You are on page 1of 8

Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką

Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

STRESZCZENIE

Synestezja kolorowego-słyszenia powoduje widzenie kolorów podczas słuchania


dźwięków. Zjawisko synestezji występuje często wśród artystów, stanowiąc nierzadko źródło
inspiracji w ich twórczości. Badania synestezji, prowadzone wśród wykazały pewne
prawidłowości w kojarzeniu jasnych kolorów z wysokimi dźwiękami, co zdaje się
występować powszechnie u kaŜdego z nas. Stwierdzono równieŜ związek między słuchem
Al

absolutnym a synestezją.
Badania własne wykazały iŜ synestezja występuje w 27 procentach wśród studentów
Akademii Muzycznej w Katowicach. Synestezja najczęściej objawia się wśród
ek

instrumentalistów, grających na instrumentach klawiszowych. Potwierdzony został związek


synestezji ze zdolnością słuchu absolutnego. Skojarzenia synestezyjne zdają się pomagać
muzykom w procesie twórczym. Prawdopodobnie potrzeba odnoszenia muzyki do innych
sa

wraŜeń zmysłowych stanowi powód pojawiania się stałych synestezyjnych skojarzeń


międzymodalnych, które współwystępują z wysokim stopniem kreatywności.
nd

WSTĘP
ra

Język kaŜdej sztuki oparty jest przede wszystkim na stosowaniu metafor, porównań, na
róŜnego rodzaju skojarzeniach. Dla synestetyka jednak metafora stanowi dosłowność.
Dźwięki wiąŜą się z kolorami, kolory z zapachami, smaki z właściwościami dotykowymi. Te
Ro

stałe związki towarzyszą synestetykom przez całe Ŝycie niezaleŜnie od ich woli, dokładając
do postrzeganej rzeczywistości nieistniejących w niej jakości. Czy jednak synestezja jest
domeną wybrańców losu? Zdaje się, Ŝe łączenie ze sobą wraŜeń róŜnych zmysłów występuje
go

nie tylko w poezji i synestezji. KaŜdy z nas dla lepszego dookreślenia niektórych zjawisk,
odczuć czy myśli posługuje się skojarzeniami międzyzmysłowymi. Gorące barwy, gorzkie
wonie, lodowate spojrzenie czy słodki głos – oto niektóre przykłady takich skojarzeń.
ws

Wszyscy przyrównujemy równieŜ w ten sam sposób jasność światła do głośności dźwięku.
Być moŜe więc synestezyjny odbiór świata nie jest aŜ tak odległy od naszego własnego
postrzegania. Być moŜe odkrycie tego tajemniczego zjawiska pomoŜe nam lepiej zrozumieć
nas samych. Jak się okazuje, synestezję moŜna równieŜ twórczo wykorzystać nie tylko w
k

sztuce, ale i w codziennym Ŝyciu, szczególnie zaś w zapamiętywaniu. Dlatego teŜ ze wszech
a

miar warto jest odkrywać naturę tego fascynującego zjawiska.

POJĘCIE SYNESTEZJI

Synestezja – oznacza z języka greckiego jedność wraŜeń ( syn = razem + aisthesis =


czucie). Synestezja jest wewnętrznym, indywidualnym i jednostkowym odczuciem,
występującym wtedy, gdy jeden bodziec zmysłowy wyzwala mimowolnie jednoczesne
wraŜenie w dwu lub więcej zmysłach. Mówi się o przemieszaniu, czy teŜ skrzyŜowaniu
wraŜeń naleŜących do róŜnych modalności zmysłowych, np. słysząc dźwięk – synestetyk
równocześnie „widzi” kolor. Skojarzenia synestezyjne są stałe, to znaczy nie zmieniają się w
ciągu Ŝycia danej jednostki – idąc za poprzednim przykładem – określone dźwięki wywołują
zawsze te same, określone kolory. Synestezje wzrokowe są zawsze abstrakcyjne – nie są to
obrazy rzeczywistych zjawisk świata, jak np. krajobrazy, lecz abstrakcyjne odczucia np.
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

koloru - w paski, prąŜki i cętki innej barwy, o kształtach kulistych bądź kanciastych figur i
brył geometrycznych. Synestezja jest zazwyczaj jednokierunkowa, to znaczy, Ŝe np. słyszany
dźwięk wywołuje wraŜenie koloru, ale widziany w rzeczywistości kolor nie wyzwala juŜ
odczucia dźwięku. Zdarzają się jednak synestezje obukierunkowe. Najczęściej występuje
synestezja łącząca ze sobą tylko dwa zmysły, np. wzroku i słuchu, aczkolwiek zdarzają się
przypadki synestezji łączącej trzy i więcej zmysłów – czego przykładem moŜe być opisywany
przez rosyjskiego neurologa Aleksandra Łurię przypadek Szereszewskiego, który miał
synestezję czterozmysłową1. W nazwie określającej rodzaj synestezji zmysł stymulowany
stanowi drugi człon, zaś pierwszy człon określa wyzwoloną tymŜe bodźcem synestezję, a
więc powyŜszy przykład koloru wywołanego przez dźwięk nazwiemy synestezją kolorowego
słyszenia (ang. coloured hearing synaesthesia; niem. Farbenhören; fr. audition colore).
Kolorowe-słyszenie, zwane równieŜ chromostezją, jest najbardziej powszechną formą
jednokierunkowej synestezji, choć istnieje 20 potencjalnych form tego stanu, jak np.
Al

