KW ARTALNIK O R O D K A B A D A P R A SO Z N A W C Z Y C H

UNIWERSYTET JAGIELLOSKI

pr a s o z n a w c z e
(ROCZNIK XLIV JAKO KONTYNUACJA PRASY WSPCZESNEJ I DAWNEJ Z LAT 1958-1959)

N r 3 4 (1 6 7 -1 6 8 ) N r indeksu 3 8 3 6 4

K rakw 2001 PL IS S N 0 5 5 5 -0 0 2 5

SPIS RZECZY
Od redaktora . . . 5

R O ZPR A W Y I A R T Y K U ! Y
Ryszard F i l a s . Aktywno!" czytelnicza Polakw prze#omu wiekw . ................ Marek K o c h a n : Kapitan $bik g#osuje na Platform% czyli komiks w s#u&bie reklamy politycz nej (analiza przypadku) .............................................................. Ma#gorzata L i s o w s k a - M a g d z i a r z : Warto!ci w polskiej reklamie lat dziewi%"dziesi'tych Renata C z e r w i * s k a : +wiat telewizyjnej reklamy dla m#odzie&y . . . Marta W i e 1e k: Analiza czynnikw atrakcyjno!ci wsp#czesnej polskiej prasy wyznaniowej Micha# O t r o c k i Pragmatyczny model popularnego tekstu krytycznego na przyk#adzie tygodnika Wielcy Malarze ...........................................................................................................

37 58 76 93 111

Z HISTORII N A JN O W SZ E J
Magdalena R z a d k o w o l s k a : Recenzje powie!ci w wybranych tytu#ach katolickich czasopism kulturalnych w okresie II R zeczypospolitej..................................................................... Tomasz G # o g o w s k i : Przemiany - zapomniany tygodnik +l'skiego P a,d ziern ik a..................

119 131

M A TER IA!Y
Walery P i s a r e k : S#ownik wyrazw wa&nych na tle innych s#o w n ik w ..................................... Bartosz B u c z e k : Rynek praw do telewizyjnych transmisji sp o rto w y c h ..................................... El&bieta P y c - K w a d e : Wirus stereotypw narodowych w Internecie ........................................ 143 153 162

R ECENZJE, O M W IE N IA , N O T Y
Roman B a r t o s z c z e / Lucyna S # u p e k : Telewizja - dobro kultury czy element rynku Transformacja telewizji publicznych w krajach Unii Europejskiej (Micha! Tabisz) s. 172; Jerzy O l % d z k i : Komunikowanie w !wi%cie. Narz%dzia/ teorie/ unormowania (Joanna P Bierwka) s. 174; Tomasz G o b a n - K l a s : Zarys historii i rozwoju mediw. Od malowide# naskalnych do multimediw (Ignacy S. Fiut ) s 176; Anna D ' b r o w s k a / Janusz A n u s i e w i c z (red.): J%zyk a kultura t. 13. J%zykowy obraz !wiata i kultura ( Wojciech Kajtoch) s. 177; Jerzy K r a w u l s k i : Public relations (Wybrane zagadnienia) (Igor Mostowicz) s. 179; Anna M u r d o c h : Prezentacje i wyst'pienia w public relations (Lidia Pokrzycka) s. 180; Emilian W i s z k a: Prasa emigracji ukrai*skiej w Polsce 1920-1939 (Jacek Gzella) s. 181; Les#aw H. H a b e r (red.): Mikrospo#eczno!" informacyjna. Na przyk#adzie miasteczka internetowego Akademii Grniczo-Hutniczej w Krakowie ( Wanda Takuska-Mrz) s. 184; Jcremy R i f k i n: Koniec pracy. Schy#ek si#y roboczej i pocz'tek ery postrynkowej (Ignacy S, Fiut) s. 186; Nei< P o s t m a n : W stron% XVIII stulecia (Ewelina Chudobiecka)

Zeszyty
K ra k w 2001

pr a s o z n a w c z e
R \L I V ,n r 3 4(167 168)

MAREK KOCHAN

KAPITAN BIK GOSUJE NA PLATFORM! CZYLI KOMIKS W SUBIE REKLAMY POLITYCZNEJ (ANALIZA PRZYPADKU)
"wi#ty Tomasz aposto$ w#drowa$ przez pustyni# i spotka$ w#%a i zdumia$ si#. Czy w&% mo%e %y' na pustyni? - Mo%e powiedzia$ w&% - skoro %yje; jak wiadomo, to, co jest, mo%e by'. (Bajka koptyjska o wu logiku')

A ^ z y kom ik s m o%e s$u %y ' reklam ie polityczn ej?

Komiks to ukszta!towana na prze!omie XIX i XX wieku, g!wnie w zwi"zku z rozwojem prasy, zw!aszcza ameryka#skiej, szczeglna forma graficznego powi"zania rysunku i tekstu literackiego (jedno$ci ikono-lingwistycznej), s!u%"ca rozwijaniu narracji lub obrazowaniu znacze#, ktrych czytelno$& jest mo%liwa w ramach tego powi"zania bez dodatkowych 'rde! informacji; komiks wyst*puje przewa%nie pod postaci" serii obrazkw, powi"zanych ci"g!o$ci" czasow", przedstawiaj"cych dzia!ania powtarzaj"cych si* postaci; komiksy rysowane s" r*cznie, przez jednego lub kilku autorw, na papierze, a ich powielanie zwi"zane jest z technikami drukarskimi w!a$ciwymi prasie lub wydawnictwom ilustrowanym2. Mwi"c inaczej, komiks to historyjka opowiedziana za po$rednictwem obrazkw3. Natomiast reklama polityczna to element zintegrowanej strategii marketingowej, ktra umo%liwia komunikowanie partii z rynkiem wyborczym, jednocze$nie wspieraj"c jej pozycj*4. Jaki$ czas temu mwi!o si* o propa1 L. K o ! a k o w s k i : Bajki r%ne, Warszawa 1990, s. 99. 2 K.T. T o e p l i t z : Sztuka komiksu, Warszawa 1985, s. 40. 3 J. S z y ! a k : O komiksach, [w]: W $wiccie mediw, red. E. N u r c z y # s k a - F i d e l s k a , Krakw 2001, s. 125. Ten sam autor szerzej rozwa%a natur* opowie$ci komiksowej w tomach Kom iks: $wiat przerysowany (Gda#sk 1998), Komiks w kulturze ikonicznej XX wieku (Gda#sk 1999), Poetyka komiksu, warstwa ikoniczna i j*zykowa (Gda#sk 2000). Por. te% rozwa%ania na ten temat A. R u s k a, ktry konfrontuje dwa sposoby definiowania komiksu - jeden, k!ad"cy nacisk na .jedno$& ikono-lingwistyczn", jak w przywo!anej tu definicji K.T. T o c p l i t z a , i drugi, umieszczaj"cy komiks na granicy dwch obszarw - literatury i sztuk plastycznych, co ilustruje definicja J. S z y ! a k a (A. R u s e k: Tarzan, Mato!ek i inni. Cykliczne historyjki obrazkowe w Polsce w latach 1919-1939, Warszawa
2001, s. 8).

4 R. W i s z n i o w s k i : Reklama polityczna a komunikowanie masowe, [w]: Studia z teorii komunikowania masowego, red. B. D o b c k - O s t r o w s k a , s. 84,

38

MAREK KOCHAN

gandzie politycznej lub po prostu o propagandzie5, natomiast od koca lat szedziesitych w Stanach Zjednoczonych6, a w Polsce mniej wicej od poowy lat dziewidziesitych upowszechnia si u!ywanie w stosunku do polityki terminw ze wiata ekonomii. Zmiana nie dotyczy jedynie sw Odnoszenie do polityki poj reklama i marketing wi!e si z faktem, !e wspczesna propaganda polityczna posuguje si w szerokim zakresie technikami marketingowymi rozwinitymi pierwotnie jako narzdzia sprzeda!y produktw i usug. Proces tzw. profesjonalizacji kampanii wyborczych7 polega zarwno na zmianie rodkw, jak i na tworzeniu ich w coraz wikszym stopniu we wsppracy z fachowcami od marketingu. Komiks, o ktrym bdzie tutaj mowa, to obrazkowa historyjka, wydana przez sztab wyborczy Platformy Obywatelskiej w formie kolorowej broszury latem 2001 roku, w ramach kampanii wyborczej do Sejmu. Komiks ten jest niewtpliwie rodkiem politycznej, a cile, wyborczej propagandy. Mo!na go rwnie! z pewnoci wczy w obrb reklamy politycznej, gdy! zosta opracowany przez fachowcw i cay proces jego przygotowania mieci si w logice typowej dla kampanii su!cych sprzeda!y produktw czy usug. Zanim jednak przyjdzie do szczegowego omwienia tego przedsiwzicia, warto rozwa!y, czy i ewentualnie w jakim zakresie jest to przedsiwzicie nowatorskie, jeli chodzi o form.

