Professional Documents
Culture Documents
STRESZCZENIE
absolutnym a synestezją.
Badania własne wykazały iŜ synestezja występuje w 27 procentach wśród studentów
Akademii Muzycznej w Katowicach. Synestezja najczęściej objawia się wśród
ek
WSTĘP
ra
Język kaŜdej sztuki oparty jest przede wszystkim na stosowaniu metafor, porównań, na
róŜnego rodzaju skojarzeniach. Dla synestetyka jednak metafora stanowi dosłowność.
Dźwięki wiąŜą się z kolorami, kolory z zapachami, smaki z właściwościami dotykowymi. Te
Ro
stałe związki towarzyszą synestetykom przez całe Ŝycie niezaleŜnie od ich woli, dokładając
do postrzeganej rzeczywistości nieistniejących w niej jakości. Czy jednak synestezja jest
domeną wybrańców losu? Zdaje się, Ŝe łączenie ze sobą wraŜeń róŜnych zmysłów występuje
go
nie tylko w poezji i synestezji. KaŜdy z nas dla lepszego dookreślenia niektórych zjawisk,
odczuć czy myśli posługuje się skojarzeniami międzyzmysłowymi. Gorące barwy, gorzkie
wonie, lodowate spojrzenie czy słodki głos – oto niektóre przykłady takich skojarzeń.
ws
Wszyscy przyrównujemy równieŜ w ten sam sposób jasność światła do głośności dźwięku.
Być moŜe więc synestezyjny odbiór świata nie jest aŜ tak odległy od naszego własnego
postrzegania. Być moŜe odkrycie tego tajemniczego zjawiska pomoŜe nam lepiej zrozumieć
nas samych. Jak się okazuje, synestezję moŜna równieŜ twórczo wykorzystać nie tylko w
k
sztuce, ale i w codziennym Ŝyciu, szczególnie zaś w zapamiętywaniu. Dlatego teŜ ze wszech
a
POJĘCIE SYNESTEZJI
koloru - w paski, prąŜki i cętki innej barwy, o kształtach kulistych bądź kanciastych figur i
brył geometrycznych. Synestezja jest zazwyczaj jednokierunkowa, to znaczy, Ŝe np. słyszany
dźwięk wywołuje wraŜenie koloru, ale widziany w rzeczywistości kolor nie wyzwala juŜ
odczucia dźwięku. Zdarzają się jednak synestezje obukierunkowe. Najczęściej występuje
synestezja łącząca ze sobą tylko dwa zmysły, np. wzroku i słuchu, aczkolwiek zdarzają się
przypadki synestezji łączącej trzy i więcej zmysłów – czego przykładem moŜe być opisywany
przez rosyjskiego neurologa Aleksandra Łurię przypadek Szereszewskiego, który miał
synestezję czterozmysłową1. W nazwie określającej rodzaj synestezji zmysł stymulowany
stanowi drugi człon, zaś pierwszy człon określa wyzwoloną tymŜe bodźcem synestezję, a
więc powyŜszy przykład koloru wywołanego przez dźwięk nazwiemy synestezją kolorowego
słyszenia (ang. coloured hearing synaesthesia; niem. Farbenhören; fr. audition colore).
Kolorowe-słyszenie, zwane równieŜ chromostezją, jest najbardziej powszechną formą
jednokierunkowej synestezji, choć istnieje 20 potencjalnych form tego stanu, jak np.
Al
Synestezja jest cechą wysoce indywidualną, nie ma dwóch ludzi, którzy by mieli dokładnie
takie same skojarzenia, choć poszczególne elementy czy ogólne tendencje – sposoby
kojarzenia mogą być podobne, np. u niektórych osób pierwsza litera słyszanego słowa
nd
SYNESTEZJA W MUZYCE
ra
drogi w sztuce. Idea korespondencji sztuk zawładnęła umysłami takich artystów, jak F.Liszt,
F.Chopin, E.Delacroix, O.Redon, Ch.Baudelaire, W.Goethe, czy R.Wagner.
Synestezja znana była jednak w malarstwie duŜo wcześniej. Włoski malarz Giuseppe
Arcimboldo juŜ w XVI w. namalował harmonię barw i zlecił muzykowi wykonanie tego
go
1
Aleksander Łuria: O pamięci, która nie miała granic. Przekład: Joanna Przesmycka. Warszawa 1970 PWN.
2
Juliusz Starzyński: O romantycznej syntezie sztuk. Dlacroix. Chopin. Baudelaire. Warszawa 1965 PIW.
3
Wasyl Kandinsky: Punkt i linia a płaszczyzna. Przekł. Stanisław Fijałkowski. Warszawa 1986 PIW.
