(67) padziernik listopad grudzie 2009

PL ISSN 0860-1917

CENA 3,00 z

Kwartalnik spoeczno-kulturalny

Kwartalnik spoeczno-kulturalny

KOCIEWSKI MAGAZYN REGIONALNY

PRZY WSPARCIU FINANSOWYM URZDU MIEJSKIEGO W SKARSZEWACH

W NUMERZE

2 OD REDAKTORA 2 Krystyna Brodnicka LEGENDY KOCIEWSKIE 3 Krzysztof Kowalkowski LASKOWICE POMORSKIE (cz. II ostatnia) 6 Agnieszka wiercz-Hyska ZNALELI RADZIWIW? 7 Ks. Wadysaw Szulist DEKANAT TCZEWSKI (cz. II ostatnia) 13 Jan Kulas PIERWSZY EGLARZ RZECZYPOSPOLITEJ 15 Jacek Cherek 70. ROCZNICA AGRESJI SOWIECKIEJ NA POLSK 15 Kazimierz Ickiewicz 17 WRZENIA 1939 17 Jan Ejankowski KRWAWA KOCIEWSKA JESIE NA ZIEMI GNIEWSKIEJ (cz. IV ostatnia) 18 Czesaw Glinkowski NA STARZENIE SI NIE MAJ CZASU 20 Alicja Gajewska JAK ZOSTAAM MATK CHRZESTN 23 Anna Gawrzyja UROCZYSTOCI W DZIE NIEPODLEGOCI W BARONIE 24 HUBERTUS w obiektywie Jzefa M. Zikowskiego 26 Andrzej Wdzik 19. WIAT, KTRY NIE MOE ZAGIN (cz. II) Pradzieje Kociewia 29 Jacek Cherek NADWILASKIE SPOTKANIA REGIONALNE 31 Zenon Gurbada BEATYFIKOWANI MCZENNICY Z KOCIEWIA 33 40 LAT PRACY DLA KOCIEWIA 34 Krystyna Gierszewska SMAKI KOCIEWIA 35 Edmund Zieliski 60 LAT W TEATRZE LALEK 36 Jan Ejankowski PRZED 25-LECIEM PIASECKICH KOCIEWIAKW (cz. IV ostatnia) 38 Patrycja Hamerska KOCIERSKIE TARGI KSIKI COSTERINA 40 BIESIADOWALI W CZARNEJ WODZIE

Nr 4 (67) padziernik listopad grudzie 2009 PL ISSN 0860-1917

WYDANO ZE RODKW BUDETU MIASTA TCZEWA

RADA PROGRAMOWA Kazimierz Ickiewicz - przewodniczcy oraz Irena Brucka, Czesaw Glinkowski, Jzef Golicki, Andrzej Grzyb, Krzysztof Korda, Jan Kulas, Tadeusz Majewski, prof. Maria Pajkowska-Kensik, Jzef Zikowski REDAKCJA Halina Rudko Wanda Koucka Kociewski Kantor Edytorski WYDAWCA Kociewski Kantor Edytorski Sekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewie dyrektor Urszula Wierycho ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, tel. (058) 531 35 50 e-mail: kketczew@tlen.pl Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, zmiany tytuw oraz poprawek stylistyczno-jzykowych w nadesanych tekstach. redaktor naczelna sekretarz opracowanie graficzne i amanie

Teksty oraz zdjcia zamieszczone w niniejszym numerze zostay przekazane przez autorw nieodpatnie.
NAWIETLENIE, MONTA I DRUK Zakady Graficzne im. J. Czyewskiego Tczew, ul. Kwiatowa 11 Nakad: 600 egz. Objto: 6 ark. druk.

NA OKADCE

Las w okolicy Swaroyna fot. Mariusz Czerwiski

41 Edward Jakiel DOROBEK POETYCKI ROMANA LANDOWSKIEGO

KMR

Legendy Kociewskie

Od redaktora

KRYSTYNA BRODNICKA

Wigilijny cud
O organizacji TV Kongresu Kociewskiego ima. Biay szron pokry wszystko dookoa. Na nie w 2010 roku ostatnio duo si mwi. Czy jest bie wieci ogromny ksiyc. Wigilijny wieczr. on potrzebny Kociewiakom ? Mam 4 lata, stoj przy oknie i uparcie chucham na Odbyo si ju kilka spotka roboczych szyb. Malekie okienko na wiat, ju za chwil znowu po w Tczewie, Tleniu, wieciu. Konferencja ple krywaj biae kwiaty mrozu. Musz, musz zobaczy pierw narna w Tleniu zorganizowana przez Lokaln sz gwiazdk na niebie i szepn co do niej cichutko. Ojciec w szpitalu zostaymy same. Z pienidzmi kru Organizacj Turystyczn Kociewie" zako cho, a dzi wigilia Boego Narodzenia. Nie ma choinki, nie czya si podpisaniem porozumie dotyczcych bdzie prezentw, nie ma nic. Na stole chleb i kawa zboo wsporganizacji kongresu. Przybyo na ni wa. Mama siedzi na awce pod piecem i zami soli chleb, due grono samorzdowcw, przedstawiciei siostra bawi si szmacian lalk. Lampa naftowa troch dymi, poza tym cisza i spokj. Nie stowarzysze i organizacji regionalnych, u wida gwiazdki, aja chc jpoprosi, aby wskazaa drog do dzi widzcych potrzeb promowania naszego nas gwiazdorowi. Moe nic nie przynosi, byleby przyszed regionu. i przerwa t przeraajc, drczc cisz, i zy mamy. Ostatnie trzy kongresy pozostawiy trwa I wanie wtedy, w t bezmiern cisz wdar si oskot y ad w tosamoci Pomorza. Po pierwszym otwieranych drzwi do naszej sionki, otrzepywanie butw ze powstao stowarzyszenie Kociewiakw - Fede niegu i dzwonek. Tak dzwoni mg tylko gwiazdor. Mama podbiega do drzwi, otwierajc je szeroko, my sta racja Stowarzysze i Zwizkw Kociewska ymy ju tu za ni. Przed nami sta olbrzymi gwiazdor, obsy Wiba", po drugim ogoszono Rok Kociew pany biaymi patkami niegu, z workiem na plecach i choink ski", trzeci kongres pokaza si Kociewia. pod pach. Sta si cud, tak upragniony, a niespodziewany. - Pokj temu domowi - powiedzia grubym gosem W szkoach zaczo ttni ycie regionane. i wtoczy si do kuchni, pooy choink, zdj worek z ple Powstao kilka zespow kociewskich, otwarto cw - czy s tu grzeczne dzieci? - spyta. izby regionane. Coraz wiksz popuarno- S, s - potwierdzia mama, stawiajc krzeso, aby ci wrd dzieci i modziey ciesz si szkone gwiazdor mg usi i odpocz. - A pacierze potrafi? konkursy, oimpiady, przegdy zespow fok- Potrafi - odpowiedziaa mama. orystycznych. Nauczyciee z wielkim zaanga - No to ty powiedz Wierz w Boga, a ty - wskaza na owaniem zaji si edukacj regionaln. Dla mnie - Ojcze Nasz." uatwienia pracy nauczycieom-regionaistom Pacierze odmwilimy gadko, teraz przysza kolej na utworzono Warsztaty Regionane dziaajce piewanie kold. Nasze dziecice gosiki radonie chwaliy przyjcie na wiat Pana. Gwiazdor by zadowolony. do dzi. Teraz otworzy wielki wr i zacz wydobywa z nie A zatem: Czy TV Kongres Kociewski jest po- go rne, niespodziewane rzeczy. Czego tam nie byo! Naj trzbny t pierw mama dostaa wypatroszonego, skruszaego na mrozie Podjte na dotychczasowych kongresach zajca na piecze i kiebasy, piernik i lukrowane pierniczki, wnioski i postulaty do czego zobowizuj. jabka. Ja dostaam drewniany wzek dla lalki, a siostra eczko oraz duo innych rzeczy. Winnimy je kontynuowa, pomnaa dorobek Mama w oczach miaa zy wzruszenia i radoci, a gwiazdor przodkw i utrwala go dla potomnych, umac siedzia z zadowolon, szczliw min. I tu naleaoby przy nia wiar w rozwj Kociewia. Nasz region toczy sowa Elizy Orzeszkowej: ... bo da komu to, co si ma obfituje walorami turystycznymi, historyczny najlepszego i nie poaowa - nie potrafi ani gupi, ani cham. Gwiazdor odszed, zostawiajc nas bardzo szczliwych mi oraz kulturowymi, wic mamy si czym po i wdzicznych. Mama zacza przygotowywa wigilijn ko chwali. Nie mamy si czego wstydzi. lacj, a ja z siostr stroilimy wie, pachnc lasem i wi Jeeli Czytelnicy maj na ten temat swoje tami choink, radonie wypiewujc koldy. Gwiazdorem bya ciotka Bronisawa, na pozr szorstka zdanie, to zapraszam na nasze lamy.
i apodyktyczna, a w gbi serca czua i dobra. Dzi po latach piszc te sowa, ocieram zy rozrzewnie nia pynce mi po twarzy i szepc modlitwy, za dusze niey jcych ju ciotek - Walerii i Bronisawy, za ich dobre serca, za rado i szczcie, jakie nam w dom wtedy wniosy.

KMR

KRZYSZTOF KOWALKOWSKI

Laskowice Pomorskie
Z dziejw wsi
(cz. II ostatnia)

dniu 25 stycznia 1920 roku do Laskowic wkro czyli onierze Frontu Pomorskiego, przyczajc w ten sposb, zgodnie z Traktatem Wersalskim, kolejn miejscowo do niepodlegej Polski. Dwa tygodnie pniej 10 lutego w Laskowicach zatrzyma si gen. Haller, gdy czono jego pocig jadcy z Torunia z pocigiem wio zcym przedstawicieli rzdu i goci z Warszawy na uroczy ste zalubiny z morzem48. Zmiany nastpiy take w szkole, w ktrej rozpoczto nauk po polsku. Nauczycielem pracu jcym w szkole do 1 padziernika 1925 roku zosta Makary Kkolewski49. Wedug przeprowadzonego w nastpnym roku spisu powszechnego (30.09.1921 r.). Laskowice skaday si z dwch czci: Laskowice wie i Laskowice stacja kolejowa. Laskowice stacj stanowiy budynki dworcowe, jeden budy nek mieszkalny i 3 budynki inne zamieszkae. Mieszkao tu 21 osb, 13 mczyzn i 8 kobiet, wszyscy katolicy narodowo ci polskiej. Laskowice wie stanowio 26 budynkw miesz kalnych, w ktrych mieszkao 406 osb, w tym 202 mczyzn i 204 kobiet. 375 osb to katolicy, a 3 ewangelicy. Narodowo polsk podao 256 mieszkacw, a niemieck 30 osb50.

W 1923 roku majtek laskowicki wraz nalecymi do niego folwarkami obejmowa obszar 1765 ha, z czego 801 ha roli, 65 k, 78 pastwisk, 530 lasw, 45 nieuytkw i 46 wd. Wacicielem majtku by Franciszek v. Gordon. W dalszym cigu funkcjonoway gorzelnia, cegielnia, myn i tartak. Po nadto w Laskowicach byo 50 ha gospodarstwo nalece do Bartomieja Glienke. Na te 50 ha skadao si 27 ha roli, 10 ha ak, 6 ha pastwisk, 5 ha lasw i 2 ha nieuytkw51. W maju 1925 roku odbya si pierwsza parcelacja ma jtku Laskowice, ktr przeprowadzia Spka Parcelacyjna Ziem Zachodnich w Poznaniu. Rozparcelowano obszar le cy na poudniowym kracu osiedla kolejowego. Powstae gospodarstwa liczyy od 2 do 7 ha, a zamieszkali w nich m.in. Kasperkowie, Zara, Pir, Kufel, Bona i Baoniak52. W drugich wyborach do sejmiku powiatowego w wieciu, ktre odbyy si 6 grudnia 1925 roku do wydziau powia towego zosta wybrany Franciszek Kaczorowski, urzdnik kolejowy z Laskowic53. Czonkiem tego wydziau by on jeszcze w 1929 roku, bdc jednoczenie radnym sejmiku powiatowego, ale jego nazwisko zapisano Koczorowski54. Tu trzeba wyjani, e czonek wydziau powiatowego to dzi czonek zarzdu powiatu. W dniu 16 wrzenia 1925 roku prac w szkole rozpocz Jzef Olszowy, ale nie wia domo, jak dugo w niej pracowa, gdy wiadomo, e do 31 sierpnia w szkole pracowa Wadysaw Majewski55. W 1926 roku Laskowice stanowiy gmin wiejsk, w kt rej mieszkao 227 osb. Poza zakadami Gordona dziaao tu przedstawicielstwo firmy Polski Eksport Drzewny", Wyszynk trunkw prowadzi J. Raczo, zajazd R. Konert, piekarni K. Kufel, sklep z artykuami kolonialnymi T. Betyna, rzenictwo E. Hinz. We wsi mieszkaa akuszerka M. Zikowska56.

W 1928 roku do jednoklasowej katolickiej szkoy po wszechnej w Laskowicach, w ktrej uczy jeden nauczyciel katolicki, uczszczao 61 dzieci katolickich i 5 ewangelic 57 kich . Od 1 wrzenia nauczycielem w szkole by Alfons Urbaski, ktry w szkole pracowa do 31 sierpnia 1939 58 roku Zosta on w 1939 roku rozstrzelany przez Niemcw . 59 Urbaski kierujc szko prowadzi take chr Lutnia" . Wzrost znaczenia Laskowic powodowa take rozwj usug. W 1930 roku w Laskowicach oprcz akuszerki pra cowa take lekarz Stanisaw Skalski. Usugi wiadczyli: fryzjer J. Ochendal, piekarz K. Kufel, rzenik E. Hinz. Sklep z artykuami kolonialnymi prowadzi T. Betyna. Zajazd pro wadzi L. Kuhnert, a wyszynk trunkw J. Racho i A. Rode60. Zwraca uwag rna pisownia, zapewne tych samych na zwisk, ale rnice takie wystpoway stosunkowo czsto, by moe w zwizku rn pisowni nazwisk, a moe w zwizku z popenianymi bdami przy odczytywaniu rcznie pi sanych informacji. Jak pisze B. Powiardowski w Lasko wicach bya take ju w tym czasie piekarnia-cukiernia w pobliu dworca kolejowego, prowadzona przez jego ojca Waleriana. Powiardowscy mieszkali w Laskowicach od 1929 r. i mieli tu take kilkuhektarowe gospodarstwo przy ul. Dugiej 4461. W kwietniu 1931 roku odbya si druga parcelacja ma jtku Laskowice na zachd od osiedla kolejowego. Tworzo ne gospodarstwa liczyy okoo 15 ha, a zamieszkay w nich w nich m.in. rodziny Pitkowskiego, Deki, Olszewskiego, Blumy, in. Markowskiego i inne. Ponadto 2 ha gospodar stwo dostali Gostomski i Cichocki, a jednohektarowe par cele kilku kolejarzy. Kolejna parcelacja odbya si w 1933 roku w ramach reformy rolnej. Wtedy wydzielono dziaki wzdu szosy oskiej, poczwszy od zabudowa Waleriana i Franciszki Powiardowskich, a do zabudowa p. Bielaszewskich62.

Budynek dawnej czteroklasowej Szkoy Podstawowej (stan z ok. 1999 r.)

KMR

W 1934 roku nastpia zmiana ustroju samorzdu tery torialnego w Polsce. Zlikwidowano dotychczasowe mae gminy wiejskie skadajce si z jednej - dwch wsi, tworzc w to miejsce due gminy wiejskie skadajce si z kilku nastu wsi i majtkw. Dotychczasowa gmina Laskowice wesza w skad gminy Jeewo w powiecie wieckim woje 63 wdztwie pomorskim . Nastpowa jednak dalszy systematyczny rozwj Lasko wic. Mieszkacy wsi nalecej do parafii Jeewo oddalonej 0 4 km drogi, a szczeglnie osiedla kolejowego, podj li starania majce na celu budow w Laskowicach kocioa i utworzenie wasnej parafii. W kocu przyniosy one pozy tywny efekt i ksidz Biskup Stanisaw Wojciech Okoniew ski dekretem z dnia 19 padziernika 1938 roku ustanowi w Laskowicach Pomorskich samodzieln placwk duszpa stersk, ktra sw prac rozpocza zgodnie ze wspomnianym dekretem dnia 1 stycznia 1939 roku. Stacja duszpasterska, jak zapisano w dekrecie, otrzymaa take prawo powoywania wasnej Rady Parafialnej. Tak opisa Biskup w dekrecie ob szar nowej parafii: Do tej nowej kuracji przydzielam na razie z parafii jeewskiej wszystkie rodziny kolejarzy mieszkajce na obszarze dworca kolejowego w Laskowicach, wszystkich mieszkacw wsi i majtku Laskowice w ich obecnych gra nicach administracyjnych, poza tym ca gromad Osiowo. Z osiedla kolejowego Bedlenki, ktre naley do parafii wie cie, wcielam do obrbu kuracji Laskowice domy i budk stranicz nr 21, gdzie mieszkaj obecnie Nadarzyski Jan i Glaza Marian, zapisane jako wasno PKP w ksidze grunto wej Belno, Art. 3, tom 1, karta 12, dalej dwa budynki mieszkal ne stacji Bedlenki, zabudowania stacyjne i stranicze nr 100, w ktrych mieszkaj Grnowiczowie, Kalinowscy, Litkowie, Senscy Chyrkowie, Lisewski Jan, Konarski Franciszek. Zabu dowanie te s rwnie zapisane jako wasno PKP Skarszewy Art. 2, tom I, karta 12. Dla skompletowania terenu kuracji La skowice wcielonego przyczam jeszcze gospodarstwo rolne, ktrym zarzdza Jagodziski Franciszek, oddalone okoo 30 metrw od budynkw PKP, zapisane Skarszewy Art. 18, tom 21, karta 13 (wasno Lorenza Gustawa). Z parafii drzycim skiej przydzieam do kuracji Laskowice ca posiado ziem sk, majtek Polko, karta numer jeden (obecny waciciel Wa dysaw Paschalis-Jakubowicz) wraz z domami robotniczymi. Ju w 1938 roku zakupiono ziemi na cmentarz grze balny, ktry zosta powicony przez ks. bpa Konstantego Dominika. Na nowo powoan kuracj zosta skierowany duszpasterz ks. Jzef Szczepaski, ktry zamieszka w domu wybudowanym w 1936 roku przez Waleriana i Franciszk Powiardowskich przy skrzyowaniu drg Laskowice - Osie - wiecie ul. Dugiej 44. Nowy duszpasterz z ca energi przystpi do budowy kocioa pw. w. Krzysztofa. Zwoono materia pod budow kocioa i plebanii, zalano fundament pod wie kocioa. Jednoczenie w wietlicy kolejowej przy dworcu zorganizowano tymczasow kaplic65. Tu przed wybuchem II wojny wiatowej na stacj ko lejow w Laskowicach przyjechali onierze, ktrzy kiero wali transportami wojskowymi. W nocy z 31 sierpnia na 1 wrzenia 1939 roku rozpoczto ewakuacj rodzin kolejarzy, a ostatni kolejarze wyjechali 1 wrzenia wieczorem. Jeszcze tego samego dnia zbombardowano dworzec i nastawni, co poza zniszczeniami przynioso mier i cierpienia rannych 66 . W czasie kampanii wrzeniowej zgino okoo 10 onierzy polskich pochodzcych z Laskowic 67 . Zgin take ostatni z Gordonw - Franciszek, ktry nalea w 1939 roku do organizatorw Krwawej niedzieli"

w Bydgoszczy . Zgin 3 wrzenia 1939 roku w Bydgosz czy i pochowany zosta w parku nad jeziorem. Gordon dzia a bardzo aktywnie na rzecz mniejszoci niemieckiej. Orga nizowa u siebie w majtku zebrania Niemcw, a wiczenia z broni przeprowadzano w strzelnicy pooonej nad jezio rem Stelchno. Uczestniczyo w nich do 30 osb. Trzech sy nw Franciszka zgino. Franz poleg w pierwszych dniach napaci Niemiec na ZSRR pod Baranowiczami 30 czerwca 1941 roku, Adolf jako lotnik zgin 20 kwietnia 1943 roku nad Noworosyjskiem, Eberhard zgin 29 stycznia 1945 roku na lsku. Uratowali si jedynie crka i ostatni z sy 69 nw, ktrzy wyjechali do Niemiec . Po zajciu Laskowic Niemcy rozpoczli aresztowania i wywzk Polakw do obozw w Potulicach i Jabonowie 70 oraz do pracy w niemieckich majtkach . W pierwszym okresie okupacji, w 1939 roku, zginli mieszkacy Laskowic: Leon Werkowski - ogrodnik, Franciszek Lewicki - rzenik, Edmund Lubiski - rzenik, Bronisaw Kruszyski - robot nik, Franciszek Pitkowski - rolnik, Stanisaw Zara - kole jarz, Alfons Urbaski - nauczyciel, Jan Mazurek - kolejarz. Ponadto w obozie koncentracyjnym Stutthof zgin w 1942 71 roku rolnik Edmund Kochaski . Okupacja przerwaa take budow kocioa, a ks. Radca Jan Burtschik - proboszcz w Je ewie otrzyma od wadz niemieckich rozkaz zlikwidowania tymczasowej kaplicy na dworcu w Laskowicach. Paramenty i sprzt liturgiczny zostay przewiezione do parafii Jeewo, by nie stay si pastw okupacyjnych wojsk. W ten sposb na czas wojny przechowano paramenty a do roku 194772. Oswobodzenie z okupacji niemieckiej nastpio 14 lutego 1945 roku. Ostatnie walki odbyy si w majtku Laskowice i dworcu oraz Belnie i Piskarkach. Niemcy uciekajc znisz czyli trzy wiee gromadzce wod i wysadzili cz mo stw73. Niestety, tak jak w wielu innych miejscach Pomorza, sowieccy wyzwoliciele" aresztowali ponad 30 mieszkacw Laskowic, wywoc ich w gb Zwizku Sowieckiego na Ural. Z grupy tej 11 osb zmaro z wycieczenia i chorb, z czego picioro zmaro ju w drodze na Ural, w Ciechanowie i Grudzidzu. Zmarli: Nikodem Kufel, Jan Kieczyski, An toni Baron, Wadysaw Trepczyski, Bernard Kierzkowski, Piotr Schrder, Szczepan Czapara, Bernard Formela, Franci szek Krauza i jego ona, Konrad Rosiski 74 . Z kocem wojny mieszkacy Laskowic mogli zacz realizaowa przedwojenne plany. Dekretem ks. bpa ordynariu sza dra Kazimierza Jzefa Kowalskiego z dnia 28 kwietnia 1947 roku pierwszym po wojnie kuratorem zosta ks. wika ry z Jeewa Franciszek Joachim Wagner, ktry w Jeewie u boku sdziwego proboszcza ks. Radcy Jana Burtschika by wikariuszem od 1 kwietnia 1937 roku do 28 kwietnia 1947 roku. Ks. Wagner otrzyma polecenie reaktywowania kuracji Laskowice w granicach przedwojennych, zorganizowania y cia parafialnego oraz wystawienia kocioa i zabudowa go spodarczych. Kolejarze laskowiccy w dniu 3 maja 1947 roku przywitali swego nowego duszpasterza, ktry odprawi msz w. w baraku szkolnym postawionym przez okupanta, w kt rym po II wojnie wiatowej urzdzono klasy szkolne. Dnia 19 padziernika 1947 roku do Laskowic przyby Jego Ekscelencja ks. bp Kazimierz Kowalski z Pelplina i dokona powicenia kaplicy pw. Niepokalanego Serca NMP. Tytu ten zosta nadany z inicjatywy duszpasterza ks. Kuratusa w dowd wdzicznoci za szczliwe przeycie II wojny wiatowej. Ks. Kuratus Franciszek Joachim Wa gner, pierwszy duszpasterz powojenny w Laskowicach, uro dzi si 8 grudnia 1908 roku w Chrolu po w. Nowe Miasto

68

KMR

Lubawskie woj. Olsztyn. Dzie witego Krzysztofa patro 75 na kolejarzy obchodzono 25 lipca . Ks. bp Kazimierz Kowalski planowa, by parafi Lasko wice, ze wzgldu na wzow stacj kolejow, przekaza zgromadzeniu zakonnemu, aby jako misjonarze mogli go si misje w parafiach tutejszej diecezji. W tym celu kilka razy zwraca si do ksiy Werbistw o przejcie tej parafii. O. prowincja musia odmwi, gdy w tym czasie brako wao ojcw, tym bardziej, e byli potrzebni do prowadzenia 76 maych seminariw np. w Grnej Grupie i innych . Parafia w 1952 roku zostaa przekazana przez ks. bpa Kazimierza Kowalskiego ojcom Oblatom. Ojciec Pro wincja Stefan migielski OMI zleci prac duszpastersk o. Janowi Krzykowskiemu OMI z Poczyna. O. Krzykowski Jan OMI przyby do Laskowic 24 maja 1952 roku. Zamieszka tymczasowo w domu rodziny Waleriana i Fran ciszki Powiardowskich. Dekretem z dnia 30 sierpnia 1953 roku o. Prowincja Stefan migielski erygowa kanonicznie dom zakonny w Laskowicach p.w. Niepokalanego Serca Najwitszej Maryi Panny. Superiorem, ekonomem i dyrek torem misji w tym domu zosta mianowany dotychczasowy superior z Katowic o. Pawe Koppe77. W 1957 roku odszed z parafii o. Jan Krzykowski, w jego miejsce proboszczem zosta o. Wilhelm Kubsz, ktry pracowa w parafii do 15 grudnia 1964 roku. Kolejnymi proboszczami w laskowickiej parafii byli: o. Jerzy Jaga, o. Alfons Glanc, o. Franciszek Kaczmarek, o. Norbert Sojka, o. Stanisaw Cyganiak, o. Walenty Miklaszewski do chwili obecnej78. Ksia Werbici przyszli jednak do Laskowic. Wspo mniani wczeniej pastwo Powiardowscy mieli dwch synw, ktrzy wstpili do zakonu Ojcw Werbistw. Broni saw zosta wywicony w 1956 roku, a Feliks w 1959 roku To wanie o. Bronisaw Powiardowski i o. Wadysaw Kamierczak rozpoczli prac misjonarzy ludowych w La skowicach, w domu rodzinnym rodziny Powiardowskich przy ul. Dugiej 44. Dnia 14 grudnia 1958 roku zostaa po wicona tam kaplica. By to pocztek dziaalnoci Misjona-

Ks. Bronisaw Powiardowski zmar 24 wrzenia 2009 roku w wieku 84 lat i 59 roku lubw zakonnych

rzy Werbistw w Laskowicach . W 1964 roku dom i ziemia rodzicw zostay przepisane na Feliksa Pocwiardowskiego i w ten sposb cao, cho nieformalnie, przesza na rzecz Ojcw Werbistw80. W dniu 26 lipca 1966 roku rozpoczto budow nowego kocioa parafialnego. Jego budowa trwaa trzy lata. Dnia 8 sierpnia 1969 roku koci by gotowy i mona go byo odda do uytku. W tym dniu ks. bp Ordynariusz Kazimierz Kowalski dokona uroczystego powicenia81. Do parafii nale Belno, Lipno, Krplewice Nowe, Krplewice Stare i Osowo. W dniu 5 marca 1975 roku nastpio przepisanie rodzin nej nieruchomoci Powiardowskich na rzecz Zgromadzenia SowaBoego(KsiyWerbistw)iwtymsamymroku Gene ra Werbistw w Rzymie oficjalnie zatwierdzi Dom Misyjny w Laskowicach pw. Bogosawionego Arnolda Janssena82. W 1981 roku rozpoczto budow obiektw klasztor nych. Wybudowano kaplic, muzeum i sal widowiskow83. Nastpnie wybudowano trzypitrowy dom mieszkalny i jed nopitrowy budynek z jadalni, sal rekolekcyjn, sal wy kadow, pomieszczeniami mieszkalnymi i kuchni84. W 2007 roku w Laskowicach mieszkao 2499 osb. Dzieci i modzie uczyy si w Liceum Oglnokszta ccym Ksiy Werbistw Collegium Verbinum" przy ul. Dugiej 44, Gimnazjum przy ul. Mickiewicza 3a, Szko le Podstawowej im. Janusza Kusociskiego przy ul. Szkol nej 6. Dzieci modsze uczszczaj do Przedszkola Samo rzdowego przy ul. Dugiej 285.

79

Kapliczka Najwitszej Maryi Panny, przy kociele parafialnym

Koci parafialny pw. Niepokalanego Serca Najwitszej Maryi Panny

KMR

ION
Przypisy:
47 B. Powiardowski, Laskowice ..., cyt. dz., s. 21. 48 Cz. Skonka, Siadami Generaa Hallera, Gdask 1995, s. 58. 49 B. Powiardowski, Laskowice ..., cyt. dz.,8.21. so Skorowidz miejscowoci Rzeczpospoli tej Polskiej, tom XI, Wojewdztwo pomorskie, Warszawa 1926, s. 49. 51 S. Manthey, Ksika adresowa gospo darstw rolnych ponad 50 ha woj. pomorskie go. Wydanie I, Toru 1923, s. 348-349. 52 B. Powiardowski, Laskowice ..., cyt. dz., s. 18-19. 53 Ksiga pamitkowa dziesiciolecia Po morza, Toru 1930, s. 415. 54 Gryf. Informator Pomorski. Ksiga Adresowa Pomorza 1929. Toru 1929, s. 261. 55 B. Powiardowski, Laskowice ..., cyt. dz., s. 22. 56 Ksiga adresowa Polski (wraz z W. M. Gdaskiem) dla handlu, przemysu, rzemios i rolnictwa 1928, Warszawa 1926/26, s. 478. 57 Diecezja chemiska, zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 591. 58 B. Powiardowski, Laskowice ..., cyt. dz., s. 22. 59 Tame, s. 27. 60 Ksiga adresowa Polski (wraz zW.M. Gdaskiem) dla handlu, przemysu, rzemios i rolnictwa 1930, Warszawa 1930. 6i B. Powiardowski, Laskowice ..., cyt. dz.,s. 12. 62 Tame, s. 18-19. 63 Dziennik Ustaw Nr 68 z 1934 r. poz. 604. 64 Dekret w sprawie utworzenia samo dzielnej stacji duszpasterskiej w Laskowi cach, w dekanacie i powiecie wieckim, w: Miesicznik Diecezji Chemiskiej nr 11-12, listopad-grudzie 1938, s. 785-786. 65 B. Powiardowski, Historia powstania parafii Rzymsko-katolickiej w Laskowicach, maszynopis, Laskowice 2002, s. 1. 66 B. Powiardowski, Laskowice ..., cyt. dz., s. 36-37. 67 J. Milewski, Pojezierze Kociewskie i okolice, Gdask 1984, s. 278. 68 B. Powiardowski, Laskowice ..., cyt. dz., s. 12. 69 http://wikipedia.org/wiki/Laskowice. 70 B. Powiardowski, Laskowice ..., cyt. dz., s. 38. 71 Tame, s. 45-46. 72 Tame, s. 2. 73 Tame, s. 55. 74 Tame, s. 59. 75 B. Powiardowski, Historia..., dz. cyt., s. 2. 76 Tame, s. 5. 77 Tame, s. 5-6. 78 Tame, s. 8. 79 B. Powiardowski, Ksia Werbici w Laskowicach, Laskowice 2000, s. 14-15. 80 Tame, s. 16. 81 B. Powiardowski, Historia..., dz. cyt., s. 9. 82 B. Powiardowski, Ksia..., dz. cyt., s. 18. 83 Tame, s. 30. 84 Tame, s. 30. 85 http://wikipedia.org/wiki/Laskowice.

1. Dekret utworzenia samodzielnej stacji duszpasterskiej w Laskowicach w dekanacie i powiecie wieckim, Miesicznik Diecezji Chemiskiej nr 11-12 Listopad-grudzie 1938. 2. Diecezja chemiska, zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928. 3. Duncker Alexander, Die laendlichen Wohnsitze, Schloesser Und Residenzen der

Bibliografia:

Ritterschaftlichen Grundbesitzer In derPreussischen Monarchie nebst den Koniglichen Familien -, Haus-Fideicommiss-und Schatull-Gutern in naturgetreuen, kunenstelrisch ausgefuehten, fabrigen Darstellungen nebst begleitenden, Berlin 1857/1858, Bd 2. 4. Dziennik Ustaw Nr 68 z 1934 r. poz. 604. 5. Gemeindelexikon Jur das Konigreich Preuflen, heft II, Prowinz Westpreufien, Berlin 1908. 6. Handbuch des Grundbesitzes Deutschen Reiche, I Das Konigreich Preussen, Berlin 1880. 7. Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche, Prowintz Westpreufien, Berlin 1909. 8. http://wikipedia.org/wiki/Laskowice. 9. Ksiga pamitkowa dziesiciolecia Po morza, Toru 1930. 10. Kreja Bogusaw, Nazwy miejscowe Kociewia, Gdask 1988. 11. Gryf. Informator Pomorski. Ksiga Adresowa Pomorza 1929. Toru 1929. 12. Ksiga adresowa Polski (wraz zW.M. Gdaskiem) dla handlu, przemysu, rzemios i rolnictwa 1926/27, Warszawa 1927. 13. Ksiga adresowa Polski (wraz z W. M. Gdaskiem) dla handlu, przemysu, rzemios i rolnictwa 1928, Warszawa 1928. 14. Ksiga adresowa Polski (wraz zW.M. Gdaskiem) dla handlu, przemysu, rzemios i rolnictwa 1930, Warszawa 1930. 15. Ksiga pamitkowa dziesiciolecia Pomorza, Toru 1930. 16. Milewski Jzef, Pojezierze Kociew skie i okolice, Gdask 1984. 17. Manthey Stanisaw, Ksika adreso wa gospodarstw rolnych ponad 50 ha woj. pomorskiego. Wydanie I Toru 1923. 18. Mapy wojewdztwa Pomorskiego w drugiej poowie XVI wieku, Marian Biskup, Andrzej Tomczak, w: Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toru 1955. 19. Odyniec Wacaw, Dzieje Prus Kr lewskich 1454-1772, Warszawa 1972. 20. Paczkowski Jzef, Opis krlewszczyzn w wojewdztwie chemiskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, w: TNT Fontes 32. Toru 1932, s. 252. 21. Piosik Roman, Etymologia ludowa w nazwach powiatu wieckiego, w: Mestwin, nr 9, Toru 25.12.1929. 22. O. Powiardowski Bronisaw SVD, Ksia Werbici w Laskowicach, druk Grna Grupa 1998. 23. O. Powiardowski Bronisaw SVD, Laskowice Pomorskie. Zarys dziejw. Lasko wice 2000. 24. O. Powiardowski Bronisaw, Hi storia powstania parafii Rzymsko-katolickiej w Laskowicach, maszynopis, Laskowice 2002. 25. Rychtarski Jerzy, Dzieje kolejnictwa na Pomorzu, Warmii i Mazurach, w: Jantaro we Szlaki nr 3, Gdask 1979. 26. Skonka Czesaw, Siadami Generaa Hallera, Gdask 1995. 27. Skorowidz miejscowoci Rzeczpospo litej Polskiej, tom XI, Wojewdztwo pomor skie, Warszawa 1926. 28. Sownik Geograficzny Krlestwa Pol skiego i innych krajw sowiaskich, tom V, Warszawa 1884. 29. Staszewski Janusz, rda Wojskowe do dziejw Pomorza, cz I, Zajcie Pomorza 1806/7 r, Toru 1933. 30. Taryfy podatkowe ziem pruskich z r. 1682, opracowa Stanisaw Ktrzyski w: TNT Fontes V. Toru 1901. 31. Verzeichnis der Pfarrstellen, Gemeinden und der Geistlichkeit im Bereiche der Unierten Ewangelischen Kirche in Polen, Po zna 1939. 32. rda dziejowe, tom XXIII, Polska XVI wieku, Warszawa 1911.