Komiks w subie propagandy: na wiecie i w Polsce Jakkolwiek ilustracje gazetowe i karykatury polityczne (uznawane za poprzednikw komiksu), a tak!e obrazkowe historyjki o charakterze gwnie satyrycznym wystpoway ju! w XVIII wieku, to za pocztek tego, co p"niej nazywano komiksem, uwa!a si lata 1894- 1897. Rok 1896 to data rozpoczcia publikacji w The New York Journal historyjki pt. The Yellow Kid (cho podobne historyjki autorstwa tych samych rysownikw ukazyway si ju! co najmniej dwa lata wczeniej)8. Now jakoci byo cakowite podporzdkowanie opowiadania obrazowi: rezygnacja z narracji sownej i wprowadzenie wypowiedzi postaci w obrb komiksowego kadru, a tak!e nadanie obrazkowym historyjkom formy serialu9. W 1897 roku na amach
5 Por. w ksi!kach L. W o j t a s i ka: Zarys psychologii propagandy (Warszawa 1973) czy Propaganda wizualna (Warszawa 1987). 6 R. W i s z n i o w s k i : Marketing wyborczy, Warszawa-Wrocaw 2000, s. 14. 7 Szczegowe omwienie zmian w technikach promowania politykw i ewolucj tych technik od fazy tzw. kampanii prcmodemizacyjnych, przez kampanie modernizacyjne do kampanii postmodemizacyjnych znale" mo!na w pracy B. D o b c k - O s t r o w s k i c j i R. W i s z n i o w s k i c g o . Teoria komunikowania publicznego i politycznego, Wrocaw 2001, s. 150 i nast. 8 K.T. T o c p l i t z : op. cit., s. 11, 31, 35; J. S z y a k : Komiks w kulturze..., op. cit., s. 7; A. R u s e k : op. cit., s. 18 i nast 9 J. S z y a k : Komiks: wiat przerysowany, op. ci s. 13.

KAPITAN #BIK G$OSUJE NA PLATFORM%

39

The New York Journal zaczyna si ukazywa serial obrazkowy The Katzenjammer Kids, ktry jest kontynuowany a do czasw wspczesnych1 0 Komiksy od pocztku suyy rozrywce. Umieszczanie ich na amach amerykaskich gazet byo elementem walki o masowego odbiorc, toczonej pod koniec dziewitnastego i przez pierwsze dwie dekady dwudziestego wieku pomidzy koncernami prasowymi Pulitzera i Hearsta. W ramach tej walki wyksztacia si tzw ta prasa (dzienniki bazujce na sensacji), przy czym me wiadomo, czy nazwa ta pochodzi od komiksu The Yellow Kid, czy te bohater komiksu wzi swoj nazw od tego papieru, na ktrym byy wydawane gazety" Niezalenie od funkcji rozrywkowych, komiksy speniay te od pocztku wane funkcje dydaktyczne i propagandowe. Za klasyczny przykad wykorzystania komiksu w propagandzie uwaa si cykl Okna ROSTA autorstwa Wodzimierza Majakowskiego1 2 . Byy to obrazkowe historyjki rozpowszechniane w formie plakatw, przeznaczonych do wywieszania w gablotach, jak afisze lub manifesty. Historyjki te, posugujce si syntez wierszowanego tekstu z rysunkiem, wykorzystyway stereotypowe, stae postacie bohaterw pozytywnych (jak Czerwonoarmista, Robotnik) i negatywnych (Buruj, Pan)13. Wojna domowa (Okna ROSTA ukazyway si przez dwa i p roku od jesieni 1919) bya ukazana jako konflikt postaci. Historyjki czyy funkcje informacyjne i propagandowe - jednocze!nie z doniesieniami z frontu pojawia si komentarz, mobilizujcy do walki lub pracy (kada z historyjek koczya si wezwaniem odbiorcy do konkretnego dziaania). Cho pocztkowo Okna ROSTA byy malowane rcznie, z czasem stay si potnym narzdziem propagandowym - udoskonalono technik i Okna powielane przy pomocy szablonw mogy by produkowane masowo1 4 . Jako jeszcze wcze!niejszy przypadek wykorzystania techniki komiksowej w bezpo!redniej agitacji politycznej wymienia si ilustrowane gazetki komiksowe (zawierajce rysunki ze stosownymi podpisami agitacyjnymi), wykorzystywane jako or walki propagandowej przez socjaldemokracj niemieck. Jedn z takich gazetek byo pismo Der wahre Jacob, zaoone w 1881 roku i ukazujce si z przerwami do 1933; np. w roku 1914 pismo to ukazywao si w nakadzie 360 tys. egzemplarzy1 5 . Przykadem wykorzystania komiksu jako techniki propagandowej take w drugiej poowie XX wieku mog by wydawane we Woszech przez lewicow oficyn Edizioni Ottaviano broszury z serii Fumetti e Politica1 6 ,
10 K.T. T o c p l i t z , op. cit., s. 36. 11 Tame, s. 34. 12 Okna - od tego, e pocztkowo wieszano je gwnie w oknach witryn sklepowych, ROSTA to skrt nazwy rosyjskiej agencji telegraficznej (L. W oj t a s i k: Propaganda wizualna, Warszawa 1987, s. 8). 13 K.T. T o c p l i t z : op. cit, s. 142. 14 Jak podaje K.T. Tocplitz, ogem okazao si ponad osiemset wyda (op. cit. s. 142). L. Wojtasik wspomina o okoo 1500 pozycji (op. cit. s. 8). Na temat propagandowego wykorzystania historyjek w formie plakatw w Polsce w tym samym okresie por. A. R u s e k , op. cit., s. 28. 15 K.T. T o c p l i t z : op cit., s. 142. 16 Fumetti - dymki - to woskie okre!lenie komiksw (przyp. M.K.).

40

MAREK KOCHAN

np. 149-stronicowa publikacja Lenin e la Rivoluzione czy komiksowa wersja Manifestu komunistycznego1 7 Komiks by wic ju wielokrotnie wykorzystywany w roli narzdzia agitacji politycznej. W Polsce mona mwi wrcz o cisym powizaniu ist nienia komiksu i penienia przez niego funkcji propagandowych Pocztki komiksu datuje si bowiem u nas na 9 lutego 1919 roku, kiedy to na amach lwowskiego tygodnika satyrycznego Szczutek ukaza si pierwszy odcinek serialu Ogniem i mieczem czyli Przygody szalonego Grzesia - powie wspczesna 1 8 . Serial ten zawiera przekaz o charakterze patriotycznym przedstawia walk o granice Polski. Tytuowy bohater walczy w Galicji z Ukrai!cami, potem na Polesiu z bolszewikami, a wreszcie w Wielkopolsce i na "lsku wspomaga powsta!cw w walce z Niemcami. Wrogowie pokazani s jako tchrzliwi okrutnicy. Pojawia si te wrg wewntrzny agitatorzy komunistyczni i spekulanci gospodarczy1 9 . Przygody szalonego Grzesia nie s tu bynajmniej wyjtkiem. Znaczna cz historyjek obrazkowych okazujcych si na amach polskiej prasy w okresie midzywojennym zawiera przekaz o charakterze propagandowym. Bywa on zwizany z pochwa wasnego ugrupowania politycznego, krytyk rzdw sanacyjnych (jeli w pimie opozycyjnym) lub te, przeciwnie, z pochwa sanacji wzgldnie z zacht do gosowania na BBWR (na przykad historyjka Przygody Felusia wyborcy, ukazujca si na amach sprzyjajcych sanacji Expressu Ilustrowanego i Kuriera Czerwonego, zachcajca do gosowania na BBWR w listopadzie 1930). Czste s wtki antysemickie, antybolszewickie, antyniemieckie i antynazistowskie. Przykadem powizania treci antysowieckich, antysemickich i antynazistowskich moe by serial Przygody Wicka Buy w raju, ukazujcy si na amach katowickiego Go!cia Niedzielnego. Tytuowy Wicek, bezrobotny, leniwy i rozpity eksgmik pod wpywem komunistycznej agitacji przedostaje si do bolszewickiej Rosji, gdzie pod wpywem straszliwych dowiadcze! traci zudzenia co do sowieckiego raju i wyjeda jako ochotnik walczy w obronie republiki hiszpa!skiej. Stamtd wraca do kraju cakowicie odmieniony: pracowity, uczynny, przepeniony patriotyzmem, wrogi propagandzie komunistycznej i nazistowskiej, pismom brukowym itp. itd. - sowem - idea Polaka obywatela i katolika20. Przykadem historyjki o wymowie antyniemieckiej mog by popularne na "lsku Przygody bezrobotnego Froncka, ukazujce si codziennie od 21 maja 1932 roku do wybuchu wojny na amach katowickiego dziennika 7 groszy. Froncek konfrontuje si w toku swoich przygd si z Niemcem-hitlerowcem i zwykle wychodzi z tych konfrontacji zwycisko. Od 1939 r. pojawia si we Froncku agitacja na rzecz Funduszu Obrony Narodowej i Poyczki Obrony Przeciwlotniczej. Miar skutecznoci oddziaywania tej
17 18 19 20 K.T. T o c p l i t z : op. cit., s 142. A. R u s e k : op. cit., s 28. Tu i dalej - op. c it, s. 50-57. Tame, s. 55.

