Krzysztof Szczerski* Polska republika wyznaniowa

Jednym z wtkw debaty publicznej w Polsce, ktry, bdc bardzo gonym u progu III Rzeczpospolitej1, obecnie zamar i, jeeli powraca, to jedynie w skarykaturyzowanej formie od niechcenia i dla zasady, jest kwestia miejsca religii i Kocioa w pastwie. To duy bd. Zagadnienie to bowiem staje si dzi znw bardzo aktualne i, w moim przekonaniu, jest fundamentalne dla debaty o dalszym rozwoju Polski. Jeeli uznajemy a wiadcz o tym wypowiedzi zarwno zwykych ludzi, jak i uczonych analitykw e dua cz problemw, jakie nkaj III Naprawa naszego RP ma swoje podoe w kryzysie pastwa powinna nadej postaw indywidualnych i spoecznych, ktry jest w istocie poprzez radykaln kryzysem moralnoci, to nie ma i konsekwentn powodu, by nie stwierdzi, i odnow moraln sfery rwnie naprawa naszego pastwa powinna nadej poprzez publicznej w Polsce. radykaln i konsekwentn odnow moraln sfery publicznej w Polsce. Odnowa taka jest moliwa jedynie poprzez odniesienie zasad dziaania sfery publicznej do porzdku, ktry od jej decyzji jest w peni niezaleny, a ktry jednoczenie formuuje czytelne zalecenia co do jej funkcjonowania. Porzdkiem takim jest religia. Powysze stwierdzenia oznaczaj, e dla przywrcenia adu publicznego w demokracji niezbdne jest istotne ograniczenie przestrzeni politycznej z jej mechanizmem decydowania opartym o wol wikszoci. Wyczone powinny z niej by obszary zasad fundamentalnych regulowanych przez wyszy porzdek. Przestrze polityczna nie powinna bowiem decydowa o swych wasnych granicach, lecz by limitowana przez zewntrzne rdo norm i wartoci. Jednym z problemw wspczesnej polityki jest bowiem jej niczym nieograniczana konkwista zawaszczanie coraz to nowych obszarw i poddawanie ich reguom dyskursu politycznego. Jednoczenie prawo tworzone i wykonywane przez instytucje pastwa nie powinno opiera si na dysonansie pomidzy normami kodeksowymi a normami moralnymi. Organy wadzy publicznej sw pierwsz i najistotniejsz legitymizacj

17

III RP - 16 lat i wystarczy

czerpa powinny nie tyle z wypenienia wymogw proceduralnych i posiadania matematycznej wikszoci w jednostkowym gosowaniu w odpowiedniej izbie parlamentu, lecz z gwarancji wypeniania moralnych powinnoci wobec narodu czy wsplnoty lokalnej. Najwaniejsz z tych powinnoci jest dbao o dobro wsplne poprzez mobilizacj ludzi do dziaania na rzecz wasnego rozwoju i wspdziaania w tym zakresie z innymi i tym samym tworzenia dobra nadrzdnego. Powysze uwagi prowadz do wniosku, e najwaniejsz rol religii w yciu publicznym jest gwarantowanie wolnoci politycznej poprzez przeciwstawianie si uzurpacji wikszoci. Bariery takiej nie stawia aden z porzdkw tworzonych przez samych ludzi od Deklaracji Praw Czowieka po Kart Narodw Zjednoczonych czy pastwowe konstytucje. Wszystkie one bowiem czerpi sw moc ze zgody proceduralnej i w takim te trybie mog by modyfikowane przez przypadkow wikszo. Wszystkie odwouj si do wypywajcej Demokracja albo bdzie religijna, gwarancji z kruchej zgody yjalbo nie bdzie jej w ogle. cych tu i teraz co do ich wanoci, ktra to zgoda moe by atwo zburzona na przykad przez nadejcie kolejnego pokolenia posiadajcego liczebn wikszo lub zmian w skadzie etnicznym danej spoecznoci. Nowa wikszo moe zmieni zasady dziaania na niekorzy starej i to w taki sposb, e twrcy ancient ordreu mog zosta w imi tych zasad cakowicie fizycznie wyeliminowani. Na tym polega choby zagroenie regulowania dopuszczalnoci eutanazji przez zdrowych i modych obywateli, dysponujcych wikszoci gosw, co ju dzi powoduje, zauwaalny statystycznie, exodus chorych starcw z Holandii do Niemiec w obawie, e w kraju tulipanw zostan zgadzeni przez demokratyczn wikszo zoon z ich dzieci i wnukw. Debata o znaczeniu wartoci w demokracji przestaa by ju subtelnym zniuansowanym problemem troski filozofw, lecz brutalnie wkroczya w ludzkie ycie. Demokracja albo bdzie religijna, albo nie bdzie jej w ogle. O ile zgodzimy si co do tezy o podstawowym znaczeniu religii dla ksztatowania wspczesnej demokracji, to kolejnym krokiem rozwaa powinno by pytanie: co oznacza to dla Polski? Ot odpowied moe by, moim zdaniem, tylko jedna. Polska jako pastwo i Polacy jako nard w swej przytaczajcej wikszoci s w stanie odczyta (czyli zrozumie) nakazy i porzdek pyncy jedynie z chrzecijastwa. Z tego te powodu to moralno chrzecijaska, kodyfikowana przez Koci katolicki, jest jedynym dostpnym powszechnemu dowiadczeniu Polakw zbiorem zasad, ktre mog regulowa sfer publiczn. Tu nie ma miejsca na adne dywagacje. Nie chodzi o fundamentalizm, ale o zdrowy rozsdek. Jedynie si mona prbowa socjali-