AGNIESZKA SWIERCZ-HYSKA

Znaleli Radziwiw?
T~pr\ dczas p r a c konserwatorskich L^Jw kociele pod wezwaniem w. c L _ S Mikoaja w Gniewie natrafio no na tajemniczy otwr. Okazao si, e prowadzi on do ukrytego pomiesz czenia. W nim zauwaono trumny. W poniedziaek 12 padziernika br. roz poczy si prace w tajemniczej krypcie. Archeolodzy z Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu sprawdzaj, czy s to Radziwiowie. Koci, w ktrym dokonano zna leziska pochodzi z XIV wieku. Wystrj otarza w. Anny, pod ktrym ukryta bya krypta wskazuje, e pochodzi on z 1624-1626 roku. W Gniewie mieszka Achacy Cemma, wojewoda pomorski. Oeni si on z Ann Zofi Radziwiwn (crk Mi koaja Czarnego Radziwia). Mieli oni syna te Achacego. Ojciec Cemma zmar w 1576 roku i jak wskazuj podania zo sta pochowany w kaplicy w. Anny, gdzie znajduje si jego tablica nagrobna. Pochowana jest te tam najprawdopo dobniej rwnie jego ona, Anna Radzi wiwna. Dlatego Albrecht Radziwi ufundowa freski w tej kaplicy. Staa si ona na kilka pokole kaplic grobow rodzin Cemmw i Radziwiw. Ju wstpne wyniki bada zasko czyy naukowcw. Pod szecioma trumnami, na ktrych widniej inicjay znaleziono wicej ludzkich szkieletw. Ich badaniami zaj si midzy innymi dr Tomasz Kozowski. Badaniami w kociele w. Mikoaja w Gniewie kieruje dr Magorzata Grupa z Zakadu redniowiecza i Nowoytnoci Instytutu Archeologii UMK w Toru niu. Dr Grupa uczestniczya w licznych pracach archeologicznych podwodnych i naziemnych w Polsce i Europie. Zaj mowaa si konserwacj zabytkw wydobytych z dow mierci oficerw polskich zamordowanych przez NKWD m.in. w Charkowie, Katyniu, zabytkw z obozw zagady ydw w Becu i Sobiborze, szat wydobytych z krypt ko ciow w Lubiniu, Gdasku, Toruniu, Lublinie. Za konserwacj szat z Lublina razem z dr Ann Drkowsk (rwnie pracujc teraz w gniewskim kociele) otrzymaa prestiow nagrod Unii Eu ropejskiej - EUROPA NOSTRA 2002.
c

KMR

KS. WADYSAW SZULIST

Dekanat tczewski
Materiay do przeszoci parafii diecezji pelpliskiej
(cz. II ostatnia)
Brunon Czapla (1872-1920) jako proboszcz w Subko wach bra czynny udzia w yciu spoecznym. Peni funk cj prezesa Towarzystwa Czytelni Ludowych w powiecie iejscowo jest usytuowana przy szosie Gniew - Tczew. Najstarszy zapis o Subkowach pocho tczewskim. Po jego mierci cz zbiorw historycznych 145 124 znalaza si w ksinicy miejskiej w Toruniu . dzi z roku 1282 . Miejscowo stanowia wa Konstanty Kreft (1867-1940) zainicjowa budow ko sno biskupa wocawskiego. Parafia jest wzmiankowana 125 ciow w Sopocie, Piecach i Tucholi. Da si pozna na w 1301 roku . Przy tym roku M. Grzegorz mwi o prawie 146 126 niemieckim . Proboszcz posiada wwczas 4 wki i pobiera polu narodowym i spoecznym. Zmar w Stutthofie . 127 Alfons Schultz (1872-1940) zosta proboszczem w Sub dziesicin . Parafi wymienia rwnie spis witopietrza 128 kowach w 1931 roku. Z jego polecenia wybudowano tam or z 1325 roku . Wie na pocztku XV w. (Subkowy - Sopko) ganistwk. Reprezentowa interesy sanacji, ktrej zwolenni to folwark, 10 ogrodnikw zobowizanych do szarwarku, 3 karczmy i myn-wiatrak129. Na cao skaday si 62 w kiem by take bp S. W. Okoniewski. Peni obowizki prezesa zarzdu powiatowego Pomorskiego Towarzystwa Rolniczego ki, a na folwark 14 wk bez k130. w Tczewie. Odznaczono go Krzyem Oficerskim Orderu Odro Parafi w 1483 roku zarzdza komendariusz131. Pleban dzenia Polski, Srebrnym Krzyem Zasugi i Krzyem Organiza w Subkowach w 1534 roku posiada 5 wk i tyle - ogrodnicy. Byy tam 3 czynne karczmy i myn pod zamkiem. Do parafii nale cji Wojskowej Pomorza. W 1939 roku osadzono go w Stutthofie ay Narkowy, Soca, Gniszewo, Wielogowy, Wamierz, Czar- i utopiono w wannie 25.6.1940 roku. Zosta pochowany na Za 147 lin, Gorzdziej132. WII poowie XVI w., notujemyjeszcze dalsze spie i 21.3.1946 roku spocz koo kocioa w Subkowach . Parafi Subkowy w 1928 roku zamieszkiwao 4353 kato miejscowoci nalece do parani: Radostowo z kaplic, Maa Soca, Wielka Soca, May Garc, Brzuce, Brzeno, Narkowy, likw Polakw, 15 katolikw Niemcw, 120 Niemcw nie katolikw. Do szkoy w tej miejscowoci uczszczao 170 i Teudtschland133. dzieci wyznania katolickiego148. rda Dziejowe z 1570 roku podaj m.in. 16 ogrodni Statystyka katolicka po 1945 roku jest nastpujca: 1947 kw, 4 rzemielnikw, 2 innych ogrodnikw, sprzedawc rok - 3610 katolikw, 30 innowiercw, 1958 - 3400, 1995 wina i innego rzemielnika134. - 4000, 2009 - 4000 osb wyznania katolickiego. Wie naleaa w XVI w. do dbr biskupa wocawskiego Koci jest zbudowany w stylu gotyckim, murowany, i tworzya oddzielny klucz subkowski135 o areale 83,5 anw, z 1 poowy XIV w., rozbudowany okoo 1500 roku, jednow tym folwark - 15 anw136. Miejscowo posiadaa myn, nawowy z wie od zachodu i sklepionym prezbiterium 149. browar, 4 karczmy, 7 ogrodnikw i piekarni137. Kolejny in Do najwaniejszych zabytkw nale: otarz gwny (pny wentarz z 1598 roku wylicza 60,5 anw, ktre naleay do barok, 2 w. XVIII w.), 2 otarze boczne w prezbiterium przy wieniakw138. cianie pnocnej (rokoko, 1780 roku), 2 otarze boczne przy Wizytacja z 1686 roku umieszcza Subkowy w dekanacie cianie tczowej (pny barok, ok. 1728 roku) z antependiatczewskim i wylicza w tej parafii okoo 600 wiernych. Pro mi kurdybanowymi (wczesny i pny barok, koniec XVII w., boszcz posiada take wikarego139. 1 po. XVIII w.), konfesjona (rokoko, z lat 1772-1780), aw Wizytacja z 1702 roku wskazaa ju okoo 1000 wiernych, 5 luteran i 12 konwertytw140. Przytuek w 1710 roku liczy ki (rokoko, 1780 rok), organy i chr muzyczny (rokoko, 3 w. 4 ubogich141. Liczba spowiadajcych si w 1765 roku wynosi XVIII w.), ambona (rokoko, lata 1772-1780), chrzcielnica (ro koko, 1779 rok), 2 relikwiarze (rokoko, 2 po. XVIII w.), mon a 1170 osb. We wsi Radostowo znajdowaa si kaplica142. strancja (barok, 1 po. XVIII w.), 3 kielichy (barok, XVIII w.), Subkowy w 1820 roku cznie z folwarkiem posiaday 82 13 lichtarzy (barok, pocz. XVIII w.), wiecznik (barok, dymy i 448 katolikw143, w 1848 roku - wie zamieszkiwao pocz. XVIII w.), puszka na hostie (barok, XVIII w.), naczy 250 katolikw, w 1867 roku-parafia liczya 3762, a wie 1088 ka na oleje (barok, XVIII w.), kocioek (barok, XVIII w.), dusz, do szkoy uczszczao 151 dzieci wyznania katolickiego, dzwon - sygnaturka (barok, 1772 rok)150. w 1904 roku - parafi stanowio 3551, a wie 533 katolikw. Do parafii Subkowy nale obecnie: Brzuce, Czarlin, Do bardziej zasuonych osb w parafii w okresie pru Gniszewo, Mae Subkowy, Maa Soca, May Garc, Narko skim naleeli: ks. Andrzej Pomieczyski (1814-1888), ktry wy, Radostowo, Starzcin, Wielogowy i Wielka Soca. da si pozna jako gorcy patriota w okresie Wiosny Lu dw, rozwijajc dziaalno spoeczn. Udziela si aktyw Parafia Swaroyn (Schwaroschin) nie w Lidze Polskiej i Towarzystwie Pomocy Naukowej. Podpisa memoria duchowiestwa dekanatu chemiskiego o szersze uwzgldnienie jzyka polskiego w szkolnictwie dkryty w pobliu Swaroyna posek przedstawia elementarnym i gimnazjach pomorskich. Popar rwnie pe ma boka pogaskiego151. Osad otwart w tej miej tycj ludnoci polskiej Prus Zachodnich o zwrcenie uwagi scowoci datuje si na wieki XI-XIII152. Grodzisko na jej potrzeby narodowe i kulturalne w Berlinie. Z tej racji wczesnoredniowieczne pooone jest w Wamierku na p nie cieszy si poparciem bpa A. Sedlaga144. wyspie dawnego jeziora153.

Parafia Subkowy

KMR

Dobra w Swaroynie w 1282 roku przeszy na biskupa 154 kujawskiego , ktry w 1301 roku nada kontrakty loka cyjne dla Subkw i Swaroyna sotysom Janowi z Gniewa 155 i Janowi z Lignoww . Te dobra w 1305 roku Henryk i Jan Swadajewiczowie nadali klasztorowi oliwskiemu wraz z mynem na Szpga156 57 wie . Potwierdzi to w tym roku krl czeski Wacaw III' . 158 Swaroyn w 1309 roku stanowi dobra rycerskie . Wedug ksigi czynszowej bpa wocawskiego z lat 1402-1409 dobra 159 te liczyy 45 wk . W 1320 roku toczy si spr o te dobra 160 midzy wacicielem i zakonem krzyackim . Z 1385 roku 161 jest znany awnik ziemski Piotr ze Swaroyna . Wielka ksiga czynszowa z lat 1437-1438 wymienia dobra rycer 162 skie na prawie magdeburskim . Wie w II poowie XVI w. 163 naleaa do parafii w Lubiszewie jako filia. Swaroyn w 1570 roku liczy 35 wk, karczm, 164 2 ogrodnikw i 2 rzemielnikw . witynia jako filialna prawdopodobnie zostaa znisz 165 czona w czasie wojen szwedzkich . Wizytacje biskupie 166 z XVIII w. umieszczaj Swaroyn w parafii lubiszewskiej . Miejscowo w 1789 roku liczya 23 dymy z folwarkiem, 2 karczmy i 2 myny. Liczba dymw w 1820 roku wzrosa tylko o 2. Domostwa zamieszkiwao 12 luteran i 84 kato likw. Liczba tych ostatnich wzrosa w 1848 roku do 103, a Lubiszewo w tym czasie stanowio fili tczewskiej parafii. Okrg szkolny w Swaroynie w 1867 roku liczy 37 dzieci katolickich i 129 dusz 167 . Swaroyn w 1904 roku w dalszym cigu nalea do Lubiszewa jako lokalny wikariat, w ktrym mieszkao 184 ka tolikw i 68 dzieci wyznania katolickiego168. Z okresu mi dzywojennego statystyka podaje w 1928 roku 290 katolikw i 123 dzieci wyznania katolickiego w szkole169. Samodzieln placwk duszpastersk w Swaroynie ustanowiono w 1937 roku, jednak wojna przeszkodzia w budowie wityni. Do piero w 1945 roku parafii zacz suy dawny koci poprotestancki zbudowany w stylu neogotyckim170. W latach 19401941 znajdowa si tam obz dla jecw angielskich, ktrych liczb szacuje si na 200 - 3000171. Komenda gminna Gryfa Pomorskiego" dziaaa w Swaroynie w latach 1942-1943172. Oto powojenna statystyka w tej parafii: w 1947 roku - 1200 katolikw, w 1958 - 1700, w 1995 - 2310, a w 2009 - 2420. Obecny koci wybudowano w latach 1894-1895 w stylu neogotyckim 173 . Na terenie parafii jest usytuowany cmentarz - miejsce pochwku pomordowanych przez hitlerowcw w 1939 roku okoo 7 tys. Polakw z Kociewia. Byli oni woeni ci arwkami do lasu, gdzie wykopano dla nich groby. Ska zani schodzili zwykle pitkami nad d i wwczas paday strzay i staczali si. Nad niektrymi grobami umieszczono prowokacyjne tablice z napisami: Tu le Niemcy pomor dowani przez Polakw" 1 7 4 . Teren naokoo miejsca kani w czasie rozstrzeliwania by otoczony kordonem okoo 25 SS-manw. Mimo tego udao si zbiec Janowi Kaczmar kowi (pochodzi z abna), Andrzejowi Grzybowi, Julia nowi Hinowi ze Starej Huty, Wadysawowi Rezmerowi i Janowi Orowskiemu175. Las kryje 39 masowych grobw. Przy kocu wojny hitlerowcy zaczli zaciera lady swoich zbrodni, rozkopywali groby i palili zwoki 1 7 6 . W miejscu tym zginli rwnie ksia, nie tylko z powiatu starogardzkiego. Cmentarz jest otaczany pietyzmem. S tam odprawiane co roku Msze wite, ktr to tradycj zapoczt kowa ks. Feliks Piechowski ze Swaroyna i pniej kontynuo wa jego nastpca Edmund Kullas. 30.10.2001 roku celebrowa tam Eucharysti bp Jan Szlaga. Na Kociewiu jest to najwiksze miejsce kani Polakw z czasw II wojny wiatowej.

Do parafii nale obecnie nastpujce miejscowoci: Goszyn, Liniewko, Mynki, Polesie, Szpgawsk, Wamierek, Wamierz, Wdkowy, Zabagno, Zduny i Zwierzynek.

Parafia w. Krzya
eren miasta by zasiedlony ju w okresie modszej 177 epoki kamienia (2500-1700 p.n.e.) z tego okresu pochodz osady odkryte na osiedlu Staszica, Prtnicy i Czyykowie. Okres brzu reprezentuje napotkana na 178 terenie miasta siekierka z tulejk i grot oszczepu odkryty 179 w Suchostrzygach, datowany na rodkowy okres brzu . Na Hallstatt D okrela si grb z 14 popielnicami, w tym tworzywa z kolczykami i paciorkami. Inny obiekt mieci 180 w sobie skarb brzowy z bransolet i naszyjnikiem . Na wczesn epok elaza datuje si kilka grobw skrzynko wych z popielnicami z paciorkami bursztynowymi i szkla 181 nymi. Jedna z popielnic bya twarzowa . M. Kwapiski zwrci uwag na kilka popielnic i kilka nacie kanop, w tym wazy twarzowe, pokryw czapkowat 182 i popielnic-waz . Z epoki elaza pochodz liczne znaleziska cmentarzy m.in. z Czyykowa i Suchostrzyg, a stae osiedla odkryto na 183 terenie Prtnicy i Czyykowa . Okoo 1226 roku Tczew stanowi siedzib miejscowe go feudaa Pakosawa 184 , w 1248 roku Sambor II odzyska swoj dzielnic i utworzy w Tczewie zalek miasta wzo rujc si na pobliskim Elblgu. Z kolei okoo 1252-1253 przenis swoja siedzib z Lubiszewa do Tczewa 185 . Pierw sza wzmianka o plebanie pochodzi z 1258 roku. By nim Johannes 1 8 6 . Parafia w tym czasie ju istniaa, jednak jej powstanie miao miejsce o wiele wczeniej. Koci para fialny by pod wezwaniem w. Krzya 187 . Chocia pocztko wo zapewne nosi inne miano. Zbudowano go na wysokim wzgrzu na skarpie wilanej, a jego pooenie naley uzna za pierwotne. W Tczewie oprcz parafii i kaplicy zamkowej, o ktrych wspomina dokument z 1258 roku osadzono dominikanw. Cysterkom z Chemna w 1275 roku przyznano parcel przy kociele w. Krzya, jednak ta donacja prawdopodobnie nie zostaa zrealizowana 188 . Klasztor dominikanw zaoy ksi Mciwoj II w 1289 roku189. Oprcz placu zakonnicy otrzymali take prawo owie nia ryb, zbierania drzewa, szersze pozwolenie w zakresie zbie rania materiaw budowlanych oraz wolny przewz na Wile190. G. Labuda przyjmuje dat fundacji dominikanw na rok 1284191. Siedzib ksicia, a pniej kasztelanw by zamek. Jego budowa zacza si zapewne w 1252 roku. W latach 1309-1317 w Tczewie wprowadzono prawo chemiskie w miejsce lubeckiego. Stwierdza to dokument Winricha von Kniprode z 1364 roku 192 . Ten dokument wspo mina o gruntach miejskich i parafialnych. Liczba wk wy nosia wwczas 74,5 193 . W skad parafii w. Krzya wchodziy Czyykowy (Zeisgendorf), ktre w 1328 roku stanowiy folwark - wasno rycersk 194 . Liczba anw w 1333 roku wynosia 23 na pra wie magdeburskim 195 , podobnie w 1417 roku 196 . Miejsco wo w zapisie Czeysekendorff wymienia ksiga czynszowa z 1437-1438 roku 197 . Tczew wedug teje ksigi paci 168 marek i 1 floren, za przewz przez Wis 50 m. Myn na Mynwce posiada 6 k, wic nalea do wikszych 198 . Za czasw krzyackich nie wymieniono z imienia tczew skiego proboszcza w 1321 roku, ktry by jednym ze wiadkw. Funkcj dziekana tczewskiego w latach 1326-1327 peni Tycz-

KMR

ko, proboszcz z Wielkiego Garca . Z innych proboszczw 200 z XIV w. warto wymieni Stefana, Pawa Strika i Rotcherusa . Ksiga czynszowa bpa wocawskiego z pocztku XV w. wy 201 mienia w Tczewie 52 any, z ktrych dziesiciny zbiera wjt . Do parafii w Tczewie w II poowie XVI w. naleay Czyykowy, Knybawa, Badowo,liwny, Rokitki, Suchostrzygi, 202 Sztenbark i folwark Tczew . Miasto Tczew w 1583 roku posiadao 4 witynie: w. Krzya, dominikanw, w. Jerzego i kaplic. Koci 203 w. Krzya posiada przynajmniej 10 otarzy . W tym cza sie koci w. Krzya przejli protestanci, za bp H. Rozra204 ewski okreli go jako heretycki . Odtd luteranie utrzy 205 mywali w miecie pozycj dominujc . W czasie I wojny szwedzkiej w 1626 roku Gustaw Adolf 206 nakaza odda koci w. Krzya protestantom . Przy tym kociele istniaa bogata biblioteka parafialna, a take szkoa parafialna. Wielu tczewian wybierao si tak 207 e na studia zagraniczne . W wizytacji z 1649 roku czytamy, e kaplice w wityni s opanowane przez protestantw, ktrzy nie chc do nich 208 dopuci proboszcza . Kolejny wizytator w 1686 roku z niekamanym optymi zmem zanotowa, e koci parafialny jest niczym bazy 209 lika . Liczba katolikw w 1703 roku wynosia okoo 700 osb i tyle luteran 210 . W 1729 roku koci mia 7 kaplic 2 ". Wedug wizytacji z 1746 roku koci w. Krzya by w posiadaniu luteran przez 70 lat. Koci w. Jerzego uleg ruinie, w jego miejsce luteranie postawili swj dom modli twy. Komunikantw w tym roku byo okoo 800, a luteran ponad tysic 212 . Statystyka z 1765 roku wymienia w kociele 12 bocznych otarzy, 634 mczyzn, 732 kobiety, 285 chop cw i 335 dziewczt213. rda Dziejowe odnotoway w Tczewie w 1570 roku licz nych przedstawicieli rzemios214, jak 5 piwowarw, 9 pieka rzy o 3 rnych specjalnociach, 5 rzenikw, 8 szewcw, 5 kunierzy, 2 siodlarzy, garbarza, pantoflarza korkownika, 6 kowali, 2 lusarzy, 11 rzemielnikw tekstylnych, 5 stolarzy, 5 koodziejw, 4 bednarzy, 2 wiadrownikw, tokarza, stelma cha, 2 cieli, murarza, 6 garncarzy, 2 szklarzy i 1 balwierza215. Liczba domw w rynku wynosia 25, w ulicach 111. Do mia sta naleao 108 wk216. Wystpujca w rejestrze z 1570 roku wie Dirschaw to ulice, gdzie mieszkao 7 zagrodnikw. Przy zamku w 1565 roku mieci si dwr. Do starostwa naleay 2 folwarki - Zajczkowo i Soca, myn przed mia stem o 6 koach, poruszanych wod biec biegnc rowem z Jeziora Lubiszewskiego 217 . Przy mynie by usytuowany tartak czyli pia 218 . Wod do miasta doprowadzono rurami ze wspomnianego rowu. Pniej zbudowano jeszcze drugi myn o 2 koach 219 . Na Wile by czynny przewz, a opata za niego w 1565 roku wynosia 20 marek. Jego waciciela mi byli przewanie mieszczanie. Lustracja z 1565 roku wspomina o rybitwie dirsowskiej czyli tczewskiej. Wedug ksigi poborowej z 1570 roku mieszkao w Tczewie 15 rybakw 220 . Znacznego spustoszenia w miecie dokonay wojny szwedzkie, o czym informuje lustracja z 1664 roku. Dwr by spustoszony. Pozostao tylko 7 rybakw. Przewz dzieli si na 16 czci, z tych 11 trzyma Jakob Wilm. Wjtostwo spu stoszao, podobnie jak i folwark Soca221. Z 6 k we mynie pozostay tylko 3 2 2 2 . Podobnie miaa si rzecz w 1682 roku223. Do bardziej zasuonych ksiy w Tczewie w omawia nym okresie naleeli: Jan Ignacy Stechonowski (-1714) prepozyt tczewski, ka nonik kamieski i oficja bydgoski 224 . Jakub Bernard Krolau (1677-1729) peni m.in. funk cj dziekana starogardzkiego, tczewskiego, gdaskiego, a w konsystorzu gdaskim - sdziego surogata255.

199

Jan Franciszek Fahl (1693-1750) studiowa w Rzymie, 226 dr obojga praw, kanonik, nieformalnie oficja gdaski . Antoni Marcin Lipiski (1724-1774) pochodzi z rodzi ny szlacheckiej. Do jego ojca naleao Skrzeszewo. Sprawo wa funkcj kanonika kruszwickiego, dziekana lborskiego 227 i oficjaa tczewskiego . Franciszek Ignacy Piechowski (1748-1800), urodzi si w 228 Lipuszu, kanonik wolborski, oficja, rezydowa w Warszawie . Najwikszym intelektualist i uczonym pochodzcym z Tczewa by Johann Reinhold Forster (1729-1798), ktry wada biegle wieloma jzykami. Zasuy si na polu geo grafii i przyrody. Bada tereny nad Wog, przebywa w An 229 glii i wykada w Niemczech . Po I rozbiorze Polski nastay trudniejsze czasy. Pruska komisja w dniu 13.9.1772 roku przeja wadz w ratuszu 230 przy zgromadzonej radzie miejskiej . O ile w 1800 roku przewag liczebn w miecie zyski waa ludno wyznania ewangelickiego, to ju w 1816 roku 231 szala przechylia si na stron ludnoci katolickiej . Statystyka z 1820 roku wyliczya w Tczewie 176 dymw, 232 754 luteran, 797 katolikw, 6 mennonitw i 276 ydw . Oto dalsze dane statystyczne: 1871 - ewangelikw 44,1%, katolikw 47,1%, 1910 - 44,27% ewangelikw i 54,17% 233 katolikw . Do najbardziej zasuonych ksiy w okresie pruskim w Tczewie naley zaliczy nastpujcych: Piotr Nelke zasuy si dla wadz pruskich. Prowadzi duszpasterstwo w Tczewie w latach 1835-1838. Nie zezwa la chrzystom na wykonywanie pieni w jzyku polskim. Wadze pruskie popieray jego awans na kanonika i zosta odznaczony Orderem Ora Czerwonego IV klasy 234 . Henryk Jan Mettenmeyer - proboszcz w Tczewie w la tach 1838-1871. Przyczyni si do odnowienia kocioa para fialnego. Z pomoc materialn przyszed rzd pruski, jednak pod warunkiem przekazania kocioa podominikaskiego. On ogosi krytyczny artyku w sprawie upoledzenia jzyka polskiego w szkolnictwie elementarnym w Tczewie. Bra te udzia w burzliwym prosynodzie w Pelplinie w 1849 roku jako delegat duchowiestwa dekanatu tczewskiego. Stara si zaagodzi sytuacj, gdy ksia polscy domagali si uy wania jzyka polskiego w kancelarii biskupiej i wykadania niektrych przedmiotw w seminarium w tyme jzyku - na co by si nigdy rzd pruski nie zgodzi - doda, by kady z przemawiajcych uywa swego jzyka czyli polskiego wzgldnie niemieckiego 235 . Od 1853 roku by posem do sej mu pruskiego. Funkcj t peni jeszcze w 1862 roku. Robert Sawicki (1871-1925) przeforsowa w Tczewie sprowadzenie sistr szarytek do miasta i nie zgodzi si na niemieckie elbietanki lub franciszkanki. Regencja z Gda ska oskaraa go przed biskupem L. Rednerem, e zaprowa dzi w kociele krzywdzce niemieckich katolikw zmiany w naboestwach. Chocia czu si Niemcem na amach Dirschauer Zeitung" prowadzi ostr polemik z miejsco wym ewangelickim pastorem i czynnikami rzdowymi. Do czeka si godnoci protonotariusza apostolskiego i Orderu Ora Czerwonego IV i III klasy. Odnowi wntrze kocioa. By jednym z pionierw ruchu cecyliaskiego 236 . Na stan liczebny katolikw w Tczewie rzucaj wiato nastpujce dane: katolickie: 1867 rok-parafia 5487, mia sto - 2325, 1904 rok - miasto 7267, parafia 9956. Na pocztku XX wieku w akcj narodow wczyli si polscy ksia, z ktrych A. Makowski z Lubiszewa zao y Bank Ludowy. W 1906 roku przy jego wspudziale po wstaa spdzielnia rolniczo-handlowa Rolnik" kierowana przez Tadeusza Nowackiego 237 . W nastpnym roku zainicjo wao swoj dziaalno Towarzystwo Ludowe z inicjatywy Aleksandra Kupczyskiego 238 .

KMR

GIONU
Okres midzywojenny najlepiej reprezentuj dane nie tylko statystyczne z 1928 roku. Liczba dusz wynosia wwczas 12850, w tym katolikw Polakw byo 11561, katolikw Niemcw - 1289, za cae miasto liczyo 22116 mieszkacw, 20570 katolikw, 1334 ewangelikw, 80 pra 239 wosawnych, 120 ydw i 8 hodurowcw . Miastu szczeglnie przysuy si znany dziaacz naro dowy ks. Aleksander Kupczyski (ur. w 1875 r.) proboszcz w. Krzya od 1926 roku. Czonek Towarzystwa Czytelni Ludowych, dziaa w polskim ruchu wyborczym, w 1912 roku kandydowa na posa do sejmu pruskiego. Pod koniec 1918 roku musia si ukrywa przed aresztowaniem przez wadze pruskie. Z kolei pracowa w Podkomisariacie Na czelnej Rady Ludowej w Gdasku, a w latach 1918-1920 by czonkiem Organizacji Wojskowej Pomorza, nalea do Powiatowej Rady Ludowej, kierowa pocztkowo dzielnico wym sekretariatem Zwizku Ludowo-Narodowego na Po morzu, a w 1920 roku wybrano go posem do sejmu. Na lata 1920-1939 przypada jego dziaalno jako czonka Narodo wej Demokracji na Pomorzu. Peni funkcj prezesa Rady Nadzorczej Banku Ludowego w Gniewie. Aresztowano go latem 1940 roku, wiziono w Gdasku i wydalono z Pomo 240 rza do Berlina, gdzie zmar 31.1.1941 roku . Na uboczu nie pozostawaa niemiecka mniejszo narodo wa na Pomorzu. W Tczewie aktywnie dziaaa organizacja Verband Deutscher Katholiken, skupiajca praktycznie caa niemie ck spoeczno katolick w Tczewie. Wydawaa Pommerscher Tageblatt, a redaktorem by Krammuschke z Tczewa24'. Inn organizacj byo od 1924 roku Deutsche Vereinigung in Sejm und Senat fur Polen, Netzegau und Pommerellen. Jego pracami na lewobrzenym Pomorzu kierowa zarzd w Tczewie, ktry blisko wsppracowa z konsulatem niemieckim w Toruniu 242 . Druga wojna wiatowa okaza si tragiczna dla miasta i powiatu. Hitlerowcy zamordowali ponad 600 mieszka cw, wywieziono okoo 1800 polskich rodzin 243 . Paul Preuss zosta proboszczem parafii w. Krzya w Tczewie 21.10.1940 roku, a komisarzem biskupim na po wiat 30.10.1940 roku. Polakw skazanych na egzekucj spo wiada odziany w mundur wojskowy244. Swoje przekonania polityczne przedstawi w licie z 31.12.1939 roku, skierowa nym do Hitlera: Jestem katolickim duchownym w Gdasku, czonkiem NSDAP, mam 35 lat, w sierpniu i wrzeniu byem kapelanem w oddziaach gen. Eberhardta. Byy to najpik niejsze dni mojego ycia. Dalekie s mi wszelkie sprawy wy znaniowe, chc jednak suy Panu, mj Fuhrerze, mojemu narodowi i ojczynie245. Do Tczewa przyby w zielonym mundurze Wehrmach tu, czsto naduywa alkoholu. Mieszkacy Tczewa wspo minaj go poza tym pozytywnie, bo niczego zego Polakom nie zrobi. W czasie bombardowania Tczewa w 1945 roku spieszy do piwnic z posug sakramentaln, dla tego, kto o ni prosi. Gdy ewakuowano miasto, nie wyjecha z niego. Pracujcym w kociele nie szczdzi pienidzy. Po wyzwoleniu mia by proboszczem w Kleszczewie, wzgldnie w Kodawie246. Tam zosta aresztowany i przewieziony do Tczewa. Std uciek do Niemiec, konspiracyjnie wywieziony przez onierzy radzieckich przy decydujcej pomocy Pawa o siskiego, stranika, ktry pniej zosta aresztowany. Preuss za ocznie zosta skazany na kar mierci przez polski sd247. Zmar 21.10.1990 roku w Taunusstein, w diecezji Limburg248. Podczas II wojny wiatowej cierpienie dotkno wie lu Polakw z terenu tczewskiego. Zamordowano m. in. 29 harcerzy, 42 nauczycieli, w prochowni 37, a w Szpgawsku okoo 300 osb z powiatu. Na terenie miasta byo kilka obo zw pracy dla Polakw, Francuzw i Anglikw 249 . Obron polskich racji na tym terenie zaj si ruch oporu, w ktrym jako zastpca komendanta powiatowego TOW Gryf Po 250 morski" zasuy si Brzuska . Na powojenn statystyk parafii rzucaj wiato nast pujce dane: 1947 rok - 11 ty. katolikw, 20 prawosaw nych, 50 protestantw, 1953 rok - 15 ty. katolikw, 1969 rok- 19200, 1995 rok- 19000, 2009 rok- 15420. Nieprzecitn pracowitoci wyrnia si ks. praat Piotr Wysga. Podczas jego urzdowania ju 13 razy pielgrzymowano pieszo do Czstochowy, przeprowadzono konserwacj zabyt kw tczewskiej fary, zorganizowano oratoria, sacrosongi i inne 251 przedsiwzicia kultury chrzecijaskiej . Koci w. Krzya naley do cennych zabytkw. Jest trzynawowy, z szeregiem bocznych kaplic i 9 bocz nych otarzy. Zbudowany w stylu gotyckim, ceglany z 1 pol. XIV wieku, rozbudowany o rzdy bocznych ka plic i nadbudowany w 2 po. XIV w. Sklepienie odbudo wano po 1577 roku, remontowany w latach 1839-1841 252 i 1906-1916, halowy z masywn wie frontow . Koci famy mieci w sobie cenne zabytki sztu ki. Otarz gwny (barok, ok. 1690 roku), 8 bocznych o tarzy (barok, 2 w. XVIII w., pocz. XVIII w., ok. 1772 roku, koniec XVII w., przeom XVIII w. i pocz. XIX w.), otarz boczny (rokoko, ok. 1792 roku), ambona (barok, 2 w. XVIII w. ), 4 konfesjonay (rokoko, 2 po. XVIII w.,) 3 feretrony (rokoko, 2 po. XVIII w.), wiecznik stojcy (rokoko, 3 w. XVIII w.), monstrancja (barok, XVIII w.), 2 kielichy (gotyk, 1451 i 1492 rok), krzy relikwiarzowy (gotyk, XV w.), pieta gotycka, krata sakramentarium (gotyk, 2 po. XV w.), zegar szafkowy (p ny barok, 1 po. XIX w.), 2 lichtarze (gotyk, XV w.), 4 lichtarze (gotyk, przeom XV i XVI w.), 2 lichtarze (renesans, przeom XVI i XVII w.), 2 wieczniki (wczesny barok, przed 1668 rokiem i barok, przed 1700 rokiem)253. Obok fary stoi podominikaski koci w. Stanisawa Kostki, gotycki, ceglany, z okoo poowy XIV, przesklepiony, jednonawowy, z omioboczn, czciowo wtopion wie frontow254. W Tczewie poza wyznawcami katolicyzmu miesz kaj czonkowie Kocioa Ewangelicko-Augsburskiego (okoo 35 osb) i Kocioa Zielonowitkowcw (okoo 300 osb) oraz wiadkowie Jehowy (okoo 300 osb) 2 5 5 . Do parafii nale rwnie miejscowoci Badowo i Knybawa.

Parafia w. Maksymiliana Kolbego (Czatkowy)

zatkowy s usytuowane nad Wis, na pnoc od mia sta. Niegdy naleay do klasztoru cystersw w Pel plinie. Najstarsza wiadomo o nich pochodzi z 1314 roku, gdy doszo do zamiany gruntu midzy Zakonem Krzy ackim i klasztorem cystersw256. W 1368 roku wielki mistrz zezwoli klasztorowi na pow ryb na Wile przy wsi Czatko wy257. Tene mistrz w 1382 roku da zakonnikom dwie wki k w zamian za ziemi na rw, ktry wykopano przez Czatko wy258. OpatSzymon w 1556 roku wydzierawi ki po prawej stronie Wisy na 8 lat Ludwikowi Mersfeldowi za 46 marek, 1 jesiostra i beczk gdaskiego piwa rocznie259. Liczba wk w 1636 roku wynosia 24 i 16 morgw260. Wizytacja Rozraewskiego nie wymienia Czatkw. Dal sze zmiany miay miejsce w 1594 roku, gdy opat Kostka wy dzierawi folwark Czatkowy za 1200 z rocznie na 33 lata261. Kolejny opat Czapski w 1712 roku odda dzierawcom do chd z przewozu na Wile262. Statystyka z 1780 roku informu je nas, e we wsi byo 164 katolikw i 21 ewangelikw 2 6 3 . Czatkowy w 1820 roku liczyy 24 ogniska domowe, 32 luteran, 48 katolikw, dzieliy si na due i mae Czatkowy. We wsi byy czynne karczma i wyszynk264.

10

KMR

Z PRZESZK
Statystyka kocielna z czasw pruskich jest nastpujca: 1848 rok - 28 katolikw, 1904 rok - 82, a spord 59 dzieci w szkole tylko 12 byo wyznania katolickiego. Frydrychowicz wyliczy w 1885 roku 114 katolikw, 61 ewangelikw 265 i 28 dysydentw . Polska statystyka z 1928 roku wymienia w Czatkowach 222 katolikw i 18 dzieci szkolnych w tej miejscowoci. Kaplica tymczasowa i parafia w Czatkowach powstaa w 1986 roku. Rocznik z 1995 roku wymienia w tej parafii Tczewskie ki i Czatkowy, take ul. Czatkowsk, szko podstawow i 1987 wiernych. Parafia jest pw. w. Maksymi liana Kolbego. Liczba dusz w 2009 roku wynosia 2800. krotnie: 1437 rok - Stangenberg, 1570 rok - Stangenbergk, 1746 rok - Szembark, 1765 rok - Sztembark. Miejscowo w 1570 roku znajdowaa si w posiadaniu szlachcica Jana Werdina, posiadaa 6 wk ziemi, 11 ogrod 277 nikw i karczm . J. F. Goldbeck zanotowa tam szlachecki 278 folwark z mynem i 6 dymami , a w 1820 roku statystyka 279 podaje 4 dymy, 4 luteran i 36 katolikw . Katolicka staty styka odnotowaa w 1848 roku 71 dusz, w 1867 roku - 55 i w 1904 roku - 44. Obecnie na zachd od Al. Solidarnoci jest usytuowane osiedle Prtnica.

