoci od wieku, kilka razy dziennie jako lek odkowy. Olejek koperkowy, podobnie jak anykowy, jest skadnikiem preparatu Elixir Glycyrrhizae (kropli krla duskiego), a ponadto tabletek Calmagina, stosowanych u starszych dzieci oraz modziey w zaburzeniach trawienia, przy niestrawnoci i braku apetytu. Wchodzi te w skad proszku troistego (Pulvis Magnesiae cum Rheo) agodnie przeczyszczajcego, przeznaczonego dla starszych dzieci.

27

Wycig z owocw kopru woskiego wchodzi rwnie w skad syropu sosnowego zoonego Sirupus Pini compositus, a owoce kopru w skad mieszanek zioowych wykrztunych: Pektosan i Neopektosan.

Koper ogrodowy (Anethum graveolens L., rodz. Umbelliferae)

Rolina przyprawowa pochodzca z rejonw rdziemnomorskich, powszechnie uprawiana w wielu krajach, rwnie u nas, czasem rosnca jako chwast. Jest to rolina jednoroczna, 4080 cm wysoka, o silnym korzennym aromacie. Listki sinawozielone, potrjnie pierzaste, o odcinkach nitkowatych, z ogonkami pochwiastymi. Kwiaty te, drobne w duych 1540-szypukowych bal-dachach. Surowcem leczniczym jest owoc kopru ogrodowego, eberkowaty, barwy br zowej lub szarej, okr gawy, silnie spaszczony wskutek rozronicia si bocznych eberek. Zapach owocu specyficzny, nieco przypominajcy kminek, smak szczypicy.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, ktrego najwaniejszym skadnikiem jest karwon, ponadto olej tusty, biaka, flawonoidy, kwasy organiczne (kawowy, chlorogenowy), kumaryny.

Dziaanie
Przeciwskurczowe, wiatropdne, pobudzajce wydzielanie sokw trawiennych, mlekopdne, sabo moczopdne.

Zastosowanie
Podobnie jak kminku i kopru woskiego. Owoce pozbawione s dziaania toksycznego i mog by podawane nawet niemowltom, najczciej w mieszankach z rumiankiem, anykiem, kminkiem jako rodki uatwiajce trawienie. Ziele kopru (listki), zwaszcza wiee, ze wzgldu na liczne witaminy i skadniki mineralne powinno by staym dodatkiem do potraw dla dzieci.

Formy podania
Napar dla dzieci: 1/3 yki rozdrobnionych owocw zala 1 szklank gorcej wody i zaparza 30 min. Podawa l3 yki naparu dziennie zalenie od wieku. Niemowltom wlewamy yeczk naparu do butelki z mlekiem lub podajemy doustnie po karmieniu (przy wzdciach).

28

Kminek zwyczajny (Carum carvi L., rodz. Umbelliferae)

Kminek (zwany nieraz kmin, karolek) to pospolita rolina rosnca na wilgotnych kach lub pastwiskach, jednak ze wzgldu na jej due podobiestwo do innych, bardzo trujcych rolin baldaszkowych, nie poleca si zbierania kminku ze stanu naturalnego. Surowiec leczniczy dla dzieci pochodzi wycznie z upraw. Kminek jest rolin dwuletni lub bylin wysok (80100 cm), z misistym korzeniem, pachncym marchwi. Licie podwjnie lub potrjnie pierzaste. Kwiatostanem jest 816-promieniowy baldach, zoony z drobnych biaych lub rowych kwiatkw. Baldachowate owocostany cina si nim w peni dojrzej, stajc si ciemnobrunatne (dojrzewaj podczas suszenia). Surowcem leczniczym s owoce kminku. Maj specyficzny zapach i gorzkawy, nieco szczypicy smak.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, ktrego gwnymi skadnikami s karwon i limonen, poza tym tuszcze, biako, wglowodany, flawonoidy, kwasy organiczne (kawowy), zwizki poliacetylenowe.

Dziaanie
Wiatropdne, przeciwskurczowe, pobudzajce wydzielanie sokw trawiennych, mlekopdne.

Zastosowanie
U niemowlt w zaburzeniach trawiennych, zwaszcza w bolesnych skurczach i wzdciach, take w lekkich biegunkach, gdy hamuje procesy gnilne i fermentacyjne w jelitach, a ponadto dziaa przeciwbakteryjnie. U starszych dzieci wzmaga wydzielanie ci oraz soku odkowego i trzustkowego, przez co uatwia trawienie, pobudza apetyt. U karmicych matek podawany jest w celu wzmoenia laktacji (skadniki surowca przechodz czciowo do pokarmu).

Formy podania
Napar dla niemowlt (w II proczu) i maych dzieci: yki owocw na szklank wody, zaparza 30 min, podawa 1/23 yki zalenie od wieku, kilka razy dziennie po posikach, jako rodek wiatropdny. Napar dla dzieci starszych i modziey: 1 yka owocw na 1,5 szklanki wody, pi 1/3 szklanki 23 razy dziennie po jedzeniu, w bolesnych skurczach jelit i wzdciach. Dzieciom starszym mona rwnie podawa zmielony kminek w iloci p yeczki jako dodatek do posikw. Kminek bardzo czsto jest mieszany z innymi surowcami o zblionym lub

29

Kminek zwyczajny

uzupeniajcym dziaaniu, np.: z rumiankiem leczniczym lub rzymskim, koprem woskim, koprem ogrodowym, kolendra, anykiem. Wchodzi te w skad gotowych mieszanek zioowych: Normosan (zika o dziaaniu przeczyszczajcym), Normosanfix, Digestosan (mieszanki zi poprawiajce trawienie), Rektosan (uywany w stanach zapalnych jelita grubego i zaparciach). Wycigi z owocw kminku s skadnikami pynu Rhelax i proszku Gastrochol. Wymienione mieszanki zioowe i preparaty podawane s dzieciom starszym i modziey. Syrop kminkowy (wg Oarowskiego): 1 yk owocw kminku zmiksowan z 1 szklank gorcej wody, pozostawi pod przykryciem 2030 min i przecedzi. Doda cukru lub miodu. Podawa po yeczce, kilka razy w cigu dnia, po jedzeniu jako rodek wiatropdny.

ROLINY REGULUJCE TRAWIENIE Marchew zwyczajna (Daucus carota L., rodz. Umbelliferae)
Rolina dwuletnia o wygldzie typowym dla gatunkw pochodzcych z rodziny baldaszkowatych, uprawiana powszechnie w rnych odmianach. Rosnca dziko, charakteryzuje si niejadalnym biaawym lub tawym korzeniem. Odmiany jadalne maj korze spichrzowy czerwonopomaraczowy, pomaraczowy, rzadziej ty. Korze marchwi uprawnej jest szeroko wykorzystywany w diecie niemowl cej, nie tylko jako jarzyna, szczeglnie bogata w karoten, ale take ze wzgldu na cenne waciwoci lecznicze. Marchew podawana niemowltom powinna pochodzi z czystych upraw, z terenw nie nawoonych sztucznie, nie skaonych zwizkami chemicznymi, gdy rolina ta atwo magazynuje (czsto w nadmiarze) skadniki mineralne z gleby.

Skad chemiczny
Korzenie marchwi zawieraj: karoten (prowitarnina A) oraz witaminy B1 B2, B6, D, H, E, K, PP, P, flawonoidy, skadniki mineralne elazo, fosfor, wap, mied, kobalt, jod, mangan, ponadto substancje azotowe, t uszcze, wglowodany, olejek eteryczny (lady), sterole, lecytyny, enzymy, pektyny.

Zastosowanie
Marchew podaje si gwnie dietetycznie ze wzgldu na bogactwo witamin i skadnikw mineralnych, zapobiegajcych rwnie zaburzeniom trawiennym u niemowlt i maych dzieci, a take niedokrwistoci. Zalecane s przede wszystkim sok lub marchew utarta. Tak podawana marchew pobudza rozwj bakterii jelitowych, wytwarzajcych kwas mlekowy, ktry utrzymuje waciwy odczyn rodowiska jelit, a tym samym zapobiega infekcjom przewodu pokarmowego.

31

Ma to szczeglne znaczenie dla niemowlt, ktre nie s odywiane mlekiem matki. Gotowany surowiec w postaci zupy marchwiowej, marchwianki, traci nieco na wartoci witaminowej, ma natomiast szerokie zastosowanie w leczeniu dietetycznym ostrych biegunek niemowlcych ze wzgldu na zawarto w zupie marchwiowej obok ww. skadnikw, take pektyn, ktre dziaaj korzystnie na przewd pokarmowy. Zupa marchwiowa (dietetyczna, tylko z marchwi gwarantowanej jakoci): kg obranej marchwi pokroi lub zetrze i gotowa w 1 l wody przez godz. Przetrze i uzupeni przecier wod przegotowan do objtoci 1 l. Stosowa wg wskaza lekarza, w biegunkach. W lecznictwie ludowym sok z marchwi z miodem lub utart marchew rozgotowan z mlekiem podaje si w tzw. przezibieniach. Podawanie niemowltom soku z marchwi rozpoczynamy od 3 tygodnia ycia, poczwszy od 12 yeczek do kilkunastu dziennie. Maym dzieciom podajemy sok marchwiowy w iloci 4060 g dziennie w niedokrwistoci (korzystnie wtedy podawa sok razem z sokiem z burakw wikowych z czystych, nie nawoonych upraw), w niedoborze witaminy A, w krzywicy, w duej trwajcej biegunce, w rekonwalescencji, zwaszcza po chorobach infekcyjnych grnych drg oddechowych, w niedoywieniu. Marchew jako jarzyna powinna koniecznie znajdowa si w codziennej diecie dziecka.

Roliny w leczeniu dzieci starszych

ROLINY W CHOROBACH UKADU ODDECHOWEGO

Drogi oddechowe bior swj pocztek w jamie nosowo-gardowej, przechodzc w krta, a dalej w tchawic (grne drogi oddechowe). Tchawica rozgazia si na dwa oskrzela prawe i lewe. Oskrzela dziel si na oskrzeliki, ktre z kolei przechodz w liczne pcherzyki pucne. Oskrzeliki i pcherzyki tworz zraziki pucne, natomiast grona pcherzykw pucnych stanowi waciwy misz pucny. Misz pucny jest bon pprzepuszczaln, suc do wymiany gazw. wiato drzewa oskrzelowego, w odrnieniu od pcherzykw pucnych, wycielone jest bon luzow. Schorzenia drg oddechowych mog by spowodowane rnymi czynnikami: fizycznymi, chemicznymi i zakanymi (wirusy, bakterie, grzyby lub pierwotniaki). Wywouj one najczciej stany zapalne bony luzowej. Nastpuje przekrwienie, zwikszenie wydzieliny, obrzk i zmniejszenie wiata przewodw. Niekiedy dochodzi dodatkowo do skurczu mini oskrzeli, wystpuje uczucie dusznoci oraz bl w klatce piersiowej. Wydzielina zapalna na og trudno si przesuwa, powoli gromadzc si w okolicach rozgazie oskrzeli. Czasami jest ona tak gsta i lepka, e nawet najsilniejszy kaszel nie potrafi jej usun. W takiej wydzielinie rozwijaj si drobnoustroje, co stanowi potencjalne zagroenie dla miszu pucnego, a take innych narzdw. Choroby ukadu oddechowego s bardzo pospolite w wieku dziecicym i szczeglnie niebezpieczne dla maego dziecka. Ich rodzaj (niekiedy o podou alergicznym) i przebieg s cile zalene od odpornoci oraz stopnia dojrzaoci ustroju dziecka. Ogromny wpyw ma jako bon luzowych, wycielajcych drogi oddechowe. Funkcje bony luzowej s natomiast regulowane m.in. przez odpowiedni ilo witaminy A. Dlatego te przy nawracajcych schorzeniach drg oddechowych naley uwzgldni w poywieniu dziecka zwikszon ilo produktw z witamin A lub karotenem. Ponadto dobrze jest zapobiegawczo podawa rolinne preparaty, ktre zwikszaj odporno organizmu, np. Echinacea Ratiopharm Succus Echinacea, Bioaron, Biostymin lub Esberitox oraz zioa o takich waciwociach (patrz s. 252). Poleca si je take w antybiotykoterapii. Przegrzewane i zbyt rzadko wietrzone pomieszczenia mog wpywa na nadmierne wysychanie bony luzowej drg oddechowych. Ulg przynosi nawilgaca-nie pokoju przez rozpylanie pary wodnej, najlepiej z olejkami eterycznymi, np. sosnowym, jaowcowym, macierzankowym, rumiankowym itp. Picie kleiku z sie-

33

mienia lnianego, naparw z lici i korzeni prawolazu sprzyja rwnie nawilaniu bon luzowych. Najczciej jednak dy si do usunicia z drg oddechowych substancji dranicych bon luzow, jak: zapalna wydzielina luzowa lub ropno-luzowa (flegma), ciaa obce (kurz, pyki rolinne), przez wywoanie odruchu obronnego, jakim jest kaszel. W kaszlu, tzw. mokrym, ktry jest korzystnym sposobem samooczyszczania drg oddechowych, podawane s przede wszystkim rodki wykrztune. Uatwiaj one usunicie luzu i wydzieliny zapalnej z drg oddechowych. Natomiast kaszel suchy, bez plwociny, jest mczcym, nieproduktywnym objawem podranienia orodka kaszlu i wymaga oddzielnego postpowania leczniczego. Na og stosuje si w tych przypadkach leki przeciwkaszlowe hamujce odruch kaszlowy. Wrd lekw przeciwkaszlowych znajduj si rodki wpywajce depresyjnie na orodkowy ukad nerwowy oraz dziaajce przeciwzapalnie na bon luzow drg oddechowych (rodki osaniajce). Do pierwszej grupy rodkw naley przede wszystkim kodeina oraz narkotyna substancje naturalne, wystpujce w maku lekarskim (Papaver somniferum L.). S to zwizki o silnym dziaaniu i niekorzystnych objawach ubocznych, dlatego podaje si je tylko w koniecznych przypadkach, zawsze z przepisu lekarza i tylko dzieciom powyej 1 roku ycia. Zwizki te skutecznie wstrzymuj kaszel, jednake nie powinny by podawane w kaszlu wilgotnym, gdy powoduj zaleganie wydzieliny zapalnej w drogach oddechowych. Kodeina (ostatnio rwnie narkotyna) wchodzi czsto w skad preparatw przeciwkaszlowych obok odpowiednio dawkowanych lekw wykrztunych. Takie zoone specyfiki to Thiocodin, Tussicodin, Tussilinar oraz Sirupus Pini compositus. Preparaty te cz dziaanie hamujce odruch kaszlu z pobudzeniem bony luzowej do wydzielania zwikszonej iloci luzu, co rwnie wpywa na zmniejszenie czstotliwoci kaszlu. Do drugiej grupy lekw przeciwkaszlowych, dziaajcych przeciwzapalnie na bon luzow, zalicza si przede wszystkim luzy rolinne, wystpujce w takich surowcach, jak: korze i licie prawolazu, kwiaty lazu, nasiona lnu, nasiona babki pesznika, plecha porostu islandzkiego i in. Leki te dziaaj osaniajce na bony luzowe grnych drg oddechowych, zmniejszaj ich podranienie przez co hamuj odruchy kaszlowe. Podaje si je w postaci 1020% wycigw sporzdzanych na zimno lub naparw. Przy ich stosowaniu nie ma adnych przeciwwskaza, dlatego nadaj si szczeglnie do leczenia maych dzieci, a niektre z nich nawet niemowlt, jak np. korzenie prawolazu. Rolinnych lekw wykrztunych jest bardzo wiele, o rnej sile dziaania. Ich stosowanie w lecznictwie ma wielowiekowe tradycje, a i dzi nie straciy one na znaczeniu, zwaszcza s godne polecenia w pediatrii. Leki wykrztune maj rny mechanizm dziaania farmakologicznego i w zwizku z tym s podawane przy okrelonych dolegliwociach ukadu oddechowego. Wikszo rolinnych surowcw dziaajcych wykrztunie zwiksza wydzielanie luzu w oskrzelach i powoduje jego rozrzedzenie. Dziki temu nastpuje atwiejsze przesuwanie i wydalanie wydzieliny. Podaje si je w stanach zapalnych drg oddechowych, ktrym towarzyszy suchy kaszel, z ma iloci plwociny, albo kaszel mokry, silny, z du iloci gstej, lepkiej plwociny, trudnej do odkrztu-

34

szenia. W lekach recepturowych czsto czy si rolinne rodki wykrztune i przeciwkaszlowe, ktre rozrzedzaj wydzielin oskrzelow, ze zwizkami chemicznymi o dziaaniu przeciwbakteryjnym. Wrd lekw wykrztunych wiele odznacza si silnym dziaaniem farmakologicznym, np.: korzenie wymiotnicy (Radix Ipecacuanhae), mydlnicy (Radix Saponariae), pierwiosnka (Radix Primulae), ziele kopytnika (Herba Asari), dogdy (Herba Grindeliae). Dlatego naley je podawa w cile okrelonych ilociach, zalenych od wagi ciaa i stanu oglnego dziecka. Wiksze dawki tych rodkw mog wywoa odruch wymiotny. S one stosowane tylko z przepisu Ukarz jako leki recepturowe lub gotowe preparaty (np. firmy Paracelsus Syrop przeciwkaszlowy Bronchicum). Na og w pierwszym okresie choroby nie naley podawa silnych lekw wykrztunych, zwaszcza niemowltom. Najlepsze w tych przypadkach s surowce luzowe (prawolaz), niektre olejkowe (np. owoce koperku woskiego lub anyku) i ewentualnie odkaajce (czosnek, cebula). Korzystne jest zastosowanie mieszanek zioowych o zoonych waciwociach. Naley pamita rwnie, e w warunkach domowych nie podaje si rwnoczenie rodkw wykrztunych oraz lekw przeciwkaszlowych (s one za to czone w handlowych preparatach i lekach recepturowych, w odpowiednich dawkach). Niemowltom i bardzo maym dzieciom dobrze jest podawa niektre olejkowe rodki wykrztune drog wziewn (aerozoloterapia). W leczeniu domowym z przepisu lekarza mona w tym celu naciera piersi dziecka mazidami, zawierajcymi takie olejki, jak: tymiankowy, macierzankowy, sosnowy, anykowy, koperkowy, eukaliptusowy, rumiankowy i in. Mona te wkrapla nieco olejku na gorc wod lub sporzdzi napar z zi i spowodowa, aby dziecko oddychao aromatyczn par. W ostrych zakanych stanach zapalnych drg oddechowych, np. przy zapaleniu puc, oskrzeli, leki wykrztune podaje si dzieciom pomocniczo, oprcz np. antybiotykw. Niemniej s one bardzo wskazane jako rodki uzupeniajce (przy braku uczule). W zapaleniu puc przyspieszaj bliznowacenie uszkodzonej tkanki surowce krzemionkowe, z ktrych najlepsze jest ziele miodunki (Pulmonaria officinalis) dziaajce te wykrztunie. Jama ustna jest naturalnym siedliskiem rnych drobnoustrojw, a tym samym rdem wielu zakae. U dzieci bardzo czsto dochodzi do zakae bony luzowej jamy ustnej, bolesnych pkni, naderek, owrzodze dzise lub pleniawek. Przy tych dolegliwociach dobre wyniki daje pukanie jamy ustnej (u maych dzieci tamponowanie) mocnymi odwarami lub nalewkami z surowcw garbnikowych (cigajcych), np. z kcza piciornika, kory wierzbowej, lici orzecha woskiego. Stosuje si rwnie preparaty olejkowe dziaajce przeciwbakteryjnie, np. z lici szawii, rumianku, tymianku czy macierzanki. Mona te stosowa Przeciwbakteryjn gotow mieszank zioow Septosan (dla dzieci starszych) lub pyn Azulan. Surowce te s take polecane przy anginie, zwaszcza w pocztkowym okresie choroby (do pdzlowania migdakw surowce garbnikowe, do Pukania garda przeciwbakteryjne). Bardzo czsto wystpuje u dzieci midzy 1 a 6 rokiem ycia opryszczkowe zapalenie jamy ustnej pochodzenia wirusowego. Opryszczka charakteryzuje si Pojawieniem owalnych pcherzykw na bonach luzowych jamy ustnej, garda,

35

dzise, warg i jzyka. Po pewnym czasie pcherzyki pkaj, tworzc bolesne naderki. Opryszczka czsto rozwija si przy spadku oglnej odpornoci dziecka, np. w okresie rekonwalescencji po innej chorobie zakanej. W leczeniu schorzenia, oprcz rodkw przepisanych przez lekarza, wskazane jest pukanie jamy ustnej lub delikatne tamponowanie preparatami rolinnymi o dziaaniu przeciwzapalnym, np. odpowiednio rozcieczonym Azulanem, naparami z rumianku, nagietka lub arniki, a take rodkami luzowymi, np. naparem prawolazowym (zmniejszaj bl, uatwiaj poykanie). Surowce rolinne przeciwzapalne i cigajce uywane s rwnie w leczeniu ostrych i przewlekych nieytw garda oraz krtani. Due usugi oddaj w tych przypadkach inhalacje tzw. grubokropelkowe dziaajce nawilajco i dezynfekujce na zmienione zapalnie bony luzowe. Do inhalacji uywa si najczciej olejkw: eukaliptusowego, koperkowego, macierzankowego, sosnowego (lepiej z kosodrzewiny), tymiankowego i rumiankowego. We wszystkich schorzeniach ukadu oddechowego, oprcz lekw podstawowych, zaleca si stosowanie sokw i herbatek witaminowych (najlepiej przygotowanych w domu) oraz gotowych preparatw, np. Succus Oxycocci, Rosavit, Tarnavit, Sorbovit i in. z du zawartoci witaminy A i C. Wskazane s take napary z surowcw flawonoidowych (np. fioka trjbarwnego), antocyjanowych (sok z owocw czarnego bzu i owocw aronii syrop Aroniavit lub Bioaron), oraz z zi o dziaaniu napotnym i przeciwgorczkowym (np. kwiatw lipy). Dobre efekty lecznicze uzyskuje si w omawianych schorzeniach, stosujc roliny o dziaaniu przeciwbakteryjnym, np. cebul lub czosnek. W anginie korzystne jest picie soku z czerwonych burakw, s odzonego miodem, najlepiej z dodatkiem nalewki z propolisu (przy braku uczulenia na ten rodek). Naley podkreli, e przy skonnociach dziecka do schorze grnych drg oddechowych w pocztkowym stadium, gdy proces chorobowy toczy si na powierzchni bon luzowych powinno si szeroko korzysta ze rodkw rolinnych hamujcych rozwj infekcji, jak: inhalacje z surowcw olejkowych, pukanie jamy ustnej pynami zioowymi antyseptycznymi i cigajcymi, uwzgldnienie w diecie rolin o wasnociach bakteriobjczych, np. czosnku, cebuli, a take bogatych w witaminy (szczeglnie A i C). Poza tym w okresach przerw midzy infekcjami wskazane jest podawanie rodkw wzmacniajcych mechanizmy obronne organizmu. Zwrci naley uwag na alergi jako ewentualn przyczyn nawracajcych schorze drg oddechowych.

ROLINY OSANIAJCE
Prawolaz lekarski (Althaea officinalis L, rodz. Malvaceae)
Rolina wieloletnia, dorastajca do 1,5 m wysokoci, prosto wzniesiona, gr nieco rozgaziona, szarozielona. Licie pokryte gsto biaawymi woskami. Kwiaty bladorowe o 5 patkach, pojedyncze, na krtkich szypukach, skupione

36

Prawolaz lekarski

s w pachwinach grnych i rodkowych lici. Owoc to maa guziczkowata rozupnia, zoona z 1525 tawoszarych rozupek, uoonych promienicie. Prawolaz wystpuje rodzimie w Europie rodkowej i poudniowo-wschodniej. W Polsce w stanie naturalnym spotykany do rzadko. Do celw leczniczych jest uprawiany. Uprawa prawolazu nie jest zbyt trudna i moe on by z powodzeniem sadzony np. w przydomowych ogrdkach (na glebie dobrze spulchnionej, nawoonej obornikiem). Wysiewa si z nasion (w kwietniu). Rolina dostarcza dwch surowcw leczniczych: korzeni i lici. Korzenie wykopuje si jesieni z rolin 34-letnich, dokadnie oczyszcza i oskrobuje (z wierzchnich warstw kory), kroi na kawaki 0,52 cm i nastpnie suszy, najlepiej w suszarniach opaowych. Surowiec jest bez zapachu, ma smak sodkawy i luzowaty. Licie prawolazu zbiera si przed kwitnieniem roliny i suszy w cieniu (do 35C) w przewiewie. Charakterystyczn cech lici jest obustronne, gste owosienie, nadajce im szarozielone zabarwienie i aksamitn powierzchni.

Skad chemiczny
Korzenie (wykopane jesieni) zawieraj: luz (do 30%), skrobi, sacharoz, tuszcze, asparagin i betain, pektyny, lecytyn, skadniki mineralne. Licie prawolazu: luz, lady olejku eterycznego, ponadto karoten i witamin C.

Dziaanie
Osaniajce, zmikczajce i uatwiajce odkrztuszanie.

Zastosowanie
Przygotowane na zimno wycigi wodne z obu surowcw s doskonaym rodkiem luzowym dla dzieci w rnym wieku (take dla niemowlt). S one szeroko stosowane w chorobach ukadu oddechowego, np. w zapaleniu garda i krtani, w ostrym suchym kaszlu, w zaflegmieniu, w bronchitach. Szczeglnie korzystne dziaanie w nieytach grnych drg oddechowych wywieraj napary z lici (przyjmowane do wewntrz i jako pukanka). Korzenie i licie maj skuteczne dziaanie osaniajce w lekkich oparzeniach jamy ustnej (np. gorcymi potrawami) oraz w nieytach przewodu pokarmowego i w biegunkach (dziaanie luzw i pektyn z surowca). Naley jedynie pamita, e zawarty w surowcu luz, ochraniajc bony luzowe organizmu przed wpywem dranicych czynnikw, moe jednoczenie utrudni wchanianie niektrych skadnikw pokarmowych, np. witamin lub pewnych lekw. W innych przypadkach przedua dziaanie na bony luzowe zwizkw dobrze rozpuszczalnych w wodzie, np. garbnikw, dlatego korzystne jest wspdziaanie rodkw luzowych i garbnikowych w leczeniu biegunek. Sproszkowane korzenie prawolazu mona podawa dzieciom starszym (po yeczce rano i wieczorem, popijajc letni wod) w celu uatwienia wyprniania (pczniejcy w jelitach luz spulchnia mas kaow). W zaparciach u dzieci modszych i niemowlt odwary prawolazowe podaje si w lewatywach. Poza tym

38

odwary z surowca wykorzystuje si zewntrznie w postaci okadw przy podranieniu skry i jako kompresy na oczy, zmczone np. ogldaniem telewizji lub zaczerwienione od wiatru.

Formy podania
Wycig z korzeni: 1 yk stoow rozdrobnionych korzeni zala szklank wody o temperaturze pokojowej lub ciepej, pozostawi na godzin lub duej, nastpnie przecedzi. Podawa do picia dzieciom, take niemowltom (mona osodzi np. miodem), 36 razy dziennie po yce lub wicej w zalenoci od wieku w suchym kaszlu lub nieycie odka. Odwar z lici przygotowuje si podobnie (1 yka lici na 1 szklank gorcej wody). Z odwaru prawolazowego mona przyrzdzi rwnie syrop i inne preparaty przeciwkaszlowe, m.in. w mieszankach z anykiem i koprem woskim, lub zmiesza wykonany w domu odwar prawolazowy z gotowym miodkiem koperkowym. Podaje si go dzieciom po yce lub yeczce (wg wieku) kilka razy w cigu dnia. Sproszkowane korzenie prawolazu (1 yka) zala 1/3 szklanki ciepej wody. Podawa do picia rano i wieczorem jako rodek uatwiajcy wyprnienie.

Prawolaz wysoki = malwa ogrodowa (Althaea rosea Cav., rodz. Malvaceae)

W lecznictwie maj zastosowanie kwiaty malwy czarnej (Althaea rosea Cav. var. nigra) o patkach czarnopurpurowych o odcieniu fioletu. Rolina pochodzi przypuszczalnie z Azji Mniejszej i Pwyspu Bakaskiego. Jest pospolicie uprawiana, niekiedy zdziczaa; w Polsce czsto sadzona przy domach, w ogrdkach. Jest to rolina wysoka do 2 m, roczna lub dwuletnia. Kwiaty due, o 5 patkach, barwne, osadzone pojedynczo lub po 24 w ktach lici. Owocem jest rozupnia. Surowiec stanowi kwiaty zabarwione ciemno, prawie czarne, wraz z kielichem (lub czasami same patki korony). Zbiera si je od czerwca do jesieni co 34 dni (w miar rozkwitania). Suszenie odbywa si bezporednio po zbiorze, najlepiej w suszarni o temp. 3035C. Szczeglnie wane jest cakowite wysuszenie dna kielicha, aby zabezpieczy surowiec przed plenieniem.

Skad chemiczny
Glikozydy antocyjanowe (barwnik sucy do barwienia artykuw spoywczych), luz, pektyny, garbniki katechinowe, ywice, lady olejku eterycznego oraz hormon o dziaaniu estrogennym.

Dziaanie
Osaniajce oraz pobudzajce krwawienia miesiczkowe.

39

Zastosowanie
W nieytach grnych drg oddechowych, zapaleniach garda, chrypce, w trudnociach w odkrztuszaniu, w stanach zapalnych jamy ustnej, w uszkodzeniach bon luzowych jamy ustnej (np. w lekkich oparzeniach). Malwa bywa czsto uywana take w zioolecznictwie ludowym, w nieregularnym, skpym miesiczkowaniu (spotykanym u dojrzewajcych dziewczt). Nie dziaa poronnie.

Formy podania
Odwar: 1 yk kwiatw zala 1,5 szklanki gorcej wody i zostawi pod przykryciem 2030 min, nastpnie gotowa 3 min, odstawi na 10 min. Po przecedzeniu, podawa porcjami ciepy do picia w schorzeniach ukadu oddechowego. Do pukania jamy ustnej oraz garda (u dzieci starszych np. w anginach) mona przygotowa odwar mocniejszy. Dobrze jest te stosowa do tego celu mieszank: z kwiatw czarnej malwy i szawii, lici orzecha woskiego oraz lici malin. Aby otrzyma lek osaniajcy do uytku wewntrznego, czy si czsto malw z korzeniami prawolazu lekarskiego, limi babki, kwiatami lazu lenego i in. Natomiast w bolesnych i nieregularnych miesiczkach pije si napar z kwiatw czarnej malwy zmieszanych w rwnych czciach z zielem bylicy boe drzewko oraz z kwiatami nagietka. Zaparza si 1 yk tej mieszanki w szklance wody (stosuje si 2 razy dziennie po 2/3 szklanki.

laz dziki (Malva silvestris L., rodz. Malvaceae)

Rolina dwuletnia lub bylina powszechnie spotykana w Europie i Azji. W Polsce ronie czsto w miejscach nasonecznionych, w rowach i przy drogach. laz dziki wyksztaca wzniesion odyg, osigajc niekiedy nawet 1 m wysokoci oraz rozesane pdy boczne. Z ktw grnych lici wyrastaj pojedyncze kwiaty rowe lub fioletoworowe o 5 sercowato wcitych patkach korony i charakterystycznym podwjnym kielichu (5- i 3-dziakowym). Licie s dugo-ogonkowe, 57-klapowe, obustronnie do gsto owosione. Rolina posiada charakterystyczne owoce w ksztacie okrgych, paskich guziczkw, zoonych z wielu siatkowate pomarszczonych rozupek. Surowiec leczniczy stanowi kwiaty, zbierane od czerwca do sierpnia i szybko wysuszone, aby nie straciy barwy. Suche kwiaty nie maj zapachu, smak maj luzowaty. W Polsce spotyka si czsto inny gatunek lazu laz zaniedbany (Malva neglecta Vall.), ktrego kwiaty stanowi rwnowartociowy surowiec leczniczy.

Skad chemiczny
Gwnym skadnikiem surowca jest luz, a take barwniki antocyjanowe (malwina), kwasy organiczne, skadniki mineralne; w zielonych czciach roliny znajduje si karoten oraz witamina C.

40

laz dziki

Dziaanie
Osaniajce i zmikczajce.

Zastosowanie
laz jest to agodny lek luzowy, powlekajcy podranione bony luzowe grnych drg oddechowych, odka i jelit. agodzi kaszel oraz stany zapalne garda i krtani. Szczeglnie polecany w tzw. suchym kaszlu z zalegajc skp wydzielin. Zielone czci roliny odznaczaj si sodkim smakiem i du zawartoci witamin, w zwizku z czym s w niektrych krajach spoywane w formie saatek, zup lub przyprawy. laz podawany jest w formie naparu, czsto w poczeniu z zioowymi rodkami o dziaaniu wykrztunym, np. z owocami kopru woskiego i anyku, w agodnych schorzeniach garda i krtani oraz napadowym kaszlu (nawet u niemw-lat). Napary z kwiatw lazu stosuje si ponadto w podranieniu odka i jelit, czsto w mieszankach z innymi surowcami luzowymi i przeciwzapalnymi, np. z korzeniami i limi prawolazu lekarskiego, kwiatami lipy, nagietka lub rumianku.

Formy podania
Sodki napar: 1 yk kwiatw lazu zala 1,5 szklanki wrzcej wody, naparza pod przykryciem 15 min, doda 20 g miodu lub cukru. Podaje si po ostudzeniu co godzin po yeczce do szklanki w suchym kaszlu i chrypce. Do sporzdzenia herbatki stosowanej w nieytach jelit miesza si: 50 g kwiatw lazu z 50 g kwiatw lipy i 20 g kwiatw nagietka. yk stoow tych zi zalewa si szklank wrztku. Po przecedzeniu szklanki pi kilka razy dziennie; maym dzieciom mniej. Napar z kwiatw lazu mona rwnie stosowa do pukania garda oraz w postaci lewatyw u maych dzieci w nawykowych zaparciach. Napar taki nadaje si rwnie do kpieli niemowlt ze skaz alergiczn atopow.

Babka lancetowata = babka wskolistna = jzyczki polne (Plantago lanceolata L., rodz. Plantaginaceae)
Gatunek pospolity w Europie, Azji, Ameryce Pnocnej. W Polsce rozpowszechniony na caym obszarze z wyjtkiem rejonw wysokogrskich. Ronie zwykle na pastwiskach, kach, przy drogach, na miedzach, torfowiskach, nad brzegami wd, na wysypiskach. Jest to wieloletnia rolina o miotekowatych korzeniach. Wytwarza rozet tylko przyziemnych lici, lancetowatych, na szczycie zaostrzonych, u nasady zwonych, trj- do picionerwowych. Z ktw lici wyrastaj l3 bezlistne odyki od 5 do 50 cm wysokoci, zakoczone kosoksztatnym, brunatnorowym kwiatostanem. Kwiaty niepozorne, czterokrotne.

42

Babka zwyczajna = wiksza = szerokolistna

Nasiona drobne, po zwileniu wod luzowaciej podobnie jak siemi lniane. Rolina kwitnie od maja do sierpnia (nasiona dojrzewaj w sierpniu). Surowiec stanowi licie zebrane w okresie kwitnienia roliny, zdrowe, nie poraone chorobami grzybiczymi. Babki lancetowatej nie powinno si zbiera w grach i okolicach nadmorskich, gdzie wystpuj dwa inne gatunki, mniej wartociowe, z rodzaju Plantago P. montana Lam. i P. maritima L., bardzo podobne do babki wskolistnej i trudne do odrnienia przez niewprawnych zbieraczy. Surowiec po zbiorze powinno si natychmiast suszy w suszarniach o duym przewiewie, w temperaturze nie wyszej ni 40C, w cienkich warstwach, chronic przed zaparzeniem i sczernieniem. Surowiec moe pochodzi take z upraw. Babk wysiewa si z nasion wiosn, wprost do gruntu. Nasiona mona atwo zebra w stanie naturalnym, gdy roliny zawizuj ich duo (1 rolina daje ok. 1000 nasion). Roliny wschodz po 1014 dniach. Ju pierwszego roku licie mona zbiera, gdy osign dugo okoo 30 cm i szeroko do 4 cm. S barwy ywo-zielonej.

Skad chemiczny
luz, cukry, glikozyd irydoidowy aukubina o waciwociach przeciwbakteryjnych, pektyny, garbniki i flawonoidy, substancje gorzkie, kwasy organiczne, witaminy C i K, karoten oraz znaczna ilo skadnikw mineralnych, zawierajcych m.in. cynk, krzemionk, sd, potas, magnez. Nasiona zawieraj luz i tuszcz.

Dziaanie
Przeciwbakteryjne, wykrztune, przeciwzapalne, osaniajce, regulujce przemian materii, uodporniajce, przeciwwirusowe.

Zastosowanie
Wewntrznie stosuje si licie babki lancetowatej w nieytach grnych drg oddechowych, w suchym kaszlu, pomocniczo w zapaleniu oskrzeli i krztucu. Ponadto, w nieytach przewodu pokarmowego poczonych z niedokwanoci, w przewlekych biegunkach (ale take i w zaparciach), w przewlekych stanach zapalnych drg moczowych (zwaszcza pcherza i nerek). Zewntrznie babka polecana jest przy trudno gojcych si i ropiejcych ranach, owrzodzeniach, czyrakach, lekkich oparzeniach, otarciach naskrka. Przykada si zwykle wiee, dokadnie umyte licie lub stosuje si okady z soku lub naparu. W ropnym zapaleniu spojwek i powiek stosuje si napary z babki, najczciej w poczeniu z rumiankiem, wietlikiem i kwiatami bawatka. Sok wycinity ze zmiadonych lici babki dziaa przeciwblowe i przeciwzapalnie przy udleniu przez pszczoy, osy i trzmiele. Mode, wiee licie s polecane na saatki wiosenne.

44

Formy podania
Sok wycinity ze wieych, zmiadonych lici babki podaje si kilka razy dziennie po yeczce jako rodek wykrztuny i przeciwzapalny. Najlepiej jest podawa z mlekiem i miodem (take z propolisem przy braku uczulenia). Stosuje si go rwnie w nieytach odka i jelit, biegunkach, w chorobie wrzodowej (tylko przy normalnej lub obnionej kwanoci odka), w przewlekym zapaleniu nerek i pcherza. Naparu z lici babki uywa si podobnie jak soku. Przygotowuje si go z yki rozdrobnionych, suchych lici zalanych szklank wrzcej wody. Zaparza 15 min, pi 1/3 szklanki przed jedzeniem. Mona go rwnie stosowa do przemywania oczu lub ran (okady). Przyrzdza si take napary wykrztune z babki z dodaniem np. tymianku, macierzanki, korzeni lub lici prawolazu. Inn szeroko rozpowszechnion rolin z rodzaju Plantago jest babka zwyczajna = babka wiksza (Plantago major L.). Jest ona u nas bardziej znana ni babka wskolistna. Wyrnia si rozet szerokich lici z 39 nerwami, o nasadzie klinowato zwonej. odygi kwiatowe ma znacznie krtsze, a kosowate kwiatostany dusze, w porwnaniu z poprzednim gatunkiem. Kwiaty drobne, niepozorne, jasnobrunatne. Owoc stanowi drobna jajowata torebka z 810 drobnymi, byszczcymi, kanciastymi nasionami. Rolina rodzi bardzo duo nasion (860 tysicy). Babka zwyczajna jest znan od dawna rolin lecznicz (surowcem licie); obecnie najczciej stosowana w homeopatii i zioolecznictwie ludowym, przede wszystkim zewntrznie, jako rodek gojcy rany. Surowiec ten zawiera nieco mniej zwizkw biologicznie czynnych ni licie babki lancetowatej, lecz moe je zastpi.

ROLINY WYKRZTUNE
Tymianek pospolity (Thymus vulgaris L, rodz. Labiatae)
Tymianek jest to niewielka krzewinka, do 30 cm wysoka, pochodzca z krajw rdziemnomorskich, uprawiana w caej prawie Europie, take w Pnocnej Ameryce i na pnocy Afryki. Pdy tymianku s gsto rozgazione, pokryte ustawionymi naprzeciwlege, drobnymi, wskimi, mocno aromatycznymi listkami, barwy szarozielonej. Kwiaty drobne, wargowe, rowofioletowe lub niekiedy biae, zebrane s w wyduone, szczytowe kwiatostany. Kwiaty miododajne (mid tymiankowy jest wysoko ceniony, m.in. ze wzgldu na dziaanie lecznicze w schorzeniach drg oddechowych). Do celw leczniczych lub przyprawowych cina si szczytowe, kwitn ce czci pdw od czerwca do wrzenia.

45

Skad chemiczny
Gwnym skadnikiem ziela jest olejek eteryczny, ponadto: garbniki, flawonoidy, kwasy triterpenowe i polifenolowe, gorycze. W skad olejku eterycznego wchodz przede wszystkim tymol oraz karwakrol, cineol, linalol.

Dziaanie
Wykrztune, przeciwbakteryjne, uatwiajce trawienie, przeciwrobacze. Silne waciwoci bakteriobjcze (zwaszcza wobec paciorkowcw, nawet opornych na antybiotyki) surowiec zawdzicza przede wszystkim fenolowym skadnikom olejku eterycznego (tymol, karwakrol). Dziaanie to pogbia obecno garbnikw. Tymianek uatwia odkrztuszanie, gdy zwiksza objto luzu w grnych drogach oddechowych oraz wzmaga ruch nabonka rzskowego. Tymol oprcz dziaania przeciwbakteryjnego wykazuje rwnie aktywno przeciwrobacz (rodek przeciwko tgoryjcowi dwunastnicy).

Zastosowanie
W pediatrii tymianek stosowany jest gwnie w formie syropw wykrztunych i przeciwkaszlowych, podawanych w nieytach grnych drg oddechowych, w trudnociach w odkrztuszaniu, w uporczywym kaszlu i astmie, w nadmiernym wysuszeniu bon luzowych garda i krtani. Syropy te s skuteczniejsze w dziaaniu ni napary z surowca. Napary z ziela tymianku stosowane s gwnie do pukania jamy ustnej i garda jako rodki odkaajce i przeciwzapalne. Mona je rwnie wykorzysta do kpieli leczniczych lub okadw przy ojotoku, trdziku, wyprysku. Najczciej do tych celw czy si tymianek z innymi zioami o dziaaniu przeciwbakteryjnym (np. szawi) lub przeciwzapalnym (np. rumiankiem). Kpiele tymiankowe lub macierzankowotymiankowe polecane s dzieciom przy wyczerpaniu nerwowym, w rekonwalescencji w nawracajcych schorzeniach drg oddechowych. Olejek tymiankowy, a zwaszcza tymol, odznacza si du toksycznoci przy stosowaniu doustnym. Szczeglnie niebezpieczny jest dla dzieci i po spoyciu do wewntrz moe wywoa grone objawy (m.in. uszkodzenie nerek). Z tego wzgl du olejku tymiankowego nie stosuje si doustnie, np. jako rodka przeciwrobaczego czy przeciwbakteryjnego, lecz mona go uywa w odpowiednich dawkach jedynie zewntrznie w formie inhalacji (w nieytach garda i krtani). Tymol w 1 % roztworach wodnych stosowany jest zewn trznie do pukania ust (zwaszcza po zabiegach stomatologicznych), do przemywania ran i kanaw zbowych. Wykazuje przy tym dziaanie cigajce, agodzce bl.

Formy podania
Napar: 1 yka ziela na 2 szklanki gorcej wody, zaparza 15 min, pod przykryciem. Podawa do picia po yce kilka razy dziennie jako rodek wykrztuny.

46

Tymianek pospolity

Napar mocniejszy (1 yka ziela na 11,5 szklanki wody) mona uy do pukania jamy ustnej w stanach zapalnych. Odwar do uytku zewntrznego: 100120 g ziela tymianku w 5 l wody gotowa pod przykryciem 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi. Mona stosowa go do okadw, przymoczek, kompresw lub jako dodatek do kpieli aromatycznych w gocu, przy wrzodach i infekcjach skry, powierzchownych zranieniach. Napar z tymianku do lewatywy (przeciw owsikom): 15 g ziela tymianku i 10 g kwiatw wrotycz (Tanacetum vulgare) na litr wrzcej wody, zaparza 20 min pod przykryciem. Zachowa du ostrono, gdy wypicie naparu moe wywoa niepodane objawy uboczne (zatrucie). Zamiast wrotycza mona stosowa do lewatywy napar ze zmiadonego czosnku. Gotowe preparaty z tymianku, to: syrop tymiankowy zoony (Sirupus Thymi compositus), ktry podaje si dzieciom po yeczce kilka razy dziennie wg potrzeby, Tussipect (syrop) po yeczce 34 razy dziennie, Tussipect (krople) 310 kropli 34 razy dziennie na kostk cukru lub w kieliszku wody. Ziele tymianku jest rwnie skadnikiem mieszanek zioowych: Neopektosan o dziaaniu przeciwbakteryjnym (zika wykrztune) i Septosan (zika dezynfekcyjne). Neopektosan polecany jest dzieciom le znoszcym antybiotykoterapi. Olejek tymiankowy wchodzi w skad preparatw stomatologicznych oraz stosowanych zewntrznie mazide rozgrzewajcych: Linimentum Capsici i Spiritus Saponato-camphoratus. Tymianek jest bardzo popularn przypraw, cenion zwaszcza w krajach poudniowej i zachodniej Europy, uywan do potraw tustych i misnych (uatwia trawienie tuszczu). Z tymianku korzysta take przemys kosmetyczny, stosujc go do wyrobu past do zbw i pynw do pukania ust (usuwaj nieprzyjemny zapach z ust, dziaaj przeciwbakteryjnie).

Macierzanka piaskowa = macierzanka (Thymus serpyllum L., rodz. Labiatae)

Rolina wystpuje w stanie naturalnym w caej niemal Europie, Ameryce Pnocnej, na pnocy Azji i Afryki. W Polsce ronie w miejscach suchych, piaszczystych i sonecznych, tworzc gste darnie. Thymus serpyllum jest gatunkiem zbiorowym, obejmujcym liczne jego odmiany i formy rnice si nieco budow morfologiczn, zapachem i w pewnym zakresie skadem chemicznym. Ta zmienno skadu chemicznego powoduje, e macierzanka zbierana ze stanu naturalnego ma niejednakow warto lecznicz, w zwizku z czym surowiec jest mniej ceniony w terapii ni uprawiany tymianek o do zrwnowaonym skadzie chemicznym. Macierzanka jest nisk, czciowo poc si wieloletni pkrzewink, o maych rowofioletowych kwiatach. Kwitnie od czerwca do wrzenia, wydzielajc charakterystyczny zapach. Surowcem s ulistnione, kwitnce pdy macierzanki, ktre zbiera si na po-

48

Macierzanka piaskowa = macierzanka

cztku kwitnienia, cinajc szczytowe czci odyg. Suszy si na powietrzu w cienkich warstwach. Surowiec zachowuje przyjemny zapach i szczypico-gorzkawy smak.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny o zmiennym skadzie. Gwnie wystpuje p-cymen, obok takich zwizkw, jak: linalol, geraniol, terpineol, borneol, tymol i karwakrol. W macierzance wystpuj ponadto garbniki, substancja gorzka serpyllina, triterpeny, zwizki flawonoidowe, kwasy organiczne, jak: chlorogenowy, kawowy i chinowy, witamina C, karoten, skadniki mineralne.

Dziaanie
Wykrztune, przeciwbakteryjne, wiatropdne, przeciwskurczowe.

Zastosowanie
W nieytach oskrzeli z zanikiem odruchu wykrztunego i w suchym kaszlu. Surowiec pobudza wydzielanie bon luzowych garda i oskrzeli oraz wyzwala odruch wykrztuny. Macierzank mona stosowa jako rodek wiatropdny i pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych. Zewntrznie, ze wzgldu na waciwoci przeciwbakteryjne, wykorzystuje si przetwory z macierzanki do pukania jamy ustnej, garda, przemywania i okadw na skr, w drobnych zranieniach, oparzeniach, widzie, w trdziku krostkowatym i in.; dodaje si te do kpieli w blach reumatycznych. Kpiele z macierzanki maj rwnie wpyw wzmacniajcy i uspokajajcy.

Formy podania
Napar: 1 yk ziela zala 1 szklank wrzcej wody, pozostawi na 2030 min w cieple pod przykryciem, przecedzi, pi szklanki (w zalenoci od wieku) 23 razy dziennie okoo 30 min przed posikami (jako lek odkowy) lub po posikach (jako rodek wiatropdny lub wykrztuny). Do uytku zewntrznego stosuje si odwar z yki ziela na szklank wody (gotowa 2 min pod przykryciem). Korzystny jest dodatek innych zi o dziaaniu przeciwbakteryjnym, np. kwiatw rumianku lub lici szawii. Do kpieli 200 g macierzanki zaparza w 3 l wody. Ziele macierzanki wchodzi w skad rnych mieszanek zioowych i gotowych preparatw, np. krople Pectosol. Niekiedy mode pdy macierzankowe podaje si w formie saatki, a suszona macierzanka moe by aromatycznym dodatkiem do potraw z dziczyzny, zup, a take do kwaszenia ogrkw. Macierzanka pobudza przy tym apetyt i poprawia trawienie. Szczeglnie popularna jest w kuchni francuskiej.

50

Oman wielki (lnula helenium L., rodz. Compositae)

W stanie naturalnym wystpuje w Azji rodkowej, natomiast na terenie Europy (gwnie we Woszech i na Pwyspie Bakaskim) oraz w Ameryce Pnocnej rozpowszechni si jako zdziczaa rolina, pochodzca z dawnych plantacji. W Polsce spotykany jest na nizinach, zwaszcza w rejonach poudniowych oraz na niej pooonych obszarach grskich (Bieszczady), w zarolach, na brzegach lasw i rzek, przy rdach. S take krajowe uprawy omanu. Oman jest wysok bylin, sigajc nawet 2 m, o krtkim, grubym kczu, z ktrego wyrastaj korzenie dugoci do 50 cm i gruboci ok. 2,5 cm. odyga jest prosto wzniesiona, bruzdowana, gr nieco rozgaziona. Dolne licie podune, ogonkowe, owosione. Okazae zocistote koszyczki kwiatostanowe z wieloszeregow, zielon okryw, osadzone s pojedynczo lub po kilka na szczytach rozgazie odygi. Oman naley do grupy najdawniej znanych rolin leczniczych. Surowcem s wykopane w padzierniku lub listopadzie korzenie rolin 23-letnich (dzikich lub pochodzcych z plantacji). Po zbiorze korzenie myje si, kroi na plastry i suszy, przewanie w suszarniach opaowych. Korzenie maj gorzki i palcy smak oraz silny, specyficzny zapach.

Skad chemiczny
Korzenie omanu zawieraj olejek eteryczny, w skad ktrego wchodzi krystaliczna mieszanina zwana helenin. Ponadto w surowcu znajduje si inulina, zwizki gorzkie, ywice, fitosterole oraz skadniki mineralne.

Dziaanie
Dziaanie lecznicze omanu zaley prawie wycznie od heleniny. Substancja ta jest sabo rozpuszczalna w wodzie, dobrze za w alkoholu, dlatego napary wodne z surowca s o wiele mniej skuteczne ni wycigi alkoholowe. Oman dziaa gwnie wykrztunie i bakteriobjczo, a take moczopdnie i pobudzajco na czynnoci odka. Helenin ma ponadto waciwoci przeciwgrzybicze w grzybicy stp oraz robakobjcze (zabija glisty jelitowe i owsiki). Powoduje jednak czste uczulenia.

Zastosowanie
Najwiksze zastosowanie znalaz oman w leczeniu schorze grnych drg oddechowych (nieytw garda lub krtani oraz w zapaleniu oskrzeli, dychawicy oskrzelowej, zapaleniu puc i in. jako rodek pomocniczy). Pobudza on ruch rzsek w drogach oddechowych, wzmaga czynnoci wydzielnicze bon luzowych garda i oskrzeli, uatwia usuwanie zalegajcego luzu, dziaa te przeciwbakteryjnie.

51

Oman wielki

Formy podania
Najbardziej dogodny w podawaniu dzieciom starszym i modziey jest gotowy zoony pyn wykrztuny i przeciwkaszlowy Pectosol, ktrego gwnym skadnikiem jest wycig z omanu. Mona te samemu przygotowa syrop (lub mocno osodzony napar) z omanu, dodajc inne surowce o podobnym dziaaniu, jak: korzenie lukrecji, biedrzeca, ziele tymianku, owoce kopru woskiego lub anyku. Rwn ilo tych zi (po 20 g) zala 1 l wrzcej wody i zostawi pod przykryciem na noc. Rano odcedzi, doda szklank cukru lub, zmniejszajc ilo cukru, doda nieco miodu (lepiej z propolisem) i podawa po yeczce (lub yce), w zalenoci od wieku, wielokrotnie w cigu dnia. Oman jest skadnikiem kropli Pectosol oraz gotowej mieszanki zioowej Pektosan polecanej dzieciom, u ktrych wystpuje kaszel oraz utrudnione odkrztuszanie wskutek zalegania wydzieliny w gardle i krtani. Mieszank t oraz krople Pectosol stosuje si zwaszcza w przewlekych zakaeniach drg oddechowych, gdy zestawy zi tych specyfikw wykazuj waciwoci przeciwbakteryjne. Do przygotowania naparu z mieszanki uywa si l2 yek zi na 23 szklanki gorcej wody (gotowa 2 min pod przykryciem, odstawi na 15 min, odcedzi i przela do termosu). Stosowa do p szklanki (zalenie od wieku) 23 razy dziennie, midzy posikami. Dusze gotowanie surowca lub zwikszenie dawek daje odwary o ostrym, palcym smaku, ktre mog spowodowa podranienie odka, nudnoci i wymioty. Krople Pectosol 1520 kropli w kieliszku osodzonego pynu, 24 razy dziennie.

Sosna zwyczajna (Pinus silvestris L., rodz. Pinaceae)

Najpospolitsze drzewo polskich lasw, dorastajce do 45 m wysokoci. Sosna dostarcza kilku surowcw uywanych w lecznictwie. S to: szpilki, pczki i mode szyszki. Przez ywicowanie drzew otrzymuje si balsam zwany ywic sosnow lub balsamem terpentynowym. Przez destylacj ywicy uzyskuje si tzw. olejek terpentynowy i sta pozostao, czyli kalafoni. Natomiast przez destylacj z par wodn wierzchokw pdw i ulistnionych gazek sosny lub igliwia otrzymuje si olejek sosnowy W pediatrii uywane s przede wszystkim pczki sosnowe lub wierzchoki modych pdw, z ktrych sporzdza si najczciej syropy. Pczki zbiera si z drzew rosncych lub citych (najlepiej z modych sosenek wyrbywanych w czasie oczyszczania lasw). Najwartociowszym surowcem s pczki szczytowe, gadkie, o uskach zamknitych, powleczone ywic. Maj one balsamiczny, ywiczny zapach i gorzki smak. Nierzadko zbiera si rwnie mode pdy, bezporednio po rozwiniciu pczkw, gdy maj dugo ok. 5 cm i s okryte jeszcze uskami.

53

Skad chemiczny
Pczki sosnowe zawieraj olejek eteryczny bogaty w terpeny (pineny), substancje ywicowe, garbniki, gorycze, glikozyd picein, znaczn ilo witaminy C.

Dziaanie
Wykrztune, przeciwbakteryjne, sabo moczopdne.

Zastosowanie
W nieytach grnych drg oddechowych, przy kaszlu suchym lub z obfit wydzielin, chrypce, blu garda. Ponadto jako rodek witaminowy w chorobach infekcyjnych, tzw. przezibieniowych (np. w grypie). Surowiec ma dziaanie przeciwbakteryjne, wykorzystywane w infekcjach garda i jamy ustnej. Moe by rwnie uywany zewntrznie w kpielach aromatycznych, ktre stosuje si w blach staww, mini lub w rekonwalescencji po urazach (np. po zamaniach). Kpiele takie przygotowuje si najczciej z cetyny (cetyna pdy sosny okoo 30 cm, pokryte wieymi, zielonymi igami, z drzew citych jesieni lub zim), nieraz z dodatkiem zielonych szyszek sosnowych lub gazek jaowca. Do kpieli uywa si te olejku sosnowego (25 ml olejku na objto przecitnej wanienki dziecka, temp. wody 3637C, czas kpieli 51015 min). Kpiel z dodatkiem olejku dziaa bardzo korzystnie (uspokajajco) na dzieci nadmiernie nerwowe, majce trudnoci z zasypianiem. Olejek sosnowy stosowany jest bardzo czsto w formie inhalacji w leczeniu chorb ukadu oddechowego. Mona go uywa samego (510 kropli olejku jednorazowo) lub w mieszaninie z olejkami: eukaliptusowym, tymiankowym, lawendowym lub mitowym. W domowych warunkach inhalacje mona przeprowadzi wkraplajc olejek do szklanki wrzcej wody, lub lepiej roztworu soli Iwonickiej. Szklank przykry lejkiem i wdycha par wydzielajc si przez wski otwr lejka (wdycha przez usta, wydycha przez nos i na odwrt).

Formy podania
Odwar z pczkw sosnowych: yki rozdrobnionych pczkw zala 1 szklank wody, zagotowa i utrzymywa w stanie wrzenia przez 2 min pod przykryciem, odstawi na 10 min i przecedzi. Pi 13 yki, 24 razy dziennie jako lek wykrztuny i witaminowy. Przez dodanie cukru lub miodu do odwaru mona w domowych warunkach sporzdzi syrop lub miodek sosnowy, wypijany przez dzieci chtniej ni gorzki odwar (domowy syrop mona otrzyma przez zasypanie cukrem wieych pczkw sosnowych ugniecionych w soiczku). W handlu znajduje si gotowy syrop sosnowy zoony Sirupus Pini compositus. Zawiera on obok wycigu pynnego z pczkw sosnowych nalewk anykow oraz mleczan wapniowy o waciwociach przeciwalergicznych. Syrop po-

54

daje si po yeczce kilka razy dziennie w stanach nieytowych grnych drg oddechowych oraz jako lek pomocniczy w zapaleniu oskrzeli z ropn wydzielin, w zapaleniu puc, w utrudnionym odkrztuszaniu, uczuciu dusznoci na tle zalegania wydzieliny zapalnej, w dychawicy oskrzelowej. Sosnowy napj witaminowy: 50 g roztartych wieych zielonych igie sosnowych (uprzednio wymytych) lub modych wierzchokw gazek zala szklank wrzcej wody. Pozostawi w ciemnym miejscu na ok. 2 godziny. Nastpnie pyn naley odcedzi przez ptno i osodzi; podawa do picia rozcieczony. Zawiera on wicej witaminy C ni szklanka soku z cytryn! Olejek terpentynowy wchodzi w skad mazide rozgrzewajcych, stosowanych do naciera w blach reumatycznych i miniowych oraz w nieytach oskrzeli. Jest te uywany do inhalacji, najczciej z innymi olejkami. Naley jednak pamita, e dzieci s szczeglnie wraliwe na terpentyn. Po duszym stosowaniu preparatw zawierajcych ten skadnik, zwaszcza na du powierzchni skry, lub przy czstych inhalacjach, moe doj do wystpienia objaww ubocznych, z ktrych najgroniejsze jest uszkodzenie nerek. Kpiel w wywarze z igliwia: 12 kg zielonych gazek sosnowych, wierkowych, jodowych lub zielonych szyszek pocitych na drobne kawaki, zalewa si 15 l zimnej wody i pozostawia na 1224 godz. Nastpnie pyn z igliwiem gotuje si wolno pod przykryciem przez ok. 2 godz. i po przecedzeniu dodaje do kpieli. Dla dziecka taka ilo wywaru wystarcza na ok. 4 kpiele. Kpiel wzmacnia sabe, nerwowe dzieci, czsto zapadajce na schorzenia drg oddechowych.

ROLINY PRZECIWBAKTERYJNE
Cebula (Allium cepa L., rodz. Liliaceae)
Warzywa zwane cebulowymi nale do rodzaju Allium i s reprezentowane przez blisko 400 gatunkw, szeroko rozpowszechnionych na kuli ziemskiej. Wikszo z nich naley do rolin dziko rosncych. Z uprawnych najbardziej popularne s cebula i czosnek, a take pory, szczypiorek, cebula siedmiolatka i in. Cebula jadalna wystpuje w licznych odmianach hodowlanych, u nas spotykane s najczciej odmiana ostra, o smaku silnie piekcym, charakteryzujca si drobnymi cebulkami z ciemnoczerwonymi uskami oraz odmiana agodna o cebulach duych, bladotych, do sodkich. Wikszo gatunkw Allium pochodzi z pkuli pnocnej (cebula pochodzi prawdopodobnie z Azji rodkowej). Ich cech najbardziej charakterystyczn jest obecno olejku eterycznego o ostrym, charakterystycznym smaku i zapachu. Wrd wielu skadnikw olejku najwaniejsze s zwizki zawierajce siark, powodujce specyficzny zapach i smak warzyw cebulowych. Zwizki te maj wiele waciwoci leczniczych, m.in. dziaaj zabjczo na drobnoustroje w szerokim zakresie, obejmujc rwnie niektre bakterie oporne na antybiotyki.

55

Ze wzgldu na swoje waciwoci roliny cebulowe byy od dawna bardzo cenione i uywane jako roliny lecznicze, przyprawowe i warzywa jadalne.

Skad chemiczny
Wglowodany, zwizki azotowe, tuszcze, olejek eteryczny, zwizki siarkowe, witamina C, B1, karoten, skadniki mineralne, w tym: potas, sd, fosfor, elazo, magnez, cynk, mangan, krzem, chlor, jod i siarka. uski cebuli maj sporo barwnikw flawonoidowych (kwercetyna) i suyy dawniej do barwienia tkanin, zwaszcza wenianych. Zielone licie cebuli, tzw. szczypior, zawieraj witaminy: C, B1, B2, PP, karoten, skadniki mineralne, w tym znaczne iloci wapnia i potasu. Skad olejku cebulowego zmienia si w rodowisku kwanym (pokropienie cebuli np. kwaskiem cytrynowym usuwa jej ostry zapach i agodzi smak).

Dziaanie
Przeciwbakteryjne, zmikczajce, przeciwkaszlowe, moczopdne.

Zastosowanie
Cebula jest skuteczna (zwaszcza spoywana na surowo) w infekcjach ukadu oddechowego i przewodu pokarmowego. Rwnoczenie poprawia trawienie, znosi nadmiern fermentacj i wzdcia, dziaa przeciwko zaparciom, reguluje zaburzon rwnowag sodowo-potasow, obnia cinienie krwi, powoduje spadek zawartoci cukru we krwi. Jest te skutecznym rodkiem moczopdnym. Nie naley jej jednak naduywa w przypadkach powanych schorze nerek i wtroby (jest to warzywo ciko strawne). Pieczona cebula (lub miazga z gotowanej cebuli) stanowi dobry rodek zmikczajcy i gojcy, stosowany zewntrznie na czyraki i inne ropne stany skry. wiey sok z cebuli jest domowym rodkiem podawanym w grypie i katarze. Tamponowanie nosa sokiem z cebuli (ostronie, gdy wiksza ilo soku wywouje silne pieczenie i podranienie bon luzowych) zmniejsza nasilenie kataru, a czasami go radykalnie likwiduje. W warunkach domowych z soku z cebuli przygotowuje si syropy przeciwkaszlowe, podawane dzieciom w bakteryjnych, a nawet wirusowych chorobach drg oddechowych. Cebula ma te znaczenie kosmetyczne; wcierana w skr gowy (w formie preparatw) ogranicza nadmierne przetuszczanie si wosw, powstawanie upieu oraz poprawia ukrwienie skry gowy.

Formy podania
Syrop z cebuli agodny: pokrojon , obran cebul gotowa na wolnym ogniu z mocno osodzon wod do konsystencji syropu. Podawa co 2 godziny yeczk dla niemowlt, yk dla dzieci starszych. Syrop ostrzejszy: surow, obran , pokrojon cebul zasypa cukrem, przykry

56

i pozostawi na kilka godzin w ciemnym miejscu. Uzyskany przejrzysty pyn podawa w podobny sposb. Miodek cebulowy: 1 szklank utartej na tarce cebuli starannie zmiesza z 1 szklank miodu, po godzinie zagotowa i na gorco przecedzi przez ptno. Podaje si dzieciom po yeczce lub yce, najlepiej z ciepym mlekiem. Nalewka alkoholowa: zmiadon surow cebul zala tak sam iloci 40 alkoholu i pozostawi w ciemnym miejscu na ok. 2 tygodnie, nastpnie przecedzi. Podawa w zaburzeniach trawienia (u dzieci starszych i modziey) 2 razy dziennie po yeczce w szklanki osodzonej wody przed jedzeniem i na noc. Przygotowanie cebuli do stosowania zewntrznego: ca cebul w uskach piecze si w piecyku lub gotuje w wodzie a do zupenego zwiotczenia, nastpnie, po usuniciu usek zewntrznych, ugniata na miazg, nakada si grub warstw na gaz i przykada do chorego miejsca na 48 godz. W przypadku zaobserwowania podranienia skry okad naley usun wczeniej.