18

III RP 16 lat i wystarczy

zowa Polakw do yMoralno chrzecijaska, cia w innym porzdku kodyfikowana przez Koci wartoci, ale zaiste nie sdz by nawet katolicki, jest jedynym dostpnym wspczesne rodki powszechnemu dowiadczeniu Polakw masowego przekazu, zbiorem zasad, ktre mog zadufane w przekonaniu o swej wszechregulowa sfer publiczn. mocy, byy w stanie dokona tu znaczcego przeksztacenia duchowego wntrza Narodu. Jest tak choby dlatego, e przeksztacenia na tak skal dokona moe tylko sia, ktra sama ma bogaty wiat wartoci, tymczasem ze strony pop-kultury otrzymujemy w ofercie jedynie powierzchowny przekaz prostych zasad sprowadzajcych Nie jest to zestaw zasad, si do hedonizmu opartego na instynkcie posiadania. ktry kogokolwiek Jednoczenie, dla kadez gruntu by wyklucza, go, kto bez uprzedze zapozna si z moralnymi nakazami ponia czy pozbawia praw, co nie oznacza, e nie katolicyzmu odnoszcymi si do przestrzeni publicznej, przekazuje on cisych zwaszcza tymi goszonymi pozytywnych po II Soborze Watykaskim nakazw zachowania. i w nauczaniu papiea Jana Pawa II, jasne jest, e nie jest to zestaw zasad, ktry kogokolwiek z gruntu by wyklucza, ponia czy pozbawia praw, co nie oznacza, e nie przekazuje on cisych pozytywnych nakazw zachowania. Z tego wanie punktu widzenia moe si on sta podstaw adu publicznego w pastwie. Trudno w tym miejscu o jakikolwiek rozsdny i peny wykad nauczania spoecznego Kocioa. Warto jednak pamita, e aden z programw politycznych demokracji nie gosi tak konsekwentnie postulatu solidarnoci z bezbronnymi, wspodpowiedzialnoci spoecznej czy wolnoci wynikajcej z godnoci kadej osoby ludzkiej. Jednoczenie jest to program, ktry pozwala jasno oddzieli zachowania budujce ad spoeczny od tych, ktrego mog go naruszy w imi dbr partykularnych. Postulat wprowadzenia w Polsce radykalizmu cnt chrzecijaskich w sferze publicznej nie oznacza stworzenia pastwa wyznaniowego w rozumieniu ustroju, w ktrym cao spraw prywatnych i pastwowych jest regulowana przez prawo kocielne. Postulat ten oznacza uczynienie z Polski republiki wyznaniowej. Przez pojcie to rozumiem poczenie zasad republikanizmu (w tym wolnoci indywidualnej) z obowizkiem bezwzgldnego przestrzegania adu moralnego w sferze publicznej, nad czym piecz sprawowa powinno prawo pastwowe.

