1

Micha Waliski
Zawiody czerwone majteczki? Refleksje na temat wynikw tegorocznych
matur
Wielokrotnie, po ogoszeniu wynikw ostatnich i poprzednich midzynarodowych testw PISA,
zadawaem pytanie: jeli modzi Polacy tak znakomicie wypadaj w tych testach, to dlaczego
wyniki kocowych egzaminw gimnazjalnych i matur nie napawaj optymizmem, a by moe s
z roku na rok gorsze? O ile wiadomo, w PISA uczestnicz uczniowie wylosowani z gimnazjw z
rnych wojewdztw (wedug specjalnego klucza); zakadam, e procedury w tym przypadku s
cile przestrzegane.
W gosach pani minister edukacji, jej poprzedniczek, take pana premiera, sycha byo w
zwizku z testami PISA tony triumfalizmu: krytycy reform nie maj racji, bo oto mamy tak
dobr edukacj, e nawet eksperci zagraniczni, w tym fiscy, uznaj polski system ksztacenia za
wzr godny naladowania (po raz kolejny pan premier powoa si na polski sukces w PISA w
polemice z J. Kaczyskim w Sejmie 11 lipca br.). W dziedzinie edukacji Polska staa si niemal
Finlandi i prawie Kore Poudniow, przyjedaj do nas eksperci z caego wiata, podziwiaj,
chwal, cmokaj z zachwytu. Jak to wic jest? Wybrzydzajcy w ogle nie maj racji?
W tym miejscu uwaga: wedug niektrych, najbardziej optymistycznie nastawionych,
komentatorw przyszoroczna matura wypadnie znakomicie, bo bdzie j zdawa rocznik
uczestniczcy w ostatnich, tak dla nas radosnych, badaniach PISA. Jako stary malkontent
przypomn, e zachwycano si wynikami Polakw take w przedostatnich badaniach PISA, ju
wwczas dokona si podobno niebyway postp w polskiej edukacji. Czy tamten rocznik
rewelacyjnie zda pniejsz matur? Nie syszaem entuzjastycznych gosw, mona skdind
rzecz sprawdzi na stronach CKE. W ostatnim tecie PISA, jak w kadym zreszt, uczestniczy
take zgodnie z kryteriami pewien procent uczniw z klas pierwszych szk
ponadgimnazjalnych, ktrzy zdawali matur w biecym roku. Mona sdzi, e w stopniu
zauwaalnym nie zawyyli poziomu tegorocznej matury, chtnie zapoznabym si z ich
wynikami. Zaoenie, e roczniki PISAowskie s wspaniae, a te z pomidzy z definicji ze,
w adnej mierze nie wytrzymuje prby krytyki.
Bardziej przekonuje mnie teza, e ostatni gimnazjalny rocznik PISAowski (ur. 1996 r.) by
rocznikiem szczeglnie houbionym przez nauczycieli gimnazjw, gdy badania PISA zbiegy
si z now formu egzaminw gimnazjalnych, a ci powicili uczniom wicej ni zwykle czasu
i przede wszystkim - inwencji. Musieli, chcc nie chcc, odej od rutyny, wicej i bardziej
twrczo pracowa z modzie, poza tym niektre samorzdy nie poskpiy pienidzy na
dodatkowe zajcia. Zgodz si wic z red. Justyn Sucheck, e rocznik 1996 przynajmniej
teoretycznie - ma wicej i lepiej w gowie poukadane, e w jakiej mierze odszed od szablonw
w dydaktyce, jest przyzwyczajony do ciszej pracy, a jeli nie zepsuli tego zanadto nauczyciele
ze szk rednich, powinno to procentowa na przyszorocznej maturze (GW z 12-13 lipca
2

2014 r.). Poyjom, uwidim Nic mi nie wiadomo o rewelacyjnych wynikach kocowych
egzaminw gimnazjalnych w wykonaniu uczniw z tego wanie rocznika przed dwoma laty.
Mimo wszystko zaryzykuj przypuszczenie, e by moe nauczyciele w gimnazjach nie ucz a
tak le, jak sdz co poniektrzy publicyci, ale wiedza i umiejtnoci nabyte w gimnazjach, a
wczeniej w szkole podstawowej, tak jako umykaj uczniom podejmujcym nauk w szkole
redniej. Niekoniecznie z winy nauczycieli licew czy technikw, ale ze wzgldu na
niespjno (niekompatybilno) systemu, poczynajc od zerwki, przez podstawwk,
gimnazja - a po szczebel redni. Nie wiem, czy do koca przemylana jest na przykad siatka
zaj w liceach, czy nie za wczenie uczniowie musz dokonywa wyboru specjalizacji. Czy
podejcie do matematyki w szkole humanistw jest takie jak niehumanistw? Albo: czy
matematyki uczy si humanistw tak samo jak uczniw z innych profili?
Przyjrzyjmy si urednionym wynikom (wybranych) egzaminw:
Gimnazja 2014 r.:
historia i wiedza o spoeczestwie - 59 proc. punktw.
jzyk polski - 68 proc. punktw.
przedmioty przyrodnicze - 52 proc. punktw.
matematyka - 47 proc..
jzyk angielski 67 proc. punktw

Gimnazja 2013 r.:
historia i wiedza o spoeczestwie - 58 proc. punktw.
jzyk polski 62 proc. punktw
przedmioty przyrodnicze 59 proc. punktw.
matematyka - 48 proc. punktw.
jzyk angielski - 63 proc. punktw

Matura 2014 r.:
jzyk polski (podst.) 51 proc. punktw
matematyka (podst.) 48 proc. punktw
jzyk angielski (podst.) 69 proc. punktw

Kocowe egzaminy gimnazjalne, co wydaje si by susznym rozwizaniem, zaliczaj bez
wzgldu na wynik wszyscy uczniowie. Na maturze jzyk polski zdao 94 proc. uczniw,
matematyk (podst.) -75 proc., jzyk angielski 92 proc. osb. W sumie matury nie zaliczyo 29
proc. abiturientw.