Szczypiorek (Allium schoenoprasum L., rodz. Liliaceae)

Oprcz zielonych listkw cebuli, nazywanych rwnie szczypiorem, uprawia si czsto i uywa jako przyprawy szczypiorek prawdziwy. Jest to trwaa rolina zielna, rozrastajca si w kcza w postaci kpek. Licie ma wewntrz puste, cienkie, delikatne, igiekowe. Listki te zawieraj witamin C i karoten oraz s bogatym rdem skadnikw mineralnych: potasu, sodu, wapnia, magnezu, fosforu, chloru. W szczypiorku wystpuje te olejek o skadzie podobnym do cebuli. Szczypiorek naley do wartociowych rolin przyprawowych i jest polecany w rnych potrawach dla dzieci chorowitych o sabym apetycie i niskiej odpornoci na choroby infekcyjne.

Czosnek pospolity (Allium sativum L, rodz. Liliaceae)

Czosnek pospolity pochodzi prawdopodobnie ze stepowej czci Azji rodkowej, skd rozprzestrzeni si na ca Azj i basen Morza rdziemnego. Naley obok cebuli do najbardziej popularnych i najdawniej znanych przypraw. A do XIX wieku (tj. do momentu wprowadzenia szczepionek do lecznictwa) czosnek nalea do podstawowych rodkw przeciwko chorobom infekcyjnym. Okazao si to suszne, poniewa pniejsze badania naukowe potwierdziy jego przeciw-bakteryjne dziaanie. W lecznictwie stosuje si cebule czosnku uprawianego, skadajce si zwykle z licznych, drobnych, przylegajcych do siebie kanciastych cebulek, zwanych zbkami (mode cebule s pojedyncze, kuliste). W kadym zbku znajduje si pk wzrostowy, otulony grub, misist nasad licia. Cao otoczona jest suchymi, biaawymi uskami. Smak czosnku jest ostry i palcy, zapach bardzo intensywny. W czasie suszenia i przechowywania czosnek traci ostry smak i zapach, dla-

57

tego nalewki i soki czosnkowe otrzymane w lecie i na jesieni, ze wieego czosnku, s mocniejsze i skuteczniejsze w dziaaniu ni przygotowane z surowca dugo przechowywanego. W Polsce uprawia si 3 typy czosnku: czosnek wytwarzajcy kwiatostany z cebulkami powietrznymi (uprawiany na Dolnym lsku i w rodkowej Polsce), czosnek nizinny oraz grski (z rejonu Podhala). Wszystkie trzy typy maj zastosowanie w lecznictwie. W medycynie ludowej s stosowane rwnie niektre czosnki rosn ce dziko, np. czosnek niedwiedzi (Allium ursinum L.) uywa si lici.

Skad chemiczny
Czosnek zawiera biako, tuszcze, wglowodany, bonnik, skadniki mineralne, w tym: wap, fosfor, magnez, elazo, siark, cynk, jod oraz liczne witaminy: A, B1, B2, PP i C. Wanym skadnikiem jest olejek, w ktrego skad wchodzi m.in. bezwonna substancja, zawierajca siark alliina. Alliina rozpada si pod wpywem enzymw, po rozdrobnieniu (rozgryzieniu) czosnku, na biologicznie czynn allicyn, o charakterystycznym, dranicym zapachu. Substancja ta wykazuje silne dziaanie bakteriostatyczne i bakteriobjcze, zblione do antybiotykw. Poza tym w olejku wystpuj inne zwizki lotne, zawierajce siark, rwnie o waciwociach przeciwbakteryjnych.

Dziaanie
Przeciwdrobnoustrojowe, pobudzajce trawienie, ciopdne, obniajce cinienie krwi, przeciwmiadycowe, a take przeciwrobacze. Ze wzgldu na wysok zawarto wapnia czosnek ma te waciwoci odkwaszajce. Po podaniu doustnym czosnek i jego przetwory dzia aj bezporednio bakteriobjczo na drobnoustroje (w tym chorobotwrcze) jamy ustnej, grnych drg oddechowych, przewodu pokarmowego i moczowego oraz zwikszaj odporno organizmu uatwiajc opanowanie infekcji. Ze wzgldu na sw lotno substancje aktywne podane take drog wziewn (inhalacje) niszcz flor bakteryjn drg oddechowych. Zewntrznie czosnek dziaa przeciwbakteryjnie, gwnie wobec bakterii ropotwrczych. W dziaaniu przeciw pasoytom jelitowym czosnek wykazuje najlepsz skuteczno przeciwko owsikom.

Zastosowanie
W pediatrii czosnek stosuje si w przypadkach zakaenia przewodu pokarmowego u dzieci, w biegunkach niemowlcych, czsto w poczeniach z lekami luzowymi (np. z prawolazem lekarskim). Ponadto uywany jest w przewlekych nieytach oskrzeli, stanach zakanych drg oddechowych i moczowych, w ropnym zapaleniu uszu. Przy katarze dobry skutek daje wchanie (ostrone) zmiadonego zbka czosnku. Czosnek mona rwnie stosowa zewntrznie w postaci okadw (z wody czosnkowej) na trudno gojce si rany i ropnie skrne.

58

Formy podania
1 zbek czosnku (lub wicej) zmiady i rozcieczy szklanki ciepego mleka. Podawa do picia kilka razy dziennie dzieciom skonnym do przezibie (jesieni i wiosn), anginy, grypy i in. profilaktycznie w cigu 12 miesicy. Syrop czosnkowy: wycinity sok z 40 g zmiadonego czosnku zmiesza z syropem z 80 g wody i 80 g cukru (zamiast syropu z cukru mona uy gotowy syrop prawolazowy lub mid). Stosuje si go przy infekcyjnych chorobach drg oddechowych i grypie (po yeczce lub yce). Odwar przeciw owsikom (do lewatywy): 46 zbkw czosnku zmiady i zagotowa z 1 mleka lub 23 zmiadone zbki czosnku zala l ciepej wody (pyn moe by wykorzystany rwnie do okadw dezynfekcyjnych). Olej czosnkowy: kilka zmiadonych zbkw czosnku zawija si w gaz i umieszcza w ok. 15 ml oleju jadalnego (najlepiej w oliwie), nastpnie lekko podgrzewa. Uzyskany wycig olejowy stosuje si przy blu uszu nacieranie okolic ucha i tamponowanie wacikiem (olej rozpuszcza woszczyn). W handlu mamy rwnie gotowy preparat Alliofil liofilizowany wycig czosnkowy w postaci draetek. Podaje si go 23 razy dziennie po 1 rozdrobnionej draetce po jedzeniu, m. in. w biegunkach niemowl cych. Czosnek we wskazanych dawkach nie wykazuje dziaania ubocznego, natomiast przy przedawkowaniu moliwe jest podranienie bony luzowej odka; nie naley go rwnie podawa w zaawansowanym zapaleniu nerek. Nieprzyjemny zapach czosnku cz ciowo usuwa spoywanie jednoczesne wieej naci pietruszki, selera, lubczyka lub marchwi. Zielone licie czosnku zawieraj znaczne iloci karotenu i witamin: B1, PP i C, a take wiele skadnikw mineralnych. Z tego wzgldu powinny by szerzej wykorzystywane w praktyce kulinarnej jako cenny dodatek do mis, zup, saaty, twaroku itp. Zaleca si rwnie jedzenie czosnku lub jego modych lici po usiekaniu i roztarciu z masem i naci pietruszki. Jest to smaczna pasta do chleba, szczeglnie polecana dzieciom czsto chorujcym na nawracajce infekcje drg oddechowych (dostarcza cennej witaminy A i dobrze przyswajalnego wapnia).

Szawia lekarska (Salvia officinalis L., rodz. Labiatae)

Rolina wystpuje w stanie naturalnym na suchych, sonecznych, czsto skalistych zboczach pagrkw w krajach rdziemnomorskich. Uprawiana od dawna, znana w staroytnej Grecji i Rzymie, a dziki klasztorom rozpowszechniona w innych krajach europejskich (ju w IX wieku bya uprawiana w wirydarzach klasztornych). Uprawia si j na stanowiskach zacisznych, bardzo nasonecznionych, na glebie yznej, przepuszczalnej. Znane s trzy podgatunki szawii: Salvia officinalis subsp. lavandulifolia Gams.; subsp. minor Gams.; subsp. major Gams., rnice si morfologi lici oraz przede wszystkim skadem chemicznym.

59

Szawia lekarska jest wieloletni krzewink wysokoci 3060 cm, o szarozielonych, doem zdrewniaych odygach, gsto ulistnionych. Licie s podunie jajowate lub lancetowate, z charakterystyczn siateczk nerww (sprawiajc wraenie pomarszczenia lici), barwy szarawosrebrzystej, pochodzcej od dugich woskw, pokrywajcych obustronnie blaszk. W ktach grnych lici wyrastaj drobne, fioletowe kwiaty, czasem biae lub rowe. Owocem jest brunatna rozupka, wewntrz ma 4 kuliste, twarde nasiona. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Surowiec stanowi przede wszystkim licie szawii, niekiedy ulistnione szczyty pdw. Roliny zbiera si ju w pierwszym roku po wysiewie (jesieni) i w nastpnych latach, najlepiej tu przed zakwitnieniem (a do jesieni). Szawi suszy si w cienkich warstwach w przewiewie, w temperaturze nie wyszej ni 35C. wiea, a take wysuszona szawia ma charakterystyczny, balsamiczny zapach (szczeglnie wyczuwany po roztarciu) oraz gorzkawy, nieco cigajcy smak. Z lici i pdw szawii otrzymuje si przez destylacj olejek szawiowy, majcy gwne zastosowanie w perfumerii, jako utrwalacz zapachw.

Skad chemiczny
Gwnie olejek eteryczny, ktrego skadnikami s: tujon, cyneol, kamfora i in. Skad olejku jest bardzo zmienny i zasadniczo rny w poszczeglnych odmianach szawii, np. olejek pochodzcy z odmiany lavandulifolia nie zawiera tujonu tylko cyneol i kamfor. W liciach szawii lekarskiej, poza olejkiem, wystpuj: garbniki katechinowe, triterpeny, witamina C, karoten oraz gorzki lakton diterpenowy karnozol.

Dziaanie
Antyseptyczne, cigajce, przeciwzapalne, przeciwpotowe.

Zastosowanie
Gwnie zewntrznie do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych, wywoanych infekcjami, np.: w anginie, zapaleniu okostnej, przy krwawieniu i owrzodzeniu dzise, w pleniawkach i in. (w zapaleniu jamy ustnej mona stosowa jednoczenie z Biostymin). Szawi podaje si ponadto do kpieli i okadw (przemywa lub przymoczek) w stanach infekcyjnych skry, trudno gojcych si ropniach, take w nadmiernej potliwoci ng itp. Licie szawii stosowane s te wewntrznie, chocia rzadziej i zwykle w mieszankach z innymi zioami, jako rodki przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, w chorobach odka oraz jelit, w nadmiernej fermentacji, w zakaeniach bakteryjnych. Nie stosuje si natomiast szawii w ostrym nieycie odka. Przetwory z szawii (zwaszcza odmiany szawii zawierajce duo tujonu w olejku) przyjmowane do wewntrz w wikszych dawkach i przez duszy czas, mog spowodowa pewne niekorzystne objawy uboczne, jak: podranienie bon luzowych odka i jelit, nudnoci i wymioty, kurcze.

60

Szawia lekarska

Dzieciom szawi podaje si do wewntrz z du ostronoci i tylko w postaci mieszanek zioowych z innymi surowcami. Natomiast do zewntrznego uytku nie ma przeciwwskaza.

Formy podania
Napar: 1 yk suchych lici szawii (lub l2 torebki ekspresowej Salvia-Fix) zala szklank gorcej wody, pozostawi pod przykryciem na 15 min nad par lub w termosie, nastpnie przecedzi. Jest to bardzo dobry napar do pukania garda (np. przy ropnych migdakach), przymoczek do jamy ustnej (np. w pleniawkach), do okadw na skr. Aby zwikszy przeciwzapalne dziaanie naparu, dodaje si do niego kilka (5 10) kropli Azulanu. Suche licie szawii zalane wrzc wod mona wykorzysta do inhalacji.

ROLINY W CHOROBACH UKADU POKARMOWEGO

Ukad pokarmowy peni funkcj wydzielniczo-trawienn, wchaniania i wydalania. Wstpny odcinek przewodu pokarmowego stanowi jama ustna, gardo i przeyk. Poywienie po przejciu wstpnego odcinka gromadzi si w odku, wysanym wewntrz obszern, mocno pofadowan bon luzow. Podstawow czynnoci odka jest wytwarzanie soku trawiennego, skadajcego si gwnie z kwasu solnego, pepsyny i luzu. Niekiedy wystpuje brak lub niedobr kwasu solnego, tzw. bezkwano, natomiast przy jednoczesnym niedoborze pepsyny mwimy o bezsocznoci. Pokarmy stae podlegaj przemianom chemicznym i mechanicznym, i jako papkowate pynne masy powoli przesuwane s porcjami z odka do dwunastnicy. Szybko przesuwania si zawartoci przewodu pokarmowego zaley od wielu czynnikw, takich jak ilo i jako poywienia, szybko trawienia i wchaniania, a nawet wysiek fizyczny, spokj lub pobudzenie psychiczne. W dwunastnicy odbywa si kolejny etap trawienia. Miazga pokarmowa po przejciu przez odek zawiera nie rozoone tuszcze, ktre w tej fazie s emulgowane przez , dochodzc wsplnym przewodem z pcherzyka ciowego i wtroby. Dalszy rozkad tuszczu przebiega pod wpywem lipazy trzustkowej. Nastpnie miazga pokarmowa powoli przesuwa si do jelit, gdzie nastpuje ostatni etap trawienia i wchaniania skadnikw odywczych. Ruchy perystaltyczne przesuwaj tre pokarmow a do jelita grubego. W jelicie grubym nie ma soku i enzymw. Jego bona luzowa wytwarza tylko zasadow wydzielin luzow, uatwiajc przesuwanie w stron odbytu uformowanych mas kaowych. Ka ulega zagszczeniu i powoli jest spychany do baki odbytnicy; wywiera przy tym ucisk na wewntrzny zwieracz odbytnicy, wywoujc odruch wydalania. Bardzo czsto wystpuj zaburzenia czynnoci przewodu pokarmowego, powodujc szereg mniej lub bardziej przykrych objaww. Mog one mie charakter nadczynnoci lub niedoczynnoci przewodu pokarmowego. Najczciej spotyka-

62

ne s jednak zaburzenia wydzielania soku odkowego. Roliny lecznicze o rnych waciwociach farmakologicznych zmniejszaj lub usuwaj wiele dolegliwoci tego ukadu.

ROLINY POBUDZAJCE AKNIENIE I TRAWIENIE

Dzieci czsto, z rnych powodw, nie maj apetytu. Wane jest ustalenie przyczyny. Nagy brak aknienia towarzyszy zwykle: chorobom zakanym, zapaleniu ucha rodkowego, zakaeniu drg moczowych, zatruciom pokarmowym i in. ostrym schorzeniom. Po wyzdrowieniu apetyt zwykle powraca. Przewleky brak aknienia wystpuje najczciej w wyniku niedostatecznego wydzielania sokw trawiennych, co wybitnie upoledza procesy trawienia. Zalegajce w przewodzie pokarmowym resztki poywienia daj uczucie penoci w odku, wystpuj nudnoci, wzdcia. Konsekwencje tej nieprawidowoci mog by rne i rzutowa na cay organizm. W takich przypadkach uregulowanie procesw trawienia, poprzez pobudzanie wydzielania sokw trawiennych, ma podstawowe znaczenie. Przewleky brak apetytu moe by niekiedy wywoany innymi schorzeniami, np.: robaczyc, niedokrwistoci, chronicznymi dolegliwociami rnych narzdw lub wynika z bdw w odywianiu. Kady z tych przypadkw wymaga oddzielnego postpowania lekarskiego. Po usuniciu przyczyny przewlekego braku aknienia naley zapewni dziecku prawidowe odywianie. Przy braku apetytu bezkrytyczne podawanie dzieciom syntetycznych preparatw nie jest korzystne, gdy brak aknienia jest niekiedy mniejszym zem ni ewentualne skutki ubocznego dziaania tych specyfikw. Przy braku apetytu na tle bezsocznoci, z wielu wzgldw, wydaje si najlepsze podanie preparatw rolinnych, ktre dziaajc na smakowe zakoczenia nerwowe w jamie ustnej, wzmagaj wydzielanie soku odkowego i zwikszaj tym samym apetyt. Ponadto wykazuj one zwykle dziaanie ciotwrcze i ciopdne, wpywajc dodatkowo na prawidowy przebieg trawienia. Liczba surowcw o takim dziaaniu jest znaczna; gwnie s to surowce gorzkie lub aromatyczno-gorzkie. Do surowcw typowo gorzkich o wysokim wskaniku goryczy nale: korze goryczki, li bobrka trjlistnego, ziele drapacza lekarskiego, ziele tysicznika, korzenie mniszka pospolitego oraz cykorii. Natomiast do aromatyczno-gorzkich zalicza si: kcze tataraku, korzenie arcydzigla, ziele krwawnika oraz prawie wszystkie roliny przyprawowe (np. bazyli, estragon, czber, lebiodk). Wymienione surowce wchodz w skad licznych preparatw produkowanych w kraju: np. tabletek Calmagina, mieszanki zioowej Digestosan, proszku Gastrochol, granulatu Gastrogran, pynu Herbogastrin i in.

63

Roliny gorzkie Bobrek trjlistny (Menyanthes trifoliata L, rodz. Menyanthaceae)

Rolina wieloletnia, wyksztacajca silne, dugie, biaozielonawe, czonowane kcza, w grnej czci wzniesione. Ze szczytu kcza wyrasta naga odyga, zakoczona gronem delikatnych, biaorowych, piciokrotnych kwiatw oraz trjlistkowe, dugoogonkowe licie, obejmujce pochwiasto odyg. Rolina wysokoci 1540 cm, kwitnie w maju i czerwcu. Owocem jest okrgawa, brunatna torebka. Bobrek trjlistny wystpuje do pospolicie w Polsce na terenach podmokych i bagnistych, nad brzegami stojcych wd. Tworzy nieraz zwarte any na brzegach pytkich jezior i staww, gwnie w nizinnej czci pnocnej i rodkowej Polski. Surowcem s licie bobrka, zebrane w okresie kwitnienia roliny, wysuszone w cienkich warstwach, w temperaturze nie wyszej ni 40C. Surowiec nie wykazuje zapachu, smak ma wybitnie gorzki.

Skad chemiczny
Substancje gorzkie o budowie irydoidowej, flawonoidy, garbniki, ladowe iloci alkaloidw. Znaczny wskanik goryczy.

Dziaanie
Pobudzajce trawienie i aknienie oraz przemian materii.

Zastosowanie
Gwnie w niewydolnoci wydzielniczej odka i w stanach skurczowych odka i jelit, w oglnym osabieniu na tle zaburze trawienia.

Formy podania
Napar: 1 yeczk do herbaty sproszkowanych lici zaparzy szklank wody w cigu 15 min, podawa po yeczce lub yce stoowej na p godziny przed jedzeniem. Mona przyjmowa bobrek w formie sproszkowanej, bez zaparzania, do yeczki proszku wymieszanego z mlekiem lub wod. W tej postaci surowiec jest czsto stosowany w medycynie ludowej u dzieci oglnie osabionych, z brakiem apetytu. Podawany w zbyt duych dawkach moe spowodowa nudnoci, wymioty, a nawet biegunk.

64

Bobrek trjlistny

Centuria pospolita = tysicznik pospolity = goryczka czerwona (Centaurium umbellatum Gilib. seu Erythraea centaurium Pers., rodz. Gentianaceae)
Rolina dwuletnia, rosnca do 50 cm wysokoci. W pierwszym roku wyksztaca rozet odwrotnie jajowatych lici, w drugim pojedyncz odyg, prosto wzniesion, gr nieco rozgazion, skpo ulistnion podunymi listkami. Kwiaty rowoczerwone, lejkowate, gr rozszerzone, 5-patkowe, zebrane w dwuramienny kwiatostan. Owocem walcowata torebka. Tysicznik wystpuje w Polsce pospolicie na caym obszarze, ronie zwykle w zespoach na kach, zboczach i w zarolach. Surowcem s grne czci ulistnionych, kwitncych pdw centurii pospolitej, zebrane od lipca do jesieni, wysuszone w miejscach zacienionych w temperaturze nie wyszej ni 40C. S to somkowej barwy odygi, rednicy do 3 mm i drobne rowe kwiaty. Suszona centuria jest bez zapachu, o smaku bardzo gorzkim.

Skad chemiczny
Zwizki gorzkie, alkaloid gencjanina, flawonoidy, triterpeny. Znaczny wskanik goryczy caego ziela.

Dziaanie
Pobudzajce trawienie i apetyt.

Zastosowanie
W niestrawnoci, zmniejszonym aknieniu, szczeglnie u dzieci cierpicych na przewleke zaburzenia trawienia poczone z niedostatecznym wydzielaniem soku odkowego i obnion kwanoci. Naley jednak pamita, e zbyt due dawki surowca mog wywoa podranienie odka i jelit.

Formy podania
Surowiec przygotowuje si w postaci odwarw lub naparw z yki rozdrobnionego ziela na szklank wody. Podaje si 23 razy dziennie po 1 yce preparatu, przed jedzeniem, popijajc przegotowan wod. Suchy wycig z centurii wchodzi m.in. w skad tabletek Calmagina. Ziele centurii bywa czsto stosowane w mieszankach z surowcami o podobnym dziaaniu, np. z kczami tataraku i owocami kminku.

66

Centuria pospolita = tysicznik pospolity = goryczka czerwona

Drapacz lekarski

Drapacz lekarski (Cnicus benedictus L., rodz. Compositae)

Rolina jednoroczna dorastajca do 1 m wysokoci, przypominajca oset. Wiosn wyksztaca rozet przyziemnych lici, a nastpnie prosto wzniesion rozgazion odyg, lekko zabarwion na czerwono. Rolina jest silnie kujca, opatrzona licznymi kolcami i biaymi woskami. Na szczytach rozgazie wyrastaj pojedyncze, due koszyczki zoone z tych kwiatw rurkowych, otoczone wielkimi, kolczastymi, zewntrznymi listkami okrywy. Licie s podune, lancetowate, wcinane, dugoci do 30 cm. Owocem jest nieupka, zakoczona na szczycie pkiem woskw. Rolina rodzimie wystpuje w krajach rdziemnomorskich, u nas uprawiana; lubi gleby wapienne, nasonecznione. Surowcem s licie i szczyty kwitn cych pdw drapacza lekarskiego. Zbioru dokonuje si w dni pogodne, w pocztkowym okresie kwitnienia roliny (od maja do sierpnia). Rolin suszy si na powietrzu, w przewiewnych miejscach (nie na socu), nastpnie odrzuca grubsze, zdrewniae czci odyg. Surowiec ma saby, swoisty zapach i dugo utrzymujcy si gorzki smak.

Skad chemiczny
Zwizki gorzkie, flawonoidy, triterpeny, olejek eteryczny, zwizek o waciwociach antybiotycznych, skadniki mineralne, w tym cenne wap i magnez, witaminy B i PP. Znaczny wskanik goryczy.

Dziaanie
Pobudzajce wydzielanie soku odkowego i ci, moczopdne, przeciwbakteryjne, odtruwajce.

Zastosowanie
Drapacz stanowi cenny lek przy zmniejszonym aknieniu zwaszcza w niedokrwistoci, w utrudnionym trawieniu, przy wystpujcej jednoczenie nadmiernej fermentacji w jelitach, w chorobach skry (trdziku modzieczym, czyrakach). Drapacz okaza si take skuteczny w leczeniu u dzieci skazy limfatycznej o podou gruliczym (stosowany w skojarzonym leczeniu z antybiotykami).

Formy podania
1 yk stoow ziela zala na 15 min szklank wrzcej wody. Stosuje si l2 yki naparu (lub wicej w zalenoci od wieku) 3 razy dziennie na p godziny przed jedzeniem. Napar wykorzystuje si te zewntrznie do okadw i obmywa w chorobach skrnych.

69

Roliny aromatyczno-gorzkie
Arcydzigiel Utwr = arcydzigiel lekarski = litwor = dzigiel lekarski (Archangelica officinalis Hoffm. = Angelica archangelica L., rodz. Umbelliferae)
Rolina 23-letnia dorastajca do 2 m wysokoci. W pierwszym, a niekiedy i drugim roku rozwoju wypuszcza tylko rozet przyziemnych, duych, pierzastych lici. W nastpnych latach wyrasta prosto wzniesiona, gruba, bruzdowana, wewn trz pusta odyga, w wyszych czciach zabarwiona purpurowo. Li cie odygowe ogonkowe opatrzone s bardzo duymi, rozdtymi pochwami (charakterystyczne!). Kwiaty drobne tawozielonkawe, zebrane s w niemal kuliste baldachy. Owocem jest szeroka eliptyczna rozupka, rozpadajca si na dwie nieupki. Surowcem leczniczym s kcza i korzenie, wykopywane we wrzeniu i w padzierniku w pierwszym roku wegetacji roliny (lub wczesn wiosn w drugim roku). Suszy si je pokrojone wzdu na kawaki w temperaturze nie wyszej ni 40C. Surowiec po wysuszeniu jest lekki, kruchy, barwy szaro- lub czerwono-brunatnej, o intensywnym korzennym zapachu i smaku pocztkowo sodkawym, a potem piekcym i gorzkawym. Zbiera si rwnie licie arcydzigla, a zwaszcza ich ogonki (kandyzowane tzw. an elika su w cukiernictwie do ozdoby tortw), kwiaty lub owoce. Surowce te znajduj zastosowanie gwnie w cukiernictwie i likiernictwie, jako rodki aromatyzujce (w lecznictwie nie maj wikszego znaczenia). Rolina wystpuje w stanie naturalnym w pnocnej czci Europy (Grenlandia, Islandia, Skandynawia), jest take uprawiana w wielu krajach Europy rodkowej i poudniowej. W Polsce rzadko spotykana w stanie dzikim, gwnie w niszych rejonach Karpat, Tatr i Sudetw. Ronie najczciej nad brzegami rzek i potokw. Nie naley jej myli z dziglem lenym (Angelica silvestris L.) lub arcydziglem przybrzenym (Archangelica litoralis Fr.), ktre nie s rolinami leczniczymi. Arcydzigiel jest czsto uprawiany z rozsady lub nasion na glebach yznych, prchniczych, dostatecznie nawodnionych. atwo wysiewa si sam.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, zwizki gorzkie, kumaryny i furanokumaryny, zwizki flawonoidowe, garbnikowe, kwasy organiczne i in. Due rnice wystpuj w skadzie jakociowym i ilociowym olejku, ktry zaley od odmian arcydzigla oraz rnych rejonw jego wystpowania.

Dziaanie
rodek pobudzajcy trawienie, wiatropdny, przeciwskurczowy, uspokajajcy, oglnie tonizujcy nerwy obwodowe, sabo moczopdny. agodnie

70

Arcydzigiel litwor = arcydzigiel lekarski = litwor = dzigiel lekarski

Zastosowanie
W zaburzeniach przewodu pokarmowego (w niestrawnoci, wzdciach, bezkwanoci oraz braku aknienia, rwnie na tle nerwowym), w stanach skurczowych jelit oraz drg ciowych i moczowych, w zawrotach i blach gowy, zwizanych z zaburzeniami trawiennymi. Polecany jest starszym i modziey. Dla niemowlt i maych dzieci w takich przypadkach wskazane s raczej: owoce kopru woskiego, anyku, kminku.

Formy podania
Odwar: yki stoowej rozdrobnionych korzeni zala szklank wody, wymiesza i ogrzewa pod przykryciem, nie dopuszczajc do wrzenia, przez 30 min. Nastpnie przecedzi i pozostao przepuka tak iloci wrzcej wody, aby otrzyma szklank pynu. Podawa trzy razy dziennie po yce stoowej przed posikami (na pobudzenie apetytu) lub po posikach (przeciwdziaa skurczom, uatwia trawienie). Bardziej wartociowym przetworem jest nalewka przygotowana z 10 g rozdrobnionego surowca macerowanego przez 714 dni w 100 ml alkoholu 70%. Podaje si j w iloci 1020 kropli 34 razy dziennie w zaburzeniach trawienia. W stanach wyczerpania nerwowego, w nerwicy wegetatywnej wskazane jest dodanie do kadej porcji tego preparatu 510 kropli nalewki kozkowej (Tinctura seu Guttae Valerianea). Korze arcydzigla suy rwnie do otrzymywania olejku, ktry stanowi gwny skadnik preparatu (Spiritus Angelicae compositus) uywanego zewntrznie do wciera w blach miniowych, gocowych i nerwoblach. Wycig z arcydzigla wchodzi w skad kropli uspokajajcych Nervosol (dzieciom, w razie potrzeby 1/3 yeczki preparatu). Naley pamita, e wiey sok arcydzigla u niektrych wraliwych osb moe wywoa wysypk alergiczn, natomiast wysuszone korzenie nie maj waciwoci uczulajcych. Arcydzigiel, ze wzgldu na obecno furanokumaryn, wykazuje ponadto zdolno pobudzania przy nawietlaniu promieniami nadfioletowymi pigmentacji skry. Waciwo ta jest wykorzystywana w leczeniu niektrych chorb skry. Przyjmowanie za zbyt duych dawek przetworw z arcydzigla i opalanie si w soneczny dzie moe wywoa objawy barwnikowego zapalenia skry.

Bazylia wonna = ziele krlewskie (Ocimum basilicum L., rodz. Labiatae)

Rolina jednoroczna, dorastajca do 50 cm wysokoci. Pochodzi z Azji (Indie wsch.); w Europie od dawna uprawiana jako rolina przyprawowa i lecznicza. Wykorzystywana take w przemyle perfumeryjnym i do wyrobu likierw. U nas sadzona w ogrodach przydomowych, zwaszcza w cieplejszych czciach kraju, a niekiedy w doniczkach jako rolina pokojowa lub balkonowa. Uprawia si j

72

Bazylia wonna = ziele krlewskie

z rozsady lub nasion wysiewanych do gruntu w poowie maja. Siewki atwo wymarzaj. Bazylia ma listki drobne, romboidalne, delikatnie zbkowane, uoone parami nakrzylegle. Kwiaty tawobiae lub czerwonawe wystpuj na szczytach pdw. Caa rolina wydziela przyjemny, silny korzenny zapach. Surowiec stanowi grne czci roliny, ktre zbiera si w pocztkowym okresie kwitnienia 23 razy w cigu roku, cinajc pdy dugoci ok. 30 cm, co powoduje boczny rozrost roliny. Suszy si w temperaturze ok. 30C. Ziele bywa bardzo czsto uywane w stanie wieym, zwaszcza do celw kulinarnych.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, ponadto garbniki, flawonoidy, cukry, kwasy organiczne, skadniki mineralne (magnez, elazo), karoten.

Dziaanie
Pobudzajce wydzielanie przeciwbakteryjne. sokw trawiennych i ci, wiatropdne, sabo

Zastosowanie
W zaburzeniach trawiennych (nawet u bardzo maych dzieci). Przy objawach odbijania, wzdciach, uczuciu niestrawnoci, a take w schorzeniach wtroby i pcherzyka ciowego, zwizanych ze sabym wydzielaniem ci (wtedy najczciej w poczeniu z innymi zioami o podobnym, lecz silniejszym dziaaniu). Bazyli mona stosowa zewntrznie do przemywa przy podranieniach skry u dzieci (wyprzenia). Bazylia w poczeniu z innymi rolinami o dziaaniu moczopdnym znajduje zastosowanie take w chronicznych stanach zapalnych pcherza i nerek.

Formy podania
Napar: 1 yeczk sproszkowanego ziela zala szklank gorcej wody, pozostawi w cieple, pod przykryciem, na ok. 15 min. Podawa do picia porcjami 23 razy dziennie. Stosuje si w przypadkach bolesnych stanw skurczowych odka (kolki) przy jednoczesnych wzdciach. Mona take zaywa nieco sproszkowanego ziela, popijajc ciep wod. Jako skuteczny rodek wiatropdny ziele bazylii miesza si w rwnych czciach z koprem woskim, rumiankiem lub mit pieprzow i podaje w postaci naparu. Mona go stosowa w zaburzeniach odka wywoanych niektrymi lekami, np. sulfonamidami, oraz w zmniejszonej tolerancji na produkty biakowe i tuszcze. W stanach chronicznego zapalenia pcherza moczowego i nerek przygotowuje si mieszank: z lici brzozy (60 g), ziela nawoci (20 g) i ziela bazylii (20 g). Napar

74

sporzdza si z 3 yeczek powyszej mieszanki na 2 szklanki wody. Podaje si do picia kilka razy dziennie po szklanki.

Bylica boe drzewko = boe drzewko (Artemisia abrotanum L., rodz. Compositae)
Rolina wieloletnia, dochodzca do wysokoci 1,5 m, o pokroju krzewiastym, z gsto rozgazionymi, miotlastymi pdami. Pochodzi z Azji, uprawiana w Europie, rwnie w Polsce, czasami spotykana w formie zdziczaej, gwnie na nizinach. Od dawna znana rolina ozdobna i lecznicza. Bylica charakteryzuje si silnym, przyjemnym zapachem, po roztarciu przypominajcym zapach cytryny. Odznacza si ponadto gstym ulistnieniem, pierzastodzielnymi limi o wskich lancetowatych odcinkach. Licie s sinozielone, spodem szaro owosione. Koszyczki kwiatowe tawe, drobne, prawie kuliste, zwisajce, zebrane na szczycie w ulistnione grona. Surowiec stanowi kwitnce szczyty pdw bylicy, zbierane w lipcu i sierpniu, suszone jak wszystkie surowce olejkowe w cieniu, w cienkich warstwach.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, garbniki, zwizki gorzkie, fenolokwasy, flawonoidy oraz liczne kumaryny i skadniki mineralne.

Dziaanie
Poprawiajce trawienie, ciopdne, przeciwrobacze, przeciwgrzybicze, uatwiajce przyswajanie pokarmw. przeciwbakteryjne,

Zastosowanie
W schorzeniach zwizanych ze zmniejszonym wydzielaniem ci i soku odkowego, w przypadkach niewydolnoci wtroby lub w stanach zapalnych pcherzyka ciowego. Jest rwnie dobrym rodkiem w niestrawnoci poczonej z biegunk, nawet z nieznacznym krwawieniem. Bylica, zwaszcza jej kwiatostany, dziaa skutecznie przeciw robakom obym u dzieci (owsikom, glistom). Podawana zewntrznie wykazuje korzystne gojce waciwoci w ropiejcych ranach lub owrzodzeniach. Ziele bylicy jest stosowane samo lub czciej jako skadnik mieszanek ciopdnych i pobudzajcych trawienie. czy si czsto z korzeniem cykorii i podaje w uszkodzeniach wtroby, spowodowanych np. lekami, po antybiotykoterapii, take w rekonwalescencji po wirusowym zapaleniu wtroby.

Formy podania
Napar: 1 yka ziela na 2 szklanki gorcej wody. Naparza 510 min pod przykryciem, odstawi na 10 min, przecedzi. Podaje si 23 razy dziennie przed

75

Bylica boe drzewko = boe drzewko

jedzeniem do 1/3 szklanki naparu, wg wieku. Napar moe by stosowany rwnie zewntrznie, do okadw i pukania garda lub lewatyw (w owsicy).

Bylica pospolita (Artemisia vulgaris L, rodz. Compositae)

Bylica jest to bylina dochodzca do 1,5 m wysokoci, rozpowszechniona w Europie i Azji. Pospolicie wystpuje w caym naszym kraju, najczciej na miedzach, nieuytkach, rumowiskach lub w ogrodach. Rolina wyksztaca prosto wzniesione, zwykle czerwonawo zabarwione odygi. Licie pierzastodzielne, gr ciemnozielone, doem biaawe, owosione. Koszyczki kwiatowe tawe lub czerwonawe, drobne, zebrane s w wiech w grnych czciach odyg. Surowiec stanowi szczytowe, kwitnce pdy bylicy zebrane w okresie kwitnienia pod koniec lipca lub na pocztku sierpnia. Wykorzystuje si rwnie korze, ktry w przeciwiestwie do ziela nie zawiera substancji gorzkich.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, zwizki gorzkie, flawonoidy, kwasy organiczne, witamina C, ywice, garbniki.

Dziaanie
ciopdne, pobudzajce trawienie, przeciwskurczowe.

Zastosowanie
Przede wszystkim jako rodek pobudzajcy trawienie o dziaaniu podobnym, cho sabszym ni ziele piounu. Bylica stosowana w odpowiednich dawkach jest znacznie bezpieczniejsza w uyciu ni pioun. Nie naley jej jednak podawa w ostrym zapaleniu wyrostka robaczkowego, ostrych nieytach odka i jelit, ani te stosowa przez duszy okres. Korzenie bylicy, ze wzgldu na brak substancji gorzkich, s uywane jako rodek przeciwskurczowy (najczciej w mieszankach z innymi surowcami o podobnym typie dziaania, np. z rumiankiem lub korzeniem arcydzigla) w bolesnych stanach skurczowych mini gadkich ukadu moczowego, jelit lub drg ciowych, a take w skpym miesiczkowaniu.

Formy podania
Napar: yeczk ziela zala 1 szklank wrzcej wody. Poda do picia l3 yki ciepego naparu 23 razy dziennie, przed jedzeniem. Wykorzystujc dziaanie lecznicze surowca, naley pamita, e wszystkie roliny z rodzaju Artemisia (bylice) w wikszych dawkach s toksyczne ze wzgldu na obecno tujonu w olejku eterycznym. W zwizku z tym bardziej korzystne

77

Bylica pospolita

jest stosowanie tych surowcw w mieszankach z innymi rolinami w celu wzmoenia ich dziaania. Nie naley za zwiksza dawek surowca.

Bylica estragon = estragon = bylica gupich (Artemisia dracunculus L., rodz. Compositae)
Rolina wieloletnia, wysokoci do 1,2 m, pochodzi z Azji, spotykana w stanie dzikim rwnie w Ameryce Pnocnej. Do Europy sprowadzona prawdopodobnie w okresie wojen krzyowych. Od tego czasu jest czsto uprawiana, w tym take w Polsce. Znane s 2 odmiany estragonu bardziej aromatyczna i czciej uprawiana odmiana niemiecka (nazywana te francusk) oraz rosyjska bujniejsza, ale o sabszym i agodniejszym zapachu. W Polsce uprawia si prawie wycznie form niemieck, ktra rozmnaa si z sadzonek rozogowych. Charakteryzuje si ona ciemnozielon barw lici, ktre s bardziej aromatyczne, gdy rolin uprawia si w miejscach ciepych, sonecznych, osonitych od wiatru. Licie bylicy estragonu, w przeciwiestwie do wczeniej omwionych bylic, s niepodzielone, lancetowate lub rwnowskie. Drobne koszyczki kwiatowe, barwy tej, zebrane s w lun wiech w grnych czciach pdw. Caa rolina charakteryzuje si przyjemnym korzennym zapachem, dziki czemu stosowana jest jako przyprawa kuchenna (znany jest bardzo dobry ocet estragonowy, nadajcy si do saatek, marynat). Surowiec leczniczy stanowi szczytowe pdy zebrane na pocztku kwitnienia roliny. Suszy si szybko w cieniu, w przewiewnych miejscach. Wysuszony surowiec jest bardziej aromatyczny ni wiee ziele. Smak ma lekko gorzki.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, pochodne kumaryny, zwizki gorzkie, sterole, flawonoidy, ywice, garbniki, witamina C, karoten.

Dziaanie
Pobudzajce trawienie, ciopdne, moczopdne, oglnie wzmacniajce.

Zastosowanie
Estragon wykorzystuje si gwnie jako surowiec pobudzajcy apetyt i trawienie. Ma on korzystne, chocia niezbyt silne, dziaanie w przewlekych nieytach odka i jelit. Ziele to stosuje si take w zmniejszonym wydzielaniu ci, najlepiej w mieszankach z rolinami o podobnych waciwociach.

Formy podania
Napar: 1 yk estragonu zala 1 szklank wrzcej wody. Przyjmowa przed jedzeniem 1 yk naparu lub wicej.

79

Bylica estragon = estragon = bylica gupich

Czber ogrodowy (Satureja hortensis L, rodz. Labiatae)

Rolina jednoroczna, wysokoci do 40 cm, pochodzca z obszarw Morza rdziemnego i Czarnego (ronie tam na suchych, wapiennych wzgrzach), u nas uprawiana jako rolina przyprawowa. Wyksztaca drobne, lancetowate licie. Kwiaty ma niepozorne, rowe, liliowe lub biae, umieszczone po kilka w ktach lici, w niby okkach. Jest rolin miododajn, kwitnie w lipcu i sierpniu. Surowcem jest ziele czbru, wysuszone w cieniu w temperaturze do 35C. Zbierane s grne czci kwitncej roliny (35 cm nad ziemi). Surowiec ma charakterystyczny zapach, przypominajcy macierzank. Jest doskona przypraw, dodawan zwaszcza do potraw rolinnych, biakowych (np. grochu, fasoli itd.).

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, garbniki, luzy, ywice, skadniki mineralne (magnez, elazo).

Dziaanie
Pobudzajce wydzielanie soku odkowego, przeciwskurczowe, wiatropdne, zapierajce, przeciwbakteryjne.

Zastosowanie
W niedostatecznym trawieniu i zmniejszonym aknieniu, w dugo utrzymujcych si biegunkach, nieytach odka i jelit. Surowiec ma cenne waciwoci lecznicze, zwaszcza dla maych dzieci, ze wzgldu na agodne dziaanie. Mona go stosowa pojedynczo lub w mieszankach zioowych.

Formy podania
Napar: 1 yk ziela zala szklank wody. Pi ok. szklanki naparu przed jedzeniem 23 razy dziennie, po jedzeniu jako rodek wiatropdny. Mieszanka stosowana w przewlekych biegunkach: po 2 czci ziela czbru i piciornika gsiego oraz 1 cz kcza piciornika kurze ziele. yk stoow mieszanki zala szklank wrzcej wody (trzyma w cieple godzin). Podaje si kilka razy dziennie ok. szklanki (lub mniej wg wieku) midzy posikami. W agodniejszych biegunkach stosuje si te mieszanki ziela czbru z owocami czarnej jagody i limi orzecha woskiego.

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium L., rodz. Compositae)

Krwawnik jest bylin wysok do 80 cm, o gsto ulistnionych, sztywnych, gr rozgazionych odygach. Licie ma podwjnie lub potrjnie pierzaste, wyduo-

81

Czber ogrodowy

Krwawnik pospolity

ne. Kwiatostany koszyczkowe, drobne, biae lub rowe. Owocem nieupka. Rolina kwitnie od lipca do padziernika. Krwawnik ronie w Polsce pospolicie na nizinach i w grach, na suchych kach, miedzach, ugorach, lenych polanach. Jest to gatunek zbiorowy, obejmujcy kilka podgatunkw, odmian i form. Surowcem jest ziele krwawnika, zebrane w pocztkowym okresie kwitnienia. cina si noem niezgrubiae, ulistnione wierzchoki pdw, dugoci ok. 15 cm, nastpnie suszy w cienkich warstwach w przewiewie na powietrzu lub w suszarniach w temperaturze do 35C. Wysuszony surowiec ma saby, specyficzny zapach i gorzki smak. Naley go chroni od wiata.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, zawierajcy azuleny, zwizki gorzkie, flawonoidy, garbniki, kwasy organiczne, skadniki mineralne, w tym mied, witaminy C, K oraz karoten.

Dziaanie
Pobudzajce trawienie, przeciwalergiczne. wiatropdne, przeciwskurczowe, przeciwkrwotoczne,

Zastosowanie
Krwawnik jest to od dawna znana rolina lecznicza, uywana jako lek w zaburzeniach trawienia, wzdciach, kolkach, nawykowych zaparciach, przy braku aknienia, a nawet w stanach nieytowych poczonych z krwawieniami w przewodzie pokarmowym. Krwawnik stosuje si rwnie w trdziku modzieczym, ojotoku, liszajach lub zewntrznie w postaci okadw na le gojce si rany.

Formy podania
Napar 1 yk ziela zala l1,5 szklanki wrzcej wody. Zaparza 15 min. Wycig na zimno: 1 yk ziela zala szklank zimnej, przegotowanej wody, pozostawi na kilka godzin, nastpnie odcedzi. Oba wycigi podawa 23 razy dziennie do 1/3 szklanki. Dobrym dziaaniem odznacza si rwnie sok wycinity ze wieej zmiadonej roliny, rozcieczony wod. Podaje si kilka razy dziennie po yeczce w wodzie lub soku owocowym. Ziele krwawnika wchodzi w skad rnych preparatw i mieszanek zioowych o dziaaniu regulujcym trawienie: mieszanki Digestosan, Degrosan, Species Cholagogae nr II, tabletki Calmagina, proszek Gastrochol. Napj wzmacniajcy z krwawnika: 20 g suszonych lici i kwiatw krwawnika zala 1 l wrzcej wody i gotowa powoli 510 min, pozostawi na 23 godziny, nastpnie przecedzi i doda soku z urawin oraz miodu do smaku. Napj ten wzmacnia organizm i gasi pragnienie.

84

Kolendra siewna (Coriandrum sativum L, rodz. Umbelliferae)

Kolendra jest to rolina jednoroczna, wysokoci od 30 do 70 cm. Wyksztaca prosto wzniesione, gr rozgazione pdy. Szczyty rozgazie zakoczone s zoonym 3 6-promieniowym baldachem biaych lub rowych kwiatw. Licie dolne, przykorzeniowe, o blaszce podzielonej na 35 listkw, rodkowe i grne 23-krotnie pierzaste. Owoc kolendry stanowi kulista, eberkowana dwurozupka. Rolina kwitnie od poowy lipca do koca sierpnia. Zakwitanie oraz dojrzewanie owocw jest stopniowe. Czsto, gdy owoce na szczycie roliny ju dojrzewaj, niej znajduj si jeszcze kwiaty. W pocztkowym okresie wegetacji kolendra odznacza si bardzo nieprzyjemnym zapachem (pluskwianym), dopiero gdy zielone owoce zaczynaj kn, rolina nabiera przyjemnego, korzennego aromatu. Kolendra naley do jednych z najdawniej znanych rolin leczniczych i przyprawowych. Pochodzi z Azji Mniejszej i pnocnych obszarw Afryki, gdzie wystpuje dziko, czsto jako chwast, na polach uprawnych. Spotykana jest na stanowiskach naturalnych rwnie w krajach rdziemnomorskich. Obecnie najczciej uprawiana na caym obszarze Europy, w tym rwnie w Polsce, a take w krajach Ameryki rodkowej. Jest to ceniona przyprawa, zwaszcza na poudniu Europy. Surowiec stanowi wysuszone owoce kolendry, ktre zbiera si, kiedy rolina zaczyna kn (lipiec, sierpie). W handlu spotyka si dwie odmiany kolendry: drobnoowocow i wielkoowocow. Surowiec leczniczy stanowi odmiana drobnoowocowa, znacznie bogatsza w olejek eteryczny.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, olej tusty, biako, pektyny, wglowodany, kumaryny, triterpeny, fitosterole, flawonoidy, witamina C, skadniki mineralne (w tym znaczne iloci fosforanu wapnia).

Dziaanie
Regulujce trawienie, przeciwskurczowe, wiatropdne. Surowiec zawiera czynnik anty witaminowy (B1).

Zastosowanie
Jako rodek uatwiajcy trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmowych. Kolendra pobudza apetyt, znoszc uczucie sytoci i niechci do jedzenia. Uatwia odprowadzenie gazw, reguluje wyprnienia. Polecana w nadmiernej fermentacji w jelitach i w sabych kolkach jelitowych. W mieszankach z innymi zioami kolendra uywana jest czasami jako rodek uspokajajcy (zwaszcza w nerwicy Wegetatywnej). Olejek kolendrowy zewntrznie dziaa przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo.

85

Formy podania
Napar: 1 yeczk rozgniecionych nasion zala szklank wrzcej wody i pozostawi na parze lub w termosie przez godzin . Podawa po 2 yki do 1/3 szklanki kilka razy dziennie, 30 min przed jedzeniem. Starszym dzieciom podaje si rozgniecione owoce (30 min przed posikiem) przy braku apetytu i zym trawieniu. Przy duszym stosowaniu podawa rwnie witamin B1.

Lebiodka pospolita = majeranek dziki (Origanum vulgare L, rodz. Labiatae)

Rolina wieloletnia, wysokoci do 50 cm, o liciach jajowatych, uoonych na odydze nakrzylegle. Kwiaty drobne, rowe lub rowolila. Lebiodka ronie pospolicie na caym obszarze Polski w suchych i sonecznych miejscach, na brzegach lasw, wzgrzach, pastwiskach i przy drogach. Ziele charakteryzuje si przyjemnym zapachem, przypominajcym majeranek prawdziwy. Z tego wzgldu bywa wykorzystywane jako przyprawa kuchenna, popularna zwaszcza na poudniu Europy. Natomiast otrzymany z roliny olejek eteryczny znajduje zastosowanie w perfumerii. Surowiec stanowi grne, niezdrewniae pdy roliny zebrane w pocztkowym okresie kwitnienia, a wic w lipcu i sierpniu (kwitnie do jesieni).

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, zawierajcy m.in. tymol, karwakrol, poza tym substancje gorzkie, garbniki, fitosterol, ywic i skadniki mineralne, znaczne iloci witaminy C.

Dziaanie
Oglnie zwikszajce czynno wydzielnicz wtroby, odka, nerek, bon luzowych i gruczow potowych. Dziaa rwnie przeciwskurczowo i przeciwbakteryjnie.

Zastosowanie
Ziele lebiodki pomaga w upoledzonym wydzielaniu ci i zym trawieniu (odbijanie, wzdcia i brak apetytu). Lebiodka wykazuje ponadto sabe waciwoci wykrztune i moe by stosowana w schorzeniach grnych drg oddechowych, w dugotrwaym i uporczywym kaszlu (stanowi skadnik gotowych preparatw przeciwkaszlowych). W medycynie ludowej uwaana jest take za rodek uspokajajcy w niektrych chorobach ukadu nerwowego (histeria, wyczerpanie nerwowe, ble gowy).

86

Lebiodka pospolita = majeranek dziki

Formy podania
Napar: 2 pene yeczki do herbaty ziela zala 1,5 szklanki wrzcej wody. Naley pi szklanki naparu 23 razy dziennie, 30 min przed jedzeniem w przypadkach dolegliwoci odkowych, a po jedzeniu jako rodek wiatropdny lub wykrztuny.

Majeranek ogrodowy (Majorana hortensis Moench. Origanum majorana L., rodz. Labiatae)
Jednoroczna lub dwuletnia rolina, rosnca do 40 cm wysokoci, pochodzca z obszaru Morza rdziemnego. Pdy s rozgazione, listki opatkowate, caobrzegie, kwiaty drobne, niepozorne, skupione na szczytach pdw. Rolina czsto uprawiana w Europie (take w Polsce), Ameryce Pnocnej i Azji jako aromatyczna przyprawa korzenna. W obrocie znajduj si dwie formy majeranku, tj.: majeranek liciasty (francuski) o zabarwieniu jasnozielonym i majeranek pczkowy (niemiecki) o zabarwieniu srebrnoszarym. Surowcem leczniczym jest ziele obu form majeranku ogrodowego. Grne czci roliny zbierane s w okresie kwitnienia i suszone w cieniu, w cienkich warstwach.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, garbniki, substancje gorzkie, flawonoidy, kwasy organiczne, skadniki mineralne. Mode pdy zawieraj witamin C i karoten.

Dziaanie
Sabe przeciwbakteryjne, przeciwskurczowe i wiatropdne. Pobudza wydzielanie sokw trawiennych, przywraca naturaln perystaltyk jelit, uatwia przyswajanie skadnikw pokarmowych, znosi nadmiern fermentacj w jelitach.

Zastosowanie
W zaburzeniach trawiennych rzadko stosowany wewn trznie sam, zwykle w mieszankach z innymi zioami (z rumiankiem, kminkiem lub koprem woskim), natomiast szeroko stosowany w praktyce kulinarnej. Zewntrznie wykorzystywany jako rodek przeciwbakteryjny i cigajcy, gwnie w stanach zapalnych bon luzowych nosa.

Formy podania
Napar: 1 yeczk surowca na szklank wrzcej wody podawa od 2 yek do 1/3 szklanki w nieytach odka oraz jelit i przy wzdciach, take zewntrznie do tamponowania nosa w katarze. Zagszczony napar (lub wycig z surowca)

88

Majeranek ogrodowy

suy do wyrobu maci, uywanej w nieycie bon luzowych nosa, zwaszcza u niemowlt (ma majerankowa). Ma stosowana jest take do nacierania w blach reumatycznych lub klatki piersiowej w chorobach z tzw. przezibienia.

Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L., rodz. Araceae)

Bylina wysokoci 50120 cm, o silnie rozwinitym kczu, z ktrego wyrastaj mieczowate licie, na szczycie zaostrzone. Rolina wyksztaca odyg trjboczn, u nasady czerwonaw, zakoczon kolbowatym kwiatostanem, zoonym z kwiatw drobnych, niepozornych, barwy tozielonkawej. Kwiaty tataraku w naszej strefie klimatycznej nie ulegaj przeksztaceniu w owoce i rolina rozmnaa si jedynie wegetatywnie poprzez kcza. Tatarak pochodzi z poudniowo-wschodniej Azji (do nas przywdrowa prawdopodobnie z Tatarami, std nazwa roliny). W Polsce wystpuje powszechnie, przewanie w duych zespoach nad brzegami wd stojcych, w miejscach wilgotnych, bagnistych. Surowcem s kcza wykopane wczesn wiosn, oczyszczone z lici i korzeni, pokrojone i wysuszone w temperaturze nie przekraczajcej 35C. Zapach surowca mocny, swoisty, smak palcy, gorzkawy.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, substancje gorzkie, nieznaczne iloci garbnikw, luz, skadniki mineralne, witamina C.

Dziaanie
Pobudzajce wydzielanie sokw trawiennych, przeciwskurczowe, wiatropdne oraz sabo uspokajajce i nasenne, zewntrznie przeciwzapalne, cigajce, przeciwbakteryjne.

Zastosowanie
Wewntrznie w postaci naparu przy braku aknienia, w przewlekych stanach nieytowych przewodu pokarmowego, wzdciach, odbijaniach. Zewntrznie stany zapalne jamy ustnej i garda (pukania), niektre choroby skry, w tym rwnie do pielgnowania skry gowy w upieu i ojotoku. Tatarak mona stosowa take do kpieli aromatycznych o dziaaniu przeciwzapalnym i przeciwblowym.

Formy podania
Napar: yki stoowej surowca zala szklank wody, ogrzewa przez 15 min pod przykryciem, nie dopuszczajc do wrzenia; podawa yk lub wicej (wg wieku) przed jedzeniem.

90

Tatarak zwyczajny

Napar do uytku zewntrznego: 1 yk stoow kczy na szklank wody (do pukania gowy w upieu i ojotoku). Mona podawa rwnie sproszkowany tatarak dzieciom starszym w iloci yeczki 23 razy dziennie na p godziny przed jedzeniem (jako rodek pobudzajcy apetyt) lub midzy posikami (w przypadku zego trawienia). W medycynie ludowej sproszkowane kcza tataraku stosuje si jako zasypk na le gojce si, ropne rany. Znanym preparatem handlowym zawierajcym tatarak s tabletki Calmagina, stosowane w przypadkach braku aknienia i przewlekych schorzeniach przewodu pokarmowego. Tatarak wchodzi w skad licznych preparatw zoonych, jak np.: Gastrochol, Herbogastrin, Urogran. Nalewka: 20 g tataraku zala 100 ml 45% alkoholu, pozostawi w ciemnym miejscu na okoo 8 dni. Podawa 1015 kropli na p godziny przed posikiem lub po jedzeniu, jako rodek wiatropdny, dla dzieci starszych i modziey. Tatarak w syropie: do gstego syropu z cukru woy wiee, oczyszczone oskrobane z zewntrznych, brunatnych warstw kcza tataraku pocite na 23 cm kawaki (wzdu przekrojone na 24 czci), po czym gotowa przez 510 min. Nastpnie tatarak wycign z syropu, uoy na czystej gazie, po wyschniciu woy do soikw. Znakomity leczniczy deser dla starszych dzieci.

ROLINY CIOTWRCZE I CIOPDNE

Wtroba jest wieloczynnociowym narzdem gruczoowym, ktry odgrywa istotn rol w metabolizmie wglowodanw, tuszczw i biaek. Jest narzdem magazynujcym glikogen, substancje tuszczowe, niektre witaminy, znaczne iloci elaza, wytwarza te czynniki powodujce krzepnicie krwi. Spenia ponadto funkcj gruczou trawiennego, wydzielajc przede wszystkim (ktra spywa do pcherzyka ciowego), niezbdn do trawienia tuszczw. Wtroba odgrywa bardzo wan rol jako narzd odtruwajcy organizm, neutralizuje bowiem szkodliwe produkty przemiany materii oraz substancje toksyczne, w tym take niektre leki oraz zwizki pochodzce ze skaonego rodowiska naturalnego. W zwizku ze swoimi licznymi funkcjami wtroba jest najbardziej naraona na wpyw czynnikw uszkadzajcych. Podlega ponadto zmiennym obcieniom, wynikajcym m.in. z nieprawidowego odywiania, oraz zakceniom, wywoanym rnymi, zwaszcza zakanymi, chorobami innych narzdw. Uszkodzenie wtroby moe by spowodowane take dziaajcymi na ni bezporednio bakteriami, pierwotniakami lub wirusami, bardzo czsto rwnie lekami. Choroby wtroby lub pcherzyka ciowego objawiaj si: nudnociami, wzdciami, niekiedy powikszeniem wtroby, czasami silnym blem pod prawym hakiem ebrowym, promieniujcym do opatki i prawego barku. Mog wystpi dreszcze i gorczka. Stan taki wymaga natychmiastowego rozpoznania i systematycznego leczenia przez lekarza. U dzieci wystpuj stany zapalne wtroby, zastj ci i inne schorzenia spo-

92

wodowane rnymi przyczynami, np. ostrymi i przewlekymi zakaeniami, zatruciami, niewaciw diet itp. Wtroba, mimo ogromnego obcienia, ma pewn zdolno regeneracyjn. Wczesne rozpoznanie i waciwe leczenie chorb wtroby i drg ciowych porwaa unikn ponadto wtrnych powika przewodu pokarmowego oraz zaburze wynikajcych z nieprawidowego przebiegu procesw przemiany materii. Zioa stanowi bogaty i cenny arsena lekw stosowanych w zaburzeniach czynnoci wtroby i drg ciowych. Wikszo rolin leczniczych wywiera wpyw zarwno ciotwrczy (w stanach niewydolnoci czynnociowej wtroby), jak i ciopdny (przyspieszajc oprnianie pcherzyka ciowego). Cennym tego typu lekiem jest kocanka piaskowa. Jej przetwory wywieraj wybitne dziaanie ciotwrcze i ciopdne, pobudzajce przy tym pcherzyk do silnych skurczw (co niekiedy moe by zjawiskiem niekorzystnym, np. w kamicy ciowej). W tych i podobnych przypadkach naley podawa mae dawki kocanki, ale przez duszy czas i najlepiej w mieszankach zioowych, np. Cholagoga II, Cholesol, Cholegran, wykazujcych jednoczenie dziaanie przeciwskurczowe. Dawkowanie kocanki naley zawsze uzalenia od rodzaju schorzenia. Dobrym lekiem ciotwrczym i ciopdnym jest Raphacholin, ktrego gwnym skadnikiem jest wycig z czarnej rzodkwi (Raphanus sativus var. niger), podawany dzieciom powyej 2 lat. Podobne dziaanie wykazuj soki z dziurawca i mniszka Succus Hyperici et Succus Taraxaci. Wikszo surowcw olejkowych pobudza take czynnoci wtroby i drg ciowych, wykazujc przy tym dziaanie przeciwbakteryjne. Stosuje si je gwnie w postaci 510% nalewek alkoholowych (napary dziaaj sabiej). Zoonym preparatem zawierajcym olejki eteryczne i niektre ich skadniki jest Terpichol, stosowany m.in. w przypadkach zaburze w wydzielaniu ci (moe by podawany dzieciom powyej 2 lat tylko wg wskaza lekarza). Wartociowym surowcem olejkowym s kcza kurkumy Rhizoma Curcumae (m.in. skadnik znanej przyprawy curry), roliny pochodzcej z tropikalnej Azji. Spirytusowy wycig z tego surowca suy do otrzymywania preparatu Solaren polecanego dzieciom starszym i modziey gwnie w osabieniu ciotwrczej czynnoci wtroby, spowodowanym zapaleniem miszu wtroby lub jej uszkodzeniem w wyniku dugotrwaego stosowania lekw syntetycznych oraz antybiotykw. W leczeniu chorb wtroby i drg ciowych pomocnicz lub podstawow rol speniaj surowce flawonoidowe, zmniejszajc m.in. lepko ci oraz wywierajc oglny wpyw na przemian materii. Do cennych rolin flawonoidowych zalicza si, obok kocanki, ostropest plamisty (Silybum marianum L. Gaertn. = Carduus marianus L.). Z nasion tej uprawianej u nas roliny otrzymuje si preparaty Sylimarol (dla dzieci w emulsji) oraz Syligran majce due znaczenie w ochronie miszu wtroby naraonej na wpyw zwizkw toksycznych (m.in. rnych zwizkw chemicznych, lekw, toksyn bakteryjnych, grzybw). W podobnych Przypadkach podaje si te preparaty z karczocha, np. Cynarex, Cynarein. Korzystne jest stosowanie Sylimarolu rwnoczenie z zielem dziurawca, kwiatami rumianku i limi mity. W przypadkach niewydolnoci wtroby i drg ciowych, a take w zapobie-

93

ganiu tym schorzeniom, podaje si rne zestawy rolin leczniczych. Zestawy te zmienia si okresowo, aby dostarczy organizmowi substancji o wielokierunkowym dziaaniu. Uywa si zi pobudzajcych trawienie, uatwiajcych wyprnienie, ktre dodatkowo wykazuj wpyw ciotwrczy i ciopdny oraz odtruwaj organizm, rodkw moczopdnych, przyczyniajcych si do zwikszonego wydalania substancji toksycznych, a take surowcw regulujcych przemian materii. Podaje si rwnie zioa o dziaaniu uspokajajcym ukad nerwowy, ktry ma zasadniczy wpyw na czynnoci caego ukadu pokarmowego. Leki rolinne maj istotne znaczenie w okresie rekonwalescencji po przebytych ostrych stanach zapalnych wtroby (np. wirusowym zapaleniu wtroby). Regularne przyjmowanie rnorodnie dziaajcych mieszanek rolinnych przyspiesza powrt do zdrowia oraz w znacznym stopniu zapobiega niebezpiecznym skutkom przebytej choroby (gwnie zmianom zwyrodnieniowym wtroby). W zestawach zi, przyjmowanych w tym okresie, naley uwzgldni, obok surowcw dziaajcych bezporednio na wtrob, rwnie zioa o waciwociach przeciwzapalnych, odtruwajcych, moczopdnych i chronicych misz wtroby od zwyrodnienia, np. kcza perzu, korzenie mniszka lekarskiego oraz cykorii, ziele rdestu ptasiego, krwawnika, dziurawca i rzepiku (Agrimonia eupatoria), a take preparat Sylimarol. W schorzeniach wtroby due znaczenie przypisuje si diecie, m.in. ograniczajc przyjmowanie tuszczw zwierzcych, zamiast ktrych stosuje si oleje rolinne (najlepiej olej sojowy lub sonecznikowy). Uwzgldnia si rwnie w poywieniu surowce karotenoidowe i witaminowe, np. owoce dzikiej ry, jarzbiny, berberysu oraz bogate w skadniki mineralne (np. licie pokrzywy).

Dziurawiec zwyczajny = witojaskie ziele (Hypericum perforatum L., rodz. Guttiferae)

Rolina wieloletnia, wysokoci ok. 60 cm, o prosto wzniesionych i w grze rozgazionych odygach. Licie naprzeciwlege, przewiecajco kropkowane (zbiorniki olejowe), dziki czemu blaszka liciowa wydaje si podziurkowana (std nazwa roliny dziurawiec). Na powierzchni licia mona zauway rwnie drobne, ciemne punkty, zbiorniki z czerwonobrunatn substancj, zwan hiperycyn. Ciemne punkty wystpuj take na szczytach i brzegach patkw korony oraz kielicha kwiatw. Kwiaty barwy tej s promieniste, o piciu patkach, zebrane na kocach pdw w gste baldachogrona. Owocem wielo-nasienna torebka o 3 komorach. Charakterystyczn cech dziurawca jest wydzielanie ciemnoczerwonego soku barwi cego skr po roztarciu wieych pkw, kwiatw lub lici. Dziurawiec wystpuje powszechnie w Europie, Azji, a nawet na pnocy Afryki. Ronie na suchych sonecznych kach, polach, miedzach, w widnych zarolach, na brzegach lasw. Niekiedy wystpuje masowo, np. w Polsce poudniowej. Surowcem jest ziele dziurawca, zbierane od pocztku kwitnienia do penego rozkwitu (czerwiec, lipiec). cina si wierzchoki pdw, pomijajc przekwite i owocujce. Po ciciu szczytowych pdw rolina zakwita po raz drugi

94

Dziurawiec zwyczajny = witojaskie ziele

(w sierpniu), co umoliwia ponowny zbir surowca. Ziele dziurawca suszy si na powietrzu, w cieniu, w cienkich warstwach lub w suszarniach w temperaturze nie wyszej ni 35C. Surowiec nie ma zapachu, smak ma nieco cigajcy, gorzkawy.