synestezja dotykowo-smakowa, kolorowo-zapachowa, czy dotykowo-słuchowa itp. Istnieją


równieŜ formy jak dotąd nie spotkane, jak np. synestezja słuchowo - dotykowa. Synestezję
kolorowego-słyszenia moŜe wywoływać określona wysokość dźwięku lub tonacja muzyczna,
ek

barwa określonego instrumentu muzycznego bądź głosu ludzkiego, poszczególna głoska,


sylaba, słowo, litera alfabetu czy teŜ cyfra, oraz kaŜdy inny dźwięk otaczającego nas świata.
sa

Synestezja jest cechą wysoce indywidualną, nie ma dwóch ludzi, którzy by mieli dokładnie
takie same skojarzenia, choć poszczególne elementy czy ogólne tendencje – sposoby
kojarzenia mogą być podobne, np. u niektórych osób pierwsza litera słyszanego słowa
nd

wywołuje kolor, choć kaŜdy synestetyk ma inny „alfabet kolorów”.

SYNESTEZJA W MUZYCE
ra

Synestezja zdobyła po raz pierwszy swą sławę w dziewiętnastym wieku dzięki


twórczości. Poszukiwano wtedy międzyzmysłowych związków, które miały otworzyć nowe
Ro

drogi w sztuce. Idea korespondencji sztuk zawładnęła umysłami takich artystów, jak F.Liszt,
F.Chopin, E.Delacroix, O.Redon, Ch.Baudelaire, W.Goethe, czy R.Wagner.
Synestezja znana była jednak w malarstwie duŜo wcześniej. Włoski malarz Giuseppe
Arcimboldo juŜ w XVI w. namalował harmonię barw i zlecił muzykowi wykonanie tego
go

dzieła na cymbałach. Romantyczny malarz Delacroix pragnął malować muzyczne obrazy2.


Sztuka abstrakcyjna powstała dzięki próbie stworzenia sztuki plastycznej, która by przenosiła
emocje bez pośrednictwa przedstawień świata widzialnego, ale wprost – tak jak to czyniła
ws

muzyka. Wasyl Kandinski, twórca abstrakcjonizmu, był synestetykiem i jego malarstwo


odnosi się nie tylko do muzyki, ale i do wraŜeń dotykowych3. O muzyczności obrazów mówi
się w przypadku: J.Whistlera, F.Kupki. M.Ciurlionisa, R. i S.Delaunay, P.Gaugina,
k

H.Matisse, czy P.Klee. Na początku dwudziestego wieku powstawały filmy, podejmujące


a

związki między rytmami muzycznymi a wzrokowymi ruchomymi obrazami, np. Symfonia


diagonalna V.Eggelinga, Rytm H.Richtera, Refleksy światła i szybkości H.Chomette, Balet
mechaniczny F.Legera, czy Fantazja W.Disneya4. Na przełomie dziewiętnastego i
wudziestego stulecia tworzono niezliczoną ilość instrumentów muzycznych połączonych z
projekcją kolorowych świateł podczas gry5.

1
Aleksander Łuria: O pamięci, która nie miała granic. Przekład: Joanna Przesmycka. Warszawa 1970 PWN.
2
Juliusz Starzyński: O romantycznej syntezie sztuk. Dlacroix. Chopin. Baudelaire. Warszawa 1965 PIW.
3
Wasyl Kandinsky: Punkt i linia a płaszczyzna. Przekł. Stanisław Fijałkowski. Warszawa 1986 PIW.
4
Alicja Helman: Rola muzyki w filmie. Warszawa 1964 Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
5
Patrz: Adrian Bernard Klein: Coloured Light an Art Medium. London 1937 The Technical Press LTD.; Alfred
Percy Scholes: Colour and Music. W serii: The Oxford Companion to Music. London 1978 Oxford University
Press s.202-210.; Jörg Jewanski: Farbe-Ton Beziehung. W: Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Allemeine
Enzyklopädie der Musik begrüddet von Fredrich Blume, Kassel 1995 Bärenreiter s. 345-372.
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

Aleksander Skriabin był synestetykiem i komponował utwory muzyczne, podczas


których emitowano kolorowe światła i zapachy6. Muzyka Mikołaja Rimskiego-Korsakowa
przesiąknięta była jego synestezyjną kolorystyką7. Współczesny kompozytor Oliver Messiaen
bardzo często odwołuje się w swojej muzyce do własnych wraŜeń synestezyjnych8. RównieŜ
kompozycje George Ligetiego niejednokrotnie inspirowane były kolorystycznymi
skojarzeniami9. Współczesny pisarz Vladimir Nabokow równieŜ miał synestezję kolorowego
słyszenia, w której poszczególne słowa wiązały się z kolorami.
W wielu przypadkach trudno jest dzisiaj stwierdzić, czy wszystkie wymienione osoby
posiadały synestezję, czy tylko często nawiązywały w swej twórczości do międzyzmysłowych
skojarzeń. JednakŜe bez wątpienia moŜna stwierdzić, Ŝe synestezja bliska jest twórczemu
postrzeganiu świata.
Alfred Percy Scholes wyróŜnił pięć rodzajów występowania synestezji w muzyce:
1. kolor kojarzony jest z całą twórczością poszczególnych kompozytorów, np. muzyka
Al