Mona zgodzi si z pani minister edukacji, e matura, z definicji, nie powinna by atwym
egzaminem. Procent uczniw, ktrzy nie zdali jej w tym roku moe szokowa, lecz
niekoniecznie nauczycieli lub wykadowcw akademickich. Komisje egzaminacyjne w kraju
3

najwidoczniej nie podreperowyway swoimi wytycznymi dla komisji egzaminacyjnych
punktacji, a to skdind nie jest rzecz trudn. Za co im chwaa. Uwaam to za krok we
waciwym kierunku, chocia matury nie zdaa prawie jedna trzecia osb starajcych si (w
wikszoci) o przepustk na studia. Cz z tych osb zda poprawk w sierpniu i na studia
pjdzie jeszcze w tym roku. Pytanie brzmi: po co? Czy nie lepiej zrobi kurs betoniarza,
hydraulika, kierowcy wzka widowego lub ksigowego? Zaoy wasny biznes? Praca pewna i
zarobki znakomite.

W moim przekonaniu matura, w obecnej formule, jest cigle egzaminem atwym, na przykad w
porwnaniu z matur, ktr zdawaem w 1966 roku, i ktr w innej roli pamitam z lat 1983-
2005. Tak wartociujc, uwzgldniam ilo przedmiotw, ktre ucze zdajcy tzw. podstaw
musi zaliczy, aby zda cay egzamin. Aby go zda, kady z przedmiotw musi zaliczy
przynajmniej na trzydzieci procent. Te 30 proc., jako prg zdawalnoci, to liczba wielce
kontrowersyjna. Dlaczego akurat 30 proc.? Dlaczego tylko tyle wiedzy i umiejtnoci si
wymaga? Moe wystarczyoby 20 proc.? 10 proc.? Dlaczego nie 51 proc.? Wiem, e w
niektrych szkoach rednich, zgodnie z wewntrznymi statutami i regulaminami, wszelkie testy
przeprowadzane w cigu trzech lat nauki zalicza si na ocen pozytywn pod warunkiem, e
ucze osignie w nich co najmniej 51 proc.. To jest, wedug mnie, rozwizanie bardziej logiczne
i zasadne.

Pomylmy, bo warto, jak wypadyby egzaminy gimnazjalne i matury z perspektywy progu
zdawalnoci wynoszcego 51 proc.? Jaki procent uczniw zdaby matur mierzon tak miar?
Ilu uczniw stracioby szans na odrobienie strat w sierpniu tego samego roku? Moe od razu
nie potpiajmy w czambu tej hipotetycznej perspektywy lub takiego potencjalnego rozwizania:
zapewne status intelektualny kandydatw na studia, a wic tych, ktrzy by zdali matur z
progiem 51 proc., byby bardziej pozytywnie przejrzysty i jednoznaczny? A uczelnie wysze
nie musiayby organizowa dla nowo przyjtych kursw z podstaw pisania, czytania lub
arytmetyki?

O maturze z matematyki (i innych przedmiotw) nie miem si wypowiada. Mog jednak,
przyjrzawszy si tegorocznym zadaniom, zaryzykowa tez bynajmniej nie z Ksiyca wzit:
trzeba by naprawd absolutnym ignorantem (lub leniem), by nie rozwiza czci zada i nie
uzyska tych przysowiowych 30 proc. procent, aby zaliczy egzamin. Tymczasem
matematyki nie zdaa jedna czwarta uczniw.

W biecym 2014 roku od maturzystw piszcych jzyk polski w wersji podstawowej nie
wymagano ju nawet znajomoci lektur. Zdajcy mia do dyspozycji (wybrane z dwch)
polecenie, fragment tekstu lub wiersz i wasn inwencj/wyobrani/inteligencj. Oglnie poszo
jednak kiepsko, rednia 51 proc. punktw nie budzi entuzjazmu, chocia powinnimy mie
wiadomo, e do matur w Polsce podchodzi z roku na rok coraz silniejsza liczebnie grupa
4

realnych i potencjalnych funkcjonalnych analfabetw (ze sporymi za to aspiracjami), ktrzy,
nawet po szczliwym ukoczeniu jakich studiw w podrzdnej uczelni wyszej, analfabetami
pozostan.

