Professional Documents
Culture Documents
☸
Shravasti Dhammika
wydawnictwo
anatta.pl Shravasti Dhammika
Shravasti Dhammika
DOBRE PYTANIE —
DOBRA ODPOWIEDŹ
wydawnictwo
anatta.pl
Kraków, 2008
Przedmowa do wydania czwartego, poprawionego
Singapur, 2005
S. Dhammika
Wprowadzenie do wydania piątego, poprawionego 1. CZYM JEST BUDDYZM?
Przez wiele lat docierały do mnie liczne listy od czytelników PYTANIE: Czym jest buddyzm?
z całego świata, proszących o dodanie kolejnych pytań do tej ODPOWIEDŹ: Nazwa „buddyzm” pochodzi od słowa bu-
książki, co ostatecznie skłoniło mnie do uczynienia tego. Do dhi, które znaczy tyle co „przebudzić się”, tak więc bud-
dnia dzisiejszego wydrukowano i rozprowadzono w języku an-
dyzm może być nazywany „filozofią przebudzenia”. Filo-
gielskim, a także w wielu innych językach 226 tys. kopii tytułu
Dobre pytanie – dobra odpowiedź. Cieszy mnie niezmiernie
zofia ta ma swój początek w doświadczeniu Siddhatthy
fakt, że mogę pomagać tak wielu ludziom w lepszym rozumie- Gotamy znanego jako Budda, który mając trzydzieści pięć
niu wyzwalających nauk Buddy. lat, dzięki własnym staraniom doznał przebudzenia. Bud-
dyzm liczy sobie obecnie dwa i pół tysiąca lat i ma oko-
Singapur, wrzesień 2007 ło trzysta milionów wyznawców na całym świecie. Przez
wiele stuleci buddyzm był nurtem dominującym głów-
S. Dhammika
nie w Azji, lecz stopniowo zdobywa zwolenników także
w Europie, Australii i Ameryce.
PYTANIE: Czy nie było to ze strony Buddy nieodpowie- PYTANIE: Czy Budda był bogiem?
dzialne, że odszedł od swojej żony i dziecka? ODPOWIEDŹ: Nie, nie był. Nie twierdził, że jest bogiem,
ODPOWIEDŹ: Z pewnością nie było Buddzie łatwo podjąć dzieckiem boga ani nawet przychodzącym od boga po-
decyzję o opuszczeniu żony i dziecka. Musiał się martwić słańcem. Był człowiekiem, który osiągnął doskonałość
6 7
i nauczał, że jeśli pójdziemy jego śladem, również osią- o niezrozumieniu [ze strony – dop. tłum.] osoby, któ-
gniemy ten stan. ra je wypowiada. Słownik definiuje idola jako „obraz lub
posąg będący obiektem boskiej czci”. Powiedzieliśmy już,
PYTANIE: Skoro Budda nie jest bogiem, to dlaczego ludzie że buddyści nie wierzą w boskość Buddy, jak więc mogliby
oddają mu cześć? wierzyć w to, że bogiem jest kawałek drewna albo metalu?
ODPOWIEDŹ: Są różne sposoby oddawania czci. Gdy ktoś Wszystkie religie korzystają z symboli reprezentujących
oddaje cześć bogu, modli się do niego, składa ofiary, pro- najrozmaitsze wierzenia. W taoizmie diagram yin-yang
si o pomyślność, wierząc, że bóg wysłucha modłów, otrzy- jest symbolem harmonii przeciwieństw. W sikhizmie
ma dary i odpowie na prośby. Buddyści nie praktykują tego miecz symbolizuje duchową walkę. W chrześcijaństwie
rodzaju kultu. Innym rodzajem czci jest okazywanie sza- ryba jest symbolem obecności Chrystusa, krzyż natomiast
cunku komuś lub czemuś, co podziwiamy. Kiedy nauczyciel – jego ofiary. W buddyzmie posąg Buddy przypomina nam
wchodzi do klasy, wstajemy z miejsc; gdy spotykamy ważną o ludzkim wymiarze buddyjskich nauk, o tym, że buddyzm
osobę, wymieniamy z nią uścisk dłoni; gdy natomiast gra- skupia się na człowieku, a nie na bogu, że doskonałości
ją hymn narodowy, salutujemy. Są to gesty szacunku i czci, i zrozumienia musimy szukać w sobie, a nie poza sobą.
które wyrażają nasz podziw dla danej osoby lub rzeczy. Taki Dlatego twierdzenie, że buddyści czczą idole jest tak samo
właśnie rodzaj oddawania czci występuje w buddyzmie. Po- pozbawione racji, jak mówienie, że chrześcijanie oddają
sąg Buddy z dłońmi lekko spoczywającymi na podołku, jego cześć rybie i figurom geometrycznym.
współczujący uśmiech przypominają nam o tym, by wciąż
dążyć do obudzenia spokoju i miłości w nas samych. Za- PYTANIE: Skąd w buddyjskich świątyniach tyle dziwnych
pach niewinności przypomina nam o wszechogarniającym rytuałów?
wpływie cnoty, lampa przypomina o świetle wiedzy, a kwia- ODPOWIEDŹ: Wiele rzeczy wygląda dla nas dziwnie, gdy
ty, które niebawem zwiędną i zginą, przypominają nam ich nie rozumiemy. Zamiast je z miejsca odrzucać jako
o nietrwałości. Poprzez pokłony wyrażamy naszą wdzięcz- niezrozumiałe, powinniśmy raczej starać się odkryć ich
ność dla Buddy za to, co dały nam jego nauki. Taki jest wła- znaczenie. Choć rzeczywiście niektóre praktyki stosowa-
śnie sens oddawania czci w buddyzmie. ne przez buddystów mają swoje źródło w powszechnych
przesądach i niezrozumieniu, a nie w naukach Buddy. Nie-
PYTANIE: Ale słyszałem stwierdzenia, że buddyści oddają zrozumienie wkrada się od czasu do czasu w obręb każdej
cześć idolom. religii. Budda nauczał w sposób klarowny i szczegółowy,
ODPOWIEDŹ: Stwierdzenie takie świadczy wyłącznie nie może być winiony za to, że niektórym ludziom nie
8 9
udało się pojąć tych nauk w pełni. W pismach buddyjskich bogate. Dla przykładu Ameryka jest pod względem eko-
znaleźć można takie pouczenie: nomicznym bogata i potężna, ale poziom przestępczości
Jeśli osoba cierpiąca z powodu choroby nie szuka po- jest tam bardzo wysoki. Miliony starszych osób umiera-
mocy nawet wtedy, gdy pod ręką ma lekarza, nie jest ją w samotności w „domach spokojnej starości”, ponieważ
to wina lekarza. Tak samo nie jest winą Buddy, jeśli oso- zapomniały o nich nawet ich własne dzieci. Przemoc w ro-
ba gnębiona i prześladowana przez skazy, nie szuka jego dzinie, znęcanie się nad dziećmi, uzależnienie od narko-
pomocy. [Jn. 28‒29] tyków – wszystko to stanowi poważny problem. Co trze-
Ani buddyzm, ani żadna inna religia, nie powinna być cie małżeństwo kończy się rozwodem. Co prawda Stany
osądzana przez tych, którzy nie praktykują jej w sposób Zjednoczone są państwem zamożnym materialnie, ale
właściwy. Jeśli chcesz poznać prawdziwe nauki buddy- oferują bardzo ubogą jakość życia [pod względem moral-
zmu, przeczytaj słowa lub mowy wygłoszone przez Buddę nym – dop. tłum.]. Jeśli przyjrzysz się niektórym krajom,
do tych, którzy rozumieli je prawidłowo. w których tradycyjnie od wieków wyznaje się buddyzm,
zauważysz, że dzieci darzą tam rodziców szacunkiem, po-
PYTANIE: Czy istnieje buddyjski odpowiednik Bożego Na- ziom przestępczości jest względnie niski, rozwody i sa-
rodzenia? mobójstwa są rzadkością, a tradycyjne wartości, takie jak
ODPOWIEDŹ: Tradycja głosi, że trzy najważniejsze wyda- przyjazne nastawienie, szczodrość i gościnność wobec ob-
rzenia w życiu Buddy – narodziny, oświecenie i śmierć – cych, tolerancja oraz szacunek dla innych, są wciąż obec-
przypadały zawsze na dzień pełni księżyca w Vesak, czyli ne. Choć gospodarczo zacofane, kraje te zapewniają lepszą
w drugi miesiąc indyjskiego roku, który w kalendarzu Za- jakość życia [pod względem moralnym i etycznym – dop.
chodu [gregoriańskim – dop. tłum.] przypada na przełom tłum.] niż kraje wysoko rozwinięte. Jednak nawet jeśli ze-
kwietnia i maja. Tego dnia buddyści wszystkich krajów dla chcemy oceniać kraje buddyjskie wyłącznie pod względem
upamiętnienia tych wydarzeń odwiedzają świątynie, uczest- ekonomicznym, to okaże się, że jednym z najbogatszych
niczą w różnych ceremoniach lub też oddają się medytacji. i najbardziej dynamicznie rozwijającym się państwem
na świecie jest Japonia, której znaczna część obywateli
PYTANIE: Skoro buddyzm jest taki dobry, to dlaczego nie- określa siebie mianem buddystów.
które z buddyjskich krajów są biedne?