Parafia w. Jzefa
nia 19.12.1915 roku rozpoczy si naboestwa w domu w. Jzefa. Towarzystwo Budowy Kocio a przejo ten dom na wasno dnia 2.6.1920 roku, a parafi zaoono 1.1.1921 roku. W 1928 roku naleao do niej 7020 Polakw katolikw i 700 katolikw Niem 280 cw. Proboszczem wwczas by ks. Wadysaw Myski , inicjator budowy kocioa. witynia powstaa w latach 281 1931-1936 w stylu modernistycznego klasycyzmu . Wyrniajc si osobowoci jest proboszcz ks. Antoni Dunajski. Posiada wyczulony zmys estetyki, co przejawia si w wystroju wntrza kocioa. Jest autorem kilku ksiek z zakresu teologii, filozofii, literatury oraz kilkuset artyku w publicystycznych. Pracuje rwnie jako wykadowca Instytutu Teologicznego diecezji pelpliskiej w Tczewie i Kolegium Teologicznego w Pelplinie. Parafia w 1995 roku liczya 14950 dusz, a w 2009 roku - 15420. Do zabytkw naley zaliczy w tym kociele po lichromowan Drog Krzyow prof. Gosienieckiego z Po znania282.

Parafia NMP Matki Kocioa (Suchostrzygi - Lunau)

rzegorz M. powoujc si na Ktrzyskiego i Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego przyjmuje najstar sz wiadomo o Suchostrzygach na rok 1338 i ww 266 czas miay stanowi wasno zakonn, a take rycersk . 267 Wie na pocztku XV w. (Lwnau) miaa liczy 21 anw . Ksiga czynszowa z lat 1437-1438 roku odnotowaa w Suchostrzygach wie rycersk (Lawnaw) na prawie mag deburskim268. W II poowie XVI w. Suchostrzygi naleay do parafii tczewskiej269 i posiaday 28 wk szlachcica Jana Knibawskiego. We wsi bya czynna karczma270. Suchostrzygi w 1682 roku opacay od 292 morgw 14 z i 18 gr271. Statystyka z 1820 roku wymienia 28 dymw, 85 luteran, i 134 katolikw272. Kolejne dane wskazuj na wzrost ludnoci katolickiej: 1848 rok - 128,1867 rok - 202, szkolnych dzieci wyznania katolickiego 24, 1904 rok - 414 katolikw i 140 dzieci szkolnych tego wyznania. Midzywojenna statystyka z 1928 roku wskazuje 802 katolikw, 116 dzieci katolickich, 10 ewangelickich. Miej scowo naleaa wwczas do parafii w. Jzefa. Obecnie z tej miejscowoci zachoway si jedynie ul. Suchostrzycka i Suchostrzygi Dworzec273. Nazwa tworzy zwart dzielnic zasadniczo midzy Kanaem Myskim a Alej Solidarnoci. Parafia powstaa w 1980 roku. Nowy koci, zbudowa ny z inicjatywy ks. Stanisawa Cieniewicza, jest najwik szym w diecezji pelpliskiej. Jego powicenia dokonano w 1998 roku. Parafia liczya w 1995 roku 18908 dusz, a w 2009 roku - 13300274. O wielkoci kocioa wiadczy jego metra: grny 2200 m 2 , a dolny z salkami 1000 m2. Koci ten wypenia si jedynie na Pasterk i Rezurekcj275. Dawne Rokitki nale do parafii w Lubiszewie, a tylko kil ka domw do parafii NMP Matki Kocioa w Tczewie. Miejsco wo Prtnica wchodzi w skad parafii NMP Matki Kocioa. Nazwa Prtnica (Stangenberg) wywodzi si od rzeki, ktra niegdy tam pyna276. Jej nazwa zmieniaa si kilka

Parafia w. Franciszka z Asyu

bejmuje osiedle Wincentego Witosa na poudniowo-zachodnim obszarze miasta do szosy Malbork - Starogard, a na wschd od osiedla przebiega Aleja Solidarnoci. Dzielnic t potocznie nazywa si Grkami. Parafia powstaa w 1987 roku. W 1995 roku liczya ona 1300 dusz, a w 2009 roku - 1600. Budow wityni rozpoczto w 1991 roku. Obecny pro boszcz ks. Jan Buk otrzyma w 1997 roku tytu Tczewianina Roku283. Do parafii naley Czarlin.

Parafia Jezusa Chrystusa Krla Wszechwiata

arafia jest usytuowana w dzielnicy Suchostrzygi przy ul. Jodowej. Zaoono j w 2004 roku i wtedy to wzniesiono tymczasow kaplic. W 2009 roku byo 6100 parafian i 2 duchownych.

Przypisy
124 Pommerellisches... nr 341; M. Grzegorz, Osady..., s. 178; F. Schultz, Geschichte..., s. 33. 125 Pommerellisches... nr 594; S. Librowski, Wizytacje... T. X, s. 83. 126 M. Grzegorz, Osady..., s. 178. 127 F. Schultz, Geschichte..., s. 360. 128 S. Librowski, Wizytacje... T. X, s. 159; J. Spors, Podziay..., s. 71. 125 Das Zinsbuch..., s. 71. 130 Tame, s. 71 131 F. Schuktz, Geschichte..., s. 360. 132 Inwentarz... 1534..., s. 48-49, 120. 133 M. Biskup,... Mapy..., s. 69.

rda Dziejowe..., s. 111. Inwentarz dbr... 1852..., s. 282. 136 M. Biskup... Mapy..., s. 121. 137 Inwentarz dbr... 1582, s. 282. 138 Inwentarz dbr... 1598, s. 170. 139 W. Kujawski, Repertorium... 84:2005, s. 146. 140 Tame, s. 22. 141 Tame, 85: 2006, s. 175, 142 tame, s. 274. 143 Uebersicht..., s. 72. 144 W. Szulist, Przeszo obecnych obsza rw diecezji pelpliskiej 1772-1920 T. II, Pel plin 2006, s. 88. 145 Tame, s. 130-131. 146 H. Mross, Sownik..., s. 151.
135

134

147 W. Szulist, Przeszo obecnych obsza rw diecezji pelpliskiej 1939-1945, Studia Pelpliskie 38: 2007, s. 130-131. 148 Diecezja Chemiska..., s. 631-633. 149 J. Heise, Die Bau..., s. 256; Atlas zabyt kw..., s. 47. 150 Rocznik... 1995, s. 607. 151 J. L. uka, Wierzenia pogaskie na Pomo rzu Wschodnim w staroytnoci i we wczesnym redniowieczu, Gdask 1973 s. 76-77. Jednak wedug H. Bugalskiej (Toponimia byych po wiatw gdaskiego i tczewskiego, Gdask 1985 s. 99) nazwy Swaroyn nie naley czy z nazw boga Swaroga i jego kultem jak to czynili S. Kujot, A. Bruckner, S. Urbaczyk i A. Gieysztor.

KMR

11

LGIONU
K. Slaski, Podziay..., s. 197. J. T Podgrski, Stan..., s. 351; M. Haftka, Grodzisko w Wamierku gm. Tczew, PomoraniaAntiquaT. XIII, s. 171-198. 154 F. Schultz, Geschichte..., s. 361. 155 W. ga, Obraz..., s. 216; F. Schultz doda je, e dobra Swaroyn stracili Beyzenburgowie, gdy opowiedzieli si po stronie Brandenburczykw i zdradzili ksicia (tame s. 361). 156 Pommerellisches... nr 641; W. ga. 157 Pommerellisches... nr 643; W. ga, Ob raz..., s. 133. 158 Pommerellisches... nr 677; M. Grzegorz, Osady..., s. 125. 159 Das Zinsbuch..., s. 73; M. Grzegorz, Osady..., s. 125. 160 F. Schultz, Geschichte..., s. 61. 161 K. Bruski. Lokalne elity rycerstwa na Pomorzu Gdaskim w okresie panowania za konu krzyackiego, Gdask 2002, s. 324. 162 Das Grosse..., s. 116. Podaje to M. Grzegorz (Osady..., s. 116), jednak trudno mi to zidentyfikowa ze Swaroynem w Das Grosse, a F. Schultz (Geschichte..., s. 360361) nie wyszczeglnia tego roku. 163 Visitationes..., s. 398 i 53; Inwentarz... 1534, s. 18. 164 rda Dziejowe..., s. 170. 165 J. Fankidejski, Utracone..., s. 204. 166 W. Kujawski, Repertorium... 85: 2006 na kilku stronach. 167 Schematismus des Bisthums Culm, Pel plin 1867, s. 90. 168 Schematismus des Bistums Culm, Pel plin 1904, s. 156-157. 169 Diecezja Chemiska..., s. 621. ""Pielgrzym 13/2002. 171 J. Matynia, Na szlakach walki i mcze stwa wojewdztwa gdaskiego, 1939-1945, Gdask 1967, s. 151-152. 172 J. Milewski, Pojezierze..., s. 63. 173 Rocznik... 1995, s. 609. 174 J. Matynia, Na szlakach... s. 137. 175 Szpgawskie mamento, oproku roku Szwoch, Starogard Gdaski 2001, s. 12, 13, 21,63,65. 176 R. Landowski, Nowy bedeker, s. 428. 177 W. Dugokcki, Geneza Tczewa w: Hi storia Tczewa pod red. W. Dugokckiego, Tczew 1998, s. 20. 178 J. Kostrzewski, Kultura uycka na Po morzu, Pozna 1958, s. 330. 179 R. Landowski, Nowy..., s. 16. ,8 J. L. uka, Kultura..., s. 397. 181 Tame, s. 397. 182 M. Kwapiski, Korpus..., s. 180. 183 W. Dugokcki, Geneza..., s. 20. 184 E. Rozenkranz, Pocztki i ustrj miast Pomorza Gdaskiego do schyku XIV stule cia, Gdask 1962, s. 91. 185 Historia Pomorza... T. 1... s. 508, 545. 186 Pommerllisches... nr 170; S. Librowski, Wizytacje... T. 10, s. 84; J. Spors, Podzia y..., s. 69; S. Kujot, Dzieje ... roku 21-22, s. 854; W. Dugokcki, Geneza..., s. 36. 187 Pommerllisches... nr 272; S. Librowski, Wizytacje... T.10, s. 84; S. Kujot, Dzieje... R 21-22, s. 848. 188 W. Dugokcki, Tczew w okresie po morskim [w]: Historia Tczewa..., s. 37. Tene autor wspomina o benedyktynkach, jednak chodzi tu raczej o cysterki, por E. Rozenkranz, Dzieje Tczewa, Koszalin 1999, s. 30; A. Kupczyski, Fara w. Krzya W Tczewie, Tczew 1939, s. 1. 189 J. Fankidejski, Utracone..., s. 201; J. Fellmann, Koci w. Stanisawa w Tcze wie i pomiar rzutu przyziemia jako podstawa do dalszych bada interdyscyplinarnych, Pomernia Antiua T. XIII; R. Landowski, Tczew - spacery w czasie i przestrzeni, cz. I, Tczew 1995, s. 262. 190 J. Koczowski, Dominikanie polscy nad Batykiem w XIII w., Nasza Przeszo 6: 1957 s. 106; Pommerllisches... nr 452; S. Kujot, Dzieje... roku 21-22, s. 106. 191 Historia Pomorza... T. 1, s. 560.
153 152 192 W. Dugokcki, Ustrj miasta Tczewa w XIV i pierwszej poowie XV wieku [w]: Hi storia Tczewa..., s. 54. 193 M. Grzegorz, Osady..., s. 119. 194 Preussisches Urkundenbuch, Konigsberg - Marburg 1882-1987 T. 2 m 609. 195 Tame nr 776. 196 M. Grzegorz, Osady..., s. 120. 197 Das Grosse..., s. 116. 198 tame s. 117; W. Dugokcki, Tczew jako krzyacki orodek administracyjna i gospo darczy w: Historia Tczewa..., s. 49. 199 Pommerllisches... nr 574; s. Librowski, Wizytacje... T. 10, s. 159. 200 W. Dugokcki, ycie gospodarcze i spo eczne w XIV i pierwszej poowie XV wieku [w]: Historia Tczewa..., s. 67. 201 Das Zinsbuch..., s. 34-35; M. Grzegorz, Osady..., s. 119. 202 M. Biskup... Mapy..., s. 67; Inwentarz... 1534, s. 118. 203 Visitationes... F. 1-3, s. 54-62. 204 F. Schultz, Geschichte..., s. 112; W. Du gokcki, ycie religijne w okresie reformacji i kontrreformacji w: Historia Tczewa..., s. 128 205 Diecezja Chemiska..., s. 634. 206 Tame, s. 639-640; W. Dugokcki, ycie religijne w okresie reformacji..., s. 131, 138. 207 Tame, s. 147, 138. 208 W. Kujawski, Repertorium... 84: 2005, s. 102. 209 Tame, s. 147. 210 Tame, s. 219. 211 Tame, s. 85: 2006 s. 201. 2,2 Tame, s. 214. 213 Tame, s. 273. 214 rda Dziejowe..., s. 107-109. 215 W. Dugokcki, Rzemioso, handel i rolnictwo w latach 1466-1626 [w]: Historia Tczewa..., s. 105-107. 216 W. Dugokcki, K.M. Kowalski, Rozwj przestrzenny Tczewa od XIII do 1815 roku [w]: Historia Tczewa..., s. 190. 217 Lustracja... 1565..., s. 124. 218 Tame, s. 125. 219 W. Dugokcki, A. Groth, Tczew jako orodek administracyjny i gospodarczy staro stwa tczewskiego [w]: Historia Tczewa... s. 87. 220 W. Dugokcki, A. Groth, Tczew..., s. 90. 221 Opis..., s. 363, 368-369. 222 W. Dugokcki, A. Groth, Tczew jako orodek..., s. 88. 223 Taryfy podatkowe ziem pruskich z 1862 roku wyd. S. Ktrzyski, Fontes TNT w Toruniu, F. : 1901, s. 55. 224 T. Nowicki, Sownik... s. 205. 225 Tame, s. 112. 226 Tame, s. 63-84. 227 Tame, s. 127-128. 228 Tame, s. 166-167. 229 K. M. Kowalski, Kocioy duchowiestwo i szkolnictwo od XVI - do pocztkw XIX wie ku [w]: Historia Tczewa..., s. 149; S. Mrozek, Tczewski genius loci, Gdask 2004 s. 87. 230 A. Groth, W wirach wielkiej polityki (1772-1815), [w]: Historia Tczewa..., s. 181. 231 B. Okoniewska, M. Staewski, Zagad nienia ludnociowe w XIX-XX wieku [w]: Historia Tczewa..., s. 321. 232 Uebersicht... 1820..., s. 56. 233 B. Okoniewska, M. Staewski, zagad nienia ludnociowe..., s. 322. 234 H. Mross, Sownik..., s. 217. 235 tame s. 205; W. Szulist, Przeszo... 1772-1920, s. 201. 236 H. Mross, Sownik... s. 290. 237 M. Staewski, ycie spoeczno- poli tyczne do wybuchu drugiej wojny wiatowej [w]: Historia Tczewa..., s. 346. 238 Tame, s. 346. 239 Diecezja Chemiska..., s. 634. 240 H. Mross, Sownik..., s. 160; W. Szulist, Przeszo obecnych obszarw diecezji pelpliskiej 1920-1939. T. I, Pelplin 2009, s. 91. 241 B. Okoniewska, M. Staewski, ycie kultu ralne w XIX-XX w. [w]: Historia Tczewa, s. 400. 242 Stosunki narodowociowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX w., praca zbiorowa pod red.

M. Wojciechowskiego, Toru 1998, s. 59-60. 243 B. Okoniewska, M. Staewski, Zagad nienia..., s. 328. 244 Gdask 1939. Wspomnienia PolakwGdaszczan, wybr i opr B. Zwara, Gdask 2002, s. 151. 245 J. Sziling, Polityka okupanta hitlerow skiego wobec Kocioa katolickiego 19391945. Tzw. Okrgi Rzeszy: Gdask - Prusy Zachodnie, Kraj Warty i Regencja Katowicka, Pozna 1970, s. 112-113. 246 J. Milewski, Kociewie w latach okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1977, s. 76. 247 A. Sobecki, Wok okolicy mojej mat ki. Kociewski Magazyn Regionalny 1988 nr 5, s. 95-96; J. Wickowiak, Koci katolicki w Tczewie, Pelplin 2001, s. 77-78; S. Bogda nowicz, Karol Maria Splett. Biskup gdaski, Gdask 1995, s. 9, 127, 142-144, 185, 223, 240; J. Sziling, Polityka..., s. 77, 112-113, 139; H. J. Karp, Germanizacja czy duszpasterstwo. Duchowiestwo niemieckie z Rzeszy w dusz pasterstwie na okupowanym terenie Polski [w]: ycie religijne w Polsce pod okupacj hitlerowsk 1939-1945 praca zb. pod red. ks. Z. Zieliskiego, Warszawa 1982, s. 138, 156; S. Samerski, Priester im annektierten polen. Die Seelsorge deutscher Geistlicher in den an das Deutsche Reich angeschlossenen polnisschen Gebieten 1939-1945, Bonn 1997, s. 28; J. Karp, Germanizacja czy duszpasterstwo, Wi stycze 1981, s. 117-118; Kronika parafii (katedralnej) w Oliwie (1904-1945), wyd. I komentarzem opa trzy ks. dr Zygmunt Iwicki, Gdask 1999, s. 78
248 W. Szulist, Przeszo... 1939-1945, Stu dia Pelpliskie..., s.72. 249 J. Matynia, Na szlakach..., s. 146-150. 250 K. Ciechanowski, Tow Gryf Pomorski", Gdask 1972, s. 47. 251 Bogu i miastu, praca zbiorowa pod red. J. Drozda, J. Kulasa i ks. K. Niemczaka, Pel plin 2005 na wielu stronach. 252 J. Heise, Die Bau..., s. 164; Atlas zabyt kw..., s. 47. 253 Rocznik 1995... s. 612; Fara Podwysze nia Krzya w. w Tczewie, Pelplin 1996, opra cowanie zbiorowe, broszura s. 32 i na licznych stronach; J. Wickowiak, piety gotyckie w sztuce religijnej Pomorza, Pelplin 2002, s. 8892 Pielgrzym 22/2005. 254 Atlas zabytkw..., s. 47. 255 B. Okoniewska. Zagadnienia ludnocio we..., s. 331. 256 roku Frydrychowicz, Geschichte der Cistercienserabtei Pelplin, Dusseldorh 1907, s. 307; M. Grzegorz, Osady... s. 165; S. Kujot, Opactwo pelpliskie, Pelplin 1875 s. 396. 257 R. Frydrychowicz, Geschichte..., s. 307. 258 Tame, s. 307. 259 Tame, s. 307. 260 S. Kujot, Opactwo..., s. 396; M. Biskup... Mapy..., s. 120. 261 S. Kujot, Opactwo... s. 397. 262 tame s. 398. 263 R. Frydrychowicz, Geschichte..., s. 308. 264 Uebersicht..., s. 194-195. 265 R. Frydrychowicz, Geschichte..., s. 308. 266 M. Grzegorz, osady..., s.125. 267 Das Zinsbuch..., s. 53. 268 Das Grosse..., s. 116. 269 M. Biskup, Mapy..., s. 67, 118; Visitationes... F. 1-3, s. 57. 270 rda Dziejowe..., s. 110. 271 Taryfy... 1682, s. 98. 272 Uebersicht..., s. 622. 273 Rocznik 1995, s. 616. ""Pielgrzym 10/2004. 275 Pielgrzym 20/2005. 276 H. Bugalska, Toponimia byych powia tw i tczewskiego, Ossolineum 1985, s. 82. 277 rda Dziejowe..., s. 109-110. 278 W. Kujawski, Repertorium... 85:2006, s. 273. 279 Uebersicht..., s. 70. 280 Diecezja Chemiska..., s. 640. 281 J. Wickowiak, Koci katolicki..., s. 222. 282 Rocznik 1995, s. 610. 283 Pielgrzym 25/2005.

12

KMR

JAN KULAS

Pierwszy eglarz Rzeczypospolitej

Pragn Pastwu przybliy sylwetk kapitana eglugi wielkiej Tadeusza Zikowskiego (1886-1940). Nie przypadkiem uchodzi on za pierwszego eglarza Rzeczypospolitej". Przez pierwsze lata by blisko zwizany ze sawn Szko Morsk w Tczewie. By rwnie pierwszym komendantem aglowca szkolnego Lww". Peni te eksponowane stanowisko komandora pilotw Portu Gdaskiego. W okresie II Rzeczypospolitej T. Zikow ski by jednym z nielicznych uznanych i wysoko cenionych kapitanw eglugi wielkiej, pochodzcym z polskiego Pomorza. adeusz Bonifacy Zikowski urodzi si 5 czerw ca 1886 roku w rodzinie chopskiej, w Wiskitnie (niedaleko Bydgoszczy) na Pomorzu, jako syn Ksawerego i Pelagii, z domu Szulc. Do szkoy powszechnej uczszcza w Wiskitnie, a nastpnie w Bydgoszczy. W wieku zaledwie 16 lat wyjecha do Hamburga, gdzie dosta si na szkolny statek aglowy Grossherzogin Eliza beth". Pywa nastpnie jako modszy marynarz na aglow cu Anna", potem jako marynarz na szkunerze Bessie" i na fregacie Riverside". W latach 1905-1906 Tadeusz Zikowski uczy si w szkole marynarki handlowej w Hamburgu i po kilkumie sicznej praktyce na statku parowym Thekla Bohlen" zda egzamin na sternika dalekiej eglugi. Po dwch latach su by w stopniu III, a nastpnie II oficera pywa na parowcach: Frascati", Taormina", Mailand" i Savona". Po zdaniu wymaganych egzaminw uzyska 7 lutego 1910 roku stopie kapitana eglugi wielkiej. Mia wwczas niespena 24 lata. Dziki pasji i uporczywej pracy speni swoje marzenia! Roczn obowizkow sub wojskow odby na okrcie wojennym Pommern". Nastpnie po wrci mody kapitan do marynarki handlowej i pywa w roli I oficera na znanych ju sobie parowcach Taormi na" i na Mailand". Konsekwentnie podnosi swoje kwali fikacje. W 1914 roku otrzyma uprawnienia radiotelegra fisty II klasy i zosta przyjty do korpusu oficerskiego na linii eglugowej Hamburg - Ameryka Poudniowa. Suy tutaj jako II oficer na duym statku parowym Cap Finisterre". Rozwijajc swoj dalsz karier zawodow podj prac w subie argentyskich linii eglugowych w Buenos Aires. Tutaj zasta go wybuch I wojny wiatowej. Mia wtedy zaledwie 28 lat. Staa przed nim otworem pikna kariera zawodowa w midzynarodowej egludze. Niestety, jako obywatel Cesarstwa Niemieckiego zosta wcielony do marynarki wojennej na krownik pomocniczy Kronprinz Wilhelm". W stopniu podporucznika marynarki suy jako oficer wachtowy. Wiosn 1915 roku krownik ten wraz z zaog zosta internowany w Newport-News, w Stanach Zjednoczonych (stan Wirginia). Po przystpieniu Ameryki do wojny, okrt zosta uznany za znajdujcy si w niewoli. Bya to korzystna okoliczno dla modego kapitana z Po morza. T. Zikowski nie tylko ocali ycie, ale doskonale opanowa znajomo jzyka angielskiego. Mia przed sob otwart przyszo.

W padzierniku 1919 roku powrci do kraju. Wte dy Pomorze na mocy postanowie traktatu Wersalskiego przygotowywao si do powrotu, do Polski. Stao si to dopiero w styczniu i w lutym 1920 roku. T. Zikowski w tym czasie przebywa u rodziny w Bydgoszczy. Tutaj odnalaz go gwny twrca Polskiej Marynarki Handlowej i Wojennej (w latach 1918-1925) kontradmira Kazimierz Porbski. Wraz z odrodzeniem si II Rzeczypospolitej, pastwo nasze uzyskao dostp do morza. 10 lutego 1920 roku od byy si symboliczne zalubiny Polski z Batykiem. War to pamita, e jeden z pierwszych rozkazw Marsza ka Jzefa Pisudskiego, jeszcze z koca listopada 1918 roku (!), dotyczy wanie utworzenia Polskiej Marynarki Wojennej. Trzeba przyzna, e wsptwrcom II Rzeczy pospolitej nie brakowao wielkiej wyobrani i piknych marze.

KMR

13

W drodze do Tczewa
nia 27 padziernika 1920 roku Tadeusz Zikowski zosta powoany do suby w Polskiej Marynarce Wojennej. Zosta mianowany na komandora porucz nika. Otrzyma wkrtce przydzia do Komendy Portu Wojen nego w Pucku. W stopniu porucznika marynarki pracowa na statkach pogbiarkach w Pucku. Wiosn 1921 roku zosta skierowany do dyspozycji Departamentu do Spraw Morskich Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie. W kwietniu tego roku zosta zweryfikowany jako porucznik marynarki. W tym czasie w Tczewie ju drugi rok funkcjonowaa Pa stwowa Szkoa Morska. Wanie wwczas zakupiono dla niej (w Holandii) trzymasztowy aglowiec, ktremu nadano imi Lww". Dnia 4 wrzenia 1921 roku Tadeusz Zikowski zo sta pierwszym komendantem tego historycznego statku szko leniowego. W 1922 roku przeszed do rezerwy, nadal pozosta jc dowdc Lwowa". Statek, jak i Szkoa Morska, przeszy wtedy do zarzdu Ministerstwa Przemysu i Handlu. W maju 1923 roku statek Lww" pod dowdztwem kpt. Tadeusza Zikowskiego wypyn w swj pierwszy daleko morski rejs do Brazylii. Wyprawa zakoczya si penym sukce sem. Polska bandera, po dugiej nieobecnoci, znowu pojawia si na morzach i na Oceanie Atlantyckim. Dla Polonii pou dniowoamerykaskiej byo to pierwsze spotkanie z odrodzon Polsk. Zikowskiemu ten rejs przynis du popularno i uznanie najwyszych wadz pastwowych. Zosta uhonorowa ny Krzyem Oficerskim Orderu Polonia Restituta. W 1924 roku na Zamku Krlewskim Prezydent RP Stanisaw Wojciechowski osobicie wrczy jemu nominacj na komandora.

W Porcie Gdask
nia 4 marca 1924 roku Tadeusz Zikowski zosta wybrany w drodze konkursu na zastpc komando ra pilotw w Urzdzie Pilotw Portu Gdask, pod legego Radzie Portu i Drg Wodnych. Jako jedyny polski kapitan spenia bardzo wysokie wymagania zawodowe, sta owe, organizacyjne i jzykowe. Urzdnicy niemieccy byli przekonani, ze aden Polak nie zda tak trudnego i wymaga jcego postpowania konkursowego. Ju w 1929 roku Tadeusz Zikowski obj gwne stanowisko komandora pilotw w Urzdzie Pilotw Portu Gdask. Byo to niezwykle wane, bowiem komandor pi lotw by kapitanem caego portu, w dodatku o rozlegych kompetencjach. Niewtpliwie nie byo to atwe, ani zbyt przyjemne miejsce pracy. Wwczas bowiem Gdask by poddawany presji niemieckiej, a po 1933 roku rosncemu naciskowi wadz hitlerowskich. Warto wiedzie, e mniej szo polska w Gdasku nie przekraczaa 10 % ogu ludno ci. Jednake pracowito, rozwaga i kompetencje T. Zi kowskiego w Porcie Gdask byy powszechnie szanowane. W Wolnym Miecie Gdasku Tadeusz Zikowski szero ko rozwija swoje zainteresowania morskie i sportowe. Da si te pozna z wyjtkowej pasji spoecznej. Nie przypad kiem w latach 1932-1939 by kierownikiem sportowo-eglarskim Polskiego Klubu Morskiego. By jednym z gw nych inicjatorw wychowania morskiego wrd harcerzy i modziey akademickiej. W niemieckiej wtedy Politechni ce Gdaskiej zorganizowa korporacj studentw polskich Rozewie". Nadto opiekowa si Akademickim Zwizkiem Morskim i druynami harcerskimi. W dzielnicy Gdaska - Nowy Port utworzy Yacht Klub Polski". Polskie wadze

doceniay talent, pracowito i zaangaowanie kpt. Tade usza Zikowskiego w sprawy morskie i obron polskiego stanu posiadania. Nie przypadkiem w 1938 roku po raz dru gi przyznano mu Zoty Krzy Zasugi! Tadeusz Zikowski ma swoje zasugi w dziejach pol skiego eglarstwa. Niewtpliwie zasuguje na pami Pol skiego Zwizku eglarskiego. Swoj pasj i zaradnoci doprowadzi do udziau polskiej ekipy eglarskiej na Igrzy skach Olimpijskich w 1936 roku, w Berlinie. Polska zaoga jachtu Korsarz" odniosa jeden z laurw olimpijskich. Na jej cze marynarze hitlerowskiej Krigsmarine odegrali pol ski hymn narodowy. Zikowski udziela si rwnie honorowo jako wicepre zes Klubu Kapitanw Polskiej Marynarki Handlowej. Wy soko ceniono jego kwalifikacje zawodowe. By take staym doradc i konsultantem Polskiej eglugi Morskiej S.A. Latem 1939 roku zosta poddany generalnej prbie ognia. Dowiadczony kapitan z Pomorza, doskonale wyczuwa zbliajc si wojn. To on wanie odmwi wprowadze nia do portu w Gdasku niemieckiego pancernika (kolosa) Schleswig-Holstein". Jako komandor i szef pilotw Portu Gdask skorzysta ze swoich uprawnie. Za t odmow zo sta aresztowany 25 sierpnia 1939 roku. W wyniku natych miastowego ostrego protestu polskiego rzdu zosta po kilku godzinach zwolniony z aresztu, z prawem wykonywania do tychczasowych obowizkw. Dnia 1 wrzenia 1939 roku o wicie Tadeusz Zikowski zosta ponownie aresztowany. Bez wahania odrzuci hitle rowskie propozycje objcia stanowisk w Kriegsmarine lub niemieckiej marynarce handlowej. Pocztkowo uwiziono go w Nowym Porcie, a nastpnie skierowano do obozu kon centracyjnego w Stutthofie. Hitlerowcy nie zapomnieli jego patriotycznej, propolskiej postawy. Ju 22 marca 1940 roku Tadeusz Zikowski zosta rozstrzelany przez Niemcw. Zgin w jednej z pierwszych zbiorowych egzekucji dziaa czy polskich w Gdasku. Mia wwczas jedynie 54 lata. Po zakoczeniu II wojny wiatowej Polacy nie zapo mnieli o bohaterskim kapitanie eglugi wielkiej Tadeuszu Zikowskim. Jesieni 1946 roku odbya si ekshumacja zwok. Trumn zoono na cmentarzu na Zaspie, w Gda sku, dnia 4 kwietnia 1947 roku. W okresie powojennym pami o kapitanie Tadeuszu Zikowskim nie zagina. W 1963 roku statek Polskiej e glugi Morskiej otrzyma nazw Kapitan Zikowski". Jego imieniem nazwano Szko Podstawow nr 67 w Gdasku i Szko Podstawow nr 39 w Bydgoszczy. T Zikowski jest take jednym z patronw Zespou Szk nr 7 w Gdasku im. Zasuonych Ludzi Morza. Na Targu Rybnym w Gdasku znaj duje si pomnik komandora Zikowskiego, wykonany przez artyst rzebiarza Stanisawa Szwechowicza w 1989 roku. W 2006 roku w Porcie Gdaskim odsonito obelisk z tablic powicon pamici kapitana Tadeusza Zikowskiego, w 120. rocznic jego mierci. Podczas uroczystoci przypomniano jego biografi, eksponujc fakt, i by on nazywany pierwszym e glarzem Rzeczypospolitej! Obecnie Nabrzee Zikowskiego naley do najbardziej atrakcyjnych miejsc w Porcie Gdaskim. Kmdr Tadeusz Zikowski oeni si w wieku 40 lat z crk ziemianina pomorskiego, Ludmi akowsk. Z tego maestwa mia crk Danut, zamn pod nazwiskiem Dancewicz. Obecnie pastwo Dancewiczowie mieszkaj w Warszawie. Staraniem rodziny wysza kilka lat temu ciekawa ksika powicona biografii kpt. Zikowskiego pt. Morzu oddany - Polsce wierny".

14

KMR

JACEK CHEREK

KAZIMIERZ ICKIEWICZ

17 wrzenia 1939 70. rocznica agresji sowieckiej na Polsk

dniu 17 wrzenia 1939 roku wojska ZSRR dokonay agresji bez wypowiedzenia wojny na terytorium II Rzeczypospolitej. Dla Polski walczcej z niemieckim agresorem by to cios w plecy. Atak sowietw by konsekwencj tajnego protokou RibbentropMootow podpisanego w dniu 23 sierpnia 1939 roku. Jed nak 17 wrzenia w wiadomoci wikszoci Polakw jest mniej znany ni data agresji wojsk niemieckich na Polsk w dniu 1 wrzenia 1939 roku. Dlatego od kilku lat tczew skie koo Prawo i Sprawiedliwo przy pomniku ku pamici ofiar terroru stalinowskiego w Parku Miejskim organizuje obchody upamitniajce to wydarzenie. Rwnie w tym roku przy pomniku spotkali si: modzie tczewskich szk, samorzdowcy, harcerze, kombatanci. Na uroczystociach by obecny Maciej Libiszewski, doradca Prezydenta RP. Podczas tych uroczystoci wygoszono okolicznociowe przemwienia. Starosta Witold Sosnowski zaapelowa do zgromadzonej modziey, aby pielgnowali pami o wyda rzeniach przed 70 lat. Natomiast Prezydent Tczewa Zenon Odya wspomnia, e za czasw PRL nie mona byo mwi o agresji ZSRR na Polsk Gdy byem w wieku tej modzie y, ktra dzisiaj tutaj si zgromadzia, wszelkie informacje o tym, co dziao si 17 wrzenia byy zakazane. Nie mwio si o tym w szkole, nie mona byo przeczyta w ksikach, w prasie. Jedynym rdem informacji byli nasi rodzice, kt rzy kultywowali pami o tych straszliwych wydarzeniach. Gdyby nie oni, ich pami, by moe teraz przechodzili by my obojtnie obok tej daty. Dzi moemy oficjalnie skada hod ofiarom stalinizmu. To zwycistwo Solidarnoci i na szego narodu". Na uroczystociach bya obecna wdowa po Sybira ku, Danuta Hebel, ktra opowiedziaa o trudnej sytuacji ludnoci Polskiej zesanej na Wschd: Latem na Syberii temperatury dochodziy do 45 stopni, zim mrz siga -50 stopni. W tak cikich warunkach trzeba byo y i pra cowa. Potem po latach, ju w Polsce, nie mona byo o tym wspomina". O okolicznociach i skutkach napaci ZSRR na Polsk przypomnia Kazimierz Ickiewicz, dyrektor Zespou Szk Technicznych w Tczewie. Tre przemwienia publikujemy obok. Na koniec uroczystoci przedstawiciele wadz pastwo wych, samorzdowych, szk, kombatantw i organizacji pozarzdowych zoyli kwiaty i znicze przed pomnikiem.

Kadego roku, w dniu 17 wrzenia, wspomi namy tragiczne wydarzenie w dziejach naszego narodu, jakim bya agresja wojsk radzieckich na Polsk. Po zbrojnym uderzeniu ze strony hitle rowskich Niemiec we wrzeniu 1939 roku, by to ju drugi wstrzs dla Rzeczypospolitej. Polacy nie spodziewali si napaci od wschodu, nie wie dzieli bowiem o tajnym porozumieniu Hitlera i Stalina.

d momentu uderzenia na Polsk Armia Czerwona dokonywaa wielu zbrodni wojennych, mordujc jecw i masakrujc ludno cywiln. Ocenia si e ich ofiar pado ok. 2,5 tys. onierzy polskich i policjan tw oraz kilkuset cywilw. Jednoczenie radzieccy dowdcy wojskowi wzywali ludno cywiln do mordw i przemocy. Dowdca Frontu Ukraiskiego Armii Czerwonej w jednej z odezw napisa: Broni, kosami, widami i siekierami bij swoich odwiecznych wrogw - polskich panw. Najwiksze zbrodnie popeniono w Rohatynie, gdzie dokonano rzezi na onierzach polskich i ludnoci cywilnej: Grodnie, Nowo grdku, Sarnach i Tarnopolu oraz w Wokowysku, Oszmianie, wisoczy, Moodecznie i Kosowie Poleskim. Wedug niektrych relacji w Grodnie doszo do wizania polskich jecw i cignicia ich czogami po bruku Do dramatycz nych wydarze doszo take w Chodorowie, Zoczowie i Stryju. W pobliu Wilna onierze Armii Czerwonej roz strzeliwali wzitych do niewoli onierzy Wojska Polskie go. Mszczc si za opr stawiany w Grodnie poddajcych si onierzy WP masowo rozstrzeliwano. Przedstawiciele Armii Czerwonej amali take postanowienia umw doty czcych zoenia broni. 22 wrzenia 1939 dowdca obrony Lwowa gen. Wadysaw Langner podpisa z dowdztwem radzieckim kapitulacj, przewidujc m.in. bezpieczny wy marsz wojska, policji i oficerw w kierunku granicy z Ru muni, po uprzednim zoeniu broni - umow t zamano wywoc wszystkich w gb ZSRR. Podobnie postpiono z obrocami Brzecia i zgrupowaniem KOP (po rozbiciu w dniu 1 padziernika 1939 w bitwie pod Wlk Wytyck), natomiast wszystkich pojmanych onierzy 135. puku KOP Armia Czerwona rozstrzelaa na miejscu. Armia Czerwona wymordowaa ogniem z karabinw maszynowych nieuzbrojonych kadetw ze Szkoy Oficerw Policji w Mostach Wielkich po zgromadzeniu kadetw na placu apelowym i odebraniu raportu od komendanta szkoy. onierze Armii Czerwonej z premedytacj zamordowa li te pod Sopokiniami dowdc Okrgu Korpusu Nr III w Grodnie gen. Jzefa Olszyn-Wilczyskiego oraz jego adiutanta. wiadkami egzekucji generaa i jego adiutanta strza em w ty gowy bya jego ona i kilkanacie towarzyszcych jej osb. Faktycznie, jako dowdca okrgu korpusu genera Olszyna-Wilczyski peni jedynie funkcje administracyjne i nie dowodzi oddziaami wojskowymi w czasie wojny.