4
Alicja Helman: Rola muzyki w filmie. Warszawa 1964 Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
5
Patrz: Adrian Bernard Klein: Coloured Light an Art Medium. London 1937 The Technical Press LTD.; Alfred
Percy Scholes: Colour and Music. W serii: The Oxford Companion to Music. London 1978 Oxford University
Press s.202-210.; Jörg Jewanski: Farbe-Ton Beziehung. W: Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Allemeine
Enzyklopädie der Musik begrüddet von Fredrich Blume, Kassel 1995 Bärenreiter s. 345-372.
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.
3. kolor koresponduje z tembrem głosu lub barwą dźwięku poszczególnego instrumentu, np.
flet – błękitny, klarnet – róŜowy, instrumenty dęte blaszane – róŜne odcienie czerwieni;
sa
4. kolor wiąŜe się z tonacją muzyczną, np. tonacja E-dur jest niebieska, D-dur Ŝółta, b-moll
czarna;
5. kolor kojarzony jest z absolutną wysokością dźwięku, np. dźwięk h jest szary, f – zielony,
nd
as – purpurowy10.
Przeprowadzone przez Scholesa eksperymenty i badania potwierdzają, iŜ nie ma dwóch
ludzi, którzy kojarzą w ten sam sposób. Nie istnieje teŜ Ŝadna reguła związków pomiędzy
ra
JednakŜe pewne ogólne tendencje kojarzenia dźwięku z kolorem zdają się być bardzo
powszechne. I tak, muzyka o charakterze radosnym i tempie szybkim – kojarzona jest z
kolorami czystymi, jasnymi i jaskrawymi, natomiast muzyka o charakterze refleksyjnym,
nostalgicznym i tempie wolnym odpowiada barwom pastelowym, wyblakłym, zbrudzonym
go
skojarzenia niŜ tonacja Ges-dur (6 bemoli), chociaŜ bezwzględna wysokość dźwięku w obu
przypadkach jest jednakowa. Wykazano, iŜ te same osoby reagowały inaczej na dźwięki gdy
je nazywano, niŜ w przypadku, gdy nie podawano ich nazwy (np. dźwięk des miał inny kolor
k
niŜ cis). Na wraŜenia synestezyjne mogą mieć więc wpływ podświadome skojarzenia
a
6
Danuta Mirka: Teozofia, muzyka i światło. O funkcji światła w poemacie symfonicznym „Prometeusz”
Aleksandra Skriabina; W: Zeszyty Naukowe nr 4. Red. Franciszek Woźniak, Edmund Heza, Anna Nowak.
Bydgoszcz 1993 Akademia Muzyczna.; Charles S. Myers: Two Cases of Synaesthesia „The British Journal of
Psychology” 1915 nr 7 s.112-117.
7
Anatol Sołowcow: Rimski-Korsakow, Przekł. Maria Zagórska, Kraków 1989 PWM.
8
Tadeusz Kaczyński: Messiaen. Kraków 1984 PWM.
9
Elmar Budde: Muzyka - dźwięk - kolor. O problemie synestezji we wczesnych kompozycjach Ligetiego. ISME
1988 nr 4 s. 14 - 24.
10
Alfred Percy Scholes: op.cit.
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.
absolutnego.17
W Polsce zagadnieniem synestezji w muzyce zajmował się J.Segał w 1914r. Na
podstawie ankiet, obserwacji i innych badań stwierdził on powszechne prawidłowości w
kojarzeniu jasnych kolorów z wysokimi dźwiękami a ciemnych – z niskimi, uznając, iŜ są one
go
11
„Persons with a poor idea of pich usually appear to be almost or altogether wanting in color-vision”. Alfred
Percy Scholes: op.cit. s. 206.
12
Lawrence E. Marks: On Colored-Hearing Synesthesia: Cross-Modal Translations of Sensory Dimensions.
k
Concepts, Results, and Applications. Red. Eric Klinger. New York, London 1981 Plenum Press s.153-163.
14
Donald J. Pozella i David W. Biers: Chromesthetic responses to music: replication and extension. „Perceptual
and Motor Skill” 1987 nr 65 s.439-443.; Donald J. Pozella i Jodi L. Hassen: Aesthetic preferences for
ombinations of color and music. „Perceptual and Motor Skills” 1997 nr 85 s.960-962.; Donald J. Pozella i
Audrey M. Kuna: Chromesthetic responses to the music of G.F.Handel. W: Imagery: op.cit. s. 165-173.
15
Lola L.Cuddy: Synësthesie W: Musikpsychologie. Ein Handbuch. Red. Herbert Bruhn, Rolf Oerter i Helmut
Rösing. Hamburg 1993 Rowohlts Enzyklopädie s.449-505.