ODPOWIEDŹ: Jeśli mówiąc o „biedzie”, masz na myśli nie- PYTANIE: Dlaczego niezbyt często słyszy się o pracy cha-
dostatki ekonomiczne, to masz rację, lecz jeśli chodzi ci rytatywnej wykonywanej przez buddystów?
o jakość życia, to niektóre z buddyjskich krajów są całkiem ODPOWIEDŹ: Może dlatego, że buddyści nie odczuwają
10 11
potrzeby rozgłaszania o swoim udziale w wielu akcjach postacie, by dostosować się do rozmaitych warunków
i programach niosących pomoc innym. Kilka lat temu li- kulturowych, w których się rozwijał. W ciągu stuleci do-
der japońskich buddystów Nikkho Nirwano, otrzymał na- chodziło do reinterpretacji [pierwotnych treści – dop.
grodę Templetona za swoją pracę na rzecz zjednoczenia tłum.], aby dla kolejnych pokoleń buddyzm pozostawał
poszczególnych wyznań. Ponadto, niedawno pewien taj- nadal żywy. Na pierwszy rzut oka poszczególne tradycje
ski mnich buddyjski otrzymał prestiżową nagrodę Mag- buddyjskie mogą się od siebie bardzo różnić, ale ich jądro
saysay za wspaniałą pracę na rzecz osób uzależnionych zawsze stanowią Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmioraka
od narkotyków. W roku 1987 inny tajski mnich Czcigodny Ścieżka. Każda większa religia, wliczając w to buddyzm,
Kantayapiwat został nagrodzony Nagrodą Pokojową Dzie- dzieli się na mniejsze szkoły i wyznania. Od innych reli-
ci Norweskich za wieloletnią pracę na rzecz bezdomnych gii odróżnia buddyzm postawa wzajemnej przyjaźni i to-
dzieci z rejonów rolniczych. A co z akcją pomocy spo- lerancji poszczególnych szkół.
łecznej dla biedoty w Indiach przeprowadzoną na wielką
skalę przez zachodnie klasztory buddyjskie? Wybudowali PYTANIE: Pewnie masz bardzo wysokie mniemanie
szkoły, ośrodki dla dzieci, punkty opieki zdrowotnej oraz o buddyzmie. Domyślam się, że wierzysz, iż jest to jedyna
niewielkie zakłady pracy umożliwiające [ludziom tam prawdziwa religia, a wszystkie pozostałe są fałszywe?
mieszkającym – dop. tłum.] samowystarczalność. Buddy- ODPOWIEDŹ: Żaden buddysta, który rozumie nauki Bud-
ści, podobnie jak to ma miejsce w innych wyznaniach, dy, nie będzie sądził, że pozostałe religie są błędne. Nie
widzą w niesieniu pomocy innym wyraz własnej religijnej będzie myślał w ten sposób również ktoś, kto z otwartym
praktyki. Wierzą też jednak, że powinno się to robić bez umysłem podjął szczery wysiłek poznania innych religii.
rozgłosu czy promowania własnej osoby. W istocie pierwszą rzeczą, jaką zauważysz podczas takich
badań, będzie to, jak wiele mają one ze sobą wspólnego.
PYTANIE: Dlaczego jest tyle różnych typów buddyzmu? Wszystkie przyznają, że obecny stan ludzkości jest niesa-
ODPOWIEDŹ: Są różne rodzaje cukru – brązowy, biały, tysfakcjonujący. Wszystkie wierzą, że niezbędna jest zmia-
w bryłkach, syrop i lukier, ale wciąż jest to cukier i jest na nastawienia i zachowania, jeśli ludzie chcą poprawić
słodki. Produkowany jest pod różnymi postaciami, aby własną sytuację. Wszystkie głoszą zasady moralne, w któ-
można go było użyć do różnych celów. Buddyzm jest taki rych centrum znajdują się miłość, dobroć, cierpliwość,
sam – jest therawada, zen, buddyzm Czystej Krainy, joga- hojność i odpowiedzialność. Co więcej, wszystkie akcep-
czara i wadżrajana, lecz wciąż są to nauki Buddy i mają tują istnienie jakiejś formy Absolutu. By opisać i wyjaśnić
taki sam smak – smak wolności. Buddyzm przybrał różne te rzeczy, posługują się rozmaitymi językami, różnymi
12 13
nazwami i symbolami. Nietolerancja, duma, przeświad- Buddyści mogliby powiedzieć, że stwierdzenie to zawie-
czenie o własnej nieomylności pojawiają się tylko wtedy, ra zarówno elementy prawdy, jak i fałszu. Buddyzm uczy,
gdy ludzie są zaślepieni przez przywiązanie do jakiegoś że nie ma boga, z kolei chrześcijaństwo naucza, że taki
określonego punktu widzenia. byt istnieje. Wydaje mi się, iż jest to znacząca różnica.
Wyobraź sobie Anglika, Francuza, Chińczyka i Indo- Niemniej jednak, jeden z najpiękniejszych wersetów bi-
nezyjczyka patrzących na filiżankę. Anglik powie: „To jest blijnych głosi:
a cup”. Francuz na to: „Ależ nie. To jest une tasse”. Wtedy Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, a miłości bym
zareaguje Chińczyk: „Obaj się mylicie. To jest pei”. Na koń- nie miał, stałbym się jak miedź brzęcząca albo cymbał
cu Indonezyjczyk wyśmieje pozostałych i powie: „Głupcy. brzmiący. Gdybym też miał dar prorokowania i znał
To jest cawan”. Wtedy Anglik sięgnie po słownik i poka- wszystkie tajemnice, i posiadał wszelką wiedzę i wszel-
że im go, mówiąc: „Mogę udowodnić, że to jest cup. Tak ką [możliwą] wiarę, tak iżbym góry przenosił, a miłości
jest wedle mojego słownika”. „Więc twój słownik zawiera bym nie miał, byłbym niczym. I gdybym rozdał na jał-
błędy”, odpowie Francuz, „bo mój słownik stawia sprawę mużnę całą majętność moją, a ciało wystawił na spa-
jasno, że to jest tasse”. Chińczyk zadrwi: „Natomiast we- lenie, lecz miłości bym nie miał, nic bym nie zyskał.
dle mojego to jest pei, a mój słownik jest o tysiące lat star- Miłość cierpliwa jest, łaskawa jest. Miłość nie zazdrości,
szy niż wasze, więc na pewno jest dobry. Poza tym, więcej nie szuka poklasku, nie unosi się pychą, nie dopuszcza
ludzi mówi po chińsku niż w jakimkolwiek innym języku się bezwstydu, nie szuka swego, nie unosi się gniewem,
– to musi być pei”. Gdy wszyscy zaczynają się nadymać nie pamięta złego, nie cieszy się z niesprawiedliwości,
się i kłócić, podchodzi do nich inny człowiek pijący z fili- lecz współweseli się z prawdą. Wszystko znosi, wszyst-
żanki i mówi: „Bez względu na to, czy nazywacie to cup, kiemu wierzy, we wszystkim pokłada nadzieję, wszystko
tasse, pei czy cawan, rolą filiżanki jest utrzymanie płynu, przetrzyma*. [1 Kor, 13:1‒7]
aby dało się go wypić. Przestańcie się spierać i pijcie, prze- Tego właśnie uczy buddyzm – że czystość naszego serca
stańcie się nadymać i ugaście swoje pragnienie”. Taka jest jest bardziej istotna niż jakiekolwiek nadludzkie moce,
właśnie buddyjska postawa wobec innych religii. jakie moglibyśmy mieć, ważniejsza niż zdolność przepo-
wiadania przyszłości, niż siła naszej wiary lub akty eks-
PYTANIE: Niektórzy ludzie mówią: „tak naprawdę wszyst- trawagancji czy rozrzutności. Zatem pod względem so-
kie religie są takie same”. Zgadzasz się z nimi? teriologicznym buddyzm i chrześcijaństwo różnią się
ODPOWIEDŹ: Religie są zjawiskiem zbyt złożonym i róż-
norodnym, by można je było podsumować w ten sposób. * Cyt. za: Biblia Tysiąclecia.