KMR

15

Delegacje tczewskich szk skadaj kwiaty przy pomniku

Ks. praat Piotr Wysga odmawia modlitw za dusze pomordowanych

Poczty sztandarowe tczewskich organizacji oddaj hod pomordowanym W lad za oddziaami Armii Czerwonej posuway si wojska i oddziay specjalne NKWD, dokonujce natych miast masowych aresztowa (lub egzekucji) elit lokalnych wedug przygotowanych uprzednio list proskrypcyjnych, przy pomocy lokalnej agentury komunistycznej i zorganizo wanych bojwek (tzw. milicja ludowa). Aresztowania byy na porzdku dziennym. Do tego dochodziy masowe wywzki Polakw w gb ZSRR. Blisko 250 tysicy polskich onierzy zostao uwizio nych i wywiezionych do agrw. Ponad 20 tysicy ofi cerw zamordowano w Charkowie, Katyniu, Kozielsku. W latach 1940-1941 w czterech wielkich akcjach wywz ki deportowano w gb ZSRR 1080 tysicy osb - nauczy cieli, lekarzy, inynierw, pracownikw pastwowych, dziaaczy politycznych. Wywoono cae rodziny - od nie mowlt po starcw. Bya to akcja celowego wyniszczania polskiej inteligencji - warstwy, ktra zawsze stanowia ostoj polskoci. Uwzgldniajc wywzki powojenne, na wschd deportowano blisko 2 miliony obywateli pol skich. Do 1956 roku do Polski wrcio okoo p miliona. Wikszo zesacw rozproszya si po wiecie, ulega fizycznej eksterminacji lub pozostaa w azjatyckiej czci ZSRR. Dzie 17 wrzenia jest obecnie powicony pamici tych, ktrym przyszo na obcej ziemi, z dala od ojczyzny, dowiadczy okruciestwa oprawcy. Wielu nie byo w sta nie znie katorniczej pracy, godu, chorb, cikich wa runkw klimatycznych. Wielu na tej nieludzkiej ziemi" pozostao na zawsze. Trzeba wiedzie, e przez wiele lat, jeszcze dugo po za koczeniu II wojny wiatowej, nie wspomniano o 17 wrze nia ani jednym sowem. Mao tego, na przeladowania, kar wizienia czy nawet na utrat ycia skazywano osoby, ktre prboway nagania ten temat. To, e moemy si obecnie tutaj spotka, na co dzie mwi wasnym jzykiem, cieszy si wolnoci, zawdziczamy wanie temu, e Polacy nie zapomnieli skd wyroli i kim s, i nigdy nie wyrzekli si prawdy o swojej przeszoci. Dzi moemy bez przeszkd mwi o historii prawdzi wej. Moemy mwi o patriotyzmie, ktry jest uniwersal n wartoci, ale ktrego nie mona si nauczy. Trzeba t warto stopniowo w sobie budowa. Budujmy wic wia domo polskoci w jednoczcej si Europie i dajmy jej do wody, majc na uwadze sowa Stefana Kardynaa Wyszy skiego: Dla nas po Bogu, najwiksza mio to Polska.

Literatura
1. Andrzej Friszke: Polska. Losy pastwa i narodu 1939-1989, Warszawa 2003. 2. Wadysaw Pobg-Malinowski: Najnowsza historia polityczna Polski. 1939-1945, Krakw 2004. 3. Zbrodnia katyska w wietle dokumentw, Londyn, 1975. 4. Witold Pronobis: wiat i Polska w XX wieku, Warszawa: 1996. 5. Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1914-1945, Warszawa 2003. 6. Julian Siedlecki: Losy Polakw w ZSRR w latach 1939-1986, Londyn, 1988. 7. Karol Liszewski: Wojna polsko-sowiecka 1939, Londyn 1986. 8. http://pl.wikipedia.org/wiki/Agresja ZSRR na Polsk.

16

KMR

JAN EJANKOWSKI

Krwawa Kociewska Jesie na ziemi gniewskiej

cz ostatnia
S^NJT? ajpierw hitlerowcy zabieraj z gniewskiej plebani l\ ks. proboszcza Leona Kurowskiego, 1. 66, patrona ci> \J Towarzystwa Ludowego, organizatora strajku szkol nego na terenie lalkowskiej parafii, wspautora Nowego piewnika Polskiego z melodiami dla Towarzystw Ludo wych w Prusach Zachodnich". To wspaniae dzieo zosta o wydane na pocztku XX wieku w Pienikowie. Wraz z proboszczem zostali aresztowani jego wikariusze: Ignacy Budzisz i Bolesaw Delewski. Stao si to 24 padziernika 1939 roku, rano. Aresztowany zostaje przebywajcy u ro dzicw w Gniewie ks. dr Jzef Smoczyski, prof. Semina rium Duchownego w Pelplinie. Nastpnie kierownik szkoy w Gniewie Franciszek Widgowski, 1. 51, wietny polonista i wychowawca. Kilkakrotnie odznaczony m.in. Medalem Dziesiciolecia Odzyskania Niepodlegoci (27.10.1929), medalem za dugoletni nienagann sub w szkolnictwie, radny. To z jego inicjatywy we wrzeniu 1933 roku z okazji trzechsetnej rocznicy urodzenia krla Jana III Sobieskiego stan przed szko jego pomnik, ktry hitlerowcy zniszczyli we wrzeniu 1939 roku. Wraz z kierownikiem aresztowano nauczyciela Alojzego Gardzielewskiego, 1. 55. Pniej na czelnika poczty Lucjana Malaka, 1. 40 i jego wsppracow nika Jana Winiewskiego, 1. 37, czonka Polskiego Zwizku Zachodniego, prezesa Towarzystwa Czytelni Ludowych. Zabrano rwnie prawnikw, pracownikw miejscowe go sdu i adwokatw: Pawa Baraskiego, 1. 36, prezesa OSP w Gniewie, Brunona Ludwiga, 1.46, prezesa Sokoa" w Gnie wie, komornika sdowego Jana Kiersza i dozorc sdowego Leona Samulewskiego, 1. 55, czonka Zwizku Zachodniego.

Zdjcie lubne Lucjana Malaka Kolejnymi byli urzdnicy administracji: Stanisaw Cejrowski, 1. 47, czonek Bractwa Kurkowego i Wojciech Rlski, 1. 52. Kupcy: zboowiec Jan Kowalski, 1. 29, Konrad Solecki, 1. 39, drogista Alfred Wawrzynowicz i Roman Wiese, 1.59. Rze mielnicy: stolarz Jan Heiduckie, 1. 30, wybitny dziaacz naro dowy, kominiarz Alfred Grk, 1. 32 oraz robotnicy: Wacaw Bereza, Piotr Brzezowski, 1. 39 i Willy Matuszczak, 1. 37. Aresztowano rwnie pracownikw suby zdrowia: denty st Leona Kujawskiego, 1. 49 i aptekarza Emila Ponczka, 1. 39. W rce oprawcy wpadli: kolejarz Antoni Kieszkowski, 1.49, stranik graniczn Bronisaw Pawski, 1. 49 i Krzyalewski, 1. 49 oraz rolnicy: Jan Kowalski z Gniewu, Teo fil Lipk, 1. 46 z Ciepego, August Klejszmidt, 1. 39, Jan Szumalla, 1. 50 i Jan Gowiski z Polskiego Gronowa. Jak owiadczaj najblisi oprawcy zabrali Jana Gowiskie go tak jak sta, w roboczym ubraniu i korach na nogach. Nie pozwolono mu poegna si z rodzin. Wymienieni zostali zamordowani w Lesie Szpgawskim w miesicu padzierniku i listopadzie 1939 roku. Unicestwiono rwnie z tego terenu omiu umysowo chorych ludzi. A ten ostatni akt mczeskiej drogi zrelacjo nowa prokuratorowi po wojnie, naoczny wiadek, ktre mu cudem udao si zbiec znad grobu, Bolesaw Chwalana z Dbowa: (...) W czasie jazdy t drog (len ze Starogar du Gdaskiego), stojcy z tyu esesman krzykn: Hande hoch!" wszyscy rce wzili do gry. (...) Autobus zatrzyma si na zrbie lenym (...). Rozstrzeliwanie odbywao si w taki sposb, e kierowca, jadcy w kabinie esesman i le niczy ustawili si wzdu dou, po przeciwnej stronie nasy pu natomiast esesman jadcy z tyu wyprowadza drzwiami po trzech, doprowadzajc nad d (...). Wspomniani dwaj esesmani i leniczy dokonywali egzekucji, oddajc strzay z tyu (...), z odlegoci okoo 8 metrw." (Prokuratura Po wiatowa w Elblgu, sygn. Akt Ko. 188/67, ss. 6-7).
1. In. J. Koek, Stan ycia politycznego i spoecznego na Pomorzu, Toru 1927 (maszynopis), s. 27; 2. Milewski J., Szpgawskie sanktuarium kultu ofiar hitleryzmu (1939-1945), Starogard Gd. 1997; 3. Szpgawsk, Gdynia 1959; 4. Ustne relacje czonkw rodzin pomordowanych.

rda:

Franciszek Widgowski, kierownik szkoy w Gniewie (1898-1939)

Kupiec Roman Wiese - zasuony dziaacz w Gbicach i Gniewie

KMR

17

CZESAW GLINKOWSKI

Na starzenie si nie maj czasu

Trzeba y czowieku Seniorze XXI wieku, y pomimo trudw. Trwa naprzeciw wszystkiemu z losu lepego drwi z blu czsto si mia Amelia Grka Dug tradycj ma Uniwersytet III Wieku, ktry rozpo cz dziaalno w 1997 roku przy Orodku Opiekuczym. Celem Uniwersytetu jest umoliwienie aktywnoci in telektualnej osobom starszym, uatwienie nawizywania kontaktw z ludmi o podobnych aspiracjach i zaintereso waniach. Ma on rwnie na celu niwelowanie zanikw wi zi spoecznych oraz rozwizywanie problemw, wynikaj cych ze starzenia si i zmian w penionych rolach. Wane jest take przeamanie bariery osamotnienia i izolacji osb starszych. W ramach zaj Uniwersytetu seniorzy mog nie tylko spotyka si, zawiera nowe przyjanie, ale rwnie uczestniczy w wykadach i warsztatach, zajciach prak tycznych, ktrych zakres i tematyka dostosowywana jest na bieco do potrzeb i zainteresowa uczestnikw. Przy goda z wiedz okazaa si atrakcyjnym sposobem uczest nictwa w kulturze, moliwoci porwnania, uzupenienia dotychczasowych wiadomoci oraz okazj spotka ludzi o podobnych zainteresowaniach i aspiracjach. Wykady z rnych dziedzin odbywaj si raz w miesicu. Dotycz spraw aktualnych, wiedzy o zdrowiu, wiedzy o technice, wiedzy o obrzdach witecznych. Od trzech lat jest stowarzyszeniem i samodzielnym part nerem Forum Inicjatyw Spoecznych organizujcym wyka dy np.: Godno osoby ludzkiej, Wpyw ywienia na orga nizm ludzki, Selektywna zbirka odpadw, Prawne problemy ycia codziennego i wiele innych tematw. Na jednym ze spotka mwiem o twrczoci literackiej i publicystycz nej tczewian. S take lektoraty jzykw obcych, warsztaty komputerowe, gimnastyka usprawniajca, zajcia na base nie oraz warsztaty kulinarne, krawieckie i rkodziea arty stycznego. Frekwencja jest bardzo wysoka. rednio okoo 50 seniorw w kadym roku akademickim bierze udzia w wykadach. W I poowie 2002 roku rozpoczto realizowa projekt Ludzie starsi w XXI wieku", a w jego programie Senior potrafi" przy wsparciu kadry MOPS i wolontariuszy senio rzy nabrali teoretycznych i praktycznych umiejtnoci uyt kowania najnowszych narzdzi postpu technologicznego. W ramach tego programu liczna grupa seniorw zdobya umiejtnoci posugiwania si komputerem, w tym korzy stania z Internetu, poznaa take najbardziej dostpn tech nologi telefonii komrkowej. Warto podkreli, e zdobyte umiejtnoci seniorzy przekazuj swoim rwienikom. Wybory Miss i Mistera Zotego Wieku byy mia inicjatyw seniorw. Tczewskie wybory 2004 roku byy pierwszym takim przedsiwziciem w Polsce. W szeciu ju edycjach udzia wzio 86 osb powyej 70 roku ycia. Uczestnictwo w wyborach gwarantuje dziarskim emerytom wiele satysfakcji, pozwala zachowa rado ycia, a licznym widzom przynosi wietn zabaw. Dowiadczenia z przygo towa do wyborw wykorzystano przy organizacji karnawa owych balw przebieracw.

administrowaniu Miejskiego Orodka Pomocy Spoecznej pisaem obszernie w ksice Tczew na przeomie XX i XXI wieku". Przypomn jedynie, e do roku 1990 pomoc spoeczna, wiadczona przez wadze miejskie ograniczaa si do zaspokajania niezbdnych potrzeb yciowych tych podopiecznych, ktrzy trwale lub losowo nie mogli tego uczyni wasnymi rodkami. Wtedy, oprcz 36 pracownikw socjalnych, pomoc zajmoway si jeszcze: Polski Komitet Pomocy Spoecznej, Polski Czerwony Krzy, Caritas i w ograniczonym stopniu Liga Kobiet. Po roku 1990 jedynie MOPS ustawowo zobowizany jest sprawowa pomoc spoeczn w miecie. Zakres dziaalnoci jest wszechstronny i wymaga licznej i wyspecjalizowanej obsady kadrowej. Gwne zadania MOPS pozostay niezmienne tj. roz wizywanie trudnych problemw spoecznych wrd grup ludnoci wykluczonej lub zagroonej wykluczeniami z r nych yciowych przyczyn. Ludzi tych cechuje bezradno i bierno, wic wymagaj indywidualnych kontaktw z pracownikami socjalnymi. W ostatnich latach obserwuje si, e o wsparcie i facho w pomoc wystpili aktywni mieszkacy w wieku popro dukcyjnym, ktrych oglna liczba stale wzrasta i aktualnie w Tczewie stanowi 14,3% caej miejskiej populacji. Wrd tych mieszkacw s najmodsi emeryci, dziarscy seniorzy, ale take niedoni, chorzy i samotni. Ci pierwsi i drudzy poszukuj propozycji grupowego zagospodarowania czasu wolnego. Tym mieszkacom naprzeciw wychodzi Forum Inicjatyw Spoecznych MOPS. Stworzono warunki do zinte growanych dziaa w postaci umowy partnerskiej z Uniwer sytetem III Wieku, Polskim Zwizkiem Emerytw, Renci stw i Inwalidw, rodowiskowym Domem Samopomocy, Fundacj Domu Kultury, Polskim Komitetem Pomocy Spo ecznej i w efekcie powsta program pomocy dla seniora. Oto niektre inicjatywy tego programu. Oby tczewskie formy dziaania aktywnych seniorw, oparte o ich autorskie programy i nowatorskie narzdzia, stopniowo obejmoway coraz szersze ich krgi. Najduej funkcjonuj Wczasy na dziakach", zapoczt kowane w latach 80. przez PKPS. Aktualnie letni program dla seniorw organizowany jest w Zespole Opiekuczym MOPS. Letni wypoczynek na wieym powietrzu poczony jest ze specjaln gimnastyk i rehabilitacj. S take impre zy kulturalne, wycieczki i spotkania.

18

KMR

jektu po piciu latach jego funkcjonowania podkrelaj, e najwaniejszy dzi rezultat to uruchomiony potencja samopomocy tkwicy w tczewskim rodowisku seniorw. Seniorzy, w tym niepenosprawni, wczeniej samotni i nie dowartociowani, teraz zachcaj innych, e warto wyj z domu i spdza czas na wsplnej pracy czy rozrywce. War to podkreli i to, e bankowicze wspieraj pracownikw so cjalnych, odwiedzaj podopiecznych, wypoyczaj ksiki i przynosz je choremu, dokonuj napraw i wykonuj drob ne prace domowe. Obok omwionych propozycji seniorw na rzecz se niorw s projekty skierowane do wszych grup ludzi starszych. Midzy innymi grupa piciu osb uczestniczya w projekcie Senior na topie przyrody". Tu uczestnicy sp dzajc czas wolny na onie natury skorzystali z fachowej pomocy zawodowych fotografikw, a wykonane przez nich samych zdjcia prezentowano na wystawie Foto Maraton Seniora". Imprez integrujc seniorw, a jednoczenie zwracaj c uwag na istot staroci w spoeczestwie i naszym mie cie s Obchody Midzynarodowego Dnia Osoby Starszej. Organizacja tych obchodw czy seniorw z tymi wszystki mi, ktrzy mogi co wane coraz czciej i liczniej wczaj si do eliminowania wykluczenia osb za wzgldu na wiek, chorob czy upoledzenie fizyczne. Na temat funkcjonujcych w Tczewie projektw sami seniorzy napisali nastpujce publikacje: Senior te potra fi", Ludzie starsi w XXI wieku", Senior bliej Europy". Wydana zostaa take dokumentacja wyborw Miss i Mi stera Zotego Wieku. W 2008 roku wydano cztery numery kwartalnika Bankowicz" dokumentujce dokonania pro jektu Bank Czasu -Bankiem yczliwoci". Prnie dziaajcy Miejski Orodek Pomocy Spoecznej profesjonalnie rozpozna moliwoci tkwice w licznej po pulacji ludzi w wieku poprodukcyjnym. Wrd nich znalaz aktywnych partnerw. Stworzy im warunki do realizacji ko lejnych inicjatyw, ktre przetwarzali w konkretne projekty. Czas wolny seniorw wypenia si z roku na rok nowymi zajciami skierowanymi wanie do wszystkich chtnych rwienikw. Olbrzymi rol obok zaj dla seniorw sprawnych od grywa wzajemna wymiana usug, dzielenie si z innymi oso bami swoim wolnym czasem i umiejtnociami. Dua grupa tczewskich seniorw moe powiedzie, e ich ycie nabrao radoci, czuj si spenieni i potrzebni innym.

Laureaci finau Wybory Miss i Mistera Zotego Wieku 2008 Kolejny projekt realizowany pod nazw Cafe senior", ktrego rol jest stworzenie miejsca przyjaznego osobom starszym. Jednoczenie chodzi o to, aby bywalcy kawia renki aktywnie umysowo i fizycznie spdzali wolny czas. Tu si spotykaj, nawizuj kontakty osobiste, tworz si grupy samopomocy. Spotkania z dziaaczami spoecznymi, samorzdowcami i specjalistami z ronych dziedzin ycia gospodarczego pozwalaj lepiej pozna rodowisko spoecz no-gospodarcze miasta. Przez projekt Cafe Senior" jego uczestnicy nie tylko si integruj, ale nabywaj pewnoci o swojej aktywnoci towarzyskiej oraz spoeczno-kulturalnej. Swoj aktywnoci przekonuj otoczenie, e s niezaleni, umiej si samorealizowa i wzajemnie sobie pomaga. Spo tykaj si w siedzibie Forum Inicjatyw Spoecznych 2 razy w tygodniu, a w 2008 kawiarenk odwiedzio 358 osb. Tylko wysoki stopie aktywnoci seniorw, umiejtne integrowanie ich wielorakich zainteresowa i potrzeb po zwolio w 2005 roku na uruchomienie projektu Bank Czasu - Bankiem yczliwoci". Jest to partnerstwo seniorw pra cujcych w rnych stowarzyszeniach, ktrych celem jest zapewnienie wysokiego poziomu realizacji wymienionego projektu. Chodzi w nim o wyrwnywanie szans i promowa nie rwnego udziau niepenosprawnych i starszych w yciu miejskiej spoecznoci. A caa machina ludzkiej yczliwoci tworzy sie oparcia spoecznego i ruchu samopomocy. Bank Czasu - Bankiem yczliwoci" nie marnuje w Tczewie czasu, rozkrca si z roku na rok i przyjmowa ny jest z yczliwoci ju od piciu lat. Realizuje przede wszystkim idee aktywizacji spoecz nej osb wykluczonych w ramach ruchu samopomocy. Godziny powi cone na rzecz drugiej osoby nie tylko sprzyjaj integracji midzyludzkiej, pozwalaj pozby si kompleksw, przemc saboci wynikajce na przy kad z choroby czy wieku. Uczestnicy projektu szybko poszerzyli katalog usug o nowe formy wymiany. W 2007 roku projekt dziaalnoci zosta laureatem pierwszej nagrody w V edycji Oglnopolskiego Kon kursu Rwne szanse, rwny dostp 2007". Bank otrzyma wtedy sto ty sicy zotych, ktre przeznaczono na dalsze wzbogacenie (rozszerzenie) jego dziaalnoci. Realizatorzy pro

Uczestnicy projektu Bank Czasu - Bankiem yczliwoci fot. ze zbiorw MOPS w Tczewie

KMR

19

ALICJA GAJEWSKA

Jak zostaam matk chrzestn

szystko zaczo si w grudniu 2008 roku, kiedy zadzwoni do mnie Mariusz Szmidka - zastpca redaktora naczelnego Dziennika Batyckiego" z propozycj wzicia udziau w konkursie na matk chrzestn m/s Kociewia". Zgodziam si. Kandydatek byo 10, go sowali czytelnicy gazety. Ku mojemu zaskoczeniu okazao si, e to ja zdobyam najwicej gosw. Jednak decydujcy gos miaa kapitua Polskiej eglugi Morskiej w Szczecinie. W marcu 2009 roku dowiedziaam si, e to ja bd matk chrzestn m/s Kociewie". Bardzo si z tego ucieszyam. Chrzest odby si w padzierniku 2009 roku. 21 padziernika o godz. 8.37 wyruszyam w drog, do dalekich Chin. Pocig popieszny przyby do Szczecina po poudniu. Na dworcu czeka na mnie samochd Polskiej eglugi Morskiej Szczecin i Magorzata Pasikiewicz. Pani Magorzata wczeniej kontaktowaa si ze mn telefonicz nie omawiajc wszelkie sprawy dotyczce chrztu statku m/s Kociewie". O godz. 16.30 odbyo si spotkanie z Pawem Szynkarukiem, dyrektorem PM, Andrzejem Cieliskim, dyrektorem finansowym i p. Magorzat. Otrzymaam cer tyfikat mianowania na matk chrzestn m/s Kociewie" oraz wykaz matek chrzestnych PM Szczecin, a take ksik Kotwica w sercu", wydan z okazji 55-lecia Polskiej e glugi Morskiej w Szczecinie, prezentujc matki chrzestne statkw PM Szczecin. Po spotkaniu Pani Magosia opro wadzia mnie po miecie. Nastpnego dnia o godz. 9.00 wyruszylimy do Berlina. Razem z Krzysztofem Regu z pionu technicznego PM i Teres Malis - matk chrzestn m/s Polesie oraz Andrze jem Cieliskim - dyrektorem finansowym PM. Std po lecielimy do Frankfurtu, a nastpnie do Pekinu. W stolicy Chin wyldowalimy 23 padziernika o godz. 9.45 czasu miejscowego (w Polsce bya godz. 3.45, a wic pna noc, albo bardzo wczesny poranek). Po zameldowaniu si i roz pakowaniu w hotelu wyruszylimy na pierwszy spacer po Pekinie. Zhang Yao, przedstawiciel CSOC - Zjednoczenia Przemysu Stoczniowego pokaza nam wityni Nieba i wityni Lamy w Pekinie. Nastpnego dnia doczya do naszej 5-osobowej grupy, przesympatyczna rodzina elasko: Piotr, Urszula i ich urocza creczka Ania. Piotr pro wadzi placwk PM w Szanghaju, gdzie mieszka wraz z rodzin. Przylecieli na uroczystoci chrztu i odbioru statku m/s Kociewie". Razem wyruszylimy zwiedza Paac Let ni Cesarzowej oraz Zakazane Miasto. Bylimy rwnie na placu Tienanmen. 25 padziernika - w niedziel - wielkie wito dla Te resy Malisy - chrzest i wodowanie statku m/s Polesie. Rano po niadaniu i wymeldowaniu z hotelu wyruszylimy samo chodem do Tianjin - miasta, w ktrym znajduje si stocznia Xingang. Podr omiopasmow autostrad trwaa prawie 3 godziny. Pomimo niedzieli by ogromny ruch. W pewnym momencie utknlimy w korku. Okazao si, e w Chinach podczas mgy zamykane s autostrady. Zapowiadaa si bar dzo duga podr. Na szczcie kierowcy udao si zjecha z autostrady i bocznymi drogami dojechalimy do Tianjin, omijajc zakorkowan przez mg autostrad. W hotelu Teda International rozpakowalimy si i ju o 14.30 wyjedalimy do stoczni Xingang na chrzest i wo dowanie m/s Polesie. W uroczystoci uczestniczyli przedstawiciele stoczni Xingang, Polskiej eglugi Morskiej w Szczecinie, zaprosze ni gocie oraz ojciec Ireneusz Dampc z Misji Oblatw Maryi Niepokalanej w Hong-Kongu. Podczas wodowania poznaam kapita na KOCIEWIA - Krzysztofa Wierzchonia, Andrzeja ukowskiego - chiefa, Waldema ra Szredera - kierownika nadzoru PM, Zbigniewa Milanowskiego - inspektora ds. malarskich, Jerzego Paczkowskiego - inspektora ds. elektrycznych, Romualda Marciniaka - inspektora ds. maszynowych oraz niektrych czonkw zaogi m/s Ko ciewie". Tego dnia miaa miejsce jeszcze jedna uroczysto - pooenie stpki pod ostat ni z serii czternastu statkw budowanych w stoczni Xingang przez Polsk eglug Morsk w Szczecinie. Wszystkie statki z tej serii s 38-tysicznikami i nosz na zwy regionw Polski. Czternasty - ostatni z nich otrzyma imi Wadowice". Po wo dowaniu o godz. 17.00 w pokoju ojca Irka bior udzia wraz z pozostaymi osobami

Przywitanie z chrzeniakiem

20

KMR

Jest to niezwyke zdjcie, kiedy to stoj obok siebie dwa statki. Polesie", ktre wodowane i chrzczone byo 25.10.2009 r. (obok Alicji Gajewskiej Teresa Malesa - matka chrzestna Polesia") i Kociewie" na chwil przed chrztem

Moment, kiedy butelka szampana rozbia si i odsonita zostaa nazwa statku

Akt mianowania na matk chrzestn

Wsplne zdjcie z kapitanem statku, dyrektorem finansowym PM Andrzejem Cieliskim, przedstawicielem banku i stoczni Xingang Alicja Gajewska w stroju kociewskim

Moment po podpisaniu przekazania statku. Od lewej: Andrzej Cieliki, dyrektor PM, przedstawiciel stoczni Xingang oraz dwie matki chrzestne

z Polski w naboestwie. Po raz pierwszy w yciu jestem na mszy odprawianej na siedzco w pokoju hotelowym. Ojciec Irek dzikuje nam za uczestnictwo, bo przez ostatnie dwa miesice odprawia msze samotnie. W poniedziaek - wy prawa na Wielki Mur Chiski, ale nie od strony Pekinu, ale od strony Tianjin. Budowla robi ogromne wraenie. Pogoda tego dnia bya przecudna 23C, bezchmurne, bkitne niebo, widoki zapierajce dech w piersiach. Zmczeni, ale te bar dzo szczliwi wrcilimy do hotelu. 27 padziernika - to ostatni dzie pobytu w Chinach i dla mnie najwaniejszy - chrzest mojego Kociewia". Jeszcze rano Piotr elasko zabra nas na drobne zakupy do Tianjin. (Kupiam oczywicie wachlarze z drzewa sandao wego, czapki, herbaty zielone i jaminow, zaparzacze do herbaty, latawce, obrazy malowane tuszem i pdzelkiem oraz sukienki" na butelki wina). Wracamy do hotelu, tutaj 30 minut na przebranie i przygotowanie si. Matka chrzestna zgodnie z morskim protokoem musi mie kapelusz, a co za tym idzie strj musi by odpowiedni. Strj kociewski zapa kowaam do torby, aby w odpowiednim momencie przebra si i zaprezentowa si w nim. O godz. 14.00 wyjedamy do stoczni. Jestem bardzo zdenerwowana, odek mam ci nity, nerwowo ciskam torebk, formuk chrztu powta rzam wiele razy Py po morzach i oceanach, sawic dobre imi polskiego marynarza i chiskiego stoczniowca. Nadaj ci imi Kociewie". Nauczyam si rwnie formuki w j zyku angielskim. Cay czas myl tylko o tym, czy uda mi si przeci lin i rozbi butelk szampana za pierwszym razem. Wiem, e to jest bardzo wane dla marynarzy, ktrzy s przesdni. W pokoju oczekiwa do napita atmosfera, w sali obok trwa przegldanie i sprawdzanie wszystkich dokumentw, umw, przeleww. Jest to operacja trjstronna, pomidzy Polsk eglug Morsk w Szczecinie - armatorem, stoczni Xingang - wykonawc a CSOC - Zjednoczeniem. Uczest niczy w niej rwnie przedstawiciel banku angielskiego. (Kada strona ma swojego prawnika, dokumentw jest bar dzo duo). Wreszcie po 1,5 godzinie oczekiwania prosze ni jestemy na sal, w ktrej podpisane zostay dokumenty przekazania. Za stoem zasiadaj: Gao Xuehu - dyrektor ge neralny stoczni Xingang, Zhang Yao - przedstawiciel CSOC i Andrzej Cieliski - dyrektor finansowy PM. Po podpisa niu do grona proszone s te matki chrzestne. Lampka wina, wsplne zdjcie. Otrzymaam piro, ktrym podpisane zo stao przekazanie. Jeszcze wsplne zdjcie przed makiet masowca budowanego dla polskiego armatora w chiskiej stoczni. Wychodzimy z budynku i idziemy w kierunku na brzea, przy ktrym zacumowane jest Kociewie", a rw nolegle do niego POLESIE. Pikny i niezwyky widok: dwa statki o polskich nazwach obok siebie w dalekich Chinach. Kociewie" jest pikne, 196 m dugoci, 28 m szerokoci, way 8 700 ton. Wejcie po trapie na mj" statek, przej cie na miejsce ceremonii, pokad wyoony czerwonym dywanem. Obok mnie stoi kapitan statku Krzysztof Wierzcho, Andrzej Cieliski - dyrektor finansowy PM, Gao Xuehu - dyrektor generalny stoczni Xingang, Liu Shu Shan - dyrektor stoczni ds. handlowych i inne wane osobisto ci. Rozpoczyna si uroczysto. Podchodz do mikrofonu i wypowiadam sowa Py po morzach i oceanach sawic dobre imi polskiego marynarza i chiskiego stoczniowca. Nadaj ci imi Kociewie"" oraz formuk chrztu w jzyku angielskim. Bior w rk toporek i jednym mocnym ude rzeniem przecinam lin. Nastpnie mocno uderzam o nad

budwk butelk szampana. Szampan rozbija si, w niebo wystrzeliwane s kolorowe confetti, zewszd rozlegaj si brawa. Otrzymuj pikne kwiaty. Jestem bardzo szczliwa, bo wszystko poszo gadko. Teraz ojciec Ireneusz Dampc z Misji Oblatw Maryi Niepokalanej przy pomocy Andrzeja ukowskiego - chiefa KOCIEWIA przystpuje do wice nia statku i zaogi. Od 2005 roku Polska egluga Morska w Szczecinie przy odbiorze statkw ze stoczni Xingang w Tianjin zaprasza ojca Irka na uroczystoci. Jest to ju jego 13-ta ceremonia chrztu i wicenia.. Na pamitk dzisiej szego wydarzenia od ojca Ireneusza otrzymuj kropido, ktrym powicone zostao Kociewie". Jest na nim napis Kociewie Tianjin 27 padziernika 2009 r." Zaraz potem wsplne zdjcia, a po nich zwiedzanie statku. W kajucie armatorskiej przebieram si w strj kociewski i na mostek kapitaski wchodz w tym wanie stroju wzbudzajc zain teresowanie. Wraz z kapitanem i chiefem zwiedzam statek: mes marynarsk i oficersk, kuchni, siowni, warsztat, kajut marynarsk. Nie przypuszczaam, e to taki wielki statek, z ogromn iloci komputerw, maszyn i urzdze. Niestety, po godzinie musimy si ju egna, aby zd y na spotkanie z udziaem dyrekcji stoczni. Wrczam zao dze i kapitanowi statku upominki. S to krzy kociewskiego twrcy Jerzego Kamiskiego z Barona, kapelusz, w kt rym chrzciam statek oraz albumy o Tczewie, Starogardzie Gdaskim i Kociewiu. Niema rado wzbudzi kalendarz z kuchni kociewsk. Kady marynarz KOCIEWIA otrzyma koszulk z logo Tczewa oraz publikacj Kociewie. Pomor ska kraina". Ju na spotkaniu przekazuj pikn panoram Tczewa dla zaogi. Ja z kolei od dyrektora stoczni otrzymuj toporek, ktrym przecinaam lin mocujc butelk szampa na wraz z deseczk, na ktrej widnieje rysa po moim uderze niu. Nazajutrz z samego rana o godz. 6.00 powrt do Polski. Dnia 27 padziernika o godz. 16.30 czasu miejscowego (o 10.30 naszego czasu) dokonaam chrztu statku m/s Ko ciewie" w Tianjin w stoczni Xingang w Chinach. Jestem bardzo wdziczna, tak jak i wszyscy Kociewiacy, e dyrekcja Polskiej eglugi Morskiej w Szczecinie, pierwszej serii 14-tu masowcw postanowia nadawa imio na, bdce nazwami polskich regionw etnograficznych. Dziki tej wspaniaej inicjatywie na wodach wiata pywaj Kaszuby", Pomorze", Mazowsze", a od 27 padzierni ka Kociewie", ktre ju 1 listopada w swj pierwszy rejs wyruszyo do Yosu w Korei Pd., gdzie po zabraniu paliwa wypyno 5 listopada do Portland w USA po adunek pro duktw zboowych. Dumna jestem, e Kociewie" pywajc po morzach i ocenach caego wiata, zawijajc do rnych portw, sawi bdzie nasz region, jego pikno i wielowiekow tradycj. Dzikuj bardzo Pawowi Szynkarukowi - dyrektoro wi Polskiej eglugi Morskiej w Szczecinie, Teresie Malisie, Magorzacie Pasikiewicz, Andrzejowi Cieliskiemu, Krzysztofowi Regule, Krzysztofowi Wierzchoniowi, Wal demarowi Szrederowi, Andrzejowi ukowskiemu, Piotro wi elasko za wspaniae zdjcia i wszystkim pozostaym pracownikom PM, ktrych miaam przyjemno pozna w Chinach, a ktrzy otoczyli mnie troskliw opiek i ogrom n yczliwoci. Dzikuj rwnie tym, ktrzy na mnie gosowali, bo dziki nim spotka mnie ogromny zaszczyt bycia matk chrzestn m/s Kociewie". Przeyam najcudowniejsz przygod ycia, a jednoczenie mogam promowa nasz re gion w dalekich Chinach.