KAPITAN "BIK G%OSUJE NA PLATFORM&

41

historyjki moe by zdarzenie, ktre miao miejsce 1 kwietnia 1939 r.: do redakcji zgosia si delegacja sprzedawcw gazet z Katowic, deklarujca przeznaczenie czci swoich zarobkw na Fundusz Obrony Narodowej, przy czym yczeniem ich byo, eby za zebrane przy ich pomocy rodki zosta kupiony bombowiec, noszcy nazw Bezrobotny Froncek21. Propaganda antyniemiecka i antynazistowska nasila si tu przed wybuchem wojny Wwczas w Ordowniku drukowane s ju wycznie propagandowe Przygody Pawa i Gawa, w Expressie Ilustrowanym za serial Heil Piffke! Kilka historyjek przedwojennych, m.in. opowie o Froncku, znajduje swoj kontynuacj po 1945 r Pocztkowo maj one charakter gwnie rozrywkowy, lecz stopniowo staj si znw propagand, tym razem skierowan przeciw wrogom wewntrznym (szkodnikom, sabotaystom) i zewntrznym (imperialistom) Polski Ludowej22. Po 1954 roku zaczyna si w Polsce nowy rozdzia w historii propagandowego wykorzystania komiksu. Wadze dochodz do wniosku, e taka forma moe by szczeglnie atrakcyjna z punktu widzenia propagandy i dydaktyki, zwaszcza w odniesieniu do modych odbiorcw. Od 1954 roku komiksy zaczynaj by drukowane w pismach Przygoda, Dooko!a "wiata, "wiat M!odych i w prasie lokalnej. W 1967 roku zaczyna by wydawany serial z lilijk, zwany od gwnego bohatera Kapitanem "bikiem. Na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych pojawia si seria komiksowych przygd Kapitana Klossa, serial Podziemny Front i legendarne komiksowe wydanie ksiki Czterej Pancerni i Pies, a w 1975 roku pojawia si magazyn komiksowy Relax Warto w tym miejscu zwrci uwag na zasadnicz rnic w propagandowym wykorzystaniu obrazkowych historyjek w Polsce przed wojn i po roku 1954. Ot w okresie midzywojennym (podobnie jak np. w Oknach ROSTA) dominujcym rodkiem perswazji w polskich historyjkach obrazkowych by humor. Historyjki te pokazyway przygody sympatycznych, zabawnych bohaterw, z ktrymi odbiorca moe si identyfikowa, oraz niesympatycznych antybohaterw, ktrych odbiorca nie lubi. Antybohaterowie bywaj zwyciani, lecz przede wszystkim s omieszeni. Po 1954 r. perswazja ma inny charakter. Bohater obrazkowych historyjek nie jest ju zwykym czowiekiem, jak to miao miejsce przed wojn24, a jego przygody nie s mieszne. Bohater ten bardziej przypomina komiksowego nadczowieka2 5 (na miar realiw socjalizmu lub II wojny wiatowej). Wrg bywa aosny, ale nie jest ju raczej zabawny. Musi
21 Tame, s. 44. 22 Tame, s. 120. 23 J. S z y a k: Komiks w kulturze..., op cit., s. 47; Komiks: wiat przerysowany, op. cit., s. 133 -137. Szczegow analiz komiksw o kapitanie "biku zawiera tekst S. B a r a # c z a k a : Kapitan "bik w wietle najnowszych ustale# sztuki europejskiej, za analiz magazynu Relax - tekst pt.: Blurp! (oba artykuy w tomie Ksiki najgorsze i par innych ekscesw krytycznoliterackich, Pozna# 1990). 24 Por. A. R u s e k : op. cit., s. 61-66. 25 Cechy komiksowego nadczowicka$ analizuje szczegowo K.T. T o e p l i t z : op. cit., s. 54-80.

42

MAREK KOCHAN

zosta zwyciony przez bohatera. Znika humor jako rodek perswazji Propagandowe treci s umieszczone gdzie indziej. Dotycz w wikszym stopniu konstrukcji przedstawionego w komiksie wiata, ktry bywa propagandowo zdeformowany2 '1 . Komiksowa estetyka (cho niekoniecznie w czystej postaci komiksu jako obrazkowej historii poczonej postaci bohatera) pojawia si w propagandzie okresu stanu wojennego27. Po 1989 roku jest ona obecna - w postaci bliskich komiksowi animowanych filmw rysunkowych2 8 - w kilku rnych kampaniach wyborczych. Z techniki tej korzysta m.in. Lech Wasa w wyborach prezydenckich w 1990 roku (sawna siekierka przeganiajca czerwone pajki), Akcja Wyborcza Solidarno w 1997 roku (seria filmikw z rysunkowym bohaterem, ktry naprawia Polsk zasypujc dziury i odkomusza otoczenie przy pomocy rodkw chemicznych), a take Aleksander Kwaniewski w wyborach prezydenckich w 2000 roku (parodia czowki programw wyborczych Mariana Krzaklewskiego - biegncy bohater, ktry jednak w ko!cu niefortunnie przewraca si). O wszystkich trzech wymienionych tu przykadach mona powiedzie, e maj charakter polemiczny i posuguj si humorem, satyr jako rodkiem perswazyjnym (celem jest omieszenie przeciwnika). Moe to zbieg okolicznoci, a moe nie - ale w kadym z wymienionych tu przypadkw uycie techniki rysunkowej, komiksowej wie si z wygran w wyborach (Wasa w 1990, AWS w 1997, Kwaniewski w roku 2000). Komiks wyborczy Platformy Obywatelskiej: cechy charakterystyczne Jak wic wida, sam fakt posugiwania si technik komiksow do celw propagandy czy reklamy politycznej, nie jest niczym cakowicie nowym. By jednak mc oceni na czym polega odmienno tego przypadku od innych obrazkowych historyjek, trzeba o nim powiedzie nieco wicej. Jak wspomniano, komiks ten by wydany w postaci kolorowej broszury. Liczya ona 20 stron formatu A4 (z okadk). Poniewa komiks nie by powszechnie znany (rozprowadzano go w wybranych miejscach w Polsce i kierowano do wybranej czci elektoratu), przed rozpoczciem szczegowej analizy wydaje si niezbdne krtki opis bohaterw i fabuy.
Na okadce widniej rysunkowe podobizny trzech liderw Platformy: Macieja Pa!y"skiego, Andrzeja Olechowskiego i Donalda Tuska (za ka!d wida# jakby cie" zrastrowanego do granicy czytelno$ci zdj%cia, ktrego przetworzeniem jest rysunek). U gry znajduje si% wielki tytu: Stawka, umieszczony pod znacznie mniejszym nagwkiem: tego nie przeczytasz w gazetach&.
26 J. S z y a k : Komiks w kulturze..., op. cit., s. 47. 27 Por. np. A. U h 1i g: W krgu symboli. O polskiej kulturze politycznej lat osiemdziesitych, Warszawa 1989. 28 O pokrewie!stwie pomidzy komiksami a animowanymi filmami rysunkowymi (kreskwkami) pisze K.T. Tocplitz: op. cit., s. 146-147; oraz J. Szyak w: Komiks: wiat przerysowany, op. cit., s. 23 26.

KAPITAN !BIK G"OSUJE NA PLATFORM#

W prawym dolnym rogu wida napis Wybory 2001, pokazany na tle tego soneczka podobnego do logo telewizji Polsat (w podobny sposb eksponuje si! w reklamach ceny produktw podczas promocji). Drug" stron! okadki wypenia wst!p od narratora, ktry opowiada histori! (narrator nie jest pokazany, nie pojawia si! te nigdzie wi!cej w komiksie). Pierwsze dwie kolumny obrazkw wypenia sekwencja dotycz"ca pa#stwa Matuszykw. Dzieje si! ona gdzie$ w Polsce (mae miasto lub peryferie

MAREK KOCHAN

KOSZTY PRWftD2NIA BI2N6SU S m DU2. f M/f DOSC 2 Mff H 0 Q NIKOGO WICEJ 2AWUDNIC - C O BY Sl PU Y D fltO TO HUSZe TBRfiZ 2U/OIHIC [ PARU LIIDZI. SZKODA C tfiDfiC<

redniego miasta). Renata Matuszyk po pracy w sklepie wraca do domu. M jest bezrobotny od dwch lat, siedzi przed telewizorem. Nastrj frustracji i agresji. Na widok pojawiaj!cych si" w telewizorze (spotwomia#ych, zdeformowanych) twarzy Jerzego Buzka i Mariana Krzaklewskiego p. Matuszyk wy#!cza telewizor (a na tych to ju$ nie mog" patrze%&'). Pojawia si" nowy problem - crka potrzebuje 50 z# na wycieczk". Pieni"dzy nie ma M!$ wspomina o zbli$aj!cych si" wyborach, jednak p. Matuszyk w!tpi, czy wybory co* zmieni! (Co si" zmieni? Lewica wygra, bo obiecuj! jak zawsze, A ty w to wierzysz.). Sekwencja ko+czy si" planem oglnym - wida% kilka domw (podobne rozmowy tocz! si" w wielu polskich domach). Po tym wprowadzeniu pojawiaj! si" trzy niezale$ne w!tki zwi!zane z liderami Platformy - ka$dy zajmuje ok. 2,5 kolumny. Sekwencja P#a$y+skiego rozpoczyna si" w scenerii w#adzy. P#a$y+ski siedzi nad papierami (pracuje do p/na) i znajduje w*rd nich zaproszenie od wjta gminy Liskowo. Nast"pnego dnia P#a$y+ski porzuca umwione zaj"cia (wywiad dla pisma kobiecego, konferencja), $eby spotka% si" ze zwyk#ymi obywatelami. Jedzie do Liskowa, gdzie wys#uchuje roz$alonych rolnikw. Wracaj!c, w ie ju$, co nale$y zrobi%, lecz nie wie, jaka si#a polityczna mog#aby taki program realizowa% (to jak tezy programu rolnego, tylko... dla jakiej partii w tym kraju??&&). Sekwencja Olechowskiego rozgrywa si" w Krakowie. Olechowskiego rozpoznaj! na krakowskim rynku i zaczepiaj! m#odzi ludzie, jego zwolennicy z wyborw prezydenckich (popieraj!, go, wzbudza entuzjazm). Potem Olechowski udaje si" na obiad do luksusowej restauracji, gdzie obs#uguje go w#a*ciciel lokalu i zwierza mu si" z problemw ma#ego biznesu (podatki, korupcja). Ole-