Mozarta określana jest jako niebieska, Chopina – zielona, Beethovena – czarna;


2. kolory odpowiadają poszczególnym utworom, np. „Aida” jest niebieska, „Latający
Holender” – mgliście zielony;
ek

3. kolor koresponduje z tembrem głosu lub barwą dźwięku poszczególnego instrumentu, np.
flet – błękitny, klarnet – róŜowy, instrumenty dęte blaszane – róŜne odcienie czerwieni;
sa

4. kolor wiąŜe się z tonacją muzyczną, np. tonacja E-dur jest niebieska, D-dur Ŝółta, b-moll
czarna;
5. kolor kojarzony jest z absolutną wysokością dźwięku, np. dźwięk h jest szary, f – zielony,
nd

as – purpurowy10.
Przeprowadzone przez Scholesa eksperymenty i badania potwierdzają, iŜ nie ma dwóch
ludzi, którzy kojarzą w ten sam sposób. Nie istnieje teŜ Ŝadna reguła związków pomiędzy
ra

kolorem a dźwiękiem. Zostały obalone hipotezy: translacji – zakładającej analogię pomiędzy


drganiami fal świetlnych i dźwiękowych, jak równieŜ pośrednictwa emocjonalnego,
symbolicznego, czy mistycznego pomiędzy dźwiękiem a kolorem.
Ro

JednakŜe pewne ogólne tendencje kojarzenia dźwięku z kolorem zdają się być bardzo
powszechne. I tak, muzyka o charakterze radosnym i tempie szybkim – kojarzona jest z
kolorami czystymi, jasnymi i jaskrawymi, natomiast muzyka o charakterze refleksyjnym,
nostalgicznym i tempie wolnym odpowiada barwom pastelowym, wyblakłym, zbrudzonym
go

oraz ciemnym. Tonacje krzyŜykowe określane są jaskrawymi, ostrymi, „krzykliwymi” i


błyszczącymi kolorami, zaś tonacje bemolowe - to ciemne, ciepłe, „spokojne” i matowe
barwy. W ten sposób tonacja Fis-dur (6 krzyŜyków) będzie miała diametralnie inne
ws

skojarzenia niŜ tonacja Ges-dur (6 bemoli), chociaŜ bezwzględna wysokość dźwięku w obu
przypadkach jest jednakowa. Wykazano, iŜ te same osoby reagowały inaczej na dźwięki gdy
je nazywano, niŜ w przypadku, gdy nie podawano ich nazwy (np. dźwięk des miał inny kolor
k

niŜ cis). Na wraŜenia synestezyjne mogą mieć więc wpływ podświadome skojarzenia
a

wysokich (podwyŜszonych) dźwięków z jasnością (rozjaśnieniem) i odwrotnie – niskich


(obniŜonych) dźwięków z ciemnością (ściemnieniem). Jak dowiodły badania tego rodzaju
skojarzenia występują u wszystkich ludzi w jednakowy sposób. Niemały związek z takim
kojarzeniem moŜe mieć równieŜ ogólnomuzyczna wiedza, świadomość wznoszących się
kwintowo tonacji krzyŜykowych – czy opadających kwintowo tonacji bemolowych, oraz

6
Danuta Mirka: Teozofia, muzyka i światło. O funkcji światła w poemacie symfonicznym „Prometeusz”
Aleksandra Skriabina; W: Zeszyty Naukowe nr 4. Red. Franciszek Woźniak, Edmund Heza, Anna Nowak.
Bydgoszcz 1993 Akademia Muzyczna.; Charles S. Myers: Two Cases of Synaesthesia „The British Journal of
Psychology” 1915 nr 7 s.112-117.
7
Anatol Sołowcow: Rimski-Korsakow, Przekł. Maria Zagórska, Kraków 1989 PWM.
8
Tadeusz Kaczyński: Messiaen. Kraków 1984 PWM.
9
Elmar Budde: Muzyka - dźwięk - kolor. O problemie synestezji we wczesnych kompozycjach Ligetiego. ISME
1988 nr 4 s. 14 - 24.
10
Alfred Percy Scholes: op.cit.
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

pamięć utworów poznanych we wczesnym Ŝyciu. Badania przeprowadzone na 250 osobach