14 15
całkowicie. Wypowiadają się jednak bardzo podobnie się bez koncepcji istoty wyższej i wyjaśnia pochodzenie
w kwestiach etycznych, takich jak czystość serca, moral- oraz funkcjonowanie wszechświata w oparciu o prawa
ność i odpowiednie zachowanie. natury. Wszystko to wskazuje na obecność ducha nauki.
Rady Buddy, mówiące że nie powinniśmy ślepo wierzyć,
PYTANIE: Czy buddyzm jest nauką? lecz raczej pytać, badać, dociekać i polegać na własnym
ODPOWIEDŹ: Zanim odpowiemy na to pytanie, najlepiej doświadczeniu, mają zdecydowanie naukowy wydźwięk.
będzie wpierw zdefiniować pojęcie „nauki”. Nauka jest, W Kāḷāma Sutta, swojej słynnej mowie, Budda naucza:
zgodnie z tym, co mówi słownik, „wiedzą, którą można Nie podążajcie za objawieniem ani tradycją, nie podą-
uporządkować w system zagadnień, zdobywaną na dro- żajcie za plotką ani świętymi zapiskami, nie podążajcie
dze obserwacji i badań mających na celu odkrycie praw za pogłoską ani złudną logiką, nie podążajcie za uprze-
przyrody; ewentualnie [naukowym podejściem nazywa- dzeniami rasowymi ani pozornymi umiejętnościami
my – dop. tłum.] metodę, dzięki której można [coś – innej osoby, ani za ideą „to jest nasz nauczyciel”. Lecz
dop. tłum.] precyzyjnie zbadać.” Pewne aspekty buddy- gdy osobiście przekonacie się, że dana rzecz jest dobra,
zmu nie pasują do tej definicji, jednak jego jądro, Cztery że nie przynosi wstydu, że pochwalają ją mądrzy i gdy
Szlachetne Prawdy, z pewnością – tak. Cierpienie, Pierw- wiecie, że jej obserwowanie i praktykowanie wiedzie
sza Szlachetna Prawda, jest czymś definiowalnym, moż- do szczęścia – podążajcie za nią. [A. I, 188]
na jej doświadczyć i zmierzyć. Druga Szlachetna Prawda Można zatem powiedzieć, że chociaż buddyzm nie jest –
mówi, że cierpienie ma naturalną przyczynę – przywiąza- ściśle rzecz biorąc – nauką, to z pewnością ma wyraźnie
nie, które także poddaje się definiowaniu; można go do- naukową wymowę i wykazuje więcej krytycznego myśle-
świadczać i określić. Nikt nie usiłuje wyjaśniać cierpienia nia niż jakakolwiek inna religia. Nie bez znaczenia jest
za pomocą metafizycznych koncepcji czy mitów. Zgodnie też to, co na temat buddyzmu mówił Albert Einstein, naj-
z Trzecią Szlachetną Prawdą kres cierpienia osiąga się nie większy naukowiec XX wieku:
poprzez powierzenie się istocie wyższej, wiarę czy modły, Religia przyszłości będzie religią kosmiczną. Przekroczy
lecz dzięki usunięciu jego przyczyny. Jest to oczywistość. ona osobowego boga oraz odrzuci dogmaty i teologię.
Czwarta Szlachetna Prawda, droga prowadząca do zakoń- Będzie opierać się na religijnym zrozumieniu wypływają-
czenia cierpienia, także nie ma nic wspólnego z metafi- cym z doświadczania natury i duchowości jako pełnej zna-
zyką – polega ona, po prostu, na postępowaniu w okre- czenia jedności. Temu opisowi odpowiada buddyzm. Je-
ślony sposób. Także zachowanie jest czymś, co można śli istnieje jakakolwiek religia, która jest w stanie podołać
badać. Buddyzm, podobnie jak to robi nauka, obchodzi współczesnym wymaganiom nauki, jest nią buddyzm.
16 17
PYTANIE: Słyszałem niekiedy, że nauki Buddy nazywane w buddyzmie. Pisma buddyjskie przedstawiają Buddę jako
są Ścieżką Środka. Co znaczy to określenie? krytyka nauk braminów, hinduskich kapłanów. Oni z ko-
ODPOWIEDŹ: Budda nadał swojej Ośmiorakiej Ścieżce al- lei odnosili się bardzo krytycznie do niektórych jego po-
ternatywną nazwę – majjhimā paṭipadā, co znaczy „środ- glądów. Nie działoby się tak, gdyby buddyzm i hinduizm
kowa droga”. Jest to bardzo ważna nazwa, ponieważ su- nie różniły się niczym od siebie.
geruje, że nie wystarczy po prostu podążać Ścieżką, lecz
że powinniśmy robić to w pewien szczególny sposób. Lu- PYTANIE: Ale Budda zaczerpnął koncepcję kammy z hin-
dzie potrafią czasami być bardzo nieugięci w swoim po- duizmu, prawda?
dejściu do religijnych reguł i praktyki, stając się z czasem ODPOWIEDŹ: Hinduizm także uczy o kammie i reinkar-
prawdziwymi fanatykami. W buddyzmie należy rozsąd- nacji, jednak interpretuje te koncepcje zupełnie inaczej
nie podążać za wskazaniami i praktykować w sposób niż buddyzm. Na przykład hinduizm głosi, że kamma de-
zrównoważony, by uniknąć ekstremizmu i przesady. Sta- terminuje nas i nasze działania, natomiast wedle buddy-
rożytni Rzymianie zwykli mawiać o „umiarze we wszyst- zmu kamma kształtuje jedynie warunki. Zgodnie z hindu-
kim” i buddyści zgadzają się z tym całkowicie. izmem nieśmiertelna dusza zwana atmanem przechodzi
z jednego życia do następnego, buddyzm z kolei zaprzecza
PYTANIE: Czytałem, że buddyzm jest po prostu pewną istnieniu takiej duszy, twierdząc, że tym, co podlega odro-
formą hinduizmu. Czy to prawda? dzeniu, jest nieustannie zmieniający się strumień energii.
ODPOWIEDŹ: Nie, to nieprawda. W buddyzmie i hindu- To tylko niektóre spośród wielu różnic w sposobie rozu-
izmie wiele idei dotyczy moralności, toteż te dwie religie mienia kammy i reinkarnacji w ramach tych dwu religii.
posługują się niekiedy tymi samymi terminami, jak kam- Jednak nawet gdyby nauki buddyzmu i hinduizmu były
ma, samādhi czy nibbāna, i obie też wywodzą się z Indii. identyczne, nie musiałoby to od razu oznaczać, że Budda
Z tego powodu niektórym ludziom wydaje się, że są iden- bezmyślnie kopiował cudze pomysły.
tyczne lub bardzo podobne. Jeśli jednak poszukamy głę- Zdarza się niekiedy, że dwoje ludzi niezależnie od sie-
biej, przekonamy się, że te dwie religie znacząco się róż- bie dokonuje tego samego odkrycia. Dobrym tego przy-
nią. Hindusi na przykład wierzą w najwyższego boga, kładem jest teoria ewolucji. W 1858 roku, tuż przed
buddyści zaś nie. Jedną z centralnych nauk hinduizmu opublikowaniem swojej słynnej książki O powstawaniu
dotyczącą filozofii społecznej jest idea kasty, którą z ko- gatunków, Karol Darwin dowiedział się, że inny badacz
lei buddyzm stanowczo odrzuca. Rytualne oczyszczenie Alfred Russel Wallace tak jak i on opracował idee ewolu-
jest w hinduizmie ważnym obrzędem, nie ma zaś miejsca cji. Darwin i Wallace nie kopiowali od siebie pomysłów
18 19
– po prostu, badając to samo zjawisko, doszli do tych sa-
mych wniosków. Zatem, nawet gdyby hinduizm i bud-
dyzm ideę kammy oraz reinkarnacji rozumiały tak samo
(choć tak nie jest), to nie byłoby to wcale dowodem naśla- 2. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA BUDDYZMU
downictwa. Prawda jest taka, że na drodze intuicyjnego
wglądu w pewnym stopniu obydwie te religie rozumiały
podobnie prawo kammy i reinkarnacji. Budda jednak wy- PYTANIE: Co zalicza się do głównych nauk Buddy?
jaśnił te zjawiska w sposób pełniejszy i dokładniejszy. ODPOWIEDŹ: Wszystkie spośród wielu nauk Buddy sku-
piają się na Czterech Szlachetnych Prawdach, tak jak ob-
☸ ręcz i szprychy koła skupiają się wokół piasty. Mówi się
o nich „Cztery”, ponieważ tyle właśnie ich jest. Nazy-
wane są „Szlachetnymi”, ponieważ uszlachetniają tego,
który je pojął. Mianem „Prawd” określa się je dlatego,
że są prawdziwe w odniesieniu do rzeczywistości.