KAPITAN BIK GOSUJE NA PLATFORM

45

chowski ma poczucie, e powinien co zrobi Dzwoni do wybitnego polskiego ekonomisty prof. Jana Winieckiego do Frankfurtu nad Menem i konsultuje z nim swoje pomys!y. Winiecki przyznaje mu racj", cytuj#c p$niejszy program Platformy (Tak, masz racj", Andrzeju, to jedyne wyjcie1 trzeba obniy podatki - wtedy b"dzie si" w Polsce op!aca!o i prowadzi biznes, i zatrudnia nowych pracownikw. To mniej okagi do korupcji i naduy. Mona to zrobi przez wprowadzenie dla wszystkich jednolitej, niskiej stawki). Sekwencja Tuska rozpoczyna si" na sopockim molo. Tusk rozmawia z przyjacielem, ktry ali mu si" na korupcj" w samorz#dach. Przyjaciel wie, e trudno to zmieni (politycy tego nigdy nie zmieni#, bo korzystaj# z tego ci z prawa i ci z lewa. Wiem, e ty sam nic na to nie poradzisz...), ale apeluje do Tuska o dzia!anie (ale zacznij w ko%cu co robi, bo ci" w ko%cu ludzie na Kaszubach przestan# szanowa). Tusk jest przybity. Podczas drogi powrotnej przyjaciele spotykaj# Halink" z podziemnej Solidarnoci, ktra ali si" na upartyjnienie pa%stwa (przecie kiedy walczylimy o Polsk", nie tak mia!o by). G!osowa!aby na Tuska i innych porz#dnych ludzi na Wybrzeu, ale nie na wasze partie. Kiedy Halinka odchodzi, do Tuska dzwoni s!ubowy telefon z informacj#, e w!anie wp!yn#! nowy projekt ustawy o finansowaniu partii z budetu. Tusk wciek!y rzuca s!uchawk# o ziemi", a nast"pnie depcze j# butem. Postanawia dzia!a. sm# kolumn" ko%czy rysunek przedstawiaj#cy pierwsz# stron" gazety D ziennik codzienny (podobnej do GW) z nag!wkiem Tusk porzuca Uni" i zdj"ciami Tuska i Geremka (Geremek zdziadzia!y, znacznie mniejszy od Tuska). Nast"pne trzy kolumny to sekwencja dotycz#ca porozumienia. P!ay%ski, Tusk i Olechowski niezalenie postanawiaj# si" wzajemnie ze sob# skontaktowa (kady z dwoma pozosta!ymi), spotykaj# si" i po d!ugich obradach, podczas ktrych maj# okazj" wyrazi swoje pogl#dy (m.in. niech" do upartyjniania, niskie liniowe podatki itp.) pisz# odezw" i zwo!uj# konferencj" prasow#, na ktrej og!aszaj# powo!anie Platformy Obywatelskiej. Potem jedn# kolumn" zajmuje pokazanie przygotowa% do spotkania w Hali OIivii w Gda%sku (trzeba udowodni, e jest nas wi"cej, ni trzech) i na kolejnej kolumnie znajduje si" ca!kowicie realistyczne zdj"cie trzech tenorw, ktrzy w dymkach wypowiadaj# swj program wyborczy. Na przedostatniej stronie wida zwyk!ych ludzi (przekrj spo!ecze%stwa), ktrzy po spotkaniu w 01ivii s# pe!ni entuzjazmu dla nowej formacji, b"d#cej

46

MAREK KOCHAN
atrakcyjn alternatyw dla lewicy i prawicy. Ktos rozmawia przez telefon, kto wysa SMS-a z komunikatem .Platforma Obywatelska. Podatek 15% dla wszystkich. Ja si! zapisuj! a Ty?, Ostatnia strona komiksu (przedostatnia strona okadki) jest zamkni!ciem w"tku pa#stwa Matuszykw Matuszykowa, wczeniej sceptyczna wobec polityki, woa m!$a do telewizora, w ktrym wida& zdj!cie trzech tenorw z logo Platformy (rysunek) i wyra$a nadziej! na odmian! losu (z nimi, z Platform" Obywatelsk", jest nadzieja. Na normalne pa#stwo, normalnych ludzi przetworzony slogan wyborczy Platformy). Na tylnej okadce wida& jeszcze raz zdj!cie trzech tenorw obok logo Platformy i nazwy ugrupowania, oraz, na samym dole, notk! Zesp Porz"dnych Goci 200 l w.

Prace nad komiksem przebiega!y wed!ug metody wykorzystywanej przez agencje reklamowe w pracy nad reklamami telewizyjnymi, tj. w kilku etapach. Mo"na tu wyr"ni# cztery etapy: etap koncepcyjny, etap prototypu, etap pracy nad ostatecznym tekstem i ostateczna redakcja ca!o$ci. W pierwszej fazie powsta! szkic fabu!y w postaci tzw. storyboardw (szablonowych, szkicowych rysunkw przedstawiaj%cych z grubsza przebieg fabu!y - tego rodzaju streszczenia s% pierwszym etapem pracy nad telewizyjnymi spotami reklamowymi). W drugim etapie rysownicy zaproponowali rysunkow% poetyk& komiksu (styl przedstawiania postaci, propozycje konkretnych rysunkw). W trzecim etapie pracowano nad tekstem, ktry mia! znale'# si& w dymkach i opisach. W czwartym etapie gotowy tekst zosta! po!%czony z przygotowywanymi rwnolegle obrazkami i dokonano ostatecznej korekty ca!o$ci. Czas pracy nad komiksem od pomys!u do realizacji zamkn%! si& w jednym miesi%cu, co mo"na uzna# za wynik rekordowy. Pomys! wykorzystania komiksu jako medium propagandy (reklamy) wyborczej opiera! si& na diagnozie sytuacji obejmuj%cej dw i elementy: 1) badania elektoratu, z ktrych wynika!o, "e jest on zr"nicowany, zarwno wedle kryterium zawodowego, jak i miejsca zamieszkania (niewielka nadreprezentacja ma!ych miast i wsi, zw!aszcza ma!ych miast); 2) s!aby dost&p Platformy do mediw, wymuszaj%cy konieczno$# poszukiwania nowych sposobw dotarcia do wyborcy. Z po!%czenia tych elementw zrodzi! si& pomys! wykreowania nowego medium, ktre mog!oby by# u"ywane punktowo, do propagandowego penetrowania konkretnych o$rodkw czy wr&cz miejsc (komiks dystrybuowano z jednej strony w miejscach zamieszkania grupy celowej - zw!aszcza sklepach GS, na stacjach PKS, z drugiej - w miejscach wypoczynku - na pla"ach, w pubach, sklepach, co by!o zwi%zane z okresem kolporta"u sierpniem). Modelowym odbiorc% mia! by# wyborca w wieku 30-50 lat, okre$lany na p!aszczy'nie preferencji wyborczych jako mi&kki elektorat SLD, tj.
29 Grupa podpisuj%ca si& jako Zespl Porz%dnych Go$ci opracowa!a komiks do gotowej postaci a nast&pnie przekaza!a swoje prawa autorskie do tego utworu sztabowi wyborczemu PO za symboliczn% z!otwk&. W!a$nie od jednej z osb, wchodz%cych w sk!ad Zespo!u Porz%dnych Go$ci pochodz% szczeg!owe informacje na temat za!o"e* komiksu i pracy nad projektem, wykorzystane w dalszej cz&$ci tekstu. Poniewa" jednak warunkiem otrzymania tych informacji by!o zachowanie anonimowo$ci, 'rd!o to b&dzie oznaczane jako ZPG.