dowiodły, iŜ „osoby z ubogim pojęciem o dźwiękach zwykle objawiają się być niemal
całkowicie pozbawione widzenia kolorów”11. To wskazuje na intelektualny charakter
skojarzeń. Wykazano równieŜ, Ŝe osoby posiadające zdolność słuchu absolutnego częściej
objawiają synestezję aniŜeli osoby tej zdolności nie posiadające.
Marks udowadnia, iŜ synestezja, wywoływana zarówno przez muzykę, jak i dźwięki
mowy, charakteryzuje się uniwersalną zasadą kojarzenia bodźców z róŜnych modalności
zmysłowych na podstawie podobieństwa wymiarów psychologicznych, takich jak wielkość i
intensywność12. Zasada ta dotyczy wszystkich ludzi w równym stopniu, choć u synestetyków
moŜe występować z większym nasileniem. Potwierdzenie tej hipotezy zdaje się przychodzić z
badań Radera i Tellegena13, oraz licznych studiów Pozelli i jego współpracowników14, które
wykazały podobną zasadę kojarzenia kolorów z dźwiękami u synestetycznych i
niesynestetycznych badanych.
Al

Eksperymenty Cuddy15 potwierdziły jego hipotezę, iŜ kojarzenie synestezyjne odbywa


się na najwyŜszej wspólnej płaszczyźnie opracowania neuronalnego – jednakowej dla
wszystkich zmysłów organizacji bodźców. Owe pryncypia organizacji strukturalnej według
ek

zasady nakładania, kontrastu i analogii są jednakowe zarówno w percepcji dźwięków – jak i


barw. Teoria ta czeka na dalsze potwierdzenie i rozwinięcie.
sa

Bleuer i Lehmann stwierdzają, iŜ „Fotyzmy występują u wszystkich ludzi, u jednych


częściej, u innych rzadziej, gdyŜ inaczej nie dałoby się w poezji za ich pomocą malować i
wraŜenia przenosić z jednego organu zmysłu na drugi w sposób zrozumiały”16. Wellek idzie
nd

dalej w swych rozwaŜaniach, wysuwając hipotezę „prasynestezji”, pod którą rozumiał on


ogólnoludzkie, moŜliwe do potwierdzenia w sferach językowych najrozmaitszych narodów
odpowiedniki pomiędzy jakościami róŜnych obrazów zmysłowych, jak np. określanie
ra

dźwięków jako „wysokie” i „niskie”, „wąskie” i „szerokie”, „małe” i „duŜe”, „lekkie” i


„cięŜkie”, „jasne” i „ciemne”, „chłodne” i „ciepłe”. Te konotacje mają swe źródło właśnie w
synestezji. Wellek stwierdza równieŜ wysoki związek synestezji ze zdolnością słuchu
Ro

absolutnego.17
W Polsce zagadnieniem synestezji w muzyce zajmował się J.Segał w 1914r. Na
podstawie ankiet, obserwacji i innych badań stwierdził on powszechne prawidłowości w
kojarzeniu jasnych kolorów z wysokimi dźwiękami a ciemnych – z niskimi, uznając, iŜ są one
go

wrodzone ludzkiej psychice. Zjawisko synestezji fascynowało równieŜ Rymaszewskiego18


Wróbla19 (1949). O synestezji wspomina Jan Wierszyłowski w swoim podręczniku do
ws

11
„Persons with a poor idea of pich usually appear to be almost or altogether wanting in color-vision”. Alfred
Percy Scholes: op.cit. s. 206.
12
Lawrence E. Marks: On Colored-Hearing Synesthesia: Cross-Modal Translations of Sensory Dimensions.
k

„Psychological Bulletin” 1975 nr 82 / 3 s.303-331.


13
Charles M. Rader i Auke Tellegen: A comparison of synesthetes and nonsynesthetes. W: Imagery. T. II.
a

Concepts, Results, and Applications. Red. Eric Klinger. New York, London 1981 Plenum Press s.153-163.
14
Donald J. Pozella i David W. Biers: Chromesthetic responses to music: replication and extension. „Perceptual
and Motor Skill” 1987 nr 65 s.439-443.; Donald J. Pozella i Jodi L. Hassen: Aesthetic preferences for
ombinations of color and music. „Perceptual and Motor Skills” 1997 nr 85 s.960-962.; Donald J. Pozella i
Audrey M. Kuna: Chromesthetic responses to the music of G.F.Handel. W: Imagery: op.cit. s. 165-173.
15
Lola L.Cuddy: Synësthesie W: Musikpsychologie. Ein Handbuch. Red. Herbert Bruhn, Rolf Oerter i Helmut
Rösing. Hamburg 1993 Rowohlts Enzyklopädie s.449-505.
16
„Photismen kommen in stärkerer oder schwächerer Ausprägung bei allen Menschen vor, sonst könte man
nicht in der Poesie mit ihrer Hilfe malen und Ausdrücke von einem Sinnesorgan in verständlichen Weise auf das
andere übertragen” Źródło: E. Bleuer i K.Lehman: Zwangsmäßige Lichtempfindungen durch Schall und
verwandte Erscheinungen auf dem Gebiete der anderen Sinnesempfindungen. Leipzig 1881 Fues‘ Verlag.;
Podaję za: Albert Wellek: Farbenhören – Farbenmusik. W: Musik in Geschichte und Gegenwart. T.III. Kassel
1954 Bärenreiter s.1807.
17
Albert Wellek: op.cit. s. 1804-1811.
18
Jerzy Rymaszewski: Muzyka i sugestia. Warszawa 1932 Drukarnia Gospodarcza.
19
Feliks Wróbel: Barwa i dźwięk. Szkice porównawcze. „Ruch Muzyczny” 1949 nr 11-12 s.16-22; tegoŜ:
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