PYTANIE: Co z czwartym wskazaniem? Czy jest możliwe, PYTANIE: Według tego, co mówi piąte wskazanie, nie
by nigdy nie kłamać? powinniśmy pić alkoholu ani brać narkotyków. Czemu
ODPOWIEDŹ: Jeśli naprawdę niemożliwe jest życie w spo- nie?
łeczeństwie lub robienie interesów bez łgarstwa, to ten ODPOWIEDŹ: Ludzie nie piją dla smaku. Kiedy piją sami,
szokujący stan rzeczy powinien zostać zmieniony. Buddy- robią to, by się rozluźnić, a gdy piją w grupie, robią
sta to ktoś, kto postanawia coś z tym zrobić, usiłując sa- to po to, by się nie wyróżniać. Nawet mała dawka alkoho-
memu być bardziej prawdomównym i uczciwym. lu upośledza zmysły i zakłóca świadomość. Przyjmowany
38 39
w dużych ilościach może mieć wyniszczający wpływ. Bud- Kładąc kres fałszywej mowie, stajesz się głosicielem
dyści mawiają, że gdy łamiesz piąte wskazanie, możesz prawdy, słownym, godnym zaufania, niezawodnym,
łatwo złamać wszystkie pozostałe. tym, który nie oszukuje świata. Kładąc kres złośliwej mo-
wie, nie powtarzasz tam, coś usłyszał tutaj, ani tutaj tego,
PYTANIE: Ale przecież mała ilość nie byłaby łamaniem coś usłyszał tam, aby poróżnić ludzi. Godzisz ludzi, któ-
wskazania, prawda? To drobnostka. rzy są podzieleni i zbliżasz do siebie tych, którzy już te-
ODPOWIEDŹ: Tak, to drobnostka, lecz jeśli nie jesteś raz są przyjaciółmi. Harmonia jest twoją radością, har-
w stanie praktykować nawet małych rzeczy, to twoje zaan- monia jest twoją uciechą, harmonia jest twoją miłością
gażowanie i motywacja raczej nie są zbyt silne, czyż nie? – to jest motywem twojego przemawiania. Gdy kładziesz
kres szorstkim słowom, twoja mowa staje się pozbawio-
PYTANIE: Czy palenie papierosów narusza piąte wska- na winy, przyjemna dla ucha, zgodna, docierająca prosto
zanie? do serca, uprzejma, lubiana przez większość. Kładąc kres
ODPOWIEDŹ: Palenie na pewno ma negatywny wpływ czczej paplaninie, przemawiasz zawsze we właściwym
na ciało, ale na umysł wpływa tylko nieznacznie. Ktoś może czasie i o czym należy, a konkretnie o Dhammie i o dys-
palić i być wciąż w pełni przytomny, uważny i kontrolować cyplinie. Wypowiadasz słowa, którym warto zaufać, sto-
się, zatem palenie może być czymś niezdrowym, ale mimo sowne, rozsądne, dobrze dobrane i na temat. [M. I, 179]
to nie stoi w sprzeczności ze wskazaniami.
☸
PYTANIE: Pięć wskazań ma wymowę negatywną. Mówią,
czego nie wolno. Nie mówią, co należy robić.
ODPOWIEDŹ: Pięć wskazań to podstawa moralności
dla buddystów; oczywiście są jeszcze inne. Zaczynamy
od rozpoznania naszych negatywnych zachowań i usiłu-
jemy je zmienić. Po to właśnie jest pięć wskazań. Po tym,
jak przestaliśmy czynić zło, zaczynamy czynić dobro.
Weźmy dla przykładu czwarte wskazanie – Budda powie-
dział, że powinniśmy zacząć od zaprzestania mówienia
kłamstw. Następnie powinniśmy mówić prawdę, łagod-
nie, uprzejmie i we właściwym czasie:
40
w nauce, jednak i ono pozostawia pewne pytania bez od-
powiedzi. W jaki sposób fenomen tak złożony jak ludzka
świadomość może powstać ot tak, w ciągu dziewięciu mie-
5. ODRODZENIE sięcy, w wyniku połączenia plemnika z komórką jajową? Te-
raz, gdy parapsychologia uważana jest za jedną z dziedzin
nauki, zjawiska takie jak na przykład telepatia bardzo trud-
PYTANIE: Skąd my, ludzie, przybywamy i dokąd zmie- no wpasować do materialistycznego modelu umysłu.
rzamy? Buddyzm oferuje najbardziej satysfakcjonujące wy-
ODPOWIEDŹ: Istnieją trzy możliwe odpowiedzi na to pyta- jaśnienie tego, skąd człowiek przyszedł i dokąd zmierza.
nie. Ci, którzy wierzą w boga lub bogów, twierdzą zazwy- Kiedy umieramy, nasz umysł wraz ze wszystkimi skłonno-
czaj, że powstali z woli bożej i że nie istnieli przedtem. Wie- ściami, preferencjami, możliwościami i cechami, które roz-
rzą, że po śmierci odchodzą do wiecznego nieba lub piekła wijał i które określały go w tym życiu, osadza się na nowo
w zależności od tego, w co wierzyli lub jak postępowali. w zapłodnionej komórce jajowej. Tak więc jednostka ro-
Inni zaś – humaniści i naukowcy – twierdzą, że jednostka śnie, odradza się i rozwija osobowość określaną zarówno
powstaje z przyczyn naturalnych w chwili poczęcia i prze- przez cechy charakteru pochodzące z przeszłego życia, jak
staje istnieć, gdy umiera. Buddyści nie akceptują żadnego i przez warunki obecne. Osobowość będzie się zmieniać,
z powyższych wyjaśnień. Pierwsze rodzi zbyt wiele proble- przekształcać w wyniku świadomych starań oraz warun-
mów natury etycznej. Jeśli dobry bóg faktycznie stworzył kujących czynników, takich jak edukacja, wpływ rodziców
każdego z nas, trudno wyjaśnić, dlaczego tak wielu ludzi ro- i społeczeństwa, aby ponownie w chwili śmierci osadzić
dzi się z ułomnościami ciała, albo dlaczego tak wiele dzieci się w zapłodnionej komórce jajowej. Ten proces umiera-
przychodzi na świat martwe. Kolejny problem w podejściu nia i ponownych narodzin będzie powtarzać się, dopóki
teologicznym to wielka niesprawiedliwość, jaką wydaje się nie wygasną jego przyczyny – pożądanie i ignorancja. Gdy
być wieczne cierpienie w piekle za to, co się robiło w cią- to [całkowite wygaśnięcie – dop. tłum.] nastąpi, umysł za-
gu sześćdziesięciu lub siedemdziesięciu lat na ziemi. Sześć- miast ponownie się odrodzić osiągnie stan zwany nibbāną.
dziesiąt lub siedemdziesiąt lat niewiary lub niemoralnego Jest to ostatecznym celem buddyzmu, jak i sensem życia.
życia nie powinno skazywać na wieczne tortury. Tak jak
sześćdziesiąt lub siedemdziesiąt lat cnotliwego życia to nie- PYTANIE: W jaki sposób umysł przemieszcza się z jednego
wielka cena za wieczną błogość w niebie. Drugie wytłuma- ciała do następnego?
czenie jest lepsze od pierwszego, ma też mocniejsze oparcie ODPOWIEDŹ: Wyobraź sobie, że jesteś jak fale radiowe.