Skad chemiczny
Zwizki fiawonoidowe, olejek eteryczny, skadniki mineralne, substancje ywicowe, kwasy organiczne oraz hiperycyna, naleca do grupy antrazwizkw i wykazujca waciwoci uczulajce na promienie nadfioletowe. Ponadto wystpuj witaminy: C i PP oraz karoten.

Dziaanie
Ziele dziurawca najczciej wykorzystuje si w leczeniu chorb wtroby oraz przewodu pokarmowego. Znane jest rwnie jego dziaanie moczopdne i uspokajajce.

Zastosowanie
W stanach zapalnych i skurczowych drg ciowych i przewodu pokarmowego, w nieycie bon luzowych odka i jelit, nadmiernej fermentacji, zmniejszonym wydzielaniu soku odkowego, w niewydolnoci nerek, pomocniczo w chorobie reumatycznej. Jako lek uspokajajcy podawany jest dzieciom w zaburzeniach rwnowagi nerwowej, w moczeniu oraz lkach nocnych (Hyperforat krople, draetki, ampuki). Dziaanie uspokajajce, przeciwdepresyjne, regulujce czynnoci wegetatywnego ukadu nerwowego surowca jest uzalenione od obecnoci hiperycyny. Zwizek ten jest sabo rozpuszczalny w wodzie, dobrze za w alkoholu i olejach, znajduje si w soku Succus Hyperici oraz w Intractum Hyperici. Sok dziurawcowy oraz wycig olejowy z surowca mog by uywane zewntrznie jako rodki przyspieszajce gojenie wrzodw, ran i oparze. Przy zaywaniu preparatw z dziurawca, zwaszcza w wikszych dawkach, naley pamita, e mog one spowodowa uczulenie na wiato (promienie nadfioletowe) i wywoa pcherze na skrze, a nawet poraenie po duszym przebywaniu na socu. Szczegln ostrono naley zachowa na przedwioniu. Kuracji dziurawcowych nie naley stosowa duej ni 2 tygodnie, trzeba przy tym uwzgldni co najmniej 10-dniowe przerwy.

Formy podania
Napar: 1 yeczk ziela zala szklank wody, zaparza ok. 5 min. Podaje si 23 razy dziennie po 1/3 szklanki na p godz. przed jedzeniem (rodek ciopdny i pobudzajcy trawienie). Ten sam napar mona podawa wieczorem dzieciom i modziey w iloci 2/3 szklanki (rodek uspokajajcy). Do przygotowania naparu stosuje si rwnie preparat handlowy Hyper-fix.

96

Sok ze wieego stabilizowanego ziela dziurawca (Succus Hyperici) oraz intrakt Intractum Hyperici s gotowymi preparatami handlowymi uywanymi podobnie jak napar, w dawce do 30 kropli, 23 razy dziennie w kieliszku wody na 1 godz. przed jedzeniem (stosowa te w dugotrwaych biegunkach). Dobrze reguluje trawienie napar z mieszanki nastpujcych zi: 100 g ziela dziurawca, 250 g ziela lebiodki oraz 50 g owocw dzikiej ry. Zaparza 1 yk mieszanki na szklank wody. Podobne napoje mona przygotowa uywajc zamiast ry sok z urawin sodzony cukrem lub innych owocw witaminowych. Olej z dziurawca do uytku zewntrznego: 1 cz. wieych kwiatw i pkw dziurawca zala 1 cz. spirytusu i 5 cz. oliwy lub innego oleju jadalnego. Ogrzewa na parze do chwili ulotnienia si alkoholu i wody. Nastpnie kruchy surowiec, nasiknity olejem, wycisn przez ptno. Wycigu olejowego uywa jako rodka gojcego. Znane s rwnie liczne mieszanki zioowe, w ktrych skad wchodzi dziurawiec, np. Gastrogran, Herbogastrin lub Cholagoga I i III.

Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus L., rodz. Compositae)

Rolina w stanie dzikim nie wystpuje, znana jest natomiast z upraw rozpowszechnionych zwaszcza na poudniu Europy (Wochy, Hiszpania, poudnie Francji) oraz w Azji, Afryce i w poudniowych rejonach Stanw Zjednoczonych. W naszym klimacie nie przetrzymuje zimy (znosi tylko niewielkie przymrozki do 2C) i z tego powodu jest uprawiana w cyklu jednorocznym. Karczoch jest rolin wysok do 1,52 m, o odygach sabo rozgazionych i duych liciach pierzastodzielnych, szarawozielonych, najczciej zatokowato kolczastych. Kwiaty barwy niebieskawej, zebrane s w due kuliste koszyczki (rednicy ok. 10 cm), pokryte od dou zgrubiaymi uskami okrywy, uoonymi w kilku rzdach. Owocem jest nieupka dugoci do 7 mm. Karczoch jest uprawiany gwnie jako warzywo o wysokich wartociach smakowych i dietetycznych, polecane zwaszcza w schorzeniach wtroby oraz w miadycy. Spoywa si dno niedojrzaych kwiatostanw i zgrubiae, misiste nasady usek dolnych rzdw okrywy koszyczka. W lecznictwie stosuje si ziele karczocha zwyczajnego, tj. czci nadziemne roliny (przede wszystkim licie) zebrane przed lub w czasie kwitnienia. Uprawa karczochw na potrzeby lecznictwa jest znacznie atwiejsza ni produkcja warzywnicza (kwiatostanw). Ponadto dla celw leczniczych mona wykorzysta odrosty rolin po ciciu jadalnych koszyczkw (zbierane pn jesieni, listopad).

Skad chemiczny
Ziele karczocha zawiera: cynaryn, flawonoidy, triterpeny, luzy, pektyny, garbniki, skadniki mineralne, kwasy organiczne. Kwiatostany (warzywo): cynaryn , biako, wglowodany, w tym inulin, oraz witaminy: C, B1 i B2 oraz karoten. Nasiona zawieraj tuszcze, stanowic m.in. doskona pasz dla drobiu.

97

Dziaanie
ciotwrcze, ciopdne oraz moczopdne. Aktywno lecznicza karczocha zaley od cynaryny, ktra wpywa ochronnie na misz wtroby, a take zmniejsza stenie cholesterolu i tuszczw we krwi.

Zastosowanie
Surowiec jest uywany gwnie w schorzeniach wtroby i drg ciowych, np. w taczce, kamicy ciowej, w zaburzeniach ruchu przewodw ciowych, w uszkodzeniach wtroby wywoanych np. niektrymi lekami, toksynami bakteryjnymi, take w utrudnionym trawieniu i niedostatecznym przyswajaniu skadnikw pokarmowych.

Formy podania
W lecznictwie stosuje si suche i pynne wycigi z karczochw, najczciej w postaci draetek, tabletek lub syropu. Cynarex (tabletki) podawany jest jako odtrutka w uszkodzeniach miszu wtroby i schorzeniach drg ciowych. Cynarein draetki zawierajce suchy wycig z karczochw oraz z rzewienia bywaj uywane w zaburzeniach w przepywie ci, nieraz w zaparciach spastycznych (wykazuj dziaanie przeczyszczajce i przeciwskurczowe). Handlowy koncentrat z karczochw (Herbapol) polecany jest do napojw i sodyczy regenerujcych oraz odtruwajcych (np. w chemioterapii).

Kocanka piaskowa = niemiertelnik (Helichrysum arenarium L., rodz. Compositae)

Rolina wieloletnia wysokoci do 30 cm. Wystpuje w Europie i Azji na nasonecznionych piaszczystych i suchych stanowiskach; w Polsce pospolita na nizinach, spotykana na polanach lenych, ugorach, nieuytkach, wydmach, w pobliu torw kolejowych. Wyksztaca prosto wzniesione pdy pon i kwiatonone, zakoczone pkiem topomaraczowych suchych koszyczkw kwiatowych. Pdy oraz rwnowskie, lancetowate licie pokryte s charakterystycznym gstym, filcowatym, biaawym owosieniem, dlatego barwa roliny jest srebrzystoszara. Surowiec stanowi kwiatostany kocanki, kuliste, niewielkie, zoone gwnie z usek barwy cytrynowotej do pomaraczowej, nie zmieniajce koloru po wysuszeniu i duszym przechowywaniu. Kocank zbiera si w lipcu i sierpniu, cinajc cae wierzchokowe czci kwitncych pdw, suszy w jednej warstwie w przewiewnym, ciepym miejscu (temp. 35-40C).

Skad chemiczny
Flawonoidy, karotenoidy, substancje gorzkie, kumaryny, zwizki ftalidowe i triterpenowe oraz niewielkie iloci olejku eterycznego.

98

Kocanka piaskowa = niemiertelnik

Dziaanie
Silnie ciopdne oraz pobudzajce czynnoci wtroby i zwikszajce wytwarzanie ci. Ponadto kocanka nieznacznie wzmaga wydzielanie moczu oraz soku odkowego, usprawniajc procesy trawienne.

Zastosowanie
Gwnie w schorzeniach wtroby i drg ciowych, zwaszcza w upoledzonym wytwarzaniu i wydzielaniu ci, np. po przebytej taczce, w uszkodzeniu miszu wtroby, w stanach zapalnych drg ciowych, jak rwnie w zaburzeniach trawienia na tle bezsocznoci. Napary wodne z kocanki wywieraj silne dziaanie ciopdne oraz pobudzaj pcherzyk ciowy do oprnienia. Hamuj przy tym niepodane skurcze bony miniowej przewodu pokarmowego, co ma due znaczenie m.in. w stanach zapalnych dwunastnicy oraz odka, pogarszajcych si na og po podawaniu innych rodkw ciopdnych (np. soli gorzkiej). Kocanka jest czstym skadnikiem mieszanek zioowych oglnie usprawniajcych trawienie oraz ciopdnych.

Formy podania
Odwar: 1 yeczk ziela zala szklank wody, zagotowa i utrzymywa w stanie wrzenia nie duej ni 5 minut. Nastpnie odstawi na 10 min pod przykryciem i odcedzi. Podawa do picia po okoo szklanki maym dzieciom po yce 23 razy dziennie po jedzeniu (jako rodek ciopdny i ciotwrczy). Niekiedy w celu uzyskania agodniejszego dziaania stosuje si wycig z surowca, przygotowany na zimno. Kocanka jest skadnikiem mieszanki zioowej Cholagoga II, granulatu Cholegran, proszku Gastrochol i pynu Cholesol.

Mita pieprzowa (Mentha piperita L., rodz. Labiatae)

Mita pieprzowa spotykana jest w wielu odmianach, rnicych si m.in. iloci oraz jakoci olejku eterycznego. Naley do rolin uprawianych, u nas dobrze zaaklimatyzowanych. W stanie dzikim spotyka si czsto inne gatunki tego rodzaju, np. mit nadwodn (M. aquatica L.) lub poln (M. arvensis L.). Nie stanowi one jednak surowca leczniczego (uywane s jedynie w lecznictwie ludowym). Mita pieprzowa jest wieloletni rolin zielon wysokoci do 60 cm, uprawian w ogrdkach przydomowych lub na plantacjach. Rozmna a si wegetatywnie (rozogi). Wyksztaca pdy czworograniaste, czsto czerwonofioletowej barwy, ulistnione naprzeciwlege. Kwiaty drobne, barwy fioletoworowej. Surowcem leczniczym s licie, podunie jajowate, dugoci do 5 cm, brzegiem

100

Mita pieprzowa

ostro zbkowane. Czsto unerwienie lici od spodniej strony jest lekko fioletowe Licie zbiera si z rolin, ktre jeszcze nie rozkwity, suszy moliwie szybko w zacienionym miejscu. Mita po wysuszeniu ma intensywny, charakterystyczny zapach i mentolowy orzewiajcy smak.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny (gwny skadnik mentol), garbniki, zwizki flawonoidowe, witamina C i karoten.

Zastosowanie
Popularny rodek uywany zwaszcza w dolegliwociach odkowych, objawiajcych si blami brzucha, wzdciami, nudnociami, przy nieytach odka i jelit, w zmniejszonym aknieniu, w zym trawieniu tuszczw, w schorzeniach wtroby i drg ciowych. Zewntrznie do pukania jamy ustnej i garda w stanach nieytowych, do inhalacji (gwnie olejek mitowy), a take w postaci rnych preparatw (np. balsamw) do naciera w nerwoblach, do maci (w katarach) i in. Nie podaje si adnych preparatw z mentolem lub olejkiem mitowym niemowltom i maym dzieciom.

Forma podania
Napar: 1 yk lici zala 2 szklankami wrzcej wody i zaparza przez 5 min, nie dopuszczajc do wrzenia. Podawa do picia do p szklanki 24 razy dziennie przed jedzeniem (przy nieprawidowym trawieniu). Do przygotowania naparu mona wykorzysta gotowy preparat Mentha-fix. Do uytku zewntrznego przygotowuje si bardziej stone napary, uywajc 1 yk rozdrobnionego surowca na szklank wody. Napary przygotowujemy cz sto w poczeniu z innymi rolinami o dziaaniu przeciwzapalnym i przeciw-bakteryjnym, np. rumiankiem i szawi. Najbardziej popularnym preparatem z mity s krople mitowe. Jest to nalewka mitowa, zawierajca olejek, ktr podaje si jednorazowo w iloci do 20 kropli. Jakkolwiek licie mity stanowi popularny, czsto stosowany lek odkowy, naley jednak pamita, e zdarzaj si, zwaszcza u dzieci, przypadki uczule na skadniki olejku mitowego (zaczerwienienie skry, pokrzywka, ble gowy i in.). Przyjmowanie zbyt duych dawek przetworw z mity, w indywidualnych przypadkach, moe wywoa objawy zatrucia, jak np. wymioty i sztywno mini. Najbardziej wraliwe s niemowlta, ktrym nie naley podawa wewntrznie lub zewntrznie ani olejku mitowego, ani kropli mitowych. Natomiast przetwory z lici mity mog by stosowane zwaszcza w mieszankach lub gotowych preparatach, u starszych dzieci i modziey.

102

Mniszek pospolity = mniszek lekarski = dmuchawiec lekarski = mlecz (Taraxacum officinale Web., rodz. Compositae)
Rolina wieloletnia, wysokoci do 50 cm, o krtkich, grubych kczach i prostych korzeniach. Wczesn wiosn wyksztaca rozet rozesanych, wyduonych lici Nastpnie wyrastaj szypuki kwiatostanowe, biaawe, wewntrz puste, na ktrych osadzone s pojedyncze koszyczki, zoone z jzyczkowych tych kwiatw Owoc stanowi wyduona maa nieupka z charakterystycznym puchem. W caej rolinie wystpuje biay sok mleczny. Mniszek pospolity jest powszechnie rosn cym chwastem, spotykanym na kach, polach, w ogrodach, na trawnikach miejskich itp. Kwitnie w maju i czerwcu. Gwnym surowcem leczniczym jest wysuszony korze, zebrany wczesn wiosn (marzec) lub jesieni (padziernik). Zebrany korze po oczyszczeniu kroi si i moliwie szybko suszy, gdy atwo plenieje. W lecznictwie wykorzystywane s rwnie mode licie mniszka, zbierane wczesn wiosn przed wyksztaceniem kwiatw, a take same kwiatostany, bez szypuek, cinane w penym okresie kwitnienia. Nie naley zbiera mniszka z obszaru duych miast i w pobliu jezdni o duym nasileniu ruchu, poniewa szczeglnie atwo wchania on i gromadzi ow oraz inne toksyczne substancje pochodzce ze spalin.

Skad chemiczny
Korzenie zawieraj: substancje gorzkie, triterpeny, inulin , inozyt, cholin, mannitol. W soku mlecznym s: ywice o charakterze zblionym do kauczuku; licie zawieraj: witamin C oraz kwas foliowy, a take wiele skadnikw mineralnych (potas, mangan, elazo, wap, fosfor i in.); kwiaty zawieraj m.in. karotenoidy prowitamin A oraz flawonoidy. Zarwno w korzeniach, jak i w zielu mniszka wystpuj tzw. stymulatory biogenne zwikszajce odporno organizmu.

Dziaanie
Korzenie pobudzaj wtrob do wytwarzania ci i jednoczenie zwikszaj jej przepyw, a take usprawniaj procesy trawienia oraz przemian materii. S rwnie agodnie moczopdne.

Zastosowanie
Korze mniszka dziaa korzystnie w zapobieganiu zwyrodnieniu tuszczowemu wtroby. Podawany jest w schorzeniach wtroby, zwizanych z upoledzeniem Wydzielania ci, w uszkodzeniach miszu wtroby substancjami toksycznymi, w tym niektrymi lekami oraz w zaburzeniach trawienia i braku aknienia. Stosowany bywa w diecie przeciwcukrzycowej jako rdo inuliny. Poza tym mniszek jest czsto podawany jako rodek odtruwajcy organizm, witaminowy oraz remi-

103

Mniszek pospolity = mniszek lekarski = dmuchawiec lekarski = mlecz

neralizujcy, take w niedokrwistoci, oglnym osabieniu, w nawracajcych schorzeniach bakteryjnych i wirusowych (podnosz odporno mode, wiee licie mniszka, spoywane jako saata). Odwar ze wieych kwiatw przygotowany W formie gstego syropu (miodu) podawany jest dzieciom w czstych chrypkach i kaszlu. Korze wchodzi w skad bardzo wielu mieszanek zioowych, stosowanych w schorzeniach: wtroby, odka i nerek (w przypadku ich niewydolnoci).

Formy podania
Odwar z korzenia: 1 yeczk rozdrobnionych korzeni zala szklank wody i gotowa 510 min. Podaje si 23 razy dziennie po szklanki przed jedzeniem. Cennym rodkiem leczniczym regenerujcym organizm jest sok wycinity ze zmiadonych, caych, wieych rolin. Sok przygotowany przez Herbapol znany jest pod nazw Succus Taraxaci (podawa do 30 kropli w kieliszku wody, przewanie przed jedzeniem, jako rodek ciotwrczy). Sok przygotowany w domu (najczciej ze wieych lici) przyjmuje si: 1 yeczk dziennie w cigu 10 dni, potem do 4 yeczek (do miesica). Sok stosowany zewntrznie regeneruje uszkodzon skr. Przy przygotowaniu soku w domu naley pamita, e jest to preparat nietrway. Roliny przeznaczone do jego sporzdzania naley zebra z odpowiednich, nie skaonych miejsc i starannie umy, najlepiej pod biec wod. Dla lepszego przechowania soku mona doda troch spirytusu.

Rzodkiew czarna (Raphanus sativus L. var. niger DC, rodz. Cruciferae)

Rolina jednoroczna powszechnie uprawiana w wielu krajach o klimacie umiarkowanym. Pochodzi prawdopodobnie z Azji. Dorasta do wysokoci 30100 cm, wyksztaca charakterystyczne licie w ksztacie liry. Kwiaty czteropatkowe, barwy liliowej lub biaej z fioletowym unerwieniem s zebrane w grona. Owocem jest uszczyna. W celach leczniczych i kulinarnych przetwarza si cz podziemn roliny podobn ksztatem do buraka, o ciemnej, prawie czarnej barwie. Surowiec ten najsilniej dziaa w stanie wieym, po wysuszeniu jego aktywno spada.

Skad chemiczny
Glukozydy izosiarkocyjanowe, rozpadajce si atwo z uwolnieniem lotnych zwizkw, zawierajcych organicznie zwizan siark (tzw. olejki gorczyczne). Poza tym wystpuj tu cukry, zasady purynowe, witaminy C i B1, skadniki mineralne (wap, siarka, magnez).

105

Dziaanie
Przede wszystkim ciotwrcze i ciopdne, rwnie przeciwbakteryjne. Rzodkiew jest wartociowym, ze wzgldu na witaminy i skadniki mineralne, produktem ywnociowym (saatki).

Zastosowanie
W chorobach wtroby, zwizanych z niedostatecznym wydzielaniem ci, w stanach potaczkowych, przy uszkodzeniu miszu wtroby, w zaburzeniach trawiennych spowodowanych niedoborem ci (sabe trawienie tuszczw) i przewlekych zaparciach. Ze wzgldu na bakteriobjcze dziaanie surowiec moe by wykorzystywany rwnie w leczeniu agodnych i przewlekych stanw zapalnych drg moczowych na tle bakteryjnym (zapalenie miedniczek nerkowych i p cherza). Przeciwwskazane jest podawanie rzodkwi (zwaszcza na surowo): w ostrych stanach nieytowych odka, jelit, nerek, w chorobie wrzodowej i w cikich schorzeniach wtroby. Rzodkiew moe wywoa zapalenie skry na tle alergicznym, a due dawki soku, podawane zwaszcza na czczo, powoduj czasem podranienie i przekrwienie bony luzowej odka (zgaga, odbijanie si).

Formy podania
Najlepiej podawa wiey sok po zmieleniu rzodkwi w maszynce do misa i odciniciu. Dla zagodzenia ostrego smaku mona sok rozcieczy wod lub wod z miodem. Pi ok. szklanki rozcieczonego soku 23 razy dziennie; dzieciom odpowiednio mniej, zaczynajc od 1 yeczki. W lecznictwie ludowym sok z rzodkwi z miodem lub cukrem stosuje si w schorzeniach nieytowych drg oddechowych. Nie sodzony sok suy do naciera w blach gocowych, zapaleniach korzonkw nerwowych itp. Suchy wycig z czarnej rzodkwi wchodzi w skad draetek Raphacholin, przyjmowanych w niewydolnoci wtroby (1/21 tabletki 3 razy dziennie 30 min po posikach, w zaparciach rano i wieczorem przed jedzeniem). Wyci g z czarnej rzodkwi z wglem leczniczym (Extr. Raphani cum carbo medicinalis) podaje si w nieytach odka i jako rodek ciopdny.

Szanta zwyczajna (Marrubium vulgare L., rodz. Labiatae)

Szanta jest to bylina dorastajca do 50 cm wysokoci. Pochodzi z Azji. W Polsce wystpuje pospolicie na nizinach oraz w rejonach podgrskich. Li cie charakterystycznie uoone parami na czterokanciastej odydze, s jajowate, pomarszczone, brzegiem karbowane. Kwiaty drobne, biae, zebrane w ktach grnych lici tworz okki. Caa rolina jest pokryta szarymi, drobnymi woskami. Surowiec stanowi niezdrewniae grne czci roliny, cinane na pocztku kwitnienia (czerwiecsierpie).

106

Szanta zwyczajna

Skad chemiczny
Garbniki, substancja gorzka marubina, lady olejku eterycznego, skadniki mineralne, luzy, cukry, kwasy triterpenowe.

Dziaanie
Pobudzajce czynno wydzielnicz wtroby, przeciwskurczowe, agodnie wykrztune oraz regulujce niemiarow akcj serca (koatanie serca). W duych dawkach moe wywoa przejciowe zaburzenia w rytmie serca i zmniejszenie cinienia krwi.

Zastosowanie
Surowiec stosuje si w chorobach wtroby i drg ciowych, w upoledzonym wydzielaniu ci, a poza tym w przewlekych schorzeniach grnych drg oddechowych, zwaszcza w przewlekej i mao nasilonej dychawicy oskrzelowej jako rodek wykrztuny i przeciwskurczowy. Szant stosuje si niekiedy w skpym i bolesnym miesiczkowaniu u anemicznych dziewczt.

Formy podania
Napar: 1 yeczk do 1 yki ziela zala szklank wrzcej wody, pozostawi na ok. 30 min pod przykryciem, podawa w kilku porcjach od 1 yeczki do 1/3 szklanki midzy posikami w niedomaganiach wtroby. Syrop, stosowany w przewlekym kaszlu, otrzymujemy z naparu (100 g surowca i 1 wody) ogrzewanego na sabym ogniu z kg cukru a do uzyskania waciwej konsystencji. Podawa po yeczce. Korzystne, dla uzyskania zestawu o dziaaniu ciopdnym, jest czenie ziela szanty z innymi surowcami, np. z korzeniem mniszka, zielem bylicy boe drzewko, limi mity, a w mieszankach wykrztunych z zielem macierzanki, limi babki, korzeniem pierwiosnka, kwiatami lazu i in. Szanta wchodzi w skad wielu gotowych mieszanek zioowych, np. granulatu Cholegran. Z ziela szanty mona przygotowa aerozol stosowany w astmie (wg Oarowskiego): rwne iloci ziela szanty, miodunki (Pulmonaria officinalis L.) i kwiatw rumianku zmiesza, 1 yeczk mieszanki zaparza 2/3 szklanki gorcej wody przez 15 min. Rozpyla w powietrzu i wdycha przez 510 min kilka razy dziennie.

ROLINY PRZECZYSZCZAJCE
U niemowlt i dzieci starszych zaparcia s do czsto spotykane. Przyjmuje si, e dziecko cierpi na t dolegliwo, gdy stolce s twarde, suche i oddawane z pewnym trudem. Czasem wyprnienie jest nawet bolesne, co wywouje przeciwdziaanie odruchom parcia.

108

Przyczyny zaparcia bywaj rne. Czsto wynikaj z bdw dietetycznych (poywienie ubogie w owoce, jarzyny i inne produkty bonnikowe, niedostateczna ilo pynw), niekiedy zaparcie jest konsekwencj zych nawykw, np. nieregularnego oddawania stolcw w rnych porach dnia, braku ruchu, czstego stosowania lewatyw, czopkw oraz rodkw przeczyszczajcych. Istniej rwnie zaparcia spastyczne, wymagajce podania lekw rozkurczajcych (np. preparatw z jaskczego ziela Chelidonium majus L.). Ten rodzaj dolegliwoci wymaga konsultacji lekarza, ktry ustala przyczyn tego stanu i zaleca waciwe leczenie. rodki rozkurczajce nale do lekw silnie dziaajcych i musz by podawane w odpowiednich dawkach. Interwencji lekarza wymagaj take zaparcia nagle wystpujce, zwaszcza takie, ktrym towarzysz objawy tzw. ostrego brzucha, wywoane np. zapaleniem wyrostka robaczkowego, uwiniciem przepukliny itp. Podanie w takich przypadkach samowolnie rodka przeczyszczajcego moe spowodowa niekiedy grone dla ycia dziecka nastpstwa, np. perforacj wyrostka robaczkowego, zapalenie otrzewnej. Zawsze stosowanie lekw przeczyszczajcych, nawet o agodnym dziaaniu, powinno by traktowane z ca uwag i odpowiedzialnoci. Dzieci s szczeglnie wraliwe na ten rodzaj rodkw i najlepiej wyprnienia regulowa u nich odpowiedni diet, zawierajc owoce (liwki, jabka), a take pieczywo z grubego przemiau, nawet otr by, napoje z miodu lub z kwanego mleka (zwaszcza podawane na czczo), soki owocowe, np. z czarnego bzu, wreszcie rodki luzowe (siemi lniane, nasiona babki pesznika). Wszelkiego rodzaju zaparcia, przede wszystkim nawykowe, stwarzaj przykre dolegliwoci, niezalenie od skutkw niewaciwego wydalania oraz przetrzymywania w organizmie szkodliwych resztek, ktre stanowi doskonae podoe do rozwoju licznych bakterii. Zaparciom towarzysz najczciej takie objawy, jak: uczucie przepenienia odka, brak aknienia, odbijania, wzdcia, przykry zapach z ust, ble i zawroty gowy, osabienie, apatia. Istnieje do dua grupa przeczyszczajcych surowcw rolinnych. rodki te przyspieszaj i zwikszaj sabe, leniwe ruchy robaczkowe jelit, pobudzaj odruch defekacyjny i oddanie stolca. Odpowiednio dobrane preparaty zioowe, zwaszcza w poczeniu z waciwie ustawion diet, s bardzo skuteczne. Mieszanki i preparaty zoone poprawiaj nie tylko czynno samych jelit, lecz dziaaj regulujce na cay ukad pokarmowy i procesy trawienia, przyspieszaj m.in. wydalanie zbdnych produktw przemiany materii. Wywieraj przez to wpyw oglnie odtruwajcy, poprawiajc prac wielu narzdw, w tym take skry. Natomiast dugotrwae przyjmowanie rodkw przeczyszczajcych nie jest waciwe ze wzgldu na moliwo przyzwyczajenia i osabienia naturalnego odruchu wyprniania, a wic pogbienia stanu zaparcia nawykowego. rodki przeczyszczajce powinno si stosowa w wyjtkowych wypadkach, w celu przeciwdziaania zaparciom nie dajcym si uregulowa specjaln diet. Ponadto trzeba ustali przyczyn dolegliwoci, aby dobra odpowiednie, zoone leczenie zioowe. Przy upoledzonym trawieniu tuszczw z powodu niedostatecznej iloci ci i istniejcym przy tym zaparciu podaje si, obok rodkw typowo przeczyszczajcych, rwnie ciopdne. Duy problem w pediatrii stanowi uregulowanie wyprnie niemowlt, ktre

109

karmione gwnie sztucznym pokarmem maj skonno do zapar. Nieraz pomaga zmiana poywienia (przejcie z mieszanek sporzdzanych na mleku w proszku na pokarm wykorzystujcy mleko krowie), wskazane jest take podawanie owocw, np. przecieru z jabek, ktrych pektyny wywieraj doskonay wpyw na procesy trawienia. Gdy zachodzi jednak potrzeba podania rodka przeczyszczajcego, stosuje si gwnie leki luzowe oraz pektynowe. rodki te, pczniejc pod wpywem wody pobranej z treci pokarmowej, rozpulchniaj masy kaowe, zwikszaj ich objto, przy tym pobudzaj ruchy robaczkowe jelit, wywoujc zamierzony efekt. Mona z nich (najpopularniejsze siemi lniane, a dla niemowlt nasionka babki pesznika) przygotowa kleiki przeczyszczajce lub podawa cae nasiona z du iloci pynw starszym dzieciom i modziey. Poza rolinami luzowymi, agodnym dziaaniem przeczyszczajcym odznaczaj si: owoce bzu czarnego, kwiaty jarzbiny, owoce liwki, kwiaty tarniny. Mona z tych surowcw przygotowywa dla dzieci napary, np. z kwiatw tarniny (1 yka surowca na szklank wody, podawa kilka razy dziennie po l2 yki), z kwiatw jarzbiny (dawkowanie i przyrzdzanie jak wyej). Z owocw bzu czarnego mona przygotowa odwar (23 yeczki owocw na szklank wody, gotowa powoli, bez przykrycia, 1015 min), pi po szklanki l2 razy dziennie. Silniejszym efektem przeczyszczajcym charakteryzuj si surowce, zawierajce zwizki antrachinonowe, dziaajce na jelito grube: kora kruszyny, licie aloesu, owoce szakaku, kcza i korzenie rzewienia, licie i owoce senesu. Znajduj si one w powszechnym uyciu w postaci rnych preparatw i mieszanek zioowych, np. Altra, Rhelax, Normosan, Neonormosan, Radix Rhei tabl. itd. Matki karmice, zaywajce te preparaty, powinny pamita, e skadniki czynne tych lekw przechodz do pokarmu, wywoujc agodne przeczyszczenie u oseska. W niektrych przypadkach u zaywajcych pewne surowce antrachinonowe (najczciej kor kruszyny) wystpuj silne ble brzucha. Wtedy ten skadnik mieszanek zioowych naley zastpi innym, np. korzeniem rzewienia. Dla dzieci najlepiej stosowa mieszank Neonormosan (nie zawierajc kory kruszyny). Skuteczny jest rwnie preparat przeczyszczajcy stosowany w leczeniu zapar i zaburze gospodarki lipidowej, ktry ze wzgldu na swj skad moe by polecany starszym dzieciom. Jest to granulat Normanol zawierajcy ekstrakt z karczochw, korzeni rzewienia i lubczyka oraz pektyn i otrby pszenne. Wskazany przy stanach spastycznych jelita grubego, przewlekym i nawykowym zaparciu towarzyszczcym chorobom pcherzyka ciowego i niektrym przewlekym chorobom odka. Podawa w zalenoci od nasilenia dolegliwoci i wieku, przecitnie 1 yeczk 3 razy dziennie, po albo w czasie posiku. Z innych zoonych preparatw zioowych o dziaaniu przeczyszczajcym mona podawa dzieciom (powyej 5 lat): Altra (draetki) l2 draetki wieczorem, zalenie (od wieku (tylko starszym dzieciom), w zaparciach nawykowych, w osabionej motoryce jelit. Przeciwskazania: ostre zapalenie jelit i wyrostka robaczkowego. Normogran (granulat), zalenie od wieku 1/31/2 yeczki w zaparciach atoni-

110

cznych i spastycznych, w zatruciach pokarmowych, po zabiegach chirurgicznych, po przyjciu lekw przeciwrobaczych. Normosan zika przeczyszczajce (zawierajce m.in. kor kruszyny i licie senesu). Stosuje si napar z 1/21 yki mieszanki na szklank wody (utrzymywa ciepy bez gotowania przez ok. 10 min). Podawa po szklanki 2 razy dziennie (lub w jednej porcji szklanki wieczorem). Daje wyprnienie po ok. 6-7 godzinach od przyjcia. Dzieciom, ktre wykazuj nadwraliwo na skadniki mieszanki (gwnie kor kruszyny) objawiajc si m.in. blami brzucha, naley stosowa zastpczo Neonormosan. Przy sporzdzaniu naparu z tych zi nie naley gotowa preparatu, gdy powoduje to przejcie do wody ywic z lici senesowych, co moe rwnie wywoa ble brzucha. Neonormosan mieszanka zioowa, rnica si od poprzedniej tym, e nie zawiera kory kruszyny, a tylko korze rzewienia. Dziaanie i stosowanie podobne jak Normosanu. Szczeglnie polecana jest w zatruciach pokarmowych. Neonormacol granulat zawierajcy m.in. agar-agar, kor kruszyny i ekstrakt z korzenia selera. rodek agodnie przeczyszczajcy, nie powinien by jednak stosowany w ostrych chorobach nerek, wtroby, zapaleniu wyrostka robaczkowego. Podaje si yeczk preparatu, ktry naley popi du iloci ciepej wody. Rhelax syrop, w skad ktrego wchodzi korze rzewienia, kora kruszyny, owoce anyku i kminku. Jest szczeglnie polecany dzieciom ( yeczki przed snem) w zaparciach atonicznych i spastycznych poczonych z blem brzucha, nieprawidow fermentacj jelitow, wzdciem, zaburzeniami w przyswajaniu pokarmu. Olej rycynowy Oleum Ricini (otrzymywany z nasion Ricinus communis L.) jest to gsty pyn. Zawiera glicerydy kwasu rycynolowego oraz mae iloci kwasw: olejowego, linolowego i stearynowego. rodek silnie przeczyszczajcy, dziaa po upywie 34 godzin od przyjcia. Przeciwwskazania: zapalenie wyrostka robaczkowego, niedrono jelit, miesiczka oraz przyjcie lekw przeciwrobaczycowych rozpuszczalnych w tuszczach. Dawkowanie: yki oleju lub 23 kapsuki jednorazowo (wg wieku). U dzieci stosowany rzadziej z uwagi na drastyczno dziaania. Nalewka z korzenia rzewienia na winie Tinctura Rhei vinosa preparat zoony, przygotowany na winie, w skad ktrego oprcz korzenia rzewienia wchodzi naowocnia gorzkiej pomaraczy oraz owoc kolendry. Polecany w zaparciach poczonych z zaburzeniami trawienia, w niestrawnoci, blach brzucha, przy osabionej perystaltyce jelit. Podaje si maym dzieciom 1030 kropli w kieliszku wody (jednorazowo) wieczorem, dzieciom starszym i modziey po 2 yeczek w szklanki wody, l2 razy dziennie, przed jedzeniem (jako rodek odkowy) lub po jedzeniu (wiatropdny, przeczyszczajcy).

111

Babka piaskowa (Plantago arenaria W.K. = Plantago indica L., rodz. Plantaginaceae) oraz babka pesznik (Plantago psyllium L.)
Oba gatunki s rolinami jednorocznymi, spotykanymi w Polsce, z tym e babka piaskowa wystpuje u nas pospolicie, natomiast babka pesznik jest aklimatyzowana. Obie roliny dostarczaj surowca leczniczego, ktrym s nasiona. Babka piaskowa ronie w Polsce na stanowiskach piaszczystych, tj. na wydmach, brzegach sosnowych lasw, przy drogach. Dorasta do 60 cm wysokoci, ma odygi prosto wzniesione, rozgazione, ulistnione naprzeciwlege wskimi, lancetowatymi limi, krtko owosionymi. Niepozorne kwiaty, rowobrzowawe, zebrane w wyduone, niezbyt gste kosy, wyrastaj na dugich szypukach z ktw grnych lici. Owocem jest torebka z pkajcym wieczkiem i dwoma brzowymi nasionkami. Nasiona s drobne (23 mm), podunie eliptyczne, na kocach zaokrglone, w czci rodkowej rozszerzone i wgbione, co nadaje im ksztat czenkowaty. Powierzchnia nasion jest gadka i lnica. S one bezwonne, o mdym smaku, do twarde, zamoczone w wodzie atwo pczniej, pokrywajc si warstw luzu. Zbiera si je ze stanu naturalnego od sierpnia do padziernika, z uprawy na przeomie sierpnia i wrzenia. Babk zbiera si, cinajc roliny nie cakowicie dojrzae, gdy pierwsze owoce zaczynaj pka, nastpnie suszy si i mci. Babka pesznik pochodzi z obszaru Morza rdziemnego, wprowadzona do uprawy gwnie na zachodzie i poudniu Europy, szczeglnie popularna we Francji. W Polsce obecnie jej uprawa jest propagowana ze wzgldu na rosnce zapotrzebowanie na surowiec. Udaje si dobrze na glebach lekkich, zasobnych (wydajno z 1 ha od 800 do 900 kg nasion). Jest to rolina nisza od poprzedniego gatunku (do 40 cm) o tych, sabo rozgazionych odygach. Listki s rwnowskie, odlege zbkowane (rnica z babk piaskow). Kwiaty niemal identyczne jak poprzedniego gatunku, lecz zebrane w bardziej kuliste, gwkowate kwiatostany. Owocem jest torebka pkajca z dwoma nasionami. Nasiona bardzo s podobne do nasion babki piaskowej, jedynie ciemniejszej barwy. Nasiona wydzielaj luz i dlatego atwo przyklejaj si do skry, przypominajc pchy (std popularna nazwa tej roliny pchlica).

Skad chemiczny
Nasiona obu gatunkw maj podobny skad i zawieraj: luz (wystpuje w upince i jest cakowicie rozpuszczany w wodzie, bez koniecznoci rozdrabniania nasion), a ponadto glikozyd aukubin o dziaaniu przeciwzapalnym, biako, skrobi, olej, enzymy. W skad luzu wchodzi, obok cukrw prostych, jak: ksyloza, arabinoza, ramnoza, sporo kwasu galakturonowego.

Dziaanie
rodek luzowy, powlekajcy, agodnie przeczyszczajcy.

112

Babka pesznik

Zastosowanie
Najlepszy rodek przeczyszczajcy dla niemowlt i maych dzieci. Podaje si do picia cae nasiona w iloci 515 g (l2 yeczki wg wieku), namoczone w przegotowanej wodzie, mleku, herbatkach lub kompotach. Dla niemowlt przygotowuje si kleik z podanej iloci surowca w naparach z rumianku. Kleik stosuje si rano i wieczorem. Surowiec polecany jest take kobietom w ciy (w wikszych dawkach), gdy skutecznie zastpuje inne, nieraz drastycznie dziaajce, rodki przeczyszczajce (w tym syntetyczne). Babk stosuje si rwnie jako agodny lek wykrztuny, take dla niemowlt.

Kruszyna pospolita = szakak kruszyna (Rhamnus frangula L. = Frangula alnus Mili., rodz. Rhamnaceae)
Kruszyna, rosnca pospolicie w lasach i zarolach, w odrnieniu od innych szakakw, jest krzewem lub drzewkiem bez cierni; dochodzi do 3 m wysokoci. Charakterystyczn cech roliny jest szarobrunatna kora z bardzo wyranymi ctkami. Licie kruszyny, uoone na pdach skrtolegle, nie maj zbkw i s ksztatu owalnie jajowatego. Kwiatki mae, niepozorne, zielonkawobiae, osadzone pojedynczo lub po kilka w ktach lici. Owocem jest pestkowiec barwy najpierw zielonej, potem czerwonej, a po cakowitym dojrzeniu prawie czarnej. Dojrzae owoce maj do przyjemny, sodkokwaskowaty smak, lecz w stanie wieym nie naley ich je (spoycie nawet kilku owocw moe wywoa silne wymioty). Ta waciwo roliny jest na og znana i bywa powodem bdnego okrelenia kruszyny jako niebezpiecznej wilczej jagody. Nazwa ta, prawidowo uyta, dotyczy zupenie innego gatunku bardzo trujcej roliny pokrzyku, czyli wilczej jagody (Atropa belladonna L.), wygldem rnicej si znacznie od kruszyny. Owoce wilczej jagody s duo wiksze, wielkoci maej wini, czarne, byszczce i obronite picioma zielonymi dziakami kielicha. Surowcem leczniczym dostarczanym przez kruszyn jest kora, zbierana od wiosny a do poowy lata. wiea kora, podobnie jak wiee owoce, ma waciwoci wymiotne. Traci je dopiero po duszym przechowywaniu (przynajmniej przez rok od zbioru) lub po ogrzaniu przez 2 godz. w temperaturze 100C.

Skad chemiczny
Pochodne antrachinonu, flawonoidy, substancje fenolowe, niewielkie iloci saponin oraz alkaloidw peptydowych.

Dziaanie
Przeczyszczajce oraz ciopdne.

114

Kruszyna pospolita = szakak kruszyna

Zastosowanie
W zaparciach nawykowych, przy sabej perystaltyce jelit i upoledzonym wydzielaniu ci. Kruszyna nie powinna by podawana w stanach zapalnych jelit, wyrostka robaczkowego lub nerek oraz w okresie miesiczkowania. Lewatywy z naparu kruszyny s rwnie stosowane jako rodek przeciwko owsikom. Ma przygotowana ze wieej (nie wysuszonej) kory kruszyny w medycynie ludowej stosowana jest zewntrznie w chorobach skry, gwnie w egzemach.

Formy podania
Kora kruszyny wystpuje w wielu mieszankach zioowych, jak: Rektosan, Normosan, Degrosan, Species Cholagogae II i III. Poza tym wchodzi w skad granulatw: Cholegran, Neonormacol i Normogran, tabletek Gastrogran oraz wycigw pynnych: Cholesol i Rhelax. Czsto stosuje si rwnie, jako rodek przeczyszczajcy, odwary z kruszyny, jednorazowo w wikszej dawce, najczciej na noc (dziaanie po 610 godz.). Dawkowa wg wskaza lekarza. Wycigi przeczyszczajce z kruszyny przygotowuje si raczej na zimno (p yki sproszkowanej kory zala szklank wody i pozostawi na 12 godz.). Nastpnie naley wycig odcedzi i podawa wieczorem po yce do 1/3 szklanki wg wieku. Dodatek korzeni lukrecji wzmaga dziaanie kruszyny, dlatego mona zmniejszy porcj kory o poow. Dla dzieci mona rwnie przygotowa syrop o dziaaniu przeczyszczajcym. W tym celu yki sproszkowanej kory zalewa si 200 ml wody i wygotowuje do poowy objtoci. Po odcedzeniu naley doda 50 g syropu z cukru lub miodu pynnego. Podaje si 24 yeczki syropu jednorazowo.

Len zwyczajny (Linum usitatissimum L. var. macrospermum, rodz. Linaceae)

Cenna, od dawna znana rolina uprawna, dostarczajca wkien na tkaniny oraz nasion oleistych, wykorzystywanych przez przemys i lecznictwo. Uprawiana jest w odmianach wknistych i oleistych. Dla potrzeb lecznictwa wykorzystuje si odmiany wielkonasienne. Jest to rolina jednoroczna, wysokoci 3060 cm, skpo ulistniona. Na rozgazieniach pdw wyksztacone s pojedyncze piciopatkowe, bkitne kwiatki. Owocem s piciokomorowe torebki, zawierajce 10 byszczcych tobrunatnych, spaszczonych nasion, ktre dojrzewaj w lipcu i sierpniu. Nasiona lnu, tzw. siemi lniane, s surowcem leczniczym.

Skad chemiczny
luz, tuszcz (tzw. olej lniany), znaczne iloci biaka, kwasy organiczne, glikozydy cyjanogenne, enzym linaza, fitosterole, skadniki mineralne. Gwnymi skadnikami luzu s cukry: galaktoza, arabinoza, ramnoza, ksyloza oraz kwasy galakturonowy i mannuronowy. Niedojrzae nasiona zawieraj zwizek dziaajcy antagonistycznie do witaminy B6.

116

Zastosowanie
Ze wzgldu na zawarto luzu nasiona lnu stosowane s jako lek powlekajcy, osaniajcy. zmikczajcy, uatwiajcy odkrztuszanie (w suchym, mczcym kaszlu w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy, w nadkwanoci, a take jako rodek agodnie przeczyszczajcy.

Formy podania
Kleik lniany: zala cae, nie rozdrobnione nasiona lnu letni wod. Po kilku godzinach kleik odcedzi przez gaz lub sitko. Najskuteczniejsze dziaanie ma przyjcie kleiku wraz z nasionami (yka caych nasion namoczona w szklance wody)- Ze wzgldu jednak na wystpowanie w nasionach lnu substancji cyjanogennych, mogcych wywoa wymioty, biegunk, ble i zawroty gowy, podawanie zmielonego siemienia lnianego dzieciom, zwaszcza maym, nie jest wskazane. Odpdzony kleik jest natomiast bezpieczny w uyciu (przygotowany z caych nasion). Nasiona lnu, wymieszane z ciep wod, uywa si zewntrznie do rozgrzewajcych i zmikczajcych kompresw. Stosuje si je przy wrzodach, czyrakach, a take ropniach i stanach zapalnych sutkw karmicej matki. Olej lniany zawiera duo witaminy F, ktra wchodzi w skad rnych specyfikw, stosowanych zewntrznie u niemowlt i starszych dzieci. Tego typu preparatem produkowanym w Polsce jest Linomag (krem, ma i zasypka). Olej lniany jest rwnie uywany zewntrznie do smarowania podranionej skry u niemowlt (polecany te zapobiegawczo). Mona go rwnie stosowa przy widzie skry, wysypce alergicznej, odleynach, owrzodzeniach. Olej lniany wchodzi w skad specyfikw dermatologicznych, czsto wraz z alantoin lub azulenem, uywanych przy lekkich oparzeniach, suchoci i pkaniu skry, uszkodzeniu naskrka.

Rzewie doniasty = rabarbar doniasty (Rheum palmatum L. lub Rheum officinale Baillon, rodz. Polygonaceae)
Lecznicze gatunki rzewieni pochodz z grzystych okolic Azji (Tybet, Chiny). Rosn w stanie dzikim na wys. 25003200 m, od dawna jednak s uprawiane na nizinach, rwnie europejskich. W Polsce bywaj te hodowane, zwaszcza Ratunek Rheum palmatum. Rzewieni (rabarbarw) leczniczych nie naley myli z kompotowymi, czsto spotykanymi w naszych ogrdkach. Tylko trzy gatunki Azjatyckie dostarczaj korzeni i kczy o dziaaniu przeczyszczajcym. Natomiast Warto organw podziemnych rabarbarw kompotowych jako rodkw przeczyszczajcych jest niewielka i zawodna, a niekiedy s one nawet szkodliwe dla zdrowia. Rzewienie azjatyckie, doniaste, s okazaymi bylinami, wytwarzajcymi na wiosn rozet duych, ogonkowych lici oraz ulistniony pd wysokoci okoo 2 m (bywaj okazy osigajce wielko nawet 3 m). Licie s charakterystycznie

117

doniasto wcinane, a ogonek liciowy walcowaty. Kwiaty drobne, czerwonawe lub zielonkawe zebrane w due kwiatostany w ksztacie wiechy. Rabarbary kom. potowe w przeciwiestwie do leczniczych maj licie caobrzegie, nie wcinane ogonek liciowy rynienkowaty (uywany na kompoty). Surowcem stosowanym w medycynie s korzenie i kcza rzewieni azjatyckich Jedynie gatunki azjatyckie wyksztacaj w 34 roku wegetacji grube, podobne do burakw kcza, od ktrych odchodz korzenie (dugoci okoo 60 cm). Dla-tego kcza uznaje si za pewniejszy surowiec farmaceutyczny, poniewa rabarbary kompotowe nie wytwarzaj kczy, a jedynie karp do grubych korzeni. Surowiec po wykopaniu oczyszcza si, myje, kroi na plastry lub due kawaki i suszy w temperaturze 3040C. Po wysuszeniu ma tobrunatny kolor, wykazuje swoisty zapach i gorzkawy smak.

Skad chemiczny
Pochodne antracenu (gwnie antrachinony), garbniki, kwasy organiczne i inne. Warto lecznicza surowca zaley od wzgldnej zawartoci zwizkw antrachinonowych oraz garbnikw dziaajcych antagonistycznie (antrachinony przeczyszczajce, garbniki zapierajce, przeciwbiegunkowe).

Dziaanie
Gwnie przeczyszczajce, zalene jednak od dawki surowca. Sproszkowany korze w dawce jednorazowej 0,050,5 g u ludzi dorosych dziaa przeciwbiegunkowe, za w dawce 0,52 g przeczyszczajce. Po podaniu rodka wystpuje ponadto zwikszone wydzielanie ci i soku odkowego. Dziaanie przeczyszczajce na jelito grube nastpuje po 810 godz. po zayciu.

Zastosowanie
W zaparciach spowodowanych przede wszystkim zmniejszonym ruchem perystaltycznym jelit oraz zaburzeniami w wydzielaniu ci, a take w zaparciach chronicznych, rwnie wywoanych bezruchem, np. dugotrwaym przebywaniem w ku, w otyoci, w stanach spastycznych jelit, w zmniejszonym aknieniu. W maych dawkach bywa podawany przy upoledzonym trawieniu spowodowanym zmniejszonym wydzielaniem sokw trawiennych (najczciej z surowcami gorzkimi, pobudzajcymi procesy trawienia) lub w agodnych biegunkach (dawki 0,050,1 g). Rzewie jako rodek przeczyszczajcy podaje si w dawkach odpowiednich do wieku: dla dzieci 29 lat 0,10,5 g, dla modziey i dzieci starszych 0,51 g.

Formy podania
Bywa zaywany w postaci sproszkowanej (w opatku) w dawkach podanych powyej. Najdawniej znane s wycigi wodne (dla dzieci 1 yeczk rzewienia zala szklank gorcej wody). Naley pi zimny, po odcedzeniu, jednorazowo lub

118

w kilku dziennych porcjach. Obecnie wycigi wodne z rzewienia (napary, odwary) uwaa si za mniej skuteczne ni ekstrakty alkoholowe (gotowe specyfiki). W handlu spotyka si wiele preparatw przeczyszczajcych, ktre zawieraj rzewie lub jego przetwory. Dzieciom poleca si zwaszcza syrop Rhelax oraz nalewk na winie Tinctura Rhei vinosa, tabletki z rzewienia, a take proszek magnezjowo-rzewieniowy Pulvis Magnesiae cum Rheo ( 1 yeczki zalenie od wieku).

Szakak pospolity = szakak ciernisty = jeleni rg (Rhamnus cathartica L., rodz. Rhamanceae)
Ciernisty, gsto ugaziony krzew, pospolicie wystpujcy w naszych lasach i zarolach, dorastajcy do 38 m wysokoci. Licie ma naprzeciwlege, ksztatu eliptycznego o brzegu drobno zbkowanym. Kwiaty mae, zielonkawe, zebrane s w pczki. Owocem jest pestkowiec o 4 pestkach, wielkoci grochu, soczysty, sodkawy, pocztkowo zielony, po dojrzeniu fioletowoczarny. Charakterystyczn cech tej roliny jest przeksztacanie si szczytw pdw, pozbawionych pczka, w krtkie, rozgazione, ostre ciernie (jeleni rg). Surowcem leczniczym s dojrzewajce owoce szakaku, zebrane we wrzeniu lub w padzierniku, kiedy zmieniy ju zabarwienie z zielonego na czarne, ale nie s jeszcze zbyt mikkie i soczyste (przejrzae owoce zbijaj si podczas suszenia w bryy). Szakak suszy si rozoony w cienkich warstwach w temperaturze podwyszonej, nie przekraczajcej jednak 45C. Suchy surowiec naley starannie chroni przed wilgoci, gdy atwo ulega zepsuciu. W adnym przypadku nie mona w lecznictwie stosowa owocw poraonych pleni (mog wywoa zatrucie). Oprcz owocw surowcem leczniczym o waciwociach przeczyszczajcych moe by take kora szakaku, rzadziej jednak wykorzystywana w praktyce pediatrycznej.

Skad chemiczny
Substancj dziaajc stanowi zesp antrazwizkw, wystpuj ponadto barwniki flawonoidowe, antocyjany, skadniki mineralne, pektyny, cukry i in.

Dziaanie
Owoce wykazuj do agodne dziaanie przeczyszczajce, cio- i moczopdne.

Zastosowanie
Upoledzone trawienie spowodowane rnymi czynnikami z objawami zaparcia i wzdciami. Surowiec stosuje si czsto (sam lub w mieszankach zioowych

119

Szakak pospolity = szakak ciernisty = jeleni rg

o zblionym zakresie dziaania) jako rodek wspomagajcy w leczeniu otyoci, niektrych schorze skrnych (np. tr dziku modzieczego), w zaburzeniach czynnoci wydzielania ci i in. Moe by wykorzystywany jako rodek agodnie przeczyszczajcy w zaparciach spowodowanych dugotrwaym unieruchomieniem w ku, nawet po zabiegach operacyjnych. Nie powinien by jednak stosowany w stanach zapalnych jelit lub przy objawach wskazujcych na podranienie wyrostka robaczkowego. Czasami spotykana jest nadwraliwo na szakak, objawiajca si nudnociami, wymiotami i blami brzucha. Ta nadwraliwo dotyczy moe wszystkich surowcw, ktre zawieraj antrazwizki. .Kobiety karmice piersi, ktre przyjmuj przetwory z szakaku (zwaszcza w wikszych ilociach), powinny pamita, e skadniki roliny przechodz do pokarmu i mog by przyczyn wolnych stolcw u niemowlt.

Formy podania
Najczstsz form preparatu stosowanego w pediatrii jest syrop przygotowany ze wieych, zupenie dojrzaych i mikkich owocw szakaku, zwany kiedy syropem domowym (Sirupus domesticus). Syrop podaje si dzieciom w iloci 13 yeczki (raz lub w razie potrzeby wicej razy dziennie). Podobnie podaje si zmieszany z miodem sok wycinity ze wieych, dojrzaych owocw szakaku (dzieciom 1 yeczka). Syrop: sok wycinity z 1 kg owocw szakaku zmiesza z rwn objtoci cukru (1:1) i agodnie zagszcza na wolnym ogniu do okoo poowy objtoci. Gorcy syrop mona odsczy przez gaz (podawa jak syrop domowy). Wycig: 2 yeczki surowca zala szklank przegotowanej, wystudzonej wody i pozostawi na 8 godz., nastpnie przecedzi i podawa szklanki jednorazowo. Taki wycig przygotowany na zimno jest skuteczniejszy w dziaaniu od sporzdzonego na gorco. Starszym dzieciom mona podawa 35 g (1 yeczk) wysuszonych owocw szakaku roztartych z miodem lub powidami liwkowymi. Wyprnienie nastpuje po 810 godz., w zalenoci od stopnia wypenienia odka.

ROLINY PRZECIWBIEGUNKOWE
Biegunka (inaczej rozwolnienie) wyst puje w lekkiej i ostrej postaci. Przyczyny powstawania biegunek s rne: niewaciwe odywianie, czynniki mechaniczne, termiczne i psychiczne. Gwn i najczstsz jednak przyczyn jest zapalenie bony luzowej jelit wywoane infekcjami. Stan, ktry uznaje si za biegunk, istnieje wwczas, gdy niemowl oddaje w cigu 12 godz. 35 wolnych, wodnistych stolcw; dziecko starsze, w cigu 24 godz. niekiedy tylko jeden (najczciej Wicej), lecz obfity, wolny i pynny stolec, zawierajcy luz, krew lub rop. i W biegunkach wystpuje odruchowe pobudzenie perystaltyki jelit, ponadto przez zapalnie zmienion bon luzow przenika dua ilo wysiku, co zwiksza 0ynno treci jelitowej. Nastpstwem tego stanu jest upoledzone wchanianie pokarmw oraz odwodnienie ustroju i utrata skadnikw mineralnych. W lekkich postaciach biegunek, oprcz wolnych stolcw, nie obserwuje si

121

objaww oglnych lub s one bardzo nieznaczne. Biegunki ostre, w wikszoci przypadkw w pocztkowym okresie nie rni si od przebiegajcych agodnie. Stopniowo jednak stolce staj si coraz czstsze, bardziej wodniste, zawieraj coraz wicej luzu, czasem z domieszk krwi. Niekiedy towarzysz im wymioty, ble brzucha, nierzadko wzdcia. Znacznie wzrasta przy tym temperatura ciaa, ktra w pocztkowym okresie schorzenia nie przekracza stanw podgorczkowych. W miar nasilania si biegunki, stan dziecka stale si pogarsza. Doczaj si zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, kwasica metaboliczna i niewydolno krenia obwodowego, mogce doprowadzi nawet do zagroenia ycia. Dlatego zaburzenia trawienne u dzieci, a szczeglnie u niemowlt, wymagaj natychmiastowej interwencji lekarza. Przy leczeniu biegunek naley bra pod uwag przyczyn i przebieg choroby oraz wiek i stan oglny dziecka. W biegunkach infekcyjnych konieczne jest przede wszystkim zastosowanie lekw przeciwbakteryjnych. W biegunkach o lekkim przebiegu wystarczaj na og leki przeciwzapalne (np. rumianek), cigajce (np. surowce garbnikowe), natomiast w ciszych konieczne jest podanie antybiotykw lub innych rodkw przeciwbakteryjnych wedug wskaza lekarza. W leczeniu ostrych biegunek o cikim przebiegu surowce rolinne, przede wszystkim garbnikowe i przeciwbakteryjne, odgrywaj tylko rol pomocnicz, jednake znacznie skracaj czas kuracji. Natomiast w leczeniu biegunek przewlekych o niezbyt cikim przebiegu oraz w niegronych zatruciach pokarmowych rodki rolinne maj due zastosowanie. Najczciej korzysta si z rolin, ktre zawieraj garbniki (najlepiej katechinowe). rodki te dziaaj cigajce, przeciw wysikowe, niszcz bakterie (nawet oporne na antybiotyki) i wi toksyny bakteryjne (jady). Najlepiej jednak stosowa zoone preparaty rolinne, ktre, oprcz garbnikw, zawieraj luzy, pektyny i inne, stanowice ochron dla bon luzowych przewodu pokarmowego. Z surowcw garbnikowych dla dzieci poleca si : korzenie szczawiu lancetowatego (kobylaka), kcze piciornika, ziele bukwicy, licie i naowocni orzecha woskiego. Zalecane s rwnie roliny o mniejszej zawartoci garbnikw, ktre dziaaj agodniej, jak: licie poziomki, jeyny, maliny, porzeczki czarnej, pokrzywy, ziele przywrotnika, piciornika gsiego, owoce czarnej jagody, tarniny i jarzbiny. Szczeglnie skuteczne dziaanie wykazuj surowce, ktre obok garbnikw zawieraj rwnie barwniki antocyjanowe. Nale do nich owoce o ciemnej barwie, a wic: czarne jagody, czarne porzeczki, ciemne winogrona i owoce tarniny. Przetwory z tych surowcw (kisiele, soki, demy) zachowuj waciwoci przeciwbiegunkowe. Garbniki stosowane w kuracji uzupenia si czsto surowcami zawierajcymi duo luzu, jak: nasiona lnu i babki, korzenie prawolazu, kwiaty lazu, dziewanny i in. Istniej te gotowe specyfiki garbnikowe, ktre mona podawa dzieciom: mieszanka zioowa Tannosan, tabletki Idalbina oraz preparat Pinalbina. Zika Tannosan, w skad ktrych wchodz m.in. kcza piciornika, owoce czarnej jagody, licie mity, szawii i kwiaty rumianku, zaparza si w proporcji 1 yka na szklank gorcej wody; gotowa ostronie okoo 2 min, odstawi na 1015

122

min i przecedzi do termosu. Podawa dzieciom starszym 25 razy dziennie po l3 yki, modziey szklanki na godzin przed posikiem. Idalbina zawiera biaczany garbnikw z lici borwki brusznicy. Jest polecana w biegunkach spowodowanych: bdami dietetycznymi, dugotrwaym leczeniem antybiotykami, alergi, zatruciami. Dzieciom podaje si do 1 tabletki (w zalenoci od wieku) 34 razy dziennie midzy posikami (dobrze jest podawa tabletki w kleiku). Pinalbina (tabletki) zawiera biaczany garbnikw z kory sosnowej. Skuteczny lek przeciwbiegunkowy, stosowany w tych samych przypadkach co Idalbina. Dzieciom podaje si 3 razy dziennie od do 1 tabletki. Podczas biegunek, przy nadmiernym rozwoju bakterii w jelitach, nastpuje nasilenie procesw fermentacyjnych. Dlatego w leczeniu tych dolegliwoci uwzgldnia si, obok rodkw podstawowych, rwnie surowce dziaajce przeciwbakteryjnie (np. licie szawii w niewielkiej dawce, czosnek lub jego przetwory, np. Alliofil), wiatropdne (owoce kminku, kopru woskiego, anyku), uatwiajce trawienie (surowce gorzkie i specyfiki z nich otrzymywane, np. Tinctura amara nalewka gorzka), ciopdne (np. dziurawiec lub sok dziurawcowy Succus Hyperici), przeciwzapalne (np. kwiaty rumianku lekarskiego i rzymskiego), przeciwblowe (np. licie mity). Naley je stosowa w mieszankach. W leczeniu biegunek wan rol odgrywa dieta bogata w witamin C, a nie zawierajca rodkw dranicych jelita. W pierwszych dwch dniach kuracji korzystna jest umiarkowana godwka lub tzw. dieta wodna. Dla maych dzieci poleca si w tym czasie przetwory z marchwi i jabek. Z rozgotowanej marchwi sporzdza si przecier, z ktrego przygotowuje si lekki posiek (tzw. marchwiank). Podaje si rwnoczenie maymi porcjami pyny z lekko osodzonymi sokami (najlepiej z czarnej jagody), a nastpnie powoli rozszerza si diet. Dobre wyniki mona uzyska, podajc dziecku mao sodkie kisiele z czarnych jagd, urawin, jeyn, czarnych porzeczek, owocw borwki brusznicy oraz herbatki z lici poziomki, jeyny i in. Zalecane jest rwnie podawanie utartych jabek lub puree jabkowego. Biegunek nie mona lekceway, gdy trwajce duej, nawet o niezbyt cikim przebiegu, prowadz do powanych zaburze w organizmie.

Borwka czernica = czarna jagoda = czernica (Vaccinium myrtillus L., rodz. Ericaceae)
Rolina wystpuje w lasach iglastych lub mieszanych rodkowej i pnocnej Europy, Ameryki Pnocnej i Azji. W Polsce pospolita na nizinach oraz w Karpatach. Ronie zwykle w rozlegych zespoach w poszyciu lasu, prawie bez wspudziau innych gatunkw, ktre nie wytrzymuj z ni rywalizacji. Borwka czernica jest krzewink wysokoci 4060 cm o prosto wzniesionych, gadkich, kanciastych odygach. Licie ma cienkie, skrzaste, jasnozielone, opadajce jesieni. Kwiaty dzbanuszkowate, rowozielone, ktre wyrastaj pojedynczo z ktw lici. Owoc to soczysta, ciemnofioletowa, z sinawym nalotem jagoda, znana i po-

123

wszechnie lubiana. Naley odrni borwk czernic od borwki bagiennej pijanicy (Vaccinium uliginosum L.), rosncej na bagnach i miejscach wilgotnych, ktra ma jagody nieco wiksze, bardziej kwane, barw i ksztatem przypominajce ma liweczk. Jagody te, cho nie s trujce, nie maj znaczenia leczniczego w takim stopniu, jak czernica. Przy rozcieraniu w palcach barwi skr na kolor brunatnozielony (czarna jagoda na fioletowy). Owoce czarnej jagody zbiera si przed cakowitym dojrzeniem. Suszy si je, po uprzednim przewidniciu, najlepiej na socu lub w suszarniach w temperaturze pocztkowo 30C, a potem nie przekraczajcej 60C. Po wysuszeniu owoce s pomarszczone, barwy niemal czarnej, o smaku nieco cigajcym. Suszone w temperaturze pocztkowo zbyt wysokiej s popkane. Dobrze wysuszone owoce mona przechowywa do 4 lat. Licie suszy si w cieniu w temperaturze do 40C. Oba surowce, tj. owoce i licie, s stosowane w lecznictwie.

Skad chemiczny
Owoce: garbniki katechinowe oraz kompleks barwnikw antocyjanowych, pektyny, cukry (glukoza, fruktoza, sacharoza), glikozyd wakcynina, kwasy organiczne (cytrynowy, jabkowy), witaminy: C, B1, PP, P, karoten, skadniki mineralne (elazo, fosfor, wap, mied, cynk, magnez). Licie: garbniki katechinowe, flawonoidy, triterpeny, kwasy organiczne, witamina C, karoten, arbutyna, hydrochinon, antocyjany, neomyrtylina (pochodna kwasu galusowego), glukokininy obniajce zawarto cukru we krwi, sole mineralne ze znaczn iloci manganu.