psychologii muzyki20. Janina Koblewska - Wróblowa wyróŜnia, spośród pięciu typów


przeŜycia muzycznego, typ polisensoryczny, w którym dominują synestezyjne skojarzenia
pozamuzyczne. Wśród osób badanych stwierdziła ona występowanie synestezji słuchowo-
smakowych, słuchowo-wzrokowych i słuchowo-węchowych21. Połączeniem dźwięków i
kolorów interesował się Zbigniew Skalski. Skonstruował on pianino świetlne z
przeznaczeniem do nauczania muzyki osób niesłyszących22. RównieŜ Mieczysław Drobner
poszukiwał analogii między dźwiękami i barwami na bazie rozwaŜań teoretycznych i badań
własnych, co zaowocowało stworzeniem projektu instrumentu muzyczno-świetlnego.
Instrument ten przy pomocy kompleksów barwnych świateł miał przedstawiać dość dokładnie
dźwiękowy przebieg kompozycji muzycznych23.

BADANIA WŁASNE
Al

Synestezja często występuje wśród osób twórczych, jak wykazały liczne badania.
ek

Wydało się interesujące z tego punktu widzenia przeprowadzenie badań w środowisku


muzyków, w celu ustalenia z jaką częstotliwością objawia się tu synestezja kolorowego
słyszenia. ZałoŜono, iŜ na częstotliwość występowania zdolności synestezji mogą mieć
sa

wpływ takie czynniki, jak płeć, kierunek studiów, rodzaj instrumentu i zdolność słuchu
absolutnego. Niezmiernie ciekawą kwestią zdało się pytanie, czy synestezja pomaga – czy teŜ
przeszkadza w muzyce? Odpowiedź na to pytanie mogłaby przyczynić się do lepszego
nd

wyjaśnienia przyczyn częstszego pojawiania się zjawiska synestezji wśród osób twórczych,
aniŜeli w populacji generalnej.
Badaniu poddano 145 studentów Akademii Muzycznej w Katowicach (32% ogólnej
ra

liczby 447 studentów tej uczelni) z wszystkich wydziałów i kierunków studiów. PosłuŜono się
metodą specjalnie do tego celu skonstruowanego kwestionariusza. Pierwszy sondaŜ
przeprowadzono w przedziale czasu : listopad 1996 - maj 1997 roku. Pierwszy kwestionariusz
Ro

składał się z 24 pytań, dotyczących zainteresowań, kształcenia muzycznego, zdolności słuchu


absolutnego i skojarzeń pomiędzy dźwiękiem a innymi zjawiskami (kolorem, kształtem,
przedmiotem, zapachem, smakiem i nastrojem). Osoby, które kojarzyły dźwięki muzyczne z
go

kolorami, proszone były o napisanie, jakie kolory łączą się z poszczególnymi pojedynczymi
dźwiękami i tonacjami muzycznymi. Tabela skojarzeń dźwiękowo-kolorystycznych
obejmowała wszystkie, takŜe enharmonicznie równowaŜne nazwy pojedynczych dźwięków
ws

(np. ces, c, cis, des, d, dis itd.) i wszystkie tonacje muzyczne w trybie durowym i mollowym.
Wśród respondentów 55 osób (38% badanej próby) deklarowało skojarzenia między
dźwiękami muzycznymi a kolorami. Osoby te po upływie co najmniej pół roku były proszone
o ponowne badanie kwestionariuszowe (drugi sondaŜ przeprowadzono w przedziale czasu:
k

listopad 1997 - marzec 1998 roku). Drugi kwestionariusz składał się z pytań, dotyczących
a

preferencji kolorów i tonacji muzycznych, jak równieŜ osoby badane były ponownie proszone
o wypełnienie tabeli skojarzeń miedzy dźwiękami i tonacjami a kolorami (jak w pierwszym
kwestionariuszu). Metoda test - retest została tu zastosowana do stwierdzenia autentyczności
synestezji, na podstawie stałości skojarzeń. Osoby, które objawiały te same skojarzenia
dźwiękowo - kolorystyczne w pierwszym i drugim kwestionariuszu, zostały ostatecznie

Kolorystyka orkiestrowa. Artystyczne cechy dźwięków. „Ruch Muzyczny” nr 13 s. 13-24.