KAPITAN #BIK G!OSUJE NA PLATFORM$

47

skonny do gosowania na SLD, ale zakadajcy moliwo zmiany swojej ostatecznej decyzji Grup t szacowano w skali kraju na ok 300 tys. wyborcw, mieszkajcych w maych orodkach (charakterystyka j.w ), a take po czci w wielkich miastach (modzi, studenci) W zamierzeniu komiks nie mia mie charakteru agitacyjnego (bezporedni wpyw na decyzj wyborcz), lecz raczej oglnie propagandowy mia wpywa na wizerunek ugrupowania, edukowa wyborc, tumaczy program. Jednake uycie komiksu w bezporednim kontekcie wyborw nieco zmienio jego charakter - mg on by odbierany jako bezporednio agitacyjny, co prawdopodobnie zmniejszyo jego skuteczno. Po pierwszej fali rozprowadzania, na skutek duego zainteresowania komiksem (wyborcy brali dla siebie, a potem przychodzili po kolejne egzemplarze np. dla ssiada) zrobiono dodruk !cznie rozprowadzono kilkadziesit tysicy egzemplarzy30. Komiks Stawka! jako tekst perswazyjny Analiz perswazyjnoci komiksu wyborczego Platformy Obywatelskiej wypada zacz od refleksji na temat samego uycia formuy komiksu. Ot, jakkolwiek generalnie wykorzystanie komiksu w propagandzie nie jest niczym nowym, mona jednak mwi o pewnym nowatorstwie. Choby z tego wzgldu, e po 1989 roku aden sztab wyborczy nie skorzysta z podobnego rodka. Poza tym, rwnie z uwagi na skal przedsiwzicia: nakad kilkadziesit tysicy, objto 20 stron A4 - zbliona do typowego zeszytu komiksowego kupowanego w sklepie. Z tego punktu wadzenia komiks Stawka" porwna mona z komiksami o Kapitanach #biku i Klossie (poza wieloma rnicami, o ktrych poniej). Wreszcie, o nowatorskim charakterze Stawki" przesdza umieszczenie w nim realnych politykw. Wspczesne postacie przywdcw pojawiay si w wprawdzie w Oknach ROSTA, ale jednak pokazane od drugiej strony (omieszane, przedstawiane w negatywnym wietle); w ktrym z odcinkw Stawki wikszej ni ycie (Kapitana Klossa) pojawia si Adolf Hitler, dekorujcy kpt. Klossa Krzyem #elaznym z mieczami, ale jednak nawet za czasw socjalizmu nie byo komiksw o Edwardzie Gierku, ani tym bardziej gen. Jaruzelskim31, cho ten ostatni pojawia si w opozycyjnej prasie w wielu karykaturach32. Nowy styl komunikacji Pokazanie w komiksie realnych postaci tych politykw, do ktrych chce si odbiorc zachci, jest zabiegiem zupenie innego rodzaju, ni przedstawianie karykaturalnych podobizn przeciwnikw. Komiks, ktry z natury
30 ZPG. 31 Byy opowieci o Leninie i Stalinie, ale jednak w formie tekstu, co najwyej ilustrowanego posuenie si komiksem, wytworem kapitalizmu byoby w takim wypadku nic do pomylenia. 33 A. U h l i g: op. cit.

48

KAPITAN BIK G%OSUJE NA PLATFORM&

swej pokazuje obraz rzeczywistoci przetworzony, przerysowany33, jest formu wydawaoby si trudn do wykorzystania przy propagowaniu wasnego ugrupowania. Tym bardziej, jeli - jak to ma miejsce w tym przypadku - komiksowa deformacja wygldu postaci osiga niekiedy rozmiary monstrualne. Wszyscy trzej liderzy Platformy s me tylko przedstawiani bez jakiejkolwiek idealizacji (jak bywa przedstawiany np Kapitan bik), ale wrcz w sposb karykaturalny, groteskowy (np. Olechowski jedzcy obiad wyglda jakby mia mocno w czubie, Pay!ski na kilku obrazkach wyglda jak zgrzybiay starzec, Tusk rzucajcy telefon ma spojrzenie furiata). Ich ubrania wygldaj czsto na pomite, pozy, gesty i mimika s mocno przerysowane. Podkrelane s zmarszczki, worki pod oczami, niead fryzur, zmczenie. W twarzach pojawia si kolorystyka zbliona do fioletu, zieleni. W podobnie groteskowy sposb przedstawiani s ludzie z otoczenia liderw Platformy (np. przyjaciel Tuska, p. Halinka z podziemnej Solidarnoci). Ta poetyka karykatury peni w omawianym przekazie kilka funkcji. Najpierw, na pocztku lektury moe suy" zaintrygowaniu potencjalnego odbiorcy, ktry jeszcze nie przeczyta komiksu, a dopiero go kartkuje. Sensacyjna zapowied# na okadce (Tego nie przeczytasz w gazetach) w poczeniu z karykaturalnym przedstawieniem trzech liderw sugeruje, e w rodku s materiay krytyczne wobec Platformy, obnaajce pokazanych tam politykw, zdradzajce ich tajemnice. Podobn funkcj spenia kontrast karykaturalnych rysunkw z ich tem (zrastrowanymi niemal do nieczytelnoci zdjciami). Zestawienie przekazu oficjalnego, gazetowego (wraenie zdjcia jakby niewyra#nie zreprodukowanego z czarno-biaej gazety) z nieoficjalnym, groteskowym, take obiecuje widzowi kpiarski, demaskatorski stosunek do przedstawianych bohaterw. Gdyby na podstawie okadki przewidywa" tre" komiksu, najbardziej prawdopodobne wydawaoby si znalezienie w rodku pikantnej satyry na trzech tenorw: materiau propagandowego konkurencji. Takie nastawienie wpywa na lektur komiksu. W treci bowiem, poza groteskow poetyk, jest on nieco, mona rzec, patetyczny: przedstawia mw stanu bezinteresownie troszczcych si o losy kraju wysuchujcych trosk obywateli i powoujcych do ycia nowe ugrupowanie, ktre rozwie wszystkie problemy Polakw. Gdyby dodatkowo politycy Platformy byli przedstawieni w sposb wyidealizowany, cao" robiaby wraenie Jakiego propagandowego gniot34, znacznie gorszego, ni komiksy o kpt. biku (bo tam przynajmniej bya namiastka sensacyjnej akcji, ktrej w Stawce$ brakuje). Karykaturalno" rysunkw czyni wic przekaz perswazyjny bardziej strawnym, agodzi jego natrctwo. Tym sa33 Por. rozwaania J. Szytaka o komiksie jako literaturze przerysowanej (Komiks w kulturze..., op. ciL, s. 94-95). 34 Okrelenie pochodzce z ksiki J. Szylaka, ktry uywa go dla opisania potocznych skojarze! Polakw z komiksami, uksztatowanych na podstawie komiksw takich jak seria o kapitanie biku ( J . S z y a k : Komiks: wiat przerysowany, op. cit., s. 143).

KAPITAN *BIK G+OSUJE NA PLATFORM/

49

mym suy wic uwiarygodnieniu przesania35. Odbiorca moe traktowa groteskowy, mona powiedzie, ,,nadmiernie realistyczny styl jako potwierdzenie, e komiks mwi prawd, przedstawiaj szczerze, bez upiksze Trzeci element, ktry ujawnia si w toku czytania komiksu, jest zwizany z wpywem groteskowej poetyki na wizerunek trzech liderw Platformy i caego ugrupowania. Ot zgadzajc si na publikacj w takiej formie reklamowego materiau (a pod koniec lektury komiksu odbiorca wie ju, e naley on do wyborczej propagandy), dowodz oni, e maj do siebie dystans, posiadaj swoisty luz, pozwalajcy im troszk z siebie zakpi36. Odbieraj sobie w oczach odbiorcy koturnowo!, sztuczno!, wa!ciw tym z telewizora. Staj si wic bardziej naturalni, blisi odbiorcy. Jest to zbiene z ogln strategi Platformy, ktra (przynajmniej od powstania do wyborw - w listopadzie 2001 go!no ju byo o rejestracji PO jako partii) przedstawiaa si jako alternatywa dla wszystkich istniejcych ugrupowa, cakiem nowy proszek, obiecujcy pranie bez namaczania. Komunikat ten pojawia si w komiksie kilkakrotnie. Istniejce partie maj by niewydolne we wdraaniu sensownych rozwiza (Payski po spotkaniu z rolnikami z Liskowa ma tezy programu rolnego, ale nie wie dla jakiej partii w tym kraju). Ze jest samo upartyjnienie kraju (wtek p. Halinki z podziemnej Solidarno!ci), na ktre rad jest stworzenie - jednak - nowej partii (cho oczywi!cie leksem partia nie jest uywany w odniesieniu do Platformy, co jest zgodne ze stanem faktycznym, ale ma rwnie wymiar perswazyjny). To nowe ugrupowanie (nie-partia) ma przynie!" ludziom utracon# nadziej$ na popraw$ losu, rni#c si$ zasadniczo od innych partii, ktre tylko obiecuj# (w#tek pa%stwa Matuszykw). Nowe ugrupowanie musi si$ wi$c rni" zasadniczo od istniej#cych partii i rzeczywi!cie w komiksie rni si$ - j$zykiem (nareszcie nowocze!ni politycy, ktrzy mwi# o Polsce ludzkim g&osem, bez tego ca&ego prawicowego nad$cia i ideologii - wypowied' kobiety wychodz#cej z Hali 01ivii), a take, oglniej - stylem komunikacji z wyborcami. Ow# zmian$ stylu komunikacji ilustruje sposb przedstawiania liderw jako rozmawiaj#cych ze zwyk&ymi obywatelami (co oczywi!cie nie jest niczym nowym, ale tylko kolejnym przypadkiem uycia znanego dawniej toposu). P&ay%ski jedzie do ma&ego Liskowa na zaproszenie wjta (wjt: pan jest chyba pierwszym cz&owiekiem z Warszawy, ktry do nas zawita&), Olechowski zwyczajnie chodzi po krakowskim rynku i wys&uchuje bol#czek restauratora, Tusk rozmawia z p. Halink# spotkan# w drodze powrotnej ze spaceru. Trzeba te w tym miejscu zwrci" uwag$ na samo
33 Dodatkowym uwiarygodnieniem, ale ju na innym poziomic, jest umieszczenie w !rodku komiksu, pod koniec fabu&y realistycznego zdj$cia liderw Platformy (takiego jak w normalnych materia&ach wyborczych). Zdj$cia uwiarygodniaj# rysunki, pokazuj#c, e przedstawiane tam zdarzenia s# ca&kowicie prawdziwe mimo, e narysowane. O podobnym wykorzystaniu zdj$cia dla uwiarygodnienia historii rysunkowej (publikowana wewn#trz komiksw o przygodach kapitana *bika seria o bohaterach nagradzanych medalem Za ofiarno!" i odwag$) wspomina J. Szy&ak (Poetyka komiksu, op. cit., s. 165). 36 A na taki gest niekoniecznie zdobyliby si$ liderzy partii nale#cych do polskiego establishmentu SLD, UW czy partii prawicowych.