We wrzeniu dowiemy si, jakie elementy zada maturalnych jzyka polskiego sprawiy
modym ludziom najwicej problemw, podejrzewam jednak, e przede wszystkim zrozumienie
samego fragmentu dziea literackiego, jego sensowne odczytanie, jak i niezrozumienie polecenia
z tematu. Wikszo wybraa zapewne Potop, bo Wesele Wyspiaskiego w dzisiejszych
czasach wykracza poza moliwoci percepcyjne uczniw szk rednich (s oczywicie wyjtki);
owszem, gdyby wzi na matur jaki fragment z blogw dotyczcy wieczoru panieskiego lub
kawalerskiego albo typowych gier i zabaw na wspczesnym polskim weselu, modzie
podeszaby do niego z atencj i wikszym zrozumieniem. A ponadto mona przypuszcza -
pojawiay si typowe mankamenty: nieudolna kompozycja, niespjno wypowiedzi,
prymitywny, ubogi jzyk, bdy jzykowe, poczynajc od kalekiej skadni, bdy stylistyczne,
merytoryczne, nieumiejtno rzeczowej syntezy w zakoczeniu pracy. Za spraw Internetu,
rnych komunikatorw, komrek i smartfonw modzi ludzie przywykli od lat niemal od
urodzenia do skrtowych, rwanych, niegramatycznych, ubogich pod wygldem skadni i
leksyki form wypowiedzi pisemnej (czat, sms, komentarz na forum lub w sieci
spoecznociowej itp.). W prbie maturalnej zapewne brakuje im niektrych niezbdnych
rodkw wyrazu, jak na przykad emotikonw. Czy mona zreszt dziwi si, e nie rozumiej,
lub sabo rozumiej fragmenty tekstw powieci albo prymitywnie odczytuj wiersze, jeli nie
dysponuj rzeteln wiedz o kontekstach, poczynajc od znajomoci caej lektury, epoki
literackiej, twrczoci poety? Niky procent zdajcych zada sobie trud przeczytania wikszych
objtociowo lektur w caoci. Nie mwic o ich przemyleniu. Moda na czytanie poezji dawno
ju przemina z wiatrem i dzisiaj adnej w zasadzie koleanki na wiersz si nie poderwie.

Drugie zadanie, tzw. test na rozumienie tekstu, dotyczyo fragmentu eseju B. Skargi O mioci.
Pikny tekst i dobrze skonstruowane (sensowne) polecenia, ale podejrzewam, e ten wanie test
w znacznej mierze przyczyni si do obnienia punktacji caoci egzaminu z jzyka polskiego.
Wikszo zdajcych zapewne nie syszaa o wymienionych w jednym z polece piciu rodkach
stylistycznych lub o w innym poleceniu adekwatnych funkcjach jzykowych. Podejrzewam,
e bardzo zabawne musiay by niektre odpowiedzi dotyczce pokarmu duchowego w
Uczcie Platona (ja bym stawia na pizz, hamburgera i col, a w ogle co za czort, ten Platon?
pikarz jaki?), lub odpowied na pytanie: Dlaczego prawdziwa mio jest taka trudna i jest jej
tak mao?

A poza tym, z czym do ludzi, prosz pastwa? Z esejem Barbary Skargi? W czasach, gdy
wikszo modych ludzi, wyraajc uczucia i emocje, posuguje si niemal wycznie kilkoma
wulgaryzmami z pl semantycznych penisa i waginy (e si tak adnie wyra) i nawet poczciwa
staropolska dupa w przeciwiestwie do lachory - jest nieatrakcyjna, dzisiaj wiemy ju na
5

pewno, e jest to take jzyk pewnych elit? Gdy dla tej modziey wszystko, co pikne, warte
uwagi, godne zainteresowania, jest zajebiste lub masakryczne, za mio i seks w
szczeglnoci, nawet przymiotnik zajebisty jest pikny, bo wikszo uywajcych go nie ma
wiadomoci obscenicznej etymologii tego sowa. Zgoda, tekst Wielkiej Filozofki i Wielkiego
Czowieka, Wielkiej Polki, Barbary Skargi jest tekstem zajebistym, ale z czym do ludzi,
pytam? Czy trzeba si a tak znca nad zjadaczami pizzy, frytek i hamburgerw, take w
funkcji przenonej? A propos emocji: fragment z Sienkiewicza jest, jak cae dzieo mistrza,
hipokryzj podszyty: jakim jzykiem mwili i mwi po dzi dzie onierze w akcji bojowej (i
nie tylko)? Wnuk noblisty zdaje si zna o wiele lepiej w jzyk

Porwnywanie wynikw procentowych egzaminw gimnazjalnych i matur jest rzecz
ryzykown, ale Od dawna odnosz wraenie, e gimnazjalne testy humanistyczne wymagaj
od modziey o wiele wicej inwencji intelektualnej (i wiedzy) anieli temat sienkiewiczowski z
tegorocznej matury. W latach 2013 i 2014 gimnazjalici zaliczyli jzyk polski odpowiednio na
62 proc. i 68 proc.. Maturzyci 2014 r. z podstawy osignli a 51 proc..

Nasuwaj si zatem kolejne pytania. W przyszym roku matura z jzyka polskiego zmieni si w
stopniu zasadniczym. Mona sdzi, bdzie znacznie trudniejsza, co naley przyj z
entuzjazmem. Na egzaminie pisemnym (podstawa) w czci pierwszej ucze bdzie mia okazj
wykaza si swoj wiadomoci jzykow oraz umiejtnociami z zakresu dziaa
tekstotwrczych i to rozwizujc dwa zestawy zada. W czci drugiej (wypracowanie)
wybierze pomidzy rozprawk a interpretacj tekstu lirycznego. Plusem jest rezygnacja w
ocenianiu z osawionych kluczy, co nie musi oznacza, e kade wypracowanie, lekkim
pirem i grnolotnym stylem spodzone, musi zyska aprobat (krytycy dotychczasowych
kryteriw matury pisemnej narzekali, e klucze knebluj uczniom rozum i piro, e rzekomo
nie mog si oni swobodnie wypowiedzie).