20
Jan Wierszyłowski: Psychologia muzyki. Warszawa 1979 PWN s.241-242.
21
Janina Koblewska – Wróblowa: Typy przeŜyć muzycznych. W: Materiały Pomocnicze C.O.P.S.A. nr 23.
Warszawa 1957.
22
Zbigniew Skalski: Eksperyment połączenia muzyki z barwą przy pomocy instrumentu dźwiękowo-świetlnego.
„Przegląd Psychologiczny” 1965 nr 13 s.94-108.
23
Mieczysław Drobner: Analogie i dysparycje układów zjawisk świetlnych i dźwiękowych. W: Prace Katedry
Teorii Muzyki PWSM w Krakowie. Seria I: Akustyka Muzyczna. T.VI. Kraków 1970 Nakładem PWSM.
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

zakwalifikowane do grupy synestetyków (39 osób, co stanowi 27% badanej próby),


pozostałych 11 osób, ujawniających niestałość skojarzeń w pierwszym i drugim
kwestionariuszu, zaliczono do grupy nie-synestetyków (łącznie 106 osób - 73% spośród
wszystkich badanych przy zastosowaniu pierwszego kwestionariusza).
Analiza odpowiedzi synestetyków, dotyczących ich skojarzeń synestezyjnych,
wykazała, iŜ zostały one zauwaŜone w toku kształcenia muzycznego. Na pytanie: „kiedy po
raz pierwszy zauwaŜyłeś u siebie takie skojarzenia?” uzyskano następujące odpowiedzi: od
zawsze odp. 1 os. (1.81 %); w szkole podstawowej tzn. od 7-14 r.Ŝ. odp. 16 os. (29.09 %); w
szkole średniej tzn. od 15 – 19 r.Ŝ. odp. 21 os. (38.18 %); na studiach powyŜej 20 r.Ŝ. odp 9
os. (16.36 %).
Spośród synestetyków, 21osób deklarowało posiadanie równieŜ innych form synestezji,
aniŜeli synestezja muzyczna kolorowego słyszenia:
- synestezja słuchowa: 13 os. (61 % z 21 os.) w tym:
Al

• kolorowo – słuchowa: 9 os. (42.85 %)


litery alfabetu kolory: 7 os. (33.33 %)
ek

cyfry kolory: 1 os. (4.76 %)


barwa głosu kolor: 1 os. (4. 76 %)
• dotykowo – słuchowa: 3 os. (14.28 %)
sa

• smakowo – słuchowa: 1 os. (4. 76 %)


- synestezja smakowa: 8 os. (38.09 %)
• kolorowo – smakowa: 7 os ( 33.33%)
nd

• zapachowo – smakowa: 1 os. (4.76 %)


- synestezja zapachowa: 7 os. (33.33 %)
• kolorowo – zapachowa: 6 os. (28.57 %)
ra

• dotykowo – zapachowa: 1 os. (4.76 %)


- synestezja dotykowa:
• kolorowo – dotykowa: 2 os. (9.52 %)
Ro

- synestezja wzrokowa:
• dotykowo – kolorowa: 1 os. (4.76 %).
go

Zdawało się interesujące, aby znaleźć odpowiedź na pytanie, czy istnieje związek
pomiędzy ulubionymi kolorami a preferowanymi tonacjami muzycznymi? Spośród 255
odpowiedzi synestetyków uzyskanych w kwestionariuszu 2, wskazujących na preferowane
ws

kolory i tonacje muzyczne, wykazano:


- brak związku – 158 odp. (61.96 %)
- zgodność – 83 odp. (32.55 %)
- niezgodność – 14 odp. (5.49 %).
k

Związek pomiędzy preferencją kolorów i tonacji muzycznych wykazał, iŜ pośrednictwo


a

emocjonalne w skojarzeniach dźwiękowo-kolorystycznych istnieje tylko w niewielkim


stopniu (33% wszystkich odpowiedzi). Kojarzenie więc dźwięków z kolorami musi bazować
na innej, niŜ pośrednictwa emocjonalnego, zasadzie połączeń międzyzmysłowych.
Innym, interesującym aspektem skojarzeń synestezyjnych zdała się sprawa powszechności
występowania związków kolorów i dźwięków. PoniŜsze zestawienie przedstawia, jakie kolory
synestetycy przypisywali poszczególnym dźwiękom, w kolejności od najczęściej - do
najrzadziej występujących:
1. Dźwięk C: biały, Ŝółty, czarny, czerwony, szary, brązowy, zielony, róŜowy, niebieski.
2. Dźwięk D: zielony, brązowy, Ŝółty, pomarańczowy, niebieski, róŜowy, fioletowy,
czerwony, biały, szary.
3. Dźwięk E: niebieski, Ŝółty, czerwony, zielony, pomarańczowy, kremowy, bordowy.
4. Dźwięk F: zielony, niebieski, fioletowy, czerwony, Ŝółty, brązowy, róŜowy.
5. Dźwięk G: czerwony, niebieski, zielony, brązowy, Ŝółty, czarny.
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