50

MAREK KOCHAN

pokazanie politykw jako zwykych ludzi - przy pracy (Payski), podczas spacerw (Olechowski, Tusk) i jedzenia (Olechowski), rozmawiajcych z przyjacimi (Tusk, Olechowski). Ostatni wreszcie nowy element, ktry wie si z uyciem komiksu jako narzdzia propagandy wyborczej zwizany jest z tym, e jest on rodzajem darmowego gadetu, ktry, zgodnie z zasad wzajemnoci stwarza rodzaj zobowizania obdarowanego wobec darczycy37. Samo wykorzystanie gadetu jako rodka pozyskiwania przychylnoci bynajmniej nie jest niczym nowym. Do otrzymywania czego za darmo przyzwyczai Polakw skomercjalizowany wiat - gadety, zarwno otrzymywane bezporednio od firm i usugodawcw, jak i doczane do pism, s codziennoci3 8 Nie s one take niczym nowym w polityce - po 1989 roku wielokrotnie wykorzystywano ozdobione emblematami partii i kandydatw ubrania (zwaszcza koszulki) i inne przedmioty (np. materiay pimiennicze). W perswazyjnym oddziaywaniu gadetw liczy si jednak me tylko sam fakt obdarowania, ale rwnie rodzaj darowanego przedmiotu. Mwic w najwikszym uproszczeniu, w cenie jest po pierwsze to, co unikatowe, oryginalne, czego nie mona dosta! gdzie indziej, po drugie, to, co jest nowoci, czego nie dawa nikt inny, wreszcie, po trzecie, to, co ma wymiern warto! praktyczn (tj. mona to realnie wykorzysta! - take np. przeczyta!) i materialn, tzn. eby kupi! to co w sklepie, trzeba by wyda! okrelon sum pienidzy. Komiks PO posiada wszystkie trzy wymienione cechy atrakcyjnego gadetu39. Podsumowujc, mona wic powiedzie!, e komiks jest w propagandzie wyborczej Platformy rodkiem, ktry pomaga przekona! wyborcw, e PO jest zupenie nowym proszkiem, piorcym naprawd lepiej, ni inne, zwyke proszki - cho! skdind wiadomo, e skada si on z komponentw wystpujcych wczeniej w innych rodkach piorcych. Wpisanie adresata w tekst Poniewa jednak, rozwijajc metafor proszkow, naley zauway!, e konsumenci maj ju w wikszoci wypadkw jako uksztatowane preferencje, sprzedawcy nowego proszku, aby sobie zjedna! nabywcw, musz wybra! na rynku swoj nisz i maksymalnie dostosowa! cechy produktu do zasiedlajcych j konsumentw. Wczeniej bya ju mowa o tym, e komiks Platformy mia w zaoeniach pozyska! cile okrelon grup wyborcw. W tym miejscu naley
37 Por. M. M a u s s ' Szkic o darze, [w:] tego autora Antropologia i socjologia, Warszawa 1973. 38 Na potrzeby wydawcw prasy przeprowadza si specjalne badania, ktre su ocenie atrakcyjnoci gadetw i wyborze spord wielu propozycji tych, ktre najbardziej zwiksz atrakcyjno! pisma na tle konkurencji - analiza tego zjawiska zasuguje pewnie na osobn rozpraw. 39 Nie jest to zreszt jedyny oryginalny gadet, ktry wykorzystywaa w swojej kampanii Platforma Obywatelska. W miejscach letniego wypoczynku rwnolegle z komiksem (ktry spenia tam dodatkowo funkcje rozrywkowe, by cenionym na wakacjach urozmaiceniem) rozprowadzane byy tzw. platforemki - foremki do piasku w kolorze pomaraczowym (ZPG).

KAPITAN "BIK G#OSUJE NA PLATFORM$

51

wic rozway, czy, i ewentualnie przy uyciu jakich rodkw zaoenia te zostay zrealizowane Pierwszy poziom wpisania zakadanego odbiorcy w tekst to warstwa ikoniczna i fabularna W komiksie pokazani s ci, do ktrych przekaz ma apelowa. Uwag zwracaj tu wic przede wszystkim pa!stwo Matuszykowie - porte parole typowego odbiorcy. Romek Matuszyk jest bezrobotny, jego ona pracuje w sklepie (skd wraca na rowerze - co, podobnie jak chustka zawizywana pod szyj, wskazuje na raczej mae miasto) Mieszkaj w kilkupitrowym bloku i raczej klepi bied - wydanie 50 z na wycieczk crki jest dla nich problemem. Wystrj mieszkania (meblocianka) i niektre jego elementy (np. starego typu piecyk gazowy do wody) dopeniaj obrazu. Obok bezrobotnych i yjcych na krawdzi przetrwania mieszka!cw maych miast zobrazowanych przez rodzin Matuszykw, w komiksie pojawiaj si przedstawiciele innych grup spoecznych: rolnicy (Liskw), studenci (fanka Olechowskiego z krakowskiego rynku), przedsibiorcy (restaurator) i zwykli ludzie, utosamiajcy si z tradycj Solidarnoci, ale zraeni do nowych czasw (p. Halinka). Rne grupy spoeczne reprezentuj te zwolennicy Platformy, ktrzy przybywaj na spotkanie do Hali 01ivii (a potem wychodz z tego spotkania peni entuzjazmu dla nowej formacji). Wida tam zarwno przedstawicieli miejskiego proletariatu, jak ludzi o wiejskiej proweniencji (kobieta w chustce zawizanej pod szyj, ktra pojawia si jeszcze w innym miejscu komiksu) i postkomunistyczn inteligencj (mczyzna w biaej koszuli i krawacie, ktry mwi: wydawaoby si, e lewica to murowany zwycizca przyszych wyborw. Ale, jak do ludzi dotrze to, co sam dzisiaj syszaem, to ci z lewa nie bd czuli si tak pewnie), mczyzn i kobiety, modszych i starszych. W zgromadzeniu zwolennikw Olechowskiego na krakowskim rynku wida nawet posta Adama Mickiewicza w stroju z epoki, co jednak ma ju raczej wymiar kontekstowego artu, gry z odbiorc (Olechowski stoi przed Sukiennicami, od strony Kocioa Mariackiego, w pobliu pomnika wieszcza), ni jest elementem wpisywania odbiorcy w tekst40. Pokazanie rnorodnoci potencjalnych i realnych zwolennikw Platformy moe te obrazowa masowo poparcia nowej formacji, wywoywa owczy pd (wszyscy chc na nich gosowa), przekonywa, e PO ma program atrakcyjny dla rnych grup spoecznych (a wic nie jest ugrupowaniem branowym, reprezentujcym partykularne interesy). Moe te by tak, e obecno w komiksie jednych kategorii potencjalnych zwolennikw (np. studenci, przedsibiorcy) jest nobilitujca dla innych (rolnicy, bezrobotni, miejski proletariat). W komiks wpisana jest te charakterystyka zakadanego adresata od strony jego pogldw politycznych. Pozornie PO ma by propozycj rodka, inn moliwoci dla tych z prawa i tych z lewa. Ale nie mona tu
40 A moe odnosi si tylko do wskiej grupy odbiorcw, ktrzy rozpoznaj tego rodzaju gr i bd zjednani sam form zabawy.