Dziaanie
Owoce: przeciwbiegunkowe, cigajce, przeciwbakteryjne; licie: cigajce, przeciwbakteryjne, przeciwcukrzycowe.

Zastosowanie
Czarne jagody s od dawna znanym i popularnym lekiem przeciwbiegunkowym, czcym typowo cigajce dziaanie garbnikw z osaniajcymi oraz zapierajcymi waciwociami pektyn i odtruwajc aktywnoci antocyjanw. Stosowane s przede wszystkim odwary z suchych jagd lub sok przyrzdzony ze wieych jagd. Podaje si je gwnie w stanach nieytowych odka i jelit, ktre objawiaj si biegunk. Odwary wykazuj rwnie niezbyt silne dziaanie przeciwrobacze (owsiki i glisty). Zewntrznie mona je wykorzystywa do pukania jamy ustnej i garda w stanach nieytowych, najlepiej w poczeniu z innymi surowcami rolinnymi, np. z rumiankiem lub szawi. Naley doda, e barwniki antocyjanowe maj waciwoci uszczelniania naczy kapilarnych, zwaszcza gaki ocznej. To dziaanie czernicy zostao wykorzystane do produkcji specyfikw (np. Fotoretin, Difrarel) stosowanych w leczeniu osabienia wzroku wywoanego zaburzeniami mikrokrenia w gace ocznej, wystpujcego m.in. w cukrzycy.

124

Formy podania
Odwar z owocw: 1 yka suchych owocw na 1 szklank przegotowanej wody, ogrzewa w cigu 30 min, nie dopuszczajc do wrzenia. Przy biegunkach podawa do picia kilkakrotnie maymi porcjami. Mona rwnie stosowa zewntrznie do pukanek. Odwar z lici: yki lici na 1 szklanki wody, gotowa 5 min. Podawa maym dzieciom 1 yk w pocztkach biegunki. Dla niemowlt yki odwaru z mlekiem. W chronicznych biegunkach polecane jest stosowanie odwaru z mieszanki wysuszonych owocw czarnych jagd, lici jagd i lici poziomek. W cukrzycy czy si li czarnej jagody z innymi surowcami zmniejszajcymi stenie cukru we krwi, np. z owocni fasoli (Pericarpium Phaseoli), limi i korzeniami pokrzywy, zielem rutwicy (Hb. Galegae). Wymienione surowce wchodz w skad mieszanki przeciwcukrzycowej Diabetosan. wiee lub suszone czarne jagody stosowane s rwnie jako lek pomocniczy przeciwko owsikom. Mona podawa wiee jagody roztarte z cukrem (okoo 11 na dob) przez 3 dni. Natomiast wysuszone jagody (50 g) zalewa si szklank wrzcej wody, nastpnie rozciera i sodzi. Tak porcj podaje si 4 razy dziennie przez kolejne 3 dni. Po ostatniej porcji naley zastosowa rodek przeczyszczajcy. Kuracj tak powtarza si zazwyczaj po tygodniu. Na zakoczenie naley doda, e przygotowywane domowym sposobem przetwory z surowych czarnych jagd zachowuj pen warto lecznicz, a ponadto odznaczaj si du trwaoci. S te bezpieczne w uyciu (nawet dla niemowlt). Natomiast licie borwki czernicy mona stosowa tylko przez niezbyt dugi okres, gdy przyjmowane przez wiele tygodni powoduj zmniejszenie wagi ciaa, niedokrwisto, a nawet taczk.

Jabo domowa (Malus domestica Borb.) oraz jabo dzika ponka (Malus silvestris L., rodz. Rosaceae)
Jabo domowa powstaa przez skrzyowanie jaboni dzikich. Wystpuje w wielu odmianach uprawianych w strefie klimatu umiarkowanego. Surowcem leczniczym s jabka, u nas najbardziej popularne i lubiane owoce.

Skad chemiczny
Garbniki, pektyny, kwasy organiczne, skadniki mineralne (elazo, magnez, potas, sd, fosfor), witamina C i P. Jabka dzikich odmian, w porwnaniu z uprawianymi, s znacznie bogatsze w kwasy organiczne, pektyny, garbniki i witamin C (35-krotnie), zawieraj natomiast mniej cukrw.

125

Dziaanie
Przeciwbiegunkowe, przeciwfermentacyjne, przeciwgnilne.

Zastosowanie
Biegunka i nieyty przewodu pokarmowego, zatrucia pokarmowe, niestrawno. W przypadkach tych podaje si miazg ze wieych, obranych jabek, kilkanacie razy dziennie. Nieraz stosuje si w cigu l2 dni wycznie diet jabkow, stopniowo przechodzc na diet wglowodanow i soki z jarzyn. Po przeprowadzonej kuracji mona poda dzieciom mleko dopiero po upywie 45 dni.

Jeyna fadowana (Rubus plicatus, W. et N., rodz. Rosaceae)

Rolina wieloletnia, rosnca pospolicie w Polsce w rnych gatunkach i odmianach. Jest to niski krzew o pocych si, cienkich pdach pokrytych kolcami. Licie ma zwykle trjlistkowe lub piciolistkowe, kwiaty biae, piciopatkowe, owoc zoony z niebieskawooszronionych, ciemnofioletowych owocw (pestkowcw). Owoce s jadalne, .spoywane na surowo lub w postaci przetworw. Surowiec leczniczy stanowi mode licie jeyny suszone w temperaturze nie wyszej ni 50C. Owoce maj due znaczenie dietetyczne.

Skad chemiczny
Licie: garbniki, flawonoidy, witamina C, kwasy organiczne i skadniki mineralne. Owoce: cukry, pektyny, kwasy organiczne, witaminy: C, B1, PP, P, E oraz karoten.

Dziaanie
cigajce, przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne, sabo moczopdne, uatwiajce usuwanie z moczeni toksycznych produktw przemiany materii (tzw. czyszcz ce krew).

Zastosowanie
Przewleke schorzenia odka i jelit poczone z nadmiernym rozwojem flory bakteryjnej i jako rodek oglnie wzmacniajcy oraz odtruwajcy w chorobach infekcyjnych. Surowiec ten wchodzi w skad wielu mieszanek zioowych, gwnie przeciwbiegunkowych; moe by uywany do picia w zastpstwie herbaty.

Formy podania
Odwar z lici: 1 yka surowca na szklank wody, pi 3 razy dziennie po 1/3 szklanki midzy posikami.

126

Suszone, sproszkowane owoce jeyn podaje si dzieciom w biegunce (po 1 yeczce kilka razy dziennie).

Orzech woski (Juglans regia L., rodz. Juglandaceae)

Orzech woski jest to okazae drzewo wyrastajce do 20 m wysokoci, pochodzce z poudnia Europy i Azji Mniejszej. W Polsce hodowane w parkach i ogrodach. Korona drzewa silnie rozronita, bogato ulistniona. Licie zoone, nieparzystopierzaste. Owocem jest orzech duy, owalny pestkowiec, okryty grub, zielon naowocni. Dojrzewa we wrzeniu i w padzierniku. Surowiec stanowi licie, naowocni (zielona upina) lub cae niedojrzae owoce. Licie zbiera si w czerwcu, zrywajc je z ogonkami z odrostw lub gazi; suszy w temperaturze nie przekraczajcej 35C. Mode licie podczas suszenia nieco ciemniej. Surowiec nie ma zapachu, smak ma cigajcy, gorzkawy. upiny orzecha odrywa si z niedojrzaych owocw w sierpniu i natychmiast suszy.

Skad chemiczny
W liciach i zielonych upinach gwnym skadnikiem s garbniki, pochodne kwasu cigowego, ponadto wystpuj zwizki chinonowe, flawonoidy, witamina C, karotenoidy i kwasy organiczne, lady olejku eterycznego. Zielona upina jest bogatsza w garbniki, zwizki chinonowe i witamin C ni licie.

Dziaanie
cigajce, przeciwbakteryjne, przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne, odtruwajce. Wodne wycigi z surowca podane do wewntrz dziaaj cigajce oraz gojco w nieytach przewodu pokarmowego i stosowane s jako rodek przeciwbiegunkowy. Zewntrznie wykazuj dziaanie cigajce i przeciwbakteryjne. W medycynie ludowej surowiec ten uwaany jest rwnie za skuteczny lek przeciwko robakom.

Zastosowanie
W pielgnowaniu niemowlt i dzieci starszych wodne napary z surowca wykorzystywane s zewntrznie jako pukanki i przymoczki w stanach zapalnych jamy ustnej, dzise, zapaleniu opryszczkowym i ropnym skry, wierzbiczce i wyprzeniu u noworodkw. Dzieciom starszym napary podaje si do wewntrz: w przewlekych nieytach odka i jelit, nadmiernej fermentacji jelitowej, przy braku aknienia, a take w robaczycach. wiea naowocni uwaana jest ponadto za lek witaminowy (witamina C). Niedojrzae orzechy zawieraj znaczn ilo witaminy C, w czym przewyszaj pidziesiciokrotnie owoce cytrusowe (wartociowymi przetworami s, np. konfitury, orzechy w syropie).

127

Formy podania
Napar z lici lub upin: 1 yk surowca zala 1 szklanki wody i zaparza przez 15 min. Podawa kilka razy dziennie po yce. Odwar do okadw i przemywa przyrzdza si, gotujc przez 10 min 2 yki lici lub upin w 2 szklankach wody. Nalewka alkoholowa z zielonych upin stanowi skuteczny lek w zatruciach pokarmowych.

Piciornik gsi = srebrnik pospolity (Potentilla anserina L., rodz. Rosaceae)

Chwast wystpujcy powszechnie w pobliu zabudowa, na kach i przy drogach. Dorasta do 30 cm wysokoci, doem jest rozesany. Charakteryzuje si dugimi, pikowanymi limi, ktre s na spodzie zabarwione srebrzyste (barwa pochodzi od gstego owosienia). Kwiaty s pojedyncze na dugich szypukach, piciopatkowe, barwy tej. Surowiec stanowi ziele srebrnika zbierane w okresie kwitnienia (od maja do sierpnia), suszone w cienkich warstwach i cz sto przewietrzane, gdy atwo ulega zaparzeniu.

Skad chemiczny
Garbniki hydrolizujce i katechinowe, flawonoidy, zwizki gorzkie, luz, cukry, kwasy organiczne, proteiny, cholina, witamina C, skadniki mineralne.

Dziaanie
Przeciwskurczowe, cigajce, ciopdne, pobudzajce wydzielanie sokw trawiennych.

Zastosowanie
W przewlekych nieytach odka i jelit, biegunkach, przy braku aknienia, wzdciach, blach brzucha na tle spastycznym. Piciornik poprawia trawienie i wpywa dodatnio na czynno wtroby, szczeglnie wskazany jest w bolesnych skurczach i wzdciach. Podawany jest rwnie w astmie. Piciornik bywa najczciej stosowany, w zalenoci od rodzaju schorzenia, w mieszankach zioowych: np. z rumiankiem, majerankiem i melis w spastycznych blach odka; z krwawnikiem, tysicznikiem i mit w braku aknienia; z koprem woskim i ogrodowym, rumiankiem i kczami tataraku przy wzdciach; z mit, rumiankiem i drapaczem lekarskim w chorobach wtroby i pcherzyka ciowego. W leczeniu przewlekych nieytw odka (letnie biegunki) bywa czony w rwnych ilociach z kczami piciornika kurze ziele oraz owocami czarnej jagody.

128

Piciornik gsi = srebrnik pospolity

Formy podania
Napar: 1 yk stoow mieszanki (ziela piciornika gsiego, kczy piciornika kurze ziele i owocw czarnej jagody) zala szklank wrzcej wody. Zaparza 15 min, podawa do picia okoo szklanki 23 razy dziennie midzy posikami (napar moliwie najcieplejszy) maym dzieciom po yce. Jako rodek przeciwbiegunkowy, popularny zwaszcza w Bugarii, stosowany jest napar z ziela piciornika gsiego (20 g), ziela rdestu ptasiego (15 g) i babki lancetowatej (10 g). Dwie yeczki mieszanki zaparza si szklank wody. Naley pi kilka razy dziennie w podzielonych porcjach.

Piciornik kurze ziele (Potentilla tormentilla Neck. = Potentilla silvestris Neck. = = Potentilla erecta L. Hampe, rodz. Rosaceae)
Rolina wieloletnia, wysokoci do 30 cm, w Polsce pospolita. Ronie na pastwiskach, torfowiskach, w zarolach i widnych lasach. Charakteryzuje si trjdzielnymi listkami, opatrzonymi dwoma duymi przylistkami (w ksztacie kurzego ladu). te kwiaty s czteropatkowe (cecha charakterystyczna). Surowiec stanowi ciemnobrunatne kcza z licznymi, tymi punktami widocznymi na przekroju poprzecznym. Zbiera si je jesieni lub wczesn wiosn. Po wysuszeniu nie wykazuj zapachu, smak maj silnie cigajcy.

Skad chemiczny
Garbniki hydrolizujce i katechinowe, glikozyd triterpenowy tormentozyd, kwasy polifenolowe (elagowy), ywice, woski.

Dziaanie
cigajce, przeciwbiegunkowe, zapierajce.

Zastosowanie
W biegunkach przewlekych i ostrych, szczeglnie gdy towarzysz im nieznaczne krwawienia i zakaenia bakteryjne, oraz w zatruciach pokarmowych. Piciornik stosowany jest zewntrznie w stanach zapalnych jamy ustnej, garda, migdakw lub te le gojcych si i zakaonych ranach.

Formy podania
Odwar: 1 yk stoow rozdrobnionych kczy zala 2 szklankami wody i ogrzewa w cigu 15 min godz., nie dopuszczajc do wrzenia. Podawa po 1 yce kilka razy dziennie. W wikszych dawkach moe wywoa wymioty lub kolk. Odwar do uytku zewntrznego: okoo 3 yek surowca zala 1 szklank wody i gotowa 15 min godz. Uywa si do pdzlowania lub pukania jamy ustnej, a take suy do okadw.

130

Piciornik kurze ziele

Nalewka alkoholowa: 1 cz kczy piciornika zala 5 czciami 70% alkoholu. Nalewk pozostawia si w szczelnie zamknitym naczyniu przez 710 dni w temperaturze pokojowej, w miejscu zaciemnionym, od czasu do czasu mieszajc. Nastpnie nalewk naley przecedzi przez gst gaz lub wat. Do wewntrz podaje si j rzadko (10 kropli na szklanki wody 3 razy dziennie). Czciej nierozcieczon nalewk pdzluje si migdaki lub owrzodzone dzisa, rozcieczon za uywa si do pukania garda (1015 kropli na szklanki wody). Piciornik wchodzi rwnie w skad gotowej maci Tormentiol, ktra wykazuje waciwoci przeciwzapalne, cigajce i wysuszajce. Stosowana jest w ropnych i alergicznych chorobach skry, zwaszcza w wyprysku dziecicym. Ponadto surowiec wchodzi w skad przeciwbiegunkowej mieszanki Tannosan.

Poziomka pospolita (Fragaria vesca L., rodz. Rosaceae)

Rolina wieloletnia, wysokoci do 30 cm, pospolita w Polsce na nizinach i niszych rejonach grskich. Znane s jej liczne odmiany i mieszace. Jest to rolina z trjdzielnymi limi i piciokrotnymi biaymi kwiatami, ktrej owoce s cenionym i wartociowym przysmakiem. Surowcem leczniczym s licie poziomki lub ziele zbierane od maja do sierpnia. Poziomki suszy si rozoone cienk warstw w miejscu zaciemnionym i przewiewnym.

Skad chemiczny
Licie: garbniki katechinowe, skadniki mineralne (znaczne iloci potasu), flawonoidy, witamina C. Owoce: pro witamina A, witaminy: C, B1 B2, B3, K, E, P, a take kwas foliowy oraz skadniki mineralne (elazo, fosfor, wap i potas).

Dziaanie
Lekko cigajce, moczopdne, przeciwskurczowe.

Zastosowanie
W lekkich biegunkach u dzieci wywoanych bdami w odywianiu oraz jako rodek pomocniczy w leczeniu chorb skrnych na tle nieprawidowego wydalania toksycznych produktw przemiany materii, niekiedy w leczeniu schorze ukadu moczowego. Surowiec moe by stosowany do picia jako herbatka. W tym celu zrywa si licie z ogonkami i niezbyt dojrzaymi owocami, ktre nadaj herbacie specyficzny smak i aromat. Przed zaparzeniem licie i owoce zmiesza i rozkruszy. Do tego zestawu mona doda lici malin lub jeyn. W celach leczniczych licie poziomki podajemy najczciej w poczeniu z in-

132

nymi rolinami o podobnym dziaaniu. Owoce poziomek na surowo polecane s dzieciom anemicznym, skonnym do przezibie, biegunek i chorb nerek. Jedynym przeciwwskazaniem jest moliwo uczulenia.

Formy podania
Napar: 12 yki lici poziomki zala 1 2 szklankami wrzcej wody i zaparza przez 15 min. Podawa do picia po szklanki 23 razy dziennie jako rodek przeciwbiegunkowy. Nieco sabsze napary dziaaj moczopdnie. Napar z suchych owocw: 2 yki na szklank wody.

Przywrotnik pospolity (Alchemilla vulgaris L., rodz. Rosaceae)

Rolina wieloletnia, w Polsce powszechnie wyst pujca na suchych kach i pastwiskach, na brzegach lasw i halach grskich. odygi ma prosto wzniesione, wysokoci 1040 cm. Licie przyziemne uoone w rozetk. Kwiaty niepozorne, tozielone, zebrane w gste pczki. Caa rolina ma barw szarozielon (na liciach wystpuj czsto kropelki rosy). Surowiec stanowi ziele przywrotnika zbierane od maja do sierpnia, pochodzce z rnych gatunkw i odmian tego rodzaju.

Skad chemiczny
Garbniki, substancje gorzkie, nieco olejku eterycznego, kwasy organiczne, skadniki mineralne, witamina C.

Dziaanie
agodnie cigajce, przeciwbiegunkowe, hamujce nadmiern fermentacj, nieznacznie pobudzajce wydzielanie soku odkowego.

Zastosowanie
W przewlekych stanach nieytowych odka i jelit, poczonych z blami brzucha, utrat aknienia, odbijaniem, skonnoci do wymiotw. Zewntrznie odwary stosuje si do obmywa i okadw w stanach zapalnych skry i egzemach. Przywrotnik najczciej wchodzi w skad mieszanek zioowych, np. z limi srebrnika i poziomki (w przewlekych nieytach jelit).

Formy podania
Napar: 1 yk ziela zala 1 szklank gorcej wody. Podawa po szklanki naparu 23 razy dziennie midzy posikami. wiee, mode licie uywa si do przygotowania saatek, jako dodatek do zup, twaroku, w kuracji wiosennej. Suche licie mona sproszkowa i dodawa do potraw jako przypraw oraz rdo witaminy C (uyteczna szczeglnie zim).

133

Przywrotnik pospolity

Szczaw lancetowaty (Rumex hydrolapathum Hudson., rodz. Polygonaceae)

Bylina pospolicie rosnca w Polsce na wilgotnych kach, w zarolach, rowach, nad brzegami wd. Wyksztaca wysoki pd 1,52 m, prosty, w grze rozgaziony, kanciasty i bruzdowany. Licie dolne lancetowate, na szczycie agodnie zwone. U nasady lici znajduje si boniasta pochewka, zwana gatk, powstaa przez zronicie si przylistkw. Kwiaty drobne, niepozorne, zielonkawe, a pniej czerwieniejce, zebrane s gr w rozoyste wiechy. Wewntrzny okek okwiatu ma due, podune guzki (charakterystyczne). Surowiec stanowi korzenie szczawiu lancetowatego (Rad. Hydrolapathi). Wykopuje si je jesieni lub wczesn wiosn i suszy w ogrzanej suszarni lub na socu. Obok szczawiu lancetowatego spotykane s inne gatunki Rumex, gwnie szczaw kdzierzawy (Rumex crispus L.) oraz tpolistny (Rumex obtusifolius L.). Objte s one wspln nazw kobylak i dostarczaj surowca (korzeni) takiej samej wartoci leczniczej, jak Rad. Hydrolapathi. Natomiast do du trudno stanowi odrnienie tych gatunkw od innych szczawi nieleczniczych, np. szczawiu wodnego (Rumex aquaticus L.), ktrego zewntrzny okek okwiatu jest bez guzkw. Szczaw, ktrego listki s uywane do zupy, to Rumex acetosa (jego korzeni nie stosuje si w lecznictwie). Licie tego gatunku zawieraj duo kwasu szczawiowego, wicego atwo wap z poywienia. Maj jednak pewne znaczenie dietetyczne, ze wzgldu na wysok zawarto atwo przyswajalnego elaza, obecno karotenu i witaminy C.

Skad chemiczny
Korzenie szczawiu lancetowatego i kobylaka: zwizki garbnikowe, pochodne antrachinonowe (m.in. emodyna, kwas chryzofanowy), organiczne poczenia elaza, cukry, kwasy organiczne (kawowy), znaczne iloci szczawianu wapnia. W liciach: flawonoidy, karoten i witamina C.

Dziaanie
Surowiec wywiera typowe dziaanie garbnikowe, cigajce. W biegunkach nastpuje zatrzymanie pynnych stolcw, a nastpnie zaparcie, ktre, po uyciu omawianego surowca, nie utrzymuje si zbyt dugo. Garbniki maj rwnie zdolno niszczenia bakterii, w tym patogennych. Szczaw lancetowaty ma rwnie dziaanie przeciwanemiczne, poniewa zawiera znaczne iloci atwo przyswajalnego elaza (w poczeniu z biakiem) oraz odtruwajce (przez wizanie szkodliwych produktw przemiany materii).

Zastosowanie
W zatruciach pokarmowych, biegunkach infekcyjnych, nadmiernej fermentacji, wzdciach, take w niedokrwistoci, utracie krwi, np. w obfitym miesicz-

135

Szczaw lancetowaty

kowaniu. W medycynie ludowej sproszkowanego korzenia uywa si jako zasypki na powierzchowne rany i owrzodzenia.

Formy podania
Odwar: yki korzeni na szklank wody. Pi po yce lub yeczce zalenie od wieku 23 razy dziennie. Przy silnej biegunce porcje zwikszy, nawet do 1/3 szklanki (dla dzieci starszych i modziey). Czasami w silniejszych biegunkach podaje si surowiec sproszkowany (w opatkach lub powidach) w dawce do 0,5 g (ilo zmniejszy dla maych dzieci) 24 razy dziennie. W niedokrwistoci podaje si odwary sabsze, przygotowane np. z yki surowca na 2 szklanki wody (pi 1/3 1/2 szklanki). Dziaanie przeciwanemiczne maj jedynie wodne wycigi z surowca, gdy w alkoholu kompleks biaka z elazem nie jest rozpuszczalny. Odwar ze szczawiu moe suy do okadw, przemywa i puka skry.

liwa tarnina = tarnina (Prunus spinosa L., rodz. Rosaceae)

Ciernisty krzew do 3 m wysokoci, pospolity w Polsce na nizinach i niej pooonych terenach grskich. Ronie na sonecznych miedzach, zboczach i brzegach lasw, sadzony jest rwnie w postaci ywopotw. Wyksztaca licie podunie eliptyczne, kwiaty pojedyncze, piciokrotne, biae. Zakwita nim rozwin si licie. Owocem jest kulisty, may, soczysty pestkowiec, ciemnogranatowy z niebieskawym nalotem. Pestka owocu jest cile zronita z miszem. wiee owoce maj kwany i bardzo cierpki smak. Do celw leczniczych zbiera si je od sierpnia do wrzenia, natomiast do przetworw (demy, galaretki i in.) pn jesieni po przemarzniciu. Surowcem leczniczym s owoce oraz kwiaty tarniny, wykazujce odmienne dziaanie lecznicze. W przypadku agodnych biegunek u maych dzieci stosuje si owoce, ktre dziaaj podobnie jak jagody borwki czernicy (czarnej jagody).

Skad chemiczny
Owoce: garbniki, pektyny, cukry, barwniki antocyjanowe, lady glikozydu cyjanowodorowego (amigdaliny), kwasy organiczne, witamina C i prowitamina A. Kwiaty: zwizki flawonoidowe, skadniki mineralne i cukry, lady glikozydu cyjanowodorowego.

Dziaanie
Owoce: wartociowy rodek dietetyczny o agodnym dziaaniu przeciwbiegunkowym i przeciwbakteryjnym. Kwiaty: dziaanie sabo moczopdne, przeciwzapalne, lekko przeczyszczajce.

137

liwa tarnina = tarnina

Zastosowanie
Gwnie owocw niespecyficzne biegunki u maych dzieci, stany nieytowe odka, w mniejszym stopniu jelita cienkiego.

Formy podania
Odwar: yki owocw tarniny zala szklank wody i ogrzewa w otwartym naczyniu przez p godziny, nie dopuszczajc do wrzenia. Podaje si dzieciom po yce 25 razy dziennie w biegunkach. Kwiaty tarniny wykazuj dziaanie agodnie przeczyszczajce, tote mona je u dzieci stosowa jako herbatki przy skonnociach do zapar. S rwnie rodkiem moczopdnym, uatwiajcym usuwanie z organizmu szkodliwych produktw przemiany materii. Podobnie dziaaj kwiaty jarzbiny, polecone ponadto w kamicy ciowej. Odwar: 1 yk suchych kwiatw na szklank wody gotowa 3 min w otwartym naczyniu. Podaje si 1/4 szklanki odwaru kilka razy dziennie, maym dzieciom po l2 yki, w zaparciach i jako rodek agodnie moczopdny. Syrop tarninowy z kwiatw: rozpuci 60 g cukru w 40 ml odwaru z kwiatw. Stosowa tak jak odwar. Bardzo dobry w smaku i nadajcy si do sporzdzania napojw witaminowych dla dzieci jest rwnie syrop z owocw tarniny Tarnavit, ktry jest produkowany przez Herbapol.

ROLINY W CHOROBACH UKADU MOCZOWEGO

Ukad moczowy to: nerki, moczowody, pcherz moczowy i cewka. W grnych drogach moczowych s nerki i moczowody wraz z miedniczkami nerkowymi, za w dolnych pcherz i cewka moczowa. Nerki s narzdem parzystym, le w tylnej stronie jamy brzusznej po obu stronach kr gosupa ldwiowego. Nerki wydalaj z ustroju niepotrzebne produkty przemiany materii i substancje obce (np. leki lub ich metabolity), reguluj skad i objto pynw ustrojowych oraz bior udzia w ksztatowaniu prawidowego cinienia krwi. Na ilo wydzielanego moczu maj wpyw rne czynniki, m.in.: akcja serca, dziaanie przysadki, cinienie krwi, ilo wypijanych pynw. Skad moczu moe by prawidowy (fizjologiczny) lub nieprawidowy (patologiczny). Mocz nieprawidowy zawiera np.: aceton i zwikszon ilo glukozy (w cukrzycy), znaczn ilo biaka (w niektrych chorobach nerek), barwniki i sole kwasw ciowych (w taczce), krwinki i bakterie (w stanach zapalnych lub uszkodzeniach nerek i drg moczowych). Niemowlta i dzieci do 23 roku ycia oddaj mocz mimowolnie, co jest zjawiskiem normalnym, uwarunkowanym niedojrzaoci ukadu nerwowego. Mimowolne moczenie, ktre utrzymuje si po trzecim roku ycia (spotykane czciej u chopcw) ma przewanie to nerwicowe; wymaga jednak specjalistycznych bada i odpowiedniego leczenia. W kuracji tej dolegliwoci podaje si m.in.: dziurawiec, kozek lekarski, tasznik, rdest ostrogorzki, krwawnik, mcznica.

139

Choroby ukadu moczowego u dzieci s bardzo czste i rnorodne; wiele z nich ma charakter przewleky i wymaga dugiego leczenia. Najczciej spotykane s zakaenia ukadu moczowego, ktre mog ograniczy si tylko do dolnych odcinkw ukadu moczowego (np. pcherza) lub obejmowa take nerki (od-miedniczkowe zapalenie nerek, ostre i postpujce kbkowe zapalenie nerek, zespoy nerczycowe i in.). Te ostatnie prowadz do niewydolnoci nerek. Jest to stan niebezpieczny dla zdrowia dziecka i musi by leczony przez lekarza urologa. rodki rolinne znajduj zastosowanie w leczeniu wielu chorb ukadu moczowego u dzieci. Najczciej uzupeniaj one dziaanie syntetycznych lekw, czasem agodz skutki ubocznego dziaania rodkw chemicznych, a niekiedy same stanowi lek z wyboru. O tym jednak moe zdecydowa tylko lekarz. Stosowanie zi na wasn rk moe spowodowa grone nastpstwa. Zioa maj due znaczenie w leczeniu zachowawczym chorb ukadu moczowego. Odpowiednio dobrane i uwzgldniane w codziennej diecie dziecka nie tylko skracaj czas leczenia, ale zapobiegaj rwnie nawrotom choroby (np. w kamicy nerkowej, nerczycy i in). W ostrych stanach zapalnych ukadu moczowego zioa wspomagaj waciw kuracj antybiotykami lub chemioterapeutykami. Podaje si przetwory z surowcw rolinnych o dziaaniu przeciwbakteryjnym, przeciwzapalnym, przeciwskurczowym i moczopdnym. Nale do nich: licie mcznicy, borwki brusznicy, brzozy, ziele nawoci, dziurawca, krwawnika, kwiaty wrzosu, rumianku, kwiaty i owoce bzu czarnego (znamiona kukurydzy wosy) i in. Mona korzysta rwnie z gotowych preparatw zioowych o podobnym dziaaniu; s to Urosan i Urogran, Urosept, Fitolizyna, Debelizyna. Jeeli w moczu stwierdzono obecno czerwonych krwinek, podaje si: ziele tasznika, rdestu ostrogorzkiego i rdestu ptasiego, skrzypu lub licie pokrzywy, a take Rutisol (wycig z ziela gryki). W infekcji drg moczowych korzystny jest kwany odczyn moczu, ktry nie sprzyja rozwojowi bakterii. Zakwaszenie moczu mona osign pijc niektre soki rolinne, zwaszcza sok urawinowy lub inne napoje o wysokiej zawartoci witaminy C (sok grejpfrutowy). Przewleke stany zapalne drg moczowych u dzieci s bardziej podatne na leczenie preparatami rolinnymi ni stany ostre. W kuracji wykorzystuje si zioa, ktre zostay wymienione jako stosowane w leczeniu stanw ostrych, a ponadto: kcza perzu, kwiaty bawatka, ziele poonicznika, czasami w maych dawkach owoce jaowca i owoce pietruszki tylko starszym dzieciom i modziey, korzenie wilyny i in. Owoce jaowca i pietruszki stosuje si z du ostronoci, poniewa przedawkowanie lub podawanie ich przez duszy czas moe wywoa uszkodzenie niektrych narzdw, w tym wtrnie nerek. Skutecznym dziaaniem moczopdnym odznaczaj si kwiaty robinii akacjowej, tj. popularnej akacji, uywane zwaszcza w lecznictwie ludowym i homeopatycznym. Surowiec ten polecany jest nie tylko w zakaeniach bakteryjnych nerek i drg moczowych, lecz take w uszkodzeniach nerek w zatruciach (np. toksynami rolinnymi, rodkami chemicznymi, w tym niektrymi lekami) w postaci preparatu Flavorobin (ZSRR). Szczeglne znaczenie w leczeniu stanw zapalnych ukadu moczowego maj

140

surowce rolinne zawierajce poczenia salicylowe w atwo przyswajalnej formie. Nale do nich: kwiaty wizwki, kora wierzbowa, pczki topoli, wykazujce dziaanie przeciwzapalne i przeciwblowe. Kamica ukadu moczowego spotykana jest u dzieci w rnym wieku, nawet u niemowlt. Przyczyn tej choroby jest wiele. Nale do nich m.in.: zbytnie zagszczenie moczu przy niedostatecznym piciu w stosunku do zwikszonego wydzielania wody przez skr, alkaliczny odczyn moczu, sprzyjajcy wytrcaniu si zwizkw magnezu oraz fosforanw, zwikszony poziom wapnia (przy poywieniu zbyt obfitym w sole wapnia i nadmiernym podawaniu witaminy D), rne choroby przemiany materii, powodujce odkadanie substancji, z ktrych atwo powstaj kamienie (np. kwasu moczowego, kwasu szczawiowego). Kamica jest chorob nawracajc i dlatego zapobieganie jest tu rwnie wane jak leczenie. Szczegln rol odgrywa dieta rolinna, uboga w zwizki kamieniotwrcze, a wic unikanie spoywania niektrych rolin, np. szczawiu, szpinaku, pomidorw. Korzystne jest natomiast podawanie naparw z zi moczopdnych (np. kczy perzu, lici brzozy, ziela rdestu ptasiego, znamion kukurydzy, korzeni selera, pietruszki), ktre powoduj szybkie wypukiwanie z przewodw moczowych formujcych si maych kamykw lub piasku. Zaleca, si take czste picie duych iloci pynw, najlepiej herbatek zioowych (np. z fioka trjbarwnego, kwiatw bzu czarnego, lici mity, kwiatw rumianku, lici pokrzywy), aby zapobiec nadmiernemu zagszczaniu si moczu. Niektre surowce zielarskie, np. korze marzanny barwierskiej (Rad. Rubiae), zwikszaj rozpuszczalno zwizkw, z ktrych formuj si kamienie, i w ten sposb zapobiegaj ich powstawaniu. Skuteczne jest rwnie picie soku z czerwonej porzeczki. Leczenie zioami kamicy przynosi najlepsze efekty we wst pnym okresie choroby lub podczas jej nawrotu. Jest natomiast mniej skuteczne w ostrych atakach. W tych przypadkach, oprcz podstawowej kuracji, ulg przynosi jedynie picie naparw z zi rozkurczajcych, np. z mity, rumianku, owocw kolendry, owocw kopru woskiego oraz z silniej dziaajcych surowcw spazmolitycznych (przepisanych przez lekarza). Naley rwnie pamita, e zestawy zi, stosowane w kamicy nerkowej, powinny by zrnicowane w zalenoci od typu tworzcych si kamieni (np. moczanowych, szczawianowych lub fosforanowych). I tak lici czarnej porzeczki i ziela poonicznika uywa si najczciej do usuwania nadmiaru kwasu moczowego (w kamicy moczanowej), natomiast znamion kukurydzy i owocni fasoli w kamicy fosforanowej. Gotowe preparaty przeciwkamicowe to Fitplizyna i Debelizyna. Zioa maj due znaczenie dietetyczne u dzieci z przewlekymi schorzeniami ukadu moczowego. Czsto dzieci te poddawane s dugo trwaemu leczeniu lekami silnie dziaajcymi, wywoujcymi na og niekorzystne objawy uboczne. Podawanie zi w tych przypadkach moe czciowo zmniejszy ujemne oddziaywanie tych rodkw. Na przykad w czasie przyjmowania antybiotykw wana jest ochrona miszu wtroby. Dlatego podaje si wtedy do picia napary: z dziurawca, krwawnika, bylicy boe drzewko w poczeniu z surowcami luzowymi. Dobrymi rolinnymi lekami regenerujcymi uszkodzon wtrob s Sylimarol, Cynarein i Cynarex i najnowszy preparat Sylimarosol. W leczeniu schorze ukadu moczowego u dzieci mona wykorzysta rolinne

141

preparaty zoone, jak: Urosan, Urogran, Urosept, Fitolizyna i wprowadzony ostatnio preparat zioowy Debelizyna polecany w kamicy nerkowej. Debelizyna wykazuje waciwoci przeciwblowe, rozkurczowe, przeciwbakteryjne, a przy tym uatwia wydalanie zogw nerkowych niezalenie od ich skadu chemicznego. W moczeniu nocnym u dzieci powyej 3 lat poleca si mieszank Enuresan.

Borwka brusznica (Vaccinium vitis idaea L., rodz. Ericaceae)

Rolina wystpuje w stanie naturalnym w lasach i tundrach pkuli pnocnej. W Polsce ronie w wikszych skupiskach na nizinach, w borach iglastych, na wrzosowiskach, nasonecznionych polanach, przy drogach lenych. Jest zimozielon, niewielk krzewink, dorastajc do 35 cm wysokoci. Wyksztaca poce si kcza, z ktrych wyrastaj prosto wzniesione, rozgazione odygi ulistnione skrtolegle. Licie s krtkoogonkowe, ksztatu najczciej eliptycznego. Drobne, biaorowe, dzwonkowate kwiaty zebrane s w szczytowo zwisie grona. Rolina kwitnie w maju i czerwcu. Owocem jest wielonasienna, okrga, soczysta czerwona jagoda o kwaskowatym smaku. Surowcem leczniczym s owoce oraz licie brusznicy zebrane jesieni lub wczesn wiosn przed zakwitniciem roliny. Licie s bez zapachu, smak maj gorzkawy, nieco cigajcy.

Skad chemiczny
Licie: glikozydy fenolowe, gwnie arbutyna, flawonoidy, garbniki katechinowe, triterpeny, kwasy organiczne, sole mineralne bogate w mangan. Owoce zawieraj prowitamin A oraz witaminy B2, C i P, skadniki mineralne (m.in. potas, wap, mangan, elazo, fosfor), kwasy organiczne, pochodne kwasu salicylowego, cukry.

Dziaanie
Dezynfekujce drogi moczowe, przeciwzapalne, cigajce, sabo moczopdne.

Zastosowanie
Zastpuje licie mcznicy, ale ma nieco sabsze dziaanie. Pomocniczo w poczeniu z innymi surowcami przy kamicy nerkowej, w reumatyzmie, w nieytach odka i jelit (nawet w nieznacznych krwawieniach). W chorobach nerek i p cherza najczciej w mieszankach: z zielem skrzypu, kczami perzu, limi brzozy. Zwizki garbnikowe wyizolowane z lici brusznicy i poczone z biakiem wchodz w skad tabletek Idalbina, stosowanych w biegunkach rnego pochodzenia. Mog one by podawane nawet maym dzieciom, a dodatek kleiku uatwia przyjmowanie leku.

142

Owoce borwki ze wzgldu na swoje walory smakowe i odywcze s szeroko wykorzystywane w praktyce kulinarnej. Mona rwnie przygotowywa z nich herbatki (zwaszcza po zmieszaniu z wysuszonymi owocami dzikiej ry) dobrze gaszce pragnienie i pobudzajce apetyt. Podaje si je w stanach gorczkowych i w rekonwalescencji oraz w leczeniu nieytw odka przy obnionej kwanoci soku odkowego. Surowe owoce z borwki brusznicy roztarte z cukrem dobrze si przechowuj i mog by uywane zamiast Polopiryny w grypie, chorobach infekcyjnych drg oddechowych i tzw. chorobie z przezibienia (najlepiej na pocztku choroby).

Brzoza brodawkowata lub brzoza omszona (Betula verrucosa Ehrh., Betula pubescens Ehrh., rodz. Betulaceae)
Brzoza brodawkowata jest wysokim, rosncym do 20 m drzewem, z bia kor. Mode pdy s zwisajce i maj brunatn kor pokryt obficie gruczokami (std nazwa brzoza brodawkowata). Licie na gazkach ustawione skrtolegle. Kwiatostany mskie kokowate, wyksztacaj si jesieni, eskie, widoczne w zimie lub na wiosn, ukryte s w pczkach na skrconych pdach. Brzoza omszona jest drzewem mniejszym, rzadziej spotykanym. Ronie w miejscach wilgotnych, na kach i torfowiskach. Licie ma mniejsze, bardziej okrge, o brzegach pytko, nierwno zbkowanych. Mode licie s omszone, starsze zachowuj po spodniej stronie kpki wosw zebrane w ktach nerww. Oba gatunki brzozy dostarczaj surowca leczniczego, ktrym s licie, rzadziej pczki zebrane na wiosn. Licie zbiera si w maju, wkrtce po rozwiniciu, gdy s jeszcze lepkie od ywicy. Suszy si w cienkich warstwach, w cienistych i przewiewnych miejscach. Surowiec le wysuszony atwo zlepia si i plenieje. Na wiosn, po naciciu gazi brzozy lub wywierceniu otworu w pniu, otrzymuje si 34 l dziennie soku brzozowego (bzowiny). Jest to opalizujcy, mtny pyn o sodkawym, bardzo przyjemnym smaku i delikatnym aromacie. Zabieg ten, niestety, moe uszkodzi drzewo, dlatego wykonuje si go u nas na drzewach przeznaczonych do wycicia. Sok brzozowy bywa do nas sprowadzany ze Zwizku Radzieckiego. Polecany jest gwnie dzieciom ze schorzeniami drg moczowych.

Skad chemiczny
Licie zawieraj flawonoidy, saponiny, garbniki, lady olejku eterycznego, substancje ywicowe, witamin C, skadniki mineralne. Pczki brzozowe s bogatsze w olejek eteryczny, natomiast mniej, w porwnaniu z limi, zawieraj flawonoidw.

Dziaanie
Moczopdne, czyszczce krew, przeciwreumatyczne.

143

Zastosowanie
Licie brzozy uywane s w niektrych schorzeniach drg moczowych, w przewlekym i ostrym zapaleniu nerek, w obrzkach na tle niedomogi sercowonerkowej i w zaburzeniach przemiany elektrolitw (zatrzymywanie w organizmie jonw sodowych i chlorkowych), w zapaleniu miedniczek nerkowych, w kamicy nerkowej i pcherzowej, a take jako rodek wspomagajcy w chorobie reumatycznej i niektrych chorobach skrnych (upie, trdzik, egzemy). Sok wycinity ze zmiadonych, wieych i modych lici brzozy jest dobrym rodkiem moczopdnym i bakteriobjczym, bogatym w witamin C, a ponadto usuwa kwas moczowy z organizmu. Pozbawiony jest on waciwoci dranicych, wykazuje przy tym dziaanie przeciwzapalne. Sok brzozowy, otrzymywany przez nacicie pnia drzewa (bzowina), jest natomiast doskonaym lekiem wzmacniajcym, polecanym w rekonwalescencji i niektrych chorobach przewlekych. Wywiera te korzystne dziaanie w kamicy nerkowej. Licie brzozy i otrzymywany z nich sok Succus Betulae (Herbapolu) maj swoiste dziaanie odtruwajce organizm (usuwaj z moczem szkodliwe produkty przemiany materii), chroni wtrob i nerki przed toksycznym dziaaniem niektrych lekw syntetycznych. Ma to szczeglne znaczenie dla dzieci leczonych antybiotykami i chemioterapeutykami.

Formy podania
Napar z lici brzozy: 46 penych yeczek lici zaparzy 2 szklankami wody. Podawa porcjami jako dawk dzienn (mona j zwiksza). Sok ze wieych lici przygotowany w domu lub preparat gotowy (Succus Betulae) podaje si w iloci od 20 kropel do 1 yeczki na szklank wody dla starszych dzieci i modziey 34 razy dziennie. Sporzdza si rwnie mieszanki zioowe w kamicy nerkowej (z zielem dziurawca, korzeniem mniszka, limi mcznicy, zielem nawoci, korzeniem pietruszki), w przewlekych schorzeniach drg moczowych (z kwiatem bzu czarnego, zielem dziurawca, korzeniem mniszka i zielem poonicznika), w chorobach skry (z korzeniem opianu). Mieszanka napotna dla dzieci z kwiatami bzu czarnego i lipy.

Lubczyk ogrodowy = lubczyk lekarski (Levisticum officinale Koch., rodz. Umbelliferae)

Lubczyk pochodzi prawdopodobnie z poudniowo-wschodnich rejonw Azji (Iran), natomiast w Europie i Ameryce Pnocnej wystpuje w stanie zdziczaym, Jest od dawna uprawiany (przypuszczalnie od wczesnego redniowiecza) w wielu krajach Europy poudniowej oraz rodkowej, rwnie w Polsce (przewanie w wojewdztwach zachodnich). Uprawia si go na plantacjach i przydomowych ogrdkach z nasion wysiewanych w rozsadniku lub wprost do gruntu.

144

Lubczyk ogrodowy = lubczyk lekarski

Lubczyk jest bylin o silnie rozwinitym systemie korzeniowym. W pierwszym roku tworzy rozet dugoogonkowych, ciemnozielonych, wcinanych lici, ktre przypominaj licie selera. W nastpnych latach wyksztaca liczne, prosto wzniesione odygi, ktre osigaj niekiedy wysoko 2 m. Kwiaty, pojawiajce si. w lipcu i sierpniu, s niepozorne, zielonote, zebrane na szczycie w paskie baldachy. Owoc to podwjna, paska, brunatna rozupka. Rolina wydziela charakterystyczny, korzenny aromat (przypominajcy zapach kostek bulionowych). Dlatego te mode listki lubczyku s czsto stosowane jako przyprawa do rosow, zup, sosw. W lecznictwie natomiast zastosowanie maj wysuszone, podziemne narzdy lubczyka (korzenie i kcza). Wykopuje si je jesieni (padziernik) lub wczesn wiosn w drugim roku uprawy, przed rozpoczciem okresu wegetacji. Po zbiorze korzenie i kcza dokadnie oczyszcza si, szybko pucze w biecej wodzie, kroi na plastry i suszy w temperaturze nie przekraczajcej 35C. Suchy surowiec naley chroni przed wilgoci i szkodnikami, ktre chtnie go atakuj. Suszony lubczyk ma silny specyficzny (bulionowy) zapach smak sodkawy, ktry przechodzi w gorzkawy.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, zwizki kumarynowe, kwasy organiczne, skadniki mineralne.

Dziaanie
Moczopdne (surowiec dobrze usuwa kwas moczowy i chlorki), pobudzajce wydzielanie sokw trawiennych, wiatropdne, przeciwskurczowe, przeciwzapalne, uspokajajce.

Zastosowanie
W przewlekych nieytach nerek i pcherza moczowego, w skpomoczu, w upoledzonym wydalaniu skadnikw mineralnych i kwasu moczowego, w zaburzeniach trawienia i niewydolnoci wtroby poczonej ze zmniejszonym wydzielaniem ci. Lubczyk, podobnie jak inne roliny przyprawowe z rodziny Umbelliferae (np. seler i pietruszka), nie odznacza si zbyt silnym dziaaniem. Stosowany bywa zwaszcza w poczeniu z innymi surowcami, np.: z limi brzozy, zielem skrzypu, zielem rdestu ptasiego, limi czarnej porzeczki, pokrzywy. Jest te skadnikiem granulatw zioowych, takich jak: Urogran, Cholegran, Gastrogran. Napar z korzenia przygotowuje si, biorc 2 yk surowca na 1 szklank wrzcej wody; zaparza pod przykryciem 15 min, podawa po szklanki 3 razy dziennie po jedzeniu jako rodek moczopdny.

146

Mcznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi L, rodz. Ericaceae)

Rolina wystpuje rodzinne na pkuli pnocnej, w Europie, Azji, Ameryce Pnocnej, Grenlandii. W Polsce spotykana prawie wycznie w pnocnych rejonach kraju (sporadycznie na poudniu w Karpatach) i ze wzgldu na rzadko wystpowania znajduje si pod czciow ochron. Ronie w sosnowych borach (zwykle na ich brzegach), w zarolach i wrzosowiskach, przewanie na piaszczystym podou, glebach ubogich, zbielicowanych. Mcznica jest wiecznie zielon krzewink o gazkach dugoci do 1 m, rozesanych, tworzcych darnie. Licie osadzone skrtolegle, do 3 cm dugie, wyrastaj na krtkim ogonku. S one ksztatu opatkowego lub odwrotnie jajowatego, na szczycie zaokrglone, caobrzegie, lnice, skrzaste. Przypominaj bardzo wygldem licie popularnej borwki brusznicy, lecz odrnia je gsta siateczka nerww, widoczna po spodniej stronie blaszek. Kwiaty mcznicy s drobne, bladorowe, piciokrotne, w ksztacie dzbanuszka, na szczycie tworz niewielkie grona. Rolina kwitnie od maja do lipca. Owoc to czerwona, mczysta jagoda (std nazwa mcznica), wygldem przypominajca owoc brusznicy. W lecznictwie stosuje si licie mcznicy, ktre mona zbiera ze stanu dzikiego tylko majc specjalne zezwolenie. Dobry surowiec powinien mie barw ywo zielon, smak gorzkawy, cigajcy, nie wykazywa zapachu.

Skad chemiczny
Glikozydy fenolowe (pochodne hydrochinonu), arbutyna i metyloarbutyna, garbniki hydrolizujce, flawonoidy, gwnie izokwercytyna o dziaaniu moczopdnym, triterpeny (m.in. kwas ursolowy).

Dziaanie
Dezynfekujce drogi moczowe, przeciwzapalne, cigajce, sabo moczopdne, lecz wyranie saluretyczne (zwikszone wydalanie jonw chlorkowych i sodowych). Surowiec dziaa na bakterie (rwnie antybiotykooporne), najczciej wywoujce zakaenia drg moczowych.

Zastosowanie
W przewlekych i nawracajcych bakteryjnych zakaeniach drg moczowych u starszych dzieci i modziey oraz w stanach ostrych jako rodek wspomagajcy antybiotyki i sulfonamidy. Przy uywaniu preparatw z mcznicy zaleca si picie pynw alkalicznych (np. lemoniad z cytrynianem sodu lub kwanym wglanem sodowym, czyli sod, wd mineralnych itp.). Naley jednak pamita, e dugotrwae podawanie wysokich dawek mcznicy moe wywoa wymioty, niedokrwisto hemolityczn i uszkodzenie wtroby, S to objawy zatrucia hydrochinonem. Uczulenia na mcznic spotykane s rzadko. Przy stosowaniu mcznicy obserwuje si ciemnooliwkowe zabarwienie moczu,

147

Mcznica lekarska

ktry w miar poprawiania si stanu chorego staje si coraz janiejszy i traci nieprzyjemny zapach.

Formy podania
Surowiec bardzo czsto stosowany jest w mieszankach zioowych. Odwar z lici mcznicy: 1 yeczk zi zala szklank wody i agodnie ogrzewa przez ok. 5 min od chwili zagotowania (dobrze jest uprzednio namoczy licie przez 45 min w tej samej wodzie, w ktrej przygotowuje si odwar). Podawa do picia co 3 godz. po l2 yeczki lub yki (odwar przechowywa w termosie). Nie naley przekracza dziennej dawki 3 g lici. Podobnie stosuje si gotowy preparat Urosan, ktry zawiera m.in. licie mcznicy. Jest on polecany w stanach zapalnych i infekcjach drg moczowych (g wnie pcherza moczowego), gdy drobnoustroje obecne w moczu s oporne na powszechnie stosowane antybiotyki.

Nawo pospolita = zota rzga = zota dziewica (Solidago virga-aurea L. = Solidago virgaurea L, rodz. Compositae)
Nawo jest to bylina, rosnca u nas pospolicie na pastwiskach, brzegach pl, w lasach i zarolach, w okolicy zabudowa. odygi wysokoci od 30 do 100 cm pokryte s nielicznymi, zaostrzonymi listkami. Licie przyziemne maj ksztat jajowaty. Kwiaty s barwy tej i tworz wiech, zajmujc ok. 1/3 dugoci pdu. Surowcem jest ziele nawoci pospolitej zbierane w okresie kwitnienia (lipiecwrzesie), przy czym cina si tylko wierzchoki roliny dugoci do 30 cm.

Skad chemiczny
Flawonoidy, garbniki, saponiny, olejek eteryczny, fenolokwasy (kwas kawowy, chlorogenowy), luz, cukry, karoten, witamina C.

Dziaanie
Moczopdne, cigajce, przeciwzapalne, przeciwskurczowe, odtruwajce.

Zastosowanie
Zewntrznie rodek garbnikowy do pukanek, czciej wewntrznie, w stanach nieytowych przewodu pokarmowego (nawet w biegunkach niemowl cych). Surowiec jest znany przede wszystkim jako dobry rodek w chorobach nerek i drg moczowych (np. w zapaleniu pcherza, miedniczek nerkowych, moczowodw), a take jako lek czyszczcy krew, w chorobie gocowej i niektrych schorzeniach skry. Wchodzi w skad preparatw Urogran, pasty Fitolizyna.

149

Nawo pospolita = zota rzga = zota dziewica

Formy podania
Napar: 1 yeczka ziela na 1 szklank wody, zaparza ok. 20 min nad par lub w termosie. Pi szklanki 23 razy dziennie, midzy posikami, jako rodek moczopdny, odtruwajcy, regulujcy czynnoci przewodu pokarmowego. Powideka moczopdne (wg Oarowskiego) po 10 g ziela nawoci, lici brzozy, pczkw topoli, kwiatw wizwki i rumianku rozdrobni i wymiesza z 50 g powide lub demu. Podawa l2 yeczki 2 razy dziennie po jedzeniu.

Perz waciwy = perz biay (Agropyron repens L. (P.B.) = Triticum repens L, rodz. Gramineae)
Pospolity chwast pl i ogrdkw. Wyksztaca dugie, nawet kilkumetrowe rozgazione pdy podziemne (kcza). Jest to rolina trwaa i jako chwast niezwykle uciliwa, trudna do wytpienia. Wyksztaca odygi wlaste, kolankowe zgrubiae, licie wstgowate, zielone lub sinozielone, na szczycie zaostrzone. Gste kosy zoone z 210-kwiatowych koskw umieszczone s na zakoczeniach pdw. Owocem jest ziarniak. Surowcem leczniczym s kcza perzu zebrane jesieni (wrzesie padziernik) lub wczesn wiosn (marzec) przed rozpoczciem wegetacji roliny. Perz zbiera si zwykle w czasie zabiegw agrotechnicznych. Surowiec powinien by misisty i kruchy (ze zbioru letniego jest zbyt cienki i somiasty). Suszy si go w przewiewie w temperaturze do 40C, czsto przerzucajc. Po wysuszeniu i pokrojeniu jest podobny do sieczki (citej somy), koloru jasnotego. Jest bez zapachu i ma sodkawy smak.

Skad chemiczny
Trytycyna (polisacharyd), luz, fruktoza, mannit, lady olejku eterycznego, zawierajcego przeciwbakteryjny skadnik kapilen, inozyt, cholina, skadniki mineralne bogate w krzemionk oraz potas i sole elaza rozpuszczalne w wodzie, kwasy organiczne, witamina C.

Dziaanie
rodek moczopdny, czyszczcy krew, usprawniajcy przemian materii.

Zastosowanie
Perz jest czsto i ch tnie stosowany w leczeniu niektrych chorb ukadu moczowego, zwaszcza kamicy i jej powika, stanw zapalnych pcherza moczowego oraz nerek przy jednoczesnym wystpowaniu obrzkw. Polecany take jako rodek wspomagajcy w kuracjach prowadzonych antybiotykami lub chemioterapeutykami. Bywa stosowany w terapii niektrych przewlekych schorze skry, wystpujcych na tle upoledzonej czynnoci ukadu moczowego i wtro-

151

by. Jest te rodkiem odywczym, polecanym zwaszcza dla cukrzykw (w pocztkowym okresie choroby) i dla ludzi starszych (zmniejsza stenie cholesterolu we krwi). Wycigi wodne z surowca, przyjmowane stale, reguluj wyprnienie. Perz wchodzi w skad wielu mieszanek zioowych, jak: Normosan, Degrosan, granulatu Urogran, pasty Fitolizyna i in.

Formy podania
Wycigi wodne z perzu (napary i odwary), przygotowane najczciej z 1 yki surowca na 1 szklank wody, mona przyjmowa dziennie w do znacznych ilociach (nawet do 1 l). Czsto stosuje si mieszanki perzu i innych surowcw o podobnym lub wspomagajcym (uzupeniajcym) dziaaniu. W leczeniu przewlekych schorze nerkowych stosuje si mieszank zoon z rwnych czci kczy perzu i ziela rdestu ptasiego z dodatkiem kwiatw bawatka (poowa iloci), l1 yki zi zaparzy 2 szklankami wody (ogrzewa 510 min) i pi kilka razy dziennie, godzin po posikach.

Pietruszka zwyczajna (Petroselinum sativum Hoffm. = Petroselinum hortense Hoffm., rodz. Umbelliferae)
Ojczyzn pietruszki s kraje rdziemnomorskie (poudnie Europy i pnoc Afryki). Obecnie jest ona powszechnie uprawiana w licznych formach i odmianach jako ulubione warzywo przyprawowe. Jest to rolina dwuletnia, dorastajca niekiedy do 80 cm. W lecznictwie stosuje si: korzenie, owoce (tzw. nasiona) i licie pietruszki, czyli popularn natk.

Skad chemiczny
Owoce: olejek eteryczny, zwizki flawonoidowe, olej tusty, fitosterole. Korzenie: olejek eteryczny, luz, cukry, zwizki poliacetylenowe, furanokumaryny, skadniki mineralne (w tym znaczne iloci manganu), nieco witaminy C i prowitaminy A. Bogatsza w witaminy i zwizki mineralne jest na pietruszki. Zawiera ona znaczne iloci witaminy A i C oraz elazo, wap, potas, fosfor, sporo manganu. Zesp witamin i mikroelementw lici pietruszki stanowi o wysokiej wartoci surowca, dlatego natka powinna by podawana dzieciom jak najczciej.

Dziaanie
Owoce i korzenie pietruszki dziaaj moczopdnie, przeciwskurczowo, a take pobudzaj wydzielanie sokw trawiennych. Wiksze dawki owocw pietruszki lub stosowanie jej przez duszy czas mog wywoa objawy uboczne. Dlatego podajc je dzieciom, naley zachowa du ostrono. Bezpieczniejsze w uyciu s korzenie pietruszki.

152

Zastosowanie
Owoce i korzenie podaje si w zaburzeniach czynnoci nerek, poczonych ze zmniejszonym wydzielaniem moczu, w obrzkach na tle nerkowym, w przewlekym zapaleniu drg moczowych, pomocniczo w kamicy nerkowej (moczanowej) i reumatyzmie. Korzenie mona podawa dzieciom w zaburzeniach trawiennych, przy obnionym aknieniu, wzdciach, blach brzucha, poczonych ze skurczami. Surowiec wchodzi w skad licznych mieszanek zioowych o dziaaniu moczopdnym.

Formy podania
Dla dzieci stosuje si gwnie napar z korzeni pietruszki. Naley p yki rozdrobnionych korzeni zala szklank wody, ogrza do wrzenia i utrzymywa w cieple przez p godziny. Pi porcjami w cigu dnia. W chorobach drg moczowych czy si ten surowiec z kwiatami bawatka, kczami perzu, zieleni fioka trjbarwnego, limi brzozy, znamionami kukurydzy i in. Maym dzieciom nie podaje si owocw pietruszki. Dzieciom starszym i modziey mona poleci napar w proporcji p yeczki owocw na szklank wody. Pi l2 yki 24 razy dziennie. Przyjmowa rwnie witamin B1, 2 razy dziennie po 1 tabletce.

Poonicznik nagi (Herniaria glabra L, rodz. Caryophyllaceae)

Wystpuje w stanie naturalnym w Europie, w pnocnej czci Afryki i Azji. W Polsce spotykany pospolicie na nizinach, na sonecznych, suchych i piaszczystych stanowiskach na nieuytkach, ugorach i przy drogach. Jest to maa, niepozorna rolina, jedno- lub dwuletnia, o silnie rozgazionych, kolicie cielcych si gadkich odygach, dugoci do 15 cm. Ulistnienie w dolnych partiach odyg naprzeciwlege, w grnych skr tolege. Licie siedzce, drobne, jasnozielone. Kwiaty bardzo drobne, zebrane po 212 w zwarte kwiatostany (wielkoci gwki szpilki) uoone s w ktach lici. Owocem jest jednonasienny orzeszek. Rolina kwitnie i owocuje od czerwca do jesieni. Surowcem jest ziele poonicznika, tj. niezdrewniae zielone czci pdw, zebrane w pocztkowym okresie kwitnienia. Surowiec pachnie suszonym sianem, ma lekko drapicy, sonawy smak.

Skad chemiczny
Saponiny triterpenowe, flawonoidy, hydroksykumaryny, fenolokwasy, niewielkie iloci olejku eterycznego, garbniki, skadniki mineralne.

153

Poonicznik nagi

Dziaanie
Sabo moczopdne, uatwiajce wydalanie jonw chlorkowych, sodowych i mocznika, przeciwskurczowe oraz dezynfekujce drogi moczowe. Po stosowaniu ziela obserwuje si niekiedy rozpuszczanie kamieni moczanowych, zwaszcza gdy mocz ma odczyn zasadowy (alkalizacj moczu mona uzyska pijc odpowiednie wody mineralne).

Zastosowanie
W chorobach drg moczowych: w stanach zapalnych pcherza, miedniczek nerkowych (czsto w mieszance z kwiatami bawatka), przy bolesnym parciu na mocz i w skpomoczu. Najczciej jednak poonicznik stosuje si w kamicy moczanowej i w jej powikaniach wywoanych zakaeniem. Nie naley podawa poonicznika: w ostrym zapaleniu kbkw nerkowych, krwiomoczu i ostrym nieycie odka. Poonicznik jest rzadko stosowany sam, czciej w mieszankach. Wchodzi w skad m.in. pasty Fitolizyna, draetek Amionin i mieszanki zioowej Urosan. W domu mona przygotowa napar z yeczki ziela na szklank wody, pijc midzy posikami w porcjach. Mona ten rodek stosowa profilaktycznie w skonnoci do kamicy lub w kamicy ju istniejcej, szczeglnie gdy kamienie stwierdza si w moczowodach lub w pcherzu.

Rdest ptasi = wrble jzyczki = = podrnik = wiska trawa (Polygonum aviculare L., rodz. Polygonaceae)
Rdest ptasi jest to gatunek zbiorowy, rozpowszechniony niemal na caym wiecie, z wyjtkiem stref tropikalnych. W Polsce ronie masowo w miejscach piaszczystych i sonecznych, na drogach, placach, kach, nieuytkach i widnych brzegach lasw. Rdest ptasi, w zalenoci od warunkw, w jakich yje, charakteryzuje si du zmiennoci budowy (gwnie wygldem lici i odyg). Jest rolin jednoroczn, niekiedy dwuletni, o odygach zwykle kolicie rozesanych, rzadziej wzniesionych, dugoci do 30, a nawet 50 cm. odygi s wlasto zgrubiae, skrtolegle ulistnione. Licie drobne, opatrzone w nasadzie boniastymi, pochwiasto obejmujcymi odyg, przylistkami (gatkami). Przylistki s biaawe, postrzpione i przypominaj delikatne, ptasie pirka. Kwiatki rdestu s drobne, niepozorne, biaawo- lub czerwonawozielonkawe, wyrastajce po 25 w ktach lici. Zakwitaj pitrowo, od dou w gr odygi, od czerwca do padziernika. Owocem jest trjkanciasty orzeszek. Surowiec stanowi ziele rdestu, zebrane w pocztkowym okresie kwitnienia. Surowiec jest bez zapachu, smak ma nieco cigajcy.

155

Rdest ptasi = wrble jzyczki = podrnik = wiska trawa

Skad chemiczny
Zwizki flawonoidowe, garbniki skondensowane, cukry, fenolokwasy (kwas chlorogenowy, kawowy, p-kumarowy i in.), krzemionka, znaczna ilo witaminy C, karoten, witamina K, skadniki mineralne, antywitamina B1.

Dziaanie
Moczopdne, odtruwajce, czyszczce krew.

Zastosowanie
Ze wzgldu na agodnie dziaajce, nietoksyczne zwizki surowiec moe by podawany przez duszy czas w przewlekych schorzeniach drg moczowych, nieytach pcherza i jelit, w zmniejszonym wydalaniu moczu, w pocztkowych stanach kamicy moczowej, a pomocniczo w chorobie reumatycznej. Uzyskuje si rwnie dobre wyniki stosujc rdest w maych krwawieniach z uszkodzonych naczy bon luzowych przewodu pokarmowego oraz w sabym wydzielaniu ci przy niewydolnoci wtroby. Dziki zdolnoci usuwania z organizmu toksycznych produktw przemiany materii rdest jest skutecznym rodkiem w leczeniu niektrych schorze skry, jak: trdzik, stany zapalne i in. Przy duszym stosowaniu podawa witamin B1.

Formy podania
Napar: 1 yka ziela na szklank wody. Podawa 1/3 szklanki 23 razy dziennie midzy posikami. Zewntrznie do obmywa i okadw (przy otarciach naskrka). Rdest wchodzi w skad licznych mieszanek zioowych: Reumosan, Pulmosan, Species Cholagogae I i III, granulatu Reumogran, a wycig w skad pasty Fitolizyna. W niektrych krajach rdest ptasi traktuje si jako surowiec na wiosenne saatki i inne potrawy, bogate w witaminy i skadniki mineralne.

Seler zwyczajny (Apium graveolens L, rodz. Umbelliferae)

Seler zwyczajny jest to rolina dwuletnia, o silnie zgrubiaym korzeniu i nagiej, rozgazionej odydze, dorastajcej do 60 cm. Rolina kwitnie od czerwca do wrzenia. Kwiaty drobne, tawobiae zebrane s w krtkoszypukowy baldach. Owocem jest brunatnoszara rozupka rozpadajca si na dwie nieupki. Seler wystpuje niekiedy w stanie zdziczaym, ale najczciej uprawia si go jako warzywo. Do celw kulinarnych uywa si lici selera, zminiaych ogonkw (z niektrych odmian uprawnych) oraz korzeni. Te same czci roliny mog by rwnie surowcem leczniczym.