Po latach rozpasania i bezczelnoci uczniowskiej, w jakiej mierze niezawinionej przez
modzie, bo wynikajcej z poronionej formuy dotychczasowych egzaminw ustnych z jzyka
polskiego, przyszoroczni maturzyci bd mie do czynienia z zadaniem trudniejszym:
zbudowaniem i wygoszeniem spjnej i logicznej wypowiedzi, dla ktrej inspiracj bdzie
wylosowany tekst kultury, take w postaci ikonicznej (np. plakat, rzeba). eby uczciwie zda
w egzamin, trzeba si bdzie (przynajmniej teoretycznie) zdrowo umysowo nagimnastykowa,
posiada spor wiedz nie tylko literack, ale i kulturow, no i wykaza umiejtnociami
analityczno-interpretacyjnymi. Tych tematw i odpowiedzi nie kupi si w Internecie, aczkolwiek
Internet moe by jednym z doskonaych narzdzi pomocnych w przygotowaniu si ucznia do
egzaminu.

Tylko przyklasn, ale pojawiaj si kolejne ale. Kto bdzie przygotowywa zestawy
egzaminacyjne? Czy bd si one powtarza w latach nastpnych? Kto bdzie egzaminowa i
6

ocenia uczniw? Czy szkolne (waciwe uczniom) zespoy nauczycielskie? Ideaem byby
egzamin ustny zdawany nie przed znanymi, oswojonymi, poczciwymi i czsto nadmiernie
wyrozumiaymi belframi z wasnej szkoy, lecz przed obcymi komisjami powoanymi przez
OKE. Najlepiej z dala od macierzystej placwki dydaktycznej. To nie musi by kosztowne
rozwizanie.

Kolejny wielki znak zapytania dotyczy znajomoci lektur. Powszechnie wiadomo, e od lat
zarwno szkolne systemy oceniania, jak i formua matury z jzyka polskiego sprzyjay
nieczytaniu przez modzie ksiek. Niejako sankcjonoway taki stan. Awersja modziey do
lektur, do ksiki w ogle, ma oczywicie szereg przyczyn, do najwaniejszych zaliczybym
preferowanie Internetu, wykorzystywanego raczej bezmylnie i bynajmniej nie w celach
intelektualnych, oraz okrelon tradycj rodzinn, ergo brak podanych wzorw czytania od
najwczeniejszego dziecistwa.

Pytanie: czy nowa formua matury wymusi na uczniach obowizek gruntownej znajomoci
tekstw literackich? W obowizujcym kanonie jest ich skdind miesznie mao Spjrzmy na
ten problem w kontekcie statystyk europejskich: Polacy zaliczaj si do najmniej czytajcych
spoeczestw europejskich. Moe w tym wanie kontekcie trzeba by dyskutowa na temat
przyczyn wielu typowo polskich niemonoci i narodowych indolencji? Ministerstwo
przymierza si do stworzenia nowego kanonu lektur szkolnych, pani minister edukacji wzywa do
przysyania konkretnych lekturowych propozycji. To cenna skdind inicjatywa, jednak miejmy
nadziej, e kanon nie stanie si swoistym konkursem la Festiwal Eurowizji czy Taniec z
gwiazdami, a ponadto moe wreszcie odbdzie si w tej sprawie rzetelna debata merytoryczna,
a nie ideologiczno-polityczna. W niniejszych uwagach nie bez alu unikam posugiwania si
niemodnym i podejrzanym dzisiaj pojciem narodu. Kanon lektur szkolnych to jest jednak
kwestia nie tylko intelektualna, ale take kwestia kondycji narodowej.

Tak w ogle, na miejscu nauczycieli jzyka polskiego odetchnbym z ulg, e ju nigdy na
ustnej maturze ucze, ktry wybra temat o wzorach rycerskich w redniowieczu, nie wparuje na
egzamin w penym rynsztunku bojowym i niewiele wicej bdzie mia do zademonstrowania,
dziewczyna, ktra wybraa ballady romantyczne, nie pojawi si w kusym stroju rusaki wodnej i
z wiecem na gowie (cho tego troch al), e nie bdzie musia kilka razy w cigu dnia
wysuchiwa intelektualnych wypocin (lub umysowych wymiocin) na temat Tolkiena, fantasy,
motyww mierci lub samobjstwa w literaturze lub banaw czy kretynizmw formuowanych
nieudolnie a propos kreacji kobiecych w literaturze, ze szczeglnym uwzgldnieniem kobiet
demonicznych.

*

7

Do jakich wnioskw prowadzi refleksja nad wynikami tegorocznych egzaminw gimnazjalnych
i maturalnych?

Zakadam, e gimnazja nie zostan zlikwidowane przez ekip polityczn, ktra ewentualnie
dojdzie do wadzy po najbliszych wyborach. Byem przeciwnikiem tworzenia gimnazjw,
zwaszcza e powstaway one na fali jakiego durnego sentymentu dotyczcego midzywojnia
(jeli ju, to moe naleao wprowadzi jednoczenie system gett awkowych). Jednak mleko
zostao rozlane, reorganizacja systemu owiaty, polegajca na likwidacji gimnazjw, byaby
przedsiwziciem nadzwyczaj kosztownym. Warto raczej pomyle nad pewnym
sprofilowaniem czci tych placwek tak, eby suyy powanie traktowanej preorientacji
zawodowej modziey, bo powiedzmy otwarcie, nie kady gimnazjalista nadaje si do
kontynuowania nauki w liceum czy technikum, jak i nie kady absolwent szkoy redniej nadaje
si na studia. Ju w ostatnich klasach szkoy podstawowej ucze i rodzic powinni, mylc o
realnej przyszoci dziecka, liczy na kompetentn pomoc, porad, konsultacj ze strony armii
profesjonalistw psychologw, socjologw, lekarzy (pomoc pedagogw to zdecydowanie za
mao). Realn, to znaczy, e wspomagani radami specjalistw, badaniami, jedni obieraliby
kierunek na dalsze ksztacenie oglne czy techniczne, a pniej ewentualnie studia, inni na
szkoy zawodowe i moliwo szybszego odnalezienia si na rynku pracy.