19

III RP - 16 lat i wystarczy

Republika wyznaniowa to kraj, w ktrym nie istnieje w sferze publicznej rozrnienie midzy zachowaniami niemoralnymi a karalnymi, bo to co niemoralne jest karalne. Republika wyznaniowa to kraj, w ktrym nakazem wadz publicznych jest kierowanie si w praktyce polityki tym, co Jan Pawe II nazywa zmysem moralnym, dla ktrego podoem jest zmys religijny. Jego nakazy to: uczciwo w kontaktach midzy rzdzcymi i rzdzonymi, jawno w administracji publicznej, bezstronno w rozstrzyganiu spraw publicznych, sprawiedliwe i uczciwe wykorzystanie pienidzy publicznych, odrzucenie niegodziwych metod zdobywania, utrzymywania i poszerzania wadzy za wszelk cen2. Budowa republiki wyznaniowej to nie program fundamentalizmu religijnego, lecz fundamentalizmu moralnego i taka te powinna by polityka polska. Polsce, w sferze publicznej, Polsce w sferze publiczpotrzebna jest dzi nej potrzebna jest dzi dyktatura Ewangelii, ktra dyktatura Ewangelii. radykalnie zaprzeczy wizji pastwa opartej o cakowit przejrzysto aksjologiczn i oparcie jej wycznie o konstrukcj proceduralno-instytucjonaln, gdy III RP jest dramatycznym dowodem na to, e taka konstrukcja jest skazana na liczne patologie i w efekcie na krach. Model pastwa aksjologicznie neutralnego, opartego o demokratyczn zgod proceduraln i spoeczestwa wolnych jednostek, opartego o wewntrzn konkurencj, posikujcego si kultur masow dostarczan przez media, nie funkcjonuje. Krach ten nie jest jednak bezbolesny, bo szkody, ktre zostay w tym czasie wyrzdzone, bd trudne do naprawienia. Bez radykalizmu ewangelicznego pogbia si bdzie obecny stan, w ktrym w spoeczestwie puszczaj szwy ostatnich wizi, bo polskie ycie publiczne jest gboko poranione, gdy nie ma w nim autorytetw, wiadomoci historii, zdolnoci do odrnienia honoru i zdrady, dumy narodowej, patriotyzmu czyli mioci Ojczyzny i solidarnoci. W warstwie spoecznej bardzo czsto powracamy do stanu natury Hobbesa, w ktrym naturalnym zjawiskiem jest nieufno i zaniepokojenie obecnoci drugiej osoby, ktr postrzegamy jako konkurenta lub wprost potencjalnego bandyt. Bez radykalizmu ewangelicznego pozostaniemy pastwem, w ktrym z duym trudem, ale coraz skuteczniej, politycy wmawiaj obywatelom absurdaln pod wzgldem logicznym tez, e przyzwoito i niekaralno to to samo, czyli, e dopki kto nie zostaje skazany prawomocnym wyrokiem (czyli

To nie program fundamentalizmu religijnego, lecz fundamentalizmu moralnego i taka te powinna by polityka polska.