42 43
Fale radiowe, które nie są zrobione ani ze słów, ani z mu- PYTANIE: Co wpływa na to, gdzie odrodzi się dana
zyki, lecz z energii o różnej częstotliwości, są transmitowa- osoba?
ne, przesyłane przez przestrzeń i chwytane przez odbiornik ODPOWIEDŹ: Najistotniejszym czynnikiem, lecz nie je-
jako słowa i muzyka. Podobnie jest z umysłem. W chwili dynym, który ma wpływ na to, gdzie się odrodzimy i ja-
śmierci mentalna energia przemieszcza się w przestrzeni, kiego rodzaju życie będziemy wieść, jest kamma. Słowo
jest chwytana i odbierana przez zapłodnione jajo. Gdy em- kamma znaczy tyle, co „działanie” i odnosi się do na-
brion rośnie, koncentruje się ona w mózgu, skąd później szych świadomych czynów. Innymi słowy, to, czym je-
„transmituje” siebie jako nową osobowość. steśmy, bardzo zależy od tego, jak myśleliśmy i postę-
powaliśmy w przeszłości; podobnie nasze obecne myśli
PYTANIE: Czy zawsze odradzamy się jako ludzie? i czyny wpłyną na to, jacy będziemy w przyszłości. Osoba
ODPOWIEDŹ: Nie, istnieje kilka sfer, w których można się łagodna i kochająca odrodzi się prawdopodobnie w sfe-
odrodzić. Niektórzy ludzie odradzają się w niebie, inni rze niebiańskiej lub jako istota ludzka mająca głównie
w piekle, jeszcze inni jako głodne duchy i tak dalej. Niebo dobre doświadczenia. Natomiast osoba pełna niepokoju,
jest nie tyle miejscem, co poziomem egzystencji, na któ- zmartwień lub wyjątkowo okrutna odrodzi się najpraw-
rym nie posiada się materialnego ciała i gdzie umysł do- dopodobniej w piekle albo jako człowiek doświadczają-
świadcza głównie przyjemności. Podobnie jak wszystkie cy głównie przykrości. Osoba poddająca się obsesyjnemu
stany uwarunkowane, niebo jest nietrwałe i gdy ktoś za- pożądaniu, niepohamowanym pragnieniom i przesadnej
kończy tam swoje życie, może równie dobrze odrodzić ambicji, której nie sposób zaspokoić, może odrodzić się
się jako człowiek. Podobnie piekło nie jest miejscem, lecz jako głodny duch lub człowiek cierpiący z powodu żądz
poziomem egzystencji, na którym nie posiada się mate- i pragnień. Wszystkie silne nawyki z tego życia pojawią
rialnego ciała i gdzie umysł doświadcza głównie niepoko- się w następnym. Mimo to, większość osób odradza się
ju oraz przykrości. Także w świecie głodnych duchów nie powtórnie jako ludzie.
posiada się materialnego ciała, natomiast umysł dręczy
nieustanne pragnienie i niezaspokojenie. Tak więc nie- PYTANIE: Wspomniałeś o istotach piekielnych. Nie chcesz
biańskie istoty doświadczają głównie przyjemności, isto- chyba powiedzieć, że wy, buddyści, naprawdę wierzycie
ty piekielne i głodne duchy – głównie bólu, ludzie zaś są w piekło?!
mieszanką tych dwu stanów. Podstawowa różnica między ODPOWIEDŹ: Jeśli przez „piekło” rozumiesz miejsce,
światem ludzkiej egzystencji a pozostałymi światami po- gdzie jakiś zezłoszczony bóg wrzuca wszystkich tych, któ-
lega na rodzaju ciała i jakości odczuć. rzy w niego nie wierzą, by ich ukarać na wieki wieków,
44 45
wówczas odpowiedź brzmi: nie. Buddysta powiedziałby, wpływem swoich wcześniejszych nawyków, nie robiąc nic,
że podobna idea mogła być produktem tylko jakiegoś cho- by je przezwyciężyć i ostatecznie padają ich ofiarą. Tacy
rego i mściwego umysłu. Niraya oraz apāya, dwa bud- ludzie będą cierpieć, dopóki nie zmienią swoich negatyw-
dyjskie terminy tłumaczone zwykle jako piekło, oznacza- nych przyzwyczajeń. Im dłużej jakiś nawyk pozostaje, tym
ją w istocie „upadek” i „stratę”. Wyjątkowo okrutni albo trudniej jest go zmienić. Buddysta rozumie to i korzysta
egoistyczni ludzie tworzą sami dla siebie ów stan men- z każdej okazji, by przełamać nawyki, które mają przykre
talny, którego doświadczenie musi być w głównej mie- konsekwencje i rozwijać te, które są pozytywne. Medyta-
rze negatywne. Budda nauczał: „Głupiec mówi, że piekło cja jest jedną z technik używanych w celu zmiany wzorców
mieści się pod morzem. Ja jednak mówię, że piekło jest zachowań, takich jak mówienie lub powstrzymywanie się
nazwą dla bolesnego doznania”. Podam wam przykład. od mówienia, działanie lub unikanie działania w określo-
Jednostka paranoidalna dostrzega niebezpieczeństwo, ny sposób. Całe życie buddysty jest treningiem mającym
spisek, zdradę wszędzie wokół, nawet jeśli nic takiego na celu oczyszczenie i uwolnienie umysłu. Na przykład,
nie ma miejsca. To tylko jej nastawienie czyni ją bezustan- jeśli bycie cierpliwym i dobrym stanowiło wyraźny rys
nie podejrzliwą, przepełnioną strachem i niepokojem. twojego charakteru w przeszłym życiu, to tendencja taka
Tak więc nikt nie osądził tej osoby ani tym bardziej nie powróci w życiu obecnym. Jeśli będzie wzmacniana i roz-
potępił, wtrącając w negatywną egzystencję, lecz to ona wijana w obecnym życiu, w przyszłym powróci jeszcze
sama sobie wykreowała ów stan. Przy czym ludzie zawsze silniejsza. Jest to oparte na prostym do zaobserwowania
mają możliwość uwolnienia się od negatywnego sposobu fakcie, że długo pielęgnowane wzorce zachowań zwykle
myślenia, a zatem zgodnie z buddyzmem piekło nie jest trudno zmienić.
wieczne. Zawsze mamy kolejną szansę. Jeśli jesteś cierpliwy i miły, to prawdopodobnie inni
nie będą w stanie łatwo wyprowadzić cię z równowagi;
PYTANIE: Zatem nie jesteśmy określani przez naszą kam- jeśli nie żywisz urazy, to ludzie będą cię lubić – zatem
mę, lecz możemy ją zmienić? twoje doświadczenia będą przyjemniejsze. Przyjrzyj-
ODPOWIEDŹ: Oczywiście, że możemy. Właśnie dlate- my się innemu przykładowi. Załóżmy, że masz wrodzo-
go jednym z elementów Szlachetnej Ośmiorakiej Ścież- ną skłonność do bycia cierpliwym i miłym ze względu
ki jest właściwy wysiłek. Zmiana zależna jest od uczciwo- na przyzwyczajenia z twojego poprzedniego życia. Lecz
ści względem siebie oraz od tego, ile energii poświęcimy obecnie zaniedbujesz wzmacnianie i rozwijania tych
i jak silny jest nawyk. Lecz prawdą też jest, że niektórzy skłonności. Stopniowo te dobre cechy osłabną, zanikną
ludzie zwyczajnie przechodzą przez życie, pozostając pod i prawdopodobnie będą całkiem nieobecne w przyszłym
46 47
życiu. Cierpliwość i dobroć stają się wtedy słabe i istnieje PYTANIE: Sporo mówiłeś o odradzaniu, ale czy istnieją
duże prawdopodobieństwo, że w obecnym lub kolejnym na to jakieś dowody?
życiu pojawi się nieopanowanie, gniew i okrucieństwo, ODPOWIEDŹ: Buddyjska wiara w odradzanie jako jedyna
przynosząc ze sobą wszystkie związane z nimi bolesne teoria dotycząca „życia po życiu” ma na swoje poparcie
doświadczenia. dowody naukowe. Nie istnieje natomiast żaden dowód
Rozważmy ostatni przykład. Powiedzmy, że ze wzglę- na istnienie nieba ani na odchodzenie w niebyt. W cią-
du na przyzwyczajenia z przeszłego życia masz obecnie gu ostatnich trzydziestu lat parapsycholodzy badali do-
skłonność do bycia niecierpliwym, gniewnym i uprzy- niesienia na temat ludzi mających wyraźne wspomnienia
tamniasz sobie, że przynosi to tylko cierpienie. Jeśli je- swojego przeszłego życia. Na przykład w Anglii pewna
steś w stanie jedynie osłabić te tendencje, to powrócą one pięcioletnia dziewczynka pamiętała swoich „drugich ro-
w przyszłym życiu, lecz przy odrobinie dodatkowego wy- dziców” i opowiadała o tym ze szczegółami, tak jakby
siłku będziesz mógł uwolnić się od nich całkowicie. mówiła o życiu jakiejś innej osoby. Dziewczynka odpo-
wiedziała na setki pytań zadanych przez badaczy – opo-
PYTANIE: Czy istnieje możliwość spotkania w następnym wiadała o konkretnym miasteczku, które, jak się okazało,
życiu ludzi, których się zna w życiu obecnym? znajduje się w Hiszpanii, podała jego nazwę, nazwę uli-
ODPOWIEDŹ: Tak, jest taka możliwość. Pewnego razu sę- cy, na której mieszkała, nazwiska swoich sąsiadów oraz
dziwy mężczyzna wraz z żoną, którą poślubił wiele lat szczegóły dotyczące jej codziennego życia. Opisała też to,
temu i którą kochał głęboką, odwzajemnioną miłością, jak potrącił ją samochód, w wyniku czego zmarła dwa dni
powiedział Buddzie, że tak jak się „skłaniali” ku sobie później. Gdy sprawdzono wszystkie te informacje, okaza-
wzajemnie w obecnym życiu, chcieliby tego samego w ży- ły się one prawdziwe. Odnaleziono to miasteczko w Hisz-
ciu kolejnym. Budda odrzekł, że jeśli ich więź wzajemna panii, a przy wskazanej ulicy stał pasujący do opisu dom.