157

Skad chemiczny
W caej rolinie wystpuje olejek eteryczny, flawonoidy, cukry i alkohole cukrowe, luz, cholina, asparagina, witaminy B1, B2, C, PP, karoten oraz znaczne iloci skadnikw mineralnych (potasu, wapnia, fosforu).

Dziaanie
Moczopdne, uatwiajce trawienie, poprawiajce przemian materii.

Zastosowanie
Sok i napar z korzeni w chorobach pcherza i w niewydolnoci nerek, pomocniczo w kamicy moczanowej, gocu, tr dziku modzieczym, ojotoku. Zalecany w dolegliwociach wtroby, w zaparciach, zapaleniu skry i pokrzywce alergicznej. Odwar z lici (40 g na 1 l wody) przepisywany by przez dawnych zielarzy jako rodek do leczenia chrypki i stanw zapalnych grnych drg oddechowych. Odwar ten pije si na czczo, najlepiej zmieszany z mlekiem. Napar z nasion bywa podawany w bolesnym miesiczkowaniu. Seler jest polecany przez dietetykw w kuracjach odchudzajcych, czyszczcych krew, remineralizujcych. Podaje si go wwczas jako surwk (np. starty korze selera z jabkiem pokropiony sokiem z cytryny) lub sok wycinity ze wieych zmiadonych korzeni. Seler jest warzywem bardzo mao energetycznym (100 g selera dostarcza tylko 25 kJ tzn. 6 kalorii), a przy tym bogatym w skadniki mineralne, std jego dua warto w niektrych dietach. W chorobach nerek, pcherza i w gocu poleca si je selery gotowane lub pi z nich wywar (23 mae selery dziennie).

Skrzyp polny = koski ogon = sprzeczka (Equisetum arvense L., rodz. Equisetaceae)
Wystpuje w stanie naturalnym w caej Europie, na pnocy Azji, Afryki i w Ameryce Pnocnej. W Polsce pospolity na nizinach i niszych terenach grskich. Jest to jeden z najbardziej rozpowszechnionych chwastw polnych, ogrodowych i kowych. Spotykany rwnie nad brzegami wd i w wilgotnych zarolach. Ostatnio zasig jego wystpowania zmniejsza si na skutek melioracji k, wapnowania i stosowania rodkw chwastobjczych. Jest to wieloletnia rolina, wysoka do 50 cm, o gboko sigajcych, wlastych pdach podziemnych rozogach. Pdy nadziemne skrzypu s dwojakiego typu. Wczesn wiosn wytwarzaj si bezzieleniowe, proste, nie rozgazione, tawe lub czerwonawe, soczyste pdy zakoczone kosem zarodnikononym. Pdy te po dojrzeniu zarodnikw (od marca do maja) marniej. Nieco pniej pojawiaj si rozgazione choinkowato, zielone pdy pon. eberkowany pd gwny podzielony jest na wzy i midzywla. Wzy opatrzone s uskowatymi, u szczytu zaostrzonymi, brunatnymi listkami zronitymi w postaci pochwy. Poniej tej pochwy wyrastaj okkowe pdy boczne, rwnie podzielone na midzywla. S one zielone,

158

Skrzyp polny = koski ogon = sprzczka

a na przekroju widoczny jest charakterystyczny obraz rwnoramiennego krzya (cecha odrniajca ten gatunek od innych gatunkw skrzypu). Surowcem leczniczym s pon pdy skrzypu polnego, zielone choinki, zbierane podczas caego okresu wegetacji (od poowy lipca do koca sierpnia). Pdy cina si na 510 cm od ziemi i suszy na powietrzu w cieniu lub w suszarniach w temperaturze do 60C. Skrzyp po ususzeniu nie ma ani zapachu, ani smaku.

Skad chemiczny
Flawonoidy, saponiny o sabych waciwociach hemolitycznych, nieco garbnikw, kwasy organiczne, witamina C, karoten, duo skadnikw mineralnych, zoonych przede wszystkim z krzemionki (w tym rozpuszczalnej w wodzie) oraz potasu i magnezu, anty witamina B,.

Dziaanie
Sabo moczopdne, przede wszystkim remineralizujce, dostarczajce organizmowi niezbdnych jonw oraz mikroelementw. Szczeglne znaczenie ma wyst pujca w surowcu krzemionka, ktra odgrywa pewn rol w przemianie materii, wpywa take na stan bon luzowych, koci tkanki cznej, cian naczy krwiononych i in. W moczu utrudnia krystalizacj niektrych skadnikw mineralnych, a tym samym przeciwdziaa tworzeniu si kamieni moczowych. Dlatego skrzyp podaje si najczciej w przypadkach kamicy moczanowej. Naley jednak pamita, e przy duszej kuracji trzeba jednoczenie podawa witamin B1, gdy skrzyp zmniejsza jej stenie w organizmie.

Zastosowanie
Skrzyp jest bardzo czsto stosowany jako rodek wspomagajcy w leczeniu wielu schorze, np.: w dermatozach, w chorobach metabolicznych, w gocu, w uszkodzeniach naczy wosowatych, w grulicy i in. Jest to klasyczny lek zioowy ludzi starszych, jednake w pediatrii moe mie znaczenie w leczeniu niektrych chorb ukadu moczowego. Mona te wykorzystywa dziaanie przeciwkrwotoczne skrzypu i podawa go w krwawieniach z nosa lub u dziewczt w nadmiernych krwawieniach miesiczkowych. Skrzyp poleca si te kobietom ciarnym i karmicym, w celu utrzymania wysokiego stenia krzemu w osoczu krwi (podaje si rwnoczenie wit. B1). Nie naley go jednak podawa w ostrych stanach zapalnych nerek. Ziele skrzypu wchodzi w skad wielu mieszanek i specyfikw zioowych, m.in.: pynw Betasol (w leczeniu uszczycy) i Cholesol (w schorzeniach wtroby), granulatw zioowych Betagran, Reumogran i Urogran.

Formy podania
Odwar: 1 yk ziela zala 1 szklank wody, gotowa agodnie przez 1015 min, po odcedzeniu pi ciepy 23 razy dziennie (1/3 szklanki midzy posikami).

160

Na zachodzie Europy ziele skrzypu zalecane jest rwnie dzieciom, ktre cierpi na czste nieyty oskrzeli i astm oskrzelow. Sporzdza si mieszanki zioowe, ktre obok skrzypu zawieraj: ziele rdestu ptasiego, licie babki wskolistnej i licie pokrzywy w przypadku nieytw drg moczowych i kamicy, a w astmie mieszanki z owocami kopru woskiego lub anyku, owocami bzu czarnego, kwiatami lazu dzikiego oraz z zielem tymianku. Przygotowanie i podawanie jw.

Wilyna ciernista (Ononis spinosa L., rodz. Leguminosae)

Bylina lub niska krzewinka, ktra wystpuje do czsto w stanie naturalnym w krajach Europy i Azji w miejscach suchych i piaszczystych. W Polsce spotykana gwnie w zachodnich czciach kraju, na glebach zasadowych. Jest to rolina dorastajca do 60 cm wysokoci, ktra ma doem cielce si, agor wzniesione odygi, opatrzone licznymi cierniami. Licie trjlistkowe, grne pojedyncze, z towarzyszcymi przylistkami. Kwiaty motylkowe, rowe, rzadziej biae, wyrastaj pojedynczo lub parami w ktach lici. Rolina kwitnie w drugiej poowie maja. Surowcem leczniczym s korzenie wilyny wrastajce gboko w ziemi, silnie zdrewniae i skrcone. Wykopuje si je pn jesieni lub wczesn wiosn w pierwszym lub drugim roku wegetacji. Po oczyszczeniu i wymyciu suszy si je w temperaturze ok. 45C. Korzenie s bardzo twarde, zdrewniae, walcowate, lub skrcone, czsto spaszczone i podunie bruzdowane. Nie maj zapachu, a smak sodkawy, drapicy.

Skad chemiczny
Flawonoidy, olejek eteryczny (lady), triterpeny, garbniki, skadniki mineralne, kwasy organiczne.

Dziaanie
Moczopdne (wydala si przy tym znaczna ilo mocznika i chlorkw), pobudzajce wydzielanie sokw trawiennych, nieznacznie przeciwzapalne, przeciw-krwotoczne w drobnych uszkodzeniach naczy wosowatych w przewodzie pokarmowym, ciopdne.

Zastosowanie
W stanach zapalnych nerek i drg moczowych, szczeglnie gdy w moczu znajduje si duo luzu, krwinek biaych i czerwonych. Trzeba doda, e wilyna nie dziaa przy tym dranico. Wykorzystywana jest rwnie w kamicy moczanowej oraz pomocniczo w przewlekym nieycie przewodu pokarmowego, a take w chorobie reumatycznej i w niektrych chorobach skrnych.

161

Wilyna ciernista

Korze wilyny jest skadnikiem mieszanek zioowych, pynu Betasol, granulatu Betagran, pasty Fitolizyna. Surowiec podaje si czsto z innymi zioami o podobnym dziaaniu, np. z korzeniem lubczyku lub limi brzozy.

Formy podania
Odwar: 1 yk surowca (sproszkowanego) na 1 szklank wody ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa w cigu 3 min. Nastpnie pozostawi na 15 min, odcedzi. Pi 34 razy dziennie przed posikami w maych porcjach, popijajc du iloci pynw.

Wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris L. (Salisb.), rodz. Ericaceae)

Rolina spotykana w pasie klimatu umiarkowanego i zimnego. W Polsce wrzos rozpowszechniony jest na nizinach oraz w niszych rejonach grskich. Wystpuje zwykle na glebach piaszczystych, jaowych, nie znosi wapnia i nawoenia. Tworzy wrzosowiska w suchych lasach sosnowych i brzozowych oraz na porbach lenych. Wrzos jest wieloletni (1012-letni), karowat krzewink wysokoci od 20 do 80 cm. Wyksztaca wznoszce si gazki, gsto okryte drobnymi rwno-wskimi limi. Drobne, dzwonkowate, czteropatkowe, rowe, czasami biae, kwiaty zebrane s w wielokwiatowe grona na szczytach gazek. Owocem jest omszona torebka. Rolina kwitnie od lipca do wrzenia. Surowcem leczniczym s kwiaty oraz szczyty pdw, ktre po wysuszeniu wykazuj gorzkawy smak i saby zapach.

Skad chemiczny
Glikozydy fenolowe, gwnie arbutyna i metyloarbutyna, nieco olejku eterycznego, flawonoidy, garbniki, aminokwasy, kwasy organiczne (kwas cytrynowy, fumarowy, triterpeny (kwas ursolowy), substancje gorzkie, luz, skadniki mineralne, m.in. kadm, magnez, mangan, elazo.

Dziaanie
Moczopdne, napotne, sabe przeciwbakteryjne.

Zastosowanie
Surowiec znajduje zastosowanie gwnie w medycynie ludowej w przewlekych nieytach drg moczowych, zapaleniu miedniczek nerkowych i nerek oraz kamicy nerkowej. Zalecany jest jako rodek odtruwajcy w niektrych zaburzeniach przemiany materii, w chorobach skrnych, np. egzemie, w trudno gojcych si ranach, w gocu. Podawany jest sam lub w mieszankach w postaci naparw i odwarw lub stosowany zewntrznie do okadw, przemywa i kpieli.

163

Formy podania
Napar na zimno: 1 3 yki ziela zala 2 szklankami gorcej wody i pozostawi na 8 godz., przecedzi, pi kilka razy w cigu dnia porcjami. Odwar: 1 yk kwiatw lub 1 yki ziela gotowa ok. 5 min z 2 szklankami wody, pi 1/3 szklanki 23 razy dziennie, godzin przed jedzeniem.

ROLINY W CHOROBACH Z PODWYSZON TEMPERATURA

Podwyszona temperatura, tzw. gorczka, wystpuje w nastpstwie zaburzenia czynnoci mzgowego orodka termoregulacyjnego. Jest reakcj organizmu na dziaanie rnych szkodliwych czynnikw, jak np.: toksyn drobnoustrojw chorobotwrczych, niektrych substancji chemicznych, obcogatunkowego bia ka, czasami urazw lub oparze. U szczeglnie wraliwych dzieci podwyszona temperatura ciaa wystpuje nawet pod wpywem silnych przey psychicznych (gorczka emocjonalna). Podczas gorczki dochodzi do skurczu naczy krwiononych skry i bon luzowych, zahamowania wytwarzania potu przez skr i drogi oddechowe. Wystpuj przy tym drobne skurcze miniowe (dreszcze), ktre zwikszaj przemian metaboliczn mini prkowanych i tym samym wytwarzanie ciepa. W rezultacie, przy zmniejszonym oddawaniu ciepa, wzrasta jego wytwarzanie, ktre objawia si podwyszon temperatur ciaa. Dzieci czsto zapadaj na choroby infekcyjne, jak np.: angina, grypa i inne choroby zakane, ktre przebiegaj z gorczk. W potocznym jzyku spotykamy si rwnie z okreleniem choroby z przezibienia lub zazibienia. Przezibienia s to rne choroby, w tym bakteryjne i wirusowe, ujawnione na skutek dziaania zimna, przy zmniejszonej odpornoci organizmu. Gwatowne ochodzenie ciaa wywouje odruchowy skurcz naczy wosowatych, powodujc tym samym przejciowe niedokrwienie i niedoywienie tkanek. Stan ten, przy jednoczesnej zmniejszonej odpornoci organizmu, moe by przyczyn zachorowania. U maych dzieci temperatura wzrasta bardzo atwo. Gorczki nie naley jednak lekceway. Wysoka i dugotrwaa gorczka dziaa niekorzystnie na organizm, a zwaszcza na orodkowy ukad nerwowy (moliwo wystpienia drgawek), ukad krenia oraz narzdy miszowe. Dlatego zawsze dziecko z podwyszon temperatur powinno by pod opiek lekarza. W leczeniu pediatrycznym jako leki przeciwgor czkowe stosowane s gwnie pochodne kwasu salicylowego (Polopiryna i in.), unika si natomiast tabletek Piramidonu z powodu duej toksycznoci. Mae dzieci s szczeglnie wraliwe na syntetyczne leki przeciwgorczkowe, dlatego te przy podawaniu tego typu lekw naley zachowa du ostrono. Lepiej jest obnia temperatur ciaa poprzez wywoanie pocenia si (podanie rolinnych rodkw napotnych, stosowanie kompresw). Roliny, ktre nale do grupy surowcw przeciwgorczkowych, zawieraj przede wszystkim pochodne kwasu salicylowego i maj waciwoci podobne do syntetycznych salicylanw. Zwizki tego typu dziaaj rnorodnie, gwnie prze-

164

ciwgorczkowo, przeciwgocowo, przeciwblowe. Wpywaj one hamujco na orodek termoregulacji (zwaszcza w stanach jego pobudzenia) oraz naczynioworuchowy, powodujc rozszerzenie naczy skrnych i wzmoone wydzielanie potu, co w efekcie sprzyja obnieniu temperatury. rodki salicylowe wywouj czasem uczulenie (tzw. alergia salicylowa) spotykane najczciej u dzieci poniej 12 roku ycia. Jest to szczeglnie grone dla dzieci astmatycznych, gdy salicylany mog spowodowa u nich atak dychawicy oskrzelowej. Dlatego, jeeli wiemy o szczeglnej wraliwoci dziecka, naley z rozwag podawa leki rolinne, ktre zawieraj pochodne kwasu salicylowego. Do surowcw, w ktrych wystpuj pochodne kwasu salicylowego, zaliczamy przede wszystkim: kor wierzby, kwiaty wizwki, pczki topoli, owoce borwki brusznicy. S one stosowane bardzo czsto w chorobach przebiegajcych z podwyszon temperatur. Do obnienia gorczki u dzieci wykorzystuje si take surowce o dziaaniu typowo napotnym, jak: kwiaty lipy, kwiaty bzu czarnego, a take owoce maliny. Jeeli we wczesnym okresie choroby podamy odpowiednie rodki rolinne, pozwoli to nam unikn stosowania silniejszych, syntetycznych rodkw przeciwgorczkowych. Gdy poza gorczk dziecko ma zaczerwienione gardo itp., ju na samym pocztku choroby naley skorzysta z rolinnych rodkw przeciwbakteryjnych i przeciwzapalnych. (S one opisane w rozdziale Roliny w chorobach ukadu oddechowego). Dobrym dziaaniem odznacza si mieszanka przeciwgorczkowa Pyrosan, ktr stosuje si gwnie w przezibieniach oraz w niektrych chorobach zakanych (m.in. uatwia wydalanie z potem toksyn bakteryjnych). Dobrze jest wwczas podawa do picia sok z owocw bzu czarnego lub i aronii (take koncentrat aroniowy prod. Herbapol) i porzeczki czarnej, ktre zawieraj znaczne iloci antocyjanw, oraz herbatki z rolin odznaczajcych si du zawartoci witamin, gwnie witaminy C. Z tego wzgldu oprcz zi o dziaaniu przeciwgorczkowym, omawiamy w poniszym rozdziale roliny szczeglnie bogate w witaminy.

ROLINY NAPOTNE I PRZECIWGORCZKOWE Dziki bez czarny = bez czarny = bez psi = bez aptekarski (Sambucus nigra L., rodz. Caprifoliaceae)
Dziki bez czarny jest to krzew wystpujcy na caym obszarze Polski w zarolach, wilgotnych lasach, na nieuytkach i przy domostwach. Dorasta do 5 m wysokoci, wyksztaca due, pierzaste licie, zoone z 57 wyduonych listkw. Kwiaty drobne, biaokremowe, o charakterystycznym, duszcym zapachu, zebrane s w okazae paskie kwiatostany, umieszczone na szczytach ga zek. Owocem jest pestkowiec, drobny, pocztkowo zielony, pniej po dj reniu soczysty, czarnofioletowy. Owoce zebrane s w paskie baldachoksztatne owocostany. Niedojrzae, jeszcze zielone, s toksyczne, zawieraj bowiem zwizek sambunigryn, ktry podczas rozpadu uwalnia trujcy cyjanowodr. Owoce cakowicie dojrzae

165

(ciemnofioletowe) nie zawieraj sambunigryny, przez co trac trujce waciwoci i mog by podawane w przetworach nawet maym dzieciom. Surowcem leczniczym s nie tylko owoce, lecz rwnie cae, wieo rozwinite kwiatostany. Kwiaty zbiera si w maju i czerwcu, suszy w cienkich warstwach (najlepiej zawieszajc cae kwiatostany na sznurkach). Przy niewaciwym suszeniu surowiec atwo ulega fermentacji (zaparzeniu) i ciemnieje. Po wysuszeniu obrywa si same kwiatki z szypuek i przechowuje w szczelnie zamknitych puszkach. Owoce zbiera si w sierpniu lub wrzeniu (po zupenym dojrzeniu) i przerabia na soki, demy lub powida. Owoce mona rwnie suszy w podobny sposb jak kwiaty (w suszarniach, w umiarkowanej temperaturze, rozoone na sitach w jednej warstwie).

Skad chemiczny
Kwiaty: zwizki flawonoidowe, glikozydy, nieco olejku eterycznego, wit. C. Owoce: witaminy A, B i C, barwniki antocyjanowe, kwasy organiczne, skadniki mineralne (m.in. jod), garbniki.

Dziaanie
Kwiatw gwnie moczopdne i napotne. Owoce dziaaj przeczyszczajce, rwnie moczopdnie i napotnie. Mog by wykorzystywane jako rodek dietetyczny i witaminowy.

Zastosowanie
Kwiaty same lub czciej w mieszankach zioowych podaje si w przezibieniach, grypie, w nieytach grnych drg oddechowych, w schorzeniach nerek i pcherza.

Formy podania
Odwar z kwiatw: 1 yka kwiatw bzu na szklank wody, gotowa pod przykryciem przez 5 min, a nastpnie pozostawi w cieple przez 15 min. Wypi w porcjach w razie gorczki. Doskonay dodatek do napojw dla dzieci (lemoniad) stanowi syrop z kwiatw bzu czarnego: 25 baldachw wieych kwiatw (umytych) zalewa si 1 l gorcego syropu (11,5 kg cukru na 1 l wody) i pozostawia si na 24 godz. Po czym syrop odcedza si, dodaje nieco kwasku cytrynowego (lepiej soku z cytryny) i ew. pasteryzuje. Niekiedy przyrzdza si wiee kwiaty w formie obsmaanych w ciecie racuszkw. Bzu uywa si rwnie do przygotowania naparw sucych do przemywania oczu (w stanach zapalnych spojwek). Najczciej napary sporzdza si z mieszanki kwiatw bzu czarnego z kwiatami bawatka, rumianku i zielem wietlika. Owoce bzu czarnego, podobnie jak kwiaty, maj waciwoci moczopdne i napotne, wykorzystywane s rwnie jako agodny rodek przeczyszczajcy, poda-

166

Dziki bez czarny = bez czarny = bez psi = bez aptekarski

wany nawet maym dzieciom. Natomiast zagszczony sok otrzymany ze wieych, dojrzaych owocw przynosi ulg w blach neuralgicznych. Owoce bzu czarnego wchodz w skad gotowych mieszanek Normosan i Neonormosan przeczyszczajcych oraz normalizujcych procesy trawienia. Napar o dziaaniu agodnie przeczyszczajcym: zala na noc yk suchych owocw 1 szklank zimnej wody. Rano ogrzewa powoli, bez przykrycia, 1015 min. Po odcedzeniu napar podaje si do picia l2 razy dziennie, po 1/31/2 szklanki jako rodek regulujcy wyprnienie. Soki i demy maj wysok warto dietetyczn i wzmacniajc, dlatego s polecane dzieciom chorowitym, podatnym na przezibienia oraz choroby ukadu oddechowego. Ze wzgldu na dziaanie agodnie przeczyszczajce, nie naley ich podawa w zbyt duych ilociach dzieciom skonnym do biegunek. Napj witaminowy: rwne iloci owocw bzu czarnego, dzikiej ry, lici poziomki i czarnej porzeczki zala wrztkiem (1 yka na 1 szklank), pozostawi 5 min na parze. Napar osodzi do smaku. Sok: owoce wycisn, najlepiej w sokowniku. Do soku uzyskanego z 1 kg owocw doda 400 g cukru, rozla do butelek i pasteryzowa. Pi l2 yki 13 razy dziennie. Syrop: 1 kg owocw zala 2 szklankami wrzcej wody i gotowa 1520 min. Nastpnie wycisn sok, doda kg cukru, zagotowa. Gorcy rozlewa do butelek. Stosowa jw. Kompot: pokrojone suszone jabka, ok. 250 g, gotowa 1015 min w 11 wody, nastpnie doda 50 g suszonych owocw bzu czarnego, osodzi do smaku i zagotowa. Kompot mona zakwasi kwaskiem cytrynowym. Uwaga! Spoywanie surowych wieych owocw bzu czarnego wywouje nudnoci, niekiedy wymioty.

Lipa drobnolistna (Tilia cordata Miller) i lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos Scopoli, rodz. Tiliaceae)
Lipy wystpuj pospolicie w Europie, tworzc niekiedy wiksze skupiska lene. S to drzewa wysokoci do 30 m o gstych rozoystych koronach. Oba gatunki oglnym pokrojem s do siebie podobne, a rni si gwnie barw dolnej strony blaszki liciowej oraz zabarwieniem owosienia, ktre wystpuje w ktach nerww. Licie lipy drobnolistnej s pod spodem sinawozielone, opatrzone w ktach nerww kpk rudawych woskw. Natomiast licie lipy szerokolistnej maj po dolnej stronie licia zabarwienie jasnozielone i pczki biaawych woskw w ktach nerww. Kwiatostany lipy drobnolistnej skadaj si z 511 tawych kwiatw, przyronitych do jasnoseledynowej, jzyczkowatej podsadki. Kwiatostany lipy szerokolistnej s zwise, 25-kwiatowe i zakwitaj okoo 2 tygodni wczeniej ni kwiaty pierwszego gatunku. Surowcem leczniczym s kwiatostany obu gatunkw lipy, wysuszone w temperaturze nie wyszej ni 40C, wykazujce subtelny, przyjemny zapach, smak

168

luzowaty, nieco cigajcy. Czasami w parkach spotykamy lip srebrzyst, charakteryzujc si srebrnobiaymi limi oraz silnie pachncymi kwiatami. Lipa ta nie dostarcza surowca leczniczego.

Skad chemiczny
Zwizki flawonowe, nieco olejku eterycznego oraz luz. Wystpuj te niewielkie iloci garbnikw, triterpenw i steroli oraz karoten i kwas askorbinowy.

Dziaanie
Napotne, uspokajajce, lekko moczopdne i osaniajce. Lipa skutecznie dziaa napotnie nie tylko po wypiciu naparu, ale take uyta do kpieli. Znane s rwnie waciwoci lipy jako dobrego rodka uspokajajcego, ktry znosi napicie i nadmierne pobudzenie ukadu nerwowego.

Zastosowanie
Napary z surowca podaje si w podwyszonej temperaturze, w przezibieniach, w zapaleniu garda, krtani i oskrzeli, czc dziaanie napotne lipy z dziaaniem osaniajcym. Herbatki z lipy mog by rwnie podawane jako rodek uspokajajcy, np. przy utrudnionym zasypianiu, w nadpobudliwoci nerwowej i stanach napicia nerwowego. Czsto stosuje si lip w mieszankach z innymi surowcami o podobnym dziaaniu, np.: z owocami maliny lub kwiatami bzu czarnego jako rodek napotny, a z rumiankiem jako uspokajajcy.

Formy podania
Napar: yeczk kwiatw lipy lub torebk preparatu handlowego Tilia-fix zaparza przez kilka minut szklank wrzcej wody, osodzi miodem lub syropem malinowym, ktry wzmaga dziaanie napotne surowca. W handlu znajduje si rwnie koncentrat z lipy (Herbapol), ktry mona dodawa do napojw dla dzieci w stanach gorczkowych i jako rodek uspokajajcy (np. w utrudnionym zasypianiu).

Malina waciwa (Rubus idaeus L., rodz. Rosaceae)

Malina jest rolin krzewiast wystpujc w lasach i zagajnikach Europy i Azji. W Polsce ronie dziko na caym obszarze, jest rwnie uprawiana. Dorasta do wysokoci 120 cm. Surowcem leczniczym s owoce maliny zarwno uprawianej, jak i dziko rosncej. Zbiera si je w pocztkowym okresie dojrzewania, gdy s jeszcze twarde (lipiec sierpie) i suszy, najlepiej w suszarniach na sitach, rozoone jedn warstw. Dobrze wysuszone maliny powinny mie row lub czerwon barw

169

i przyjemny zapach. wiee owoce stanowi surowiec do produkcji sokw i syropw uywanych w lecznictwie, m.in. do barwienia lekw dla dzieci.

Skad chemiczny
Kwasy, cukry, barwniki antocyjanowe, luz, flawonoidy, garbniki, sitosterol, pektyny, pektyniany, prowitamina A, witaminy: C, B2, PP, skadniki mineralne, inozyt, lecytyna. Owoce maliny lenej i ogrodowej zasadniczo nie rni si zawartoci zwizkw dziaajcych, jednake owoce rolin dziko rosncych wykazuj silniejszy, przyjemniejszy zapach i lepszy smak. Licie zawieraj duo witaminy C.

Dziaanie
Napotne. Malina jest starym, ulubionym lekiem napotnym, podawanym w formie naparw z owocw suchych lub w postaci syropu czy soku sporz dzonego ze wieych owocw.

Zastosowanie
W chorobach przebiegajcych z gorczk, najczciej w przezibieniach i grypie, jako rodek napotny, obniajcy temperatur ciaa, najlepiej w poczeniu z kwiatem lipy lub bzu czarnego.

Formy podania
Napar: 5 g suchych owocw zala 100 ml wrzcej wody (do jednorazowego podania). Pi napar bardzo gorcy, co wzmacnia jego dziaanie napotne. Napary z suszonych lici maliny zmieszane z rumiankiem stanowi dobr herbatk dla dzieci, ktr podaje si w nieytach odka i jelit, w biegunce i w zaburzeniach trawiennych. Naley jednak pamita, e maliny mog powodowa uczulenie u dziecka (wysypka skrna). Trzeba wwczas wykluczy je zarwno z diety, jak i leczenia. Owoce malin nie s wskazane w zapaleniu nerek. Licie maliny, jeyny i poziomki nadaj si do sporzdzania naparu, ktry stanowi namiastk prawdziwej herbaty. W tym celu wiee licie jeyny (50 cz.), malin ogrodowych lub lenych (30 cz.) i poziomek (mog by z ogonkami 20 cz.) naley drobno pokroi i dokadnie wymiesza, a nastpnie zostawi przycinite na 34 doby, aby si zagrzay i sfermentoway. W tym czasie (23 razy) zioa starannie przemiesza, aby mieszanka miaa jednolite zabarwienie. Po waciwej fermentacji kolor mieszanki z zielonego zmienia si na brunatny. Mieszanka taka zawiera wiele witamin oraz skadnikw mineralnych. Licie do sporzdzenia tej mieszanki powinny by czyste, zdrowe, dobrze rozwinite i niezbyt mode (zawieraj wicej garbnikw), zebrane najlepiej w okresie kwitnienia rolin. Herbatka z lici ma bardzo dobre dziaanie w lekkich biegunkach u dzieci (np. w okresie letnim).

170

Wizwka botna = tawua kowa (Filipendula ulmaria L. Maxim. = Spiraea ulmaria L., rodz. Rosaceae)
Rolina wystpuje pospolicie w Europie i rodkowej Azji. W Polsce spotykamy j na yznych, podmokych kach, terenach bagnistych, nad brzegami wd i w mokrych rowach. Ronie przewanie w wikszych zespoach. Jest to bylina, wyrastajca powyej 1 m, gsto ulistniona, o odygach wzniesionych, zakoczonych duymi podbaldachami, ktre skadaj si z drobnych, kremowych o miodowym zapachu, kwiatkw. Rolina kwitnie w czerwcu i lipcu. Surowcem s kwiaty. Zbiera si cae kwiatostany w pocztkowym okresie kwitnienia, suszy w cieniu, a nastpnie przeciera na sitach, odrzucajc grubsze szypuki. Surowiec przypomina kwiaty bzu czarnego. Wysuszona wizwka ma przyjemny zapach, smak gorzki i cigajcy.

Skad chemiczny
Pochodne salicylowe, olejek eteryczny, garbniki, kwasy organiczne (w tym kwas salicylowy). Pyek kwiatowy bogaty jest w witaminy: B1, B2, C i E.

Dziaanie
Przeciwgorczkowe, napotne, przeciwgocowe, agodnie moczopdne.

Zastosowanie
Surowiec najczciej bywa podawany w mieszankach zioowych jako rodek napotny w rnych chorobach, ktrym towarzyszy gorczka (przewanie w grypie, gdy jednoczenie agodzi ble miniowe) oraz w leczeniu goca stawowego i miniowego, zwaszcza w upoledzonej czynnoci nerek. Stosowanie przetworw z wizwki w leczeniu goca pozwala zmniejszy podawane dawki syntetycznych salicylanw, ktre maj m.in. niekorzystny wpyw na bon luzow odka, a niekiedy na nerki. Kwiaty wizwki s skadnikami przeciwgorczkowej mieszanki zioowej Pyrosan i przeciwreumatycznej Reumosan oraz granulatu Reumogran.

Formy podania
Odwar: 1 yk kwiatw zala 1 szklank wody, gotowa 5 min, odstawi na 10 min (w cieple). Pi szklanki 23 razy dziennie po jedzeniu.

171

Wizwka botna = tawua kowa

Wierzba biaa (Salix alba L.), wierzba krucha (Salix fragilis L), oraz wierzba purpurowa (wiklina) (Salix purpurea L, rodz. Salicaceae)
Te trzy gatunki wierzb dostarczaj surowca leczniczego, ktrym jest kora. Zbiera si j wczesn wiosn z 34-letnich gazi. Czasami uzyskuje si j rwnie jako produkt uboczny przy korowaniu wierzby koszykarskiej (wikliny). Wierzby s krzewami lub drzewami wystpujcymi w pasie klimatu umiarkowanego w caej Europie, Ameryce Pnocnej, Afryce i Azji. W Polsce spotyka si je pospolicie, szczeglnie na terenach wilgotnych. Wierzba kwitnie wczesn wiosn, przed wypuszczeniem lici, w marcu lub kwietniu. Surowiec otrzymuje si przez cicie i okorowanie pdw, a nastpnie wysuszenie kawakw kory na socu lub w cieniu. Kora po wysuszeniu jest bez zapachu, smak ma gorzkawy, cigajcy.

Skad chemiczny
Glikozydy salicylowe, w tym salicyna, dajca przy rozpadzie glukoz i alkohol salicylowy. Ponadto wystpuj: garbniki, flawonoidy, kwas elagowy, katechina, skadniki mineralne.

Dziaanie
Przeciwzapalne, przeciwgor czkowe, przeciwgocowe, cigajce.

Zastosowanie
Kor podaje si najczciej w mieszankach z innymi surowcami o podobnym dziaaniu jako rodek przeciwgorczkowy i wspomagajcy w chorobie reumatycznej. Ze wzgldu na obecno garbnikw stosuje si j niekiedy w przewlekych nieytach jelit oraz jako lek przeciwbiegunkowy. Zewntrznie do kpieli, m.in. przy nadmiernej potliwoci (np. stp) i w gocu. Surowiec jest skadnikiem mieszanek zioowych: Pyrosan, Reumosan, Reumogran i maci Capsiplex.

Formy podania
Odwar: 1 yk kory zala 2 szklankami gorcej wody, gotowa 57 min. Podawa do picia 1/3 szklanki 34 razy dziennie. Do kpieli przygotowuje si odwary mocniejsze.

173

ROLINY WITAMINOWE Porzeczka czarna (Ribes nigrum L., rodz. Saxifragaceae)

Krzew, osigajcy wysoko do 2 m, rozpowszechniony w Europie, spotykany w rodkowej Azji. Uprawiany w wielu krajach. Wyksztaca licie okrgawe, wcinane, wydzielajce po roztarciu charakterystyczny zapach. Kwiaty w gronach; owocem czarna kulista jagoda. Surowcem stosowanym w lecznictwie s licie oraz owoce.

Skad chemiczny
Licie zawieraj gwnie garbniki, flawonoidy, nieznaczne iloci olejku eterycznego, kwasy organiczne oraz witamin C. Owoce: rdo prowitaminy A oraz witamin B1, B2, E, K, PP, P. Znaczna zawarto witaminy C stawia czarn porzeczk wrd najbogatszych w ten zwizek europejskich rolin sadowniczych. Poza tym owoce zawieraj: flawonoidy, antocyjany, pektyny, cukry (fruktoza), kwasy organiczne, skadniki mineralne (potas i elazo).

Dziaanie
Owoce witaminowe; licie moczopdne i przeciwzapalne.

Zastosowanie
Wysuszone licie czarnej porzeczki mog by stosowane jako lek zioowy, dziaajcy przeciwbiegunkowe i moczopdnie (w stanach zapalnych moczowodw i pcherza) oraz wspomagajce w chorobie reumatycznej. Przetwory z owocw czarnej porzeczki (soki, przeciery, galaretki przygotowane na surowo lub pasteryzowane) znane s i cenione jako rodki wzmacniajce oraz zwikszajce odporno organizmu. Z suszonych owocw mona przyrzdza napary, wykorzystywane jako lek witaminowy, lekko przeciwzapalny, uzupeniajcy kuracj chemioterapeutykami lub antybiotykami, w anginach, zapaleniach garda i jamy ustnej.

Formy podania
Odwar z lici: 1 yk lici zala szklank wody, zagotowa. Podawa ok. 1/3 szklanki 23 razy dziennie jako agodny rodek przeciwbiegunkowy lub stosowa zewntrznie do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych. Napj witaminowy z lici: licie porzeczki czarnej, borwki brusznicy oraz owoce dzikiej ry zmiesza w rwnych ilociach, zaparza 5 min (1 yk na szklank wody). Pi kilka razy dziennie.

174

Napj witaminowy z owocw: 1 yk suszonych owocw zala szklank wrztku, pozostawi na kilka minut (na parze lub w termosie) i pi kilka razy dziennie.

Rokitnik zwyczajny = rokitnik szakakowaty (Hippophae rhamnoides L., rodz. Elaeagnaceae)

Rokitnik jest to dwupienny krzew lub mae drzewko wysokoci od 1,5 do 6 m (a nawet do 10 m), z silnymi rozogami korzeniowymi. W Polsce ronie najczciej na piaszczystych wydmach nadmorskich, tworzc rozlege, zbite, cierniste kpy. Bywa take sadzony ze wzgldu na zdolno umacniania zboczy, wydm i suchych nieuytkw. Czasem zdziczay, spotykany jest w pobliu domostw i wrd pl. Na pdach rokitnika wystpuj silne i ostre ciernie oraz licie wskie, lancetowate (przypominajce licie wierzby) ze srebrzystym poyskiem. Kwiaty s niepozorne, bezpatkowe mskie zielonkawe, eskie tobrunatnawe. Owoce soczyste pestkowce, owalne, prawie kuliste (wielkoci nasion grochu), barwy pomaraczowej lub zocistotej, zebrane gsto na szczytach gazi rolin eskich (jakby oblepiay gazki, std rosyjska nazwa roliny oblepicha). Dojrzewaj we wrzeniu lub w padzierniku i pozostaj na krzewie przez ca zim. Zbiera si je po przymrozkach, gdy wtedy trac gorycz. Charakteryzuj si kwaskowatym smakiem i subtelnym ananasowym zapachem. Doskonale nadaj si na wszelkiego rodzaju przetwory, ktre zachowuj wysok warto witaminow i wietnie gasz pragnienie. wiee owoce s bardzo delikatne, przy przechowywaniu atwo si gniot, dobrze natomiast znosz zamraanie. Owoce stanowi surowiec leczniczy bogate rdo witamin i innych zwizkw biologicznie czynnych.

Skad chemiczny
Znaczna zawarto witaminy C i E oraz prowitaminy A. Witamina C w owocach rokitnika odznacza si du trwaoci (nie ulega rozkadowi nawet podczas gotowania), gdy wystpuje jednoczenie z witamin P (bioflawonoidy), ktra j stabilizuje. Poza witaminami w owocach wystpuj: olej zawierajcy kwasy (gwnie linolowy i linolenowy wit. F), steroidy, cukry, kwasy organiczne, pektyny, kumaryny, aminokwasy i skadniki mineralne (elazo, mangan, br, krzem, glin, tytan, magnez).

Zastosowanie
Naturalny rodek witaminowy podawany w okresach zwikszonego zapotrzebowania na nie organizmu. Przeciery i soki z rokitnika nadaj si do witaminizowania i aromatyzowania rnych przetworw z innych owocw, a take do wyrobu kisieli, galaretek, marmolad. wiee owoce, a gwnie wycinity z nich olej, pomagaj w gojeniu si ran, wrzodw, niewielkich oparze, odleyn i odmroe.

175

Rokitnik zwyczajny = rokitnik szakakowaty

Formy podania
Przecier: dojrzae, wiee owoce, zebrane po pierwszych przymrozkach, oczyci, zala niewielk iloci wrzcej wody, krtko zagotowa i gorce przetrze. Przecier woy do soikw i pasteryzowa kilka minut. Sok: 1 kg owocw zala wod (0,7 l), zagotowa, wycisn na gorco. Gorcy sok przela do butelek i szczelnie zamkn. Sok nie sodzony lub z cukrem uywa si pniej do wyrobu rnorodnych potraw i deserw dla dzieci. W chorobach przebiegajcych z gorczk dobrze gasi pragnienie sok z rokitnika zmieszany z herbatk mitow, osodzony miodem i podawany na zimno. Chore dzieci chtnie jedz kisiel z soku rokitnika lub mus (naley doda namoczon elatyn do przecieru i ubija , a nastpnie osodzi).

Ra dzika = szypszyna (Rosa canina L., rodz. Rosaceae)

Ra dzika jest to krzew kolczasty, osigajcy ponad 1 m wysokoci. W Polsce spotykany pospolicie: w zarolach, przy drogach, domach i na miedzach. Czsto jest wysadzany w postaci ywopotw lub szpalerw, jako rolina ozdobna. Kwiaty wyksztaca przewanie pojedyncze, rowe lub biae, o przyjemnym zapachu. Dojrzewajce we wrzeniu owoce rzekome s szkaratnoczerwone. Wewn trz nich znajduj si twarde, kanciaste, pokryte jedwabistymi woskami owoce waciwe (orzeszki), zwane mylnie nasionami. Surowcem jest bogaty w witaminy owoc dzikiej ry, dostarczany rwnie przez inne gatunki, np. r girlandow (Rosa cinnamomea L.), r pomarszczon (Rosa rugosa Thunb.) lub r rdzaw zwan jabkow (Rosa pomifera Herrm.). Z tych gatunkw otrzymuje si surowiec niejednokrotnie przewyszajcy wartoci witaminow owoce dzikiej ry. Najbogatsze w witamin C s owoce ry girlandowej, drobne, podune, barwy ceglastoczerwonej. Ra pomarszczona wyksztaca owoce due, ksztatem i barw przypominajce mae pomidorki (zawieraj one nawet dwukrotnie wicej witaminy C ni owoce ry dzikiej). Spotykana pospolicie ra jabkowa (nazwa pochodzi od zapachu, jaki wydzielaj licie po roztarciu) dostarcza owocw kulistych, rwnie bogatych w witaminy. Owoce ry przewyszaj zawartoci witaminy C wszystkie inne roliny jadalne naszego klimatu. Ju l3 owoce ry mog pokry zapotrzebowanie dzienne dorosego czowieka na witamin C. Owoce ry zbiera si jesieni (od koca sierpnia do padziernika), kiedy s twarde i zaczynaj mie barw pomaraczowoczerwon. Suszy si je szybko (w cigu 34 godz.), w przewiewie w temperaturze do 80 (najlepiej w 50 C). Naley podkreli, e sposb suszenia ma zasadniczy wpyw na zawarto witaminy C w surowcu. Czsto przed suszeniem owoce ry dryluje si, przepoawiajc je podunie i usuwajc znajdujce si wewntrz orzeszki.

177

Ra dzika = szypszyna

Skad chemiczny
Gwnym skadnikiem surowca jest kwas askorbinowy (witamina C) oraz witaminy: B1, B2, B12, E, P, PP, prowitamina A, flawonoidy, garbniki, cukry (glukoza, sacharoza, fruktoza), kwasy organiczne (kwas cytrynowy), pektyny oraz skadniki mineralne, w tym znaczna zawarto elaza.

Dziaanie
Wyrwnujce niedobr witaminy C, sabo napotne, moczopdne i przeciwanemiczne.

Zastosowanie
Naturalny produkt bogaty w witaminy, oglnie wzmacniajcy, podawany np.: w chorobach zakanych wieku dziecicego, przezibieniach, grypie, grulicy, chorobie reumatycznej, biegunce, nieytach odka i jelit. Odwary z ry podane na pocztku przezibienia lub grypy agodz przebieg choroby i skracaj czas jej trwania. Pomocniczo owoce ry stosuje si w niektrych schorzeniach wtroby, drg ciowych, nerek oraz w niedokrwistoci.

Formy podania
Odwar: yk stoow rozdrobnionych, suchych owocw zala w naczyniu (emaliowanym) szklank wody o temperaturze pokojowej i ogrzewa przez l3 min, nie dopuszczajc do wrzenia. Odwar mona sodzi miodem lub syropami owocowymi, np. z czarnych porzeczek, malin lub wini. Odwar z syropem lub sokiem z wini jest wskazany dla dzieci anemicznych (dua zawarto przyswajalnego elaza i miedzi). Syrop z ry: 1 kg wieych owocw wydry, oczyci, dokadnie wymy, zemle w maszynce. Miazg zala l wody, gotowa 10 min, nastpnie doda 1 gstego syropu z 1 kg cukru. Zagotowa ponownie, przecedzi przez gaz, rozla gorcy do szczelnie zamykanych butelek. Uywa jako dodatek witaminowy do potraw, zwaszcza deserw dla dzieci. Konfitura witaminowa z ry: 1 kg owocw ry pomarszczonej lub girlandowej po wydrylowaniu zala gorcym syropem (przygotowanym z 1,5 kg cukru i 3 szklanek wody). Owoce pozostawi w syropie do nastpnego dnia. Na drugi dzie syrop zla, gotowa przez kilka minut i ponownie gorcym zala owoce. Czynno t powtarza przez kilka dni (do tygodnia), a owoce stan si szkliste. Wtedy owoce z syropem woy do soikw. Z owocw dzikiej ry mona przygotowa w domu wiele innych niezwykle wartociowych przetworw dla dzieci. Herbapol produkuje rwnie napoje witaminowe, np. Rosavit oraz herbatk ekspresow (owoce ry, gogu, tarniny i bzu czarnego). Bardzo czsto owoce dzikiej ry nazywane s bdnie gogiem. Prawdziwy owoc gogu pochodzi z innej roliny. Gg Crataegus oxyacantha L zasadniczo rni si skadem chemicznym oraz dziaaniem leczniczym od owocw ry.

179

Oprcz licznych odmian ry dzikiej spotyka si take wiele gatunkw i krzywek r szlachetnych, ktre s uprawiane jako roliny ozdobne i aromatyczne. Niektre z nich, jak np. ra francuska (Rosa gallica L.), o pdach barwy sinej i duych, silnie pachncych ciemnoczerwonych kwiatach, oraz podobna ra stulistna (Rosa centifolia L.), dostarczaj aromatycznego surowca (kwiatw) majcego rwnie zastosowanie w lecznictwie. Odwar z wysuszonych, ciemnoczerwonych patkw kwiatw z tych odmian jest agodnym rodkiem cigajcym, stosowanym w poczeniu z miodem lub syropem do pdzlowania jamy ustnej u niemowlt w przypadkach pleniawek (1 yk lub wicej wysuszonych patkw ry zaparzy szklanki gorcej wody, mocno osodzonej miodem). Patki ry wymieniane s rwnie w starych przepisach zielarskich jako rodek leczniczy w biegunkach niemowlcych, zwaszcza w mieszankach z rumiankiem lub owocami borwki czernicy (czarnej jagody).

urawina botna (Oxycoccus quadripetalus Gilib. = Vaccinium oxycoccus L, rodz. Ericaceae)

Poca si, skpo ulistniona krzewinka, dorastajca do 1 m dugoci, szeroko rozpowszechniona na torfowiskach rodkowej i pnocnej Europy oraz Ameryki Pomocnej (charakterystyczna dla tundry, u nas do rzadka). Rolina wyksztaca zimotrwale, drobne, brzegiem podwinite licie o charakterystycznej sinobiaej powierzchni dolnej. Rowe kwiaty, na dugich szypukach, wyrastaj po 23 na szczytach gazek. Owocem jest soczysta, kulista, czerwona jagoda o rednicy do 1,5 cm, wyrniajca si kwanym, orzewiajcym smakiem. Owoce urawiny dojrzewaj zwykle we wrzeniu. Odznaczaj si du odpornoci na mrz i mog pozostawa na gazkach a do wiosny. Surowcem s wiee owoce, zebrane po przemarzniciu, z ktrych przygotowuje si przede wszystkim sok lub inne przetwory, np. kisiele.

Skad chemiczny
Witaminy: C, B1, B2, PP, P, prowitamina A, kwasy organiczne (gwnie cytrynowy i benzoesowy), cukry (fruktoza, galaktoza i niewielkie iloci sacharozy), pektyny, antocyjany i skadniki mineralne (mied, molibden, elazo, mangan, wap, glin, cynk, srebro, kobalt).

Zastosowanie
Lek witaminowy stosowany gwnie w przezibieniach i innych chorobach infekcyjnych, czsto jako orzewiajcy, gaszcy pragnienie napj. W tym celu mona uywa dostpnego w handlu soku urawinowego Succus Oxycocci (1 yeczka soku lub wicej na szklank przegotowanej wody). Owoce urawiny wpywaj korzystnie na procesy trawienia, zwaszcza przy zmniejszonej kwanoci soku odkowego, polepszaj przyswajanie elaza z poywienia. Polecane s jako rodek wspomagajcy w leczeniu chorb infekcyj-

180

nych, niedokrwistoci oraz w zapaleniu nerek (zwikszaj efekt leczniczy podawanych antybiotykw i sulfonamidw). W medycynie ludowej s stosowane take w kamicy nerkowej, w chorobach wtroby i nadcinieniu. urawiny s zasado-twrcze i pomagaj w utrzymaniu w organizmie rwnowagi kwasowo-zasadowej.

Formy podania
urawina pasteryzowana: 1 kg przebranych i wymytych jagd zala gorcym syropem (1/2 1 kg cukru na 1 l wody) i pasteryzowa do 20 min w temperaturze 90C. Dem z urawin: 1 kg urawin, 1/2 kg cukru. urawiny umy i przebra, nastpnie oddzieli 1/3 mniej wyronitych owocw i przetrze przez sito. Do przecieru doda cukier, zagotowa i wsypa pozostae owoce. Dem przygotowuje si podobnie jak z borwek, ale mniej sodki, z dodatkiem np. owocw jarzbiny czy gruszek, jako doskonay dodatek do potraw z drobiu. Owoce urawiny s bardzo trwae. Mog by przechowywane przez duszy czas w chodnym miejscu zalane wod, ktr naley zmienia co kilka tygodni.

ROLINY W CHOROBACH REUMATYCZNYCH

Reumatyzm, gociec, tak okrelamy zwyczajowo dolegliwoci i zmiany chorobowe w narzdach ruchu. W miar jednak rozwoju medycyny coraz bardziej ucila si pojcie reumatyzmu i wyodrbnia schorzenia, ktre rni si od siebie przebiegiem i objawami. Jednake typowy dla tych chorb jest bl w obrbie narzdw ruchu, od krtkotrwaego do utrzymujcego si latami. Stopniowo zmiany chorobowe powoduj znieksztacenia staww, prowadzc niekiedy nawet do kalectwa. Jedn z jednostek reumatyzmu jest choroba reumatyczna (inaczej gorczka reumatyczna), ktra jest do czstym schorzeniem wieku dziecicego. Jest ona etiologicznie zwizana z paciorkowcami, ktre zwykle wywouj angin, a w nastpstwie czsto chorob reumatyczn. Choroba reumatyczna rzadko wystpuje u dzieci do 5 lat; spotyka si j w wieku 6 11 lat. Objawia si najczciej nagle, zwykle stanem podgorczkowym, blami staww itp. Czasami przebieg jest ostry i moe doprowadzi do nieodwracalnego uszkodzenia serca lub innych zmian w narzdach. Niejednokrotnie wystpuj nawroty choroby, przy czym ich czstotliwo zmniejsza si wraz z wiekiem. Przy pierwszych objawach choroby dziecko powinno jak najszybciej znale si pod opiek lekarza specjalisty. Nie naley rwnie lekceway powtarzajcych si u dziecka infekcji grnych drg oddechowych lub zapalenia zatok okoonosowych, gdy mog one stanowi punkt wyjcia do wywoania choroby reumatycznej. W razie wystpienia tych chorb, poza lekami podstawowymi, naley przez duszy czas po wyleczeniu stosowa pukanie jamy ustnej i garda przeciwbakteryjnymi rodkami, jak: szawia, rumianek itp.

181

W leczeniu ostrego rzutu choroby reumatycznej, obok penicyliny i kortykosteroidw, stosuje si pochodne kwasu salicylowego. Naley jednak podkreli, e dzieci s bardzo wraliwe na salicylany, zwaszcza syntetyczne (uczulenie salicylowe). Podaje si je wic tylko w koniecznych przypadkach, wg wskaza lekarza, cile przestrzegajc dawkowania. wiat rolin dostarcza nam wielu surowcw, zawierajcych pochodne kwasu salicylowego o agodnym dziaaniu, ktre stosuje si jako leki wspomagajce polecane nawet maym dzieciom. Do takich surowcw nale: kora wierzby, kwiat wizwki, pczki topoli, owoce borwki brusznicy. Te ostatnie najlepiej podawa na surowo, roztarte z cukrem. W chorobach reumatycznych korzystne jest wspdziaanie podstawowych rodkw przeciwreumatycznych z surowcami rolinnymi o waciwociach poprawiajcych przemian materii i zwikszajcych wydalanie szkodliwych substancji, ktrych zogi umiejscawiaj si gwnie wok tkanki cznej, w stawach, powodujc obrzki i bolesno. W tym celu mona wykorzysta np. korze opianu, usuwajcy zbdne produkty przemiany materii dziki zwikszeniu wydzielania ci oraz waciwociom moczopdnym i napotnym. Zbliony efekt uzyskuje si przy stosowaniu korzeni lub lici mniszka lekarskiego o podobnym dziaaniu. Celowe jest rwnie czenie tych surowcw z innymi rodkami moczopdnymi (np. kczami perzu, limi brzozy) lub napotnymi (np. owocami maliny i kwiatami lipy). Podaje si ponadto zioa, ktre dziaaj regenerujce, wzmacniaj organizm oraz uszczelniaj i uelastyczniaj cianki naczy wosowatych. S to np.: licie pokrzywy, ziele rdestu ptasiego, ziele skrzypu, kwiaty bzu czarnego, ziele dziurawca. Moemy rwnie skorzysta z gotowych mieszanek zioowych, w skad ktrych wchodz roliny wspomagajce leczenie choroby reumatycznej. S to: Reumosan, Reumogran, Pyrosan. W blach miniowych, a take przy wyranych zmianach stawowych, uywa si maci, ktre dziaaj rozgrzewajce, powodujc miejscowe przekrwienie, jak np. Capsiderm. Jeeli t ma stosujemy u dzieci, powinno si j kilkakrotnie rozcieczy Dermosanem lub obojtnym kremem. Zawsze trzeba uwaa przy stosowaniu rodkw silnie dranicych, aby nie doprowadzi do uszkodzenia skry. Dobre efekty daje nacieranie intraktem z melisy (Intractum Melissae Herbapol) lub preparatem Melisana. Niekiedy dobre efekty uzyskuje si, przykadajc na bolesne, obrzmiae stawy kataplazmy, np. z nasion gorczycy biaej i okady z odwarw rolinnych, np.: z nasion lnu, ziela macierzanki, lici podbiau lub stosujc kpiele lecznicze. Do kpieli leczniczych wykorzystuje si wiele zi aromatycznych, np. ziele macierzanki, tymianku, owoce jaowca, igliwie lub mode gazki z sosny i wierka, a take inne surowce, np. som owsian, siano, kor wierzby. Zamiast zi aromatycznych mona do kpieli dodawa w niewielkich ilociach olejki eteryczne, np.: tymiankowy, macierzankowy, lebiodkowy, rozmarynowy, lawendowy, lub wyci gi alkoholowe z rolin olejkowych. Czas kpieli nie moe by zbyt dugi (naley zaczyna od 5 i nie przekracza 15 min); temperatura w granicach 3638C.

182

Kpiele lecznicze
W wywarze z siana: 2 kg siana z k koszonych podczas kwitnienia traw gotowa w 6 1 wody przez godz. Do kpieli mona doda przecedzony wywar lub wraz z sianem. Zwrci uwag na moliwo uczulenia. W wywarze ze somy owsianej: 1 kg pokrojonej somy owsianej zala 5 l wody i gotowa przez p godziny. Po odcedzeniu doda do kpieli. Z zi aromatycznych: 200 g ziela macierzanki albo tymianku zala 3 l wrzcej wody, pozostawi do naparzenia, a nastpnie doda do kpieli. Jeeli w chorobach reumatycznych podaje si duej chemioterapeutyki jako oson bony luzowej odka mona poleci przetwory z surowcw luzowych, np. z korzenia i lici prawolazu lub nasion babki pesznika. W czasie choroby, niezalenie od podstawowych lekw, naley podawa dziecku znaczne iloci witaminy C, najlepiej wiee owoce lub odpowiednio przygotowane przetwory. Dobrze nadaj si do tego celu: owoce dzikiej ry, urawiny lub owoce rokitnika.

ROLINY W CHOROBACH UKADU NERWOWEGO

Ukad nerwowy jest odpowiedzialny za odbieranie bodcw wewntrznych oraz zewntrznych i przeksztacanie ich w pobudzenia nerwowe (impulsy) przekazywane dalej do poszczeglnych narzdw ciaa. Ukad nerwowy skada si z dwch zasadniczych czci: ukadu mzgowo-rdzeniowego i autonomicznego. Ukad mzgowo-rdzeniowy dzieli si z kolei na orodkowy ukad nerwowy, obejmujcy m.in.: mzg, mdek, rdze przeduony i rdze krgowy. Ta cz ukadu nerwowego zwizana jest z nasz wiadomoci i zaley od naszej woli. Autonomiczna cz ukadu nerwowego (wegetatywna) nie jest zalena od naszej woli i jej czynnoci nie s zwizane ze wiadomoci. Orodkowy ukad nerwowy reguluje nasz stosunek do wiata zewntrznego, natomiast ukad wegetatywny rzdzi funkcjami wanych dla ycia narzdw i zapewnia prawidowy przebieg najpowaniejszych czynnoci yciowych organizmu. Pomidzy tymi ukadami istniej wzajemne wpywy pobudzajce i hamujce na wszystkich szczeblach ich anatomicznego przebiegu i fizjologicznych czynnoci. Pobudzenie orodkowego ukadu nerwowego moe by nie tylko pochodzenia fizjologicznego, lecz rwnie wynika z jego nadmiernej pobudliwoci lub zmniejszenia wraliwoci orodkw hamujcych podniety. Zaburzenia ukadu nerwowego s bardzo rnorodne i niejednokrotnie trudno jest postawi waciwe rozpoznanie. W naszej dobie dolegliwoci ze strony tego ukadu s do powszechne i coraz czciej dotycz rwnie dzieci. Wystpuj one przewanie u osb o chwiejnym ukadzie wegetatywnym oraz o wzmoonej pobudliwoci nerwowej. Cech tych zaburze s stany podniecenia psychicznego i ruchowego, utrudniona nauka, praca i odpoczynek, zakcenia snu. U bardzo maych dzieci wystpuj niekiedy drgawki (konwulsje) o rnym pochodzeniu. Powszechnie uywana nazwa drgawki dziecice jest potocz-

183

nym niezbyt cisym okreleniem zaburze ukadu nerwowego rnego typu, jak: napady padaczkowe drgawkowe, omdlenia drgawkowe, skurcz wskutek szlochania, a take drgawki gorczkowe, ktre mog wystpi przy podwyszonej temperaturze ciaa. Objawy takie pojawiaj si u dzieci do 3 roku ycia i w wikszoci przypadkw (gdy nie s to przyczyny organiczne) ustpuj w miar dojrzewania dziecka. Objawy takie mog przejciowo powrci w okresie pokwitania, ze wzgldu na gwatowne przemiany hormonalne, charakterystyczne dla tego okresu. Okres dojrzewania odznacza si ponadto du chwiejnoci w sferze psychicznej, wzmoon pobudliwoci emocjonaln, skonnoci do depresji na przemian z nadmiernym pobudzeniem. Czsto wystpuj wtedy ble w okolicy serca, nage bledniecie lub zaczerwienienie twarzy, uczucie gor ca, zawroty gowy, bezsenno, a niekiedy nadmierna senno. Obserwuje si rwnie objawy nerwicowe ze strony przewodu pokarmowego. S to na og objawy przejciowe, ktre ustpuj same po osigniciu przez dziecko penej dojrzaoci psychicznej i fizycznej. Naley si jednak liczy z tym, e mog te wynika ze stanw chorobowych organizmu. Wtedy oczywicie wymagaj szybkiej interwencji lekarza specjalisty. Niekiedy zaburzenia ukadu nerwowego ujawniaj si na skutek przebytych chorb zakanych, zatru pokarmowych, przecienia nauk i wszelkich zbyt silnych stresw dla niedojrzaego jeszcze ukadu nerwowego dziecka. Trzeba tutaj podkreli fakt, e wiele chorb pniejszego wieku (nerwice narzdowe, choroba nadcinieniowa i in.) ma czsto swj pocztek w niegronych, lekcewaonych zaburzeniach ukadu nerwowego u dzieci. Coraz czciej u dzieci spotyka si nerwice, ktre objawiaj si m.in.: niepokojem, rozdranieniem, blami gowy, brzucha, trudnociami w zasypianiu i in. Na powstawanie nerwic wpywaj, obok czynnikw wewn trznych rwnie bodce zewntrzne, jak: haas, wstrzsy, dziaanie dymw, gazw spalinowych i innych substancji toksycznych, a take w znacznym stopniu oglne warunki bytowe dziecka i jego sytuacja rodzinna. Przypominamy, e podstawow cech kadej nerwicy jest brak zmian organicznych w narzdach i ukadzie nerwowym, pomimo czasem bardzo wyranych zaburze w czynnoci tych narzdw. W leczeniu chorb ukadu nerwowego, w tym take nerwic, wane znaczenie maj leki uspokajajce, chocia w odniesieniu do dzieci i modziey znerwicowanej najwaciwszym postpowaniem jest niekiedy psychoterapia i odpowiednie dziaanie wychowawcze. Czasami jednak, jak np.: w lkach nocnych i zaburzeniach snu, w moczeniu nocnym, naley stosowa odpowiednie leki uspokajajce. W tych przypadkach bardzo pomocne s preparaty rolinne, ktre jakkolwiek maj agodne dziaanie i wymagaj duszego przyjmowania, to we waciwych dawkach s wystarczajco skuteczne. Nie daj te objaww ubocznych w przeciwiestwie do uspokajajcych czy nasennych lekw syntetycznych, ktre, chocia niekiedy konieczne, nie s obojtne, a najczciej wrcz szkodliwe dla organizmu dziecka. Poza tym powoduj one nierzadko stany przyzwyczajenia (lekomanii). Do surowcw uspokajajcych naley: korze kozka lekarskiego, li melisy, ziele mczennicy cielistej, a take inne o nieco sabszym dziaaniu: kwiat rumianku, ziele dziurawca, kwiat gogu, lipy, korze arcydzigla.

184

Niektre z wymienionych surowcw maj specyficzne dziaanie i dlatego s polecane szczeglnie w okrelonych schorzeniach lub dolegliwociach. I tak korze arcydzigla jest bardzo dobrym rodkiem w braku aknienia u dzieci na tle nerwowym, a take w zawrotach i blach gowy spowodowanych zaburzeniami trawiennymi. Surowiec ten wchodzi w skad kropli Nervosol. Dziurawiec, np. jako specyfik Hyperforat, polecany jest w oglnym wyczerpaniu nerwowym, uczuciach niepokoju, w przejciowych zaburzeniach rwnowagi nerwowej, np. w okresie pokwitania, w moczeniu nocnym u dzieci i lekach nocnych. Melisa i kolei jest uywana najczciej w nerwicy odka, zaburzeniach nerwowych rytmu serca, zmianach cinienia krwi pod wpywem emocji, przy trudnociach w zasypianiu. Wystpuje w zoonych preparatach zioowych, jak: granulat Nervogran, mieszanka zioowa Nervosan, krople Nervosol, mieszanka Enuresan (polecana w moczeniu nocnym) i in. Cenne waciwoci lecznicze wykazuje rolina, pochodzca z Ameryki Poudniowej, mczennica cielista (Passiflora incarnata). Jest ona uprawiana w wielu krajach Europy, rwnie w Polsce (w szklarniach). Czasami spotykana w domach jako efektowna, pnca rolina doniczkowa. Najlepsze dziaanie lecznicze wykazuj wycigi alkoholowe. Krajowy przemys zielarski produkuje z tego surowca syrop Passispasmin. Podawany jest on w stanach nadmiernego pobudzenia nerwowego, psychicznego i ruchowego, w bezsennoci, w drgawkach i histerii u dzieci, w rozkojarzeniu nerwowym okresu pokwitania i in. Preparat nie wykazuje toksycznego dziaania, jedynie przy przedawkowaniu mog wystpi pewne objawy uboczne, najczciej ble gowy. Podobnym dziaaniem jak Passispasmin odznacza si pyn Neospasmina. Ostatnio w zespole dziecka nadwraliwego i nieprzystosowanego stosuje si preparaty z wiesioka, np. olej wiesiokowy (Oeparol). Najlepsze efekty w leczeniu schorze ukadu nerwowego uzyskuje si stosujc mieszanki zioowe o skojarzonym dziaaniu skadnikw, np. uspokajajcym, zmniejszajcym pobudliwo zakocze nerwowych czuciowych, przeciwblowym, przeciwskurczowym, przeciwzapalnym. Korzystne dziaanie wywieraj take kpiele w odwarach z zi o dziaaniu uspokajajcym i odprajcym. Mona je przygotowywa: z rumianku, kczy tataraku, kozika, ziela krwawnika, kwiatw lipy, ziela macierzanki, lici melisy.

ROLINY USPOKAJAJCE Gg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna Jacq.) oraz gg dwuszyjkowy (Crataegus oxyacantha L., rodz. Rosaceae)
W Polsce spotyka si oba gatunki w lasach i zarolach. Jednake bardziej rozpowszechniony jest gg jednoszyjkowy, ktry wystpuje na nizinach, natomiast gg dwuszyjkowy czciej ronie w niszych partiach grskich. Obie roliny s rwnie hodowane w parkach i ogrodach jako krzewy ozdobne.