22

KMR

ANNA GAWRZYJA

Uroczystoci w Dzie Niepodlegoci w Barlonie

nia 11 listopada, w dwunast rocznic nadania imie nia ksidza senatora Feliksa Bolta Publicznej Szko le Podstawowej w Baronie, w tamtejszym kocie le parafialnym p.w. w. Marcina odsonito paskorzeb z jego podobizn. W gotyckim kociku po lewej stronie przy wejciu wmurowano pamitkow tablic ufundowan przez posw i senatorw z Parlamentarnego Zespou Kociewiakw. Barwnie opisa posta ksidza obecny senator Andrzej Grzyb, refleksj podzieli si rwnie biskup pelpliski Jan Bernard Szlaga, ktry tego dnia powici nie tylko tablic, ale rwnie nowy dach na budynku kocioa. ywa dyskusja na temat znamienitego ksidza Bolta midzy parafianami przypomniaa wiele interesujcych fak tw z Jego ycia. Ksidz senator Feliks Bolt urodzi si 7 stycznia 1864 roku w Baronie i tam te spdzi dziecistwo. Otrzyma bardzo dobre wyksztacenie. Najpierw uczy si w Colle gium Marianum w Pelplinie, a potem rwnie w jednym z najlepszych wczesnych gimnazjw, w Chemnie jak i midzy innymi w Monachium. wicenia kapaskie przy j 15 marca 1891 roku. Praca spoeczna bya zawsze dla ksidza rzecz wan, dlatego jako dziaacz, zawsze dba o dobro tych najbardziej potrzebujcych. Dwukrotnie ksidza Bolta wybierano na senatora. Najpierw w 1922 roku, potem w 1930. Warto wspomnie, i by on take posem na Sejm w latach 1919-1922. Za swojdziaalno polityczn na rzecz endecji oraz sub duszpastersk zosta aresztowany przez gestapowcw w dniu 24 padziernika 1939 roku, wiziony przez kilka miesicy w rnych miejscach na terenie Pomo rza, po czym trafi do obozu koncentracyjnego w Stutthofie, gdzie zmar 7 kwietnia 1940 roku wskutek utraty si. T histori znaj wszystkie dzieci uczszczajce do szkoy w Baronie. Ksidza Bolta szanuj i ceni rwnie mieszkacy pobliskich Mirotek. Nie tylko dla spoecznoci lokalnej to wzr patriotyzmu. Uroczysto z 11 listopada zorganizowano skromnie, acz wymienicie. Proboszcz parafii p.w. w. Marcina Biskupa, ksidz Jarosaw Skwierawski by w tym dniu niesamowicie zapracowany. Uroczysto na cze ksidza senatora zbiega si ze witem patrona parafii, 91. rocznic odzyskania nie podlegoci przez nasz kraj ijakju wspomniano, z rocznic nadania imienia szkole. O wszystkich tych wydarzeniach naleao pamita, kade przedstawi indywidualnie i tak zwinnie je ze sob zestawi, eby parafianie, wyczuwajc powag sytuacji, zrozumieli jak wielki by to dzie dla ko cioa w Baronie. Po porannej mszy, ksidz proboszcz zabra swoich goci w osobach senatora Andrzeja Grzyba i posa Jana Kulasa na wycieczk do muzeum diecezjalnego w Pelplinie. Towarzy szyo im kameralne grono parafian, ktrych zainteresowaa wystawa pt. Rodowd. Rzeby Stanisawa Kulona". Spacer w tak niedawn dramatycznie nieludzk przeszo, stylizo wany na Drog Krzyow, wprawi wszystkich w gbokie zadumanie nad losem Chrystusa ukrzyowanego, ofiar Sy berii i ksidza senatora Feliksa Bolta.

Pamitkowe zdjcie przed tablic ks. Feliksa Bolta. Od lewej: pose Jan Kulas, wicestarosta powiatu starogardzkiego Kazimierz Chya, ks Jarosaw Skwierawski oraz senator Andrzej Grzyb

KMR

23

Polski Zwizek owiecki Stanica Myliwska Koa owieckiego "Szarak"

w Tczewie

HUBERTUS owieckim Szarak

w obiektywie Jzefa M. Zikowskiego

W 2007 roku Koo owieckie Szarak" w Tczewie obchodzio szedziesiciolecie swojego istnienia. Jego nazwa wy wodzi si od obfitoci zajca szaraka, wystpujcego wwczas w owiskach. Dzisiaj Koo prowadzi gospodark na czterech obwodach o cznej powierzchni 16 tysicy hektarw, pooonych na terenie gmin Tczew, Morzeszczyn i Subkowy. Do najwaniejszych zada z zakresu gospodarki naley zaliczy dbao o ptactwo wodne, sadzenie lasu, reintrodukcj kuropatwy i zajca szaraka, przeciwdziaanie szkodom wyrzdzanym przez zwierzyn len w uprawach rolniczych. Kadego roku oceniana jest liczebno zwierzt w owiskach. Do zada myliwych naley te dokarmianie zwierzyny. W 2001 roku myliwi wybudowali stanic myliwsk w Bukowcu. Co roku, na pocztku listopada, tutaj wanie rozpoczyna si polowanie Hubertusowskie. Jest ono jednym z elementw kultywowania owieckiej tradycji i myliwskich zwyczajw.

... na ktrej prezes Koa, Mariusz Nagrski wraz z Janem Mazurowskim omawiali zasady i bezpieczestwo polowania

Dariusz Daga

Olgierd Wojtuszkiewicz

Wszyscy myliwi liczyli na sukcesy owieckie

Po czym myliwi konnym powozem ruszyli do kniei

W czasie polowania trzeba byo te odpocz

niadanie na lenej polanie smakuje wybornie

Kazimierz Bigus w fajkowym dymie widzia ju grubego zwierza

Prezes Mariusz Nagrski przechytrzy lisa...

Pokot z upolowanej zwierzyny rwnie jest elementem owieckiej tradycji. W tym roku wity Hubert nie darzy... Pod lufy czterdziestu myliwych trafiy jedynie cztery lisy witeczne spotkanie jest okazj do wrczenia nagrd. Olgierd Wojtuszkiewicz (z lewej) wrcza dyplom Tadeuszowi Januszewskiemu

Przyjemnie jest po trudach caego dnia zasi przy suto zastawionym stole i w kociewskiej stanicy posucha gralskiej kapeli, z ktr Ludwik Kiedrowski odwiedzi myliwych

wity Hubert urodzi si w 655 roku w Gaskonii. Pochodzi z krlewskiego rodu. By zapalonym myliwym, ktry polowa bez umiaru, do czasu, a w 695 roku polujcie w Wielki Pitek w Grach Adeskich, spo tka biaego jelenia z promieniejcym krzyem w porou. /. niebios usysza wtedy gos stwr cy, karccego jego niepohamowane} pasj i nakazujcego uda mu si na sub bo. Hubert zdoby wic rozlege} wiedz kanonicz n i zosta biskupem. Zmar w Teruneren 30 maja 727 roku. Po kanonizacji myliwi uznali go za swego patrona. Dzie 3 listopa da, dzie powicenia relikwii witego Hu berta, sta si witem myliwych.

PRADZIEJE

KOCIEWIA

ANDRZEJ WDZIK

19. wiat, ktry nie moe zagin

Cz II
Barwa lici na drzewach niezbicie wiadczya o tym, i w puszczy, mienicej si teraz wszelkimi odcieniami ci i czerwieni na dobre rozgocia jesie. Na agodnym stoku, opadajcym ku bagnistej dolinie strumienia, klczaa kobieta odziana w rodzaj dugiej, skrzanej sukni, zgrabnie uszytej z mikkich, sarnich skr. Uparcie uderzaa w ziemi motyk wykonan z poroa jelenia, ktrej skonie cite ostrze bez trudu zagbiao si w mikkiej, brzowej glebie, coraz to odsaniajc podu ne, jasne korzenie. Natomiast wiosn, w tym miejscu, razem z dziemi zrywaa zielone, podune listki - smacz ne, cho o nieco ostrym smaku. Byy bardzo poywne, a ona jak i ludzie z wioski skazani na nieco monotonn, misn diet, instynktownie wiedzieli, e w okrelonych porach roku naley po prostu spoywa pewne roliny. Kobieta pamitaa te sowa swojego dziadka, ktry czsto zachwala t niepozorn rolink, jako dodajc si we wszelkich chorobach! Dziwna i tajemnicza bya to rolina. Wwczas zrywaa jej wiee, delikatne licie, po ktrych teraz nie byo ju prawie ladu. Umieraa szybciej ni inne - rosnce w lesie, ale za to zostawiaa po sobie w ziemi dobre, jadalne korzenie. Kobieta chciaa ich nazbiera jak najwicej. Las jest dla czowieka hojny, ale nie trwa to dugo. Spieszya si, gdy wiedziaa, e niedugo - moe za dzie ub dwa przyjd tutaj inne kobiety z wioski, by rwnie zrobi zapasy cennej roliny. Take o tej porze to miejsce odwiedzay liczne w tej okolicy watahy dzikw, by skosztowa tej smacznej roliny. Przecierajc doni zroszone potem czoo pomyaa, e gdy ju nazbiera pene torby korzeni, to zejdzie jeszcze niej, w dolin rzeki. Ronie tam mnstwo olbrzymich - wyszych od czowieka, parzcych rolin. Owe roliny, cho nieprzyjemne w dotyku, daj jednak dugie i mocne wkna, tak bardzo potrzebne do plecenia sznurw, a nawet pokanej gruboci lin. Ceni je sobie take mczyni, ktrym przydaj si w ich myliwskim fachu, gdy trudno znale lepszy materia na mocne i trwae ciciwy do ukw... czci drugiej wiat, ktry nie moe zagin" zostan przyblione mniejsze krzewy oraz wybrane roliny zielne, ktre na pewno byy wrnorakisposbwykorzystywaneprzezludziegzystujcych w epoce kamienia. Dodam, e ze wzgldu na obszerno po ruszanej tematyki, zapowiadan kwesti krgowcw przy bli w czci trzeciej. Barszcz zwyczajny: rolina wystpujca na terenach za lewowych, znana ludziom od dawna, chocia trudno okreli kiedy pojawia si w pomorskich lasach. Pdy, ogonki licio we barszczu gotowano, kiszono. Spoywano te sfermento wane licie. W ciepych miesicach licie barszczu zwyczaj nego fermentuj bardzo szybko (nawet w cigu dwch dni). Moe to skania do przypuszcze, i rwnie ludzie, ktrzy egzystowali w epoce kamienia mogli poddawa procesowi fermentacji licie owej roliny, wykorzystujc do tego doy wykopane w ziemi. Borwka czernica: Na pewno kady, nawet ta osoba, ktra tylko okazjonalnie ma do czynienia ze rodowiskiem lenym widziaa i wie jak smakuj popularne jagody. Oma wiana krzewinka dorasta maksymalnie do 60 cm wyso koci, a zdarza si e w optymalnych warunkach doywa nawet wieku 30 lat! Czowiekowi oferuje przede wszyst kim smaczne o przyjemnym zapachu owoce - z pewnoci chtnie zbierane rwnie w dobie mezolitu. Istotny jest tutaj fakt, i te delikatne owoce mona z powodzeniem suszy. Tym samym atwo je przechowywa, nawet przez relatyw nie dugi okres czasu. Obecnie wystpuje w lesie nad Szpgaw, chocia nie w tak duych ilociach, jak np. w borach sosnowych. Borwka bagienna (pijanica): rolina nieco wiksza od czernicy, ktra zasiedla stanowiska torfowe i bagienne. Od dawna wiadomo, e ludzie ktrzy zbieraj i spoywaj owoce borwki bagiennej ulegaj blom i zawrotom gowy, wymiotom (std zapewne nazwa pijanica). Co ciekawe, r da podaj rne przyczyny takiego stanu u ludzi. Niekt rzy obwiniaj za ten fakt pewnego grzyba, ktrym czsto zainfekowane s owoce pijanicy. Inne rda natomiast za ten stan rzeczy obarczaj odpowiedzialnoci pyek roli ny bagno zwyczajne, ktry podobno wykazuje waciwoci oszaamiajce i lekko trujce. W lasach pooonych na p noc od Swaroyna wystpuje na terenie siedlisk bagiennych,

26

KMR

chocia jest stosunkowo rzadka. Trudno okreli czy bya zbierana przez dawnych mieszkacw omawianych obsza rw. Jagody borwki bagiennej uytkowane byy przez In dian i Eskimosw, tote nie da si tego wykluczy rwnie w kontekcie realiw epoki kamienia. Czosnaczekpospolity: Pospolita, dwuletnia rolina wy bierajca w lesie nad Szpgawyzne siedliska. Praktycznie caajest jadalna, o smaku i zapachu zblionym do czosnku. Na pewno jadana w epoce kamienia, ze wzgldu na wcze sny rozwj zwizany z tym fakt oferowania wczesnemu czowiekowi witamin, co miao niebagatelne znaczenie w kontekcie zdecydowanie misnej diety naszych przod kw. Istniej te opinie o antyseptycznym dziaaniu soku teje roliny, ktry podobno wydatnie wspomaga gojenie si ran. Czosnek niedwiedzi: ciekawa, rzadka na Pomorzu, chroniona rolina. Wystpuje w lesie w okolicy Swaroy na zasiedlajc wilgotne, bogate wapienne gleby. Tolerujc nawet due zacienienie, rolina tworzy wielometrowe any, szczeglnie pikne w maju, kiedy czosnek zaczyna kwit n na biao. Wytwarza charakterystyczne wyduone licie o smaku zblionym do nieco bardziej ostrego szczypiorku. Licie szybko obumieraj, ale w ziemi zostaj wyduone, jasne cebulki o podobnym, ostrym smaku. Czosnek nied wiedzi prawdopodobnie by znany ludziom epoki kamienia i by moe okazjonalnie zjadany. Jeyna: Ta nazwa obejmuje szereg podobnych, cho trudnych do rozrnienia przez laika, pokrewnych gatun kw. W lesie nad Szpgaw rolina wystpuje pospolicie. Czowiek mezolitu mg poszukiwa jeyny ze wzgldu na jej owoce, ktre s stosunkowo soczyste i smaczne. Warto doda, e odygi jeyn po rozbiciu ich rdzenia dostarczaj mocnych wkien, ktre nadaj si na oploty. Malina pospolita: kolejna, obok jagody, chyba najbar dziej znana rolina lena oferujca czowiekowi jadalne owoce. Jest to waciwie niski - dorastajcy do 2 m wyso koci krzew o ukowato wygitych pdach, pokrytych bar dzo delikatn kor. Owocuje w lipcu, wydajc cakiem po kany plon w postaci rnej wielkoci soczystych owocw. Na pewno znana ludom prehistorycznym egzystujcym na niu europejskim. By moe oprcz owocw w jaki spo sb uytkowano rwnie licie krzewu, z ktrych mona przyrzdza dobry w smaku napar. Warto doda, e czo wiek skuszony jej owocami zacz malin dosy wczenie hodowa. Przypuszcza si, i nastpio to ju w neolicie ze wzgldu na ywotno sadzonek i atwo ich sadzenia. Obecnie w lesie nad Szpgaw wystpuje pospolicie niejed nokrotnie tworzc dosy rozlege any. Mita: popularna rolina na omawianym terenie, roz poznawalna gwnie dziki intensywnemu, przyjemnemu zapachowi. Zwizana raczej z siedliskami wilgotnymi bya znana ludziom epoki kamienia. Nie wiadomo, czy uywali jej w formie naparu do picia. By moe wiedzieli, i kil ka lici wrzuconych do surowej wody w pewnym stopniu j uzdrawia". (Licie mity posiadaj pewne waciwoci antyseptyczne, dlatego te wrzucone do nie przegotowanej wody s w stanie czciowo j odkazi). Ostroe warzywny: dwuletnia rolina o kolczastych odygach i liciach. Ostroe wyranie preferuje wilgotne rodowisko tote w lesie na pnoc od Swaroyna mona go

spotka w dolinie Szpgawy. Wystpowa z pewnoci daw niej jako skadnik ekosystemu pierwotnego lasu, chocia do koca nie wiadomo, na ile wykorzystywana bya ta rolina o jadalnych liciach i korzeniach. Palka wodna: Mona przypuszcza, i w dobie epoki ka mienia stanowia wane rdo poywienia, gdy praktycz nie wszystkie czci tej roliny s jadalne. Korzenie paki mona gotowa, suszy, a take spoywa na surowo. S bogate w wglowodany, ktre stanowi 50-70% ich masy. Cakiem nieze, podobne do pora, biae pdy rwnie s ja dalne w stanie surowym. By moe pradawni mieszkacy terenw nad Szpgaw zbierali rwnie jadalne: pyek i na siona. Obecnie rwnie mona j spotka na omawianych terenach, gdzie miejscami tworzy due zwarte kpy. Warto wspomnie, i oprcz tego, e poszczeglne czci jadano, to dodatkowo wyplatano z niej powrozy, a odyg uywano jako widrw ogniowych. Pokrzywa zwyczajna: Obecnie bardzo pospolita roli na, licznie wystpujca w lesie nad Szpgaw. Szczeglnie dorodne egzemplarze, przekraczajce czsto 2 m wysoko ci mona spotka w dolinie rzeki. Rolina potrzebuje sto sunkowo bogatych w azot gleb i dostpu do znacznej iloci rozproszonego wiata. Licie i odygi pokrzywy pokryte s gruczoami wydzielajcymi charakterystyczny kwas mrw kowy, ktry moe silnie podrani skr czowieka. Pod wieloma wzgldami uyteczna dla czowieka. Jako pokarm bardzo dobrze przyswajalna, o duej zawartoci procento wej biaka. Zawiera mnstwo mikroelementw i witamin, co zapewne byo bardzo istotne dla naszych odlegych przod kw w kontekcie przedwionia, pory niezwykle trudnej dla czowieka egzystujcego w rodowisku lenym. Dodatkowo z odyg pokrzywy mona pozyskiwa mocne wkna idealne do plecenia trwaych linek i sznurw. Proces pozyskiwania wkien polega na wysuszeniu odyg rolin, nastpnie na moczeniu i wreszcie ponownym wysuszeniu, ktremu to warzyszy dokadne wyczesanie padzierzy, pozostaych po delikatnym rozbiciu odyg. Jak bardzo istotny dla czowie ka mezolitu by wyrb wszelkiego rodzaju sznurw mona sobie uwiadomi, wyliczajc szereg wrcz niezbdnych wyrobw takich jak np. uki, wszelkiego rodzaju sida, sie ci bez ktrych uprawianie mylistwa i rybowstwa byoby znacznie utrudnione. Porzeczka czarna: krzew dorastajcy do 2 m wysokoci o stosunkowo duych, bogatych w olejki eteryczne liciach. Podobno w warunkach naturalnych moe doy nawet 20 lat! Pewnie wielu czytelnikw bdzie zaskoczonych tym, i ten krzew kojarzony gwnie z ogrdkami dziakowymi mona spotka w lesie. Porzeczka w stanie dzikim wystpu je praktycznie w caej strefie klimatu umiarkowanego (zasie dla due obszary Europy, Azji i Ameryki Pn.). W lesie nad Szpgaw wystpuje na obszarze olsu w dolinie rzeki, gdzie dziki intensywnemu zapachowi mona j bez wikszego trudu zlokalizowa. Preferuje siedliska wilgotne i w zwiz ku z tym w naturalnych lasach mezolitu miaa szczeglnie w okresie atlantyckim dobre warunki do rozwoju. Wytwa rza, dojrzewajce w lipcu, niewielkie ale smaczne owoce, ktre mogy by okazjonalnie zbierane przez ludzi w dobie epoki kamienia. Poziomka pospolita: popularna na caym niu bylina. Z racji zapotrzebowania duej iloci wiata sonecznego

KMR

27

Stanowisko czosnku niedwiedziego (lasy w rejonie Swaroyna) fot. Mariusz Czerwiski

pierwotnie moga wystpowa w przewietlonych" frag mentach lasw mozaikowych oraz obrzeach lasu. Zapewne niegdy, chtnie zjadana, ze wzgldu na wyjtkowo smaczne owoce. Obecnie rwnie ronie w lesie w rejonie Swaroyna i Liniewka, chocia nie zajmuje zwart pokryw rozlegych stanowisk. Strzaka wodna: rolina zasiedlajca typowe stanowiska wodne, ktra wystpuje rwnie na omawianych obszarach. By moe ze wzgldu na fakt wytwarzania jadalnych bulw spoywana w pradziejach. Trzcina pospolita: wystpuje czsto w strefie przybrze nej zbiornikw wodnych oraz w miejscach o duej wilgotno ci (zagbienia, naturalne rowy). Jadalne korzenie i mode pdy, w ktrych zawarte s niewielkie iloci cukru. Na pew no w dobie epoki kamienia jadalne czci trzciny spoywano gotowane lub surowe. By moe z odyg tej roliny wyrabia no lekkie brzechwy strza do uku. urawina: jest dosy popularn krzewink, zasiedlajc bagna i torfowiska wysokie. Owoce dojrzewaj zwykle we wrzeniu i zawieraj due iloci witaminy C. urawina bya z pewnoci znana mezolitycznym myliwym, chocia trud no ustali w jakim stopniu j zbierali i spoywali. Istotny w przypadku urawiny jest fakt, i dziki duej zawartoci kwasu cytrynowego oraz skrce powleczonej warstw wo sku jej owoce wyrniaj si wyjtkow trwaoci. Mog miesicami by przechowywane w stanie surowym, co z ko lei naleao do podanych waciwoci, biorc pod uwag problemy zwizane z przechowywaniem i obrbk ywno ci w realiach ycia w epoce kamienia. Oprcz rolin jadalnych prehistoryczni mieszka cy Kociewia zapewne znali te flor trujc, ktrej szereg przedstawicieli wystpowao w wczesnych lasach. Trudno ustali jednak czy i w jaki sposb wykorzystywali t wie dz nabyt przez szereg pokole. Mona przypuszcza, i du wiedz dotyczc trujcych rolin posiadali wszelkiej maci szamani", ktrzy wykorzystywali j w swoich prakty kach bd stosowali nieco na pokaz, by utrzyma swj pre sti wrd pobratymcw. Omawianych rolin nie stosowano raczej podczas polowa (np. zatruwanie strza, tak popular ne u niektrych spoecznoci Ameryki Pd.), gdy substancje toksyczne znajdujce si w rolinach strefy umiarkowanej dziaaj stosunkowo wolno. W tym miejscu mona wymie ni choby kilka gatunkw, ktre rwnie obecnie mona spotka w bogatym siedlisku jakie stanowi obszary lene pooone na pnoc od Swaroyna. Nale do tej grupy: sil nie trujcy tojad - rzadki i chroniony w Polsce (miertelnie trujcy w stanie surowym!); wrotycz, ktry zawiera tujon - substancj wpywajc niekorzystnie na dziaanie mzgu; wawrzynek wilczeyko - niski krzew, ktry wydaje misiste czerwone owoce. Na zakoczenie rozwaa o wiecie flory chciabym jeszcze wspomnie o jednej, interesujcej rolinie - relik towej. Bo tak chyba mona okreli bluszcz, dla ktrego optymalne warunki rozwoju istniay wiele tysicy lat temu, w realiach tzw. optimum atlantyckiego. Szczliwie ten cie polubny, przypominajcy nieco lian krzew przetrwa do naszych czasw, a przy odrobinie szczcia, przemierzajc kompleksy lene w rejonie Swaroyna mona spotka okoo 100-letnie okazy tej roliny - ywe pomniki, ktre przywo uj na myl czasy wietnoci europejskich lasw.

Nadwilaskie Spotkania Regionalne

dniach 8-10 padziernika 2009 roku po raz trzeci odbyy si Nadwilaskie Spotkania Re gionalne (NSR), ktre w tym roku dotyczyy tematyki wojennej, a w szczeglnoci wydarze z lat 19391945. Spotkania zostay zainaugurowane projekcj filmu Sophie Scholl", przedstawiajcego ostatnie dni modej bo haterki skazanej na mier za kolporta antyhitlerowskich ulotek. Drugi dzie imprezy rozpocz si od spotkania przed stawicieli Pastwowej Stray owieckiej i Pastwowej Stra y Rybackiej z uczniami Szkoy Podstawowej nr 11 w Tcze wie. Danuta Drywa przekazaa modziey z Zespou Szk Katolickich w Tczewie informacje dotyczce dziaalnoci muzeum w Sztutowie, natomiast uczniowie II Liceum Ogl noksztaccego w Tczewie spotkali si z przedstawicielem Muzeum II Wojny wiatowej, Kamilem Ruteckim, ktry opowiedzia o historii Westerplatte i powstajcym Muzeum II Wojny wiatowej. Kolejnym punktem NSR bya prelek cja na temat okupacji niemieckiej dla uczestnikw projektu Cafe Senior". Wygosi j Tomasz Reikowski, z pochodze nia tczewianin, obecnie mieszkajcy w Niemczech, ktrego pasj jest historia. Prelegent opowiedzia m.in. o wysiedle niach i miejscach mordu na ziemi tczewskiej. Co wane, historyk opar swj wykad na dokumentach, fotografiach i filmach, ktre odnalaz w archiwach niemieckich. Seniorzy obejrzeli te niemiecki film, ukazujcy budow mostu knybawskiego oraz fotografie z odbudowy mostu tczewskiego. Kolejnym gociem Spotka by ks. werbista Krzysztof ukoszczyk, autor ksiki Wrd angolskich partyzan tw", ktry by wiadkiem wojny w Angoli. Wraz z siostra mi zakonnymi zosta porwany przez partyzantw UNITY i wiziony przez ponad 4 miesice. Misjonarz opowiedzia o okruciestwach wojny i ich oddziaywaniu na psychik ludzk. Po spotkaniu z ks. Krzysztofem odby si krtki koncert pieni patriotycznych w wykonaniu KociewskoKaszubskiej Orkiestry Dtej Torpeda". Ostatnim punktem pitkowych spotka by wykad Piotra Szubarczyka z In stytutu Pamici Narodowej. Przedstawi on polityk naro dowociow III Rzeszy na Pomorzu po zajciu i wcieleniu Pomorza do Rzeszy. W ostatnim dniu NSR historycy dyskutowali o miejscach pierwszych ofiar II wojny wiatowej. Szczepan Michmiel ze Stowarzyszenia Weteranw Polskich Formacji Granicznych opowiedzia o wybuchu wojny w Szymankowie, Grzegorz

JACEK CHEREK

KMR

29

SPOTKANIA REGIONALNE
Bbnik (IPN Katowice) przedstawi obraz wojny na lsku (Gliwice, Jabonka Oraw ska), Leszek Muszczynski (ZKP Tczew) m wi o ataku lotnictwa niemieckiego na miasto Wielu i jego wielkich zniszczeniach, Jakub Borkowicz (ZKP Tczew) przedstawi obron Tczewa w dniu 1 wrzenia 1939 roku przez II Batalion Strzelcw, pod dowdztwem pk. Stanisawa Janika. Jan Kidlinski (Muzeum II Wojny wiatowej) opowiedzia o obronie Westerplatte, a Zbigniew Talewski - redaktor naczelny magazynu Naji Goche" - o wybu chu wojny na ziemi chojnickiej. Inny wymiar miao wystpienie Tomasza Reikowskiego, ktry przedstawi polityk III Rzeszy wobec ludzi nieuleczalnie chorych, niezdolnych do jakiejkolwiek pracy. Po prelekcjach miaa miejsce dyskusja. Gos zabra m in. Andrzej Szostak z Samo dzielnej Grupy Odtworzeniowej Pomorze, ktry stwierdzi, e nie ma wikszego sensu dyskutowa o tym, gdzie wybucha II wojna wiatowa, bo nikt wtedy nie synchronizowa zegarkw i nikt te nie szkoli wiadkw tych wydarze, aby pniej opowiadali, kiedy do kadanie usyszeli pierwsze strzay. Damian Kullas ze Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Tczewie zwrci uwag na miejsca kani na Pomorzu (Pianica, Szpgawsk), gdzie Niemcy zamordowali kilka tysicy miesz kacw Pomorza. Zaapelowa o szerzenie wiedzy na temat tych wydarze nie tylko wrd mieszkacw tych miejscowoci i Po morza, ale przede wszystkim wrd osb spo za regionu pomorskiego. Historycy doszli do wsplnego wniosku, e Westerplatte jest sym bolem walki obronnej i bohaterstwa, jednake strzay paday wczeniej w innych miejscach i wane, aby w podrcznikach pojawia si o tym informacja. Wskazane jest take poru szanie tego tematu wrd lokalnej spoecz noci, zwaszcza wrd modziey. Na znak porozumienia historycy podali sobie rce. Trzecie Nadwilaskie Spotkania Regio nalne, pod patronatem Przewodniczcego Sejmiku Wojewdztwa Pomorskiego prof. Brunona Synaka, zorganizowa Oddzia Ko ciewski Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Tczewie. Partnerami imprezy byli: Cen trum Wystawienniczo-Regionalne Dolnej Wisy w Tczewie, Pastwowa Stra owiec ka w Gdasku, Pastwowa Stra Rybacka w Gdasku, Szkoa Podstawowa nr 11 w Tczewie, Zarzd Gwny Zrzeszenia Ka szubsko-Pomorskiego w Gdasku, Radio Fa bryka, Telewizja TeTka, Wydawnictwo Po morskie, miesicznik spoeczno-kulturalny Pomerania". Impreza zostaa dofinansowa na przez Samorzd Miasta Tczewa i Zwizek Miast Nadwilaskich.

Ks. Krzysztof ukoszczyk (Zgromadzenie Misjonarzy Werbistow) opowiada o okruciestwach wojennych w Angolii

Koncert pieni patriotycznych w wykonaniu Kociewsko-Kaszubskiej Orkiestry Dtej Torpeda"

Historycy podajcy sobie rce. Od prawej: Micha Kargul, Jan Kidlinski, Szczepan Michmiel, Leszek Muszczynski, Jakub Borkowicz i Tomasz Reikowski Fot. autora

30

KMR

ZENON GURBADA

Beatyfikowani mczennicy z Kociewia

Historia pnocnych ziem powiatu wieckiego charakteryzuje si na przestrzeni dziejw wieloma barwnymi przykadami patriotyzmu jej mieszkacw. Szczliwa jest Ziemia Kociewska, ktra wy daa Narodowi i Kocioowi Polskiemu tak znamienitych ludzi. Z Lipinek (gm. Warlubie) - dawnej krlewskiej osady w Puszczy Tucholskiej wywodzi si b. Fran ciszek Rogaczewski - beatyfikowany w grupie 108. mczennikw II wojny wiatowej przez papiea Jana Pawa II, podczas pielgrzymki w dniach od 5 do 17 czerwca 1999 roku. Szczeglnie pamitnych dla Pomorzan dni, gdy odwiedziny Ojczyzny rozpocz Ojciec wity wanie w Gdasku, a nastp nego dnia goci w Pelplinie. Natomiast 4 marca 2000 roku papie ogosi bogosawionymi nastpn, liczn grup mczennikw za wiar. Wrd 11. zakonnic ze Zgromadzenia Sistr Najwitszej Rodziny z Nazaretu znajdowaa si siostra Heliodora - Leokadia Matuszewska ze Starej Huty, lecej w ssiedztwie Lipinek. Biografie bogosawionych znane s czonkom rodzin yjcych na Kociewiu oraz nielicznym ju przedstawicielom starszego pokolenia. Dlatego warto tak znamienite postacie przybliy szerszym krgom spoeczestwa, a szczeglnie modziey - pokoleniu przyszoci. Bogosawiony ks. Franciszek Rogaczewski ranciszek Ksawery Rogaczewski urodzi si 23 grud nia 1892 roku w Lipinkach, jako pierworodny syn mistrza rzenickiego Leonarda i Anny z Laskow skich. (Pniej doczeka si licznego rodzestwa: trzech braci i czterech sistr.) W wczesnym USC w Przewodniku narodziny te zostay odnotowane w ksidze metrykalnej pod pozycj 71/1892. Trzy dni pniej zosta ochrzczony w ko ciele parafialnym w Pochocinie, a rodzicami chrzestnymi byli Franciszek i Paulina Rogaczewscy z Borowego Myna. Dziecistwo przyszego bogosawionego upywao po cztkowo w Lipinkach, pniej w Lubichowie, gdzie prze prowadzili si rodzice. Tu ukoczy szko podstawow, a po dalsze nauki uda si do Collegium Marianum w Pelpli nie oraz gimnazjum w Chemnie. Egzamin maturalny zoy w 1913 roku i wstpi do Seminarium Duchownego w Pel plinie. wicenia kapaskie otrzyma 16 marca 1918 roku, a Msz w. Prymicyjn w Lubichowie odprawi w dniu w. Jzefa. Posug duszpastersk rozpocz jako wikariusz w No wym Miecie Lubawskim, a od 2 kwietnia 1920 roku kon tynuowa w parafii Serca Pana Jezusa we Wrzeszczu. Od 28 kwietnia 1927 roku pracowa w kociele w. Brygidy, a od 1 sierpnia nastpnego roku w parafii w. Jzefa w Gdasku. W dniu 31 stycznia 1930 roku zosta rektorem majcego powsta w Gdasku kocioa Chrystusa Krla. Dziki Jego wysikom i zaangaowaniu polskiego spoeczestwa oraz pomocy Komisariatu Generalnego RP budow szybko uko czono. Uroczysto powicenia z udziaem bp. Edwarda 0'Rourke - ordynariusza diecezji gdaskiej celebrowano w dniu 30 padziernika 1932 roku. witynia ta nie tylko zaspokajaa potrzeby religijne Polakw zamieszkaych w Wolnym Miecie, lecz bya rwnie orodkiem ycia narodowego. Donios rol w tym wzgldzie speniay dziaajce liczne stowarzysze nia kocielne. Ks. Franciszek by take kapelanem kole jarzy polskich w Gdasku. Angaowa si w dziaalno spoeczn i by prezesem powstaego w 1934 roku Cen tralnego Komitetu Polakw Katolikw Diecezji Gda skiej. Organizowa pielgrzymki i wycieczki krajoznawcze do Polski. Bra udzia w pierwszym Synodzie Gdaskim w 1935 roku. Postulowa, aby w gdaskich kocioach, ze wzgldu na znaczn liczb polskiej ludnoci, odprawiano naboe stwa z polskim piewem i kazaniem. W 1935 roku ks. Roga czewski uda si do Rzymu i w obecnoci ks. kard. Augusta Hlonda zoy papieowi Piusowi XI memoria w sprawie utworzenia w Wolnym Miecie Gdask polskich parafii per sonalnych. Starania te zostay uwieczone sukcesem i bp. E. 0'Rourke erygowa w padzierniku 1937 roku przy ko ciele Chrystusa Krla tak parafi, a ks. Rogaczewski zo sta jej proboszczem..., lecz tylko kilka dni, gdy na skutek protestu Senatu Gdaskiego nominacj zawieszono. Pasmo dziaalnoci pasterskiej, spoecznej i patriotycz nej ks. Rogaczewskiego wzbudzao wzgldem Niego niena wi szowinistw niemieckich. Pad ofiarju w momencie rozptania drugiej wojny wiatowej. Aresztowany 1 wrze nia 1939 roku o czwartej rano, w chwili pierwszych strza w niemieckiego krownika na pozycje polskiego garni zonu na Westerplatte. Gestapowcy nie czekajc na otwarcie, wyamali drzwi plebani i zabrali ks. Rogaczewskiego wraz z modym wikariuszem ks. Alfonsem Muzalewskim. Nie pozwolono im ubra si w sutann i w bielinie prowadzo no ulicami, do wzbudzajcego strach i groz miejsca kani Polakw - Victoria Schule. Wedug relacji wspwiniw, brutalne zncanie oraz bicie znosi z wielk cierpliwoci i poddaniem. Przewiezio ny nastpnie do obozu koncentracyjnego w Stutthofie, by - wesp z innymi kapanami - bity i zmuszany do najbrud niejszych prac, nawet do rcznego czyszczenia latryn. Mimo to podtrzymywa na duchu wspwiniw, dodawa otuchy i potajemnie sucha spowiedzi. Przeczuwajc zbliajc si mier powiedzia do swego wikarego - ks. A. Muza-

lewskiego: Wiesz, czuj, e zgin. Powiedz moim ukocha nym wiernym w parafii Chrystusa Krla, e chtnie oddaj swe ycie pro Christo et Patria (za Chrystusa i Ojczyzn). Midzy 7 a 10 stycznia 1940 roku zosta wywieziony wraz z innymi ksimi i dziaaczami gdaskimi, i rozstrzelany, przypuszczalnie w lasach Pianicy. Po wojnie wadze Gdaska, majc w ywej pamici martyrologi Polakw, doceniy dziaalno ks. Roga czewskiego oraz speniy yczenia spoeczestwa i Jego imieniem nazwano ulic, przy ktrej znajduje si koci Chrystusa Krla. W 20. rocznic aresztowania bp. Edmund Nowicki dokona odsonicia i powicenia pamitkowej tablicy na tym kociele. W 1992 roku rozpocz si pro ces beatyfikacyjny ks. Rogaczewskiego. Po siedmiu latach zosta uwieczony wyniesieniem na otarze w chwale bo gosawionego. wito patronalne zostao ustanowione na dzie 12 czerwca.