była silna i jeżeli posiedli podobną wiarę, cnotę, hojność Co więcej, ustalono, że mieszkająca w nim dwudziesto-
oraz zrozumienie, to może tak się stać. Kiedy dwie osoby trzyletnia dziewczyna zginęła w wypadku samochodo-
spotykają się i nawiązują natychmiastową nić porozumie- wym pięć lat wcześniej. Jak to możliwe, że pięcioletnia
nia rozwijającą się w trwałą oraz głęboką przyjaźń lub mi- dziewczynka mieszkająca w Anglii, która nigdy nie była
łość, buddysta może powiedzieć, że coś prawdopodobnie w Hiszpanii, znała te wszystkie szczegóły? I oczywiście
łączyło ich w życiu poprzednim. Oto jeden z pozytywnych nie jest to jedyny tego typu przypadek. Ian Stevenson bę-
aspektów ponownych narodzin – więzi pomiędzy ludźmi dący profesorem na wydziale psychologii Uniwersytetu
mogą przetrwać śmierć. Wirginii opisał ich dziesiątki w swojej książce. Jest on
48 49
uznanym uczonym, którego dwudziestopięcioletnie ba- istnienie. Lecz, jak widzimy, istnieją dowody pozwalają-
dania nad ludźmi pamiętającymi swoje wcześniejsze życie ce przypuszczać, że odrodzenia faktycznie mają miejsce.
dostarczyły bardzo mocnych dowodów potwierdzających Wiara oparta na faktach nie może być przesądem.
buddyjską naukę o odrodzeniu*.
PYTANIE: Czy którykolwiek naukowiec wierzy w możli-
PYTANIE: Część ludzi mogłaby powiedzieć, że domnie- wość odrodzenia?
mana zdolność pamiętania poprzednich wcieleń jest ro- ODPOWIEDŹ: Tak. Tomas Huxley, odpowiedzialny za
botą diabła. wprowadzenie w XIX wieku nauki do brytyjskiego sys-
ODPOWIEDŹ: Nie możesz odrzucać jako dzieła diabła temu oświaty, pierwszy uczony broniący teorii Darwina,
wszystkiego, co nie pasuje do twoich przekonań. Gdy po- wierzył, że reinkarnacja to bardzo przekonywająca idea.
jawiają się suche fakty potwierdzające jakąś koncepcję i W swojej słynnej książce Ewolucja i etyka napisał:
jeśli zamierzasz poddać je krytyce, to musisz posłużyć się W doktrynie reinkarnacji, jakiekolwiek jest jej pocho-
rozsądkiem i logicznymi argumentami, a nie przesądnym dzenie, bramińskie i buddyjskie dociekania na podo-
mówieniem o diabłach. rędziu znalazły wiarygodne dowody na powiązanie
wszechświata z człowiekiem… A jednak to uzasad-
PYTANIE: Można by powiedzieć, że mówienie o odradza- nienie nie jest mniej możliwe do przyjęcia niż inne
niu także jest odrobinę przesądne. i nikt poza nierozważnymi myślicielami nie odrzuci go
ODPOWIEDŹ: Słownik definiuje przesądność jako „prze- na gruncie oczywistej niedorzeczności. Doktryna rein-
konanie, które nie znajduje poparcia w dociekaniu rozu- karnacji posiada korzenie w świecie rzeczywistości po-
mowym ani w faktach, lecz opiera się na wyobrażeniach dobnie jak sama doktryna ewolucji i może domagać się
jak w przypadku magii”. Jeśli przedstawisz mi drobiazgo- takiego wsparcia, jakiego wspaniały dowód przez ana-
wą pracę naukową poświęconą istnieniu diabłów, przy- logię dostarcza.
znam wtedy, że faktycznie nie są to przesądy. Nigdy jednak Profesor Gustaw Stromberg, słynny szwedzki astro-
nie słyszałem o żadnych badaniach dotyczących diabłów; nom, fizyk oraz przyjaciel Einsteina, także uznał, że jest
naukowcy najzwyczajniej nie zajmują się takimi rzecza- to atrakcyjna koncepcja.
mi, twierdzę więc, że nie ma żadnego dowodu na ich W kwestii możliwości ponownego odrodzenia duszy
na ziemi opinie są podzielone. W 1936 roku bardzo cie-
* Por. Twenty Cases Suggestive of Reincarnation and Cases of Rein- kawy przypadek był dokładnie badany i relacjonowa-
carnation Type, University Press of Virginia, Charlotteville, 1975. ny przez władze państwowe Indii. Dziewczynka (Szanti
50 51
Dewi z Delhi) potrafiła precyzyjnie opisać swoje poprzed- co wiadomość radiowa dla nadajnika; lecz w takim ra-
nie życie (w Muttrze, 500 mil od Delhi), które dobiegło zie „umarli” byliby, jak możemy się przekonać, niczym
końca mniej więcej rok przed jej „ponownymi narodzi- więcej jak zakłóceniem złożonym z różnych wzorców
nami”. Podała imię męża i dziecka, opisała swój dom wędrującym po Uniwersum do momentu…. gdy… za-
oraz historię swojego życia. Badająca tę sprawę komisja istnieje ponownie jako świadomość w chwili zetknięcia
zabrała ją do jej dawnych krewnych, którzy potwierdzili z czymś, co dla umysłu spełniać może rolę odbiornika.
wszystko, co powiedziała wcześniej. Wśród mieszkańców Nawet bardzo praktyczni i twardo stąpający po ziemi lu-
Indii reinkarnacja uznawana jest za zjawisko powszech- dzie, jak amerykański przemysłowiec Henry Ford, uznają
ne, zdumiewająca jednak w tym wypadku była dla nich koncepcję odradzania się za możliwą do przyjęcia. Forda
wielka liczba faktów zapamiętanych przez dziewczynkę. pociągała ona, ponieważ daje drugą szansę na to, by się
Ten oraz podobne przypadki uznać można za dodatkowy rozwijać. Henry Ford powiedział:
dowód wspierający teorię niezniszczalności pamięci. Przyjąłem teorię reinkarnacji, gdy miałem dwadzieścia
Profesor Julian Huxley, wybitny naukowiec brytyjski, sześć lat… Religia nie miała mi nic do zaoferowania…
pierwszy sekretarz generalny UNESCO, był przekonany Nawet praca nie mogła dać mi pełniej satysfakcji. Praca
o tym, że koncepcja odradzania się pozostaje w zgodzie jest daremna, jeśli doświadczeń zgromadzonych obec-
z myśleniem naukowym. nie nie możemy spożytkować w następnym życiu. Ze-
Nie ma powodu, dla którego nie można by było uznać tknięcie z koncepcją reinkarnacji było dla mnie niczym
istnienia trwałej duszy-osobowości wysyłanej w chwili odnalezienie uniwersalnego planu. Zdałem sobie spra-
śmierci, podobnie jak ma to miejsce w przypadku okre- wę, że istnieje możliwość, iż będę miał szansę rozwinąć
ślonego sygnału radiowego nadanego przez odpowied- swoje pomysły. Czas przestał być ograniczony. Nie by-
nie urządzenie. Należy jednak pamiętać o tym, że sygnał łem już niewolnikiem w rękach zegara. Geniusz to do-
radiowy staje się ponownie wiadomością dopiero wtedy, świadczenie. Niektórzy [mylnie] sądzą, że jest to dar
gdy zostanie odebrany przez inną materialną strukturę – bądź talent, a to jest owoc doświadczenia wyniesione-
odbiornik. To… mogłoby nigdy nie myśleć ani nie czuć go z poprzednich żyć. Niektórzy posiadają dusze starsze
do czasu ponownego „ucieleśnienia”. Nasze osobowo- niż inni i w związku z tym wiedzą więcej… Odkrycie
ści są w tak dużym stopniu zależne od ciał, że bez nich koncepcji reinkarnacji dało mi wewnętrzny spokój…
naprawdę nie sposób wyobrazić sobie istnienia pod- Jeśli zachowacie zapis tej rozmowy, spiszcie ją, by umy-
miotowego w jakimkolwiek sensie… Potrafię wyobra- sły ludzi znalazły ukojenie. Chciałbym przekazać innym
zić sobie coś, co dla mężczyzn i kobiet jest tym samym spokój, jaki daje perspektywa długiego życia.