185

Gg jednoszyjkowy jest rozgazionym, ciernistym krzewem, dorastajcym do 6 m wysokoci, o silnie zdrewniaych gazkach, opatrzonych krtkimi, grubymi kolcami. Licie s 35-klapowe, gboko wcite. Blaszka liciowa wzdu nerwu jest obustronnie mikko owosiona. Kwiaty biaokremowe, o jednym supku, zebrane s na szczycie w wielokwiatowe baldachogrona. Rolina kwitnie w kocu maja. Owocem jest jednonasienny pestkowiec o jasnokoralowej do czerwono-brunatnej barwie. Owoce dojrzewaj jesieni, do padziernika. Gg dwuszyjkowy jest podobnym, lecz niszym krzewem, osigajcym wysoko do 4 m. Wyksztaca on licie trjklapowe, w zarysie jajowate. Od gogu jednoszyjkowego rni si gwnie iloci supkw (23). Owocem jest rwnie pestkowiec z 2 (rzadziej 3) pestkami. Surowiec leczniczy stanowi kwiatostany wraz z towarzyszcymi 25 limi obu gatunkw gogu, zebrane w pocztkowym okresie kwitnienia (maj i czerwiec) i szybko wysuszone. Surowiec ma specyficzny saby zapach i gorzkawy smak. W lecznictwie wykorzystuje si rwnie owoce, ktre zbiera si jesieni, kiedy zaczn czerwienie, ale nie s jeszcze dojrzae. Suszy si w suszarniach w temperaturze 50C. Owoce gogu nie wykazuj zapachu, smak maj kwaskowaty.

Skad chemiczny
W kwiatostanach wystpuj: flawonoidy i leukoantocyjanidyny, epikatechina, garbniki katechinowe, triterpeny, fenolokwasy, fitosterole, zwizki purynowe i inne. Owoce gogu maj podobny skad jakociowy, lecz ze znacznie mniejsz zawartoci zwizkw flawonoidowych; gwnym skadnikiem jest pochodna epikatechiny procyjanidyna. Poza tym zawieraj prowitamin A oraz witamin C. Kwiatom przypisuje si wiksze znaczenie lecznicze ni owocom.

Dziaanie
Wzmacniajce misie sercowy, uspokajajce, przeciwskurczowe, moczopdne oraz regulujce cinienie krwi.

Zastosowanie
Przetwory, gwnie z kwiatw, maj zastosowanie w schorzeniach ukadu krenia, przy wzmoonej pobudliwoci nerwowej i bezsennoci oraz nadcinieniu i miadycy (w wieku starszym). Kwiatostany gogu wchodz w skad licznych gotowych preparatw, jak Cardiol lub Neocardina, stosowanych take u dzieci w zaburzeniach czynnociowych serca, napadowym koataniu serca, w nerwicach, w osabieniu minia sercowego po przebytych chorobach zakanych. Dzieciom przecitnie podaje si jednorazowo 1015 kropli tych preparatw, w ciszych przypadkach do 25 kropli, po jedzeniu, z niewielk iloci wody. Wycig z gogu jest te skadnikiem popularnego preparatu Neospasmin, stosowanego u dzieci w trudnociach w zasypianiu, w uczuciu niepokoju, w przy-

186

spieszonym rytmie serca pod wpywem bodcw psychicznych, w napadowym koataniu serca i in. Niekiedy lepszy efekt w tych przypadkach uzyskuje si przyjmujc Passispasmin.

Kozek lekarski (Valeriana officinalis L, rodz. Valerianaceae)

Wystpuje dziko prawie w caej Europie oraz rodkowej i pnocnej Azji. W Polsce ronie powszechnie, czsto w wikszych zespoach, na kach i w zarolach, na glebach yznych, dostatecznie wilgotnych. Jest to rolina wieloletnia, wysoka do 2 m, o krtkim kczu, ksztatu odwrotnie stokowatego, z ktrego od dom i z boku wyrastaj liczne, cienkie, walcowate korzenie (kcze z korzeniami przypomina kol brod, dlatego nazwa roliny kozek). Kozek w pierwszym roku wegetacji wyksztaca rozet pierzastych lici, a w drugim prosto wzniesion, ulistnion, sztywn, czsto fioletowaw odyg, licie naprzeciwlege, pierzaste, kwiaty rowe lub biaorowe, zebrane na szczycie w baldachoksztatne wiechy. Owocem jest nieupka opatrzona pierzastym puchem. Rolina wystpuje w kilku odmianach rnicych si wysokoci odyg oraz wygldem lici. Surowiec otrzymuje si z 3 odmian: Valeriana officinalis L. var. latifolia Vahl. o szerokich prawie jajowatych liciach i odydze wys. do 2 m, Valeriana officinalis L. var. tenuifolia Vahl. ktra ma znacznie mniejsze, wskolancetowate licie i odyg wys. ok. 70 cm oraz Valeriana officinalis L. var. media Koch o do licznych lancetowatych liciach oraz odydze dorastajcej do 1,5 m. S to odmiany rosnce dziko. W uprawie natomiast spotykana jest najczciej odmiana Valeriana officinalis var. exaltata. Surowiec stanowi kcza z korzeniami zebrane ze stanu naturalnego i z upraw (roliny hodowane maj silniej rozwinity system korzeniowy ni dziko rosnce). Organa podziemne wykopywane s jesieni lub w maju, przed kwitnieniem roliny. Suszy sieje w temperaturze do 35C. Kozek po wysuszeniu ma charakterystyczny walerianowy zapach, ktrego nie wyczuwa si w wieej rolinie.

Skad chemiczny
Olejek eteryczny, w skad ktrego wchodz monoterpeny, seskwiterpeny i diterpeny, poza tym walepotriaty oraz kwasy organiczne i zwizki poliacetylenowe.

Dziaanie
Uspokajajce waciwoci surowiec gwnie zawdzicza walepotriatom. Wycigi alkoholowe odznaczaj si lepszym dziaaniem od naparw wodnych.

187

Kozek lekarski

Zastosowanie
W stanach napicia nerwowego, niepokoju, w uczuciu zagroenia, rozkojarzeniu, trudnociach w zasypianiu, w drgawkach itp. Surowiec wpywa tumice te na stany emocjonalne, ale take jest skuteczny w pobudzeniu ruchowym.

Formy podania
Wycig wodny: przygotowuje si na zimno, biorc 1 yeczk rozdrobnionych korzeni na szklank zimnej wody, pozostawiajc na 24 godz. Podawa w cigu dnia, a przy bezsennoci do 1/3 szklanki wieczorem. Napar na gorco: 1 yeczka/1 szklank wrzcej wody; pozostawi na parze 30 min. Podawa dzieciom starszym 12 yki (rwnie jako rodek wiatropdny). Korze waleriany wchodzi w skad licznych preparatw zoonych o dziaaniu uspokajajcym, np. kropli nasercowych Cardiol, stosowanych m.in. w nerwicach i czynnociowych zaburzeniach serca (dzieciom 1015 kropli), oraz kropli walerianowych. Dzieciom mona poda krople walerianowe rwnie przy blach odka i w wymiotach na tle nerwowym (37 kropli), take w padaczce po 1 yeczki 2 x dz. Do preparatw uspokajajcych zawierajcych korze kozka nale: Nervosol (dzieciom 1/31/2 yeczki 13 razy dziennie), Passispasmin (dzieciom przy bezsennoci yeczki przed snem), a z preparatw zagranicznych Valmane w psychicznych i ruchowych zaburzeniach u dzieci, 3 razy dziennie po 1 dra etce w cigu 34 tygodni. Intrakt ze wieych korzeni kozka (Intractum Valerianae) mona stosowa pomocniczo w padaczce po 1/3 yeczki 3 x dz. Dusze stosowanie przetworw z kozka nie jest wskazane, gdy mog one spowodowa zaburzenia czynnoci przewodu pokarmowego.

Melisa lekarska (Melissa officinalis L., rodz. Labiatae)

Bylina wysoka do 1 m, o przyjemnym cytrynowym zapachu. Licie jasnozielone, cienkie, uoone s na odydze parami. Kwiaty drobne, biae lub niebieskawe, skupiaj si na szczytach pdw. Owocem jest poczwrna rozupnia. Melisa kwitnie od czerwca do wrzenia i naley do rolin wybitnie miododajnych (jedna z nazw roliny brzmi rojownik od roju pszczelego). Pochodzi ze wschodnich obszarw rdziemnomorskich, zdziczaa i zadomowiona w wielu krajach poudniowej Europy oraz na Krymie, Kaukazie, w Iranie, Syrii, na zachodzie Syberii. W Polsce tylko uprawiana, niekiedy dziczejca. Rozmnaa si atwo z rozogw, z ktrych na wiosn wyrastaj mode pdy. Surowcem s licie melisy i ulistnione szczyty pdw zebrane w okresie poprzedzajcym kwitnienie. Surowiec suszy si szybko w cieniu, w temperaturze nie przekraczajcej 35C. Wysuszone listki maj przyjemny, cytrynowy zapach.

189

Melisa lekarska

Skad chemiczny
Olejek eteryczny (gwne skadniki cytral i cytronellal), garbniki, kwasy triterpenowe (ursolowy i oleanolowy), zwizki goryczowe, luz, witamina C, karoten, skadniki mineralne.

Dziaanie
Uspokajajce, rozkurczowe zwaszcza na minie gadkie jelit, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe.

Zastosowanie
W bezsennoci, neurastenii, wyczerpaniu nerwowym, w stanach oglnego pobudzenia nerwowego oraz w niektrych chorobach przewodu pokarmowego (g wnie w nerwicach wegetatywnych, biegunkach na tle nerwicowym itp.).

Formy podania
Napar: 1 yk ziela zala w termosie szklank wrzcej wody. Pozostawi na godzin. Pi ok. szklanki 2 razy dziennie (maym dzieciom l3 yki). Nalewka na winie: 50 g lici zala 1 l biaego wina i pozostawi na 3 dni. Podawa po 1 yce dz. (starszym dzieciom kilka razy dziennie w miar potrzeby) zwaszcza w nerwicowych dolegliwociach odkowych. Melis mona uywa jako przypraw, dodawan take do potraw dla dzieci (nadaje specyficzny zapach cytrynowy). W tym celu najlepiej uywa lici wieych (s bardziej aromatyczne). Jest to moliwe nawet zim, gdy melisa nadaje si do uprawy w doniczkach. Melis dobrze jest stosowa w mieszankach z innymi zioami o podobnym dziaaniu, np.: z kwiatami gogu, zielem dziurawca, korzeniem kozika i zielem serdecznika (Leonurus cardiaca L.) w nerwicy serca, a z korzeniem arcydzigla, limi mity, kwiatami rumianku i zielem dziurawca w nerwicach odka. Gotowy preparat Intractum Melissae podawa w stanach bezsennoci, przemczeniu nauk, pomocniczo w chorobie wrzodowej odka.

ROLINY W CHOROBACH I URAZACH SKRY

Skra jest wanym narzdem odpowiedzialnym za wiele czynnoci organizmu. Stanowi powok ochronn, jest narzdem wydalniczym oraz wydzielniczym, regulatorem ciepa i receptorem czucia, bierze rwnie aktywny udzia w licznych procesach przemiany materii. Dlatego skra uzewntrznia stan zdrowia organizmu i czynnoci jego narzdw wewntrznych. Skra dziecka jest niezwykle wraliwa zarwno na bodce wewntrzne, jak i zewntrzne. Niewaciwe pielgnowanie i odywianie dziecka moe by powodem wielu chorb skry zwanych dermatozami. S one jednak najczciej po-

191

chodzenia bakteryjnego, wirusowego lub grzybiczego. Niekiedy zmiany na skrze towarzysz innym chorobom lub powstaj jako reakcja na pewne leki lub te spowodowane s nadwraliwoci (alergia). Czasami za przyczyna powstawania chorb skry nie jest dotd ustalona (np. uszczycy, widu skry, liszajw itp.). Czsto czynnikiem wywoujcym choroby skry jest niewaciwa praca narzdw wewntrznych, jak: odka, nerek, a zwaszcza wtroby, ktra spenia role, filtru, odtruwajcego ustrj. Konieczne jest wtedy ustalenie przyczyny powstawania choroby i podjcie leczenia w tym kierunku. Dlatego przy wielu zmianach skrnych polecane s kuracje rolinami leczniczymi o dziaaniu moczopdnym, usprawniajcym trawienie, zwikszajcym wydzielanie ci lub usuwajcym stany nieytowe odka i jelit czy nawykowe zaparcia. W pewnych okresach ycia dziecka jego skra reaguje w szczeglny sposb. Delikatny naskrek noworodka i niemowlcia wraliwy jest zwaszcza na urazy zewntrzne. Niewaciwe pielgnowanie powoduje szybkie odparzenia i zaczerwienienie skry, a niekiedy jej pkanie, co przy duej moliwoci zakae bakteryjnych jest przyczyn powstawania stanw ropnych, wyprze, a nawet furunkulozy (czyracznoci), uciliwego schorzenia, do ktrego dopuci nie wolno. Czyraczno jest wynikiem nie tylko braku higieny, lecz wystpuje rwnie w nastpstwie osabienia si odpornociowych dziecka (np. w chorobach zakanych) i wymaga starannego i wielostronnego leczenia pod kontrol lekarza. Odpowiednie roliny lecznicze oraz poywienie bogate w witaminy i biako, ubogie natomiast w tuszcze zwierzce i ostre przyprawy, maj wyranie dodatni wpyw na przebieg leczenia zmian skrnych. Uniwersalnym zielem wykorzystywanym w pielgnowaniu skry niemowlcia i dzieci starszych jest rumianek. Stosuje si go do kpieli leczniczych o dziaaniu przeciwzapalnym, poprawiajcym oddychanie skry i prac gruczow potowych. Rumianek wykazuje rwnie waciwoci przeciwalergiczne i uywany jest zewntrznie i wewntrznie (w postaci herbatek) w swdzcych wysypkach, ktre towarzysz skazie biakowej. Przy istniejcym ju wyprzeniu, odparzeniu i innych zmianach skrnych, oprcz kpieli, do ktrej mona zamiast rumianku dodawa Azulan, stosuje si odpowiednie pudry i maci lecznicze, np. zasypki Alantan i Linomag lub ma nagietkow czy alantoinow, take olej rokitnikowy oraz wiesiokowy (np. Oeparol). Dzieci cierpi rwnie na alergiczne schorzenia skrne. Dotyczy to czsto dzieci nieprawidowo odywianych, mao przebywajcych na powietrzu, przekarmionych i przegrzewanych. Wysypki tego rodzaju s zwykle bardzo swdzce, dziecko drapie si, powodujc uszkodzenia skry, co stwarza moliwo infekcji. Roliny lecznicze maj tu za zadanie m.in. agodzenie widu. Ju od 6 miesica ycia dziecka mona stosowa Sanofil zioowy preparat aerozolowy o dziaaniu przeciwzapalnym, przeciwbakteryjnym, cigajcym i agodzcym wid. Polecany jest w pokrzywkach, wypryskach alergicznych i wierzbiczce. Zamiast Sanofilu stosuje si okady i przymoczki sporzdzone z naparw: rumianku, kwiatw krwawnika, lici mity, lici lub korzeni prawolazu czy gotowej mieszanki Septosan, ktre agodz odczyny zapalne skry. Licie babki lancetowatej oraz licie porzeczki czarnej korzystnie dziaaj zwaszcza przy drobnych uszko-

192

dzeniach naskrka, ktre czsto towarzysz swdzcym wysypkom. W chorobach skry, jak: wyprysk suchy i sczcy, wyprzenia w fadach skrnych, ropnie mnogie niemowlt, wierzbiczka, pokrzywka i in., mona z dobrym skutkiem stosowa Linomag lub ma o dziaaniu cigajcym Tormentiol, a take specyfiki zawierajce olej wiesiokowy (Oleum Oenotherae). Dziecko nieco starsze, w czasie nauki chodzenia, jest szczeglnie naraone na liczne urazy zewntrzne. W tym czasie czsto zdarzaj si zadrapania, stuczenia, otarcia naskrka, siniaki i urazy powaniejsze, jak oparzenia lub odmroenia. Przy powierzchownych otarciach naskrka i pytkich skaleczeniach stosuje si zioa o dziaaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym. Mog to by przykadane na skr wiee, dokadnie wymyte licie babki szerokiej lub lancetowatej czy zmiadone, wiee licie aloesu, roliny doniczkowej popularnej w naszych domach. Obie roliny, jakkolwiek o rnym skadzie chemicznym, dziaaj w tym wypadku podobnie gojco i przeciwbakteryjnie. Mona rwnie stosowa zasypk Alantan i Linomag, a take aerozolowy preparat zioowy Hemostin. Ten ostatni specyfik przygotowany jest z wycigw z kory dbowej, z kwiatw nagietka i ziela dziurawca. Zawiera ponadto roztwr pochodnych celulozy, ktre tworz na powierzchni skry trwa bonk, zabezpieczajc uszkodzone miejsce przed zewntrznym zakaeniem i przeduajc kontakt skry z leczniczymi wycigami zioowymi. Wytworzona bonka jest jednak niebezpieczna dla ran zanieczyszczonych, poniewa stwarza korzystne warunki rozwoju bakterii beztlenowych. Z tego wzgldu Hemostin powinien by stosowany jedynie w drobnych, czystych zranieniach i otarciach naskrka (nigdy na rany zanieczyszczone ziemi). Mona go zmy ze skry wod. Na rany tuczone, siniaki i obrzki (opuchnicia) stosuje si okady, ktre robi si: z nalewek z kwiatw arniki, nagietka i sonecznika, naparw z kwiatw rumianku lub odwarw z kory dbowej. Miejsca opuchnite i siniaki mona smarowa maci Arcalen, przygotowan z arniki i nagietka, a take okada kompresami zioowymi. W tym celu sproszkowane zioa, np.: arnik, rumianek, nagietek, macierzank lub inne o podobnym dziaaniu miesza si z gorc wod do konsystencji papki (nieraz z dodatkiem patkw owsianych), nastpnie dodaje kilka kropli octu i przenosi na ptno lub gaz. Ciepy kompres przykada si na spuchnite miejsce, przykrywa cera tka i zmienia kilka razy dziennie. W niewielkich, lekkich oparzeniach uszkodzon skr naley zmy najpierw zimn wod, a potem wacikiem zwilonym nalewk z kczy piciornika, a nastpnie przykada zimne okady z odwarw przygotowanych: z kwiatw rumianku, nagietka, kczy piciornika, nasion lnu lub smarowa maciami gojcymi (ma alantoinowa) na przemian z okadami. Podaje si przy tym do picia herbatki witaminowe, np. z dzikiej ry, oraz zawierajce zwizki flawonoidowe, np. z ziela fioka trjbarwnego. Podobnie postpuje si w odmroeniach. Oczywicie w powaniejszych przypadkach tak oparze, jak i odmroe naley natychmiast zasign porady lekarskiej. Dorastajca modzie zwykle ma kopoty ze skr. Wikszo nastolatkw trapi popularny trdzik modzieczy. Jest on zwizany z nadczynnoci gruczow ojowych, ich zaczopowaniem i wtrnym zakaeniem bakteryjnym. Trdzik

193

ma gwnie podoe hormonalne, a ponadto wie si cile z prac ukadu trawiennowydzielniczego. Dlatego te leczenie trdzika modzieczego zmierza w dwu kierunkach. Jedno polega na regulacji pracy wtroby i przewodu pokarmowego, usprawnieniu wydalania moczu i zmniejszaniu pobudliwoci nerwowej. Drugie to dziaanie bezporednio na skr, poprzez stosowanie rodkw o dziaaniu cigajcym, przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym. Wane jest przy tym odpowiednie odywianie, ubogie w tuszcze zwierzce i wglowodany, bogate za w biako i witaminy gwnie z grupy B oraz F i E. Niektre produkty spoywcze s szczeglnie bogate w te zwizki. Dobrym rdem witaminy E i F s kieki pszenicy (mona je otrzymywa w warunkach domowych, rozsypujc ziarna pszenicy na spodeczku z lignin lub wat zwilon wod). Kieki dugoci okoo 2 cm cina si, sieka i dodaje do past, ktrymi smarujemy chleb. Najbogatszym rdem witaminy F jest olej wiesiokowy. W trdziku naley pi napary zioowe, gwnie o dziaaniu usprawniajcym trawienie, moczopdnym, np.: z fioka trjbarwnego, opianu, dziurawca, mniszka lekarskiego, pokrzywy, krwawnika, rumianku, perzu. Wskazane s rwnie maseczki zioowe przygotowane ze sproszkowanych zi: mniszka lekarskiego, rumianku, mity, korzenia opianu, do ktrych dodaje si drody, patkw owsianych lub miodu. Twarz zmywa si wod mitow, rumiankow, macierzankow lub lawendow, pniej mona natuci j kremem Linomag. Przy szybko przetuszczajcych si i wypadajcych wosach mona stosowa napary do pukania: z kczy tataraku, korzeni opianu, rumianku (do wosw jasnych), kory dbowej (do wosw ciemnych), lici czarnej porzeczki, mity i in. Choroby skry s zwykle chorobami przewlekymi, trudnymi do leczenia. W terapii tych schorze preparaty rolinne zajmuj wane miejsce jako leki pomocnicze lub uzupeniajce, a niekiedy podstawowe. Jednake prawie we wszystkich chorobach skrnych korzystne jest stosowanie odtruwajcych mieszanek zioowych, ktre normalizuj przemian materii (fioek trjbarwny, pokrzywa, mniszek lekarski, dziurawiec, opian, perz, krwawnik, cykoria, podagrycznik). Godne polecenia s gotowe mieszanki zioowe: Degrosan, Normosan, Normogran, Neonormacol, Betasol (preparat wspomagajcy w leczeniu uszczycy) oraz wprowadzony ostatnio Revitan (mieszanka odtruwajca). Bardzo wskazane jest przyrzdzanie na wiosn saatek ze wieych lici mlecza, pokrzywy, podagrycznika, krwawnika lub babki. Saatki te wzbogacaj organizm w witaminy i skadniki mineralne, dziaaj regenerujce i odtruwajce.

ROLINY ODTRUWAJCE Fioek trjbarwny = bratek polny (Viola tricolor L., rodz. Violaceae).
W lecznictwie poza fiokiem trjbarwnym wykorzystywany jest fioek polny (Viola arvensis Murray), jednak o sabszym dziaaniu. Obie te roliny wystpuj rodzimie w strefie klimatu umiarkowanego w Europie, Ameryce Pnocnej,

194

Fioek trjbarwny = bratek polny

Azji. W Polsce pospolite na polach, ugorach, miedzach, rzadziej na kach lub brzegach lasw. Fioek trjbarwny jest jednoroczn lub dwuletni rolin wyksztacajc prosto wzniesion, czasem nieco cielc si odyg wysokoci od 10 do 30 cm. odyga jest zwykle rozgaziona, ulistniona skrtolegle. Licie ogonkowe z dwoma duymi, pierzaste wcinanymi przy listkami. Na szczytach rozgazie pdw wyrastaj pojedyncze, piciokrotne kwiaty, miniaturki ogrodowych bratkw. Patki korony dusze od dziaek kielicha: dwa grne najczciej fioletowe, dwa boczne niebieskofioletowe lub te, dolny, najwikszy patek tego koloru, wyksztaca u podstawy zielonofioletow ostrog. Owocem jest podunie jajowata, atwo pkajca torebka. Fioek polny nie wykazuje istotnych rnic morfologicznych w porwnaniu z fiokiem trjbarwnym. Ma jedynie mniejsze kwiaty o bladotych patkach korony, nieco krtszych od dziaek kielicha. Surowcem leczniczym s kwitnce pdy obu gatunkw fiokw, ktre kwitn od maja do wrzenia. Zbiera si je przez cay okres kwitnienia, nim rolina wyksztaci torebki nasienne. cina si cae pdy nadziemne, nastpnie szybko suszy w cieniu lub suszarniach opaowych w temperaturze nie wyszej ni 40C.

Skad chemiczny
Zwizki flawonoidowe, gwnie rutozyd oraz barwniki antocyjanowe. W zielu stwierdzono poza tym garbniki, luz, olejek eteryczny, witamin C, znaczne iloci skadnikw mineralnych i salicylan metylowy.

Dziaanie
Sabo moczopdne i odtruwajce (czyszczce krew). Wystpujce w zielu substancje tworz w organizmie poczenia z rnymi niepotrzebnymi produktami przemiany materii, nagromadzajcymi si niekiedy w znacznej iloci. Poczenia te s atwo rozpuszczalne w wodzie i dlatego mog by usuwane z moczem. Jest to rezultat odtruwajcego dziaania fioka na organizm. Surowiec zmniejsza te krucho i przepuszczalno naczy kapilarnych (wosowatych).

Zastosowanie
W rnych chorobach skry, zwaszcza typowych dla okresu pokwitania, np. w trdziku modzieczym, a take skazie biakowej u niemowlt (herbatki z kwiatw fioka trjbarwnego). Poza tym w wyprysku sczcym i rumieniowatym. Fioek jest take wykorzystywany w leczeniu chorb nerek i pcherza moczowego, szczeglnie przy zaburzeniach w oddawaniu moczu, w krwiomoczu na tle uszkodzenia nerek przez niektre leki (korzystny wpyw flawonoidw na naczynia wosowate), obrzkach spowodowanych niedomog nerek, w chorobie gocowej, stanach zapalnych grnych drg oddechowych (uatwia odkrztuszanie wydzieliny) we wszystkich tych przypadkach jako typowy lek wspomagajcy.

196

Formy podania
Gotowa herbatka do zaparzania Viola-fix. Napar: 1 yka (dla niemowlt yeczka) ziela na szklank wrzcej wody. Pi kilka razy dziennie w niewielkich porcjach. Waciwe jest czenie surowca z innymi zioami o podobnym, czyszczcym krew dziaaniu, lub rolinami bogatymi w witaminy (owoce dzikiej ry, berberysu, jarzbiny, urawiny, maliny). Bratek polny wchodzi w skad mieszanki zioowej Degrosan, ktra przyspiesza przemian materii.

Cykoria podrnik = podrnik bkitny = podrnik lekarski (Cichorium intybus L., rodz. Compositae)
Rolina wieloletnia, szorstko owosiona, wysokoci 30120 cm o dugim, rozgazionym, brunatnym korzeniu. Wyksztaca charakterystyczn rozet przyziemnych lici oraz sabo ulistnion odyg. Licie odygowe s lancetowate, nieco wcinane lub caobrzegie. Kwiatostany koszyczkowe, zoone z bkitnych, rzadziej biaych lub rowych kwiatw, ktre wyrastaj na szczytach gazek oraz w ktach grnych lici. Owocem jest nieupka z wiecem usek na szczycie. Rolina kwitnie od lipca do sierpnia. Cykoria podrnik ronie pospolicie w Polsce na nizinach i niszych terenach grskich, przy drogach, na miedzach, pastwiskach, kamienistych i piaszczystych nieuytkach. Jest rwnie uprawiana do celw przemysowych w odmianie o silnie rozwinitym systemie korzeniowym, ktry jest uywany do produkcji cykorii, znanej namiastki kawy prawdziwej. Surowcem leczniczym jest gwnie korze cykorii. Wykopuje si go pod koniec padziernika, myje, kroi na mniejsze kawaki i suszy w temperaturze 4050C. Surowiec jest bez zapachu, smak ma wyranie gorzki. Zastosowanie znajduje rwnie ziele cykorii, szczeglnie mode licie jedzone na surowo jako saata. Dostarczaj one organizmowi znacznych iloci skadnikw mineralnych oraz witamin. Ziele zbiera si w lipcu sierpniu, na pocztku kwitnienia roliny.

Skad chemiczny
Korzenie: zwizki gorzkie, triterpeny, garbniki, flawonoidy, fenolokwasy, nieco olejku eterycznego, cholina, inulina, witaminy B1 i C, skadniki mineralne. Licie: karoten, witaminy B1, B2, C, znaczne iloci skadnikw mineralnych (sd, potas, mangan, wap, elazo, fosfor).

Dziaanie
Pobudzajce czynno wydzielnicz odka, sabe ciopdne i moczopdne.

Zastosowanie
W braku aknienia i wychudzeniu, w niedostatecznym wydzielaniu soku odkowego i ci, w uszkodzeniach wtroby spowodowanych rnymi zwizkami

197

Cykoria podrnik = podrnik bkitny = podrnik lekarski

toksycznymi bd lekami, w przewlekych chorobach przemiany materii, w niektrych chorobach skry jako czyszczce krew, w uzupenieniu niedoboru mikroelementw (zwaszcza licie). Ziele i korze znajduj zastosowanie gwnie w medycynie ludowej. Uywane s te zewntrznie (okady z naparw) w chorobach skry (wysypki, egzemy).

Formy podania
Odwar: 1 yeczk suchych rozdrobnionych korzeni zala szklank zimnej wody, doprowadzi do wrzenia i ogrzewa 5 min. Pi szklanki kilka razy dziennie (gwnie w osabieniu czynnoci wydzielniczej wtroby).

opian wikszy = opuch (Arctium lappa L., rodz. Compositae)

opian wikszy jest to rolina dwuletnia, wyksztacajca gruby, misisty, wrzecionowaty korze dugoci do 60 cm. W Polsce ronie czsto przy drogach, na porbach, przy potach, na brzegach lasw i zagajnikw, w ogrodach, na rumowiskach, przewanie na glebie gliniastej. W pierwszym roku wegetacji wykszta ca rozet duych i szerokich lici. W drugim roku wyrasta sztywna, czerwona odyga, wysoka od 0,5 do 1 m. Licie odygowe s due, grne pod spodem szare. Kwiatostan stanowi kuliste koszyczki kwiatowe, purpurowe lub rowe. Okrywy koszyczka s zielone, szydlaste, na szczycie haczykowate, dlatego koszyczki atwo przyczepiaj si do ubra lub do sierci zwierzt. Rolina kwitnie od lipca do sierpnia. Owocem s drobne nieupki. W lecznictwie ludowym wykorzystuje si rwnie inne gatunki opianu, spotykane u nas w kraju: opian pajczynowaty (Arctium tomentosum MUL), opian gajowy (A. nemorosum Lej. et Court.) i opian mniejszy (Lappa minor Hill. = Arctium minus Hill. Bernh.). Surowcem leczniczym jest przede wszystkim korze opianu wikszego, niekiedy stosuje si rwnie ziele. Korze w stanie wieym ma nieprzyjemny zapach, ktry znika po wysuszeniu. Smak surowca jest luzowaty, po pewnym czasie gorzkawy. Korzenie wykopuje si zwykle jesieni, najlepiej w pierwszym roku wegetacji, po oczyszczeniu kroi i suszy w temperaturze do 60C.

Skad chemiczny
Korzenie: wielocukier inulina, zwizki poliacetylenowe, biako, luz, niewielkie iloci olejku eterycznego, garbniki, substancje gorzkie, nieco oleju, witamina C i skadniki mineralne.

199

opian wikszy = opuch

Dziaanie
Przyspiesza wydalanie z organizmu szkodliwych produktw przemiany materii, co jest wynikiem dziaania moczopdnego i ciopdnego surowca. Poprawia trawienie i wchanianie skadnikw pokarmowych.

Zastosowanie
Surowiec jest podawany do wewntrz gwnie w przypadkach rnych chorb skrnych, wywoanych niewaciwym przyswajaniem substancji odywczych i wydalaniem toksycznych produktw przemiany materii, np. okresowo w czasie pokwitania. Surowiec moe by wykorzystany w lekkich nieytach przewodu pokarmowego wywoanych sabym wydzielaniem ci i soku trzustkowego, dziaa pomocniczo w chorobie reumatycznej. Czsto uywa si opianu do leczenia chorb skry na tle ojotokowym (trdzik, upie itp.) w postaci okadw, przemywali, maseczek kosmetycznych i jako dodatku do kpieli leczniczych. W schorzeniach na tle ojotoku, a take przy skonnoci do czyrakw bardzo skuteczne jest picie soku wycinitego ze wieego opianu (Succus Bardanae). Naley podawa 30 kropli soku w kieliszku wody 24 razy dziennie.

Formy podania
Z suchego opianu przygotowuje si odwar: 1 yka surowca na 2 szklanki wody, gotowa od 3 do 5 min, przecedzi i pi ciepy 23 razy dziennie do szklanki; mona do smaku osodzi miodem. Do uytku zewntrznego sporzdza si w podobny sposb odwar mocniejszy (2 yki surowca na 1 szklank wody). Przeciw upieowi i na porost wosw (zwaszcza w ojotokowym wypadaniu wosw) z dobrym skutkiem stosuje si olej opianowy. Rozdrobniony, suchy korze opianu zala ciep oliw lub olejem jadalnym, pozostawi w ciepym i ciemnym miejscu na 1015 dni, od czasu do czasu potrzsajc. Przecedzony olej wciera si (wmasowuje) w skr gowy i pozostawia na kilka godzin (gow zawija si ceratk i rcznikiem). Do zmycia oleju z wosw mona uy rozbitego tka jajka. Korze opianu wchodzi w skad licznych mieszanek zioowych, granulatu Betagran i pynu Betasol o dziaaniu przeciwuszczycowym. Mode licie opianu, a take korzenie, wykorzystywane s w niektrych krajach jako warzywo (w Zwizku Radzieckim, Chinach, Japonii).

Ogrecznik lekarski (Borago officinalis L., rodz. Boraginaceae)

Rolina jednoroczna lub dwuletnia, wysokoci 3060 cm, gsto biaawo owosiona. Pochodzi z krajw rdziemnomorskich, obecnie rozpowszechniona prawie na ca ym obszarze Europy i Ameryki Pnocnej. W Polsce spotykana jako zdziczay chwast ogrodowy albo rolina miododajna uprawiana przewanie w pobliu pasiek.

201

odygi ogrecznika s grube, soczyste, wyprostowane, gr rozgazione wiechowato. Kwiaty promieniste, bkitnego koloru, zebrane na szczytach odyg w okazae baldachogrona. Rolina kwitnie od czerwca do sierpnia. Ogrecznik lekarski zapachem i smakiem przypomina ogrek (std nazwa), dlatego te w wielu krajach wiee listki tej roliny s popularnym dodatkiem do rnych saatek jarzynowych, sosw, zapiekanek itp. Wysuszone ziele ogrecznika suy do sporzdzania herbatek leczniczych o wielostronnym zastosowaniu. Ziele ogrecznika zbiera si w pocztkach kwitnienia roliny, suszy si w cienkich warstwach na powietrzu lub w suszarniach w temperaturze do 40C. Wysuszony surowiec naley przechowywa w szczelnie zamknitych naczyniach, chroni przed wiatem i wilgoci.

Skad chemiczny
Dua zawarto luzw, garbniki, saponiny, lady olejku eterycznego, cholina, krzemionka rozpuszczalna, skadniki mineralne (gwnie potas, mangan, magnez), kwasy organiczne (w tym jabkowy i cytrynowy), witamina C, karoten.

Dziaanie
Powlekajce, rozmikczajce, przeciwzapalne, moczopdne, odtruwajce.

Zastosowanie
Zoony skad chemiczny roliny warunkuje jej wielostronne zastosowanie, m.in. w stanach chorobowych, ktre wymagaj pobudzenia czynnoci wydzielniczych nerek, oskrzeli, skry. Ogrecznik ma korzystny wpyw na usprawnienie procesw trawienia i wydalania, co poprawia wygld skry, zwaszcza w okresie pokwitania. Ziela ogrecznika uywa si do okadw w takich chorobach skry, jak: czyraki, wypryski, wid (rwnie pochodzenia alergicznego). Krzemionka obecna w surowcu uatwia regeneracj uszkodzonego naskrka. Ze wzgldu na dziaanie osaniajce luzu, Ogrecznik wykorzystuje si w leczeniu procesw zapalnych, zwaszcza przewlekych, np. nieytw grnych drg oddechowych poczonych z chrypk i suchym kaszlem, nieytw przewodu pokarmowego, stanw zapalnych jamy ustnej i garda (pukanki). Ogrecznik oprcz znaczenia leczniczego ma te walory dietetyczne. Mona przygotowywa z niego rne potrawy, np. saatki z innymi jarzynami, zupy itp. Herbatki z ogrecznika mona poleci dzieciom przebywajcym w przegrzanych pomieszczeniach, u ktrych wyst puje zbytnie przesuszenie bony luzowej drg oddechowych i dua wraliwo na pyy i zanieczyszczenia powietrza, rwnie dzieciom alergicznym.

Formy podania
Sok wycinity ze wieych, modych lici ogrecznika podaje si (1030 g

202

Ogrecznik lekarski

dziennie, rozcieczony mlekiem lub wod) w tzw. kuracji wiosennej, czyszczcej krew, uzupeniajcej w naszym organizmie witaminy i mikroelementy. Napar: 1 yk ziela zala szklank wrzcej wody, pozostawi na 10 min i pi po 1/3 szklanki 23 razy dziennie. W podobny sposb przygotowuje si odwar mocniejszy, ogrzewajc pyn przez 35 min. Ogrecznik mona czy z innymi zioami o podobnym dziaaniu, np. w leczeniu kaszlu i chrypek uywa si mieszanki zoonej z rwnych iloci ziela ogrecznika, korzeni lub lici prawolazu, kwiatw rumianku i lazu (podawa rwnie w astmie, midzy atakami). W chorobach ropnych skry, do uytku zewntrznego, uywa si ogrecznika wraz z limi szawii, zielem nostrzyka (Melilotus officinalis Desr.) i kwiatami rumianku.

Podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria L., rodz. Umbelliferae)

Podagrycznik pospolity jest to bylina o pezajcym kczu i dugich podziemnych rozogach, rozpowszechniona w caej Europie i Ameryce Pnocnej. W Polsce ronie masowo w wilgotnych miejscach, w cienistych lasach liciastych, zarolach, na kach i przy drogach, a gwnie jako uporczywy chwast ogrodowy. Podagrycznik ma prost, bruzdowan , w grze rozgazion odyg, rosnc do wysokoci 60, a nawet 90 cm. Licie s podwjnie lub pojedynczo trjdzielne, podunie jajowate, na szczycie zaostrzone. Kwiatostanem jest 1020-szypuko-wy baldach, zoony z biaych, rzadziej rowych, drobnych kwiatw. Owocem jest dwurozupka. Rolina kwitnie od czerwca do sierpnia. Podagrycznik ma specyficzny, saby zapach, przypominajcy marchew. Surowcem jest ziele podagrycznika, rzadziej uywane s korzenie i kcza. W niektrych rejonach na wiosn jada si mode listki podagrycznika jako saat w poczeniu np. z limi mniszka, lub przygotowane podobnie jak szpinak, a take dodaje do wiosennej zielonej zupy. wiee licie mona rwnie zakwasza (kisi), podobnie jak licie kapusty. W Polsce ju w XIV stuleciu podagrycznik uwaany by za cenne warzywo. Obecnie w kuchni niemieckiej lub rosyjskiej jest cz sto wykorzystywany (np. polecany jako zupa biwakowa na wycieczkach). Przy zbieraniu podagrycznika naley zwrci uwag na waciwe rozpoznanie roliny, gdy bardzo jest podobny do niego wierzbek korzenny (Chaerophyllum aromaticum L.), ktrego nie uywa si ani w lecznictwie, ani w praktyce kulinarnej. wierzbek korzenny rni si gwnie odyg, pod wzami nabrzmia, szczecinkowato owosion, sinozielon.

Skad chemiczny
Flawonoidy, zwizki kumarynowe, kwasy chlorogenowy i kawowy, witamina C, poza tym skadniki mineralne (elazo, mied, mangan, tytan, br, wap i potas).

204

Podagrycznik pospolity

Dziaanie
Regenerujce organizm, odtruwajce, moczopdne, przeciwreumatyczne, rwnie przeciw podagrze, std nazwa roliny.

Zastosowanie
W modzieczych chorobach skry (tr dzik) i pomocniczo w chorobie gocowej, w zaburzeniach jelitowych przebiegajcych z naprzemiennymi biegunkami i zaparciami, w schorzeniach nerek i pcherza, jako rodek odtruwajcy organizm, remineralizujcy. wiee, zmiadone licie stosuje si te jako okady w blach reumatycznych i artretycznych oraz po ukszeniach przez owady. Z surowca suszonego przygotowuje si napar (1 yka ziela na 1 szklank wody), podawany kilka razy dziennie w niewielkich porcjach.

Pokrzywa zwyczajna oraz pokrzywa egawka (Urtica dioica L. i Urtica urens L., rodz. Urticaceae)
Oba gatunki rolin pospolicie wystpuj w caej Europie, rodkowej i zachodniej Azji, Afryce, Ameryce Pnocnej jako rozpowszechnione chwasty. Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica Z,.), jest bylin, ktrej ciemnozielone licie oraz odyga s pokryte parzcymi woskami. Niepozorne, drobne, zielonkawe kwiaty tworz kwiatostany, ktre wyrastaj z ktw grnych lici. Owoc to szaroty orzeszek. Rolina kwitnie od poowy czerwca do jesieni. Pokrzywa egawka (Urtica urens L.), w przeciwiestwie do pokrzywy zwyczajnej, jest rolin jednoroczn, nisz, dorastajc do wysokoci 50 cm. Caa rolina okryta jest silnie parzcymi woskami. Nie rni si zasadniczo od pokrzywy zwyczajnej ani skadem chemicznym, ani waciwociami leczniczymi. Surowiec stanowi wysuszone licie pokrzywy zwyczajnej lub egawki. Zbiera si je w cigu lata, cinajc nadziemne pdy. Roliny suszy si w cienkich warstwach w cieniu lub na socu, nastpnie oddziela licie od odyg i zanieczyszcze. Wysuszona pokrzywa jest bezwonna, smak ma sonawy, nieco gorzki. wiee, zwaszcza mode licie maj jeszcze cenniejsze waciwoci lecznicze ni suszone, dlatego naley je je jako saatki, faszywy szpinak lub zup zioow. W kuchni rosyjskiej podaje si duo potraw ze wieych lici pokrzywy, zalecanych szczeglnie anemicznym, chorowitym dzieciom oraz modziey w niektrych schorzeniach skry (np. w tr dziku). Znane s take: sok wycinity ze, wieych lici pokrzywy (pasteryzowany na zim), syropy z cukrem lub miodem, nalewka alkoholowa itp. W lecznictwie ludowym wykorzystuje si czci podziemne pokrzywy (korzenie i rozogi) w leczeniu wczesnych stadiw cukrzycy (zmniejszaj stenie cukru we krwi).

206

Skad chemiczny
Znaczne iloci chlorofilu, skadnikw mineralnych (gwnie potasu i wapnia oraz elazo, mied, br, mangan, nikiel), duo witamin, w tym witamina C (2,5 ra wicej ni w cytrynach), B2 i K oraz prowitamina A. Poza tym wystpuj flawonoidy, garbniki, kwasy organiczne (kwas mrwkowy i in.), kwas krzemowy, cukry, sterole, porfiryny i wiele innych skadnikw.

Dziaanie
Regulujce wydalanie szkodliwych produktw przemiany materii, czyszczce krew, sabo moczopdne, krwiotwrcze, hipoglikemiczne (zmniejszajce stenie cukru we krwi), przeciwkrwotoczne. Surowiec jest uywany przede wszystkim jako rodek witaminowy i remineralizujcy organizm o wielostronnym zastosowaniu (szczeglnie polecany dzieciom anemicznym). Pobudza rwnie wytwarzanie interferonu podnoszcego odporno w chorobach wirusowych.

Zastosowanie
Licie pokrzywy s jednym z najbardziej wszechstronnych lekw zioowych. Dlatego stosuje si je w rnych zestawach rolinnych, np. przeciwreumatycznych (mieszanka Reumosan), przeciwcukrzycowych (Diabetosan) i in., czsto wykorzystuje si w niektrych chorobach skry, zwaszcza wieku modzieczego. Surowiec suy rwnie do otrzymywania chlorofilu, ktry ma pewne zastosowanie lecznicze i kosmetyczne (pasty do zbw, kremy). Lici pokrzywy uywa si te do mycia wosw przy upieu i ojotoku.

Formy podania
Odwar z suchych lici: 1 yki lici na szklank wody, gotowa 5 min, pi kilka razy dziennie w maych porcjach. Sok ze wieych lici: 1 kg modych, wymytych lici pokrzyw przepuci przez maszynk, sok odcisn, a zmiadone licie zala 1 l przegotowanej wody i ponownie wycisn. Pyny poczy i pasteryzowa w butelkach w temperaturze 6570C przez 15 min. Z pasteryzowanego soku przygotowuje si rne napoje dla dzieci, np. 4 yeczki soku z pokrzywy, 1 szklanka mleka, 2 yeczki miodu, szklanki wody. Mid rozpuci w wodzie, doda mleka i soku z pokrzyw. Koktajl z pokrzyw: sok ze wieej pokrzywy (160 g) zmiesza z sokiem z marchwi (300 g) i sokiem z cytryny (20 g), silnie ochodzi (mona doda lodu). Saatka wiosenna z lici pokrzywy: sparzone wrzc wod mode listki pokrzywy miesza si ze szczypiorkiem, zielon pietruszk lub listkami mlecza, pokrojonym jajkiem na twardo, doprawia mietan i przyprawami (sl, sok z cytryny). Mona je stosowa bez sparzenia, gdy zwidnite, zalane mietan, nie maj ju waciwoci parzcych. Pokrzywa ,,szpinak: mode licie pokrzywy zala wrzc wod, gotowa 23 min, odcedzi, nastpnie posieka, doda jajko i usmay jak jajecznic.

207

Mid pokrzywowy: 1 kg wieych lici przepuci przez maszynk, doda 3 szklanki wody, zagotowa i przecedzi przez gaz. Po przecedzeniu doda 0,5 kg miodu, nastpnie uzupeni wod do objtoci 1 l. Rozla do butelek. Mona uywa przez cay okres zimowy. Podawa dzieciom, ktre czsto zapadaj na wirusowe choroby, np. grnych drg oddechowych, gryp itp.

Uczep trjlistkowy = uczep trjdzielny = dwuzb (Bidens tripartitus L, rodz. Compositae)

Ziele, wysokoci do 90 cm, rozpowszechnione w Europie, na pnocy Azji i w Australii. Wystpuje pospolicie na caym obszarze Polski. Ronie w duych skupiskach nad brzegami rzek, jezior i staww, na mokrych kach, bagnach, czsto w rowach melioracyjnych, na glebie mulistej, wilgotnej. Rolina wyksztaca prosto wzniesion, silnie rozgazion, ciemnozielon lub czerwonaw, krtko owosion, odyg. Licie uoone naprzeciwlege s krtkoogonkowe, 35-sieczne. Kwiaty drobne, rurkowe, te lub tobrunatne, zebrane s w paskie, niewielkie koszyczki, ktre wyrastaj pojedynczo na szczycie pdu i jego rozgazie. Owoc to spaszczona nieupka, ktra ma 24 haczykowate oci. Dlatego owoc atwo przyczepia si do ubrania lub sierci zwierzt (std nazwa roliny uczep). W Polsce oprcz uczepu trjlistkowego ronie rwnie uczep zwisy (Bidens cernuus L.). Jest on znacznie mniejszy od omawianego poprzednio gatunku, o tych zwisajcych kwiatach, liciach pojedynczych, owocach z 4 omi (dwuzb jest przewanie dwuszydlasty). Uczep zwisy nie jest rolin lecznicz. Surowcem stosowanym w lecznictwie jest ziele uczepu trjdzielnego, zebrane w pocztkowym okresie kwitnienia roliny (od lipca do wrzenia). cina si kwitnce wierzchoki (do 15 cm), bez grubszych odyg, suszy w cienkich warstwach na powietrzu, w cieniu lub na strychu. Surowiec powinien mie ciemnozielon barw, saby zapach, lekko cigajcy i nieco palcy smak. Naley pamita, e nie wolno tego zioa zbiera z roww melioracyjnych lub z roww biegncych wzdu szos, a jest to czste miejsce wystpowania uczepu.

Skad chemiczny
Flawonoidy, olejek eteryczny, luz, garbniki, substancje gorzkie, skadniki mineralne, kwasy organiczne, witamina C, karoten.

Dziaanie
Moczopdne, napotne, pobudzajce usuwanie toksycznych produktw przemiany materii, czyli czyszczce krew, przeciwzapalne.

Zastosowanie
Wewntrznie i zewn trznie (kpiele) w rnych schorzeniach skry, szczeglnie u dzieci i modziey, np. w trdziku, zapaleniu skry, skonnoci do czyracznoci,

208

Uczep trjlistkowy = uczep trjdzielny = dwuzb

w skazie limfatycznej, a take wypryskach alergicznych. Uczep polecany jest dzieciom osabionym, rekonwalescentom po duszej chorobie, zwaszcza gdy leczenie prowadzone byo silnymi rodkami syntetycznymi i antybiotykami. W tych przypadkach picie naparw z uczepu powoduje szybsze usunicie z organizmu szkodliwych resztek tych zwizkw. Do picia przygotowuje si napar z 1 yki ziela na 1 szklanki wrzcej wody, ktry podaje si 3 razy dziennie po 1/3 szklanki przed jedzeniem. Korzystne jest czenie ziela uczepu z korzeniami opianu, mniszka lekarskiego, kczami perzu, zielem fioka trjbarwnego i limi pokrzywy. Do kpieli leczniczych (w widzie, w wierzbiczce, zmianach wysikowych, w tym alergicznych) uywa si naparu w proporcji 100200 g ziela na wiadro wody. Wskazany jest dodatek innych zi, a wic: lici szawii, orzecha woskiego, kwiatw rumianku, ziela macierzanki. Kpiel powinna trwa do 15 min, a temperatura wody powinna wynosi 3638C. Ziele uczepu bardzo czsto jest uywane do kpieli w stanach zapalnych wzw chonnych (rwnie na tle gruliczym). Natomiast wycig olejowy z ziela uczepu medycyna ludowa wykorzystuje jako rodek gojcy.

ROLINY PRZECIWZAPALNE Arnika grska = kupalnik grski (Arnica montana L, rodz. Compositae)
Rolina wieloletnia spotykana na terenach grzystych w Europie, Ameryce i Azji, w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce do rzadka i dlatego podlega cakowitej ochronie. Napotka j mona niekiedy na kach, pooninach, brzegach lasw, najczciej w Sudetach i Karpatach. Surowiec leczniczy pochodzi u nas z upraw rwnowartociowego gatunku Arnica chamissonis Lessing (arnika kowa) lub z importu. Arnika grska jest wieloletni rolin wysokoci do 60 cm, o grubym poziomym kczu. Z kcza tego wyrasta rozeta przyziemnych lici oraz wzniesiony pd zakoczony trzema zocistymi koszyczkami kwiatostanowymi (rednicy do 6 cm). Koszyczki okryte s listkami okrywy, uoonymi w dwch szeregach. Na obwodzie koszyczka znajduje si od 14 do 20 eskich kwiatw jzyczkowych, wewntrz liczne kwiaty rurkowe, obupciowe, pokryte szarym, szczeciniastym puchem. Charakterystyczn cech tej roliny jest uoenie lici na odydze parami (l3 pary) naprzeciwlege. Surowcem leczniczym s koszyczki kwiatowe, zebrane w okresie penego kwitnienia w soneczne dni po obeschniciu rosy. Koszyczki cina si u podstawy, rozkada w cienkie warstwy i suszy w przewiewnym, zacienionym miejscu, w temperaturze do 35C. Suchy surowiec jest szaroty, puszysty (dua ilo puchu kielichowego), silnie kruszcy si i pylcy. Ma saby, aromatyczny zapach i ostry gorzkawy smak.

210

Arnika grska = kupalnik grski

Skad chemiczny
Flawonoidy, olejek eteryczny, zawierajcy m.in. azulen i tymol, zwizki poliacetylenowe, alkohole triterpenowe, laktony seskwiterpenowe, karotenoidy, kwasy organiczne (m.in. kwas kawowy, chlorogenowy), aminy, fitosterole.

Dziaanie
Przeciwzapalne, przeciwzakrzepowe, przyspieszajce wchanianie si krwiakw.

Zastosowanie
Gwnie w postaci okadw i kompresw w stuczeniach, obrzkach, wylewach podskrnych. Arnik mona stosowa w owrzodzeniach skry i czyrakach, zapaleniu pochewki cigna, staww, niewielkich oparzeniach i po ukuciu owadw. Nie powinno si jej natomiast uywa w duych uszkodzeniach skry, rozlegych ranach krwawicych, ostrych stanach zapalnych skry, w cikich oparzeniach, gdy mog wystpi objawy uboczne (gorczka, podranienia skry, alergia i in.). Arnik rzadko uywa si do wewntrz, jedynie w leczeniu ludzi dorosych z zaburzeniami krenia mzgowego i wiecowego.

Formy podania
Odwar: yki kwiatw zala 2 szklankami wody, gotowa 5 min, odstawi na 10 min, przecedzi, doda 50 g gliceryny i yeczk octu. Stosowa jako kompresy i okady na stuczone miejsca. Nalewka: do 20 g gotowej nalewki z arniki (Tinctura Arnicae), ktr mona kupi, doda 50 g gliceryny, 60 g wody i yeczki octu. Stosowa do okadw i kompresw. Nalewka z arniki zmieszana z nalewk z lici szawii, mity, kwiatw rumianku i odpowiednio rozcieczona wod suy do obmywania twarzy w trdziku. Przypominamy, e uycie nie rozcieczonej nalewki z arniki powoduje zaczerwienienie skry, a nawet tworzenie si pcherzy.

Chaber bawatek (Centaurea cyanus L., rodz. Compositae)

Rolina jednoroczna lub dwuletnia czsto spotykana w Polsce jako chwast pl uprawnych, o piknych, szafirowych kwiatach. Kwitnie od maja do wrzenia. Surowcem zielarskim s kwiaty bawatka. Zbiera si cae koszyczki kwiatowe i delikatnie z nich wyskubuje zewn trzne niebieskie kwiaty jzyczkowe. Naley uwaa, aby jednoczenie nie wyrywa kwiatw rurkowych, ktre obniaj warto surowca. Zawsze zrywa si tylko wieo rozkwite koszyczki lub dopiero rozkwitajce. Kwiaty naley suszy szybko dla zachowania bkitnej barwy. Surowiec wyblaky nie nadaje si do celw leczniczych.

212

Skad chemiczny
Barwniki antocyjanowe, flawonoidy, gorycze, garbniki, wosk, luz, witamina C, skadniki mineralne (przede wszystkim mangan).

Dziaanie
Przeciwzapalne i moczopdne.

Zastosowanie
Zewntrznie do przemywania oczu w zapaleniu spojwek, wewn trznie w niektrych schorzeniach drg moczowych, np. w zapaleniu miedniczek nerkowych.

Formy podania
Napar: 1 yka kwiatw na szklank wrzcej wody; zaparza 15 min. Mona stosowa do kompresw na oczy lub pi po szklanki 2 razy dziennie midzy posikami (rodek moczopdny). Chaber najczciej stosowany jest w mieszankach zioowych o podobnym dziaaniu.

Nagietek lekarski = nagietek (Calendula officinalis L., rodz. Compositae)

Ronie dziko od obszarw Morza rdziemnego po Iran, uprawiany w Europie, Ameryce Pnocnej i Azji. W Polsce pospolity w ogrdkach, niekiedy zdziczay na polach i ugorach. Jest to rolina jednoroczna, dorastajca do 50 cm wysokoci, o wzniesionych, rozgazionych, soczystych i amliwych odygach. Wierzchoki rozgazie odyg zakoczone s pojedynczymi, topomaraczowymi koszyczkami kwiatowymi. Najcenniejsze odmiany penokwiatowe maj koszyczki zoone jedynie z kwiatw jzyczkowych. Rolina kwitnie od czerwca do pnej jesieni. Owocem jest sierpowato wygita nieupka, na grzbiecie kolczasto chropawa. Caa rolina jest delikatnie, mikko owosiona, posiada gruczoy wydzielnicze, ktre nadaj jej pewn lepko i wydzielaj balsamiczny zapach. Surowcem leczniczym s cae, wysuszone koszyczki kwiatowe lub czciej patki wyskubane z koszyczka, czyli kwiaty jzyczkowe, tylko o zabarwieniu pomaraczowym. Surowiec pochodzi z odmian uprawianych wielko- i penokwiatowych o zabarwieniu kwiatw intensywnie pomaraczowym. Nagietki zbiera si stopniowo w miar zakwitania roliny, zwykle w poowie lipca, w czasie suchej, sonecznej pogody. Kwiaty suszy si na powietrzu w cieniu, w cienkich warstwach lub w suszarniach w temperaturze do 40C. Dobry surowiec ma ciemnot lub pomaraczow barw, saby, charakterystyczny aromat i gorzkawy smak.

213

Skad chemiczny
Karoteny, gorycze (kalendulina), saponiny triterpenowe pochodne kwasu oleanolowego, zwizane m.in. z kwasem glukuronowym, sterole, flawonoidy, substancje ywicowe, luz, niewielkie iloci olejku eterycznego, kwasy organicznej skadniki mineralne (gwnie mangan).

Dziaanie
Przeciwzapalne, przeciwbakteryjne (szczeglnie wobec gronkowcw i paciorkowcw), przyspieszajce ziarninowanie uszkodze skry, przeciwskurczowe, ciopdne, moczopdne.

Zastosowanie
Zewntrznie stosuje si jako rodek antyseptyczny, przeciwzapalny, gojcy rany w: zmianach ropnych na skrze, zapaleniu skry, odmroeniach, oparzeniach, czyrakach, ropiejcych otarciach naskrka, a take w stanach zapalnych odbytu i sromu, przy pkniciach bony luzowej, do pukania jamy ustnej i garda (np. w anginie), do przemywania oczu w stanach ropnych (przy jczmieniach i in.).

Formy podania
Napar: 1 yk wysuszonych kwiatw na szklank wrzcej wody do okadw, obmywa, przemywania oczu (najlepiej po rozcieczeniu 1:1 naparem z kwiatw bawatka i rumianku). Czasami rozcieczony napar podaje si do wewntrz w schorzeniach grnych drg oddechowych, anginach, a take pomocniczo w chorobie wrzodowej odka. Nalewka alkoholowa (Tinctura Calendulae) do uytku zewntrznego: gwnie w skaleczeniach, ropiejcych ranach i do pukania garda (rozcieczona w proporcji 1 yeczka nalewki na p szklanki wody). Wewn trznie nalewk stosuje si u dzieci rzadko, jako rodek przeciwzapalny i przeciwskurczowy, u dziewczt przy nieregularnym i bolesnym miesiczkowaniu, a take w nieytach odka i jelit. Kwiaty nagietka ugniecione w soiku wypuszczaj oleisty sok (mona go rozcieczy oliwk), uywany jako rodek gojcy, np. w odparzeniach skry u dzieci (rwnie u niemowlt). Olejowy wycig z nagietka (Herbapol) przyspiesza ziarninowanie i bliznowacenie uszkodze skry, przeciwdziaa mszczeniu si skry. Kwiaty nagietka s skadnikiem mieszanki zioowej Vagosan (uywanej w stanach zapalnych pochwy i sromu), a wycigi preparatw: Azucalen (zastosowanie podobne jak mieszanki Vagosan), Calendulin (tabletki dopochwowe), Arcalen (ma przeciwwysikowa przy obrzkach staww) i Hemostin (aerozol polecany w skaleczeniach i otarciach naskrka). W medycynie ludowej stosuje si rwnie wiee licie nagietka: wymyte i zmiadone przykada si na kawaku gazy na rany, ropnie, wrzody i obrzki. Nato-

214

miast sok ze wieej kwitncej roliny zakrapia si do nosa przy przewlekym bieycie, smaruje nim brodawki, odciski itp. Karoteny, zawarte w kwiatach nagietka, szeroko wykorzystuje przemys spoywczy do barwienia artykuw ywnociowych, gwnie sera, masa i margaryny.

wietlik kowy Euphrasia Rostkoviana Hayne, rodz. Scrophulariaceae)

Niewielka rolina roczna (do 40 cm wysokoci), silnie rozgaziona, o drobnych liciach. Kwiaty dwuwargowe, biae lub bladoliliowe z fioletowymi ykami i t plamk na dolnej wardze. W Polsce wietlik wystpuje pospolicie na wilgotnych kach, gwnie grskich, pastwiskach i brzegach lasw. Na tych samych miejscach moe rosn wiele gatunkw wietlika oraz mieszacw midzygatunkowych, ktre s do siebie bardzo podobne i maj tak sam warto lecznicz. i Surowiec stanowi grna cz ziela. wietlik zbiera si na pocztku kwitnienia (lipiec, sierpie) i suszy w cienkich warstwach, w cieniu. W lecznictwie mona stosowa rwnie wie rolin.

Skad chemiczny
Glikozyd aukubina o dziaaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym, garbniki, kumaryny, zwizki gorzkie, skadniki mineralne, olejek eteryczny.

Zastosowanie
Skuteczny, delikatny rodek uywany do pielgnowania oczu m.in.: w zapaleniu spojwek, nawet z ropn wydzielin, jczmieniu, zapaleniu brzegu powiek, nadwraliwoci oczu na promieniowanie (lamp rtciowych, ekranw telewizyjnych) oraz na alergeny (kurz, dym, spaliny samochodowe). Odwar ze wietlika przygotowuje si z 1 yki ziela na szklank wody (do przemywania oczu i do okadw na powieki). wietlik nie ma dziaania dranicego, dlatego moe by stosowany przez duszy czas. Czsto wykorzystuje si go w mieszankach z kwiatami bawatka i rumianku. Napar do przemywania oczu: 40 g kwiatu bawatka zmiesza z 30 g ziela wietlika. Zaparza yk zi 1 szklank wody.

tlica drobnokwiatowa oraz tlica owosiona (Galinsoga parviflora Cav. i Galinsoga quadriradiata Rusz et Pav., rodz. Compositae)
tlice s to jednoroczne roliny, pochodzce z Ameryki Poudniowej (z Andw Peruwiaskich). Przywiezione do Europy w XVIII stuleciu, szybko rozprzestrzeniy si na caym obszarze. Obecnie pospolite i uporczywe chwasty ogrodowe i polne, powszechnie spotykane. Obie roliny wyksztacaj rozgazione odygi

215

wietlik kowy

tica drobnokwiatowa

wysokoci od 10 do 45 cm. Licie uoone naprzeciwlege s ogonkowe, ksztatu jajowatego, grne podunie lancetowate, na szczycie zaostrzone, o brzegu zbkowanym, spodem na nerwach owosione. Koszyczki kwiatostanowe drobne, na dugich szypukach, wyrastaj pojedynczo na rozgazieniach pdw. Kwiaty jzyczkowe biae (zwykle 5), kwiaty rurkowe liczne, te. Rolina kwitnie od czerwca do jesieni. tlica owosiona wyrnia si szerszymi limi, gstym owosieniem i nieco wikszymi kwiatami jzyczkowymi. Surowiec stanowi wiee oraz suszone ziele obu gatunkw tlicy (lepszy pochodzi z tlicy owosionej), zbieranych przed kwitnieniem.

Skad chemiczny
Proteiny, skadniki mineralne, witamina C, flawonoidy.

Zastosowanie
W medycynie ludowej wiee, zmiadone ziele tlicy owosionej stosuje si z dobrym skutkiem w rnych chorobach skry, wypryskach i egzemach. Przykada si je w postaci okadw co drugi dzie przez tydzie. Mona rwnie stosowa okady z wycinitego soku ze wieej roliny. Natomiast do przemywania ran i wypryskw uywa si naparu z suszonego ziela (1 yka na 1 szklank wody). Modych wieych lici tlicy uywa si czasami jako dodatku do saatek, podobnie jak modych lici babki lub pokrzywy.