20

III RP 16 lat i wystarczy

po wszystkich apelacjach i zagrywkach kruczkami prawnymi), to nie ma powodw, by go publicznie strofowa za zachowanie i wyciga wobec niego konsekwencje polityczne. Republika wyznaniowa jest Polsce potrzebna take z powodu kondycji spoecznej i materialnej naszych obywateli. Tylko radykalizm cnt ewangelicznych, Nie oznacza to, e republika wpisany w ustrj pastwa, stanowi wyznaniowa to pastwo etatystyczne. moe gwarancj zaangaowania wadz publicznych w trosk o los najuboszych i tych, ktrzy jak to si eufemistycznie mwi przegrali w procesie transformacji. Kraj, w ktrym istnieje przeszo 20% realne bezrobocie nie moe by krajem neutralnego porzdku publicznego, gdzie wadze przez lornetk ogldaj poczynania obywateli i wzbraniaj si przed ingerencj w ich los, uznajc za waniejszy odpowiedni poziom deficytu budetowego. Reforma finansw publicznych powinna by reform ewangeliczn, opart o solidarno i uczciwo, a nie przetargiem interesw rnych grup nacisku. W przeciwnym razie, w ramach dynamiki dyskursu politycznego, gosy osb, ktre s pozbawione szans w nowym oligarchicznym modelu gospodarki polskiej, przechodz na ugrupowania populistyczne. Bo te i populizm jest karykaturalnie wykrzywionym obliczem woajcych o minimum zaangaowania wadzy w los obywateli i wspodczuwania ich trosk. Nie oznacza to, e republika wyznaniowa to pastwo etatystyczne. Wrcz odwrotnie to pastwo pomocnicze, czyli takie, ktre jest gwarantem dbr a nie koniecznie ich bezporednim dostarczycielem. Potrzeba zatem dzi Polsce radykalnej odnowy moralnej. Nadszed czas rewolucji fundamentalistycznej. Musimy przywrci ad w sferze publicznej wedle dziesiciu podstawowych wartoci: patriotyzmu i szacunku do tradycji, prawdy i honoru, solidarnoci i godnoci czowieka czyli zaangaowania, sprawiedliwoci, jawnoci i uczciwoci oraz odpowiedzialnoci. Republika wyznaniowa nikogo nie wyklucza i nie ma charakteru totalitarnego, a przynajmniej nie wicej ni inne modele ustrojowe. Fikcj jest bowiem twierdzenie, i wspczesne pastwa demokratyczne takie jak choby Francja, ktr de Gaulle nazywa wiatem dla wiata przeznaczonym na to, by rozprasza mroki kosmosu3 s w peni inkluzywne, jak same to o sobie gosz. Kady porzdek prawny, na ktrym opiera si pastwo, jest z natury swej przymusowy i wycza z peni wolnoci okrelone grupy spoeczne (przestpcw, zdrajcw, niepoczytalnych, ale take i po prostu wszystkich nie-obywateli, ktrzy nie korzystaj z opieki spoecznej czy praw wyborczych). To wanie Francuzi, fundujc sobie prawo zwalczajce symbole religijne w szkole, w imi neutralnoci dali najlepszy przykad nowego demokratycznego totalitaryzmu.

21

III RP - 16 lat i wystarczy

Republika wyznaniowa, w swym projekcie, nie idzie tak daleko w zapdach totalitarnych jak dzisiejsza Francja prawo w niej nie nakazuje adnych zachowa religijnych w stopniu, w jakim prawo francuskie nakazuje obywatelom w miejscach publicznych wyznawa jedynie kult pastwa, a inne formy Republika wyznaniowa religijnoci bezwzgldnie przyjmuje wszystkich, ciga. Republika wyznaniowa ktrzy zgadzaj si, przyjmuje do siebie wszystkich, ktrzy zgadzaj si, by sfera publiczna by sfera publiczna w pastwie w pastwie bya bya regulowana przez cnoregulowana przez cnoty ty chrzecijaskie. Uznaje nadto, e dobrze funkcjochrzecijaskie. nujce pastwo musi oprze si na czytelnym oddzieleniu tego, co prywatne, od tego, co publiczne, czyli poddane reguom polityki opartej o Ewangeli. Jest to miara wolnoci i odpowiedzialnoci. Kady z nas jest czowiekiem i obywatelem. Temu pierwszemu naley si prywatno, ten drugi ma prawa i obowizki wynikajce z uczestnictwa w przestrzeni publicznej regulowanej przez moralno. Nie naley miesza tych dwch tosamoci i republika wyznaniowa tego nie czyni. Naley jednak podkreli, e kada sytuacja, w ktrej kady z nas czy niejako role czowieka i obywatela od kwestii rodziny, przez obowizki wobec edukacji dzieci (dzielone midzy rodzin i pastwo), a po stosunki pracy musi podlega wspregulacji prywatno-publicznej. Republika wyznaniowa nie potrzebuje zmian instytucjonalnych w systemie politycznym, bo to nie system, a ludzie mog by niemoralni. Zatem postulaty reformy ustrojowych naley sprowadzi do trzech jedynie elementw. Po pierwsze naley przeprowadzi konsekwentn reform prawa w tym kodeksowego, ktre zaczoby egzekwowa wartoci wynikajce z katalogu cnt chrzecijaskich. Zgodnie z zasadami republikaskimi nie bdzie to oznacza nakazw religijnych praktyk w yciu prywatnym obywateli, ale bdzie wymaga realizacji wynikajcych z religii zasad moralnych w sferze publicznej, ktra obejmuje take takie kwestie, jak ycie ludzkie, kultura, funkcja socjalna pastwa itp. Po drugie naley wprowadzi nowe ustawodawstwo wspomagajce moralne zaangaowanie sfery publicznej. Przykadami mog tu by przepisy regulujce automatyczn utrat mandatu politycznego przez osoby dziaajce niemoralnie w sferze publicznej (czego przykadem jest choby gosowanie na dwie rce, ktre dzi nie powoduje adnych konsekwencji, a posowie ktrzy w ten sposb oszukiwali, s obecnie wanym ogniwem parlamentarnej arytmetycznej wikszoci rzdzcej), czy te przepisy chronice dzieci przed nie-