52 53
Tak więc buddyjskie nauczanie o odradzaniu się posiada
pewne podstawy naukowe, jest spójne pod względem lo-
gicznym oraz walnie przyczyniło się do odpowiedzi na nie-
które istotne pytania dotyczące ludzkiego przeznaczenia. 6. MEDYTACJA
Dodaje także otuchy. Zgodnie z tym, czego nauczał Budda,
jeśli nie uda ci się osiągnąć nibbāny w obecnym życiu, bę-
dziesz miał okazję spróbować ponownie w następnym. Je- PYTANIE: Czym jest medytacja?
śli w tym życiu popełniłeś fatalne pomyłki, będziesz mógł ODPOWIEDŹ: Medytacja jest świadomym wysiłkiem pod-
je naprawić w życiu przyszłym. Naprawdę będziesz w sta- jętym w celu zmiany naszego sposobu myślenia. W języ-
nie uczyć się na własnych błędach. To, czego nie potrafiłeś ku pali słowem oznaczającym medytację jest bhāvanā –
dokonać bądź osiągnąć w tym życiu, może stać się możli- „wzrastać”, „rozwijać się”.
we w następnym. Cóż za cudowne nauczanie!
PYTANIE: Czy medytacja jest ważna?
PYTANIE: Wszystko to brzmi bardzo rozsądnie, jednak ODPOWIEDŹ: Tak, jest. Nieważne, jak bardzo chcieliby-
muszę przyznać, że wciąż pozostaję nieco sceptyczny. śmy być dobrzy, dopóki nie potrafimy zapanować nad
ODPOWIEDŹ: W porządku. Buddyzm nie jest tym ty- pragnieniami, zmiana postępowania będzie trudna.
pem religii, po przyjęciu której masz obowiązek wierzyć Na przykład, pewien człowiek może zdać sobie sprawę,
we wszystko, czego uczy. Jaki byłby cel zmuszania siebie że jest niecierpliwy wobec żony i postanowić: „Od dziś
do wiary w coś, w co uwierzyć po prostu nie potrafimy? nie będę taki niecierpliwy”. Lecz już po godzinie może
Wciąż jednak możemy praktykować te rzeczy, które oka- krzyczeć na swoją małżonkę, ponieważ nie był świadomy
zują się pomocne, akceptować te idee, które są zrozumia- narastającego zniecierpliwienia. Medytacja pomaga roz-
łe i czerpać z nich korzyść bez wiary w reinkarnację. Kto winąć uważność i energię niezbędne, by zmiana wrodzo-
wie? Z czasem może dojdziesz do wniosku, że jest to jed- nych nawyków stała się możliwa.
nak prawda.
PYTANIE: Słyszałem, że medytacja może być niebezpiecz-
☸ na. Czy to prawda?
ODPOWIEDŹ: Aby żyć, potrzebujemy soli, jednak zjedzenie
kilograma prawdopodobnie by nas zabiło. Do sprawnego
funkcjonowania w nowoczesnym świecie potrzebujemy
55
samochodu, lecz jeśli nie przestrzegamy zasad ruchu dro- PYTANIE: Ile jest rodzajów medytacji?
gowego lub prowadzimy pod wpływem alkoholu, samo- ODPOWIEDŹ: Budda uczył wielu różnych typów medyta-
chód staje się niebezpieczną maszyną. Taka właśnie jest cji. Każda z nich miała pomóc w przezwyciężeniu okre-
medytacja. Ma bardzo pozytywny wpływ na nasze zdrowie ślonego problemu lub rozwinięciu specyficznego stanu
i dobre samopoczucie, lecz praktykowana w niewłaściwy umysłu. Jednak dwie najbardziej powszechne i użytecz-
sposób może stać się przyczyną problemów. Niekiedy lu- ne techniki medytacyjne to „świadomość oddechu” –
dzie cierpiący z powodu depresji, irracjonalnych lęków ânâpâna sati, oraz „miłująca dobroć” – mettā bhāvanā.
czy schizofrenii sądzą, że medytacja jest dla nich ideal-
nym lekiem. Rozpoczynają więc medytację i niekiedy ich PYTANIE: Jeśli chciałbym praktykować „świadomość od-
dolegliwości pogłębiają się. Jeśli masz podobne proble- dechu”, jak powinienem się za to zabrać?
my, powinieneś najpierw zwrócić się o pomoc do specja- ODPOWIEDŹ: Powinieneś trzymać się zasady czterech „p”:
listy, a dopiero później – gdy twój stan się poprawi – roz- przestrzeni, pozycji, praktyki i problemów. Na począ-
począć praktykę. Inni z kolei niepotrzebnie się spieszą. tek znajdź odpowiednie miejsce – na przykład w miarę
Rozpoczynając praktykę, nie idą krok za krokiem, lecz cichy pokój, w którym nikt nie będzie ci przeszkadzać.
medytują zbyt długo na raz lub wkładają w to zbyt dużo Następnie usiądź, przyjmując wygodną pozycję ciała. Do-
energii i w rezultacie są wyczerpani. Jednak chyba naj- brze jest siedzieć ze skrzyżowanymi nogami, poduszką
więcej problemów sprawia tak zwana „kangurza medy- pod pośladkami, prostym kręgosłupem, dłońmi ułożony-
tacja” – ludzie idą do jednego nauczyciela i praktykują mi na podołku i z zamkniętymi oczami. Możesz też sie-
przez jakiś czas zgodnie z jego wskazówkami, po czym dzieć na krześle, jednak koniecznie z prostymi plecami.
czytają w książce o czymś innym i postanawiają wypróbo- Teraz przechodzimy do właściwej praktyki. Siedząc z za-
wać tę nową technikę. Tydzień później słynny nauczyciel mkniętymi oczami, skup swoją uwagę na wdechu i wyde-
odwiedza ich miasto, a oni postanawiają włączyć część chu. W tym celu możesz liczyć oddechy lub obserwować
jego wskazówek do swojej praktyki. Po niedługim czasie wznoszenie się i opadanie brzucha. W pewnym momen-
mają w głowie jedynie groch z kapustą. Skakanie jak kan- cie mogą pojawić się problemy i trudności. Możesz do-
gur od nauczyciela do nauczyciela, od techniki do techni- świadczać irytującego swędzenia lub bólu w kolanach.
ki jest błędem. Jeśli jednak nie cierpimy z powodu żad- Powinieneś wtedy bez poruszania się utrzymać ciało roz-
nych zaburzeń umysłowych i mamy rozsądne podejście luźnione i nieprzerwanie skupiać się na oddechu. Poja-
do praktyki, to medytacja jest jedną z najlepszych rzeczy, wi się pewnie wiele przeszkadzających myśli, które będą
jakimi możemy się zająć. odwracać twoją uwagę. Jedyną na to radą jest cierpliwe
56 57
i łagodne powracanie do świadomości oddechu. Po pew- PYTANIE: Jakie odnosi się korzyści dzięki tej medytacji?
nym czasie napór myśli osłabnie, a twoja koncentracja ODPOWIEDŹ: Jeśli wykonujesz medytację „współczującej do-
stanie się mocniejsza – doświadczysz wtedy głębokiego broci” regularnie i z właściwym nastawieniem, zauważysz,
spokoju i wewnętrznego wyciszenia. jak zachodzą w tobie bardzo pozytywne zmiany. Staniesz się
dla samego siebie bardziej otwarty i wyrozumiały. Uczucia,
PYTANIE: Jak długo powinienem medytować? jakie żywisz wobec swoich najbliższych, pogłębią się. Od-
ODPOWIEDŹ: Dobrze jest medytować piętnaście minut najdziesz przyjaciół wśród ludzi, którzy byli ci dawniej obo-
każdego dnia przez tydzień. Następnie należy wydłu- jętni, a uraza i niechęć wobec innych osób zmniejszy się,
żać ten czas o pięć minut każdego następnego tygodnia, by ostatecznie całkowicie zaniknąć. Jeśli znasz kogoś cho-
aż będziesz medytować przez czterdzieści pięć minut. rego, nieszczęśliwego lub zmagającego się z przeszkodami,
Po kilku tygodniach regularnej praktyki medytacyjnej za- możesz uwzględnić taką osobę podczas swojej medytacji.
uważysz, że twoja koncentracja poprawia się. Jest prawdopodobne, że z czasem jej sytuacja poprawi się.