52

MAREK KOCHAN

mwi o symetrii przedstawiania jednych i drugich Krytycznie pokazane s te ugrupowania polityczne, do ktrych tak mgby si odnosi w mikki elektorat SLD - a wic przede wszystkim AWS (monstrualne twarze Buzka i Krzaklewskiego w telewizorze u Matuszykw, negatywne komentarze p. Matuszykowej na ich temat: na tych to ju me mog patrze, wzmianka o prawicowym nadciu i ideologii u jednej z uczestniczek spotkania w Hali 01ivii) i Unia Wolnoci (skarlay prof. Geremek na okadce Dziennika Codziennego, tytu Tusk porzuca Uni). Krytycznie mwi si te o PSL i Samoobronie (w licie od wjta Liskowa - i ludowcy, i ci od Leppera, uwaaj, e si nami zajmuj. Oni chc rolnictwa, ktrego me ma ju w nowoczesnym wiecie), co wskazywaoby na postrzeganie tych ugrupowa przez PO raczej jako negatywnego punktu odniesienia ni realnej konkurencji. Natomiast o SLD mwi si w komiksie raczej agodnie, a nawet z umiarkowan yczliwoci - lewica (np. cytowana wyej wypowied! innego uczestnika spotkania w Hali 01ivii, podobnie w wypowiedzi p. Matuszyk). Drugi poziom wpisania odbiorcy w tekst jest zwizany z siatk kulturowych odniesie przywoanych w komiksie. Jeli odbiorca ma mie" 30-50 lat, to jest due prawdopodobiestwo, e zetkn si z komiksami, zwaszcza tymi o #biku i Klossie. Do komiksw o kapitanie #biku odsya zarwno formua komiksu z treci ideologiczn (co jednak jest wyra!ne mimo zasony dymnej w postaci karykaturalnego przerysowania sylwetek pozytywnych bohaterw), jak i nawizanie wprost, obecne w inwokacji od narratora (w yciu powinno by" tak jak w dobrej opowieci: kapitan #bik z sukcesem koczy ledztwo41). Nawizanie tego rodzaju, eby mogo suy" zbudowaniu wsplnoty z odbiorc, musi przyjmowa" za pewnik pozytywny, a przynajmniej umiarkowanie pozytywny stosunek do PRL - a takiego mona spodziewa" si u mikkiego elektoratu SLD. Trzeci wreszcie poziom wpisania zakadanego odbiorcy w tekst komiksu moe by" zwizany ze stylem prezentowania liderw Platformy i oglniej, typem argumentacji. Jeli chodzi o typ prezentacji przywdcw PO, to naley zwrci" uwag na wyra!n w komiksie celebr wadzy i pozycji spoecznej. Payski pojawia si na tle atrybutw wadzy: w wielkim sejmowym gabinecie, z podlegym sobie pracownikiem, ktry zwraca si do niego panie marszaku, a wic akcentujc pozycj Payskiego i oficjalno" czcych ich relacji. Wtek ten wraca w porannym spotkaniu z asystentami, ktrzy referuj Payskiemu jego rozkad dnia - ich pozy ujawniaj podlego", rozmowa ma z ich strony charakter uniony i oficjalny (o 12 konferencja z udziaem pana marszaka). P!niej jeszcze widzimy Payskiego podrujcego subowym autem, ktre prowadzi szofer. Zarazem przy tej postaci przywoany jest mit dobrego wadcy, ktry czuwa nad lo41 Obecno" tego fragmentu nic jest przypadkiem nawizanie wanie do kapitana #bika byo zabiegiem celowym. Chodzio o odwoanie si do czego swojskiego, do wzorca ju akulturowanego, w przeciwiestwie do amerykaskiej konwencji idealizowania bohatera, jak to ma miejsce np. w komiksach o Supermenie (ZPG).

KAPITAN #BIK G$OSUJE NA PLATFORM%

53

sem poddanych (pracuje do pna: panie marszaku, dochodzi pnoc... tak, wiem ~ prosz ju i do domu. Musz jeszcze popracowa ..), a gdy trzeba, potrafi zej do swego ludu i wysucha opinii poddanych (wypo wied Pay!skiego w Liskowie. chc z wami znale odpowiedz na pytania, ktre zadalicie w licie ). Rwnie Olechowski pokazany jest jako czowiek o wysokiej pozycji spoecznej Rozmwcy widz" w nim kandydata na prezydenta z wysokim wynikiem wyborczym. Obiad zjada Olechowski w wykwintnej restauracji, obsugiwany przez szefa lokalu; mieszka w eleganckim hotelu, gdzie na pce stoi kubeek z lodem do szampana. Ogl"damy te Olechowskiego w jego wielkim biurze, w Warszawskim Centrum Finansowym. Obrazu dopenia osobista znajomo z wybitnym polskim ekonomist" prof. Janem Winieckim mieszkaj"cym we Frankfurcie nad Menem42, ktry aprobuje rozwi"zania proponowane przez Olechowskiego (masz racj Andrzeju). Obecno prof. Winieckiego (eksperta w dziedzinie ekonomii) jest dodatkowo przywoaniem autorytetu, ktry wzmacnia wiarygodno zarwno Andrzeja Olechowskiego, jak Platformy Obywatelskiej i jej wyborczego programu. Wadza jest take, cho w nieco mniejszym stopniu, podkrelona w przypadku Donalda Tuska (Pan marszaek Tusk? Dzwoni z pana sekretariatu - mwi gos z telefonu komrkowego). To celebrowanie wadzy i podkrelanie pozycji spoecznej liderw Platformy byo wiadomym zabiegiem. Autorzy komiksu (ZPG) zakadali, e nie bdzie to zniechcao, a przeciwnie, zachci do PO odbiorcw, ktrym wadza i jej atrybuty imponuj", w oczach ktrych osoba majtna, na wysokim stanowisku jest bardziej atrakcyjna, ni kto bardziej zwyky i podobny do nich. Jeli chodzi o typ argumentacji to mona zauway, e oglnie i przekaz, i sposb argumentowania, widoczny np. w sposobie prezentacji programu Platformy, jest do, agodnie mwi"c, naiwny. W czci wynika to oczywicie z zaoe! dotycz"cych odbiorcy (niezbyt biegego w kwestiach dotycz"cych pa!stwa i nie rozumiej"cego niuansw programu), w czci jest zwi"zane z sam" poetyk" komiksu, ktry niezbyt nadaje si do tumaczenia skomplikowanych zagadnie! z dziedziny ekonomii i polityki. Tym niemniej za do naiwn" trzeba uzna ide opracowania programu rolnego na podstawie wypowiedzi rolnikw z Liskowa oraz wiar, e obnienie podatkw i wprowadzenie jednolitej, niskiej stawki podatkowej zaatwi automatycznie problem bezrobocia. Podobnie naiwna jest idea walki z upartyjnieniem pa!stwa przez powoywanie nowej formacji politycznej i antyelitamo w wykonaniu przedstawicieli elity (widoczna np. w monologu wewntrznym Pay!skiego po przeczytaniu listu od wjta gminy Li42 W rzeczywistoci Winiecki mieszka we Frankfurcie nad Odr", miasta zostay zamienione dla uatrakcyjnienia jego osoby - Frankfurt nad Menem jest bardziej zagraniczny (ZPG). 43 Zauwamy, e nie bardziej naiwne, ni przesanie wyborcze innych ugrupowa!, ktre czsto nie zdobywaj" si nawet na prby tumaczenia swojego programu, poprzestaj"c na kuszeniu odbiorcy wizj" wietlanej przyszoci pod ich rz"dami i powtarzaniu pustej obietnicy posiadania programu.

54

MAREK KOCHAN

skowo: tu w Warszawie przecie nic ma nikogo, z kim by mona o tym powanie porozmawia). Ale to, co z jednej strony wydawa si moe naiwne4, z drugiej strony uzna mona za dostosowane przesiania do medium i moliwoci odbiorcy, za prb jednak jakiego przyblienia wyborcom programu wyborczego PO. W tym sensie komiks by pomylany jako przekaz dwupoziomowy, ktry odbiorca mniej wyrobiony potraktuje literalnie, jako przyblienie pro gramu, za odbiorca bardziej wyrobiony - jako gr z konwencj przekazu wyborczego44. Mit zaoycielski Naiwno, o ktrej bya wyej mowa, odnosi si rwnie do warstwy fabularnej. Fabua komiksu wyborczego Platformy jest do niespjna. Otwierajca opowie sekwencja u pa!stwa Matuszykw nie wie si bezporednio ze rodkiem i wraca na chwil dopiero w ostatnim fragmencie historyjki45. Po Matuszykach nastpuj trzy niezalene wtki, ktre nagle splataj si w jeden. Wtedy napicie spada i konflikt (jeli takowy w ogle wystpowa), znajduje nieoczekiwane rozwizanie w postaci konferencji prasowej z okazji stworzenia nowego ugrupowania. Spotkanie w Hali 01ivii tylko przedua ten fragment opowieci, po czym nagle nastpuje zamknicie historyjki - ostatnia kolumna powicona kontynuacji wtku Matuszykw jest raczej klamr kompozycyjn, ni wynikajcym z fabuy zako!czeniem. Cao nie wyglda wic jak klasyczna fabua z konfliktem, kulminacj, punktami zwrotnymi i perypetiami. Przypomina raczej struktur spotw reklamowych, sucych prezentacji cudownych waciwoci nowego produktu, a skadajcych si zwykle z trzech elementw: zarysowania problemu (np. proszki do czyszczenia rysuj powierzchni), pojawienia si produktu (ale teraz jest nowy X) i rozwizania problemu (teraz mona czyci bez rysowania powierzchni). Ale czy na pewno ma to by klasyczna opowie? Wydaje si, e prezentowana w komiksie historia, cho z pozoru bazuje na faktach i ma charakter realistyczny, jest w wikszym stopniu opowieci mityczn, swoistym mitem zaoycielskim Platformy Obywatelskiej, tumaczcym wyonienie si tej formacji z politycznego niebytu. Cho niektre mity maj wyra"n struktur fabularn, dajc si rozoy na powtarzalne elementy, jak w analizach Proppa46, wiele z nich nie ma sensu jako zwyke historie o zdarzeniach. Z legendy o Warsie i Sawie istotne jest przede wszystkim to, e z ich imion powstaa nazwa miasta Warszawa - po44 Odbiorcy z IQ poniej 129 bd komiks traktowali serio, odbiorcw z IQ powyej 129 bodzie on bawi (ZPG). 45 Podobno na etapie prac koncepcyjnych istnia pomys powizania wtku Matuszykw ze rodkiem opowieci, ale zabrako na to dodatkowych 3 kolumn powikszenie broszury o dwie dodatkowe kartki znacznie podroyoby produkcj i ostatecznie pomys ten zosta porzucony (ZPG). 46 W. P r o p p : Morfologia bajki, Warszawa 1976.