ROLINY W CHOROBACH ALERGICZNYCH

Alergi inaczej nadwraliwoci albo uczuleniem okrela si nieprawidow, nadmiernie nasilon reakcj organizmu na zetknicie si z pewnymi substancjami, np. biakami, glikopeptydami, wielocukrami i in., wprowadzonymi do ustroju rnymi drogami (pozajelitowe, przez przewd pokarmowy, ukad oddechowy, skr). Substancje te, nazywane oglnie alergenami, mog znajdowa si w poywieniu, w lekach, pykach kwiatowych, wydzielinach rolin, w kurzu, sierci zwierzt, pierzu i in. Czstymi alergenami s drobnoustroje, zarodniki grzybw, pasoyty, mikroskopijne roztocza, a take produkty wasnej przemiany materii. W zasadzie alergenem moe by kada substancja, ktra w wyniku kontaktu z ustrojem wywouje objawy uczulenia. Czynnikami alergizujcymi, czyli usposabiajcymi do wystpienia objaww uczulenia, mog by zmiany temperatury otoczenia, np. nage ozibienie, wilgo, a take stan oglny zdrowia, np. przewleke stany zapalne. Rozrniamy rwnie tzw. autoalergeny wytwarzane przez wasne tkanki. Odczyny alergiczne, zwizane cile z produkcj przeciwcia, s jednym z rodzajw reakcji immunologicznych (odpornociowych) ustroju. W prawidowych wa-

218

runkach reakcje te, polegajce na unieczynnianiu substancji obcych dla organizmu przez swoiste przeciwciaa i wyspecjalizowane komrki limfatyczne, przebiegaj bez zakcenia czynnoci narzdw i tkanek. Zdarza si jednak, e odpowied odpornociowa jest nadmierna i wzmoony proces obronny wywouje zaburzenia przemian biochemicznych w komrkach, z uwalnianiem wielu toksycznych substancji, gwnie histaminy, co prowadzi do powanych zaburze wewntrzustrojowych noszcych znamiona wyranie chorobowe. Mwimy wtedy o alergii. Naley przy tym podkreli, e podstawowymi cechami alergii jest jej swoisto indywidualne, swoiste reagowanie organizmu na alergen) oraz charakter nabyty, tzn. wtrny, wynikajcy z nastpnych zetkni organizmu z alergenem (pierwszy Kontakt inicjuje powstawanie odpowiednich przeciwcia, ktre przy powtrnym Kontakcie z alergenem wyzwalaj objawy uczuleniowe). Odczyny alergiczne, zalenie od mechanizmw ich powstawania, dzieli si na cztery typy, z ktrych najczstszymi s: odczyny wczesne (natychmiastowe) i pne. Wczesne s zwizane z istnieniem przeciwcia krcych we krwi i w tym przypadku reakcja alergiczna pojawia si natychmiast lub po kilku, kilkunastu minutach po wprowadzeniu alergenu. Odczyny pne, zalene od limfocytw i zwizane z komrkow odpowiedzi immunologiczn, wystpuj po upywie kilku lub kilkudziesiciu godzin od kontaktu z alergenem. Jednym z typw alergii wczesnej jest wstrzs anafilaktyczny, ktry moe powsta m.in. po podaniu doylnym surowic odpornociowych (szczepionek), penicyliny i innych lekw albo po ukszeniu przez owady (osy, pszczoy, szerszenie). Obserwuje si w nim zmiany w ukadzie naczyniowym i zaburzenia w akcji serca, niekiedy wystpuje duszno, obrzk bon luzowych nosa i krtani. Mog wystpi rwnie zmiany skrne pokrzywka, rumie i in. Wstrzs anafilaktyczny jest cikim stanem organizmu i moe zagrozi yciu dziecka, tote wymaga szybkiej interwencji lekarskiej. Do odczynw alergii wczesnej zalicza si ponadto dychawic (astm) oskrzelow, katar sienny, niektre rodzaje migreny, obrzk Quinckego, wyprysk atopowy u niemowlt (tzw. skaza atopowa). Obecnie obserwuje si nasilenie odczynw alergicznych wrd dzieci. Jest to niewtpliwie wynikiem daleko posunitej degradacji rodowiska naturalnego. Najczstszymi objawami wczesnej alergii s schorzenia drg oddechowych, majce tendencj do nawrotw. Dlatego w kadym przypadku zbytniej skonnoci dziecka do zachorowa na choroby ukadu oddechowego, nawet typu infekcyjnego, powinno si przeprowadzi konsultacje u lekarza alergologa. Wikszo przypadkw (ponad 95%) dychawicy oskrzelowej spowodowanych jest przez alergi. Jest to jedna z najczstszych, a zarazem najciszych alergii. Pierwotnie nie stwierdza si zmian organicznych ukadu oddechowego. W ataku dychawicy oskrzelowej wystpuje duszno wydechowa z charakterystycznym wistem, spowodowana skurczem oskrzeli z zalegajc w nich wydzielin. Bardzo czsto we wczeniejszym wieku dziecka przed ujawnieniem si astmy obserwuje si zmiany alergiczne na skrze lub katar alergiczny. Gwnymi przyczynami napadw dusznoci s alergeny lub infekcja (np. pochodzca z przewlekych ognisk zakaenia migdakw, zbw, zatok bocznych nosa). Napady duszno-

219

ci u maych dzieci wyzwalane s gwnie przez alergeny pokarmowe, a u starszych przez wziewne (najczciej s to pyki rolin, zarodniki grzybw pleniowych, kurz domowy, pierze). Dychawica oskrzelowa alergiczna ujawnia si zwykle w trzecim roku ycia i czciej spotykana jest u chopcw ni u dziewczynek. Moe niekiedy ustpi samoistnie w okresie dojrzewania, najczciej jednak, w przypadkach nie leczonych, trwa ca ymi latami. W wieku niemowlcym (w 34 miesicu) spotyka si wyprysk alergiczny, a natenie objaww przypada zwykle na 89 miesic ycia. Charakteryzuje si rumieniem i pcherzykami, ktre atwo pkaj, tworzc sczc si powierzchni skry. Odczuwane jest przy tym przykre swdzenie. Dziecko na og rozdrapuje swdzce pcherzyki, co moe powodowa wtrn infekcj wysypki alergicznej (ropie). W drugim roku ycia objawy te bardzo czsto zanikaj i w 50% przypadkw ustpuj cakowicie. W pozostaych przypadkach wyprysk utrzymuje si najczciej w postaci wierzbiczki (pruritus), charakteryzujcej si pojawieniem miejscowych, silnie swdzcych zmian skrnych, nieraz sczcych si, zaczerwienionych, zlokalizowanych najczciej pod kolanami, w zagiciach okci, na doniach, szyi, czasem na twarzy. Zmiany skrne maj tendencj do nasilania si w okresie pokwitania i s czstsze u chopcw ni u dziewczynek. Oprcz wyprysku najczstszym objawem alergii u maych dzieci jest pokrzywka. Zjawia si ona zwykle jako reakcja na pewne skadniki pokarmowe (gwnie na biako mleka, jaj i ryb, poziomek lub malin). Moe mie charakter ostry, przewleky lub nawracajcy. Najbardziej typowymi objawami chorobowymi s swdzce obrczkowate wykwity na caym ciele. U starszych dzieci czstym schorzeniem alergicznym jest katar sienny, ktry ujawnia si w okresie kwitnienia niektrych drzew, traw, warzyw i in. Uczulenie to moe wystpi w rnych porach roku, latem lub jesieni, czsto w porze sianokosw. Charakteryzuje si obrzkiem i zaczerwienieniem bony luzowej nosa, z ktrego obficie wypywa surowicza wydzielina. Wystpuj przy tym ataki kichania, zawienie oczu, swdzenie i obrzk powiek, zaczerwienienie spojwek, czasem suchy kaszel. Pora (miesic) wystpowania alergicznego zapalenia bony luzowej nosa pozwala na identyfikacj alergenw, gdy zazwyczaj s nimi pyki kwitncych w tym czasie rolin, np. w lutym (pod koniec miesica) zaczynaj kwitn (i pyli) leszczyna, wiz, cis; w marcu pene kwitnienie ww. gatunkw (w tym olchy) i pod koniec miesica wierzby; w kwietniu kwitn ww. gatunki oraz jesion, brzoza, topola, grab, jarzbina, sitowie, rne trawy, mniszek lekarski, drzewa owocowe; maj przede wszystkim trawa, db, buk, kasztanowiec, jawor, trzcina, turzyca, sosna, roliny kowe, np. babka szerokolistna, jaskry, szczawie; czerwiec i lipiec to penia kwitnienia traw, chwastw, np. pokrzywy, lebiody i drzew lipy, kwiatw ozdobnych, np. stokrotek, rumianw i in., rolin warzywnych, gwnie pietruszki, marchwi, pomidorw, ziemniakw. W sierpniu wymienione warzywa kwitn nadal, a ponadto trawy, chwasty, w tym pokrzywy. We wrzeniu wrzos, pokrzywy, jarzbina. Wymienione roliny s najczstszymi sprawcami powtarzajcych si co roku alergicznych katarw nosa.

220

Znane s te niesezonowe alergiczne nieyty nosa, spotykane w cigu caego roku. Alergenami s w tym przypadku zanieczyszczenia chemiczne i mechaniczne powietrza, kurz domowy i in. Uczulenie na kurz domowy zwizane jest zawsze z wystpowaniem w kurzu drobnego roztocza z rodzaju Dermatophagoides. U dzieci uczulonych na roztocza objawy alergii przypominaj gryp i czsto s z t chorob mylone. Wymienione odczyny uczuleniowe ze strony skry i bon luzowych znacznie nasilaj si u modziey w okresie pokwitania. Alergia pna obejmuje wyprysk kontaktowy (alergenami s tu czsto chemikalia, detergenty), pne odczyny na zakaenia bakteryjne, grzybicze i pasoytnicze (np. glisty, owsiki), obce biaka pokarmowe, czasem nawet na wasne tkanki (autoimmunizacja) oraz tkanki obce (odrzucenie przeszczepw). Czste jest te nakadanie si odczynw alergii wczesnej i pnej. Uczulenie kontaktowe mog wywoa roliny domowe, jak np. prymula (Primula sp.), owoce, jarzyny, myda, leki, owady, sier zwierzt domowych. Alergi trudno wyleczy cakowicie, moe ona jednak przej w okres spokoju (utajenia), a niekiedy udaje si w znacznym stopniu odczuli organizm na dziaanie pewnych alergenw. Mona te agodzi objawy odczynw alergicznych przez odpowiednie leki, podawanie wapna, a take przez stosowanie niektrych zi. Zawsze jednak podstawow drog zapobiegania odczynom uczulenia jest poznanie alergenu i unikanie z nim kontaktu przez cae ycie. Nadwraliwo na alergeny jest cech indywidualn, czsto wrodzon (tzw. skaza atopowa). Jej przyczyn s okrelone defekty genetyczne ludzi, ktrych okrelamy mianem atopikw. Zaburzenia atopowe pojawiaj si zazwyczaj w okresie wczesnego dziecistwa (niemowlctwa) i mog utrzymywa si przez cae ycie, ujawniajc si w rnej formie, np. u dziecka atopowego alergeny pochodz ce z poywienia, we wczesnym dziecistwie daj przewanie objawy skrne (wyprysk), potem u dziecka starszego objawy ze strony ukadu oddechowego (astma, nieyty nosa) lub pokarmowego (nudnoci, wymioty, napadowe ble w jamie brzusznej). Due znaczenie ma odpowiednie karmienie dziecka atopowego, najpierw najlepiej piersi, pniej konieczne jest unikanie potraw o waciwociach alergizujcych, np. z ryb, rwnie z mleka krowiego (czasami waciwsze s przetwory z mleka kwanego, np. jogurt). Waciwoci alergizujce wykazuje wiele produktw spoywczych, zi, warzyw, owocw (najczciej zabarwionych pomaraczowoczerwono), np. truskawki, poziomki, maliny oraz pomidory, cebula, owoce cytrusowe, kakao, orzechy, migday i in. Unika te trzeba nadmiaru biaka pochodzcego z jaj, mleka krowiego, misa wieprzowego, ryb. Czstym alergenem pokarmowym s zarodniki grzybw pleniowych znajdujce si na zepsutych owocach, jarzynach, le wysuszonych i przechowywanych zioach, w spleniaych serach i konfiturach. Unika naley wyrobw spoywczych (np. cukierkw, napojw) sztucznie barwionych i aromatyzowanych. Dziecko alergiczne powinno si znajdowa pod sta opiek lekarza specjalisty, ktry na podstawie odpowiednich testw ustali alergeny i zastosuje waciwe postpowanie odczulajce. Wane jest rwnie leczenie objawowe, poniewa niektre odczyny alergiczne s nie tylko bardzo przykre, ale i grone. W leczeniu

221

stosuje si rodki antyalergiczne, przeciwzapalne, cigajce, znieczulajce, rozkurczajce oskrzela, uspokajajce i in. Mona w tym celu szeroko wykorzystywa roliny lecznicze, zarwno zewn trznie, jak i wewn trznie. Due znaczenie oglne w leczeniu dolegliwoci alergicznych u dzieci starszych maj surowce typu ,,depurativa, czyli czyszczce krew, uatwiajce usuwanie z organizmu zbdnych metabolitw, ktre mog by wewntrznymi (endogennymi) alergenami. Do surowcw tego typu nale uywane najczciej korze opianu (Radix Bardanae) lub sok opianowy (Succus Bardanae), korze mniszka lekarskiego (Radix Taraxaci) i sok mniszkowy (Succus Taraxaci), licie pokrzywy (Folium Urticae), suszone lub wiee (spoywane w formie saatek), licie czarnej porzeczki (Folium Ribis nigri) wykazujce dziaanie przeciwzapalne zblione do dziaania hormonalnych lekw steroidowych. Z powyszymi zioami wspdziaaj surowce moczopdne oraz ciopdne i ciotwrcze usprawniajce trawienie oraz drogi wydalania nie strawionych metabolitw. Uywa si w tym celu czsto kczy perzu (Rhizoma Agropyri), lici i pczkw brzozy (Folium Betulae, Gemmae Betulae), ziela rdestu ptasiego (Her-ba Polygoni avicularis), korzeni czarnej rzodkwi (Raphanus sativus var. niger), najlepiej w stanie wieym (surwki) lub w postaci soku (yeczka yka soku rozcieczona wod lub mlekiem 1 raz dziennie, godzin przed posikiem), ziela dziurawca (Herba Hyperici). Dla maych dzieci szczeglnie uyteczny w alergiach jest rumianek (Flos Chamomillae), podawany wewntrznie i zewntrznie oraz wiesioek (nasiona lub olej) Oenothera paradoxa Hudziok. W alergiach u dzieci starszych i modziey niekiedy wskazane jest podanie rodkw agodnie przeczyszczajcych w celu wydalenia produktw niewaciwie przetrawionego biaka. Stosuje si w tym celu najczciej gotowe preparaty, np. syrop Rhelax czy tabletki rzewieniowe, zika Normogran lub Neonormosan i in. Dobre efekty uzyskuje si przy podawaniu w chorobach alergicznych przetworw z korzenia lukrecji (Radix Glycyrrhizae), a take stosowaniu surowcw flawonoidowych, np. ziela fioka trjbarwnego (Herba Violae tricoloris), antocyjanowych, np. owocw bzu czarnego (Fructus Sambuci), owocw czarnej porzeczki, owocw aronii (Fructus Aroniae), karotenoidowych i witaminowych, np. owocw ry (Fructus Rosae), krzemionkowych, np. ziela skrzypu (Herba Equiseti). Naley rwnie w alergiach uwzgldnia podawanie surowcw agodnie uspokajajcych, jak kwiaty lipy (Flos Tiliae), rumianku, korzenie kozka (Radix Valerianae), lub stosowa odpowiednie preparaty (Neospasmin, Passispasmin, Nervogran, Nervosan, Nervosol). Ze wzgldu na wystpowanie w alergii przewlekych objaww uszkodzenia naczy wosowatych skry, bon luzowych i narzdw wewntrznych (obrzki i wysiki) szczeglnie wskazane jest stosowanie zi w cigu duszego czasu, i to najlepiej w formie preparatw zoonych oraz mieszanek zioowych wykazujcych wielokierunkowe dziaanie: np. w alergii atopowej rnego typu mona podawa dzieciom codziennie do picia nastpujc herbatk: kwiaty rumianku, licie pokrzywy, ziele rdestu ptasiego, skrzypu i fioka trjbarwnego oraz owoce ry w rwnych czciach zmiesza i uywa do parzenia herbaty ( do 1 yki mieszanki na szklank wody). Inna herbatka polecana jest szczeglnie w schorzeniach alergicznych drg

222

oddechowych: korze i licie prawolazu (Radix et Folium Althaeae), kwiaty lazu lenego (Flos Malvae), owoce bzu czarnego (Fructus Sambuci), ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego, ziele fioka trjbarwnego, nasiona kozieradki (Semen Foenugraeci) i owoce ry lub aronii (Aronia melanocarpa). Zmiesza w rwnych czciach, uywa jw. Dobre wyniki uzyskuje si podajc dziecku atopowemu nasiona wiesioka (Oenothera biennis czy Oen. paradoxa) lub lepiej olej wiesiokowy zawierajcy niezbdne nienasycone kwasy tuszczowe (a wrd nich unikalny kwas gammalinobolenowy). Olej ten naley jednoczenie uywa zewntrznie smarujc skr zmienion chorobowo. Herbatka w alergicznym katarze siennym: ziele fioka trjbarwnego, skrzypu, dziurawca, wietlika lekarskiego (Herba Euphrasiae), tasznika (Herba Bursae pastoris), kwiaty rumianku, owoce bzu czarnego i ry. Zmiesza w rwnych Czciach, stosowa jw. Naley zadba o uwzgldnienie w jadospisie dziecka alergicznego witamin z grupy B (najlepszy napj z drody) i witaminy A (zwaszcza przy alergiach drg oddechowych), czyli surowcw karotenoidowych. W stanach spastycznych (skurczowych) drg oddechowych, gwnie w atakach astmy oskrzelowej, podaje si surowce o dziaaniu rozkurczajcym najczciej w postaci wziewnej (inhalacje). Nale one jednak do rodkw silnie dziaajcych i mog by podawane jedynie z przepisu lekarza. Dobre wyniki uzyskuje si stosujc midzy atakami dusznoci domow aerozoloterapi, tj. oddychanie (aromatyczn par unoszc si z gorcych wycigw wodnych z surowcw olejkowych lub czystych olejkw eterycznych (nakropionych na gorc wod). Czasami do tych wonnych, parujcych roztworw poleca si dodawanie nieco jodyny lub soli iwonickiej i in. (po konsultacji lekarskiej). W roztworach tych zanurza mona pieluszki lub gaz i rozwiesza je w pobliu picego dziecka (tylko nie nad dzieckiem). W aerozoloterapii domowej wykorzystuje si szeroko rne surowce olejkowe (po wykluczeniu ewentualnego dziaania alergizujcego), najczciej: kwiaty rumianku (olejek rumiankowy lub pyn Azulan), pczki i mode .gazki sosnowe, jaowcowe lub kosodrzewinowe, ziele macierzanki (Herba Serpylli), ziele tymianku (Herba Thymi), licie mity (Folium Menthae), dla starszych dzieci licie rozmarynu (Folium Rosmarini), licie szawii i in. W leczeniu alergicznych zmian skry oprcz herbatek z zi do picia polecanych wyej, stosuje si rodki zewntrzne kpiele, okady czy przymoczki zioowe. Uywa si w tym celu surowcw przeciwbakteryjnych i przeciwzapalnych (np. surowcw olejkowych), przeciwuczuleniowych, osaniajcych, agodzcych uczucie widu (surowcw luzowych), cigajcych (surowcw garbnikowych) i innych, wywierajcych przez skr dziaanie oglne. Szeroko wykorzystywany jest tu rumianek lub Azulan, ktry jednak przed zastosowaniem naley odpowiednio rozcieczy. Dobre rezultaty uzyskuje si stosujc zewntrznie mieszanki zioowe, np. Septosan (dla starszych dzieci), po zastosowaniu ktrych zmniejsza si m.in. odczuwanie blu. wid skry agodzi przemywanie chorych miejsc naparem z lici mity lub rozcieczon nalewk mitow (mentol gwny skadnik olejku mitowego dziaa chodzce i znieczulajco stosowa u starszych dzieci).

223

Zastosowanie na skr wycigw (w formie okadw) z kwiatw arniki (Flos Arnicae) lub nagietka (Flos Calendulae) zmniejsza obrzk i zaczerwienienie zmienionej skry. Bl i obrzk po ukuciu przez owady agodzi przyoenie wieego, zmiadonego licia babki wskolistnej (Folium Plantaginis lanceolatae) lub babki zwykej (Plantago media), licia szawii, a nawet okad ze wieego, utartego ziemniaka. Na rynku znajduje si te rolinny preparat aerozolowy Sanofil, wykazujcy skuteczne dziaanie przeciwwidowe i przeciwalergiczne. Poleca si go w rnych wypryskach alergicznych, w wierzbiczce. atopowym wyprysku dziecicym, pokrzywce i in. Do smarowania skry mona te stosowa Linomag, lub lepiej olej wiesiokowy. Sczce si wypryski alergiczne agodzi ma z surowcw garbnikowych Tormentiol oraz zasypka i ma alantoinowa, otrzymywane z korzenia ywokostu (Radix Symphyti), polecane take w rumieniu alergicznym. Dobre wyniki daje przemywanie skry podranionej, a zwaszcza zainfekowanej, wod aloesow, lub przykadanie na miejsca chorobowo zmienione przecitego, wieego licia aloesu (Aloe arborescens Mili). Wod aloesow przygotowuje si nastpujco: 1 wiey li aloesu umy, zmiady i zala 1 szklank ciepej wody, ogrzewa agodnie przez 510 minut, a nastpnie przesczy przez wat. Przy skonnociach dziecka do alergii kontaktowej naley zwraca szczegln uwag na mydo, ktre dziecko uywa (najlepsze jest rumiankowe lub oczarowo-rumiankowe, zawierajce ekstrakty z lici oczaru Hamamelis virginiana L.) oraz na rodki piorce przeznaczone do prania bielizny dziecicej. Przy zaobserwowanej reakcji alergicznej na okrelony rodek naley go bezwzgldnie odstawi, gdy nastpne kontakty z alergenem daj zwykle bardziej nasilone objawy uczuleniowe. Kpiele zioowe stosowane dla dziecka atopowego przynosz mu du ulg, zwaszcza w swdzcej wysypce. Niemowlta najlepiej jest kpa w rumianku (200 g na wann wody), dodajc do kpieli nieco krochmalu (rozgotowanej mki kartoflanej) oraz wycigu wodnego z rolin zawierajcych duo luzu (dobre s do tego celu korzenie i licie prawolazu Radix et Folium Althaeae, nie rozdrobnione siemi lniane Semen Lini, licie babki Folium Plantaginis). Taka kpiel osaniajca znosi uczucie swdzenia skry i agodzi podranienia, dziaa przeciwalergicznie. Stosuje si te do kpieli zioa, ktre rwnie s polecane do picia. Obserwuje si wtedy dziaanie oglne skadnikw zi wypitych i wchanianych przez skr. Mona uy do kpieli np. mieszanki rwnych iloci kwiatw rumianku, lici pokrzywy, ziela rdestu ptasiego, ziela skrzypu, ziela fioka trjbarwnego, lici babki wskolistnej, kcza perzu zrobi mocny wycig z garci zi i dodawa do kpieli dziecka. Te same zioa do picia: zaparzy 1 yk mieszanki zioowej na 1 szklank wody. Podawa po yeczce lub yce; maym dzieciom dodawa do pokarmu po yeczce. Dla dzieci starszych poleca si niekiedy kpiele dziegciowe. Uywa si do nich dziegcia sosnowego (Pix liquida Pini), brzozowego (Oleum Betulae, Oleum Rusci), jaowcowego (Oleum Cadinum), bukowego (Oleum Fagi) lub produktw pochodnych, np. Tumenol.

224

Dziegcie s to produkty suchej destylacji drewna. S one mieszaninami rnych zwizkw organicznych (w duych steniach dziaaj silnie redukujce, w mniejszych odkaajco), ktre odczulaj i zmniejszaj uczucie swdzenia. Dodaje si je do kpieli lub do maci (540%) w leczeniu wyprysku alergicznego, wierzbiczki i innych objaww atopowego zapalenia skry. W medycynie ludowej, z dobrym skutkiem, uywa si do kpieli dzieci alergicznych mocnych naparw z ziela uczepu trjlistkowego (Bidens tripartitus) w iloci 100200 g ziela na jedn kpiel. Rwnoczenie zaleca si picie naparu z: kwiatw przelotu (Flos Anthylidis), korzenia arcydzigla (Radix Archangelicae), lici babki wskolistnej (Folium Plantaginis lanceolatae), ziela dziurawca (Herba Hyperici) i ziela rdestu ptasiego (Herba Polygoni avicularis). Miesza si rwn ilo zi i zaparza 1 yk mieszanki na szklank wody (gotowa ostronie 510 minut). Podaje si te do picia soki, najlepiej mieszane, z marchwi, buraka wikowego i selera, oraz soki owocowe z ciemnofioletowych owocw, np. z aronii, czarnych jagd, porzeczek, ciemnych winogron. Naley podkreli, e w alergii najlepsze skutki uzyskuje si stosujc skojarzone leczenie zewntrzne i wewntrzne, usprawniajce przebieg prawidowego trawienia i wydalania niepotrzebnych metabolitw. Roliny stosowane w schorzeniach alergicznych charakteryzuj si szerokim zakresem dziaania farmakologicznego, dziaaj nie tylko objawowo, poniewa niektre z nich wykazuj waciwoci neutralizowania alergenw wewntrz- i zewntrzpochodnych.

ROLINY W YWIENIU DZIECI CHORYCH

Dieta niemowlcia zdrowego i chorego
Podstawow zasad prawidowego ywienia dziecka podobnie jak odywiania czowieka dorosego jest pene pokrycie zapotrzebowania organizmu na skadniki odywcze, zwizki energetyczne, witaminy i skadniki mineralne. Jednak z uwagi na szybki rozwj i wzrost dziecka zapotrzebowanie jego organizmu, zarwno jakociowe, jak i ilociowe, w kadej fazie ycia jest inne ni dorosego. Szczeglnie podkrela si znaczenie prawidowego ywienia dziecka w najwczeniejszym okresie jego ycia, kiedy odbywa si najintensywniejszy wzrost i ksztatowanie si poszczeglnych narzdw. W tym czasie racjonalne ywienie jest najwaniejszym czynnikiem zabezpieczajcym ycie noworodka, jego zdrowie i prawidowy rozwj, wpywajcym rwnie na rozwj mzgu dziecka, jego intelekt i funkcjonowanie ukadu nerwowego. Okazao si przy tym, e racjonalne ywienie znacznie podwysza zdolno adaptacyjn noworodka do nowego rodowiska, poza onem matki, polepsza sprawno jego ukadu odpornociowego, co ma ogromne znaczenie w profilaktyce chorb infekcyjnych i powanie obnia procent miertelnoci wrd dzieci najmodszych. i Odpowiednie ywienie ma duy udzia w profilaktyce schorze, wynikajcych

225

m.in. z nieprawidowego trawienia i przyswajania pokarmw przez niemowlta, take w hipowitaminozach, niedokrwistoci, krzywicy, biegunkach i in. Nie mniejsze znaczenie ma rwnie racjonalne ywienie w stanach chorobowych dziecka. W chorobie odpowiednia dieta staje si jednym ze rodkw leczniczych, przywracajcych zaburzony stan organizmu wywoany schorzeniem, pobudzajcych odporno organizmu do walki z chorob. Dieta wpywa na przebieg i czas trwania choroby, zapobiega nawrotom, skraca okres rekonwalescencji. W chorobie zaciera si rnica midzy funkcjami odywczymi skadnikw pokarmowych a leczniczymi i spenia si postulat lekarzy staroytnoci podkrelajcych rol poywienia leczcego. W czasach, w ktrych yjemy, jeszcze jeden aspekt musimy wzi pod uwag opracowujc diety dla dzieci zdrowych, a tym bardziej chorych. Tym problemem jest skaone, zanieczyszczone chemicznie rodowisko, szczeglnie niekorzystnie oddziaywujce na rozwijajce si mode organizmy. Poywienie dla dzieci najmodszych musi by szczeglnie bezpieczne, czyste, pozbawione toksycznych dodatkw chemicznych, pochodz cych z otoczenia, czy sztucznie dodanych, np. w celu barwienia produktw. Warzywa, owoce, zioa dla niemowlt powinny pochodzi z odpowiednich upraw, prowadzonych bez stosowania nawozw sztucznych, rodkw ochrony rolin itp. (zwaszcza marchew i buraki). Nierzadko, gdy dziecko jest chore, lepiej zrezygnowa z jakiego produktu spoywczego, ktrego jakoci nie jestemy pewni, ni wprowadza do organizmu dziecka dodatkowy czynnik szkodliwy. W terapii chorego dziecka przy stosowaniu diety leczniczej bierze si pod uwag nastpujce czynniki: rodzaj schorzenia, wiek, stan dziecka, zaburzenia metaboliczne towarzyszce chorobie, faz choroby, stosowane leczenie. Nie mniejsze znaczenie przywizuje si do przygotowania poywienia dla chorego dziecka (termiczna obrbka, proporcje skadnikw w poszczeglnych potrawach, ilo podanego poywienia, a nawet pora podania). Obecnie podkrela si konieczno penowartociowego odywiania w kadym okresie choroby, zgodnie z moliwociami przyjmowania pokarmw przez dziecko. Na szczcie u dzieci szybciej ustpuj objawy niechci do jedzenia wywoywane chorob ni u dorosych. Zwizane to jest z jego wysokim zapotrzebowaniem na skadniki pokarmowe. W zwizku z tym przyjmuje si obecnie za niecelowe drastyczne ograniczanie iloci i jakoci poywienia dziecka nawet w schorzeniach infekcyjnych przewodu pokarmowego. Stwierdzono bowiem, e chore dziecko waciwie odywiane od pierwszych dni choroby szybciej wraca do zdrowia, choroba ma lejszy przebieg, a nawroty schorzenia i inne komplikacje s bardzo rzadkie. Ostry reim pokarmowy (godwka) dopuszczony jest tylko na krtki okres na pocztku choroby lub przy jej zaostrzeniu, w okresie wzmoonej intoksykacji wyraajcej si wysok gorczk, nudnociami i wymiotami czy wstrtem do jedzenia. Jednak i w tym okresie naley zapewni choremu dziecku dostateczn ilo pynw (w tym odpowiednich herbatek zioowych). Po krtkim okresie godwki (612 godz. u niemowlt, l4 dni u dzieci starszych) przechodzi si na odywianie penowartociowe. W wikszoci schorze zapotrzebowanie chorego dziecka na skadniki pokarmowe jest takie samo jak zdrowego dziecka i zaley od jego wieku. Jednak

226

w niektrych chorobach, w zwizku z zaburzeniami metabolicznymi i katabolicznymi, to zapotrzebowanie na poszczeglne skadniki pokarmowe zmienia si zarwno ilociowo, jak i jakociowo. Szczeglnej uwagi wymaga racjonalna poda produktw biakowych; np. takie schorzenia, jak dystrofia lub cikie postacie egzemy (wyprysku) wymagaj zwikszenia iloci biaka w diecie, w celu wyrwnania strat biaka wywoanych patologicznymi procesami metabolicznymi, a take podniesienia si odpornociowych chorego dziecka. Nie mniejsze znaczenie przywizuje si obecnie do racjonalnego podawania tuszczw w pokarmach dla dzieci. Stwierdzono, e w alergii i stanach zapalnych grnych drg oddechowych, w zapaleniu puc i in. celowe jest zwikszanie w diecie dla chorego dziecka iloci rolinnych olei zawierajcych niezbdne nienasycone kwasy tuszczowe, np. oleju sojowego, sonecznikowego, a zwaszcza wiesiokowego (preparat Oeparol), dziaajcych regenerujco na zaburzone chorobowo procesy. Du rol w poywieniu peni rwnie wglowodany (cukrowce). I tak w alergicznych schorzeniach, jak i w niektrych formach wyprysku, zmniejszenie reakcji alergicznych organizmu uzyskuje si przy ograniczeniu iloci podawanych cukrw lub przy zmianie ich jakoci (np. zamianie sacharozy na glukoz lub ksylitol). Dla noworodkw i starszych niemowlt zdrowych, a zwaszcza chorych, diet ustala lekarz pediatra. Dobrze jest jednak, aby matka miaa rwnie pewien I zasb wiadomoci o waciwym pielgnowaniu i odywianiu dziecka. Racjonalnemu odywianiu niemowlt i maych dzieci powiconych jest wiele publikacji, w ktrych podkrela si zwaszcza znaczenie karmienia naturalnego (mlekiem matki). Oprcz tych podstawowych zagadnie wana jest rwnie znajomo oglnych zasad diety. We wszystkich przypadkach diety leczniczej poywienie rolinne, reprezentowane przez produkty zboowe, warzywa, owoce, a take zioa, ma due znaczenie. W chorobach przewlekych, zwaszcza leczonych antybiotykami i innymi silnie dziaajcymi rodkami chemicznymi, konieczne jest uwzgldnianie w diecie i zi odtruwajcych. Z tych wzgldw zamieszczamy krtk, czciow charakterystyk niektrych diet leczniczych, stosowanych w czciej spotykanych chorobach wieku dziecicego.

Dieta w nieytach przewodu pokarmowego

Nieyty ostre i przewleke przewodu pokarmowego, poczone z biegunk, najczciej o podou infekcyjnym, wystpuj nierzadko u niemowlt i maych dzieci, a ich ostry przebieg zawsze moe stanowi zagroenie dla ycia dziecka. Przebieg ostrych nieytw ukadu pokarmowego u dzieci do 1 r.. zwizany jest cile z fizjologiczn, a niekiedy patologiczn niedojrzaoci tego ukadu. We wczesnym okresie noworodkowym wiele enzymw trawiennych wytwarzanych jest w niedostatecznej iloci, co powoduje, e podstawowe skadniki poywienia, tj. biaka, wglowodany i tuszcze nie s trawione i przyswajane w caoci (zaley to rwnie od jakoci tych skadnikw). Czciowo nie strawione biaka, a take wglowodany, staj si czsto czynnikiem alergizujcym i szybko doprowadzaj

227

do uczule pokarmowych i nietolerancji poywienia. Taki stan uczulenia pojawia si czciej w przypadku sztucznego karmienia obcogatunkowym mlekiem krowim. Najwaciwsze jest wic odywianie noworodkw mlekiem matki (zawierajcym wszystkie potrzebne skadniki). Poza tym u niemowlcia karmionego piersi w jego florze jelitowej przewag uzyskuj bakterie uatwiajce trawienie rodkw pokarmowych. Natomiast dziecko karmione sztucznie ma wikszo innych szczepw bakteryjnych, czsto chorobotwrczych, nierzadko powodujcych biegunki czy oglne zakaenie. Fizjologiczny stan niedojrzaoci ukadu pokarmowego u zdrowych dzieci mija we waciwym czasie. Natomiast w przypadku znacznie opnionej dojrzaoci ukadu pokarmowego, w biegunkach infekcyjnych, a nawet przy stosowaniu niektrych lekw, np. antybiotykw, dochodzi do znacznego uszkodzenia struktury i czynnoci bony luzowej przewodu pokarmowego. Wytwarza si wtedy stan upoledzonego wchaniania pokarmw, ktry przede wszystkim powoduje zaburzenie oglnej przemiany materii. Wane jest wic, aby przy wszelkich schorzeniach ukadu pokarmowego odywianie dziecka pod wzgldem iloci i jakoci produktw byo prawidowe, szybko przywracajce stan normalny procesw trawienia. Przewd pokarmowy niemowlcia, jak wspomniaymy, atwo ulega zaburzeniom i zakaeniom. Prawie kada choroba dziecka, jak katar nosa, stany zapalne w drogach oddechowych, uczulenie, a nawet przegrzanie niemowl cia, moe wywoa zaburzenia czynnoci przewodu pokarmowego objawiajce si biegunk. Ostry nieyt przewodu pokarmowego dziecka jest tak dla niego niebezpieczny, gdy zawsze narusza przebieg oglnej przemiany materii, powodujc deficyt w organizmie biaek, tuszczw, wglowodanw, a take soli mineralnych i witamin (nastpuje ich gorsze przyswajanie). Biegunka i wymioty sprzyjaj duej utracie wody, co wie si z zachwianiem gospodarki wodno-solnej ustroju. Dlatego te, mimo e w pocztkach ostrej infekcji ukadu pokarmowego ogranicza si, na krtko, mniej lub bardziej drastycznie, podawanie pokarmw treciwych, to jednak nie zmniejsza si (a nawet zwiksza) iloci pynw. Do picia mona podawa niektre napoje owocowe i herbatki zioowe, np. dla niemowlcia (od 6 m..) odpowiednia jest w biegunkach herbatka z suszonych czarnych jagd, owocw ry dzikiej, z kwiatostanw rumianku lub saby napar z owocw kminku i koperku woskiego. Pynw na og si nie sodzi (lub sodzi miodem). Dzieciom powyej 1 r.. mona podawa wicej rnorodnych napojw, w tym zioowych, przygotowywanych z surowcw o dziaaniu przeciwbakteryjnym, cigajcym i osaniajcym, np. z lici babki lancetowatej, korzeni prawolazu, lici borwki czernicy, lici i owocw czarnych porzeczek i in. Surowce te zawieraj najczciej pektyny, luzy lub garbniki i zostay omwione w odpowiednich dziaach (patrz leki rolinne przeciwbiegunkowe). Kolejno stosuje si kleiki z dodatkiem niewielkiej iloci sokw owocowych, np. jagodowego lub z czarnej porzeczki, czy dzikiej ry, przeciery z marchwi (zupa marchwianka) oraz z jabek, dyni lub bananw, mus jabkowy, kisiel z czarnej porzeczki, galaretki przygotowane na naturalnych sokach i in. Po uzyskaniu poprawy diet rozszerza si na zupy jarzynowe, papki misne i in., unikajc przez pewien czas pokarmw dugo zalegajcych w odku, wzdymajcych, bardzo

228

kwanych lub ostrych w smaku. Jako tuszcze spoywcze polecane s oleje sonecznikowy lub sojowy, a do sodzenia mid. Korzystnie dziaaj w nieytach przetwory z mleka zakwaszonego, jak kefir, serwatka, jogurt, lub odpowiednie mieszanki mleczne dla niemowlt. Dobrze jest te podawa dzieciom od 1 r.. herbatk z kczy perzu, lici i korzeni mniszka lekarskiego i lici brzozy, dziaajce odtruwajce na organizm, usprawniajce wydalanie z moczem toksyn bakteryjnych. Przez duszy czas polecane s take owoce zawierajce duo pektyn, ktre naturalnie czyszcz jelita (a poza tym s rdem witaminy A, C i z grupy B). Przy stosowaniu antybiotykw lub chemioterapeutykw dobrze jest podawa Sylimarol (w syropie, przygotowany specjalnie dla dzieci), aby zapobiega uszkodzeniom wtroby przez leki i toksyny bakteryjne. Przy braku apetytu herbatki gorzkie, np. z ziela drapacza lekarskiego lub korzenia cykorii (dziaa take odtruwajce).

Dieta niemowlt i maych dzieci alergicznych ze skaz atopow

Odywianie dzieci alergicznych stanowi trudne i zoone zadanie, gdy przyczyny alergii i czynniki j wywoujce s czsto nieznane. Profilaktyka schorze alergicznych u dzieci zaczyna si wkrtce po urodzeniu dziecka, a nawet obejmuje okres przedurodzeniowy, w ktrym dziecko w onie matki rwnie naraone jest na alergiczny wpyw pokarmw spoywanych przez matk (wg pimiennictwa u 50% matek, ktrych dzieci cierpiay na uczulenie skrne, stwierdzono nieprawidowe, zbyt jednostronne odywianie si w ciy). Drugim, nie mniej wanym czynnikiem profilaktycznym w alergii, jest odywianie noworodka tu po urodzeniu. Idealnym pokarmem jest oczywicie mleko matki, przy czym wane jest rwnie prawidowe odywianie si kobiety karmicej (m.in. unikanie zbdnych lekw, rodkw chemicznie konserwujcych czy barwicych potrawy, gdy substancje chemiczne czsto przenikaj do mleka matki, uczulajc dziecko). W literaturze znajduj si spisy ogromnej liczby alergenw pokarmowych, ktre mog wyzwala uczuleniowe reakcje. Nale do nich: krowie mleko (lub jego frakcje), jaja, czekolada, sery, ryby, niektre zboa, kasze (owies, ry), cukier, sodycze, owoce i warzywa, najczciej o barwie czerwonej lub pomaraczowej (porzeczki, poziomki, maliny, mandarynki, morele, brzoskwinie, marchew, pomidory). Skaza uczuleniowa u dzieci, zwizana z przyjmowaniem pewnych produktw ywnociowych, pojawia si obecnie bardzo czsto, przecitnie u ok. 40% dzieci. Skadnik pokarmowy, na ktry dziecko jest uczulone, naley z diety wykluczy i zastpi go innym penowartociowym produktem spoywczym, zapewniajcym dziecku odpowiedni ilo biaek, tuszczw i wglowodanw oraz witamin. O wykluczeniu jakiego produktu z diety dziecka, zwaszcza niemowlcia, powinien decydowa lekarz po ustaleniu rodzaju alergizujcego czynnika pokarmowego odpowiednimi testami. W kadym przypadku alergii trzeba jednak zapewni dziecku przede wszystkim wystarczajc ilo penowartociowego biaka (nawet jeli naley wykluczy z diety niektre frakcje, np. krowiego mleka). Poza tym w schorzeniach alergicznych ma ych dzieci obserwuje si prawie zawsze patologiczny przebieg metabolizmu cukrw i tuszczw. Trzeba wic zwrci rwnie uwag na te skadniki

229

w pokarmach. Na og dobre wyniki uzyskuje si zastpujc atwo przyswajalne cukry proste (cukier buraczany, sodycze) cukrami zoonymi, gwnie skrobi (mki, kasze). Dobrze jest te zwikszy w poywieniu ilo fruktozy, pochodzcej z owocw oraz miodu. Rwnie konieczne jest wprowadzenie do odywiania dziecka alergicznego olei rolinnych bogatych w niezbdne nienasycone kwasy tuszczowe, np. oleju sonecznikowego, sojowego. Stwierdzono, e korzystnym czynnikiem antyalergicznym jest nienasycony kwas gammalinolenowy wystpujcy w mleku matki. Poza tym pokarmem kwas ten znajduje si w oleju wiesiokowym (Oleum Oenotherae), produkowanym przez firm Efamol w wielu krajach i stosowanym u dzieci w skazie atopowej (u nas produkuje si ten olej pod nazw Oeparol). Polecany jest on profilaktycznie dzieciom wczenie karmionym sztucznie oraz dzieciom cierpicym na skaz atopow. W diecie dla dzieci alergicznych wa ne jest zapewnienie wystarczajcej iloci witamin, zwaszcza witaminy A (czasami podaje si j w kapsukach wg wskaza lekarza). Z soli mineralnych ogranicza si ilo sodu (potrawy powinny by mao sone), a zwiksza potasu, magnezu, fosforu i mikroelementw (zwaszcza cynku, krzemionki). Z napojw zioowych najwaciwsza jest herbatka z rumianku, z fioka trjbarwnego (np. Viola-fix), take z melisy (Melissa-fix), kwiatw jasnoty biaej (Lamium album L.), dla dzieci powyej 1 r.. z rdestu ptasiego i skrzypu oraz porzeczki czarnej (lici).

Diety w przewlekych chorobach u dzieci

Dieta w chorobach nerek Podczas dugotrwaych chorb nerek szkodliwe produkty przemiany materii tworz si przede wszystkim z pokarmw zawierajcych duo biaka, tak pochodzenia zwierzcego (miso, nabia), jak i rolinnego (produkty zboowe i roliny strczkowe). Jednak dieta dziecka musi zawiera pewne iloci biaka penowartociowego. Powinno ono pochodzi z mleka i jego przetworw, z jaj (gwnie tek), a z pokarmw rolinnych przede wszystkim z ziemniakw. Z diety dziecka z przewlek niewydolnoci nerek wyklucza si moliwie wczenie produkty zboowe (pieczywo, makaron, ciasta, kasze, z wyjtkiem ryu), zastpujc je pieczywem z mki skrobiowej (skrobi do wypiekw domowych kupuje si w aptece) i potrawami z ziemniakw, urozmaiconymi surwkami i saatkami. Wskazane jest wiksze podawanie cukru (w postaci konfitur, demw, kompotw i in.) oraz tuszczu (olei rolinnych) w celu zwikszenia wartoci energetycznej potraw. Wane jest zmniejszenie stenia soli, a zwikszenie witamin. Podaje si dzieciom duo owocw i warzyw, najlepiej duszonych lub zapiekanych w folii. Do picia dobre s napoje z jabek, urawin (sok urawinowy Succus Oxycocci), marchwi, burakw, dyni, selerw, z owocw dzikiej ry (ale nie przy kamicy szczawianowej), z owocw jagodowych, z zi perzu, rdestu ptasiego, kwiatw akacji i bawatka. Odpowiednie do picia s te kwasy z burakw, jabek, dzikiej ry, kiszonej kapusty. Napoje fermentowane mona przygotowywa z wymienionych owocw lub warzyw, dodajc drode oraz cukier i poddajc przez pewien czas procesom fermentacji.

230

Dieta lecznicza w chorobach nerek jest bardzo wan czci kuracji i powinna by ustalana przez lekarza. Ma ona umoliwi prawidowy przyrost wagi ciaa dziecka, a jednoczenie nie dopuszcza do nadmiernego wzrostu stenia mocznika we krwi oraz zakwaszenia ustroju. Dieta w cukrzycy Dieta specjalna dla dziecka chorujcego na cukrzyc ustalona jest cile przez lekarza, gdy w chorobie tej bdy dietetyczne s szczeglnie niebezpieczne; przy czym im mniejsze dziecko, tym wiksze s skutki bdw dietetycznych. Bardzo wana jest warto energetyczna posikw. I tak dla dzieci 6-letnich dieta dzienna winna wynosi 6699 kJ (1600 kcal), dla dzieci do 10 lat 79558374 kJ (19002000 kcal), 1014 lat 963010886 kJ (23002600 kcal). Wany skadnik diety chorego dziecka stanowi jarzyny, zwaszcza zielone, i owoce. Niektre z nich, np. ziemniaki, groszek, fasola, winogrona, gruszki, liwki, owoce suszone, s jednak bogatocukrowe i nie mona ich podawa w nadmiarze. Jest te wiele surowcw zielarskich, ktre maj waciwoci zmniejszajce stenie cukru we krwi (niektre dziaaj podobnie do insuliny), ktre podaje si najczciej w formie gotowych mieszanek, np. Diabetosan, lub stosuje jako codzienne herbatki do picia z pojedynczych zi i mieszanek. Do takich surowcw nale korzenie i licie pokrzywy zwyczajnej, naowocnia (strki) fasoli, korze mniszka, licie borwki czernicy, koper woski, skrzyp polny (dla dzieci starszych i modziey), kwiaty jasnoty biaej, korze e-szenia, ziele rutwicy (Herbu Galegae) i in. Z jarzyn polecane s karczochy, szparagi, patisony, ogrki, bakaany, dynia, pomidory, pietruszka, buraki, seler i in. Wana jest zwikszona ilo bonnika w diecie, pochodzca m.in. z nie oczyszczonych ziaren zb (chleb razowy, Graham). Jako tuszcze spoywcze polecane s oleje rolinne, gwnie sonecznikowy, sojowy oraz leczniczo olej wiesiokowy (lub nasiona wiesioka).

WITAMINY W YWIENIU DZIECI

Witaminy mona uzna za biokatalizatory, niezbdne do prawidowego funkcjonowania organizmu ludzkiego. Dziaaj one w bardzo maych ilociach, w rny sposb, zalenie od budowy chemicznej. Brak w organizmie witamin lub ich ograniczenie prowadzi do powanych zaburze w jego funkcjonowaniu, do zahamowania wzrostu dzieci, zmniejszenia odpornoci, oglnego wyniszczenia i wielu schorze z objawami hipowitaminozy (zmniejszenie iloci witamin) lub awitaminozy (braku witamin), obecnie wystpujcej do rzadko. Ze wzgldu na fakt, e ustrj ludzki nie jest zdolny do syntetyzowania wikszoci potrzebnych witamin, istotne znaczenie ma dostarczenie z poywieniem waciwych iloci tych substancji. Wana jest przy tym zdolno przyswajania przez

231

organizm dostarczonych mu witamin, zalena od wielu czynnikw zewntrz-i wewntrzustrojowych. Dzieci w okresie intensywnego wzrostu i rozwoju s szczeglnie wraliwe na niedobory witamin. Choroby wynikajce z braku lub zmniejszonej iloci witamin s u nich o wiele czstsze ni u ludzi dorosych. Hipowitaminoza u dzieci nie zawsze musi by spowodowana niewaciwym odywianiem, moe te wystpi jako jeden z objaww zego wchaniania pokarmw, rozwijajcego si m.in. w schorzeniach wtroby, przewodu pokarmowego czy przy dugotrwaym zaywaniu lekw. W lecznictwie pediatrycznym witaminy maj znaczenie nie tylko profilaktyczne; w niektrych przypadkach traktowane s jak leki, np. witamina D w krzywicy. Naley jednak podkreli, e nadmiar witamin jest rwnie niekorzystny, a czasami nawet wrcz szkodliwy, np. przedawkowanie witaminy D, A czy innych, ktrych nadmiaru organizm nie wydala, a magazynuje. Powstaje tzw. hiperwitaminoza, na ktr szczeglnie wraliwe s niemowlta i mae dzieci. Dlatego te witaminy, poza rodkami ywnociowymi, naley podawa dzieciom tylko z przepisu lekarza. Witaminy wystpuj szeroko, w zmiennych ilociach, w wiecie rolinnym, a niekiedy i zwierzcym (witaminy A i D). Spotyka si je czasami w postaci nieaktywnych prowitamin (np. karotenoidw), ktre po spoyciu przeksztacaj si w organizmie w czynne biologicznie witaminy. Budowa chemiczna witamin jest skomplikowana i rnorodna. Podstawowy ich podzia uwarunkowany jest rozpuszczalnoci. Witaminy zespou B oraz witaminy C, H, P i PP nale do rozpuszczalnych w wodzie. Podczas gotowania produktw rolinnych zwizki te w znacznej iloci przechodz do wywaru i w przypadku jego odrzucania, traci si zawarte w nim witaminy. Do witamin nierozpuszczalnych w wodzie, a rozpuszczalnych w olejach, nale witaminy A, D, E, F i K. Wykazuj one stosunkowo du odporno na dziaanie podwyszonej temperatury i na odczyn alkaliczny rodowiska, atwo jednak ulegaj utlenieniu, zwaszcza na wietle, dlatego te produkty bogate w te witaminy, np. tran rybi, oleje rolinne, mleko i jego przetwory powinno si chroni przed wiatem. Witamina A (retinol, akseroftol), nazywana witamin wzrostu, jest niezbdna dla rozwoju modych organizmw. Pobudza wzrost koci i zbw, reguluje funkcjonowanie bon luzowych, zwaszcza drg oddechowych i drg moczowych, dziaa regenerujco na skr, wchodzi w skad czerwieni wzrokowej i innych barwnikw siatkwki. Niedobory witaminy A objawiaj si, oprcz zaburze wzrostu, upoledzeniem wzroku (tzw. kurza lepota), szarym odcieniem skry oraz bon luzowych, suchoci, utrat poysku i amliwoci wosw, paznokci. Czstsze s te zapalenia drg oddechowych i moczowych, a take nieyty odka, biegunki. Zmiany w bonach luzowych grnych drg oddechowych, wywoane hipowitaminoz, nierzadko na tle upoledzonego wchaniania witamin jako skutki antybiotykoterapii prowadz do czstych nawrotw schorze tego ukadu. Witamina A wystpuje obficie w wtrobie ryb morskich i sodkowodnych (tran), ponadto znajduje si rwnie w postaci naturalnej w wtrobie zwierzcej,

232

tkach jaj, w mleku i male. Natomiast w wielu surowcach rolinnych spotykane s czerwonopomaraczowe zwizki zwane karotenoidami, bdce w zasadzie prowitamin A: s one zawarte w wikszych ilociach w pomaraczowych lub czerwonych owocach i warzywach, np. w marchwi, pomidorach, papryce, kukurydzy, dyni, morelach, pomaraczach, brzoskwiniach, a take niektrych zielonych jarzynach (barwa karotenw jest maskowana przez chlorofil), a wic w saacie, szpinaku, liciach pietruszki, zielonym groszku, kapucie woskiej, jarmuu (najbogatsze rdo obok oleju palmowego). Z surowcw leczniczych bogate w t witamin s owoce jarzbiny, dzikiej ry, rokitnika, licie pokrzywy, rzeuchy, mniszka lekarskiego, majeranku, bazylii, szawii, nasiona kozieradki. Witamin A oraz produkty w ni bogate naley szczeglnie chroni przed wiatem, aby zapobiec utlenianiu tego zwizku i utracie aktywnoci biologicznej. Dzienne zapotrzebowanie dziecka na witamin A jest rne, zalene od okresu rozwoju i stanu zdrowia (jest wysze podczas choroby, przy podwyszonej temperaturze ciaa, w okresie rekonwalescencji, przy niedorozwoju fizycznym, zahamowanym wzrocie i in.). Naley jednak pamita, e nadmiar witaminy A jest szkodliwy dla zdrowia i moe spowodowa powikszenie wtroby, ledziony, oglne odurzenie lub wymioty. Preparaty handlowe witaminy A i witaminy A + E mona podawa dziecku tylko wg wskaza lekarza. Witaminy zespou B obejmuj przede wszystkim nastpujce zwizki: witamina B1 (tiamina, aneuryna), witamina B2 (ryboflawina), witamina B6 (pirydoksyna), witamina B12 (cyjanokobalamina). Witamina B1 jest niezbdna dla prawidowej przemiany wglowodanw w organizmie. Hipowitaminoza wywouje zaburzenia w czynnoci tkanki nerwowej, sabo mini, utrat apetytu, chroniczne zaparcia, upoledzone wydzielanie soku odkowego, oglne osabienie, rozdranienie, bezsenno. W ciszych przypadkach (awitaminoza) objawy s nasilone, nastpuj zmiany degeneracyjne w ukadzie nerwowym, zaburzenia w kreniu i oddychaniu. Klasyczna awitaminoza przebiega pod postaci choroby beri-beri, u nas nie spotykanej. Natomiast hipowitaminoza wystpuje czciej i moe by spowodowana nie tylko brakiem tej witaminy w poywieniu, lecz take chorobami przewodu pokarmowego oraz wtroby, nieodpowiedni kwanoci soku odkowego czy stosowaniem niektrych lekw (sulfonamidw, antybiotykw) lub rolin, np. kolendry, skrzypu, rdestu. Jej niedobr spotyka si te w cukrzycy lub przy nadmiernym spoywaniu wglowodanw. Witamina B1 wystpuje w wiecie rolinnym w duych ilociach. Najwicej zawieraj jej drode piwne i piekarnicze oraz preparaty drodowe, np. tabletki Levitan (rwnie drode lekarskie Faex medicinalis), ziarna zb (kasza gryczana, patki owsiane, kukurydziane, chleb razowy lub Grahama), nasiona rolin strczkowych, kalafiory, ,papryka, czosnek, cebula oraz nasiona maku, kminku, sonecznika, czarnuszki, take szawia, tymianek, majeranek, koper ogrodowy i in. Powane straty witaminy B1 w produktach ywnociowych powstaj w wyniku dodawania sody do gotowania.

233

Witamina B2 wystpuje szczeglnie obficie w drodach, mleku, serze, jajach, produktach zboowych, take w podrobach zwierzcych (wtroba, nerki, mzg), rybach i niektrych rolinach (podobnie jak witamina B1). Szczeglne dziaanie przypisuje si jej w usuwaniu objaww niewaciwego funkcjonowania narzdu wzroku (niewyranego widzenia, zawienia, wiatowstrtu, obrzmienia powiek), a ponadto w niektrych zmianach skrnych, jak np. tr dziku, ojotoku, wyprysku, swdzeniu, pkaniu bony luzowej, w zapobieganiu tworzeniu si tzw. zajadw w kcikach ust, zmian na jzyku z zanikaniem brodawek i in. Objawy te nie s swoiste, lecz podobne do objaww niedoboru innych witamin. Oglnie przyjmuje si, e stay niedobr witaminy B2 przyspiesza starzenie si organizmu, a u dzieci hamuje wzrost i rozwj umysowy, zmniejsza odporno. Zapotrzebowanie na witamin B2 jest zmienne, zalene od wagi ciaa, natenia przemiany materii i np. jest znacznie wysze u dorastajcej modziey. Zapotrzebowanie to jest na og pokrywane przez produkty zboowe (zwaszcza z tzw. grubego przemiau) oraz mleko, sery. Jest to jednak witamina wraliwa na wiato i w produktach (szczeglnie mlecznych) nieodpowiednio przechowywanych (lub np. z dodatkiem sody) straty jej s znaczne (dochodz do 60%). W wielu krajach wzbogaca si niektre produkty, zwaszcza biae pieczywo, w witamin B2. Witamina B2 znalaza zastosowanie terapeutyczne w chorobach orodkowego ukadu nerwowego, w dychawicy oskrzelowej, pcherzycy, w niedokrwistoci. Witamina B6 jest czciowo wytwarzana przez bakterie jelitowe czowieka, dlatego te objawy hipowitaminozy s rzadkie (pewne zaburzenia mog wystpi po zniszczeniu drobnoustrojw przewodu pokarmowego, np. po kuracji antybiotykami, chemioterapeutykami). Witamina B6 wystpuje w drodach, w podrobach (wtrbka), rybach, tku, produktach zboowych, marchwi, a najwicej jest jej w wieych nasionach sonecznika, nasionach strczkowych, kukurydzy. Dzienne zapotrzebowanie zarwno czowieka dorosego, jak i dziecka pokrywane jest normaln diet oraz czciowo przez bakterie jelitowe. Niedobory tej witaminy mog powodowa zmiany w skrze i bonach luzowych jamy nosowej i ustnej, bezsenno, zapalenie nerww obwodowych, niedokrwisto niedobarwliw, a u dzieci niekiedy drgawki i zwikszon draliwo. Leczniczo stosuje si witamin B6 w zapaleniu skry i bon luzowych (a take w wypryskach skrnych przed menstruacj u dziewczt), w niedokrwistoci niedobarwliwej, w drgawkach u dzieci, w nudnociach i wymiotach u ciarnych oraz w skonnociach do kamicy nerkowej, szczawianowej, poniewa u dzieci i dorosych niedobr witaminy B6 sprzyja odkadaniu si szczawianu wapnia w nerkach. Witamina B12, czyli cyjanokobalamina, jest jedn z kilku kobalamin (witamin B12). Jest ona wytwarzana przez wiele bakterii, m.in. przez bakterie jelitowe, i odkadana w wtrobie. Znajduje si rwnie w produktach zwierzcych, gwnie w wtrobie, w mniejszej iloci w jajach i mleku. Witamina ta dziaa krwiotwrcze, pobudzajc szpik do tworzenia czerwonych krwinek. Razem z kwasem foliowym (uwaanym te za witamin) jest niezbdna dla normalnej czynnoci ukadu krwiononego. Niedobory obu tych zwizkw s przyczyn spotykanej u dzieci niedokrwistoci megaloblastycznej. Due zapotrzebowanie na witamin 812 i kwas foliowy wystpuje zwaszcza

234

w okresach szybkiego wzrostu dziecka, tj. u starszych niemowlt (w drugim proczu ycia) i maych dzieci. Bdy ywienia w tym okresie, m.in. przekarmianie dziecka nadmiernymi ilociami mleka krowiego zawierajcego niewiele witaminy B12, z pominiciem innych produktw rolinnych i zwierzcych, mog by powodem niedokrwistoci. Oprcz niedoborw omawianych witamin wynikajcych z niewaciwego ywienia dziecka obserwuje si rwnie hipowitaminoz prowadzc niekiedy do niedokrwistoci w przypadkach zego wchaniania pokarmw, wystpujcych na rnym tle, np. w robaczycy, przewlekych biegunkach, po stosowaniu niektrych lekw, np. antybiotykw, sulfonamidw, lekw tuberkulostatycznych. Witamina B12 ma zdolno przenikania przez oysko do podu. Zapotrzebowanie dzienne na t witamin jest niewielkie. Jest ono wysze i w przypadkach chorb infekcyjnych przebiegajcych z gorczk. Leczniczo stosuje si witamin B12 (rwnie w dawkach zwikszonych) tylko z przepisu lekarza. rdem witaminy B12 s produkty pochodzenia zwierzcego, gwnie wtroba, mleko, miso, jaja oraz sery. Kwas foliowy (witamina B11, Acidum folicum) naley do zespou witamin B. atwo wchania si z przewodu pokarmowego, przenikajc do krwi i wszystkich tkanek, przy czym uaktywnienie kwasu foliowego w organizmie nastpuje w obecnoci witaminy B12 oraz witaminy C. W nastpstwie jego niedoboru rozwija si niedokrwisto megaloblastyczna, ze zwikszon iloci biaych krwinek; mog te wystpi zaburzenia jelitowe. Kwas foliowy katalizuje przede wszystkim procesy krwiotwrcze. Kwas foliowy wystpuje czsto w liciach warzyw, w szpinaku, kapucie, saacie, take w marchwi i ziemniakach, a ponadto w drodach, wtrobie zwierzcej, nerkach i ziarnach zb. Urozmaicona dieta na og zapewnia odpowiedni poda tego zwizku. Witamina C (kwas askorbinowy) odgrywa ogromn rol w organizmie. Jest niezbdna dla przebiegu wielu procesw metabolicznych (aktywuje m.in. przemiany biakowe i wglowodanowe) oraz prawidowego funkcjonowania tkanki i cznej. Dziaanie jej jest wielostronne. Jest to podstawowy rodek zapobiegawczy i leczniczy przy objawach szkorbutu (gnilca), rodek uodparniajcy na infekcje, konieczny w zwikszonych dawkach przy oglnym osabieniu i w rekonwalescencji. Dziaa odtruwajce, spenia wan rol w procesach odpornociowych (w wytwarzaniu przeciwcia) i w gojeniu si ran. Odgrywa te du rol w zapobieganiu krzywicy i niedokrwistoci. Jej znaczenie jako czynnika zapobiegajcego niedokrwistoci polega na wspdziaaniu w wytwarzaniu hemoglobiny i krwinek czerwonych oraz we wchanianiu elaza i kwasu foliowego. Duy udzia witaminy C zaznacza si w procesach wapnienia koci i tworzeniu zbiny. Wielostronna aktywno tej witaminy wskazuje na konieczno szerokiego uwzgldnienia jej obecnoci w poywieniu dziecka od najwczeniejszego okresu niemowlctwa (tylko pokarm matki w pierwszym okresie ycia zapewnia dostateczn poda witaminy C). Karmienie sztuczne niemowlt bez podawania witaminowych sokw owocowych i warzywnych (lub przecierw czy zup) moe doprowadzi do wystpienia objaww hipowitaminozy C, przebiegajcej w ciszych postaciach jako tzw. gnilec dziecicy, spotykany midzy 418 miesicem ycia.