Bogosawiona siostra Heliodora

eokadia Matuszewska urodzia si 8 lutego 1906 roku w Starej Hucie z ojca Jana i matki Leokadii z d. Domachowskiej, w rodzinie chopskiej. Trze ciego dnia zostaa ochrzczona w kociele parafialnym w Pochocinie. Bya pitym dzieckiem spord dziesicior ga potomstwa. Rodzin cechowaa pracowito i pobono. Uprawiana saba ziemia i trudnoci yciowe zmuszay rodzi n do pracy w lesie. Rodzestwo w miar dorastania uczyo si rnych zawodw i opuszczao strony rodzinne. W dniu 8 stycznia 1933 roku Leokadia wstpuje do zakonu Nazare tanek w Kaliszu. Po p roku otrzymuje welon nowicjuszki i zostaje przeniesiona do Grodna. Po dwch latach skada luby zakonne i przyjmuje imi Heliodora. Z dniem 30 lipca 1935 zostaje wysana do wsplnoty Domu Chrystusa Krla w Nowogrdku, gdzie zakonnice prowadz szko katolic k, opiekuj si kocioem farnym (w ktrym by ochrzczo ny Adam Mickiewicz) i troszcz si o ubogich i chorych. Wsplnota powierzya s. Heliodorze obowizki furtianki i pomocnicy przy sprztaniu szkoy. We wrzeniu 1939 roku, po wkroczeniu wojsk radziec kich, przeoona i jedna z sistr wraz z zakonnicami z Wilna zostaj deportowane w gb Rosji. Pozostaym zakonnicom odebrano uprawnienia szkolne. Szko przejmuje okupacyj

ny kierownik, a s. Heliodor wybiera na suc. Wykony waa nowe obowizki sumiennie i z pogod ducha, czym sprawia, e kierownik wraz z on i synem przeszli na ka tolicyzm. W dniu 5 lipca 1941 do Nowogrdka wkroczyy wojska Wehrmachtu. Rozpocz si terror, eksterminacja ydw, rozniecanie konfliktw narodowociowych i masowe egze kucje. Siostry ze swojego domu zakonnego zostay przesie dlone do zrujnowanego budynku poydowskiego i zmuszo ne do podjcia pracy w miecie. W tych trudnych warunkach siostry podjy tajne nauczanie, a przede wszystkim stay si podpor moraln dla umczonego spoeczestwa. Nastpne go roku, gdy zacz rozwija si ruch partyzancki, wzmogy si przeladowania. W masowej egzekucji 31 lipca 1942 rozstrzelano 60. Po lakw, a wrd nich dwch ksiy. Nastay czasy masowych pacyfikacji okolicznych wsi, obaw i aresztowa. W nocy z 17/18 maja 1943 roku aresztowano ponad stu modych Polakw. Przeraona ludno oczekiwaa masowej egzekucji. W tym dramatycznym dniu siostra przeoona Maria Stella w obecnoci kapelana wypowiedziaa znamien ne sowa: Mj Boe, jeli potrzebna jest ofiara z ycia, przyjm j od nas, wolnych od obowizkw rodzinnych, a spraw aby zostali wypuszczeni ci, ktrzy maj rodzin. Modlimy si na wet o to. Po kilku dniach cz aresztowanych zwolniono, a reszt wywieziono na roboty do Niemiec. W sobot 31 lipca 1943 roku gestapowski posaniec przynis polecenie, aby wszystkie siostry stawiy si wie czorem w komisariacie. Siostra Magorzata, pracujca w szpitalu pozostaa, a jedenacie sistr w habitach zostao zatrzymanych. Nastpnego dnia o wicie w lesie odlegym okoo 5 km od Nowogrdka zostay rozstrzelane i pocho wane w pytkiej mogile. Po wojnie 19 marca 1945 roku eks humowano rozstrzelane zakonnice i pochowano pod murem kocioa farnego. Ponowna ekshumacja odbya si 27 wrze nia 1991 roku i doczesne szcztki jedenastu mczennic spo czy w sarkofagu, w kaplicy Matki Boej Nowogrdzkiej. W tym czasie rozpoczy si przygotowania do proce su beatyfikacyjnego, zakoczone po 8. latach wyniesieniem na otarze w chwale bogosawionych. wito patronalne b. Heliodory zostao ustanowione na dzie 4 czerwca.

wiadkowie czasw i ycia

ogosawieni mczennicy yli w do odlegych czasach i stanowili czstk martyrologi wojennej polskiego spoeczestwa. Pochodzili z parafii Lipin ki (gm. Warlubie) i obecnie w kociele pw. Matki Boskiej Wspomoenia Wiernych posiadaj swoj kaplic oraz s czczeni we wsplnym wizerunku. Miaem okazj odwiedzi Lipinki i pozna ludzi, ktrzy w swoim yciu spotykali si z bogosawionymi. Rwnie w Nowem spotkaem nietuzin kowe postacie, pamitajce tamte czasy. Mieszka tu od zakoczenia wojny Leon Szczodrowski. Pracowa w Pomorskich Fabrykach Mebli i po przejciu na emerytur mielimy wiele okazji powspomina stare dzieje. Urodzi si w 1915 roku w Gdasku i wychowa - j a k okre la - pord ulic o niemieckich nazwach. Ojciec pracowa w fabryce opakowa blaszanych. Nauk pobiera w Macie rzy Szkolnej im. Jzefa Pisudskiego, a po zdaniu matury podj prac w polskiej firmie Centrala Rolnik Polski i do

Bogosawieni mczennicy z Kociewia: ks. Franciszek Rogaczewski i s. Heliodora Matuszewska czczeni w swojej kaplicy w kociele Matki Boskiej Wspomoenia Wiernych w Lipinkach

32

KMR

wybuchu wojny zajmowa si eksportem zboa. Rodze stwo te pracowao w polskich firmach. Dokadnie pami ta sytuacj spoeczno-polityczn tamtych czasw. Przecie znacz cz spoeczestwa stanowili Polacy. Funkcjono waa Poczta Polska i Polskie Koleje Pastwowe. Natomiast administracja i pozostae urzdy byy niemieckie. Polakom nie yo si atwo i nie lepsza bya ich sytuacja religijna - wspomina p. Leon. W rodowisku polonijnym pozna ksiy: Miszewskiego, Komorowskiego i Rogaczewskie go oraz wielu dziaaczy skupionych w Klubie Sportowym GEDANIA, w chrze prowadzonym przez organist p. Tylewskiego, w kapeli i orkiestrze pod dyrekcj p. Wikomir skiego, wrd gimnazjalistw za czasw dyrektorowania p. Augustyskiego oraz w Gminie Polskiej, a szczeglnie od czasu przyczenia si do Zwizku Polakw, majcego siedzib w gmachu dyrekcji PKP. Czsto powraca do opo wiadania swojego yciorysu i spotyka z ks. Rogaczew skim. Wspomina miejsca i chwile, gdzie dziaalno polo nijna gromadzia rzesze wiernych oraz wsplne wycieczki. Przy kociele Chrystusa Krla, wok ks. Rogaczewskiego zawsze byo wielu Polakw szukajcych wsplnego kon taktu. Te spotkania umacniay wi Polonii zamieszkaej w Gdasku. Pan Leon zmar 6 wrzenia 2007 roku i zosta pochowany na cmentarzu w Nowem. Miaem rwnie okazj spotyka si z Ann Szpadzik, prababci moich wnuczek, zmar 14 sierpnia 2004 i pocho wan na cmentarzu parafialnym w Lipinkach. Bya dugo letni mieszkank wioski, a ostatnie lata przebywaa u crki i zicia w Nowem. Jej rodzice osiedlili si tam 10 kwietnia 1920 roku. Ojciec p. Anny - Tomasz Mokwa zajmowa si rwnie stolarstwem. Dobrze pamitaa rodzin Matuszew skich ze Starej Huty, ssiedniej wioski. Najbardziej zyt bya z Benedykta, swoj rwienic modsz siostr Leoka dii - przyszej zakonnicy. W tamtych czasach z parafii Lipin ki do stanu zakonnego sposobiy si trzy mode mieszkanki. Lecz jedynie Leokadia zrealizowaa swoje marzenia, zoya luby i przybraa imi Heliodora. Wwczas kada kandydat ka do stanu zakonnego musiaa zgromadzi tzw. wypraw skadajc si z bielizny pocielowej i osobistej w odpo wiedniej iloci zmian oraz sprzty stanowice wyposaenie celi zakonnej. Wanie potrzebn szaf, komod i toaletk wykonywa w swoim warsztacie ojciec p. Anny. Zapami taa to zdarzenie, a przez nastpne lata czsto rozmawiay z Benedykta o yciu zakonnym jej siostry. Do spotkania z ni w Lipinkach doszo jeszcze przed wybuchem wojny, gdy przyjechaa odwiedzi rodzin. Potem nadchodziy ju tylko smutne wiadomoci, a w lecie 1943 roku ta najtra giczniejsza. Pani Anna z rozrzewnieniem wspominaa tamte przeycia oraz swoje zaangaowanie we wsplnocie para fialnej, szczeglnie podczas uwietniania wszystkich uro czystoci kocielnych. Z pewnoci wielu ludzi dysponuje przekazami ustnymi o rnych epizodach z ycia bogosawionych z Kociewia. Zebranie ich i opublikowanie wydaj si by niezwykle cen ne, poyteczne i chwalebne.

40 lat pracy dla Kociewia

nia 25 wrzenia 2009 roku w Ratuszu Miej skim w Starogardzie Gdaskim odby si wieczr autorski Ryszar da Szwocha. Okazj do spotkania z Mistrzem Sowa, jak czsto okrela si tego znanego re gionalist byo 40-lecie jego pracy na rzecz Kociewia. Im preza zostaa zorganizowana ,z inicjatywy Tadeusza Kubiszewskiego, wieloletniego Ryszard Szwoch przyjaciela Ryszarda Szwocha, w Miejskiej Bibliotece Publicz nej w Starogardzie Gdaskim. Spotkanie rozpoczo si od wystpu Reginy Piskorskiej i Sawomira Hodunia, ktrzy zadedykowali Jubilatowi kilka wybranych z myl o nim utworw. Potem gocie skadali bohaterowi wieczoru podzikowania i gratulacje. Zamiowanie do regionu i mio do Ojczyzny Ryszard Szwoch wynis z rodzinnego domu. Jego ojciec walczy w armii gen. Andersa, dziadka zastrzelili Rosjanie. Babcia i matka pynnie mwiy w gwarze kociewskiej. Ryszard Szwoch jest absolwentem I LO w Starogardzie Gdaskim. W czasach licealnych syn z zamiowania do teatru. Wrono mu aktorsk karier, jednak on zdecydowa si na podjcie studiw polonistycznych. Korzystajc m.in ze zbiorw swojego stryja, Leona Szwocha, napisa prac magistersk Zagadki i przysowia kociewskie". Ryszard Szwoch zadebiutowa we wrzeniu 1969 pu blikujc w Gosie Nauczycielskim" tekst Urodzilimy si Polakami" i to wanie od tej daty Jubilat liczy 40 lat swo jej pracy na rzecz regionu. Specjalizuje si w biografiach, jest autorem trzech tomw Sownika biograficznego Kociewia". Wsppracowa take z Encyklopedi katolick" i Polskim sownikiem biograficznym". - Mobilizujesz do godnego zachowania, zmuszasz do ta kiej pracy mzg, e a si on gotuje. Ciesz si, e nale do tych osb, ktre mog by w pobliu Ciebie. Naleysz do tych nielicznych osb, ktrych si sucha. Mwisz to z serca (...). Na czym polega tajemnica, e gromadzisz wok siebie intelektualn elit nie tylko tych okolic? Bogu naley dziko wa, e mona by w twoim towarzystwie i si uczy. Hono rem jest uczestniczy w twojej dziaalnoci. Uczysz czego wanego - mdroci, radzisz w taki sposb, e czowiek nie wie e s to twoje myli i przemylenia - w ten sposb Ry szard Gajda podzikowa Ryszardowi Szwochowi za 40 lat pracy dla Kociewia. Swoj laudacj zakoczy sowami: - Jeste yw mark czego najwaniejszego dla Staro gardu. Oby jak najduej animowa wspnot Kociewia ku chwale Boga i Ojczyzny. rda:
Nagranie DVD - zapis spotkania autorskiego Artyku Janusza Rokiciskiego Benefis mistrza formuowania myli"

Waniejsze rda i literatura:

1. Elbieta Cielik, Dzieje Lipinek, Bydgoszcz 1993. 2. ks. Henryk Mross, Sownik biograficzny kapanw diecezji Chemiskiej wywieconych w atach 1821-1920, Bernardinum Pelplin 1995.

KMR

33

I l i f t ] '* ' J A ] S j T * i 3 LTa 4 *

*w m SB U T J

Przedstawiamy Czytelnikom sowo Od Autorki oraz kilka przepisw z niewielkiej ksieczki pt. Tradycyjne smaki Kociewia. Ksika kucharska" autorstwa Krystyny Gierszewskiej.

Smaki Kociewia
Od Autorki
-L^L^sika, ktr Szanowny Czytelniku otwierasz, nie jest przeznaczona dla profesjonalistw. Adresuj j do tych z Pastwa, ktrzy zdecyduj si przygotowa dla swojej rodziny wyprbowane, tradycyjne potrawy jednego z pomorskich regionw - Kociewia, a dokadnie ze wsi Lignowy Szlacheckie, lecej w gminie Pelplin, w powiecie Tczew. W ksice tej znajd Pastwo przepisy na smaczne, regionalne dania i pyszne kuszki", w oparciu o sprawdzone w mojej rodzinie receptury i dowiadczenie. Zakski, zupy i inne kociewskie specjay, na ktre przepisy znajdujce si w niniejszej publikacji, w niezmienny sposb przygotowuje si rwnie dzi, a surowce gwnie pozyskuje si z wasnej hodowli. Ceni dziedzictwo kulinarne kuchni kociewskiej otrzymane od przodkw. Czuj take potrzeb kontynuowania rodzin nych tradycji. Ogromn rado sprawia mi, e bd mogli Pastwo rwnie skorzysta z tych uzbieranych przez lata prze pisw. Cieszy mnie take, e 30 czerwca 2006 roku na Licie Produktw Tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi zarejestrowane zostay dwa wyroby cukiernicze: fefernuski kociewskie" i grochowinki kociewskie". Stay si one specjalnoci wsi Lignowy Szlacheckie. Mam nadziej, e ju choby tym wstpem zachciam Pastwa do sprbowania swoich si w przygotowaniu tradycyj nych potraw, wypiekw we wasnych domach. Miej zabawy w kuchni i smacznego podczas degustacji!

Kociewskie przysmaki na licie produktw tradycyjnych

Fefernuski kociewskie to mae piernikowe, kruche ciastecz ka. Piecze sieje, zgodnie z tradycj zawsze na wita Boego Narodzenia. Ciasto piernikowe, z ktrego robi si fefernuski, ju dwa, trzy tygodnie przed witami stoi na strychu (w chodnym miejscu) i dojrzewa. W latach 60. ubiegego wieku rodowita Kociewianka Walburga Juraszewska (gospodyni ks. probosz cza w Lignowach Szlacheckich) pieka przepyszne fefernuski i inne pierniczki. Receptur udostpnia mojej mamie Jadwidze Lindzie i innym znajomym. Dzi razem z crk Justyn i innymi gospodyniami w Lignowach Szlacheckich pieczemy fefernuski wedug tej receptury. Fefernuski kociewskie zaraz po upiecze niu s twarde jak kamienie. Przechowywane w szczelnie za mknitych pojemnikach kruszej i potem same rozpywaj si w ustach. Nazwa fefernuski" pochodzi z jzyka niemieckiego - Pfeffernusskuchen, gdzie pfeffer znaczy pieprz, pierny, LEDZIE PO KOCIEWSKU skadniki: 0,5 kg solonych filetw ledziowych Farsz-pasta: 20 dag wdzonej makreli 3 dag suszonych grzybw 2 rednie cebule 2 tyki koncentratu pomidorowego 2 rednie ogrki kiszone pieprz olej do zalania 2 yki majonezu i gazka pietruszki do dekoracji Filety ledziowe wymoczy i przekroi na p wzdu ledzia. Przygotowa past: grzyby ugotowa w maej iloci wody i odcedzi. Makrel bez oci i skry, grzyby i cebul zmieli. Ogrki obra ze skry i pokroi w drobn kostk. Wszystko razem po czy i wymiesza z koncentratem pomidorowym. Past smarowa filety, zwija jak rolmopsy i spi wykaaczk. Uoy w gbokim naczyniu, posypa pieprzem i zala olejem. Przykry i wstawi na 12 godz. do lodwki. Przed podaniem ukada na pmisku i kade go romopsa dekorowa majonezem i listkiem pietruszki. a nuss - orzech, czyli twardy; a wic fefemuski to pierne, twarde ciasteczka. Grochowinki kociewskie, to powyginane smaone na gbokim tuszczu ciasteczka. To regionalna nazwa fawor kw lub chrucikw. Smay si te smakoyki w dugie zimo we wieczory, szczeglnie w okresie koca karnawau, czyli w zapusty przed wielkim postem. Przygotowanie ciasta nie zajmuje duo czasu. S to ciasteczka stosunkowo tanie, po niewa produkty zawsze mona znale we wasnej spiar ni. Do ciasta daje si wiee, wiejskie jaja, mk pszenn z kociewskich pl oraz mietan z gospodarstwa domowego. Smay si je na smalcu wytwarzanym metod tradycyjn. Regionalici wywodz nazw grochowinki" od ich barwy i ksztatu, ktrymi ciasteczka przypominaj suszone, puste strki grochu lub fasoli. Obie te roliny od wiekw uprawia no na Kociewiu. MIODOWNIK skadniki: 1 szkl. cukru 3/4 kostki margaryny 2 jaja 4 yki kwanej mietany, 3 tyki miodu 4 szkl. mki pszennej 1 yeczka sody, 1 yka kakao Krem: 1 litr mleka; 1 szkl. cukru; 1 szkl. kaszy mannej; 1 olejek migdaowy; 25 dag masa; 3 yki cukru-pudru Cukier uciera tuczkiem dodajc po jednym jajku. mietan wy miesza z miodem i wla do utartego ciasta. Poczy. Wsypa 3,5 szkl. mki z sod, wymiesza i zagnie z reszt mki. Ciasto podzie li na trzy czci. Dwie czci upiec w foremce 24 x 36 (kad osob no). Do trzeciej wgnie kakao i te upiec w takiej samej foremce. Ugotowa mleko z cukrem i kasz mann. Ostudzi. Mikserem utrze maso i dodawa porcjami ostudzon kaszk. Na koniec do da olejek i wymiesza. Krem podzieli na dwie czci i przekada miodownik tak, aby kakaowa pytka bya w rodku. Wierzch miodownika posypa cukrem-pudrem. Miodownik jest najsmaczniej szy na nastpny dzie, kiedy zmiknie.

34

KMR

EDMUND ZIELISKI

60 lat w teatrze lalek

padzierniku odbya si XVII Biesiada Lalkarska w Centrum Kultury Zamek" w Nowem. Tegoroczna biesiada miaa szczeglny charak ter, a powodem tego by jubileusz 60-lecia pracy artystycz nej i wychowawczej Stefana Gedona. To tutaj Stefan Gedon tworzy teatr lalek i wychowuje w duchu artystycznym miejscow modzie. A zaczo si w 1949 roku w maej wiejskiej szkole w Biaachowie. To tam pan Stefan zorga nizowa szkolny teatrzyk lalek. My, uczniowie, bylimy aktorami i wykonawcami lalek. Waciwie to tylko gwek z gliny, reszt wykonywaa pani Wanda, ona naszego pana i on samn. Wielokrotnie ju o tym pisaem, m.in. w ksice Na ciekach wspomnie..." Dzi po 60. latach zostaem uhonorowany zaproszeniem na ten jubileusz, jako jeden z pierwszych aktorw. Ten sam zaszczyt spotka mojego przyjaciela z tamtej klasy Zygmun ta Gouskiego, z ktrym zobaczyem si po 43 latach. Biesiad prowadzi Andrzej Gappa, dyrektor Centrum Kultury Zamek". Stefan Gedon zaintonowa hymn lalkarzy, do ktrego sowa napisa nieyjcy ju Jan Wilkowski. Bohater spotkania serdecznie wszystkich powita, a szcze glnie swoich pierwszych aktorw. To byo bardzo mie i wzruszajce, zwaszcza, e dzisiejsi modzi aktorzy witali nas gromkimi brawami. Kilka osb otrzymao z rk jubilata wspaniae statuet ki jubileuszowe, m.in. Wanda Gedon, Zygmunt Gouski i Edmund Zieliski. W czasie biesiady obejrzelimy pikne przedstawienia: Jerzego Koliby Zoto krla Megamona", w ktrym bra udzia sam Stefan Gedon, udzielajc gosu krlowi i jego sudze. Kolejnym przedstawieniem by Czerwony Kaptu rek" - autor Jifi Stfeda oraz O przekupnych zwierztach"

Aktualny zesp teatralny z jego kierownikiem Stefanem Gedonem i autorem tekstu

Markowskiej i Mirskiej. Wystpili: Ewelina Behnke, Alek sandra Biay, Beata Burczykowska, Anna Dominikowska, Stefan Gedon, Paulina Kitowska, Agnieszka Konieczna, Dorota Kortas, Sylwia Kwiatkowska, Justyna Mantey, Aga ta Rychlewicz, Damian Skrobaski i Katarzyna Szczygie. Reyseria i scenografia Stefan Gedon, asystent reysera Da mian Skrobaski, serwis nagra Dorota Kortas. ycz mojemu Przyjacielowi Stefanowi i jego onie Wandzie wiele lat dobrego zdrowia i radoci z artystycznej dziaalnoci. Drogi Stefanie, mimo, e swego Wodnika" przycumowae ju w spokojnej przystani, po eglarsku po wiem - TAK TRZYMA! Wicej w nastpnym numerze

Micha Spankowski zmar nagle w wieku 56 lat. Znany kociewski regionalista przez wiele lat by zaangaowany w dziaalno kulturaln Tczewa i Kociewia. Kultur zajmo wa si pracujc w tczewskim Urzdzie Miejskim, a w latach 1988-1990 by dyrektorem Tczewskiego Domu Kultury. Jeden z zaoycieli tczewskiego oddziau Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i jego pierwszy prezes. Przez rok by dyrektorem Tczewskiego Domu Kultury. Dziaa w Dyskusyjnym Klubie Filmowym Sugestia". Wraz z Romanem Klimem organizowa Spotkania Nadwilaskie. Ten niestrudzony animator ycia kulturalnego re gionu reyserowa na przeomie lat 80. i 9 0 . ubiegego wieku spektakle tczewskiego Teatru Pantomimicznego. Bliskie mu byy literatura, ksigarstwo czy teatr. Od kilku lat kierowa Towarzystwem Kulturalnym im. Magorzaty hillar. W duej mierze przyczyni si do wydania przez Instytut Kociewski kompletnego zbioru utworw Magorzaty Hillar. Z jego inicjatywy powstaa nagroda Kociewskie Piro", jedno z waniejszych wy rnie kulturalnych na Kociewiu. W ostatnich latach swojej dziaalnoci angaowa si w ycie kulturalne gminy Zblewo. By redaktorem gminnego biuletynu. jego pogrzeb odby si 27 sierpnia 2 0 0 9 roku. Pochowany zosta na cmentarzu przy ul. 30 Stycznia w Tczewie. dfr
KMR

35

JAN EJANKOWSKI

Przed 25-leciem Piaseckich Kociewiakw"

IV. O osobach i instytucjach, ktre wspieray i nadal wspieraj zesp
cz ostatnia

O okolicznociach powstania piaseckiego zespou na pisaem ju wczeniej. W tym artykule przybli czytel nikom osoby i instytucje, ktre troszczyy si o prawido wy rozwj zespou Piaseckie Kociewiaki".

Choreografowie
ierwszym choreografem, ktry na pocztku lutego 1985 roku zacz z piaseckim zespoem wsppraco wa, by Witold Nalepa z Gdaska. Czowiek bardzo wymagajcy wobec siebie i czonkw zespou. Przez po nad trzy miesice, wraz z muzykiem Antonim Grabowskim z Sopotu, szkoli zesp w kad sobot i niedziel tygodnia. Opracowa i nauczy modzie 8 tacw do czci weselnej Wesela kociewskiego" ks. Sychty, wrd ktrych znalaza si rwnie przepikna kociewska polka Szumi woda szu mi, po kamnianiach brzanczy, psiaseckie chopaki szukaj psianiandzy". Nastpnym choreografem by nieyjcy ju Henryk li wa, ktry na obozie w Chemie nad Bugiem opracowa dwa tace: Dawniej u nas na Kociewiu karczma bya w kadej wsi" (polka) i Kociewskiego trojaka". Po nim choreografi zaja si Elbieta Popis (te z Gdaska), ktra przygotowa a zesp do krajowego przegldu K Gospody Wiejskich i Kek Rolniczych w Kielcach, a potem przez ponad rok wsppracowaa z Piaseckimi Kociewiankami". Opraco waa i nauczya taczy czonkw zespou sze kociewskich tacw, m.in. Miasteczko Gniew", Jezdm Kociewiank", Lene nastroje", To nasze Kociewie"1. Z chwil kiedy do Piaseckich Kociewianek" doszli chopcy (grudzie 1991), z Gdaska, w co drug sobot, zacz dojeda nestor wybrzeowych choreografw - Jan Waniewski, o ktrym napisano ju w pierwszym rozdziale. Ponownie zatem wrcono do sceny rajenia i czci weselnej Wesela" ks. B. Sychty. W cigu niecaych trzech miesicy udao si p. Janowi przygotowa Piaseckich Kociewiakw" do wystpu. Wsppracowa on z zespoem a do koca 1993 roku. Opracowa i przygotowa wsplnie z AsiKoszczysk koncert jubileuszowy Piaseckich Kociewiakw" (15-lecie), ktry odby si w sobot 4 grudnia 1999 roku. Jan Waniewski jest pomysodawc wielu kociewskich tacw, m.in. Na bambanku bum, bum, bum", Kociewska polka czapkowa z kijami" w wykonaniu czterech chopcw, Cip, cip cipuki", synnego korkarza taczonego w korach, Dzie sia podzia kusy Bartek" (jeden ukad opracowaa Asia Koszczyska) i innych2. Sporadycznie przyjedaa rwnie ze Starogardu Gd. do Piaseczna Mirosawa Molier wraz z muzykiem (akorde on) Grzegorzem Ollerem. Pani Mirka opracowaa i nauczya

piaseck modzie kilku tacw, m.in.: Mniyszkm kele lasu", Raz jedan kawaler na zabawa szed" i u Moucha". Przez kilka miesicy z Piaseckimi Kociewiakami" wsppracowaa studentka Akademii Muzycznej - Kata rzyna Lanzer, ktra opracowaa i nauczya modzie ta czy walczyki: Lene nastroje" i Samotny leny kwiat", Psiankna nasza Polska caa" (chodzony). Rozbudowaa o nowe figury taneczne kociewska polk czapkowa z kijami. Od lipca 2008 roku ponownie rozpocza wspprac z zespoem Mirosawa Molier. Na obozie wypoczynkowym w Swarzewie, w dniach 1-4 sierpnia opracowaa i nauczya piasecki zesp dwch tacw ze sceny rajenia ks. B. Sych ty: poleczk Szumi woda szumi po kamnianiach brzenczy" i walczyka Zielona nczka jaowiec". A od lutego 2009 roku, w co drug sobot, dojedaa do Piaseczna i uczya tacw, ktre kierownik zespou odszuka w tomie 39. dzie Oskara Kolberga3. W sumie ostatnia grupa piaseckiego zespou w latach 2002-2009 nauczya si 25 kociewskich tacw, 8 walczy kw, 15 polek, 1 oberka i 1 chodzonego. W cigu 25 lat zesp opanowa ponad 40 tacw. Wy stpi w ponad 100 miejscowociach w kraju i poza nim, w tym w 40 miejscowociach kociewskich. W twrczej pracy piaseckiego zespou kierownictwo po stawio na pierwszym miejscu" kociewski taniec, ukazania jego pikna, bogactwa figur, std nasza troska o dobrych choreografw. Zrodzi si nawet pomys, by najcenniejsze kociewskie tace utrwali na DVD, z myl o przyszych pokoleniach.

Muzycy
cigu 25 lat dziaalnoci Piaseckich Kociewia kw" z zespoem wsppracowali: nauczycielka muzyki Teresa Klimecka, nieyjcy ju Teofil Watkowski, o ktrym wczeniej pisano. Popularny wujek Teofil by dusz piaseckiego zespou. On nie tylko wspaniale gra na guzikwce, lecz take rychtyk po naszamu spsiywa" i uczy modych mowy praojcw4. Od jesieni 1999 roku zacza wsppracowa z nami jako akordeonistka Jadwiga Mielke - wieloletni dyrektor Miejsko-Gminnego Orodka Kultury w Gniewie. Wsplnie z choreografami i kierownictwem zespou przygotowaa wystp z okazji 15-lecia dziaalnoci piaseckiego zespou. Po odejciu z zespou p. Teofila (cika choroba reu matyczna), paeczk po nim przeja Jadwiga Mielke, ktr modzie polubia. Jest ona wspania nauczycielk i wychowawczyni, bardzo wymagajc i dokadn podczas prb. Czsto do wystpw piaseckiego zespou zachca naj-

36

KMR

bliszych: crk Ani (solistka), siostr Mirk (klarnecistka) i ojca Jzefa (skrzypek). Z Piaseckimi Kociewiakami" od dawna pracuje spoecznie z dobroci serca. Oby byo wrd nas jak wicej takich ludzi!5.

Sponsorzy
latach 1984-1990 Piaseckich Kociewiakw" finansowo wspierali: Spdzielnia Kek Rolni czych w Nicponi, Wojewdzki Zwizek Rolni kw Kek i Organizacji Rolniczych w Gdasku, Krajowy Zwizek Rolnikw Kek i Organizacji Rolniczych w War szawie, ktrzy opacali choreografa, zakupili dla zespou dam skie i mskie obuwie (32 pary), materiay na nowe kociewskie stroje, akordeon oraz zapacili za pobyt zespou na 2-tygodniowym obozie szkolno-wypoczynkowym w Rajczy w 1985 roku. Spdzielnia Kek Rolniczych w Nicponi zafundowaa tygodniowy wypoczynek w Przechlewie w 1989 roku6. W latach 1991-1999 piasecki zesp finansowo wspiera Urzd Miasta i Gminy w Gniewie (zakup nowych strojw w 1993 r., opata za choreografa, pobyt na obozach). W nastpnych latach 2000-2002 finansowo Piaseckich Kociewiakw" wspierali: Alma-Color, Keramzyt, FAMA, WEGA, Bank Spdzielczy - wszyscy z Gniewu, Budex z Tczewa i Iglotex ze Skrcza. Obecnie piasecki zesp finansowo wspieraj Eurotrans z Piaseczna (Krzysztof Luchowski), FAMA (Kazimierz Po znaski), Rolls-Roys (Mariusz Lewiski), Bank Spdziel czy (Krystyna Krcisz), Wega (Olgierd Krauze) i Iglotex w Skrczu (M. i T. Wodarczyk). Dziki tej z serca pyn cej yczliwoci sponsorw piasecki zesp w dalszym cigu poszerza wasny program artystyczny o nowe kociewskie tace. Zesp rwnie dziki wsparciu finansowemu mg uczestniczy w warszawskich parafiadach w latach 1994, 2000, 2003, 2004 roku, dwukrotnie wyjecha do Rygi w 2005 i 2007 roku i przebywa na 9-dniowym wypoczynku w Zakopanem w 2006 i 2007 roku oraz Swarzewie w 2008 i 2009 roku. W cigu 25 lat modzi uczestniczyli w 34 obozach w kra ju i zagranic.

Sponsorzy (Rolls-Roys i Fama) zakupili take jesieni 2008 roku nowy akordeon. Warto rwnie wspomnie piaseckich kapanw, ktrzy od pocztku dziaalnoci wspierali i nadal wspieraj Pia seckich Kociewiakw". Przez cay czas czyni tak miejsco wy proboszcz ks. praat Kazimierz Myszkowski oraz jego wikariusze: Zdzisaw Osiski (wsptwrca piaseckiego zespou), Zbigniew Straszewski, Janusz Lipski, Andrzej Ossowski, Wawrzyniec Ciesielski i Przemysaw Krzya nowski. Po przejciu ks. praata Myszkowskiego na emerytur funkcj patrona zespou peni godnie nowy piasecki pro boszcz ks. Andrzej Ossowski. Wynika z tego, e Piaseckie Kociewiaki" w cigu 25 lat twrczej artystycznej dziaalnoci na rzecz Piaseczna, zie mi gniewskiej i Kociewia spotkay i nadal spotykaj zawsze yczliwych im ludzi. Zgodne wspdziaanie wielu osb, oddanie Bogu, ch pracy dla regionu i Ojczyzny, wierno chrzecijaskim ko rzeniom ludowej kultury - to rdo sukcesw Piaseckich Kociewiakw". Dzikuj wszystkim, ktrzy stali si przyjacimi pia seckiego zespou, szczeglnie ks. Proboszczowi Andrzejowi Ossowskiemu, ktry zawsze nas wspiera. Niech podzikowaniem dla Wszystkich stan si prze pikne sowa ks. dr Bernarda Sychty, ktry w swoim kociewskim sowniku midzy innymi napisa: Kto sercem przylgn do miejsca, gdzie staa jego kolebka, kto ukocha kultur swego regionu, ten pogbi w sobie uczucie narodowe i poczucie przynalenoci pa stwowej." Przypisy:
Kronika Domu Kultury i Muzeum w Piasecznie, lata 1984-1988. Ejankowski J., Od Kociewia po Piaseckie Kociewiaki, Kociew ski Magazyn Regionalny", nr 3-4/1999, s. 49-50. 3 Kolberg O., Pomorze t. 39, Wrocaw - Pozna, s. 129, 242. 4 J. Ejankowski, Niezastpiony harmonista ludowy na ziemi gniew skiej, Kociewski Magazyn Regionalny", nr 4/2008, s. 18. 5 Zdjcia z rnych wystpw. 6 Kronika Domu Kultury i Muzeum w Piasecznie, lata 1984-1988.
2 1

KMR

37

PATRYCJA HAMERSKA

Kocierskie Targi Ksiki Costerina

mberto Eco powiedzia kiedy: Kto czyta ksiki, yje podwjnie" i trudno nie przyzna mu racji. Dla tego te, im wicej jest okazji do spotkania si wiel bicieli ksiek i ludzi, ktrzy te ksiki pisz i wydaj, tym lepiej. Okazj do takich spotka s bez wtpienia Targi Ksiki Kaszubskiej i Pomorskiej Costerina" w Kocierzynie. W tym roku targi obchodziy swj 10. jubileusz, warto zatem przybli y ich histori i przyjrze si organizacji. Pomysodawc kocierskiego wita ksiki jest prof. dr hab. Tadeusz Linkner, ktry przed dziesicioma laty przedsta wi swj pomys Gabrieli Bieleckiej-Hommel, dyrektor Miej skiej Biblioteki Publicznej w Kocierzynie, a ta z kolei zach cia burmistrza miasta do wczenia si w organizacj targw. Organizacj pierwszych targw zaj si jednak Dom Kultury w Kocierzynie, a wsparcia finansowego udzieliy wadze miasta. Targi miay i maj na celu nie tylko pokazywa ksiki, ale take je wartociowa, jak twierdzi prof. T Linkner. Std te narodzi si pomys, aby w trakcie Targw nagradza autorw najciekawszych publikacji. Bywao, e na targach swoj ofert wydawnicz prezentowao ponad dwudziestu wydawcw, a do nagrd i wyrnie pretendowao ponad pidziesit ksiek z danego roku. Pocztkowo nagradzano tylko prozatorskie i poetyckie teksty. W skad jury wchodzili: znany prozaik - Zbigniew akiewicz, prof. Jerzy Samp i prof. Tadeusz Linkner. Na cztery tygodnie przed targami dostarczano zgaszane wczeniej przez wydawnictwa ksiki. Niekiedy bywa tak, e jedno wydawnictwo zgasza nawet do szeciu ksiek. Do konkursu mog zgasza si take sami autorzy. Kady z czonkw jury otrzyma swj komplet ksiek, by potem, na kolejnym spotkaniu zdecydowa, ktre z nich zostan nagrodzone. W pierwszych edycjach targw udzia brao niewiele wydawnictw 5-6, z biegiem czasu jednak przyczay si kolejne. W tym roku na targach gocio a trzydzieci jeden wydawcw, co mona uzna za sukces. Patronem kocierskich targw sta si Remus - bohater powieci Aleksandra Majkowskiego, to wanie jego posta, wyrzebion przez Andrzeja Dworczyka - grala, ktry za mieszka na Kaszubach, otrzymuj laureaci konkursu. Remus by m.in. sprzedawc dewocjonaliw i ksiek. Trudnoci z zakupem ksiek w XIX wieku na wsi, ale i w maych miastach przyczyniy si do powstania ksi garstwa jarmarcznego. Objedajcy dwory szlacheckie, karczmy i jarmarki bywali akwizytorami znanych, ale rw nie drobnych firm ksigarskich i drukarni, oferujc ksiki i druki o tematyce religijnej, literatur pikn i popularn. By moe jest to take ukon w stron zmarego przed laty Aleksandra Majkowskiego, poniewa on sam zmuszony zo sta kiedy do opuszczenia Kocierzyny z powodu nieporo zumie z mieszkacami. Targi od 2000 roku znacznie ewoluoway, zwikszya si nie tylko liczba wystawcw, ale te kategorie, w ktrych przyznaje si nagrody. Jak ju wspomniaam wczeniej, kie dy nagradzano tylko w kategoriach poezja i proza. Obecnie jest a trzynacie rnych kategorii. Z uwagi na ich ilo zrezygnowano z wyrnie i przyznaje si tylko I, II i III na grod. Zmieni si take skad jury. Od 2008 roku czonka mi kapituy przyznajcej nagrody s: prof. T. Linkner, prof. E. Breza i prof. J. Samp. Co ciekawe, na targach zaczyna pojawia si coraz wi cej ksiek naukowych, monografii wsi oraz lokalnych gazet i zeszytw, wydawanych przez stowarzyszenia dziaajce na terenie Pomorza. Ksiki naukowe, typowo specjalistycz ne, zdaniem Gabrieli Bieleckiej-Hommel raczej nie znajd w Kocierzynie zbyt wielu czytelnikw, ale dziki nim ich autorzy, naukowcy zaistniej na targach i stan si ich stay mi bywalcami. Poza tym ksik docenia si nie tylko za jej warto merytoryczn, ale rwnie za ksztat edytorski, kt ry moe zainteresowa przyszych autorw" szukajcych wydawnictwa, w ktrym mogliby wyda swoj ksik. W zwizku z coraz czciej pojawiajcymi si ksika mi naukowymi pojawi si problem dotyczcy ich oceniania. Specjalist z zakresu tego typu publikacji jest prof. E. Breza, ale rnorodno tych ksiek wymaga najprawdopodobniej zwikszenia liczby czonkw jury. Pani Gabriela zauwaya take wzrost zainteresowania modziey regionem, w szczeglnoci jego histori. Modzi ludzie zaczynaj coraz aktywniej goci na targach. Bardzo czsto pojawiaj si take rzemielnicy, ktrzy trudni si oprawianiem ksiek, s take pokazy rcznie czerpanego papieru. Zdarza si take, ku radoci organizatorw, e do Kocierzyny przyjedaj rwnie ilustratorzy. A jak wyglda organizacja targw od kuchni"? Jak si okazuje jest to bardzo cikie, ale dajce duo sa tysfakcji zajcie, jak mwi pani dyrektor. Praca organizacyj na trwa tak naprawd przez cay rok. Siedzi si na bieco nowoci ukazujce si na rynku. Biblioteka w Kocierzynie cile wsppracuje pod tym wzgldem z pracowni regio naln Miejskiej i Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im. Josepha Conrada Korzeniowskiego w Gdasku. Pracowni cy biblioteki w Kocierzynie wysyaj take zaproszenia do wydawnictw z caego kraju, bibliotek i autorw. Kolejnym wanym elementem przygotowa jest re klama. Zatem informacje o targach pojawiaj si w lokal nych mediach: gazetach, portalach internetowych, radiu i telewizji. Bardzo przychyln promocj Targw mona

38

KMR

Krzysztof Powierza z Aniel Przywusk, autork ksiki Kociewska gmina Smtowo Graniczne" dostrzec take na kociewskich i borowiackich stronach in ternetowych. Kiedy ju wszystkie przygotowania zmierzaj ku szcz liwemu kocowi, pozostaje z pozoru prozaiczna i niezbyt skomplikowana sprawa, czyli zagospodarowanie przestrzeni rynku. W pierwszej kolejnoci trzeba zastosowa si do prze pisw dotyczcych organizacji imprez masowych i zaatwi wszystkie zwizane z tym formalnoci. Poza tym wane jest rwnie rozstawienie namiotw tak, by wydawcy czuli si w swoimtowarzystwieswobodnieiabypanowaamiaatmosfera. A gdy wszystko jest ju przygotowane, pozostaje baczne czuwanie nad tym, aby zaproszeni gocie jak najlepiej wspo minali targi. Jest to niezwykle stresujcy okres dla pracownikw biblioteki i wszystkich osb wczajcych si aktywnie w organizacj targw. Jednak rado z wynikw caorocznej cikiej pracy i jej znakomite efekty w peni rekompensuj organizatorom stres. - Jednak targi potrzebuj rwnie kilku zmian - mwi pani dyrektor. - Musimy zastanowi si nad inn form tar gw, zaczy si nam one rozrasta. Poza tym powinnimy chyba przenie Targi na pocztek wrzenia. Sierpie nie jest dobrym okresem.