6. Dźwięk A: czerwony, biały, niebieski, pomarańczowy, Ŝółty, zielony, róŜowy, czarny,


szary, przeźroczysty.
7. Dźwięk H: szary, Ŝółty, brązowy, biały, fioletowy, niebieski, zielony.
Okazuje się, iŜ pomimo ogromnego zróŜnicowania w skojarzeniach kolorystyczno -
dźwiękowych, istnieją niewielkie powszechności w tych związkach (kolory zaznaczone przez
wytłuszczenie stanowią 20-30% wszystkich skojarzeń kolorystycznych z danym dźwiękiem).
Wydaje się jednak, iŜ powyŜsza powszechność jest niewystarczająca do tłumaczenia sposobu
kojarzenia miedzyzmysłowego.
Do weryfikacji hipotez istnienia związków pomiędzy zdolnością synestezji a płcią,
zdolnością słuchu absolutnego oraz formą kształcenia muzycznego, posłuŜono się testem
niezaleŜności Chi2 K.Pearsona24, porównując synestetyków z grupą nie – synestetyków. Na
podstawie analizy wyników testowania stwierdzono, iŜ synestezja występuje najczęściej
wśród muzyków instrumentalistów (Chi2 = 4.334; p>0.05; df = 1); grających na instrumentach
Al

klawiszowych, takich jak: fortepian, organy, akordeon ( Chi2 = 14.768; p>0.05; df = 1); i
wiąŜe się ze zdolnością słuchu absolutnego (Chi2 = 11.758; p>0.05; df = 1); nie ma natomiast
związku z płcią (Chi2 = 3.284; p>0.05; df = 1).
ek

Na pytanie: „czy synestezja pomaga, czy przeszkadza w muzyce?”, trzydziestu trzech


sa

synestetyków odpowiedziało twierdząco (23% badanej próby) a pozostałych sześć osób miało
obojętny stosunek do swej zdolności. Synestezja pomaga badanym studentom w:
„kształtowaniu wyobraźni”, „w wyobraŜaniu granego dźwięku”, „w słuchaniu – utwór jest
nd

ciekawszy i bogatszy w zróŜnicowaniu interpretacyjnym wykonawców”, „w lepszym


rozumieniu muzyki”, „nadaje sens zmysłowemu odczuciu muzyki”, „w komponowaniu”, „w
interpretacji - „gram to, co widzę”, „w improwizacji - to bardzo twórcze”, „w śpiewaniu –
ra

operowaniu głosem”, „w określaniu charakteru utworu i jego formy”, „w rozpoznawaniu


wysokości dźwięków i tonacji”, „w wyraŜaniu nastroju danego utworu”, „w kształtowaniu
emocji”, „intensyfikacji emocji”, „nastroju” i „przeŜycia muzycznego”.25
Ro

Wywiad przeprowadzony wśród wykładowców Akademii Muzycznej w Katowicach


wykazał, Ŝe skojarzenia międzyzmysłowe są przez nich często stosowane w pedagogice
muzycznej. Zdolność synestezji posiada profesor Andrzej Jasiński – wybitny pianista, członek
jury Konkursu Chopinowskiego w Warszawie, laureat wielu nagród w licznych konkursach
go

pianistycznych, jeden z najwybitniejszych pedagogów – instrumentalistów (m.in. nauczyciel


Krystiana Zimermana). Dźwięki kojarzy on z kolorami, wraŜeniami dotykowymi (dźwięki
miękkie, twarde, szorstkie, gładkie, aksamitne, szkliste, matowe, cięŜkie i lekkie), kształtem
ws

(kulistym, kanciastym), z masą (płynną, rzadką, gęstą, rozciągliwą), oraz z nastrojem.


Zdolność synestezji łączy się u niego ze zdolnością słuchu absolutnego. Synestezja pomaga
mu w uzyskiwaniu nastroju w muzyce. Oto wypowiedź profesora Jasińskiego:
k

„W wyobraźni buduję kompozycję kolorystyczno – dotykową, ze zróŜnicowaniem


a

wraŜeń między dźwiękami. Zapamiętuję to wraŜenie i przy następnym graniu danej frazy
czekam aŜ oŜyją poprzednie doznania. Ten sam utwór w transpozycji zyskuje zupełnie nową
treść, jest zaskakująco inny – z początku wręcz nie poznaję tego utworu. Czasami dla nowego,
świeŜego spojrzenia na utwór – transponuję go i wtedy odkrywam na nowo jego ekspresję.

24
Test niezaleŜności Chi2 , zastosowany w niniejszych badaniach, słuŜy do badania istotności róŜnic między
dwiema zmiennymi nominalnymi. Jedną zmienną w tym wypadku była zdolność synestezji, którą porównywano
z innymi zmiennymi: wydziałem i kierunkiem studiów, zdolnością słuchu absolutnego oraz płcią. Więcej o
teście niezaleŜności Chi2 : Andrzej Góralski: Metody opisu i wnioskowania statystycznego w psychologii.
Warszawa 1974 PWN s. 207-210; George A. Ferguson i Yoshio Takane: Analiza statystyczna w psychologii i
pedagogice. Warszawa 1997 Wydawnictwo Naukowe PWN s. 240-243.
25
Wypowiedzi pochodzą z drugiego kwestionariusza, zastosowanego w badaniu. Źródło: Aleksandra Rogowska-
Biazik: Synestezyjne wraŜenia kolorystyczno-dźwiękowe. Ich występowanie i wpływ na muzykę. Niepublikowana
praca magisterska. Katowice 1998 Akademia Muzyczna s.54.
Aleksandra Rogowska, Związki synestezji z muzyką
Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 2002, XLVII, 1 (184): 85-95.