16
„Photismen kommen in stärkerer oder schwächerer Ausprägung bei allen Menschen vor, sonst könte man
nicht in der Poesie mit ihrer Hilfe malen und Ausdrücke von einem Sinnesorgan in verständlichen Weise auf das
andere übertragen” Źródło: E. Bleuer i K.Lehman: Zwangsmäßige Lichtempfindungen durch Schall und
verwandte Erscheinungen auf dem Gebiete der anderen Sinnesempfindungen. Leipzig 1881 Fues‘ Verlag.;
Podaję za: Albert Wellek: Farbenhören – Farbenmusik. W: Musik in Geschichte und Gegenwart. T.III. Kassel
1954 Bärenreiter s.1807.
17
Albert Wellek: op.cit. s. 1804-1811.
18
Jerzy Rymaszewski: Muzyka i sugestia. Warszawa 1932 Drukarnia Gospodarcza.
19
Feliks Wróbel: Barwa i dźwięk. Szkice porównawcze. „Ruch Muzyczny” 1949 nr 11-12 s.16-22; tegoŜ:
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.
BADANIA WŁASNE
Al
Synestezja często występuje wśród osób twórczych, jak wykazały liczne badania.
ek
wpływ takie czynniki, jak płeć, kierunek studiów, rodzaj instrumentu i zdolność słuchu
absolutnego. Niezmiernie ciekawą kwestią zdało się pytanie, czy synestezja pomaga – czy teŜ
przeszkadza w muzyce? Odpowiedź na to pytanie mogłaby przyczynić się do lepszego
nd
wyjaśnienia przyczyn częstszego pojawiania się zjawiska synestezji wśród osób twórczych,
aniŜeli w populacji generalnej.
Badaniu poddano 145 studentów Akademii Muzycznej w Katowicach (32% ogólnej
ra
liczby 447 studentów tej uczelni) z wszystkich wydziałów i kierunków studiów. PosłuŜono się
metodą specjalnie do tego celu skonstruowanego kwestionariusza. Pierwszy sondaŜ
przeprowadzono w przedziale czasu : listopad 1996 - maj 1997 roku. Pierwszy kwestionariusz
Ro
kolorami, proszone były o napisanie, jakie kolory łączą się z poszczególnymi pojedynczymi
dźwiękami i tonacjami muzycznymi. Tabela skojarzeń dźwiękowo-kolorystycznych
obejmowała wszystkie, takŜe enharmonicznie równowaŜne nazwy pojedynczych dźwięków
ws
(np. ces, c, cis, des, d, dis itd.) i wszystkie tonacje muzyczne w trybie durowym i mollowym.
Wśród respondentów 55 osób (38% badanej próby) deklarowało skojarzenia między
dźwiękami muzycznymi a kolorami. Osoby te po upływie co najmniej pół roku były proszone
o ponowne badanie kwestionariuszowe (drugi sondaŜ przeprowadzono w przedziale czasu:
k
listopad 1997 - marzec 1998 roku). Drugi kwestionariusz składał się z pytań, dotyczących
a
preferencji kolorów i tonacji muzycznych, jak równieŜ osoby badane były ponownie proszone
o wypełnienie tabeli skojarzeń miedzy dźwiękami i tonacjami a kolorami (jak w pierwszym
kwestionariuszu). Metoda test - retest została tu zastosowana do stwierdzenia autentyczności
synestezji, na podstawie stałości skojarzeń. Osoby, które objawiały te same skojarzenia
dźwiękowo - kolorystyczne w pierwszym i drugim kwestionariuszu, zostały ostatecznie
- synestezja wzrokowa:
• dotykowo – kolorowa: 1 os. (4.76 %).
go
Zdawało się interesujące, aby znaleźć odpowiedź na pytanie, czy istnieje związek
pomiędzy ulubionymi kolorami a preferowanymi tonacjami muzycznymi? Spośród 255
odpowiedzi synestetyków uzyskanych w kwestionariuszu 2, wskazujących na preferowane
ws
klawiszowych, takich jak: fortepian, organy, akordeon ( Chi2 = 14.768; p>0.05; df = 1); i
wiąŜe się ze zdolnością słuchu absolutnego (Chi2 = 11.758; p>0.05; df = 1); nie ma natomiast
związku z płcią (Chi2 = 3.284; p>0.05; df = 1).
ek
synestetyków odpowiedziało twierdząco (23% badanej próby) a pozostałych sześć osób miało
obojętny stosunek do swej zdolności. Synestezja pomaga badanym studentom w:
„kształtowaniu wyobraźni”, „w wyobraŜaniu granego dźwięku”, „w słuchaniu – utwór jest
nd
wraŜeń między dźwiękami. Zapamiętuję to wraŜenie i przy następnym graniu danej frazy
czekam aŜ oŜyją poprzednie doznania. Ten sam utwór w transpozycji zyskuje zupełnie nową
treść, jest zaskakująco inny – z początku wręcz nie poznaję tego utworu. Czasami dla nowego,
świeŜego spojrzenia na utwór – transponuję go i wtedy odkrywam na nowo jego ekspresję.