Z gry zastrzegam, e kolejne propozycje, wyaniajce si z formuowanych poniej pyta, maj
zwaajc na konteksty polityczne - charakter idealistyczny i, sdz, zrealizowane w najbliszej
przyszoci nie zostan, z rnych zreszt powodw.

Po pierwsze, niezbdna wydaje si wiarygodna odpowied na szereg istotnych kwestii i ustalenie
w pewnych kwestiach edukacyjnego konsensusu.

Jakie s rzeczywiste oczekiwania spoeczne wobec ksztaccej si w szkoach rednich
modziey? Kim tak naprawd ma by absolwent liceum lub technikum (tzw. modele
absolwenta, tworzone i promowane w kadej szkole s, w zderzeniu z rzeczywistoci,
kompletn fikcj, czstokro czyst poezj)? Jak faktyczn wiedz i jakimi realnymi
umiejtnociami powinien dysponowa? Co powinien wiedzie o wspczesnym wiecie, o
swoim wasnym kraju, tradycji europejskiej i tradycji narodowej? W jakim stopniu powinien
czu si zobowizany wobec tej tradycji? Jaka ma by jego tosamo kulturowa, narodowa i
obywatelska? Czy tak w ogle powinna to by jednostka przywizujca wag do swojej
tosamoci, wiadoma siebie i swojego miejsca oraz uwika w coraz bardziej skomplikowanym
wiecie, swojej potencjalnej roli w spoeczestwie, jednostka pozytywnie zdystansowana i
krytyczna (w dobrym tego sowa znaczeniu) wobec caego wachlarza potencjalnych wartoci,
idei i ideologii, potrafica dokonywa samodzielnych i mdrych wyborw? Czy ma to by
jednostka twrcza, stawiajca istotne pytania, poszukujca, zdolna do ustawicznego
samoksztacenia, czy te chodzi o biernego konsumenta niskich treci kultury, bezmylnego
8

odbiorc ideologii podsuwanych przez nachaln propagand polityczn, religijn i inn
czytelnika tabloidw, jak i czowieka o kompetencjach niewykraczajcych poza sztuk
esemesowania i czatowania i onanizm umysowy za pomoc smartfonu, ktry nie jest zdolny
do wzniesienia si ponad poziom prymitywnych czy trywialnych stereotypw spoecznych i
narodowych? I odpowiednio prymitywnych zachowa?

Zatem jaki ma by ten mody czowiek, ktry po ukoczeniu szkoy redniej bdzie albo dalej
studiowa, albo przysposobi si (zostanie przysposobiony) do wczeniejszej pracy zawodowej i
stanie samodzielnym obywatelem? Co zrobi, aby nie zrealizowa zapowiedzi dotyczcych
emigracji (trzy czwarte ubiegorocznych maturzystw deklarowao ch wyjazdu z kraju na
stae?

Dla ludzi odpowiedzialnych za owiat i edukacj fakt, e modzi Polacy naladuj i adoptuj
trendy i mody widoczne od lat w wysoko rozwinitych spoeczestwach Zachodu, nie moe by
ani wzorem, ani usprawiedliwieniem, ani pocieszeniem. Dzisiaj jeszcze przecitny gimnazjalista
czy licealista polski wydaje si by lepiej wyedukowany i posiada szersz wiedz o wiecie od
przecitnego modego Amerykanina czy Anglika. A to dlatego, e nie wszystko jeszcze w
polskim systemie edukacji zostao zreformowane. Jak bdzie za lat par?

Odpowied na te i szereg innych pyta, musi by przedmiotem szerokiej, rzetelnej debaty
spoecznej, inspirowanej przez wiarygodne elity naukowe, kulturalne, artystyczne,
nauczycielskie, podejmowanej jednak z dala od polityki, z dala od wyznawcw i kreatorw
Polski partyjnej i wojen na grze. Polityk, bez wzgldu na opcje, powinien by tym, ktry
pomaga wciela w praktyk spoeczn mdre sugestie, wnioski, wizje.

To, co najbardziej psuo polsk edukacj w ostatnim wierwieczu, to wanie polityka, Koci i
rodzice. Ta pierwsza ze wzgldu na tendencj do upartyjniania i upolityczniania istotnych
dziedzin ycia spoecznego, w tym systemu edukacji, a to za spraw obsadzania stanowisk
swoimi ludmi, notoryczne i baamutne skonnoci reformatorskie (typu: wywali
Gombrowicza z lektur/wprowadzi Gombrowicza do lektur). Ten drugi ze wzgldu na
tendencje do klerykalizacji szk, prby kwestionowania ich wieckiego charakteru,
demoralizujce modzie, ze wzgldu na prymitywny na og poziom, lekcje katechezy
(waciwym miejscem katechezy jest koci, plebania, a nie wiecka placwka edukacyjna).
Rodzice w zaoeniach reform po 1989 roku susznie mieli by partnerami szk, dyrekcji,
nauczycieli, w praktyce to partnerstwo jest coraz czciej rozumiane jako swoisty dyktat w
pewnych, bynajmniej nie bahych, sprawach; to rodzice decyduj cigle, czy dziecko bdzie
chodzi na lekcje religii czy etyki, niejednokrotnie prbuj wpywa na system oceniania, sposb
wychowywania modziey i treci nauczania, vide lekcje religii, edukacja seksualna, kwestia
tzw. gender.