Muzyka często kojarzy mi się z ruchem i materią zmieniającą kształt w przestrzeni (robi
się ona większa, wydłuŜa się, rozciąga czy rozszerza). Czasami ostatni dźwięk w utworze – to
jak kamień topiący się w gęstej materii. Dźwięki kojarzą mi się z przestrzenią: są dalsze i
bliŜsze, jak np. w nokturnach Chopina – dźwięki akompaniamentu tworzą osnuty mgiełką
odległy plan obrazu malarskiego. Towarzyszy temu poczucie zawieszenia, niedopowiedzenia,
pewnej tajemnicy, która pozostawia uczucie zafascynowania.
Często w uczeniu odwołuję się do róŜnych skojarzeń, które po głębszym zastanowieniu
zdają się być niczym innym, jak wraŜeniami synestezyjnymi. Na przykład frazowanie – to jak
wylewanie miodu coraz to gęstszym strumieniem; dźwięki „brillante” porównuję często do
mokrych pereł oświetlonych promieniami słońca; wydobycie i „Ŝycie” dźwięku kojarzę
czasem z uchwyceniem i wyciąganiem wstąŜki. Aby osiągnąć odpowiedni wyraz w muzyce
wszystkie tego rodzaju skojarzenia muszą się łączyć z róŜnymi stanami napięcia
emocjonalnego.” 26
Al

PODSUMOWANIE
ek

Badania własne potwierdzają wyniki dotychczasowych badań nad twórczością i


synestezją.27 PowyŜsze wypowiedzi muzyków wskazują na styl percepcji o charakterystyce
sa

fizjonomicznej, gdzie emocje łączą się z pierwotnymi sposobami kojarzenia


międzyzmysłowego.
Potwierdzony został związek synestezji ze zdolnością słuchu absolutnego.28 W ciekawy
nd

sposób synestezja objawiła się w wyŜszym stopniu wśród instrumentalistów, a pośród nich –
u muzyków, grających na instrumentach klawiszowych. Być moŜe wskazuje to na większą
ra

potrzebę i częstsze stosowanie synestezyjnych skojarzeń w grze na tych instrumentach.


Instrumenty klawiszowe dają największe moŜliwości gry akordowej, a kaŜde współbrzmienie
charakteryzuje odmienna barwa nakładających się alikwotów, co prawdopodobnie najłatwiej
jest przekładalne na kolory. Z drugiej jednak strony instrumenty klawiszowe wymagają
Ro

większej aktywności wyobraźni i specjalnej wraŜliwości do tworzenia zróŜnicowanych


kolorystycznie brzmień, decydujących o wyrazie artystycznym wykonywanej muzyki. Brak
zróŜnicowania płci w synestezji u muzyków moŜe podtrzymywać Teorię Wyuczonych
go

Asocjacji29 (J.E.Harrison i S.Baron - Cohen, 1997), co równieŜ sugerują doniesienia


niektórych synestetyków, iŜ zdolność tę nabyli w szkole średniej lub w pierwszych latach
studiów muzycznych. Prawdopodobnie u tych osób synestezja wiąŜe się z rozwojem
ws

zdolności muzycznych na drodze kształcenia słuchu muzycznego i zdobywania wiedzy


ogólnomuzycznej, oraz rozwojem wyobraźni twórczej i wraŜliwości na barwę dźwięków.
Brak powszechności w skojarzeniach synestezyjnych potwierdza wysoce indywidualny
k

charakter tego zjawiska, którego źródeł naleŜy ciągle jeszcze poszukiwać. Niezbędne wydają
się dalsze badania nad synestezją wśród muzyków, które mogą się przyczynić do lepszego
a

zrozumienia fenomenu tego zjawiska.

26
Aleksandra Rogowska-Biazik: op.cit. s. 56-57.
27
Audrey Dailey, Colin Martindale i Jonathan Borkum: Creativity, Synesthesia, and Physionomic Perception.
„Creativity Research Journal” 1997 nr 10 / 1 s.1-8.; George Domino: Synesthesia and Creativity in Fine Arts
Students: An Empirical Look. „Creativity Research Journal” 1989 nr 2 s. 17-29.; Joseph Glicksohn, Orna
Salinger i Anat Roychman: An exploratory study of syncretic experience: Eidettics, synaesthesia and
absorpction;. „Perception” 1992 nr 21 s.637-642.; Charles M. Rader i Auke Tellegen: op.cit.
28
Alfred Percy Scholes: op.cit.; Albert Wellek: op.cit.; Lawrence E. Marks: op.cit.
29
John E. Harrison i Simon Baron-Cohen: Synaesthesia: a reviev of psychological theories. W: Synaesthesia.
Classic and Contemporary Readings. Red. Simon Baron – Cohen i John E. Harrison. Oxford 1997 Blackwell
Publishers s. 109-122.

You might also like