Tomasz Wiczyski z Instytutu Kociewskiego rozdaje autografy Pani Gabriela podkrela rwnie, e dziki targom bi blioteka ma stay kontakt z wydawcami i autorami. Poza tym buduje si wzajemna ni sympatii i porozumienia, co gwa rantuje potem owocn wspprac, a zaprzyjanieni autorzy czsto odwiedzaj bibliotek i organizuj w Kocierzynie promocje swoich ksiek. Nie da si ukry, e na targach przewaaj gwnie ksiki kaszubskich autorw, ale pojawia si rwnie coraz wicej kociewskich i gdaskich publikacji. - Kociewska ksika charakteryzuje si du rnorod noci - kontynuuje Gabriela Bielecka-Hommel. - S one bardzo starannie wydane. Kociewie wiedzie rwnie prym jeli chodzi o wyawianie ludzi, ktrzy pisz amatorsko. Pod wzgldem edytorskim wyrnia si wydawnictwo Bemardi num ", ale wydaje mi si, e ronie mu konkurencja w postaci wydawnictwa ,,Novator". Targi ciesz si duym zainteresowaniem ze strony czy telnikw, wydawcw, autorw i ludzi, ktrzy interesuj si regionem. Moe warto zatem pomyle o zorganizowaniu takiego wita ksiki rwnie na Kociewiu? Ju pojawi si pomys zgoszony przez prezesa Instytutu Kociewskiego - Wiesawa Warchoa zorganizowania w Starogardzie Gda skim Festiwalu Ksiki Pomorskiej".

2005 I Nagroda w edycji ksiki pomorskiej dla Jana Piroyskiego, Tadeusza Serockiego, Janusza Tondela za Bibli Gutenberga i jej polskie faksy mile I Nagroda w edycji ksiki pomorskiej dla Andrzeja Grzyba za poetycko-prozatorski Niecodziennikpomorski 2006 I Nagroda w edycji ksiki pomorskiej (albumy) dla Wydawnictwa Diecezji Pelpliskiej Bemardinum" za Kociewie serdeczne wiata strony I Nagroda w edycji ksiki pomorskiej (proza) dla Andrzeja Grzyba za powie Jan Konrad III Nagroda w edycji ksiki pomorskiej (proza) dla Romana Landowskiego za Cierpki smak rajskiego jabka I Nagroda w edycji ksiki pomorskiej (poezja) dla Jana Majewskiego za Pacierz biedronki Wyrnienia Literatury Pomorskiej na VII Kocierskich Targach Ksiki Kaszubskiej i Pomorskiej COSTERINA 2006 Dla Tadeusza Majewskiego za wybr reportay, opowiada, felietonw i wywiadw 1990-2006 Przeplotnia Wyrnienia Literatury Pomorskiej na VIII Kocierskich Targach Ksiki Kaszubskiej i Pomorskiej COSTERINA 2007" Dla Kazimierza Ickiewicza za album Tczew. Wizerunek dawny i wspczesny 2008 Atlasy, przewodniki -1 Nagroda w edycji ksiki pomorskiej (atlas - przewodnik) dla Jerzego Szukalskiego za Krajobrazy Kociewia Poezja -1 Nagroda w edycji ksiki pomorskiej (poezja) dla Jana Majewskiego za Wiersze wybrane Pamitniki -1 Nagroda w edycji ksiki pomorskiej (pamitniki) dla Zygmunta Bukowskiego za Zielony kuferek, Tom I-III III Nagroda w edycji ksiki pomorskiej (reportae) dla Tadeusza Majewskiego za Oj, oj, Ojczyzna Za edycje - I Nagroda za edycj dla Wydawnictwa Bemardinum" Sp. z o.o. za album Wiesawa Gogana Spacer po starym Starogardzie 2009 I Nagroda w edycji ksiki pomorskiej (reporta) dla Andrzeja Grzyba za Dorsze, ory i leming III Nagroda w edycji ksiki pomorskiej (poezja) dla Boeny Ronowskiej za W rumiankowej dolinie Wyrnienia Literatury Pomorskiej na X Kocierskich Targach Ksiki Kaszubskiej i Pomorskiej COSTERINA 2009" Dla Anieli Przywuskiej za monografi Smtowo Graniczne

LISTA NAGRODZONYCH KOCIEWIAKOW Z LAT 2005-2009

KMR

39

Biesiadowali w Czarnej Wodzie

u po raz szesnasty regionalici i twrcy kociewscy spotkali si 3 padziernika br. w Czarnej Wodzie, aby wzi udzia w corocznym literackim biesiadowa niu. Spotkanie zostao zorganizowane przez Towarzystwo Przyjaci Czarnej Wody i Urzd Miasta w Czarnej Wodzie. Gospodarzem biesiady by Andrzej Grzyb, kiedy burmistrz Czarnej Wody, a obecnie Senator RP. Wspczesna literatura Kociewia" to temat przewodni tegorocznej Biesiady. Andrzej Grzyb rozpocz spotkanie od wspomnienia niedawno zmarego znanego Kociewiaka - Michaa Spankowskiego, ktry by m.in. jednym z zaoycieli Oddziau Kociewskiego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Tcze wie, inicjatorem nagrody Kociewskie Piro" oraz prezesem Towarzystwa Kulturalno-Spoecznego im. Magorzaty Hillar. Prowadzcy zaprezentowa rwnie najnowsz ksik Jana Majewskiego Wszystko byo przy drodze". Przed rozpoczciem naukowej czci Biesiady zapie wano take tradycyjne 100 lat" ksidzu Franciszkowi Kameckiemu, ktry obchodzi tego dnia 69. urodziny. Jubilat obdarowa wszystkich zebranych tomikiem swoich wierszy. Naukow cz Biesiady rozpocz Ryszard Szwoch re feratem Refleksje o wspczesnej twrczoci kociewskiej". Uczestnicy spotkania, wsuchani w sowa znanego regiona listy, wybrali si wsplnie z Jackiem Dehnelem, autorem Lali" na spacer oczyma wyobrani po ulicach Pelplina i odkrywali na nowo dehnelowskie, miodowe" wntrze pelpliskiej katedry. Nastpnie referent pynnie przeszed do kociewskich nowoci prozatorskich i dwch publikacji: Dorsze, ory i leming" oraz Zapiknej" autorstwa Andrze ja Grzyba, potem do tomiku wierszy Boeny Ronowskiej W rumiankowej dolinie" oraz tomiku wierszy Kazimierza Kujawskiego Zapamitane znad Czarnej Wody", liczcego 45 utworw, napisanych w latach 1981-2008.

Ks. Franciszek Kamecki przyjmuje gratulacje z okazji urodzin

W jednym z utworw Kazimierz Kujawski napisa: O moim Kociewiu, o piknej krainie, gdziekolwiek je stem, zawsze pamitam. Swoje utwory sumiennie datowa, a niektre z nich zade dykowa rodzinie, znajomym i przyjacioom. Ryszard Szwoch nawiza take do Kawiarenki pod gwiazdami, dziaajcej przy Starogardzkim Centrum Kultury, gdzie debiutuj modzi kociewscy twrcy. Do tej pory ukazay si dwa zeszyty z zebranymi utworami debiutanw. Kociew ski regionalista omwi take wydany przez Ognisko Pracy Pozaszkolnej Sowniczek gwary kociewskiej cile wedug Elementarza", zawierajcy okoo 300 kociewskich sw. Kolejny z mwcw, dr Piotr Wiktor Lorkowski w swo im wystpieniu Natura i kultura w poezji ks. Kameckiego" zwrci uwag na spokojne, wesoe, franciszkaskie rozu mienie wiata oraz czste nawizania do czarnoleskiej trady cji pojawiajce si w utworach ks. Kameckiego. Metamorfoza poety" to z kolei temat referatu prof. Tadeusza Linknera, powicony twrczoci Andrzeja Grzyba. Dla jzykoznawcy poezja mieci si czasem tylko w jednym sowie - powiedziaa prof. Maria ZESMA Pajkowska-Ksik, rozpoczynajc swoje wystpie nie. Podzielia si ona z biesiadnikami refleksjami, FORA dotyczcymi nowoci wydawniczych powiconych naszej gwarze. Jak si dowiedzielimy, prof. Pajkowska ko czy prac nad przygotowaniem do druku Popular nego sownika kociewskiego", w ktrym znajdzie si rwnie artyku dotyczcy unikatowej przyrody Kociewia, artykuy o gwarze kociewskiej oraz may sownik frazeologiczny - Powiedzonka i pyta CD z zapisem rozmw przeprowadzonych z najstarszymi, nieyjcymi ju mieszkacami Kociewia, ktrzy m wili gwar na co dzie. By to ostatni z czterech referatw wygoszonych podczas Biesiady. Referenci (od lewej) prof. Tadeusz Linkner, W spotkaniu wzili udzia gocie ze Starogardu Ryszard Szwoch, dr Piotr Wiktor Lorkowski, Andrzej Grzyb Gdaskiego, Tczewa, Gdaska i Skrcza. oraz prof. Maria Pajkowska-Kensik

40

KMR

Prezentujemy kolejny referat, powicony yciu i twrczoci Romana Landowskiego, wygoszony 25 padziernika 2008 roku na Biesiadzie Literackiej w Czarnej Wodzie.

EDWARD JAKIEL

Dorobek poetycki Romana Landowskiego

orobek poetycki Romana Landowskiego zebrany jest, jak dotd, w czterech tomikach poetyckich, chocia zapewne wiele by si jeszcze znale mogo, gdyby w ramach przygotowywania zbiorowej edycji jego poezji do kona gruntownego drenau czasopism lub zbiorw archiwal nych tak prywatnych jak te np. rozgoni radiowych. Pierwszy z tomikw ukaza si dopiero w roku 1979, gdy Landowski koczy czterdzieci dwa lata. Wydany w Gdasku przez tam tejszy oddzia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego tomik nosi tytu Pejzae serdeczne i zawiera dwadziecia jeden utworw. Drugi tomik zosta wydany dopiero jedenacie lat pniej, w 1990 roku, w Tczewie. Zatytuowa go pisarz Wychodzenie z mroku. Modlitwy grzesznego poety, a niemal pidziesit, za mieszczonych tam utworw poprzedzi Wyznaniem autora. Ju po dwch latach, nakadem autora Kociewski Kantor Edytor ski wyda w Tczewie kolejny, trzeci tomik poetycki Landow skiego - Muzyka na wierzby i powiejce niwy. To szczeglny zbir wierszy, powstaych w cisym zwizku z muzyk, jakiej pisarz sucha. I wreszcie ostatni tomik, wydany w Pelplinie w 2003 roku, zatytuowany Ptasie rozmowy, nalecy do po ezji dziecicej. Niektre z wierszy tych tomikw ukazay si w edycji zbiorowej. Chodzi o wydan w Starogardzie Gda skim w 2000 roku antologi Kociewie, do ktrej wiersze pi ciu autorw (Zygmunta Bukowskiego, Andrzeja Grzyba, Jana Majewskiego, Pawa Wrzos-Wyczyskiego i Romana Lan dowskiego wanie) wybra, przygotowa do druku i wstpem opatrzy Jerzy Cherek. W niej znajdziemy najwicej tekstw z Pejzay serdecznych'. W niniejszym szkicu zajm si wy branymi zagadnieniami na temat trzech tomikw: Pejzaami serdecznymi, Wychodzeniem z mroku... i Muzyk na wierzby i powiejce niwy. Moje uwagi dalekie bd od wyczerpania czy jakiego rodzaju monograficznego ujcia problemu. Spoj rzenie caociowe na dorobek poetycki Landowskiego wymaga osobnych, dalszych studiw literaturoznawczych. Trzeba bo wiem ukaza t spucizn bardziej analitycznie ale te jedno czenie w szerszych kontekstach, ktre tu si tylko sygnalizuje. A chodzi zarwno o kontekst historycznoliteracki, lokalizujcy liryk Landowskiego we wspczesnych mu nurtach poezji polskiej, jak te w kontekcie poetyki, jak uprawia. Warto te zatrzyma si nad dorobkiem krytycznym Landowskiego i dokadnie przewietli jego publikacje o poezji chociaby. A jest co bada, by wspomnie choby wstpy do poezji Ar tura Wirkusa (miertelni kochankowie), Ryszarda Filbrandta (Przebudzenie), czy te sowo zawarte w Poetyckich spotka niach z ksidzem Januszem St. Pasierbem. T robot zostaw my jednake innym. Uwagi, ktre tu przedstawi, ograniczam do niektrych zagadnie, skupiajc si szczeglnie na drugim tomiku a z trzeciego troch uwag powicam gwnie wier szom chopinowskim -jak je roboczo nazywam. Pierwszy z wydanych - Pejzae serdeczne - jak tytu wskazuje - zawiera gwnie liryk opisowo-refleksyjn, skupion na eksponowaniu uczu i odczu, emocji i wrae, przey i dozna, jakie towarzysz autorowi, przeywajcemu swoj mio do rodzinnego Kociewia. Znajdzie si w nich te refleksja nad przeszoci. Rodzaj lirycznej wdrwki po Kociewiu pozwala Landowskiemu nie tylko rekonstruowa osobiste doznania i przeycia, ale te historyczne wydarzenia, przeszo, wci jeszcze jakim cichym echem obecn w te raniejszoci. Lektura wierszy z tego tomiku zawiedzie czytel nikw w rne zaktki Kociewia. Topografia lirykw Pejzay serdecznych wiedzie gwnie po wschodniej, nadwilaskiej stronie Kociewia. Dlatego znajdzie si tu wiersz o historii nie zapomnianej, bo utrwalonej zachwytem przekazanym z kosa na kos", o czym czytamy w utworze Nad Jeziorem Rokickim. Tu te przypomni pisarz w Widoku oglnym legendarnego Dersawa na cznie. Wrd pejzay serdecznych" nie zabrak nie lirycznego opisu Gniewu, z jego urokliwymi, chocia - co trzeba przyzna - cokolwiek podniszczonymi kamieniczkami. Z dostojnoci napisze te Landowski o tajemniczej aurze i ciszy, obecnych w katedrze pelpliskiej. Cisza wanie -jako sposb i forma kontemplacji miejsc serdecznych" jest bardzo czytelna w przywoywanym tu, pierwszym tomiku Landow skiego. Poprzez jej wrota" rozgldamy si w jego wierszach po Kociewiu, dziki jej kluczom" otwieramy myli i uczucia serc ludzkich. Cisza w tomiku Pejzae serdeczne pozwala od tworzy, lirycznie zrekonstruowa i ocali od zapomnienia" wszystko to, co widz oczy i czuje serce. Bez niej nic nie byo by w tym tomiku tak precyzyjnie okrelone i tak trafnie oddane. Gdaski tomik Landowskiego przynosi kilka bardzo cieka wych, oryginalnych uj tematu ciszy. Tak jest np. w wierszu W okolicach chronionej ciszy, gdzie w aurze jej wanie toczy si koo dni, w niej przemija ycie, jak pisze Landowski: Pachnie por rozwianych czupryn nostalgiczny fragment yciorysu
(W okolicach chronionej ciszy z tomu Pejzae serdeczne)

W ciszy wanie dokonuje si jesienny zbir plonw i w niej rodz si wrby, plany na przyszo, bo dziewczyny czytaj mio z tych lici czy na wiosn przysz wi wianek
(Tame)

Utrzymany w tonacji impresyjno-nastrojowej liryk ten, przebarwiony kolorystyk zotej jesieni, tchnie nostalgi, ale te dowodzi niezwykego wyczucia Landowskiego jako twr cy lirycznego pejzau, wiadomego techniki i doboru rod kw artystycznych, niewtpliwie sigajcego po wzorce liryki nastrojowej przeomu XIX i XX wieku. Podobnie w wierszu Adoracja ciszy Landowski wyraa si niezwykle precyzyjnie, starannie dobierajc rodki artystyczne. Tytuowa adoracja jest tutaj opisem (powodujcym uczucie monotonii) bdcej

KMR

41

w ruchu jednostajnym upostaciowionej (chocia nie zmateria lizowanej) abstrakcji, tak bardzo charakterystycznej przecie dla poezji symboliczno-nastrojowej. Landowski stawia tuja liryczne w bezruchu, dziki temu uwaniej moe ono obser wowa przenikajc natur cisz. Jej monotonna doskonao oddana jest te amfibrachicznym metrum wiersza, tworzcym doskonale zrytmizowan mow wizan: Przychodzisz w motylach milczcych zmczeniem upalnym powiewem ukrytym w jemioach i wod strojn smyczkami Ty idziesz w ozdobnych pantoflach podszytych zapachem koniczyn Topole procesj wychodz zza ki z palcami na ustach
(Adoracja ciszy z tomu Pejzae serdeczne)

Dopiero w zakoczeniu, gdzie pisze autor o tym, e kaleczy si cisz wistem myliwcw", pojawi si inny rytm, a w za sadzie uzyska Landowski rodzaj arytmii. Zestaw nastpujcych po sobie leniwie obrazw odsania przedmiot adoracji. Stopnio wo, bez popiechu, wiersz dziaa poprzez sugesti, sugerowanie okrelonych wrae. To tak, jakby Landowski pisa w szkole symbolistw. I nie bdzie przesad, jeli w tym miejscu przy woam wzorce takiej liryki, bliskie ujciem tematu dla Adora cji ciszy Landowskiego, jak chociaby Tetmajera Anio Paski, Kazimiery Zawistowskiej Mniszki, czy Mnich Leopolda Staffa. Wszystkie te impresyjne, nastrojowo-symboliczne utwory patro nuj bez wtpienia przypomnianemu wierszowi Landowskiego. Na Pejzae serdeczne skadaj si rne, niejednorodne pod wzgldem techniki poetyckiej wiersze. Gdyby przeanali zowa poetyk niektrych z nich, zapewne nie tylko zwizki z liryk nastrojowo-symboliczn dostrzeglibymy, ale te wpy wy skamandryckie, a moe nawet echa Gaczyskiego. Jak kolwiek by si dziao, wida, e tomik ten, powstajc przez szereg lat, sta si wiadectwem procesu dojrzewania poezji i poetyckiego warsztatu Landowskiego. W rezultacie Pejzae serdeczne przynoszc zrnicowan warsztatowo poezj daj co szczeglnego nie tylko Kociewiakom. Wiersze te bowiem potwierdzaj, jak wana jest lirycznie i metaforycznie, ale te konkretnie i rzeczowo wypowiedziana mio do wasnej, ma ej ojczyzny. Wyrazi j Landowski na rne sposoby. Jednym z nich byo te, dotd nie przypomniane, odtwarzanie dzie cicego wiata, jak w wierszu Mieszkaem tam. Nieraz z kolei w zliryzowany obraz otaczajcego wiata wpisa Landowski osobiste, uczuciowo-erotyczne wtki. Wierszem za, ktry niejako zapowiada temat nastpnego tomiku, jest Medytacja. A w nim autor, wspomniawszy czas, jaki przemin, skonstatuje:

I rzeczywicie, w drugim tomiku Wychodzenie z mroku. Modlitwy grzesznego poety, wydanym w Tczewie w 1990 roku, nastpi to metaforyczne wzniesienie rk w pion". Naj pierw trzeba przypomnie, e wiersze w tym tomiku zebrane s tematycznie religijne, ale z rnych lat pochodzce. Po dzieli je Landowski na trzy grupy, poprzedzajc je Wyznaniem autora. A w nim uwagi na temat zawartoci tomiku wieczy bardzo osobiste wyznanie wanie: Wrd najszczerszych wyzna pozostanie jednak niepokj, czy ta prba wyjcia 2 z mroku poprowadzi waciw drog, ku wiatu?" . To ci kie niepokojem zapytanie nie jest jednak wyrazem braku wia ry lub nadziei autora tych sw. On nie wiedzia tylko, czy wychodzc z mroku, ciemnoci zagubienia, obojtnoci i nie wiary, wchodzi na waciw drog zjednoczenia i czy droga ta powiedzie go do Boga. Pierwsza grupa wierszy skupiona jest wok tematu boo narodzeniowego. To, nie umniejszajc zasug pisarza, sabsza cz tomiku, tak pod wzgldem artystycznym jak te trecio wym. Jak mona si domyle niektre z wierszy powstawa y w zupenej izolacji od autentycznego wymiaru religijnego wita, o ktrym stanowi. Cisza srebrem obrbiona (tak zaty tuowana jest ta cz tomiku) zawiera wic wiersze powiela jce tzw. wieck tradycj witeczn. Dlatego reminiscencje pastoraek, koldowania, obrzdowoci dawno oderwanej od teologicznego jej rodowodu i sensu. Mowa bdzie w tych wierszach o wigilijnej aurze, a niene pejzae tej szczeglnej nocy stan si tematem samym w sobie. Pojawi si te idea pokoju, bardziej jednak przypominajca pacyfistyczny mani fest ni wynikajce z narodzin Zbawiciela Ordzie. Ale i tu znajdziemy ciekawy utwr, bezporednio wyrosy z tradycji liturgicznej. Transponowa do niego autor wasne, duchowe przeycia: Baranku Boy czer lepiami mruga wiatr zawistnie gada jaka droga duga do Twojego stada
(Agmis Dei na Boe Narodzenie z tomu Wychodzenie z mroku...)

W tok modlitwy przed komuni wpisane zostay realia nocy, w ktrej odprawiana jest msza pasterska - dlatego pojawia si czer i wiatr. Maj one nie tylko znaczenie dosowne, ale te metaforyczne. To wszak uobecnienie przeciwnoci, cikich dowiadcze duchowej nocy, w trakcie ktrej silne pragnienie Boga popycha do rozpaczliwych niemal poszukiwa. Jest si wtedy na drodze, ale nie wie si jeszcze - co wszak zaznaczy autor we wstpnym sowie - dokd ona zaprowadzi. A droga ta rzeczywicie ani krtka, ani atwa nie jest, o czym przeko na si moe kady powracajcy. I chocia w tej czci tomi ku, jak zaznaczyem, wiele tekstw raczej wtrnych ni twr czych, to jednak sens Ciszy srebrem obrbionej jest o wiele bardziej znaczcy, wymowny i gboki. To Boe Narodzenie jest tu Wielk Obietnic. wiato na owiecenie pogan" za bynie tu take autorowi wierszy, wskazujc kierunek drogi i dajc nadziej na wyjcie z ciemnoci. Cykl tych wierszy za myka niejako pierwszy, najwaniejszy, inicjalny pocztek dro Czas wznie rce w pion gi, jak ma si do przebycia, by odnale Tego, Ktry czeka. niech wypeznie marnotrawny szept A wszystko to w aurze ciszy. To kluczowe sowo bazuje na ci moe przypomni si zapomniany szy grudniowej nocy, ciszy zimowych wieczorw. Ale jest to Koczy si dzie te cisza - milczenie, a autor zdaje si dopowiada w jednym niech zamieszka to ciao z wierszy w drugiej czci tego tomiku, e cisz bdzie wiel skoro ze sowa powstao bi Boga. Tak wic ta cz tomiku przynosi wane, inicja Suchajmy wic dzwonu (Medytacja z tomu Pejzae serdeczne) cyjne rozpoczcie drogi. Patronuje jej - chocia si bezpo-

42

KMR

rednio tu nie pojawia w formie cytatu czy parafrazy - kolda O gwiazdo betlejemska, w ktrej tak lirycznie wypowiadane jest yczenie - proba, by zawioda do stajenki. Druga cz tomiku Wychodzenie z mroku... nosi ty tu Panie powstrzymaj gos ostatniego dzwonu i posiada podtytu Msza powszechna o pokj. Tytuy s tu znaczce i okrelaj tematycznie zawarto tej czci omawianego to miku. w ostatni dzwon" to nic innego jak eschatologicz na zapowied. Mamy wic tu prob o powstrzymanie dnia sdu. A jak si wolno domyla, msza pro pace" ma t a sk wyprosi. Zamieci w jej ramach Landowski fragmenty mszy do muzyki Wojciecha Galiskiego oraz utwory pniej powstae. Prawd powiedziawszy, zesp wierszy Landow skiego skadajcych si na t msz nie maj w polskiej tra dycji literackiej swoich jakich znanych czy szczeglnych poprzednikw". Nie s znane szerszej publicznoci czytelni czej takie utwory, ktre obejmowayby sw treci ca msz. A przykadem takiego utworu jest cykl Moja msza siostry Lu cyny Westwalewiczwny, wydana pod imieniem siostra Nulla przez Siostry Franciszkanki Suebniczki Krzya. W cyklu tym mamy czternacie wierszy od introibu a po ite missa. Ale jej poezja mszalna jest wysublimowana teologicznie, a przede wszystkim nosi wszelkie znamiona poezji mistycznej, bo o takich dowiadczeniach duchownych jest tam mowa. Sio stra Nulla w czci bezporednio dotyczcej mszy, kreli zwize, krtkie wiersze - myli, wiersze - strzeliste akty, w ktrych przede wszystkim czytelna jest jej gotowo do wspofiarnoci z ofiar Chrystusa. Niech przykadem bdzie wiersz Ofertorium: O wielki Krlu, podarunkami nape me serce! Takim ubogi nie mam z czym nawet przed Tob klkn...3 Wiersze Landowskiego s inne. Wracajc do podjtego tu wtku kontekstu, musimy stwierdzi, e do rzadkoci te na le w polskiej literaturze religijnej pojedyncze utwory, sku pione na jakiej wybranej czci mszy witej. S to ponadto nierzadko wariacje luno zwizane z treci danej czci litur gii mszalnej. I do tej wanie tradycji nawizuje Landowski. Jego wiersze s lunym nawizaniem do niektrych, staych czci mszy. Uwzgldnia w nich autor temat swej poetyckiej refleksji, tj. pokj. Nim jednak rozpocznie wierszem liturgi sowa, zaprezentuje wiersz Szukajc rde. A w nim wyrazi Landowski do niejasn myl palingenetyczn, cic-jak sdz - ku ekspozycji chaosu u pocztkw wiata i odejciu od prawdy biblijnej wra z upywem czasu, bo: oddala si epoka od ksigi otwarcia rodzaju zacztej od sw Na pocztku...
(Szukajc rde z tomu Wychodzenie z mroku)

Na pocztku bya nienawi ktra zrodzia bl Bl spodzi zemst a zemsta powia hab Potem przyszed czowiek z zacinitymi ustami z rk zwinit w pi i martwym jeszcze sercem To jest aneks do Biblii dla politykw i generaw przemawiajcych krzykiem i szeptami
(Aneks do Biblii z tomu Wychodzenie...)

Wiersze mszalne Landowskiego mona odnie do po szczeglnych czci liturgii mszalnej. W czci liturgii sowa pojawi si kilka tekstw nawizujcych do ordzia pokoju, ktre przypisa mona okrelonym czciom liturgii. Istniej bowiem pomidzy nimi a wierszami wyrane paralele. I tak wiersz Jeszcze powstrzymaj najwyraniej odpowiada pieni na wejcie, ale te - ze wzgldu na kyrietyczne zwroty - do czci miserere". I ju od razu daje si zrozumie, dlaczego w tytule tej mszy jest powszechna". Chodzi bowiem o zbio rowo, wszystkich ludzi, za ktrych modlitwy le liryczne ja utworu. Ale t zbiorowoci s nie tylko ci, do ktrych naley owo ,ja", s tam te inni, ktrych charakteryzuje nieprecy zyjnie. Drugim wierszem w czci przynalenej miserere" bdzie kolejny utwr, By uwolni od myli, ktry stanowi prze duenie prb przebagalnych, ale nie wyznajcych grzech, nie confiteoralnych, ale wyraajcych yczenie uwolnienia, jakiego sami sobie ludzie da nie mog. W dalszych czciach Landowski przywoa wierszem Glori", czytania liturgicz ne i Credo". Wrd czyta znajdzie si odpowiednik lekcji ze Starego Testamentu, o czym tu ju powyej bya mowa. Wiersz Psalm o Sowie jest zastpnikiem psalmu responsoryjnego. U Landowskiego ma on charakter psalmu bagalnego. Pisarz nie nawizuje tu do adnego konkretnego psalmu bi blijnego, a proby s a nadto czytelnym uwspczenieniem treci i odniesieniem ich midzy innymi do intencji mszalnej -pokoju. Chodzi tu jednak gwnie o dar mdroci rozpozna nia prawdy. To rozpoznanie pozwoli, jak mona si domyla, czyni pokj, sta si jego rdem dla pojedynczego czo wieka a w efekcie ludzkoci. Landowski posuy si obrazo waniem biblijnym i zakoczy swj psalm sowami: I jak podne pole na przyjcie ziarna oczy nam serca i usta na nowo by czerpic mdr doni ze szczerej ksigi mg zasia sowo to najczystsze sowo
(Psalm o Sowie z tomu Wychodzenie...)

Janiej contrpalingenetyczn i contrantropogenicznmyl wyrazi Landowski w jednym z utworw czci, ktr mo na przypisa liturgii sowa. Chodzi o wiersz Aneks do Biblii, stanowicy najwyraniej w tym cyklu wierszy mszalnych pierwsze czytanie ze Starego Testamentu. Nie jest ten wiersz bynajmniej odautorskim rezonerem, ale wskazaniem na politykierw i wielkich tego wiata, ktrzy zdaj si by sprawca mi odwrconego porzdku. Landowski uj to tak:

Pomijajc drugie czytanie z Nowego Testamentu, co prak tykowane jest w liturgii mszy niedzielnej i w czasie kadej uroczystoci oraz wita, przechodzi Landowski do Ewange lii. I tu dobr tekstu nie wynika tematycznie z mszy o pokj, ale - wedle klucza stosowanego w czytaniach roku liturgicz nego - wie si z pierwszym czytaniem. Dlatego Landow ski w wierszu Po wysuchaniu psalmu przywoa przypowie O siewcy i dokona trawestacji Marka (rozdzia czwarty, wier sze 1-9), treci obecnej te u pozostaych synoptykw: Ma teusza (13, 1-9) oraz ukasza (8, 4-8). Sycha te w tym wierszu nawizanie do przypowieci O chwacie, tematycznie

KMR

43

i teologicznie (eschatologia i nauka o krlestwie niebieskim) zwizanej z poprzedni przypowieci, a obecn jedynie u Mateusza w trzynastym rozdziale, konkretnie do wiersza 25 z tego rozdziau. Oto ten utwr Landowskiego: Sia rozwanie wprawn rk by nie rzuci ziarno w ska ani midzy ciernie Ktre trafia na gleb te doglda warto nawet noc albo strae wystawi by ustrzec przed wrogami skonnymi dosia chwasty Bo pniej w czasie niwy mog wrogowie ecw przekupi i nikt nie powie zielska na spalenie
Po wysuchaniu psalmu z tomu Wychodzenie).