1 KAPITAN !BIK G"OSUJE NA PLATFORM# 55

dobnie w micie PO,istotne jest zaoenie jej przez trzech politykw, ktrzy uczestniczc w rnych zdarzeniach, niezalenie doszli do wniosku, e trzeba powoa now formacj Jeli skierowa uwag na w moment gdy Pay!ski, Olechowski i Tusk zestrzeliwuj myli w jedno ognisko, by zestrzeli w jedno ognisko czyny, to nietrudno zauway jego mityczny (cudowny) charakter. Pay!ski siedzi w swoim gabinecie i myli: Donald wyszed z Unii ze swoimi zwolennikami Ciekawe, co bdzie robi dalej? Znam go dugo, porzdny go. A moe by jeszcze - Olechowski?. Obok obrazek z Olechowskim, ktry siedzi w swoim biurze, na 21 pitrze Warszawskiego Centrum Finansowego. Olechowski myli: Tusk porzuci Uni, Pay!skiego ci z "Solidarnoci" atakuj w AWS... Hmm... A moe by tak zrobi co razem?". Tusk w swoim gabinecie w Senacie RP te myli: Pay!ski? Olechowski?. Nastpn stron otwieraj trzy niemal identyczne obrazki, na ktrych kady z trzech liderw prosi o poczenie z dwoma pozostaymi. Potem liderzy w trjgosie ukadaj zaoenia nowej formacji, by na kolejnym obrazku mwi jednym wsplnym dymkiem. Potem jeszcze nastpuje noc - faza liminalna (jak przed Boym Narodzeniem lub Wielkanoc), postacie trzech liderw pokazane s przez okno we wntrzu owietlonego pokoju (praca nad odezw trwaa do p#nej nocy). Rano nowe ugrupowanie ju si narodzio i radosna nowina zostaje ogoszona mediom. To wic, co niespjne, naiwne i kruche jako szkielet fabularny, pomimo tych cech, a moe wanie dziki nim, funduje opowie mityczn pt.: Jak powstaa Platforma Obywatelska. Jak pisze K.T. Toeplitz: bohater mitu jest bohaterem zdarzenia dokonanego, jego czyny powtarza si i przypomina, majc wiadomo, e spenione zostay w przeszoci i opowiadanie o nich posiada warto nauki moralnej lub przykadu dla potomnych. Bohater mitu jest archetypem okrelonej postawy, w ktrej kumuluj si denia czy przekonania zbiorowoci47. Ornament w postaci wtku Matuszykw jest tylko dodatkiem, narzdziem przyblienia mitu zwykym odbiorcom. Podobny rodzaj niespjnoci i niekonsekwencji towarzyszy pojawieniu si na pocztku (II strona okadki) narratora, ktry potem znika i ju si wicej nie pojawia. Przytoczmy t wypowied# w caoci:
Najpierw byo ich tylko trzech. Teraz doczyy do nich dziesitki tysicy. Zafascynowaa mnie ta historia. Byem jej !wiadkiem, teraz chc by" jej uczestnikiem. Dlaczego? Bo w #yciu powinno by" tak, jak w dobrej opowie!ci: sprawiedliwi szeryfowie wygrywaj, kapitan $bik z sukcesem ko%czy !ledztwo, a trzej muszkieterowie ratuj swoj ojczyzn. To, co Wam przedstawiam, jest wprawdzie tylko historyjk obrazkow, komiksem - ale ta opowie!" dzieje si naprawd i dotyczy nas wszystkich. Naszych najwa#niejszych spraw: bezrobocia, zapa!ci gospodarczej, utraty zaufania do politykw, braku nadziei na lepsze #ycie A w #yciu jest trudniej, ni# w komiksie - to dobrze wiemy.
47 K.T T o c p l i t z , op. cit., s. 76.

56

MAREK KOCHAN
Opowiadam wam t histori, bo kiedy przyjdzie czas wyboru pomc muszkieterom Pomc sobie. powinnimy

Wypowied! narratora jest ufundowana na szeregu opozycji: trzech dziesi"tki tysi#cy, zewn#trzne - wewn#trzne ($wiadek - uczestnik), %ycie dobra opowie$& (czyli %ycie - mit, a w ramach mitu superbohaterowie, jak kapitan 'bik - tu z jednej strony realni, z drugiej, tym bardziej, mityczni), komiks, historyjka obrazkowa - rzeczywisto$&. Mo%na je wszystkie stre$ci& w jednej opozycji: rzeczywisto$& $wiata - rzeczywisto$& mityczna. Cz*ony opozycji *"czy wiara. Je$li chcemy, aby opozycja zosta*a zanegowana, a %ycie sta*o si# mitem (dobr" opowie$ci"), musimy uwierzy&, %e jest to mo%liwe i podj"& stosowne dzia*anie (pomc muszkieterom - zag*osowa& na PO). A wtedy mit stanie si# rzeczywisto$ci" (muszkieterowie uratuj" swoj" ojczyzn#). W ten sposb komiks, ktry z natury swej ma charakter eskapistyczny, nadrealistyczny48, spe*niaj"c fimkcje propagandowe, odsy*a odbiorc# z powrotem do sfery rzeczywisto$ci, ktr" opisuje jednocze$nie jako $wiat mitu i jako $wiat %ycia. Komiks ..Stawka!": sniot propaeandowy? Wypada w tym miejscu wrci& do pytania postawionego na pocz"tku niniejszego tekstu: czy komiks mo%e s*u%y& reklamie politycznej? Mo%na na nie odpowiedzie&, jak w"% logik: skoro istnieje realny komiks, b#d"cy jednocze$nie reklam" polityczn", to znaczy, %e jest to mo%liwe. Jak pisze S. Bara+czak, analizuj"c magazyn komiksowy Relax : w modelu tzw. socjalistycznej kultury masowej nigdy nie uda si# doprowadzi& do pogodzenia ze sob" dwch sprzecznych zapotrzebowa+: zapotrzebowa+ perswazyjnych w*adzy (ktra *o%"c na $rodki masowego przekazu, pragnie mie& z tego zysk w postaci efektw propagandowych) i zapotrzebowa+ ludycznych spo*ecze+stwa. Jedno z drugim si# gryzie, bo przecie% ideologiczna perswazja z du%ym trudem mie$ci w sobie poj#cie rozrywki, za$ z drugiej strony nie znosi przymusu duchowego, b#d"cego nieod*"cznym elementem perswazji. Tote% ka%dy twr kultury masowej, ktry te dwa zapotrzebowania prbuje spe*ni&, w nieunikniony sposb staje si# hybrydyczny i wewn#trznie niespjny49. Gdzie indziej ten sam autor opisuje t# sprzeczno$& celw ludycznych i perswazyjnych metafor" konia zaprz#%onego jednocze$nie do dwch wozw50.
48 Komiksowy rysunek przypomina* o nierealno$ci $wiata w nim przedstawionego, ale jednocze$nie opowiada* historie atrakcyjne pomimo owej nierealno$ci.. Poprzez swe ci"%enie ku karykaturze nadawa* procesowi lektury pozr (a niekiedy nic tylko pozr) zabawy i dostarcza* czytelnikowi alibi. Przypomina* mu sw" wyszukan" form " %e ma do czynienia z fikcj" ktrej nic sposb pomyli& z %yciem, t u*atwia* zaakceptowanie oraz uznanie za wart" uwagi fikcji jako fikcji (jako atrakcyjnej nieprawdy). By* i pozostanie nadal sztuk" eskapistyczn" ale w jego struktur# wpisana zosta*a samo$wiadomo$& tego eskapizmu (J. S z y * a k : Komiks: $wiat przerysowany, op. c i t , s. 35). 49 S. B a r a + c z a k : BLURP1, op. cit 50 S. B a r a + c z a k : Czytelnik ubezw*asnowolniony. Perswazja w masowej kulturze literackiej PRL, Pary% 1983, s. 11.

KAPITAN BIK GOSUJE NA PLATFORM

57

Zarazem, wyjaniajc to zjawisko na gruncie epoki socjalizmu, Baraczak wspomina o wyczerpaniu si! mo"liwoci nagiej propagandy: kultura masowa staje si! jedynym rodkiem rzeczywistego docierania do spo#eczestwa5 1 Wsp#czenie politycy maj do dyspozycji wiele kana#w komunikowania si! z wyborcami. Mog do nich mwi$ za porednictwem dziennikarzy, mog emitowa$ propagandowe przekazy w p#atnych i bezp#atnych pasmach reklamowych. Ale s#owa o wyczerpaniu si! mo"liwoci nagiej propagandy, przynajmniej do pewnego stopnia, staj si! znw aktualne. W tym sensie, jeli nawet komiks wyborczy Platformy nie spe#ni# ca#kowicie pok#adanych w nim nadziei , pozostaje on interesujca prb odnowienia j!zyka polityki Prb, ktra by$ mo"e doczeka si! kontynuacji.

51 Tam"e, s. 12-13 52 A przynajmniej nie wsz!dzie. W cz!ci miejsc, gdzie komiks by# kolportowany Platforma osign!#a dobre wyniki, w cz!ci - poni"ej tych, ktre by#y przewidywane w sonda"ach. Poniewa" jednak w skali ca#ego kraju realny wynik wyborczy PO by# nieco gorszy ni" przedwyborcze notowania sonda"owe, a na decyzje wyborcy sk#ada$ si! mo"e wiele czynnikw, o realnej agitacyjnej efektywnoci komiksu trudno wyrokowa$ (ZPG).