9

Jeli decydenci, a wic rzd, MEN, politycy, ci, ktrzy decyduj o formie i treciach nauczania,
uznaj, e optimum w procesie ksztacenia na poziomie rednim to poziom wiedzy i
umiejtnoci absolwentw proporcjonalny do dobrych i bardzo dobrych wynikw osiganych w
testach PISA, bdzie to oznacza, e celem jest absolwent, ktry posiad elementarn,
rudymentarn wiedz i umiejtnoci, pozwalajce mu si porusza (raczej biernie!) w wiecie
wspczesnym, trzeba przy tym pamita, e wyniki modych Polakw w drugiej czci tych
testw, bardziej praktycznej (posugiwanie si nowoczesnymi technologiami), wypady sabo.
Bdzie te oznacza, e w procesie edukacji mamy rwna do stosunkowo niskiego wsplnego
mianownika, gubic tym samym z pola widzenia prawdziwe talenty, bo zy pienidz bdzie
wypiera dobry. W konsekwencji uczelnie wysze nadal bd utyskiwa na poziom kandydatw
na studia. Owszem, mona zaoy, e ci bardziej inicjatywni jako sobie poradz, e tysic
lub dwa tysice modych Polakw z najbogatszych domw (dzieci elit) otrzyma szans
studiowania na najbardziej prestiowych uczelniach zachodnich (inna sprawa, czy w dalszej
przyszoci bd pracowa dla Polski), czy jednak tak daleko posunity liberalizm jest
waciwy, kiedy mylimy o edukacji modziey i o przyszoci kraju?

A przecie, dywagujc (i decydujc) o losach polskiej owiaty, trzeba te bra pod uwag
pogbiajca si przepa midzy Polsk A, a Polsk B lub C, Polsk bogat lub w miar bogat
a Polsk biedy i wykluczenia spoecznego. Tym samym zastanowi si powanie nad kwesti
wyrwnywania szans dzieci z rnych rodwisk.

Skdind dotykamy tym samym jednego z wielu polskich paradoksw. Mimo narzeka na
edukacj szkoln mamy w Polsce cigle sporo talentw naukowych, artystycznych i innych (por.
nagrody dla uczniw i studentw w prestiowych konkursach midzynarodowych). Nieustannym
problemem jest raczej waciwe ich zagospodarowanie przez sfer nauki i gospodarki. Tu, w
kraju. Za par, kilkanacie lat, jeli w odniesieniu do szkolnictwa bdziemy operowa wycznie
dogmatem PISA (tak, w odniesieniu do PISA mamy do czynienia ze swoistym dogmatem
polityczno-propagandowym!), tych talentw zdecydowanie ubdzie, niwelacja systemu do
poziomu wymogw PISA sprawi, e owe talenty albo nie zostan zauwaone, albo wykrusz si
po drodze, Albo w inny sposb zostan zmarnowane. Przypomn w tym miejscu, e jeszcze nie
tak dawno czyniono zamachy na olimpiady przedmiotowe (poszukiwanie oszczdnoci),
obecnie za olimpiady nie otrzymuj naleytego wsparcia ze strony pastwa i innych instytucji.
W Polsce, skdind, sabo przyjmuje si moda na sponsorowanie inicjatyw naukowych przez
takie czy inne korporacje, gazie gospodarki i przemysu, a zwaszcza prywatnych
przedsibiorcw, powikszajca si grup polskich milionerw czy miliarderw. Rozumiem, e
sponsorowanie bogatej Jasnej Gry lub wityni Opatrznoci Boej jest czynem szlachetnym i
wynika niewtpliwie z istotnych potrzeb ducha (duszy?) fundatora, ale bardziej podana
spoecznie byaby sytuacja, gdyby polscy finansowi potentaci podzielili midzy siebie
wspomniane olimpiady przedmiotowe i systematycznie je sponsorowali, chociaby przez system
prywatnych stypendiw. Albo inwestowali, bo jest to rodzaj inwestycji, w edukacj dzieci z
10

najuboszych regionw i rodowisk ze sfery biedy. Tym samym rewanowaliby si krajowi za
podatki pacone w rajach podatkowych. Jestem przekonany, e Pan Bg by to doceni. I nie tylko
Pan Bg.

Najwaniejszy moment w procesie ujawniania si, wyawiania i kreowania talentw wie si z
szecio- i siedmiolatkami oraz dziemi z klas 1-4, bez wzgldu na to, czy chodzi o talent
matematyczny, muzyczny, plastyczny, czy jeszcze inny. Ile tych talentw w zarodku ginie w
dalszym procesie edukacji? Czy edukacja dzieci na etapie nauczania pocztkowego przebiega
prawidowo? Czy nie jest tak, e w nauczaniu najmodszych ju wtedy zaczyna dominowa
schematyzm, co jest karygodne w nauczaniu na przykad matematyki (przecie nie tylko
matematyki), a dzieci wyrniajce si naturaln ciekawoci wiata, stale o co pytajce,
czasem moe bardziej ywe i krnbrne od innych, wtacza si w schematy mylowe, za
naturalna, wrodzona kademu dziecku ch poznawania wiata zanika? Niech wielu
nauczycieli nauczania pocztkowego do darmowego podrcznika wynika miedzy innymi z faktu,
e pozbawieni oni zostan wielu wygodnych, zwalniajcych ich z samodzielnej pracy
koncepcyjnej, pomocy edukacyjnych, dostarczanych przez wydawnictwa wraz podrcznikami
komercyjnymi. Pomijam rne kontrowersje, jakie tak w ogle wzbudza idea darmowego
podrcznika i czsto uzasadnione wtpliwoci. Pytanie: czy moe uczy uczniw kreatywnoci
nauczyciel, ktry jest chodzcym i uczcym zaprzeczeniem kreatywnoci? Jakie s skutki
praktyczne stosowania takich samych schematw w odniesieniu do grupy dwudziestu-
dwudziestupiciu indywidualnoci i osobowoci w klasie?