22

III RP 16 lat i wystarczy

przyzwoitym przekazem w rodkach masowego komunikowania wyrzdzajcym nieodwracalne szkody psychiczne (dzi ochrona ta jest fikcj, a obywatelski projekt ustawy w tej sprawie limaczy si wobec braku zainteresowania nim ze strony instytucji pastwa). Po trzecie, w wymiarze instytucjonalnym, naley przeksztaci izb wysz parlamentu w reprezentacj osb zaufania publicznego, w tym przedstawicieli kociow chrzecijaskich z dominujc reprezentacj Episkopatu Kocioa katolickiego. Republika wyznaniowa to nie nowy konstruktywizm ani utopijny projekt. To zwycistwo rozsdku nad uzurpacj rozszalaej demokracji. Droga do niej nie wiedzie przez rewolucj hufcw religijnych, lecz przez uwiadomienie sobie przez Polakw potrzeby takiego uporzdkowania sfery publicznej, ktry gwarantowaby jej stabilny ad poprzez odwoanie si do za- fot. Wojciech Ziajka sad wyszych ni zmienne preferencje demosu i sprawne manipulacje wspczesnych trybunw ludowych. Powstanie republiki wyznaniowej to, w pewnym skrcie, kwestia wynalezienia kamienia filozoficznego, ktry zamieniby dzisiejsz zasad pierwsz polityki, skadajc si ze wspomagajcych si kultw: pienidza (posiadania) i nagiej siy, na now zasad pierwsz, dziki ktrej te same instytucje ustrojowe dziaayby we-

23

III RP - 16 lat i wystarczy

dle kultu cnt ewangelicznych. W moim przekonaniu nie jest to zadanie niemoliwe do wykonania, a jego spenienie ley w rkach pokolenia obecnych modych profesjonalistw o duchowoci religijnej uksztatowanej przez nauczanie Jana Pawa II. Potrafi oni czy wysoki poziom kompetencji z adem wewntrznym. Republika wyznaniowa Republika wyznaniowa moe by dla nawizuje w swym nich projektem pokoleniowym take dlatego, e tylko ona gwaranideowym wymiarze do tuje, w swym bardzo pragmatycznym postulatw zgaszanych wymiarze, to, e dziki przejju niejednokrotnie rzystoci i uczciwoci zwyciaj najlepsi. w powszechnych Republika wyznaniowa nawizuje dziejach nowoytnej w swym ideowym wymiarze do postumyli politycznej. latw zgaszanych ju niejednokrotnie w powszechnych dziejach nowoytnej myli politycznej. W tym te sensie nie jest to propozycja cakowicie pozbawiona szerokich korzeni intelektualnych. Dwa rda tego mylenia warto symbolicznie przywoa s to rda, ktre wyrastaj z dorobku duchowego Europy, ale sformuowane byy po dwch stronach Atlantyku w dwch rnych momentach historycznych. Wskazuje to na ywotno mylenia w kategoriach tego, co nazywamy tu republik wyznaniow, cho oczywicie ich autorzy takiego terminu nigdy nie przywoali. Pierwszym z tych rde jest doktryna Ojcw Zaoycieli Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, a drugim doktryna Ojcw Zaoycieli Unii Europejskiej. Jest rzecz wielce interesujc, e w obu przypadkach przy debatowaniu zasad, ktre miayby poczy w jeden polityczny organizm rnorodne spoecznoci o odmiennych niejednokrotnie interesach odwoywano si do religii jako fundamentu polityki, ktry pozwoliby jej znale waciwe dla siebie ramy, a jednoczenie da obywatelom (i pastwom w przypadku Europy) gwarancj praw i podmiotowoci w nowym systemie politycznym. Piszc o amerykaskiej demokracji, Tocqueville zwraca uwag, e jest ona wynikiem [...] dwch absolutnie rnych elementw [...], ktre w Ameryce udao si wcieli niejako w siebie nawzajem i doskonale poczy. Mam na myli ducha religii i ducha wolnoci. [...] Zasady polityczne, prawa i instytucje spoeczne w ich rkach wydaj si gitkie; ulegaj dowolnym kombinacjom i przeobraeniom. [...] Lecz dotarszy do granic rzeczywistoci politycznej, same nakadaj sobie wizy z obawy przed naduyciem swych potnych zdolnoci [...] z szacunkiem chyl gow przed prawdami, ktre przyjmuj bez zastrzee i dyskusji. Tak wic w dziedzinie moralnoci wszystko jest uporzdkowane, powizane ze sob, przewidziane i z gry zdecydowane. [...] Wolno traktuje religi jako towarzyszk