Zakoczy Landowski liturgi sowa wierszem Credo. Mona powiedzie, e daleki on jest od Skadu Apostolskiego, a wyraa wiar w czowieka. To swoje credo" Landowski for muuje w triadzie: wiary uczynkowej, speniania si czowie czestwa w czynach mioci bliniego; wiary w nieustajcy pd ycia, si przetrwania i wreszcie wiar woli i sumienia. Ale to czowiek postawiony jest w tej wierze na pierwszym miejscu, a nie Bg. Bo, jak pisze Landowski, wierzy najpierw w czowieka a potem w Boga, ktry takim wanie a nie innym stworzy go. Dalsze wiersze Landowskiego pomin prefacj", snactus" kanon". Najwyraniej ucieka bdzie poeta od utrwa lonej i uwiconej tradycj modlitwy Kocioa. Pojawi si za to wiersz pt. Konsekracja. Trudny ten tekst wymaga gbsze go nad nim namysu. Pki co przywoajmy go tu w caoci i powiedzmy, e autor wyranie dokonuje relektury treci pas chalnej. Pytania, jakie artykuuje, proponuj odwrcenie po rzdku, ustanowienie nowego jakociowo sposobu zbawienia. A dzieje si tak, jak wolno si domyla, dlatego, e z ordzia paschalnego odczytuje i interpretuje Landowski tylko frag menty, wybrane narracje, a nie traktuje jego integralnie. Std inne zupenie jego rozumienie: ciekawe artystycznie i wane egzystencjalnie oraz spoecznie ale - niestety -jaowe teolo gicznie. Uczyni tu bowiem Landowski artystyczn substytu cj ofiary czowieka zamiast ofiary Boga. Dlatego pisa: Kto uniesie te ciaa zniewaone w pogardzie [ ] Kto rozwie tajemnic ludzkiej ofiary i oznajmi by nie czyniono tego ju nigdy na niczyj pamitk Kto zaprosi na Pierwsz Wieczerz do wsplnego stou na ktrym tylko chleb i wino podane szczer rk
(Konsekracja z tomu Wychodzenie...)

czowiekowi jest ujcie tematu Modlitwy Paskiej. Landow ski wybirczo podejmuje treci tego tekstu biblijnego, kon centrujc si na najistotniejszym, egzystencjalnym i etycznym jego wymiarze. Ajako e to missa pro pace", tote ceremonie przekazania znaku pokoju rozpisze Landowski na kilka utwo rw, szczeglnie przetwarzajc Agnus" do rozbudowanego tryptyku - proby o uczynienie pokoju na ziemi. I nie w du chu dawnej liturgii, gdzie rozesanie wyraano sowami: id cie ofiara speniona", ale wedle odnowionej liturgii: idcie w pokoju Chrystusa" - napisze Landowski ostatni swj wiersz mszalny i nada mu tytu Rozejcie z gobic. Tyle tylko, e literacka fantazja odbiegnie daleko od liturgicznego pierwo wzoru. Nawie w nim autor do kilku wanych fragmentw Biblii, ale myl wyrazi nieco futurystycznie". O ile wiersze mszalne wyraaj nie zawsze zrozumia, poprawn doktrynalnie teologi, o tyle wiersze czci trze ciej, W pokutnej szacie, sprb wyartykuowania rozumienia wiary i chrzecijastwa. I to tu Landowski wypowie najdoj rzalej swoje chrzecijastwo. Zabierze gos w sprawach nie tyle wasnego sumienia i osobistych drg wiary, co obecnoci Chrystusa i Jego nauki w wiecie sobie wspczesnym. Lan dowski w tej czci tomiku staje si mdrcem, oceniajcym i diagnozujcym kondycj wspczesnego wiata poprzez pryzmat aktywnego i autentycznego chrzecijastwa, a ra czej jego przytomnej nieobecnoci. Dlatego metafora tytuu tej czci tomiku nabiera znaczenia oglnego, bo w pokutn szat powinien odzia si cay wiat, niedomagajce chrzeci jastwo. Dlatego sporo miejsca zajmie tu spoeczny aspekt bycia chrzecijaninem. Najpierw jednak pojawi si osobisty aspekt problemu bycia z Bogiem, kontaktu z Nim. W wierszu 0 zmierzchu przeczytamy sowa gbokiej modlitwy dzik czynnej, w ktrej centralne miejsce zajmie milczenie. Bo tylko nim najdoskonalej czowiek potrafi Bogu podzikowa. Tak to wyglda w lirycznym skrcie: Po wystygym dniu milczenie modlitw gdy chd na barki spada Tylko kilka prostych sw dzikuj e pozwolie by chocia nieprawym i nie przyszede jeszcze sdzi ywych i umarych Moe jutrzejszy poranek bdzie wspaniaomylny i wypeni mnie do koca by wskaza miejsce ostatnie
(O zmierzchu z tomu Wychodzenie...)

Skpe w tre ewangelicznej nauki Chrystusa, ale prze cie ciekawe i oryginalne, bliskie czowiekowi, kademu

Mistycy i wielcy wici wskazuj zreszt na milczenie, jako najdoskonalsz form kontaktu z Bogiem, do ktrego nie tylko si mwi i mwi bez koca, ale ktrego si sucha. Otwarcie si w tym midzyosobowym kontakcie na Niego do konuje si najpeniej poprzez postaw milczenia i suchania. 1 to zdaje si Landowski doskonale wyczuwa, czego dowodzi przytoczony utwr. Silnym akordem w diagnozie chrzecijastwa okae si wiersz pt. Dwunasty. Nie jest to kolejna wersja literackiej kre acji Judasza. Raczej byskotliwa uwaga, e to, co si z nim wie, utrwalone zostao w kulturze jako synonim za i zdra dy. Landowski nie ocenia Judasza i nie usiuje polemizowa z interpretacjami jego osoby i czynu. Zaznacza tylko delikat nie determinizm, predystynacyjny, bez moliwoci wyboru

44

KMR

i skorzystania z dobrodziejstwa wolnej woli los Judasza. Zo sta on bowiem, wedle wiersza Landowskiego, skazany na zdrad". Interpretujc ten fakt, mona uzna t wypowied Landowskiego za jeszcze jeden produkt ofiary uwikania si przy osobie Judasza w histori, ktrej prawdopodobnie nie byo, a ktra zdominowaa mylenie o Judaszu z Kariotu. Doskona a przy tym dojrza artystycznie puent dia gnozy wspczesnego wiata, ktry wypiera coraz mielej ze swej kultury ewangelicznego Chrystusa, z wszystkim, czego naucza, ale i czego dokonywa, jest wiersz Kto si boi Chry stusa. Uznaj ten tekst za jeden z waniejszych - odkrywczych i wieych w swym spojrzeniu. Oto on w caoci: Jeli nawet przyjd ci wszyscy z Galilei uwolnieni od trdu chorzy a uzdrowieni albo ten paralityk niesiony w Kafarnaum zmara crka Jaira lub weselnicy z Kany tysice nakarmionych z doliny Bedsaidy ci z Tym czy Sydonu to poka im kko na czole skieruj do psychiatry Kada epoka czego si boi szkoli swoich Piatw rezerwuje Barabaszw by w kocu ogosi przetarg na wyciosanie krzya
(Kto si boi Chrystusa z tomu Wychodzenie...)

I jeszcze jeden, warty tu przypomnienia wiersz. Znw chodzi o diagnoz wspczesnego wiata, ktry yje tak, jak by Boga nie byo. W ostatnim wierszu w tym tomiku czytamy sowa proby o powtrne przyjcie Chrystusa. Poeta baga, by zechcia raz jeszcze rozpocz Swoj nauk, przypomina jc wiatu najwaniejsze prawdy. Midzy innymi pisze Lan dowski tak: Ty w niebie siedzisz A na ziemi obiecany w modlitwach I na sawnym ptnie Leonarda Nabonie piewany w prostych pieniach I w wielkim oratorium Berlioza
[]

Sawiony wystawnie na Brodwayu I ty drewniany na drg rozstajach Przyjd jeszcze raz i wejd midzy ludzi I zacznij od samego pocztku Koniecznie naka mwienie prawdy Zabro kamstwa obudy i zbrodni Wytumacz politycznym szalecom e na jedn mier za wiele tego e nadmiar na chleb mona zamieni Powiedz im, e jest niegodziwoci Bogaci si i robi kariery Z cudzego strachu i upodlenia Nie tra nadziei moe uwierz I nie ukrzyuj ci powtrnie
(Codziennieprzed noc z tomu Wychodzenie...)

Ironiczne spojrzenie na technokratyczne procedury wsp czesnego wiata pozwalaj Landowskiemu zauway, e dla biurokratycznej machiny nie ma nic witego, e w dzisiejszym wiecie mona nawet, z mocy bezdusznej, hiperformalistycznej litery prawa odprawi naboestwo przetargu publicznego na krzy dla Zbawiciela. Nic bardziej bezdusznego, nic bardziej obudnego. Zauwamy jednak i to, e Landowski nie tylko cel nie obnaa podo wiata zupenie nie liczcego si z Bogiem. Diagnoza wspczesnoci idzie dalej. Dostrzega bowiem Lan dowski, e wspczesny wiat wypiera si wszystkiego, co nad przyrodzone, cudowne, nie mieszczce si w ciasnych ramach prymitywnego racjonalizmu, skopiowanego z doby Owiecenia. Podkrela autor, e nie moe si zmieci w wiatopogldzie religijnym wspczesnego czowieka to, e Bg przekracza gra nice natury, jest jej Panem. Wiara wic o tyle si osta moe we wspczesnym wiecie - zdaje si podpowiada Landowski - o ile zgodzi si nie wykracza poza ramy miernej racjonalno ci, ograniczonej niewielk tylko wiedz nauk empirycznych. Co ciekawe, Landowski nie przywoa w swym wierszu np. set nika, ktrego wiara pozwolia uzdrowi sug. Cud nie dokona si na oczach proszcego, ale musia on w niego uwierzy. Tak samo Grzesznica z Naim nie odzyskaa zdrowia,.ale odpuszczo ne jej zostay grzechy. Landowski nie przytacza tych przyka dw moe dlatego, e s zbyt wyrafinowane teologicznie, du chowo bogate w tre, a przecie w tak opornym na duchowo wiecie, gdzie tylko lepe prawo rzdzi, nie ma miejsca na wia r ewangelicznych postaci. Toporny duchowo wiat rozumiejc i uznajc tylko to, co sensoryczne, wypiera si wszystkiego, co sprzeciwia si znanym mu zjawiskom.

Proba o reewangelizacj wielkich tego wiata, zwaszcza tyranw i samozwacw, pseudodemokratw okradajcych wasny nard - to ostatnie sowo pokutnego wora wspcze snoci. Poezja religijna Landowskiego jest do bogata i zoona, trudno j sklasyfikowa, charakteryzuje si bowiem rno rodnoci, wynikajc choby z tego faktu, e powstawaa ta liryka na przestrzeni wielu lat. Dynamika jest wic w ni immanentnie wpisana. Unika w niej Landowski odkrywania wa snych przey duchowych, kierujc si raczej ku spoecznemu i kulturowemu zdiagnozowaniu chrzecijastwa. W dwa lata pniej, a wic w 1992 roku znw w Tczewie ukaza si trzeci z kolei tomik Muzyka na wierzby i powie jce niwy. Wierny bdzie w tym tomiku Landowski swemu prezentowaniu pejzay. Ze swego rodzaju lektury pejzay kociewskich napisa Landowski scenariusz swych wierszy. Chodzio w nich nie tyle o pejza duszy, ekwiwalentyzacj uczu, ale o kreacj rzeczywistoci duchowej, emocjonalnej, uczuciowej, metaforycznym wyraeniu ludzkich klsk i na dziei, niepowodze i sukcesw wanie za pomoc obrazw, zliryzowanych pejzay. Zasadniczym problemem interpre tacyjnym w tym tomiku jest obecno muzyki. Kademu z wierszy towarzyszy wybrany utwr muzyczny, autor adnotowa konkretne tytuy dzie lub ich fragmenty. Asystencja utworw muzycznych nie polega w tym tomie jedynie na dosownej, penej ilustracyjnoci. W zasadzie nie da si za kadym razem podstawia obrazw lirycznych pod te czy inne fragmenty wskazanych przez autora utworw muzycz nych. Nie moe te by mowy o korespondencji sztuk na zasadzie zupenej odpowiednioci tematu, unifikacji treci literackiego utworu i dziea muzycznego. Powiedzmy tak: w tomiku Muzyka na wierzby i powiejce niwy znajdziemy ze wspomnianych tu problemw wszystkiego po trosze. A po-

KMR

45

nadto muzyka zjawia si te tu na zasadzie dalekiego echa, ta potrzebnego, chocia nie zawsze dajcego si interpretatoro wi umotywowa. Ta, na ktrym rozegra si lirycznie skon kretyzowany dramat. W takim przypadku moemy mwi o rodzaju przenikania si idei i wartoci uczuciowych obu, zestawianych przez Landowskiego utworw. Trzeba by jed nak niezwykle ostronym, by w zapale interpretacyjnym nie dowodzi tego, czego nie ma pomidzy wierszami Landow skiego z przywoywanego tomiku a odnotowywanymi przy nich utworami muzycznymi. Tomik Muzyka na wierzby i powiejce niwy podzieli au tor na trzy czci, a w zasadzie cykle. Pierwszy z nich to Chopiniana w kolorze nostalgii, drugi Adagio w rytmie zmierzchu i trzeci Impresje niespokojne. W sumie znalazo si tu osiem dziesit jeden wierszy. W pierwszym z cyklw znalazy si 24 wiersze, ktrym towarzyszy muzyka Chopina. I tak, jak pod powiada to tytu tego cyklu - dominuje nostalgia. Z kolei ada gio drugiego cyklu, a wic bardzo powolne tempo, wolniejsze od andante, w poczeniu ze zmierzchem, wyranie kierunkuje interpretacje. To spowolnienie tempa muzyki ma swe przeo enie na nastrojowe, wieczorne, minorowe tematy wierszy, ktrym w wielu miejscach odpowiada adagio, np.: Tomasa Albinoso, adagio sostenuto drugiego koncertu fortepiano wego Rachmaninowa, czy andante koncertu skrzypcowego Mendelssona Bartholdy. I wreszcie trzecia cz - Impresje niespokojne, gdzie zrnicowana tematyka nie koncentruje si jedynie na zagadnieniach egzystencjalnych. W Muzyce na wierzby i powiejce niwy wielkim nie obecnym jest Amadeusz Mozart. To zaskakujce, ale ad nemu z wierszy w tym muzycznym" tomiku nie asystuje" jakikolwiek utwr autora Requiem. Dlaczego? Na to pytanie nie mona da wyczerpujcej i wiarygodnej odpowiedzi, ka da bdzie bardziej spekulatywna ni rzetelnie udowodniona. Niemoliwe jest, by kto tak wraliwy na muzyk, kto w swej - przynajmniej chociaby tylko suchanej - pytotece mia tak wielu artystw: od Jana Sebastiana Bacha do George'a Gershwina i Krzysztofa Pendereckiego - najzwyczajniej zapomnia o Mozarcie. By nie wdawa si w jaowe roz trzsania, powiedzmy tak: utwory Mozarta nios ze sob potencja twrczo-intelektualny. Trudno przy suchaniu jego dzie, doskonaych, idealnie dopracowanych utworw snu minorowe refleksje egzystencjalne, rozprawia poetycko i lirycznie o blu istnienia". Moe dlatego w repertuarze mu zycznym do przywoywanego tu tomiku zabrako odniesie do dzie Mozarta. Nie pasoway one do podejmowanej przez Landowskiego tematw, tworzonych nastrojw. Jakkolwiek si dziao, warto zaznaczy, e wiele utworw tego geniu sza rozjanioby wierszopisanie Landowskiego. Mam tu na myli niekoniecznie rozrywkowe" utwory i partie z jego oper. Wemy chociaby przepikne, umiarkowanie szybkie (allegro) rondo G-dur, pulsujce ywym strumieniem perekowo rozlewajcych si, jasnych i pogodnych nut. Z kolei spokojnej refleksji nad najbardziej doniosymi problemami towarzyszy by mogo, a nawet wspuczestniczy" w nich andante contabile z symfonii C-dur opus 41, tzw. Jowiszo wej". Bliskie te naturze, a przede wszystkim nastrojowi wielu wierszy z chopinowskiej czci tomiku jest przepikny koncert fortepianorsy C-dur Mozarta, przynajmniej w swej pierwszej czci - allegro. Nad partie Requiem Mozarta wy bra te Landowski marsz aobny Chopina. Wida bardziej ten utwr wraz zpreludium e-moll op. 28, nr 4, zawsze na tzw. wito zmarych odtwarzane w mediach, blisze byy wrali woci muzycznej i wyobrani poetyckiej Landowskiego ni

mozartiana. Rwnie bodaj wielkim nieobecnym jest Georg Friedrich Haendel. Liczne kompozycje tego pnobarokowego geniusza nie stay si wida inspiracj dla Landowskiego. Moe nie przystawaa do jego wyobrani monumentalna mu zyka oratoryjna? Nie znalaza si te, wida, wrd twrczych inspiracji pisarza muzyka na wodzie, tak przecie znana i jake silnie dziaajca na wyobrani. Najwyraniej tacy autorzy jak Haendel i Mozart i ich muzyka nie tworzya trwaych powiza intelektualno-artystycznych w lirycznej wraliwoci i wyobra ni poetyckiej Landowskiego. Z bogatej spucizny Chopina, ktry patronuje" pierw szej czci Muzyki na wierzby i powiejce niwy przywoa Landowski cay szereg utworw, wybierajc na og krtsze 4 formy muzyczne . Mamy tu wic po pi preludiw, noktur nw i mazurkw, trzy etiudy oraz po jednym z kadego: walc, polonez, impromptum, marsz i fantazja. I znw mona si zapyta: czego ze spucizny Chopina nie ma w przywoywa nym tomiku Landowskiego? Ktre i dlaczego utwory genial nego romantyka nie znalazy si w krgu inspiracji poetyckich Landowskiego? Czemu nie ma np. jake bogatego w tematy, sposoby ich prezentacji, dramaturgi i poddajce szerokie spektrum intelektualnych, duchowych, etycznych i estetycz nych podniet koncertw? Przypomnijmy chociaby koncert fortepianowy e-mol op. 11, a zwaszcza jego rondo vivace. Podobnych pyta mona stawia bardzo wiele. Ograniczmy si do jeszcze dwch przykadw". Dominujca dziki dzie om Chopina, muzyka romantyczna jest u Landowskiego do bogato reprezentowana. Jest tu bowiem wielki przyjaciel Pol ski i Polakw Ferenc Liszt, jak te Ludwig van Beethoven. Nie ma jednak Roberta Schumanna, a zwaszcza tak lirycznego i subtelnego brzmienia, jakim jest marzenie ze Scen dzieci cych op. 15, nr 7. Mona sobie postawi pytanie: czy poprzez dobr utworw kompozytorw romantycznych Landowski chcia dokona wasnego odczytania romantyzmu? Czy temu suy miay wybory, jakich dokonywa? Na te i tego typu po dobne pytania, jak myl, trzeba bdzie w przyszoci odpo wiedzie badaczowi - monograficie dorobku Landowskiego. Wracajc za do muzyki dawnej, warto zauway, e z boga tego dorobku Antonio Vivaldiego zainspirowao Landowskie go jedynie przepikne larghetto z koncertu obojowego C-dur, ktre wraz z wierszem Odejcie z brzz otwiera drugi cykl omawianego tomiku. Ale, co zaskakujce, dla tego poety pej zau, za jakiego mona Landowskiego uwaa, Cztery pory roku nie byy inspirujce na tyle, by przy ich akompaniamen cie tworzy swe wasne wiaty liryczne. Najbardziej czytelnym zwizkiem sowa literackiego z dzieem muzycznym u Landowskiego jest przyjcie jakie go utworu muzycznego jako temat wiersza. Tak dzieje si zaraz na pocztku szopenowskich" wierszy Landowskiego. Pierwszy z utworw, beztytuowy, jest ciekawym przykadem wiersza - komentarza, ktrego cele estetyczne zepchnite s na dalszy plan. Wane w nim jest w miar wyczerpujce okre lenie tematu i zawartoci treciowej (uczuciowej, emocjonal nej itd.), jak przynosi utwr muzyczny. Landowski nie kryje, e to okrelanie, nazywanie tego, co odczytuje w utworze Chopina, jest subiektywne, ale pisze miao o tym, co usysza w etiudzie E-dur op. 10, nr 3. Do znana ta etiuda, o silnym akcencie nostalgiczno-rzewnym posuya Landowskiemu nie tylko do literackiego odtworzenia jej zawartoci", ale te do scharakteryzowania twrczoci Chopina. Chyba w duchu Norwidowskim wanie, a wic ujmowania twrczoci Cho pina jako pewnego rodzaju doskonae dopenienie", cao, kompletno i zupeno - pisze Landowski m.in.:

46

KMR

Wszystko w niej jest wysnute z piewnej duszy Oddech kwitncej sosny poziomki na lenej skarpie szept ptnikw pod rozstajnym krzyem Wszystko w niej jest i sony lad na twarzy po niezaschnitej twarzy
(Wszystko w niej jest... z tomu Muzyka...)

A oni wci id od tamtego listopada bagnetem na moskala

(Oni wci id z tomu Muzyka...)

Drugi z utworw w tym cyklu pt. Na barykadzie jest na pisany na temat tzw. Rewolucyjnej" etiudy c-moll op. 10, nr 12. O znanym tym dziele Chopina napisze on: Rozpacz osigna kres mona j tylko zepchn w przepa razem ze zgroz na namitnoci dno gdzie niemoc ttni przeraliwie Da wiatu co potrafi Odtd pianici wszystkich wiekw powtarza bd tamto dumne powstanie
(Na barykadzie z tomu Muzyka...)

A co zauwaalne, kryje si w tych sowach jeszcze jedno - Landowski wskazuje na znaczenie powstania przeciw Rosji z 1830 roku do czasw sobie wspczesnych; wszak wiersz ten napisa w 1979 roku, kiedy obowizywaa doktryna przy jani polsko-radzieckiej. Wiersze chopinowskie Landowskiego, podobnie zreszt jak inne z analizowanego tomiku, nie zawsze posiadaj czytel ne zwizki swej treci z tematem muzycznym wskazywanego przez autora dziea. Std te, chyba nie pozbawiona racji, uwa ga, e mona niektre z nich czyta bez odniesienia do wska zywanego utworu muzycznego. I nie dlatego, e tego zwizku nie ma, ale dlatego, e ten zwizek mia charakter nietrway. Oddziaanie jednorazowe jakiego utworu muzycznego na poet mgo by nadto bardzo osobiste, wrcz by si chciao rzec - intymne. Co, czego sucha Landowski lub, co w ten czy inny sposb istniao w jego muzycznej pamici - wpywa o ostatecznie na tre utworu. W najlepszym przypadku moe to by nastrj wiersza, ale przecie nie tylko nastrj decydowa o wyraanej treci i kreowanej rzeczywistoci w poetyckiej przestrzeni sowa. Zachodziy w procesie twrczym Landow skiego zapewne takie procesy skojarzeniowe, ktrych dzi ju odtworzy si nie da, a rekonstrukcja wsplnoci wierszy z ich muzycznymi partnerami" moe osign niezbyt zadowalaj ce efekty poznawczo-interpretacyjne. Nastrj, ktry jest wykadnikiem treci, zbiega si w paru chopinowskich wierszach Landowskiego z muzyk genialnego romantyka. Tak dzieje si np. w Pytaniu, ktre mu towarzyszy" preludium e-moll op. 28, nr 4. Jak wiemy, ten przepeniony smutkiem utwr Chopina, odtwarzany przy wspominaniu zmarych, posuy Landowskiemu do zbudo wania i pogbienia nastroju. Ale nie tylko smutek bdzie w tym wierszu. Wsuchany w utwr Chopina poeta zauwa y, e mier niekoniecznie powodowa moe tylko rozpacz i bezdenny al, ale sta si moe, a nawet powinna, rdem ukojenia. Dlatego: nadesza najpikniejsza pora siwienia traw na kach rozmyla o szarej godzinie
(Pytanie z tomu Muzyka...).

Zauwamy, e pierwsza cz wiersza jest wyranie in terpretacyjna. W poetyckim, skondensowanym skrcie Lan dowski skreli tu wasn wizj" etiudy. Posugujc si ka tegoriami: rozpacz, zgroza, namitno, niemoc - wyznacza emocjonalne nacechowanie utworu Chopina. Z kolei kres i zepchnicie ku przepaci - wyznaczaj ontyczne horyzonty Chopinowskiego dziea. Landowski najwyraniej chce tu od da nie tylko bardzo silne emocje twrcy etiudy i jej siy od dziaywania, ale te wskaza, e interpretacja ta siga moe dalej, osign moe wicej. Zadziwiajco spokojnie wyra ona zostaa pozostaa cz wiersza. Tu ju tylko chodna refleksja o recepcji utworu Chopina. W klimacie powsta niowym pozostaje inny jeszcze wiersz Landowskiego z tego chopinowskiego cyklu, a mianowicie Oni wci id. Napisa ny w warszawskich azienkach w 1979 roku, jak sam autor zaznacza, wiersz ten jest przykadem liryki miejsca. Tak jak w swych podrach i bdzeniach romantycy upamitniali miejsca w ich wdrwkach szczeglne rodzajem lirycznej refleksji (np. Grb Agamemnona Juliusza Sowackiego, Bakczysaraj Adama Mickiewicza), tak u Landowskiego mamy do czynienia z podobn praktyk. W przywoanym tu wierszu autor przypomina wane wydarzenie - wybuch po wstania listopadowego 1830 roku. W wierszu tym, odkrywa Landowski, przy akompaniamencie scherzo cis-moll op. 39, zwizek midzy genialnym kompozytorem a powstacami i tym samym syna narodu z jego histori. I nie chodzi tu ju o konkretne odniesienie wspomnianego scherza do wyda rze nocy listopadowej, ile raczej o uzmysowienie jednoci emigranta - kompozytora z najbardziej bolesnymi wydarze niami w ojczynie: Kiedy ju umilka rozwichrzona wierzba w kamie zamieniona na klawisz spada za

Bardziej nostalgicznie zsynchronizowane zostan nastro je wiersza Polska koysanka z walcem a-moll op. 34, nr 2. Wiersz ten jest prb literackiej rekonstrukcji okolicznoci emocjonalnych i sytuacyjnych, towarzyszcych powstaniu wspomnianego utworu. Celujco, jak oceniam, Landowski wykreowa, niewane czy zgodnie z realiami i faktami, sy tuacj Chopina, ktry w samotnoci, na paryskim bruku zdaje si pisa w swych mylach, w swej pamici wspomniany walc, a ktry jake trafnie nazywa Landowski polsk koysank": Wyperli si szampan wyszumia odurzajcy wir paryski ucich salon Odesa pusty powz i sam zupenie sam krokiem wolnym szed naprzeciw cieniom smutniejszym od smutku

KMR

47

Koysze si pami cofnita do k do zmierzchw ciemnych jak nostalgia do zmierzchw ciemnych do zmierzchw (Polska koysanka z tomu Muzyka...) Ciekawym skorelowaniem treci wiersza z wymow utwo ru muzycznego jest Czekajc na wypowiedzenie. Tu wiersz i utwr muzyczny, a konkretnie Chopina preludium Des-dur op. 28, nr 15, wspbrzmi. Tak jak np. stanowcze tony tego preludium, podpowiadaj i powtarzaj jak konieczno, wysucha w nich mona jaki rodzaj powtarzania prawdy 0 nieodwracalnoci - tak treci takie znajd swe przeoenia na jzyk liryki. Rwnie obrazek - komentarz liryczny, za warty na kocu wiersza: A deszcz w brzozach wci pada i pada i uszy ju ptakw stada (Czekajc na wypogodzenie z tomu Muzyka...) ma swe odzwierciedlenie w kilku taktach, rytmie i barwie preludium. W podobny sposb zbiegnie" si linia melodycz na mazurka e-moll op. 41, nr 2 z wierszem Odpoczywanie. 1 chocia na prno szuka w zestawianiu obu utworw ilu stracyjnej odpowiednioci, to jednak czy je subtelny charak ter kreowanej rzeczywistoci oraz zakoczenie. Przyciszone dwiki prowadz w mazurku jakby do skonania muzyka. Ostateczne wyciszenie i wyganicie tonw w utworze Chopi na koresponduje z zakoczeniem wiersza, gdzie czytamy: koczy si powoka zieleni a Frasobliwy coraz czciej podpiera doni utrudzon gow (Odpoczywanie z tomu Muzyka...) I jeszcze jedna uwaga. Profesor Wadysaw Strewski zasugerowa: czy jeden z najbardziej tajemniczych, ewokujcy ca skal nieprzeczuwalnych odmian idei wartoci: drama tyzmu, tragizmu, wzniosoci i zadumy, a rwnoczenie zaska kujcy w swej rodkowej czci pogodnym rytmem mazurka, jednym sowem Polonez fis-moll op. 44, nie byby najbli szy emocjonalnej aurze Norwidowskiego poematu" 5 . Chodzi o powszechnie znany a wci niedointerpretowany (a moe przeinterpretowany) Fortepian Szopena. A tym, wymienio nym przez Strewskiego, polonezem Chopina podpisa Landowski wiersz pt. Testament. Nie chc narzuca tu jakiej jednoznacznej interpretacji, ale wydaje si suszne stwierdze nie, e wierszem tym Landowski podkrela i zaznacza nie uchronno ludzkiego losu, szorstk, brutaln prawd, ktrej brzmieniow warto zdaje si sysze w polonezie Chopina. Twarde, rozszarpane akordy tego utworu wydaj si doskona artystycznie inspiracj do lirycznego stwierdzenia:

zgodnie z przypisanym" mu utworem muzycznym, nada Landowski tytu Smutny marsz. I jak nigdzie dotd, w ad nym innym wierszu tego tomiku, zwrci si poeta do kom pozytora: Trudno Fryderyku kiedy tak stoj w porze gdy najchtniej doni dotykam ziemi musz wybra midzy tob tragicznym Amadeuszem i tym guchym starcem (Smutny marsz z tomu Muzyka...) W taki sposb muzyka i sowo zbiegy si w osobowym spotkaniu artystw. A rzewny, powany i jake przejmujco smutny ton Marszu fimeralnego Chopina pomoe poecie wy razi swe niepokoje i znale - w co nie wtpi - odpowied nie rzeczy sowo". Dlatego precyzyjnie i wraliwie subteln nici metafory i obrazowania z Chopina inicjujcym marszem odkryje Landowski stan ducha, nazwie nienazwane lki przy szoci i niepokoje teraniejszoci i dopowie: Codziennie id kondukty przez mj smutek z ktrym si przyjani Tylko czy usysz przez starannie zasunit ciemno ten miarowy krok wolniejszy od bicia pulsu i t kantyl najbardziej jesienn Chyba e umr w rocznic urodzin kiedy droga ku socu najbarwniejsza (Tame) Poezja Landowskiego to do bogaty, a przede wszyst kim zrnicowany dorobek. Mamy tu zarwno poezj dzie cic (Ptasie rozmowy), religijn (Wychodzenie z mroku) jak te muzyczn" (Muzyka na wierzby i powiejce niwy). Te matycznie jest ona bardzo rnorodna, bo obok problemw egzystencjalnych, porusza zoone zagadnienia wspczesnej kultury. Landowski nigdy nie przesta by te poet pejzau, ktrego zliryzowan rzeczywisto potrafi nie tylko wyrazi, ale te za jej pomoc artykuowa wasny osd wiata, ludzi i siebie. Poetyka jego wierszy mieci si w kanonie wspcze snoci. Wyzbyta klasycznych norm, nie kreuje nowych form wyrazu. Pisarz wypowiada si za pomoc dostpnych wsp czesnemu pisarzowi techniki potoku poetyckiego sowa, po toku sw - obrazw jak te sw - idei, ktre w oszczdnej, nierzadko lapidarnej formie dotykay spraw najwaniejszych. Oszczdno sowa idzie tu w parze z dochodzeniem do istot nych problemw wspczesnego czowieka: tego z maej oj czyzny i tego, bezradnie czasem rozgldajcego si po coraz mniej rozumianym wiecie.

Cay bl wszystkich klsk jeszcze iskra Przypisy: jeszcze tlca agiew 1 W antologii tej znajdzie si poowa wierszy z tego tomiku. potem pocztek nieistnienia Landowski znajdzie si te m.in. w rosyjskojzycznej antologii polskich autorw; zob.: Jantamoje pobierieije. Stichi i proza gdaskich i tylko rezygnacja pisatielej, wyb. E. W. Niewiakin. wstp A. Czepurow, Leningrad 1987. pokonanego 2 R. Landowski, Wyznanie autora, w: Wychodzenie z mroku. Modli {Testament z tomu Muzyka...) twy grzesznego poety, Tczew 1990, s. 6. 3 Siostra Nulla Suebnica Krzya, Wiersze, [Warszawa] br, s. 87. 4 Najduszy, bo wykonywany niemal dziesi minut, jest polonez Bliskie spotkanie z patronem" cyklu wierszy - Chopi fis-moll op. 44. 5 nem dopowie si w przedostatnim wierszu z cyklu, ktremu, Cyprian Norwid o muzyce, oprac. W. Strewski. Krakw 1997, s. 78.

48

KMR

Prezentujemy Czytelnikom fragmenty Od Wydawcy wydanej w br. ksiki przez Centrum Wystawienniczo-Regionalne Dolnej Wisly w Tczewie

okazji Jubileuszu 750-lecia nadania Tczewowi praw miej skich, oddajemy do rk odwiedzajcych nasz placwk ksik pt: Tajemnice tczewskiej ziemi. Rozmowy z ar cheologami". Wydanie towarzyszy historycznej ekspozycji, zor ganizowanej przez Fabryk Sztuk" Centrum WystawienniczoRegionalne Dolnej Wisy wsplnie z Muzeum Archeologicznym w Gdasku. Przygotowujc wystaw oraz niniejsz publikacj, podjlimy si trudnej prby odtworzenia ycia naszych pra przodkw na terenach obecnego Tczewa i okolic. To dotychczas jedyna prba pokazania historii miasta w takim wymiarze. Publikacja zostaa ujta w cykl wywiadw przeprowadzonych przez komisarza wystawy Jzefa Zikowskiego. Otwiera je roz mowa z archeologiem Mieczysawem Haftk, z ktrej dowiadu jemy si o odkryciach archeologicznych z lat 1981-1984 w rejo nie Tczewa, a take o tym, jak wyglday okolice Tczewa okoo 9 tysicy lat temu. (...). Epok kamienia przyblia nam Olgierd Felczak, (...) epok brzu i wczesnego elaza prezentuje Piotr Fudziski. Zamieszczony zosta rwnie tekst o okresie wpyww rzymskich. Natomiast we wczesne redniowiecze wprowadza Zdzisawa Ratajczyk. Zbigniew urawski opisuje odkrycia, kt rych dokona w wyniku bada archeologicznych, przeprowadzo nych na terenie obecnej Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicz nej w Tczewie w latach 2000-2004. Z kolei Robert Krzywdziski rozwija wiele wtpliwoci zwizanych z przebiegiem rednio wiecznego systemu fortyfikacyjnego Tczewa. Renata Wiloch-Kozowska zdaje relacj z przeprowadzonych bada na stanowisku przy ul. Chopina/Nad Wis/Wodnej. To dalsza kontynuacja usta lania w terenie lokalizacji murw miejskich. Publikacj zamyka opis odkrycia w Tczewie jednego z najcenniejszych w regionie pomorskim skarbw numizmatycznych oraz kalendarium dziejw Pomorza Wschodniego do 1260 roku.

Jzef M. Zikowski, tajemnice tczewskiej ziemi, Rozmowy z archeologami, Bernardinum" Pelplin 2009, form. 14,5 x 21 cm, s. 132, ii.

25 lat dla Kociewia

dniu 29 sierpnia br. odbyy si uroczyste obchody 25-lecia dziaalnoci Oddziau Kociewskiego ZKP w Pelplinie. Uroczystoci rozpoczy od modlitwy przy grobach Bp Konstantyna Dominika, ks. prof. Janusza Pa sierba, ks. dr Bernarda Sychty, ks. Henryka Mrossa oraz byych prezesw oddziau Brunona Chmieleckiego i Henryka Doskie go. Nastpnie uczestnicy przeszli w pochodzie do Bazyliki Ka tedralnej, gdzie zostaa odprawiona msza w. w intencji rychej beatyfikacji Sugi Boego Bp Konstantyna Dominika. W kazaniu ks. Tadeusz Brzeziski nawiza do historii oddziau ZKP Pelplin. Dalsze uroczystoci miay miejsce w Liceum Oglnoksztaccym w Pelplinie. Dokonano prezentacji jubileuszowej publikacji Pel plin nasza maa ojczyzna" pod redakcj Bogdana Winiewskiego. Publikacja zawiera histori i kalendarium oddziau, sylwetki pre zesw, pelpliski alfabet oraz archiwalne zdjcia. W uroczystociach udzia wziy delegacje oddziaw ZKP: Chmielna, Gdaska, Gdyni, Kartuz, Stycy, Szemud i Tczewa. Goci wita i yczenia odbiera Bogdan Winiewski prezes pelpliskiego oddziau ZKP. Naczelne wadze Zrzeszenia repre zentowa wiceprezes ukasz Grzdzicki. W imieniu przewodni czcego Sejmiku Wojewdzkiego Brunona Synaka list odczyta Patryk Demski. W licie wyrazi rado z dziaalnoci Oddziau Kociewskiego ZKP w Pelplinie. (...). Znany regionalista prof. Jzef Borzyszkowski odnis si sw ewangelicznych wy jestecie sol ziemi - to trudne zadanie, bo jak atwo przesoli, albo nie dosoli. Std na polu kaszubskim, kociewskim i pomorskim wci mamy problemy, ktre wypadaoby wsplnym wysikiem rozwizywa. Oddzia pelpliski powinien by czstk, ktra inspiruje, spaja wszystkie zaktki Pomorza". (J. CH)

Praca zbiorowa pod red. Bogdana Winiewskiego, Pelplin nasza maa ojczyzna, Bernardinum" Pelplin 2009, form. 14,5 x 20,5 cm, s. 72, ii.

W nastpnym numerze
midzy innymi:

Natura i kultura w poezji ks. Franciszka Kameckiego

Piotra Wiktora Lorkowskiego

Subkowy na przestrzeni wiekw (cz. 1) Marka Kordowskiego

Edukacja regionalna . Marii Pajkowskiej-Kensik.

II Kociewski Konkurs Literacki im. Romana Landowskiego wiat, ktry nie moe zagin.(cz. 3)
Z cyklu Pradzieje Kociewia Andrzeja Wdzika

ot. Mariusz Czerwisk

LUBCHOWO