24
Test niezaleŜności Chi2 , zastosowany w niniejszych badaniach, słuŜy do badania istotności róŜnic między
dwiema zmiennymi nominalnymi. Jedną zmienną w tym wypadku była zdolność synestezji, którą porównywano
z innymi zmiennymi: wydziałem i kierunkiem studiów, zdolnością słuchu absolutnego oraz płcią. Więcej o
teście niezaleŜności Chi2 : Andrzej Góralski: Metody opisu i wnioskowania statystycznego w psychologii.
Warszawa 1974 PWN s. 207-210; George A. Ferguson i Yoshio Takane: Analiza statystyczna w psychologii i
pedagogice. Warszawa 1997 Wydawnictwo Naukowe PWN s. 240-243.
25
Wypowiedzi pochodzą z drugiego kwestionariusza, zastosowanego w badaniu. Źródło: Aleksandra Rogowska-
Biazik: Synestezyjne wraŜenia kolorystyczno-dźwiękowe. Ich występowanie i wpływ na muzykę. Niepublikowana
praca magisterska. Katowice 1998 Akademia Muzyczna s.54.
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.
Muzyka często kojarzy mi się z ruchem i materią zmieniającą kształt w przestrzeni (robi
się ona większa, wydłuŜa się, rozciąga czy rozszerza). Czasami ostatni dźwięk w utworze – to
jak kamień topiący się w gęstej materii. Dźwięki kojarzą mi się z przestrzenią: są dalsze i
bliŜsze, jak np. w nokturnach Chopina – dźwięki akompaniamentu tworzą osnuty mgiełką
odległy plan obrazu malarskiego. Towarzyszy temu poczucie zawieszenia, niedopowiedzenia,
pewnej tajemnicy, która pozostawia uczucie zafascynowania.
Często w uczeniu odwołuję się do róŜnych skojarzeń, które po głębszym zastanowieniu
zdają się być niczym innym, jak wraŜeniami synestezyjnymi. Na przykład frazowanie – to jak
wylewanie miodu coraz to gęstszym strumieniem; dźwięki „brillante” porównuję często do
mokrych pereł oświetlonych promieniami słońca; wydobycie i „Ŝycie” dźwięku kojarzę
czasem z uchwyceniem i wyciąganiem wstąŜki. Aby osiągnąć odpowiedni wyraz w muzyce
wszystkie tego rodzaju skojarzenia muszą się łączyć z róŜnymi stanami napięcia
emocjonalnego.” 26
Al
PODSUMOWANIE
ek
sposób synestezja objawiła się w wyŜszym stopniu wśród instrumentalistów, a pośród nich –
u muzyków, grających na instrumentach klawiszowych. Być moŜe wskazuje to na większą
ra
charakter tego zjawiska, którego źródeł naleŜy ciągle jeszcze poszukiwać. Niezbędne wydają
się dalsze badania nad synestezją wśród muzyków, które mogą się przyczynić do lepszego
a
26
Aleksandra Rogowska-Biazik: op.cit. s. 56-57.
27
Audrey Dailey, Colin Martindale i Jonathan Borkum: Creativity, Synesthesia, and Physionomic Perception.
„Creativity Research Journal” 1997 nr 10 / 1 s.1-8.; George Domino: Synesthesia and Creativity in Fine Arts
Students: An Empirical Look. „Creativity Research Journal” 1989 nr 2 s. 17-29.; Joseph Glicksohn, Orna
Salinger i Anat Roychman: An exploratory study of syncretic experience: Eidettics, synaesthesia and
absorpction;. „Perception” 1992 nr 21 s.637-642.; Charles M. Rader i Auke Tellegen: op.cit.
28
Alfred Percy Scholes: op.cit.; Albert Wellek: op.cit.; Lawrence E. Marks: op.cit.
29
John E. Harrison i Simon Baron-Cohen: Synaesthesia: a reviev of psychological theories. W: Synaesthesia.
Classic and Contemporary Readings. Red. Simon Baron – Cohen i John E. Harrison. Oxford 1997 Blackwell
Publishers s. 109-122.