24

III RP 16 lat i wystarczy

swych walk i zwycistw, kolebk swego dziecistwa, boskie rdo swych praw. Uwaa religi za straniczk obyczajw, obyczaje za za rkojmi prawa i gwarancj wasnego przetrwania4. Madison w debacie nad konstytucj Stanw Zjednoczonych mia powiedzie wprost, e Polska moe zatem stworzy urojeniem byoby sdzi, e do zapewnienia narodowi oryginalny system polityczny. wolnoci i szczcia nie jest potrzebna cnota, a jedynie odpowiednia forma rzdw, a Adams podkrela, e konstytucja zostaa stworzona tylko dla narodw przestrzegajcych nakazw moralnoci i religii5. Odwoa do roli religii w dziaaniu politycznym nie brakuje te u jednego z najwaniejszych twrcw integracji europejskiej Roberta Schumana. Pisa on w swym swoistym testamencie skierowanym do przyszych pokole europejskich politykw: Zadanie odpowiedzialnego polityka polega na pogodzeniu, w delikatnej niekiedy, ale koniecznej syntezie [...] dwch porzdkw rzeczy: duchowego i wieckiego. [...] Rzecz niesychan jest niedocenianie posannictwa chrzecijastwa, ograniczanie i pozostawianie mu wycznie praktykowania kultu i dobrych uczynkw6. Dalej pisze on nastpujce sowa: demokracja antychrzecijaska byaby karykatur zmierzajc do pogrenia si w tyranii lub w anarchii. Stanowisko demokraty moe by okrelone w ten sposb: nie moe on zaakceptowa tego, e pastwo systematycznie ignoruje rzeczywisto religijn, e przeciwstawia jej stronniczo graniczc z wrogoci lub pogard. Pastwo nie moe nie uznawa, bez krzywdy i szkody wyrzdzonej sobie, niezwykej skutecznoci natchnienia religijnego w praktykowaniu cnt obywatelskich, w tak koniecznej obronie przeciw siom rozkadu spoecznego, ktre wszdzie dziaaj7. Polska moe zatem stworzy oryginalny system polityczny, ktry wyrastaby z jej korzeni duchowych, nawizywaby do tradycji nowoytnej myli politycznej i gwarantowaby jej rozwj poprzez oparcie si na wasnych zasobach intelektualnych, moralnoci i rozumieniu problemw wykraczajcym poza prawida prostackiego dyskursu politycznego uznajcego wycznie si wynikajc z wielkoci arytmetycznych. Takim systemem moe by, w moim przekonaniu, republika wyznaniowa.
--------------------------------Przypisy: 1 Pene omwienie tej debaty przedstawia J. Gowin, Koci po komunizmie, Krakw-Warszawa 1995, szokujce dzi cytaty z wczesnych wypowiedzi znanych autorytetw mona znale w zbiorze Spr o Polsk 1989-99, pod red. P. piewaka, Warszawa 2000, s. 363-480. 2 Jan Pawe II, Encyklika Veritatis splendor, 101, tekst wydania polskiego: Wrocaw 1994, s. 151.

25

III RP - 16 lat i wystarczy

3 Cyt. za L. Barzini, Europejczycy, przekad H. Jankowska, Warszawa 2001. 4 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, Krakw-Warszawa 1996, tum. B. Janicka, M.Krl, tom I, s. 45-46. 5 Oba cytaty za: G. Himmelfarb, Trzy drogi do nowoczesnoci, Europa, nr 15/2004. s. 8. 6 R. Schuman, Dla Europy, tum. M. Krzeptowska, Krakw 2003, s. 36 i 41. 7 Tame, s. 39-40.

*Krzysztof Szczerski (ur. 1973) doktor nauk politycznych, adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunkw Midzynarodowych UJ oraz w Wyszej Szkole Biznesu National-Louis University w Nowym Sczu, czonek Klubu Jagielloskiego.

26