Zmiana paradygmatu dydaktycznego niezbdna jest wic przede wszystkim na pierwszych
etapach nauczania, kiedy si pewne ujawniaj si u dziecka okrelone predyspozycje i ksztatuj
nawyki. Warto by sign wreszcie do ustale i propozycji zgaszanych przez coraz intensywniej
rozwijajc si neurodydaktyk. Tegoroczna matura z matematyki uwidocznia pewn szokujc
prawd. Przed matur uczniw uczono rozwizywania pewnych t y p w zada. Kiedy na
maturze okazao si, e w niektrych zadaniach, zamiast drg i kierowcw samochodw (do
czego zostali przyzwyczajeni) pojawiy si tory, maszynici i kolejarze, uczniowie nie radzili
sobie z rozwizaniami. Wniosek: uczono ich niejako z ominiciem istoty mylenia
matematycznego. No, co jest cisze, prosz maturzystw: kilo zomu czy kilo pierza? No tak,
pierze jest cisze, bo jest go objtociowo o wiele wicej!

Inaczej widzi to Magorzata uber-Zielicz, zaangaowana w liczne dziaania innowacyjne
nauczycielka fizyki z Towarzystwa Szk Twrczych (Ratujmy maturzystw, GW z 5-6
lipca 2014 r.). Jej zdaniem 30 proc. tegorocznych maturzystw, ktrzy nie zdali matematyki,
niczym nie rni si od 30 proc. maturzystw, ktrzy zdali matur w ubiegym roku, uzyskujc
dolny puap punktw, a przyczyna niepowodze wie si z wyjtkowo niesprawiedliw
nieporwnywalnoci testw. Mona z t tez dyskutowa, zwaszcza e M. uber-Zielicz
przyznaje jednoczenie, i w tym roku Autorzy arkuszy egzaminacyjnych nieco zmienili form
11

zada, troch zwikszyli pracochonno niektrych () i stao si, co si sta musiao.
Nieco, troch czyni istotn rnic! Zauwaa ponadto, e W polskich szkoach
maturalnych uczy si ju okoo 90 proc. rocznika duo wicej ni docelowe wskaniki w UE.
Czy wszyscy oni powinni byli trafi do szk maturalnych?

Na uwag natomiast zasuguj inne postulaty M. uber-Zielicz: naley zrezygnowa z
maturalnej unawriowki, wprowadzi wicej zrnicowanych poziomw z kadego
przedmiotu (zamiast obecnych dwch), przelicza uzyskane przez uczniw procenty punktw na
oceny lub uniwersaln punktacj (10 proc. najlepszych A, kolejne 10 proc. B i tak dalej;
najsabszych 10 proc. nie zalicza matury). Taki system z powodzeniem funkcjonuje w wielu
krajach zachodnich i jest bardziej przejrzysty dla uczelni wyszych.

Niewtpliwie poprawie kondycji intelektualnej przysuyby si w stopniu wybitnym
wprowadzenie we wszystkich szkoach gimnazjalnych i maturalnych filozofii (z logik) z
obowizkiem jej zdawania na maturze. Wyszoby to z korzyci dla uczniw o rozmaitych
zainteresowaniach, od matematyki i fizyki poczynajc, przez przyrodnicze, po humanistyczne.
Gdyby na filozofi przeznaczy przynajmniej jedn godzin z dwch godzin zabieranych przez
trzy lata gimnazjum i liceum przez katechez?

Jak jednak wymusi na nauczycielach zmian podejcia do pracy dydaktycznej, od edukacji
najmodszych dzieci poczynajc? Dyrektor kadej w zasadzie szkoy zasypie zainteresowanych
(wizytatorzy, inspektorzy, dziennikarze, rodzice) stosem materiaw, planw, sprawozda
dowodzcych wysokiego wspczynnika kreatywnoci charakteryzujcego nauczycieli w jego
placwce. Wemy pod uwag, e na og znaczna ich cz to swego rodzaju szum
informacyjny. To samo dotyczy dorocznych (nieraz opasych) sprawozda dotyczcych
sukcesw szk. Mona zada pytanie, jak si owe rozliczne formy niby-kreatywnych dziaa
oraz niby-sukcesw maj faktycznie do poziomu intelektualnego i oglnego absolwentw tych
szk? Przy innych okazjach pisaem o zalewie papierowej i biurokratycznej fikcji, ktra nka
polskie szkolnictwo. I zabiera mnstwo cennego czasu zwaszcza tym nauczycielom, ktrzy s
rzeczywicie kreatywni, bo na szczcie takich nauczycieli mamy jeszcze wielu. Zadajmy zatem
i to pytanie: ile tak naprawd pewne grupy uczniw zawdziczaj edukacji wycznie szkolnej, a
ile inicjatywnoci (i czsto wielkich wyrzecze) rodzicw inwestujcych w wyksztacenie dzieci
poprzez korepetycje, liczne zajcia pozaszkolne?