235

Zapotrzebowanie dzienne na witamin C jest bardzo due, znacznie wiksze ni na inne witaminy. Ponadto musi by ona podawana stale, gdy organizm w zasadzie nie ma moliwoci jej magazynowania. Dawki tej witaminy s znacznie zrnicowane w rnych stadiach rozwoju organizmu, w zalenoci od jego pracy, wydatkowania energii, zdrowia; np. wysze jest zapotrzebowanie na witamin C u kobiet ciarnych i karmicych, take w przebiegu chorb infekcyjnych, przy spadku si odpornociowych (w czstych nawrotach choroby), w rekonwalescencji, w krzywicy, niedokrwistoci, w chorobie reumatycznej i in. Witamina C atwo wchania si z przewodu pokarmowego, szybko przenika do tkanek i po ich nasyceniu jej nadmiar wydalany jest z moczem. Witamina C jest dostpna w poywieniu z wielu rde, lecz jest bardzo nietrwaa i atwo ulega rozkadowi. Jej rozpad nastpuje szybciej w surowcach rozdrobnionych, zmiadonych, wystawionych na dziaanie powietrza i soca. Rwnie suszenie, gotowanie i konserwowanie produktw naturalnych powoduje spadek jej zawartoci (w mniejszym lub wikszym stopniu). W naszych warunkach bogatym rdem witaminy C s kolejno: owoce dzikiej ry, czarnej porzeczki, owoce rokitnika, papryka, urawiny, truskawki, maliny, czerwone i biae porzeczki, a ponadto cytryny, grejpfruty, pomaracze i in. owoce (np. kiwi), a z warzyw brukselka, jarmu, kalafior, kapusta (zwaszcza kiszona), kalarepa, chrzan, szpinak, rzodkiewki, cebula, ziemniaki i in. Duo jej maj take natka pietruszki, szczypiorek, zielony koperek, rzeucha. Witamina D (kalcyferol) obejmuje grup 7 zwizkw rnego pochodzenia (D1 D7). Z zespou tego najwaniejsze to witamina D2 (ergokalcyferol), wystpujca w rolinach, i D3 (cholekalcyferol) znajdujca si przede wszystkim w tranie. Niewielkie iloci witaminy D spotykamy w wtrobie zwierzcej, tkach, male, mleku, drodach. Witamina D pobrana z poywieniem jest biologicznie nieczynna (prowitamina) i jej waciwa aktywacja odbywa si w wtrobie i nerkach. Przemiana nieaktywnej formy witaminy D w zwizek biologicznie czynny jest regulowana steniem wapnia i fosforu w pynach ustrojowych oraz hormonami. Endogenna, czyli wewntrzustrojowa witamina D, wytwarza si przez nawietlanie skry dziecka promieniami nadfioletowymi (w skrze gromadz si przyjte z pokarmem prowitaminy). Produkcja ta najczciej nie zaspokaja potrzeb ustroju dziecka, std konieczno podawania dodatkowych porcji kalcyferolu, poczynajc od 24 miesica ycia. Zapotrzebowanie na witamin D jest wysokie i waha si w szerokich granicach od 400 do 3000 j.m. na dob, w zalenoci od wieku dziecka, stanu jego zdrowia, warunkw klimatycznych i in. Dawk witaminy ustala lekarz, gdy nadmiar tego zwizku (podobnie jak witaminy A) jest wybitnie szkodliwy dla organizmu (wystpuje m.in. wzrost stenia fosforu i wapnia we krwi i moczu, co moe doprowadzi do niedomogi kr enia oraz niewydolnoci nerek). Przedawkowanie witaminy D u kobiet w ciy wywiera szkodliwy wpyw na rozwj podu, powodujc u noworodka hiperkalcemi (nadmiar wapnia). Witamina D odgrywa zasadnicz rol w procesach kostnienia i jej niedobr jest gwnym powodem krzywicy. Reguluje przyswajanie wapnia oraz fosforu

236

w ustroju. Kumuluje si w organizmie i czciowo przechodzi do mleka matki (dlatego dzieci karmione piersi s mniej naraone na krzywic). Witamina D ma ogromne znaczenie w prawidowym rozwoju dziecka, zwaszcza w okresie niemowlcym. Witamina E (tokoferol) dziaa na wielu szlakach metabolicznych, jest czynnikiem wpywajcym na procesy rozrodcze, bierze udzia w metabolizmie niektrych wanych zwizkw (np. glukozy), dziaa przeciwzakrzepowo, zmniejsza cinienie ttnicze krwi, zapobiega utlenianiu witaminy A. Z przewodu pokarmowego wchania si dobrze, zwaszcza w obecnoci tuszczw (jest rozpuszczalna w tuszczach). Jej niedobory u dzieci spotyka si bardzo rzadko, u dorosych mog wywoa objawy degeneracyjne ze strony skry (take wosw i paznokci), i ukadu nerwowego, wtroby, nerek, mini. Najbogatszym rdem tej witaminy s kieki zb (gwnie pszenicy i kukurydzy), ponadto wystpuje ona w wikszych ilociach w olejach rolinnych (np. w oliwie z oliwek i oleju sojowym), w owocach rokitnika i wieej papryce, w orzeszkach ziemnych, nasionach lnu, kukurydzy, liciach saaty, kapusty, a z zi w liciach pokrzywy i mity. Leczniczo stosuje si witamin E w postaci preparatw gotowych (nieraz w mieszaninie z witamin A), np. w okresie pokwitania lub w krwiomoczu podczas zapalenia kbuszkowego nerek u dzieci (tylko z przepisu lekarza). Witamina F pod wzgldem chemicznym jest zespoem niezbdnych nienasyconych kwasw tuszczowych wystpujcych w olejach rolinnych (gwnie kwasu linolowego, linolenowego). Stosuje si j w leczeniu rnych chorb skry, np. lir wyprysku (egzema), uszczycy i in. Otrzymywana z oleju lnianego jest pod-stawowym skadnikiem preparatu Linomag uywanego w rnych formach do pielgnowania skry dziecka. Z wielu olejw i tuszczw zawierajcych nienasycone kwasy tuszczowe najlepiej dziaa jako witamina F olej lniany oraz olej Otrzymany z kiekw zboowych i olej z nasion wiesioka (Oenothera biennis L.) Witamina H (biotyna) wystpuje w drodach, grochu, fasoli, tku, wtrobie ( i innych podrobach), mleku. Jest take czciowo wytwarzana przez bakterie jelitowe. Przy jej niedoborze (moe wystpi np. po doustnym podaniu sulfaguanidyny, streptomycyny lub innych antybiotykw) obserwuje si zmiany skrne z jednoczesnym zuszczaniem naskrka, stany zapalne bon luzowych (zanik brodawek jzykowych), poza tym inne objawy oglne. Leczniczo jest podawana w ojotoku, suchym zapaleniu skry, czyracznoci i in., najczciej jako skadnik kompleksu witamin B. Bogatym rdem witaminy H jest mleko, bb, kalafior, grzyby, miso i drode. Witamina K (filochinon) skada si ze zwizkw K1, K2 i K3, pochodnych naftochinonu. Nazywana jest witamin przeciwkrwotoczn, gdy jest niezbdna do prawidowego krzepnicia krwi (bierze udzia w wytwarzaniu protrombiny). Znajduje si w szpinaku, kapucie, kalafiorach, pomidorach, czerwonej papryce, li ciach krwawnika i pokrzywy. Ponadto jest produkowana wewn trzustrojowe przez bakterie jelitowe. Z tego te wzgldu jej niedobory zdarzaj si tylko wyjtkowo, np. po dugo trwaym leczeniu niektrymi silnie dziaajcymi chemio-terapeutykami, w upoledzonym wchanianiu witaminy K z jelit, na tle ostrych chorb wtroby (np. taczka mechaniczna lub wirusowa); czasami u noworodkw w postaci skazy krwotocznej wskutek zego przenikania tej witaminy przez

237

oysko (tzw. czarna choroba noworodkw). Objawem awitaminozy K jest rozwj skazy krwotocznej spowodowanej zmniejszeniem si stenia protrombiny we krwi. Nadmiar tej witaminy jest toksyczny i wywoa moe wzrost krzepliwoci krwi, czasem hemoliz i krwiomocz. Witamina PP jest to nazwa zbiorowa dla grupy pochodnych kwasu nikotynowego, wykazujcych dziaanie przeciwpelagryczne (pelagra choroba skry, u nas nie spotykana). Witamina ta peni wiele funkcji w organizmie jako skadnik enzymw. Zwiksza zdolno wydalania szkodliwych produktw przemiany materii przez organizm. Jej rdem s: miso, ryby, drode, otrby pszenne i ryowe, pietruszka, ziemniaki, niektre przyprawy (np. papryka). Sporo jej rwnie jest w owocach dzikiej ry i czarnej jagody. Niedobory witaminy PP w pocztkowym okresie objawiaj si blami i zawrotami gowy, zaburzeniami pamici, osabieniem i in. Przy duej trwajcej hipowitaminozie wystpuje zapalenie skry, biegunka. Leczniczo stosuje si witamin PP w odmroeniach, wrzodziejcym zapaleniu jelit, schorzeniach skry i jamy ustnej, zaburzeniach bdnika. Jednak na og niedobory witaminy PP wystpuj do rzadko, gdy organizm moe sam wytworzy t witamin z aminokwasu tryptofanu, obecnego w pokarmach biakowych. Witamina U tak nazywany jest czynnik przeciwwrzodowy wystpujcy w soku kapusty biaej (Brassica oleracea var. capitata L.). Hamuje on sekrecj soku odkowego i uatwia gojenie owrzodze w przewodzie pokarmowym. Leczniczo stosuje si sok kapusty wycinity ze wieych lici, spoywany bezporednio po otrzymaniu lub przygotowany w formie proszku (po odparowaniu soku), w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy, w nieytach przewodu pokarmowego wywoanych ubocznym dziaaniem niektrych lekw (np. pochodnych kwasu salicylowego), take profilaktycznie. Jak wynika z przedstawionego opisu, witaminy s szeroko reprezentowane w wiecie rolin. Spotykamy je w owocach, warzywach, zioach. Maj one bardzo due znaczenie w prawidowym odywianiu czowieka oraz w leczeniu i profilaktyce chorb take u dzieci.

ROLINY TRUJCE
Ostre lub miertelne zatrucia rolinami dziko rosncymi w zasadzie wystpuj do rzadko, pomijajc zatrucia grzybami. Jednak wrd dzieci zdarzaj si stosunkowo czciej i z reguy maj groniejszy przebieg ni u dorosych. Zatrucia u dzieci maj charakter wycznie nie zamierzony, przypadkowy i zdarzaj si przewanie w grupie wiekowej do 10 lat, zwaszcza u dzieci wiejskich, ktre maj wikszy kontakt z rolinami. Bardzo czsto do zatrucia dochodzi w czasie zabaw i wycieczek na k, nad brzeg rzeki czy stawu, podczas urzdzania biwakw i obozw letnich z pieczeniem kiebasek i innych smakoykw w ognisku, podczas zbierania jagd itp. W siedliskach tych wystpuj rne

238

gatunki rolin dziko rosncych, m.in. z atrakcyjnymi owocami, ktre mog pobudzi zainteresowanie dziecka. Dzieci zjadaj barwne, apetycznie wygldajce owoce lub nasiona, a nawet korzenie i bulwy, ktre maj wygld jadalny, i w ten sposb ulegaj zatruciu. Szczeglne zainteresowanie budz pikne czerwone owoce wawrzynka wilczego yka (Daphne mezereum L.), wiciokrzewu (Lonicera sp.), psianki sodkogrz (Solarium dulcamara L.), konwalii (Convallaria maialis L.), obrazkw plamistych (Arum maculatum L.), pomaraczowe owoce trzmieliny (Euonymus europaea L.), adne, apetyczne, czarne, lnice owoce pokrzyku wilczej jagody (Atropa belladonna L.) i psianki czarnej (Solanum nigrum L.) lub bezbarwne, przejrzyste owoce jemioy i biae strzelajce kulki bardzo pospolitej rwnie w miastach nieguliczki biaej (Symphoricarpus albus L.). Zdarzaj si pomykowe zatrucia u dzieci, ktre podczas zbierania jagd myl owoce borwki czernicy (czyli czarnej jagody) z podobnymi owocami rnych trujcych rolin lenych, np. czworolistu (Paris quadrifolia L.) lub kokoryczki (Polygonatum sp.). Natomiast powszechnie uwaane za trujce i odurzajce owoce borwki bagiennej (Vaccinium uliginosum L.), nazywane popularnie pijanicami, nie s toksyczne. Z wymienionych rolin najbardziej niebezpieczne zatrucia daj owoce wilczej jagody, roliny wystpujcej w stanie dzikim w lasach liciastych, zarolach i na polach na Dolnym lsku, Podkarpaciu i w Grach witokrzyskich. Jest to wysoka rolina (do 1 m), pokrojem przypominajca krzew, o eliptyczno--jajowatych liciach uoonych po 2 w wle (wyrastajce parami), przy czym jeden z lici jest zawsze duo mniejszy. Charakterystyczny owoc to czarnofioletowa jagoda, wielkoci maej wini (ok. 1 cm rednicy) umieszczona trwale na 5-dziakowym, zielonym kielichu. W owocach tych wystpuje bardzo silnie dziaajcy zwizek alkaloidowy, pochodny tropanu, atropina, rozszerzajcy renic oka (jest to jeden z objaww zatrucia). W zatruciach pocztkowo obserwuje si pobudzenie psychomotoryczne, gonitw myli, nagy miech, halucynacje wzrokowe i suchowe, a po wikszych dawkach objawy psychozy, napady szau, drgawki podobne do epileptycznych, zaczerwienienie skry, podwyszenie temperatury ciaa, przyspieszenie oddechu, nast pnie zapa prowadzc do mierci w piczce. Dawk mierteln atropiny jest do trudno ustali, gdy istnieje due zrnicowanie wraliwoci na ten alkaloid w zalenoci od stanu organizmu. Za minimaln dawk mierteln dla dzieci przyjmuje si 10 mg alkaloidw tropanowych (w owocach wilczej jagody jest ich 0,60,7%, w nasionach do 0,8% czyli w 1 g owocw znajduje si ok. 6 mg alkaloidw!). Otru si wic mona nawet jednym zjedzonym owocem. Alkaloidy typu tropanu, dajce podobny obraz zatrucia, wystpuj take w nasionach bielunia dzidzierzawy (Datura stramonium L.) i lulka czarnego (Hyoscyamus niger L.). Obie roliny spotykane s rwnie w miastach, gdy chtnie rosn na wysypiskach mieci, zaniedbanych skwerkach i trawnikach. Wyksztacaj bardzo charakterystyczne owoce, budzce due zainteresowanie dzieci. Owoce bielunia tworz kulist, zielon, kolczast torebk (przypominaj-

239

c zielony owoc kasztanowca). Owoce lulka stanowi dzbanuszkowate torebki z wieczkiem. Wewn trz tych owocw s drobne czarne nasiona podobne do maku, chtnie zjadane przez dzieci wanie jako podobne do maku. Objawy zatrucia tymi nasionami s podobne do zatrucia wilcz jagod i rwnie niebezpieczne. Naley przy tym zwrci uwag, e alkaloidy ww. typu wystpuj te w liciach omawianych rolin, uywanych do czsto w lecznictwie, m.in. jako skadniki tytoniu i papierosw przeciwastmatycznych (Astmosan i in.). Spotyka si przypadki odurzania si wrd dzieci starszych tymi surowcami lub lekami. Moe to stanowi pocztek zaywania narkotykw, a ponadto, przy przedawkowaniu zawsze istnieje moliwo zatrucia ostrego, prowadzcego do mierci. W kadym przypadku nie kontrolowanego spoycia rolin zawierajcych alkaloidy tropanowe konieczna jest natychmiastowa pomoc lekarska. Do niebezpiecznych owocw i nasion, bdcych powodem zatru u dzieci, nale take nasiona zimowitu (Colchicum autumnale L.), popularnej roliny ozdobnej, sadzonej bardzo czsto w ogrdkach, na skwerkach itp. Zimowity, bdnie uwaane za krokusy (bladoliliowe, 6-dziakowe kielichy kwiatw zimo-wita wyrastajce pn jesieni wprost z ziemi, s bardzo podobne do wiosennych kwiatw krokusw), wyksztacaj latem owoce-torebki grzechoczce na-sionkami. Dzieci, zwaszcza mae, bawi si chtnie tymi owocami zielonymi grzechotkami, zjadajc przy okazji sodkie, czarne nasionka. Nasiona zimowita (a take inne czci roliny) zawieraj alkaloid- kolchicyn jedn z najwikszych trucizn rolinnych, tote zatrucia kolchicyn nale do najciszych u dzieci, zwykle te s miertelne. Opisano przypadek mierci dziecka ju po zjedzeniu dwch kwiatkw zimowitu. Zatrucia mog powodowa rwnie pestki owocw wini, moreli, brzoskwi, liw dzieci zjadaj nasiona wyjte z pestek, przypominajce smakiem migday. Naley wiedzie, e w nasionach tych owocw wystpuje glikozyd amigdalina (taki sam jest w nasionach migdaw gorzkich), ktry pod wpywem liny rozpada si uwalniajc cyjanowodr (tzw. kwas pruski), bardzo niebezpieczn trucizn krwi. Zatrucia, nawet miertelne, byy opisane wrd dzieci, ktre zjady ju 6 migdaw gorzkich lub kilka nasion wymienionych popularnych owocw. Czst okazj do wystpienia zatru rolinami wrd dzieci stanowi wycieczki, biwaki i obozy urzdzane nad brzegami wd, na mokrych kach. Due niebezpieczestwo stanowi w tych siedliskach roliny z rodziny baldaszkowatych, tj. wyksztacajcych kwiaty uoone w baldachy (takie jak np. kwiatostan marchwi, kopru czy pietruszki). Do wybitnie trujcych rolin baldaszkowatych rosncych w pobliu rzek naley szalej jadowity (Aethusa cynapium L.), cykuta (Cicuta virosa L.) i pietrasznik plamisty (Conium maculatum L.). W wymienionych gatunkach wystpuj wysoko toksyczne alkaloidy, np. cykutotoksyna, koniina. Do zatrucia moe doj, gdy zjada si korzenie tych rolin, biorc je omykowo np. za dzik marchew, pietruszk czy pasternak, lub owoce tych rolin, uwaajc np. za kminek. Dzieci maj zwyczaj zrywania rnych nieznanych im rolin kowych i nastpnie brania ich do ust lub robienia trujcych piszczaek. Wymienione gatunki rolin charakteryzuje tak wielka toksyczno, e notowa-

240

no wypadki miertelne ju w kilka minut po ugryzieniu czci omawianych rolin, lub nawet po uyciu ich odyg jako ,,patykw do pieczenia kiebasek w ognisku. Mniej niebezpieczne s rosnce powszechnie na ce popularne jaskry (Ranunculus sp.) kwitnce to. Mae dziewczynki, najczciej robice bukiety z jaskrw, brudz sobie przy tym rce, a potem zacieraj oczy powodujc przykre i dugotrwae ich podranienie oraz stany zapalne spojwek. Wrd dzieci miejskich spotyka si zatrucia spowodowane zjedzeniem nasion kasztanowca (Aesculus hippocastanum L.), czyli popularnych kasztanw, niekiedy po ich upieczeniu w ognisku. Dzieci bior je za kasztany jadalne (te ostatnie pochodz z zupenie innego gatunku Castanea vesca L. u nas nie uprawianego). Zatrucia moe wywoa te gryzienie gazek cisu (Taxus baccata L.) czy rododendronw (Rhododendron sp.). Do rolin bardzo trujcych nale chtnie sadzone w ogrdkach roliny ozdobne, takie jak: tojady (Aconitum sp.), ostrki (Delphinium sp.) lub naparstnice (Digitalis sp.) oraz krzewy parkowe, takie jak zotokap (Laburnum sp.) czy wiciokrzew (Lonicera sp.). Przypadki zatru u dzieci powoduj rwnie domowe roliny ozdobne. Dzieci czasami zjadaj apetycznie wygldajce czci tych rolin (kwiaty, owoce, cebulki) lub ulegaj zatruciom wyraajcym si silnym podranieniem skry czy bon luzowych podczas zabawy niektrymi rolinami domowymi, tnc ich odygi i licie, przesadzajc itp. Do takich niebezpiecznych rolin doniczkowych nale popularne: Clivia, Amarylis, Gloriosa, Hippeastrum zawierajce toksyczne alkaloidy, oleander (Nerium oleander L.), w ktrym wystpuj silnie dziaajce glikozydy nasercowe. Podranienia skry i bon luzowych powoduj saponiny obecne w takich rolinach, jak: Vucca, Dracena, Sansevieria, Agava, Hyacinthus, Aralia, Fatshedera, Hedera i Cyclamen. Rwnie Begonia, Cissus i Primula maj dziaanie dranice, a ponadto, zwaszcza prymulki, waciwoci silnie alergizujce. Rolinami bardzo toksycznymi przez dotyk s poza tym popularna Diffenbachia i Philodendron. W zasadzie, przede wszystkim wskutek naturalnej ciekawoci maych dzieci, prawie kada rolina doniczkowa moe stanowi dla nich zagroenie. W kadym przypadku spoycia przez dziecko roliny trujcej naley stara si wywoa u niego wymioty i natychmiast uda si do lekarza informujc go o przyczynie wystpujcych objaww. Jeli to jest moliwe, powinno si dostarczy rolin, ktra wywoaa zatrucie, a w przypadku wymiotw rwnie tre wymiocin, co pozwoli na szybk identyfikacj przyczyny zatrucia. Ponadto naley pamita, e mae dzieci (l6 lat) naraone bywaj na zatrucia take surowcami zielarskimi z domowej apteczki, niewaciwie przechowywanymi, pozostawionymi w miejscach atwo dostpnych i nie zabezpieczonych. Niebezpieczestwo dla dzieci stwarzaj te leki zioowe lub popularne preparaty zewntrznego uytku, np. due zagroenie, nawet dla ycia dziecka, daje wypicie czy tylko prbowanie przez dziecko olejku terpentynowego, olejku kamforowego lub olejku mitowego. Mae dzieci s nadwraliwe na wymienione rodki (kamfor, mentol) i np. miertelna dawka kamfory dla nich wynosi l2 g, a dla niemowlt jeszcze mniej. Nawet popularne krople mitowe mog by dla maluchw niebezpieczne ju w bardzo maych dawkach.

241

W kadym przypadku zatrucia, miertelno zaley przede wszystkim od dawki wchonitej trucizny i od szybkoci pomocy medycznej. Gdy podejmie si wczenie waciwe postpowanie lecznicze, s due szans na uratowanie maego pacjenta, ktry potem zazwyczaj nie odczuwa nastpstw zatrucia. Wyjtek stanowi zatrucia grzybowe, ktre nawet po wyleczeniu daj cikie uszkodzenie niektrych narzdw (niewydolno wtroby, nerek). Poza tym grzyby, nawet jadalne, ze wzgldu na utrudnione ich trawienie, nie powinny by w ogle podawane dzieciom, w adnej postaci.

Mieszanki zioowe W PIELGNOWANIU I LECZENIU NIEMOWLT

1. Kwiaty rumianku (2 cz.), owoce kminku (1 cz.), owoce kopru woskiego (1 cz.), owoce anyku (1 cz.), zmiesza i sporzdzi napar z 2 yeczek zi na 1 szklank wrzcej wody. Podawa l2 yeczki co 23 godz. Dziaa agodnie wiatropdnie, przeciwskurczowo (usuwa bolesne wzdcia) i wykrztunie. 2. Korzenie prawolazu lekarskiego, kwiaty rumianku, owoce kopru woskiego lub anyku, ziele tymianku zmiesza w rwnych czciach. Zaparza 1 yk zi na szklank wrzcej wody (pozostawi w cieple co najmniej 30 min). Podawa 12 yeczki lub wicej w zalenoci od wieku, kilka razy dziennie przy kaszlu. 3. Kwiaty rumianku, owoce czarnej jagody i owoce kminku w rwnych cz ciach zmiesza. Naparza 1 yk zi, w zalenoci od wieku niemowlcia, na szklank wrzcej wody, pozostawi w cieple (termosie) co najmniej 30 min. Podawa do picia l2 yeczki kilka razy dziennie (nie sodzi) w przypadku wolnych stolcw. 4. Kwiaty rumianku (2 cz.), kwiaty i ziele fioka trjbarwnego (1 cz.), zmiesza, przygotowa napar z 1 yki zi na szklank wody. Podawa do picia w porcjach (1 yeczk do pokarmu 2 razy dziennie), przy wypryskach skrnych lub skazie bia kowej (powyej 6 miesica ycia). 5. Kwiaty rumianku, owoce maliny, owoce anyku, ziele fioka trjbarwnego, owoce czarnej porzeczki w rwnych czciach. Napar 1 yeczk mieszanki zala 1 szklank wrzcej wody i ogrzewa 3 5 min. Podawa po yce (do pokarmu) w chorobach infekcyjnych przebiegajcych z gorczk. 6. Inhalacja stosowana w schorzeniach grnych drg oddechowych sapka, kaszel. Gar aromatycznych zi, jak: tymianek, macierzanka, rumianek, szawia i szpilki sosnowe (mona stosowa gotowe mieszanki aromatyczne) zala wrzc wod, lekko podgrza. Naczynie z wydzielajc si par umieci w odpowiedniej odlegoci od dziecka (najlepiej usi z dzieckiem na kolanach obok naczynia z par i nakry obie gowy np. rcznikiem kpielowym). Mona rozwiesza w pobliu dziecka pieluszki zanurzone w parujcym naparze. Gdy niemowl jest niespokojne, ma trudnoci w zasypianiu, do mieszanki mona doda lici melisy. Przeciwwskazaniem jest uczulenie na olejki lotne wymienionych surowcw. 7. Do kpieli niemowlt mona wykorzysta gotowe wycigi zioowe (Herbapol), np. wycig Trinae Herbae (z nagietka, babki lancetowatej i melisy)

243

 oczyszczaj, odkaaj i zmikczaj skr, agodz podranienia, dziaaj przeciwwidowo. Wycig z owsa chroni skr przed szkodliwymi czynnikami zewntrznymi. Wycig tymiankowy stosuje si do kpieli wzmacniajcych i odkaajcych (w wyprysku bakteryjnym). Wycig z rumianku (rwnie olejowy) dziaa gojco, oczyszczajce, regenerujce na skr, przeciwwidowo i przeciw-alergicznie.

W LECZENIU DZIECI STARSZYCH

W CHOROBACH UKADU ODDECHOWEGO
1. Ziele tymianku, owoce anyku (po 2 cz.), korze pierwiosnka lekarskiego (1 cz.), li babki lancetowatej (2 cz.) zmiesza. Sporzdzi napar z 1 yki zi na szklank wody (mona osodzi cukrem lub miodem). Podawa przy uporczywym kaszlu, po yce, co 2 godz. 2. Kwiaty lazu dzikiego (2 cz.), kwiaty jasnoty biaej (Lamium album L.), owoce kopru woskiego (1 cz.), owoce anyku (1 cz.). Napar z 2 yeczek zi na szklank wody. Podawa porcjami w zapaleniu garda i krtani, przy suchym kaszlu. 3. Korze prawolazu (1 cz.), licie prawolazu (1 cz.), ziele tymianku (1 cz.). Napar z 1 yki na szklank wody. Pi kilka razy dziennie w porcjach w stanach zapalnych garda, krtani. 4. Ziele macierzanki (1 cz.), korze pierwiosnka lekarskiego (le.), korzenie prawolazu (3 cz.). Sporzdzi napar z 2 yeczek mieszanki na szklank wody, pozostawi w cieple na co najmniej 1 godz., podawa w cigu dnia w kilku porcjach; dziaanie wykrztune. 5. Licie babki lancetowatej (3 cz.), kwiaty lazu dzikiego (3 cz.), kwiaty lipy (3 cz.), owoc kopru woskiego (2 cz.), ziele skrzypu polnego (1 cz.), licie pokrzywy (1 cz.), zmielone nasiona kozieradki (1 cz.). Sporzdzi napar z 2 yeczek na szklank wody. Podawa po yce lub wicej kilka razy dziennie. Dziaanie wykrztune. 6. Korze biedrzeca mniejszego (Pimpinella saxifraga L.) (2 cz.), ziele piciornika gsiego (4 cz.), ziele tymianku (1 cz.), owoc anyku (1 cz.), licie prawolazu (2 cz.), owoce bzu czarnego (1 cz.). Napar z 1 yki zi na szklank wrztku. Podawa w porcjach kilka razy dziennie w dychawicy oskrzelowej, zapaleniu oskrzeli, w dugotrwaym, mczcym kaszlu. 7. Kwiaty rumianku (2 cz.), licie szawii (2 cz.), kcza piciornika kurze ziele (1 cz.). Napar z 1 yki mieszanki na szklank wrztku. Do pukania garda i jamy ustnej w stanach zapalnych, do pdzlowania dzise (rwnie przy pleniawkach). 8. Licie szawii (2 cz.), kwiaty rumianku (2 cz.), kwiaty nagietka (2 cz.), ziele tymianku (1 cz.). Napar z 1 yki na szklank wody do pukania garda i jamy ustnej. 9. Licie orzecha woskiego (1 cz.), kwiaty prawolazu wysokiego (1 cz.), licie szawii (1 cz.), ziele tymianku (2 cz.). Napar z 1 yki zi na szklank wody do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych, w anginie, przy pleniawkach.

244

Mid leczniczy rany. 250 g suchych patkw ry francuskiej lub stulistnej (Rosa gallica L., R. centifolia L.) zala litrem wrzcej wody i macerowa przez 12 godz. Po przesczeniu doda do roztworu 750 g miodu pszczelego. Mieszanin doprowadzi do wrzenia, usun pian i gotujc odparowa do konsystencji syropu. Stosowa kilka razy dziennie po yeczce do herbaty lub yce w kaszlu. Syrop leczniczy rany. 100 g patkw ry zala 750 ml wrzcej wody i macerowa przez 24 godz. Przesczy, doda 500 g cukru, doprowadzi do wrzenia, zebra pian. Przechowywa w chodnym miejscu. Stosowa podobnie jak mid. Syrop z fiolka wonnego (Viola odorata L.). Kwiaty fioka 10 g, woda 60 g, cukier 40 g zmiesza, doprowadzi do wrzenia, zszumowa i odcedzi przez gaz. Pi co 2 godz. po 1 yeczce. Dla dzieci starszych sporzdza si napary z lici, kwiatw i korzeni fioka (5 g ziela na 60 g wody), czc je czsto z odwarami z prawolazu lekarskiego. Mieszanki takie stosuje si w nieytach drg oddechowych, krztucu, chrypce, podajc po yeczce co 2 godz. Syrop z pczkw sosnowych. Pczki sosnowe ukada si warstwami w soju : przesypujc cukrem. Pozostawia si w temperaturze pokojowej lub na socu na i l2 tygodnie. Wydzielony syropowaty pyn podaje si kilka razy dziennie po yeczce w suchym kaszlu i nieycie grnych drg oddechowych. Syrop z kwiatw mniszka. 250 g wieych, czystych kwiatw mniszka (caych kwiatostanw bez szypuki) oraz 1 cytryn (nie jest konieczna), starannie wymyt i pokrojon w plastry, gotowa w cigu 1530 min w 11 wody. Wywar odcedzi, doda do niego 1 kg cukru i gotowa przez godzin do konsystencji miodu. Preparat nadaje si do duszego przechowywania. Podawany jest w czstych chrypkach i kaszlu.

W CHOROBACH UKADU POKARMOWEGO

1. Kcze tataraku (2 cz.), ziele drapacza lekarskiego (2 cz.), kcze arcydzigla (2 cz.), owoce kminku (1 cz.), ziele bazylii (1 cz). Gorzka mieszanka zioowa. Naparza 1 yk zi na szklank wody. Podawa maymi porcjami (1/2 godz. przed gwnymi posikami) w zaburzeniach czynnoci odka i jelit (odbijanie, uczucie penoci, brak apetytu). 2. Ziele majeranku (1 cz.), kwiaty rumianku rzymskiego (2 cz.), licie mity (1 cz.), owoce kolendry (1 cz.), kcza tataraku (1 cz.). Naparza 1 yk zi na szklank wody. Podawa w kilku porcjach midzy posikami w zaburzeniach trawienia, przy nadmiernej fermentacji. 3. Licie bobrka trjlistnego (2 cz.), licie mity (1 cz.), kcze tataraku (1 cz.), ziele i kwiaty bylicy pospolitej (1 cz.). Napar z 1 yki zi na szklank wody. Podawa po yce (lub wicej dla starszych dzieci) co najmniej 15 min przed posikami, jako rodek pobudzajcy apetyt. 4. Owoce kolendry, owoce kminku, ziele drapacza lekarskiego, korze aryc-

245

dzigla, ziele dziurawca, kcze tataraku zmiesza w rwnych czciach. Napar z 1 yki zi na szklank wody. Podawa w porcjach przed jedzeniem przy braku apetytu, niestrawnoci, wzdciach. 5. Korzenie arcydzigla (30 g), licie melisy (10 g), owoce kolendry (10 g), kwiaty rumianku (10 g) zala l biaego wina gronowego. Pozostawi w ciemnym miejscu na 2 tygodnie od czasu do czasu mieszajc. Nastpnie przecedzi i stosowa przed posikami 1 yk jako wino na apetyt, zwaszcza przy braku aknienia na tle nerwowym.

W CHOROBACH WTROBY I DRG CIOWYCH

1. Owoce szakaku pospolitego (1 cz.), owoce kminku (1 cz.), ziele drapacza lekarskiego (2 cz.), ziele bylicy boe drzewko (2 cz.), licie mity (1 cz.), korze mniszka lekarskiego (3 cz.), ziele dziurawca (1 cz.). 1 yk mieszanki zala szklank wrzcej wody i pozostawi w cieple (w termosie) na ok. 1 godz. Pi w porcjach midzy posikami. Mieszanka ciopdna, regulujca trawienie, lekko przeczyszczajca. 2. Korze cykorii podrnika, korzenie mniszka lekarskiego zmiesza w rwnych czciach, 1 yk mieszanki zala szklank wody i gotowa 5 min, pozostawi w termosie lub ciepym miejscu na co najmniej 1 godz. Pi po szklanki przed jedzeniem jako rodek ciopdny. 3. Ziele szanty (Marrubium vulgare L.), li mity, korze mniszka lekarskiego, ziele drapacza lekarskiego, kwiaty krwawnika i ziele dziurawca zmiesza w rwnych czciach. Sporzdzi napar z 1 yki mieszanki na szklank wody. Stosowa do szklanki przed jedzeniem. Mieszanka ciopdna, pobudzajca aknienie i usprawniajca trawienie. 4. Kwiaty rumianku (1 cz.), kwiaty kocanki piaskowej (1 cz.), licie melisy (3 cz.), ziele dziurawca (4 cz.). yk zi zala szklank ciepej wody i doprowadzi do wrzenia. Podawa szklanki pynu przed jedzeniem, a szczeglnie przed snem. Stosuje si przy sabym wydzielaniu ci, w uczuciu penoci odka, odbijaniu, niestrawnoci i w zwizanym z tym utrudnionym zasypianiu. 5. Korze arcydzigla, licie mity, kwiaty rumianku szlachetnego (lub pospolitego) w rwnych czciach. yk zi zaparza szklank wody. Podawa do picia ciepy napar szklanki w agodnej kolce wtrobowej. 6. Ziele krwawnika, kwiaty rumianku, lipy, kocanki, ziele szanty, licie pokrzywy oraz ziele rdestu ptasiego w rwnych czciach. Napar sporzdza si z 1 yki zi na szklank wody. Stosowa kilkakrotnie w cigu dnia w podzielonych porcjach, po przebytych stanach zapalnych wtroby (taczce zakanej) jako rodek regenerujcy wtrob.

W ZAPARCIACH
1. Ziele drapacza lekarskiego, kwiaty rumianku, licie senesu, korze rzewienia, licie mity w rwnych czciach. Zaparza 1 yk mieszanki na szklank

246

wrzcej wody, pozostawi w cieple (termosie) przez godzin . Podawa wieczorem szklanki lub mniej ciepego naparu w zalenoci od wieku dziecka. W przewlekych i spastycznych zaparciach. 2. Owoce kminku i owoce kopru woskiego po 2 cz., licie melisy (1 cz.), korze rzewienia (8 cz.), owoc kolendry (3 cz.), licie mity (4 cz.). Przygotowa napar. Pi ciepy 3/4 szklanki (w zalenoci od wieku), najlepiej wieczorem przed snem jako rodek wiatropdny i przeczyszczajcy. 3. Kora kruszyny (2 cz.), owoce dzikiej ry z nasionami (2 cz.), licie mity (1 cz.). Przygotowa napar, podawa wieczorem lub w razie potrzeby rwnie rano przy zaparciach. 4. Licie senesu, korze rzewienia, licie prawolazu, kwiaty lazu dzikiego po 2 cz., owoce anyku i korze lukrecji (Glycyrrhiza glabra L.) po 1 cz., korze arcydzigla (3 cz.). Przygotowa napar i stosowa jak podano wyej jako rodek agodnie przeczyszczajcy w zaparciach skurczowych. 5. Ziele dziurawca, ziele rdestu ptasiego, licie melisy po 2 cz., korze lukrecji (6 cz.), korze rzewienia lub kora kruszyny (10 cz.). Sporzdzi napar i podawa jak podano wyej w zaparciach.

W BIEGUNKACH
1. Owoce czarnej jagody (10 cz.), ziele piciornika gsiego (5 cz.), kcze piciornika kurze ziele (3 cz.), kwiaty rumianku szlachetnego (3 cz.). Sporzdzi odwar z 1 yki zi na szklank wody. Podawa szklank dziennie, w kilku porcjach, przy biegunkach. 2. Korze szczawiu lancetowatego (3 cz.), owoce kopru woskiego i kminku po 3 cz., licie melisy (6 cz.), kwiaty rumianku szlachetnego (4 cz.). Przygotowa odwar z 1 yki zi na szklank wody. Podawa szklank dziennie w podzielonych porcjach w biegunkach poczonych z nadmiern fermentacj i wzdciami. 3. Ziele przywrotnika (Alchemilla vulgaris L.), ziele piciornika gsiego i ziele (licie) poziomki w rwnych czciach. Przygotowa herbatk z yki na szklank wrzcej wody. Pi porcjami w nieycie jelit, agodnych biegunkach letnich. 4. Kcze piciornika kurze ziele, pczki sosnowe, korze arcydzigla, korze prawolazu lekarskiego, licie melisy, kwiaty rumianku w rwnych czciach. Przygotowa napar z 2 yeczek zi na szklank wrzcej wody i pozostawi w termosie przez 1 godz. Podawa do picia w porcjach, w cigu dnia midzy posikami, przy biegunkach. W koniecznych przypadkach powysz kuracj mona poprzedzi podaniem, jednorazowo, rolinnego rodka przeczyszczajcego. Naley przy tym utrzymywa odpowiedni diet, a wic pocztkowo podawa do jedzenia utarte jabka lub lepiej puree jabkowe, czarne jagody, a nastpnie stopniowo poywienie lekko strawne, uzupeniajce witaminy i skadniki mineralne (szczeglnie wap i krzemionk). 5. Licie orzecha woskiego, ziele piciornika gsiego, licie melisy i mity w rwnych czciach. Przygotowa napar z 1 yki na szklank wrzcej wody.

247

Podawa do picia w porcjach w cigu dnia po jedzeniu, w stanach skurczowych odka i jelit poczonych z bolesn biegunk. 6. Ziele piciornika gsiego (2 cz.), ziele rdestu ptasiego (1 cz.), licie babki lancetowatej (3 cz.), ziela czbru ogrodowego i kcza piciornika kurze ziele po 4 cz., licie mity (1 cz.). Przygotowa odwar z 1 yki mieszanki na szklank wody. Podawa w porcjach ciepy, w biegunkach poczonych z bolesnymi skurczami. 7. Ziele piciornika gsiego (2 cz.), ziele fioka trjbarwnego, korze mniszka lekarskiego i prawolazu po 1 cz. Naparza przez 1 godz. (w termosie) 1 yk mieszanki na szklank wody. Podawa ciepy napar w kilku porcjach, w dugotrwaych nieytach przewodu pokarmowego.

W CHOROBACH UKADU MOCZOWEGO

1. Licie mcznicy, kora dbowa, kwiaty lipy po 2 cz., ziele dziurawca (4 cz.). Przygotowa odwar z 1 yki mieszanki na szklank wody. Podawa wieczorem p szklanki w moczeniu nocnym. 2. Kcze piciornika kurze ziele (3 cz.), licie babki wskolistnej (4 cz.), kwiaty rumianku (2 cz.), ziele dziurawca (5 cz.). Napar 1 yka zi na szklank wody. Podawa p szklanki wieczorem w moczeniu nocnym. 3. Licie brzozy, licie mcznicy (lub borwki brusznicy), znamiona kukurydzy (Stigma Maydis), korze lukrecji (Glycyrrhiza glabra), kcza perzu w rwnych porcjach. (Jeli stosuje si licie brusznicy zamiast mcznicy, da podwjn dawk surowca). Odwar z 1 yki zi na szklank wody. Podawa w podzielonych porcjach w cigu dnia przed jedzeniem. Stosowa jako rodek pomocniczy w chronicznych zapaleniach pcherza i miedniczek nerkowych. 4. Ziele nawoci (5 cz.), korze wilyny ciernistej, licie brzozy i znamiona kukurydzy po 2 cz., upiny fasoli (Pericarpium Phaseoli), ziele fioka trjbarwnego po 1 cz. Napar z 1 yki ziela na szklank wody, pozostawi na godzin. Podawa po p szklanki 2 razy dziennie po jedzeniu w kamicy moczanowej. Naley wykluczy na okres choroby kakao, kaw i herbat (podawa do picia herbatki agodnie moczopdne, np. z rdestu ptasiego). 5. Ziele rdestu ptasiego, nawoci, fioka trjbarwnego, kwiaty bawatka (chabru), kwiaty wrzosu, znamiona kukurydzy w rwnych czciach. Mieszanka stosowana w kamicy szczawianowej. Sporzdzanie i dawkowanie jak przy kamicy moczanowej. 6. Ziele nawoci, owoce ry dzikiej po 3 cz., licie czarnej jagody, kwiaty jasnoty biaej (Lamium album L.), ziele skrzypu, kwiaty wizwki botnej po 2 cz. Napar z 1 yki mieszanki na szklank wody. Podawa porcjami w cigu dnia midzy posikami. Napar ma dziaanie agodnie moczopdne. 7. Licie mcznicy, licie czarnej jagody, ziele nawoci, licie brzozy, ziele rdestu ptasiego w rwnych czciach. Sporzdzi napar z 1 yki zi na szklank wody. Napar moczopdny i dezynfekujcy drogi moczowe. 8. Licie jeyny, ziele dziurawca, kwiaty bzu czarnego, rumianku, lipy w rw-

248

nych czciach. Napar z 1 yki zi na szklank wody. Podawa w porcjach przed posikami w zapaleniu pcherza moczowego. 9. Licie pokrzywy, ziele dziurawca, wietlika lekarskiego, rdestu ptasiego, kora wierzbowa, licie czarnej jagody, kcze perzu, kwiaty bawatka w rwnych czciach. Napar z 1 yki zi na szklank wody. Pi ciepy 1520 min przed posikiem 3 razy dziennie po szklanki. Mieszanka stosowana w przewlekych zapaleniach miedniczek nerkowych, a w stanach ostrych jako rodek wspomagajcy.

W CHOROBACH Z PODWYSZON TEMPERATUR

1. Licie brzozy, kwiaty lipy, bzu czarnego, owoce dzikiej ry, owoce maliny w rwnych czciach. Napar z 1 yki zi na szklank wody. Pi gorcy po p szklanki. Mona sodzi miodem. Dziaanie napotne i witaminowe. 2. Kwiaty bzu czarnego, lipy, ziele fioka trjbarwnego, kwiaty rumianku, owoce maliny, ziele tymianku w rwnych czciach. Przygotowa napar i stosowa jak wyej. Dziaanie napotne, lekko wykrztune. 3. Owoce dzikiej ry, maliny, berberysu (Berberis vulgaris L.), bzu czarnego oraz licie brzozy i kwiaty wizwki botnej w rwnych czciach. Przygotowa napar i stosowa jak wyej (w grypie). Dziaa napotnie i witaminowo.

W CHOROBACH REUMATYCZNYCH
1. Kora wierzbowa, kwiaty wizwki, pczki topoli (Gemmae Populi), ziele fioka trjbarwnego po 2 cz., owoce maliny, owoce jeyny, kcze perzu i ziele rdestu ptasiego po 1 cz. Odwar z 1 yki mieszanki na szklank wody. Gotowa 5 min, pozostawi w termosie przez 1 godz. Pi 3 razy dziennie po 1/3 szklanki przed posikami. 2. Licie porzeczki czarnej (10 cz.), kwiaty wizwki botnej, kora wierzby, kwiaty lipy po 5 cz., kcze perzu, licie brzozy, korze wilyny ciernistej, kwiaty wrzosu po 3 cz. Odwar z 1 yki zi na szklank wody. Przygotowa jak wyej. Pi 3 razy dziennie po p szklanki ciepego naparu przed posikami. 3. Kwiaty bzu czarnego, kwiaty wizwki, ziele rdestu ptasiego, ziele skrzypu, licie brzozy, ziele fioka trjbarwnego, kcze perzu, kcze tataraku, kora wierzby w rwnych czciach. Zala 1 yk zi na szklank wody, zaparza w termosie 3 godziny. Stosowa jak wyej. 4. Licie porzeczki czarnej (2 cz.), kwiaty wizwki (1 cz.), kora wierzbowa (1 cz.); przygotowa odwar jw., gotowa 5 min. Pi w cigu dnia w podzielonych porcjach.

W CHOROBACH UKADU NERWOWEGO

1. Kwiaty gogu (10 cz.), kwiaty rumianku (3 cz.), korzenie kozka lekarskiego

249

(1 cz.), ziele dziurawca i licie melisy po 4 cz. Napar z 1 yki mieszanki na szklank wrzcej wody pozostawi pod przykryciem przez godzin. Pi kilka razy dziennie przed posikami po 1/3 szklanki przy nadmiernej pobudliwoci nerwowej i w nerwicy serca. 2. Licie melisy (5 cz.), ziele krwawnika, korze arcydzigla, kcze tataraku, ziele dziurawca, kwiaty rumianku lekarskiego po 3 cz. Napar z 1 yki mieszanki na szklank wody, pi 3 razy dziennie w podzielonych porcjach pomidzy posikami przy braku apetytu na tle nerwowym, w nerwicach wegetatywnych odka. 3. Licie melisy (4 cz.), licie bobrka trjlistnego i ziele tymianku po 2 cz., ziele rdestu ptasiego, korze arcydzigla, kwiaty rumianku, ziele dziurawca, kcze tataraku i kcze perzu po 1 cz. Odwar z 1 yki zi na szklank wody. Pi 3 razy dziennie od 1/3 do szklanki przed posikami przy niewaciwym trawieniu na tle nerwowym. 4. Owoce kopru woskiego, anyku, kcze tataraku, licie melisy, ziele piciornika gsiego, kwiaty rumianku w rwnych czciach. Napar z 1 yki mieszanki na szklank wody. Pi 3 razy dziennie po 1/3 szklanki przed jedzeniem w nerwoblach odka. 5. Licie orzecha woskiego, owoce tarniny po 3 cz., licie melisy, kwiaty rumianku, ziele dziurawca po 1 cz. Napar z 1 yki zi na szklank wody. Stosowa jak wyej w biegunkach na tle nerwowym. 6. Kwiaty gogu, lipy, rumianku po 2 cz., licie melisy, ziele piciornika gsiego, dziurawca po 1 cz. Napar z 1 yki zi na szklank wody. Podawa szklanki przed snem w bezsennoci na tle nerwowym. 7. Ziele krwawnika, dziurawca, licie melisy, mity, jeyny, kwiaty rumianku, lipy, korzenie kozka, korze arcydzigla w rwnych czciach. Sporzdzi napar jak wyej i pozostawi w termosie przez godzin. Stosowa w kilku porcjach w cigu dnia przy braku aknienia na tle nerwowym, w stanach wyczerpania nerwowego, w bezsennoci (1/3 szklanki przed snem). 8. Kpiel uspokajajca: kwiaty rumianku, licie szawii, ziele macierzanki, ziele tymianku, kcza tataraku w rwnych czciach. Przygotowa napar z garci zi, nastpnie wla do kpieli o temperaturze 3436C. Nie naley kpa si duej ni 1015 min. 9. Kpiel uspokajajca: licie mity, kwiaty rumianku, kwiaty i ziele lawendy, kwiaty lipy, ziele macierzanki w rwnych czciach. Przygotowa i stosowa jak wyej.

W CHOROBACH I URAZACH SKRY

1. Korze opianu, ziele fioka trjbarwnego, skrzypu, rozdrobnione nasiona kozieradki (Trigonella foenum graecum L.) po 2 cz., licie melisy, jeyny po 1 cz. 1 yk mieszanki zala szklank wrzcej wody, pozostawi na 3 godz., nastpnie gotowa 10 min. Pi od 1/3 do szklanki 3 razy dziennie przed posikami. Stosuje si przy egzemach i wysypkach.

250

2. Licie jeyny, licie pokrzywy, korzenie opianu, ziele fioka trjbarwnego, kcze perzu w rwnych czciach. Przygotowanie i stosowanie jak wyej (rwnie w tr dziku). 3. Kwiaty jasnoty biaej (Lamium album L.), licie orzecha woskiego, rozdrobnione nasiona kozieradki, ziele fioka trjbarwnego, ziele podagrycznika (Aegopodium podagraria L.) w rwnych czciach. Przygotowanie i stosowanie jak wyej. 4. Kwiaty rumianku, kwiaty jasnoty biaej, licie orzecha woskiego, licie pokrzywy, licie brzozy, licie jeyny, ziele fioka trjbarwnego, nasiona kozieradki, korze opianu, korze mniszka lekarskiego w rwnych czciach. Napar z 1 yki mieszanki na szklank wody (pozostawi w termosie przez 3 godz.). Pi w podzielonych porcjach przed jedzeniem przy przewlekych wypryskach. 5. Korze opianu, korze mniszka lekarskiego, korze arcydzigla, licie poziomki, ziele dziurawca po 2 cz., kwiaty bzu czarnego, licie mity po 1 cz. yk mieszanki zala 1 szklank wrzcej wody, pozostawi na 3 godz., nastpnie gotowa 10 min. Pi 3 razy dziennie po szklanki przed posikami w trdziku modzieczym. 6. Ziele krwawnika, ziele fioka trjbarwnego, ziele skrzypu, licie melisy, licie brzozy, kwiaty stokrotki (Bellisperennis L.), kwiaty nagietka, kcze perzu w rwnych czciach. Przygotowa napar i stosowa jak wyej. 7. Licie maliny, jeyny, czarnej porzeczki, brzozy oraz kwiaty stokrotki i kcza perzu w rwnych czciach. Herbatka wiosenna, czyszczca krew. Napar z 1 yki zi na szklank wody. Pi zamiast herbaty w trdziku i innych wypryskach skry. 8. Kwiaty arniki, nagietka, rumianku, kora wierzby w rwnych czciach, 1 yk mieszanki zala szklank wody, gotowa przez 5 min, odstawi na 10 min pod przykryciem, przecedzi. Stosowa do kompresw i przemywa w tr dziku i wypryskach. 9. Ziele krwawnika, ziele fioka trjbarwnego, ziele skrzypu, licie brzozy, korze mydlnicy, kcze perzu w rwnych czciach. Mieszanka stosowana wewn trznie w trdziku; 1 yk zi zaparza szklank wrztku. 10. Ziele skrzypu, ziele uczepu trjdzielnego, kwiaty rumianku, w rwnych czciach. Przygotowa jak wyej, stosowa wewntrznie oraz do okadw w wypryskach. 11. Kora wierzby, dbu, kwiaty arniki, rumianku w rwnych czciach. Przygotowa odwar, stosowa w okadach w wypryskach przewlekych. 12. Kora dbu, kora wierzby, ziele macierzanki (lub tymianku), licie szawii, kwiaty arniki, kwiaty rumianku w rwnych czciach. Sporzdzi odwar z 2 garci mieszanki na 3 1 wody, doda do kpieli. Kpa dziecko nie duej ni 10 min co drugi dzie w swdzcych wysypkach skrnych. 13. Soma owsiana, otrby pszenne, kwiaty rumianku i nagietka. 2 garcie somy i 1 szklank otr b zala 3 l wody i gotowa 10 min, po odcedzeniu doda uprzednio przygotowany napar z rwnych iloci kwiatw rumianku i nagietka (ok. 50 g surowca). Doda do kpieli agodzcej wid w przewlekych chorobach skry.

251

14. Kcze tataraku (2 cz.), korze opianu (1 cz.), kwiaty rumianku (1 cz.) -dla wosw jasnych; licie lub owocnia orzecha woskiego (1 cz.) dla wosw ciemnych. 3 yki zi na litr wrztku, gotowa 5 min. Puka wosy przy upieu, przetuszczaniu i wypadaniu. 15. wiee licie pokrzywy i pokrojon cebul w rwnych czciach zala 45% alkoholem. Macerowa 2 tygodnie i uywa do wcierania w skr gowy przy upieu i wypadaniu wosw. 16. Ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego, ziele fioka trjbarwnego, kwiaty rumianku, w rwnych czciach. Mieszank stosuje si wewntrznie w postaci herbatki ( 1 yki na szklank wrztku dzieciom maym po 1 yeczce do pokarmu) lub do kpieli (napar mocniejszy) w swdzcych wysypkach alergicznych (w wierzbiczce). 17. Licie pokrzywy, licie porzeczki czarnej, licie babki lancetowatej, kwiaty rumianku, ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego, ziele fioka trjbarwnego, kcza perzu w rwnych czciach. Napar z 1 yki mieszanki na 1 szklank gorcej wody podawa do picia w porcjach (maym dzieciom po yeczce) i stosowa jednoczenie do kpieli (napar mocniejszy) w skazie biakowej, w atopowym zapaleniu skry.

ZWIKSZAJCE ODPORNO ORGANIZMU

1. Owoce ry dzikiej, ziele mniszka lekarskiego, licie orzecha woskiego, korzenie pokrzywy po 1 cz., kwiaty rumianku, licie babki lancetowatej i korze prawolazu po 2 cz., zmiesza. Napar 1 yka mieszanki na 1 szklank wody. Podawa maym dzieciom po yeczce, wikszym po yce 3 razy dziennie, przez okres do 6 tygodni w nawracajcych infekcjach wirusowych i bakteryjnych, gwnie drg oddechowych. Pomocniczo w antybiotykoterapii. 2. Po 50 g kwiatw nagietka i korzeni mniszka lekarskiego, po 25 g lici pokrzywy, korzeni pokrzywy, ziela drapacza lekarskiego, ziela skrzypu, ziela piciornika gsiego, kwiatw jasnoty biaej, zmiesza. Zala yki zi w termosie 1 szklank gorcej wody. Zaparza 1 godz. Pi 3 razy dziennie do szklanki, midzy posikami, jako rodek wzmacniajcy, zwikszajcy odporno organizmu i regulujcy czynno narzdw wewntrznych. Dzieciom take w braku apetytu. 3. Korzenie lukrecji, nasiona lnu (nie rozdrobnione), licie prawolazu, ziele miodunki (Pulmonaria officinalis L.), ziele tymianku, owoce kopru woskiego, licie melisy w rwnych czciach; 1 yk zi zala 1 szklank gorcej wody, zaparza pod przykryciem, w cieple, 30 min (najlepiej w termosie). Podawa do picia w kilku porcjach (zalenie od wieku), midzy posikami, w nawracajcych schorzeniach grnych drg oddechowych, midzy atakami astmy. 4. Wino aloesowe z rolin 34-letnich (aloes Aloe arborescens MUL): obrywa si licie, myje, osusza i przechowuje w lodwce 710 dni. 50 dag lici pozbawia si kolcw, kroi na kawaki, miady w maszynce i dodaje 50 dag

252

miodu oraz czerwonego wina gronowego. Po starannym wymieszaniu pozostawia si w zamknitym naczyniu, w ciemnoci, do 10 dni. Otrzymane wino cedzi si przez gste sitko (lub gaz), rozlewa do butelek i przechowuje w lodwce. Dzieciom podawa po 1 yeczce 1 raz dziennie (dodawa do pynw do picia) przez 1 miesic midzy infekcjami, nastpnie zrobi przerw dwutygodniow. Kuracj mona powtrzy. Stosowa jako rodek podnoszcy odporno organizmu, zwaszcza w nawracajcych chorobach infekcyjnych drg oddechowych, w anginie i in. Nie stosowa w schorzeniach nerek, wtroby. rodek dziaa przeczyszczajce i nie powinien by podawany przy skonnociach do biegunek, w ostrych nieytach jelit, zapaleniu wyrostka robaczkowego, dla dziewczt w okresie miesiczkowania. 5. Mid aloesowy (wg Oarowskiego). Licie przygotowane jak poprzednio zmiady i na kade 100 g miazgi doda 200 g miodu, po czym powoli ogrzewa do wrzenia, przecedzi przez gste sitko do soika i przechowywa w lodwce. Przyjmowa 1 raz dziennie po yeczce przed obiadem. 6. Napj z lici mniszka * (wg Oarowskiego). 24 rozdrobnione licie mniszka zmiksowa z 1/3 szklanki napoju owocowego, mleka, kefiru lub jogurtu. Pije si rano i wieczorem midzy posikami. Stosowa przez 34 tygodnie. 7. Saatka z lici mniszka. Przygotowa z modych lici w sposb oglnie przyjty (z oliw lub mietan). 8. Preparaty immunostymulacyjne (Herbapol): syrop Bioaron (z aloesu i owocw aronii) reguluje mechanizmy obronne organizmu, pobudza apetyt u dzieci, powoduje wzrost iloci czerwonych krwinek. Polecany jest dzieciom o malej odpornoci na infekcje w przewlekych schorzeniach drg oddechowych, w rekonwalescencji, w oglnym osabieniu. Sok z ziela jewki purpurowej (Succus Echinaceae) stosuje si w podostrych i ostrych infekcjach bakteryjnych oraz wirusowych jako rodek profilaktyczny przy skonnociach do infekcji.

zebranych przed kwitnieniem roliny

Pimiennictwo
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. Aleksandrowicz J., Gumowska I.: Kuchnia i medycyna. Watra, Warszawa 1979. Baraski J.: Pediatria. PZWL, Warszawa 1974. Bssler F.A.: Heilpflanzen. Neumann Verlag, Radebeul und Berlin 1966. Bokowa K.: Podstawy farmakologii i farmakoterapii wieku rozwojowego. PZWL, Warszawa 1979. Braun H.: Heilpflanzen Lexikon fr Arzte und Apotheker. Gustav Fisher Verlag, Stuttgart 1974. Caron M., Clos-Joure H.: Plante Medicinal Mondadori. Milano 1966. Czikow P., aptiew J.: Roliny lecznicze i bogate w witaminy. PWRiL, Warszawa 1982. Danysz A., Gryglewski R.: Farmakologia. PZWL, Warszawa 1982. Dbiec B.: Krzywica i niedokrwisto u dzieci. PZWL, Warszawa 1980. Droszcz W.: Alergia. Wiedza Powszechna, Warszawa 1986. Grnicki B., Kowalczyk Z.: Diagnostyka i terapia maego dziecka. PZWL, Warszawa 1978. Grom I.I.: Rastenija witamino nositieli. Izd. Medicina, Moskwa 1970. Gumowska I.: Zika i my. Kraj, Warszawa 1983. Henneberg A., Skrzydlewska E.: Zatrucia rolinami i wyszymi grzybami. PZWL, Warszawa 1984. Hoppe H.A.: Drogenkunde, de Gruyter Co. Hamburg. Jaboska S.: Choroby skry. PZWL, Warszawa 1980. Jurkiewicz J.D., Miwszenin J.D.: Lekarstwiennyje rastenija i ich primienienie. Izd. Nauka i Technika, Misk 1976. Kempe C.H., Silver H.K., O'Brien D.: Pediatria. PZWL, Warszawa 1977. Kohlmnzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1985. Koszczejew A.K.: Dikorastuszczije sjedobnyje rastenija w naszem pitanii. Piszczewaja Promyszlenost, Moskwa 1981. Kowalewa N.B.: Leczenije rastenijami. Izd. Medicina, Moskwa 1971. Kresanek J., Krejca J.: Atlas liecivych rastlin a lenych plodov. Wyd.Osveta 1977. Kunicka B., Dziak M.: Zioa i ich stosowanie. PZWL, Warszawa 1987. Ludwiczak H., Sernonides-Lawecka A., Olszowska L.: Cukrzyca u dzieci. PZWL, Warszawa 1981. Lutomski J., Maek B.: Technologia leku rolinnego. PZWL, Warszawa 1973. Mackiewicz S.: Zarys immunologii. PZWL, Warszawa 1979. Macku J., Krejca J.: Atlas rolin leczniczych. Zakad Narodowy im. Ossoliskich. Wyd. Wrocaw, Warszawa, Krakw 1989. Madaus G.: Lehrbuch der Biologischen Heilmittel. Georg Thieme Verlag, Leipzig 1938. Miedziski F.: Choroby skry i weneryczne. PZWL, Warszawa 1972. Mitowski E.: Zarys fizjologii lekarskiej. PZWL, Warszawa 1977. Mowszowicz J.: Flora letnia, WSiP, Warszawa 1979. Mowszowicz J.: Flora jesienna. WSiP, Warszawa 1977.

254

33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56.

Muszyski J.: Rolinne leki ludowe. LSW, Warszawa 1955. Muszyski J.: Vademecum fitoterapii. Zarzd Przemysu Zielarskiego, Warszawa 1956. Muszyski J.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 1957. Muszyski J.: Zioowa apteczka domowa. Polska Agencja Wydawnicza, d. Nowak S., Nowak S.S.: Propedeutyka pediatrii. PZWL, Warszawa 1987. Nowiski M.: Roliny lecznicze flory polskiej. PWN, Pozna 1959. Nowiski M.: Dzieje upraw i rolin leczniczych. PWRiL, Warszawa 1980. Nuhn P.: Chemie der Naturstoffe. AkademieVerlagBerlin, 1981. Oarowski A.: Zioolecznictwo. PZWL, Warszawa 1980. Oarowski A., Jaroniewski W.: Roliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. IWZZ, Warszawa 1987. Oarowski A., acucki J., Gsiorowski K.: Leki rolinne (informator). ZPZ Herbapol, Warszawa 1978. Polakowska M.: Lene roliny zielarskie. PWRiL, Warszawa 1982. Podlewski J.K., Chwalibogowska-Podlewska A.: Leki wspczesnej terapii. PZWL, Warszawa 1986. Popow O.P.: Lekarski rastliny w narodnoj miedicini. Izd. Zdrowie. Kijew 1970. Sroka G.F.: Poradnik zioowy. IWZZ, Warszawa 1986. Steinegger E., Hnsel R.: Lehrbuch der Pharmakognosie. Springer Verlag, Berlin, Heidelberg, New York 1972. Studienikin M.J., adodo K.: Pitanije dietiej ranniego wozrasta. Medicina, Leningrad 1978. Suchanek J.: Leczenie chorb skry. ZG RSW Prasa, Katowice 1966. Thurzowa L,, Krasanek J., Marecek S., Mika K.: May atlas lieciwych rastlin. Osveta 1973. Tschirch A.: Handbuch der Pharmakognosie, Verlag von Chr. Herm. Tauchnitz, Leipzig 1917. Tyszyska-Kownacka D.: Zioa na dziace i w ogrdku przydomowym. Watra, Warszawa 1978. Wagner H.: Pharmazeutische Biologie Drogen und ihre Inhaltsstoffe. Gustaw Fischer Verlag, StuttgartNew York 1980. Warantowicz M.: ywienie czowieka, 5, 169, 1978. Wyszyska T.: Choroby nerek u dzieci. PZWL, Warszawa 1979.

SPIS ALFABETYCZNY POLSKICH NAZW OMAWIANYCH ROLIN

1. Arcydzigiel litwor 2. Arnika grska 3. Babka piaskowa 4. Babka pesznik 5. Babka wskolistna (lancetowata) 6. Bazylia wonna 7. Bez czarny 8. Biedrzeniec any 9. Bobrek trjlistny 10. Borwka czernica 11. Borwka brusznica 12. Brzoza brodawkowata 13. Bylica boe drzewko 14. Bylica estragon 15. Bylica pospolita 16. Cebula jadalna 17. Chaber bawatek 18. Cykoria podrnik 19. Czber ogrodowy 20. Czosnek pospolity 21. Drapacz lekarski 22. Dziurawiec zwyczajny 23. Fioek trjbarwny 24. Gg jednoszyjkowy 25. Jabo domowa 26. Jeyna fadowana 27. Karczoch zwyczajny 28. Kminek zwyczajny 29. Kocanka piaskowa 30. Kolendra siewna 31. Koper ogrodowy 32. Koper woski

Strona 70 210 112 112 42 72 165 23 64 123 142 143 75 79 77 55 212 197 81 57 69 94 194 185 125 126 97 29 98 85 28 25

33. Kozek lekarski 34. Kruszyna pospolita 35. Krwawnik pospolity 36. Lebiodka pospolita 37. Len zwyczajny 38. Lipa drobnolistna 39. Lubczyk lekarski 40. opian wikszy 41. Macierzanka piaskowa 42. Majeranek ogrodowy 43. Malina waciwa 44. Marchew zwyczajna 45. Mcznica lekarska 46. Melisa lekarska 47. Mita pieprzowa 48. Mniszek lekarski (pospolity) 49. Nagietek lekarski 50. Nawo pospolita 51. Ogrecznik lekarski 52. Oman wielki 53. Orzech woski 54. Perz biay 55. Pietruszka zwyczajna 56. Piciornik gsi 57. Piciornik kurze ziele 58. Podagrycznik pospolity 59. Pokrzywa zwyczajna 60. Poonicznik nagi 61. Porzeczka czarna 62. Poziomka pospolita 63. Prawolaz lekarski 64. Prawolaz wysoki (malwa czarna)

187 114 81 86 116 168 144 199 48 88 169 31 147 189 100 103 213 149 201 51 127 151 152 128 130 204 206 153 174 132 36 39

257

65. Przywrotnik pospolity 66. Rdest ptasi 67. Rokitnik zwyczajny 68. Ra dzika 69. Rumianek pospolity 70. Rumian szlachetny 71. Rzewie doniasty 72. Rzodkiew czarna 73. Seler zwyczajny 74. Skrzyp polny 75. Sosna zwyczajna 76. Szakak pospolity 77. Szawia lekarska 78. Szanta zwyczajna 79. Szczaw lancetowaty

133 155 175 177 17 21 117 105 157 158 53 119 59 106 135

80. Szczypiorek 81. laz dziki 82. wietlik kowy. 83. Tarnina liwa tarnina 84. Tatarak zwyczajny 85. Tymianek pospolity 86. Tysicznik pospolity (centuria) 87. Uczep trjdzielny 88. Wizwka botna 89. Wierzba biaa 90. Wilyna ciernista 91. Wrzos zwyczajny 92. tlica drobnokwiatowa 93. urawina botna

57 40 215 137 90 45 66 208 171 173 161 163 215 180

SPIS ALFABETYCZNY ACISKICH NAZW OMWIONYCH ROLIN

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. Achillea millefolium Acorus calamus Aegopodium podagraria Agropyron repens Alchemilla vulgaris Allium cepa Allium sativum Allium schoenoprasum Althaea officinalis Althaea rosea var. nigra Anethum graveolens Anthemis nobilis Apium graveolens Arctium lappa Archangelica officinalis Arctostaphylos uva-ursi Arnica montana Artemisia abrotanum Artemisia dracunculis Artemisia vulgaris Betula verrucosa Bidens tripartitus Borago officinalis Calendula officinalis Ca/luna vulgaris Carum carvi Centauera cyanus Cichorium intybus Cnicus benedictus Coriandrum sativum Crataegus oxyacantha Strona 81 90 204 151 133 55 57 57 36 39 28 21 157 199 70 147 210 75 79 77 143 208 201 213 163 29 212 197 69 85 185 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. Cynara scolymus Daucus carota Equisetum arvense Erythrea centaurium Euphrasia Rostkoviana Filipendula ulmaria Foeniculum vulgare Fragaria vesca Galinsoga parviflora Helichrysum arenarium Herniaria glabra Hippophae rhamnoides Hypericum perforatum Inula helenium Juglans regia Levisticum officinale Linum usitatissimum Majorana hortensis Malus domestica Malva silvestris Marrubium vulgare Matricaria chamomilla Melissa officinalis Mentha piperita Menyanthes trifoliata Ocimum basilicum Ononis spinosa Origanum vulgare Oxycoccus quadripetalus Petroselinum sativum Pinus silvestris 97 31 158 66 215 171 25 132 215 98 153 175 94 51 127 144 116 88 125 40 106 17 189 100 64 72 161 86 180 152 53

259

63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78.

Pimpinella anisum Plantago arenaria Plantago lanceolata Plantago psyllium Polygonum aviculare Potentilla anserina Potentilla tormentilla Prunus spinosa Raphanus sativus Rhamnus cathartica Rhamnus frangula Rheum palmatum Ribes nigrum Rosa canina Rubus idaeus Rubus plicatus (R. fruticosus)

23 112 42 112 155 128 130 137 105 119 114 117 174 177 169 126

79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93.

Rumex hydrolapathum Salix alba Sambucus n igra Salwa officinalis Satureja hortensis Solidago virga-aurea Taraxacum officinale Thymus serpyllum Thymus vulgaris Tilia cordata Urtica dioica Vaccinium myrtillus Vaccinium vitis-idaea Valeriana officinalis Viola tricolor

135 173 165 59 81 149 103 48 45 168 206 123 142 187 194