Ni demograficzny sprawia, e od kilku lat co roku tysice nauczycieli zmuszonych jest do
odejcia z zawodu, z tego powodu zamknito wiele szk. Trudno si dziwi poczynaniom
samorzdw, na ktre pastwo zrzucio niemal cay ciar finansowania edukacji, e szukaj na
rne sposoby oszczdnoci. W tym miejscu naleaoby postawi wyranie kwesti zakresu
odpowiedzialnoci pastwa za edukacj. Owszem, jest minister, jego zastpcy, s kuratoria, jest
CKE, funkcjonuj OKE itd. O realnych ksztatach systemu edukacji decyduj tak naprawd nie
12

wymienione instytucje, decyduje o tym ekonomia sprowadzona do perspektywy i poziomu
budetw samorzdw. Jak pomoc materialn (pienidze) mog uzyska na przykad szkoy na
Mazowszu, a wic w regionie niegdy jednym z bogatszych, ktry zbankrutowa, pacc
zbjeckie janosikowe? A te liczne samorzdy, w ktrych niemal cay budet idzie na
podstawowe pace nauczycielskie (wcale nie tak wysokie, jak moe si wydawa)?

Wspomniany ni demograficzny narzuca niejako najprostszy sposb na podniesienie poziomu
rodzimej edukacji: zmniejszenie liczby uczniw w klasach, zwikszenie liczby godzin
przeznaczonych na priorytetowe przedmioty, nauczyciel asystent w klasach modszych lub
trudnych, dotacje na dodatkow prac z uczniami sabszymi, dziaalno k naukowych,
dziaalno kulturaln w szkoach i inne. Swego rodzaju biczem na nauczycieli (podobno z
definicji leniwych) stao si owe 40 godzin, ktre belfer powinien przepracowa w ramach etatu
(mwi cigle o szkoach publicznych, tych jest zdecydowana wikszo). Da si stosunkowo
atwo udowodni, e zakres pracy nauczycieli niektrych przedmiotw, od polonistw
poczynajc, wykracza daleko poza owe 40 godzin. Czy samorzdy s w stanie udwign te
wszystkie ciary? Raz jeszcze zapytam o stopie odpowiedzialnoci pastwa za warunki, w
jakich przychodzi dziaa szkoom i placwkom owiatowym.

Brak dalekosinych planw, wizji, odpowiedzi, czego tak naprawd oczekujemy od szk.
Pastwo by moe nie dziaa fragmentarycznie, jak si wyrazi pewien minister z podsuchw,
ale pastwo wydaje si by wielk organizacj, ktra przechodzi gruntown miesiczk
polityczn co cztery lata. S dziedziny ycia spoecznego (edukacja na wszystkich szczeblach,
prawo, suba zdrowia, emerytury, kultura, stosunki pastwo-Koci, energetyka, gospodarka
wodna, ekologia i ochrona przyrody, obronno, polityka zagraniczna), ktre wymagaj
ponadpartyjnego mylenia perspektywicznego w skali dziesicioleci i konsekwentnych,
spjnych dziaa zmieniajcych si ekip politycznych (bez wzgldu na opcje), tymczasem o tych
dziedzinach, a wic o Polsce (?) myli si wycznie w rytmie wyborczym. Postawiem w
nawiasie znak zapytania dlatego, e de facto Polska staje si w tym czteroletnim rytmie jedynie
pretekstem, na co dzie myli si przede wszystkim o sondaach wyborczych i procentach dla
wasnej partii. Jeli gwnym zmartwieniem politykw przez cztery lata s szanse
reprezentowanej przez nich partii na zwycistwo wyborcze, to Polska - przy tym sposobie
mylenia - wikszych szans na realizacj dalekosinych strategii i konsekwentny rozwj nie
ma. Poczynajc od owiaty i edukacji. Zazdrocimy poziomu ycia i wielu rozwiza
spoecznych Skandynawom? Przyjrzyjmy si, w jaki sposb Szwedzi czy Norwegowie (i jak
dugo!) budowali pewne konsensusy zwizane z polityk spoeczn i wanymi sferami ycia,
zauwamy, e dominowao tam mylenie wanie w kategoriach ponadpartyjnych, jak i
zrozumienie (partnerstwo) dla inicjatyw i ruchw obywatelskich, instytucji pozarzdowych,
ktrych w Polsce mamy jak na lekarstwo. Nic tam nie dziao si z przypadku i ad hoc.

13

Czy z powodu niu demograficznego i z braku kandydatw na studia zaczn upada wysze
uczelnie? I tak, i nie. Po pierwsze, dobra wysza uczelnia ma mnstwo okazji, aby coraz
mniejszej ilociowo populacji uczniw oferowa wicej moliwoci edukacyjnych. Po drugie,
bankrutowa zaczn w pierwszym rzdzie uczelnie marne, a tych, zwaszcza niepyblicznych,
jest bez liku (czynnik demograficzny powinien pomc w ukrceniu wielu patologii: oszukiwanie
studentw na rne sposoby lub oferowanie dyplomw moe nie za frico, nie jednak za nauk,
ale za czesne. Po trzecie, lepsze uczelnie wysze coraz szerzej otwieraj si na studentw
zagranicznych, z Europy i krajw pozaeuropejskich. Po czwarte, na mniejsz ni dotychczas
ilo wyszych uczelni powinni w przyszoci, teoretycznie, trafia coraz zdolniejsi kandydaci
na studentw, co nie oznacza, e na studia musz trafia wszyscy (lub prawie wszyscy)
maturzyci. Na razie jednak wysze uczelnie maj inne priorytetowe zadanie: otrzsn si z
szoku i skutkw reform byej pani minister owiaty.

Micha Waliski
25 lipca 2014 r.

























14