12. HISTORIA I ROZWÓJ PYTANIE: Kiedy i w jakich okoliczności Tybet przyjął bud-
dyzm?
ODPOWIEDŹ: Mniej więcej w VII wieku król Tybetu wysłał
PYTANIE: Buddyzm jest obecnie religią wielu osób w róż- do Indii ambasadora z misją sprowadzenia mnichów i pism
nych krajach. Jak do tego doszło? buddyjskich do swojego kraju. Buddyzm nie przyjął się jed-
ODPOWIEDŹ: W ciągu stu pięćdziesięciu lat od odejścia nak w tym regionie jako główne wyznanie, na co najwięk-
Buddy jego nauki dość mocno rozpowszechniły się w pół- szy wpływ miał opór stawiany przez duchownych rdzennej
nocnych Indiach. Potem, ok. 262 roku p.n.e., ówczesny religii Bon. Gdy ostatecznie w XI wieku do Tybetu przyby-
cesarz Indii Aśoka Mauriya przeszedł na buddyzm i roz- ła wielka ilość indyjskich mnichów oraz nauczycieli, bud-
propagował go w całym swoim królestwie. Wysokie nor- dyzm zyskał silne podstawy. Od tamtej pory Tybetańczycy
my etyczne, a przede wszystkim opozycja wobec systemu pozostają jednymi z najżarliwszych wyznawców.
kastowego, sprawiały, że przyciągał do siebie wielu lu-
dzi. Oprócz tego król Aśoka zwołał wielką radę i wypra- PYTANIE: A więc buddyzm rozprzestrzenił się na dużą
wił mnichów do innych krajów, w tym także do Europy. skalę?
Największy sukces osiągnęła misja na Śri Lance. Miesz- ODPOWIEDŹ: Ale trzeba też wspomnieć, że istnieje nie-
kańcy wyspy na stałe przyjęli buddyzm. Inne poselstwa wiele przypadków, kiedy buddyzm prześladował inne,
zaniosły buddyzm na południe i zachód Indii, do Kasz- napotkane religie – zarówno wtedy, gdy rozprzestrzeniał
miru, na tereny współczesnej Birmy i do Tajlandii. Ja- się w czasach pokoju, jak i wtedy, gdy przynosiły go [pa-
kieś sto lat później buddyzm zawitał do Afganistanu radoksalnie – dop. tłum.] zwycięskie wojska. Buddyzm
oraz na górzyste tereny północnych Indii. Stamtąd dzię- zawsze był łagodny, zaś pomysł nawracania siłą napawa
ki mnichom i kupcom powędrował dalej, do Azji Środ- buddystów odrazą.
kowej, i w końcu do Chin, skąd później został przenie-
siony do Korei i Japonii. Warto zauważyć, że buddyzm PYTANIE: Jaki wpływ wywarł buddyzm na kraje, do któ-
jest tak naprawdę jedynym obcym systemem myślowym, rych trafił?
który zakorzenił się w Chinach. Mniej więcej w XII wie- ODPOWIEDŹ: Gdy mnisi wysłani na misję przybywali
ku, przede wszystkim dzięki wysiłkom mnichów ze Śri do różnych krajów, zwykle nieśli ze sobą coś więcej, niż
88 89
tylko naukę Buddy – zaszczepiali najlepsze aspekty in- zamieszania i przemocy, jakie przyniósł najazd muzuł-
dyjskiej cywilizacji. Niektórzy byli biegli w medycynie, manów na te tereny w XIII wieku.
a naukę tę zaszczepiali na terenach, gdzie nigdy wcze-
śniej nie istniała. Przed przybyciem mnichów ani na Śri PYTANIE: Ale w Indiach wciąż są buddyści, prawda?
Lance, ani w Tybecie, ani w wielu rejonach Azji Środ- ODPOWIEDŹ: Rzeczywiście, są. Od połowy XX wieku za-
kowej nie znano pisma. Oczywiście, wraz z jego wpro- czyna ich nawet przybywać, a buddyzm w Indiach stop-
wadzeniem pojawiły się tam nowe poglądy i nieznane niowo odradza się. W roku 1956 przywódca niedotykal-
dotąd gałęzie wiedzy. Buddyzm sprawił, że mieszkańcy nych przeszedł na buddyzm z powodu cierpienia, jakie on
Tybetu i Mongolii – dotąd dzicy i niesforni – stali się ła- i jego ludzie musieli znosić ze względu na indyjski system
godni i cywilizowani. Nawet w samych Indiach za spra- kastowy. Od tamtej pory buddyzm przyjęło około ośmiu
wą buddyzmu ustała moda na składanie w ofierze zwie- milionów Hindusów, a liczba ta stale się zwiększa.
rząt, a system kastowy – przynajmniej na pewien czas
– stał się mniej surowy. Również obecnie, gdy buddyzm PYTANIE: Kiedy buddyzm pojawił się na Zachodzie po raz
rozprzestrzenia się w Europie i Ameryce, nowoczesna pierwszy?
zachodnia psychologia zaczyna korzystać z jego wiedzy ODPOWIEDŹ: Pierwszymi zachodnimi wyznawcami bud-
na temat ludzkiego umysłu. dyzmu byli zapewne Grecy, którzy wyemigrowali do In-
dii po najeździe Aleksandra Wielkiego w III wieku p.n.e.
PYTANIE: Czemu buddyzm w Indiach wymarł? Jedna z najważniejszych starożytnych ksiąg buddyjskich
ODPOWIEDŹ: Jeszcze nikt nie udzielił satysfakcjonu- Milindapanha zawiera dialog między indyjskim mni-
jącej odpowiedzi na to pytanie. Niektórzy historycy, chem Nagaseną a hellenistycznym królem Milindą. Jeśli
doszukując się przyczyn niepomyślnego rozwoju bud- zaś chodzi o bliższe nam czasy, to buddyzm na Zachodzie
dyzmu na tym terenie, stwierdzają, że przejmował on zaczął zyskiwać uznanie i szacunek u schyłku XIX wie-
zbyt wiele koncepcji hinduistycznych, przez co sto- ku. To wtedy badacze zaczęli tłumaczyć buddyjskie pisma
pił się z religijnymi zasadami hinduizmu. Inna teoria i przedstawiać buddyzm swoich pracach. Na początku
mówi, że mnisi zaczęli się gromadzić w wielkich, utrzy- XIX wieku byli już tacy, którzy określali siebie mianem
mywanych przez władców klasztorach i że tym zrazili buddystów, a jedna lub dwie osoby podjęły życie mnisie.
do siebie zwykłych ludzi. Jakiekolwiek były tego przy- Od lat sześćdziesiątych XX wieku liczba zachodnich bud-
czyny, w VII i VIII wieku buddyzm w Indiach chylił się dystów stale rośnie. Obecnie tworzą niewielką, ale zna-
ku upadkowi. Natomiast kompletnie zanikł w czasach czącą mniejszość w wielu krajach na Zachodzie.
90 91
PYTANIE: Możesz trochę opowiedzieć o różnych rodza- zować niektóre z konsekwencji wynikających z nauk Bud-
jach buddyzmu? dy. Poza tym społeczeństwo się rozwijało, potrzebowało
ODPOWIEDŹ: U szczytu swojego rozwoju buddyzm się- więc nowych, użyteczniejszych interpretacji nauk. Liczne
gał od Mongolii po Malediwy i od Balkh* do Bali, a za- szkoły zapoczątkowane w ten sposób określono zbiorczo
tem musiał w tym samym czasie funkcjonować wśród lu- mianem „mahajana”, co znaczy „Wielka Droga”. Twier-
dzi żyjących w rozmaitych kulturach. Co więcej, zdołał dzono, bowiem, że nauki te są odpowiednie dla wszyst-
przetrwać przez tak wiele stuleci i wraz z rozwojem życia kich, a nie tylko dla mnichów i mniszek, którzy wycofali
społecznego i intelektualnego musiał przyjmować i przej- się ze świata. Mahajana stała się dominującą formą bud-
mować wiele nowych elementów. Dlatego, choć esencja dyzmu w Indiach, zaś dziś praktykuje się ją w Chinach,
Dhammy pozostała ta sama, jej zewnętrzna forma uległa na Tajwanie, w Wietnamie oraz w Japonii. Niektórzy the-
wielkim zmianom. Obecnie mamy trzy główne rodzaje rawadini twierdzą, że odeszła ona od pierwotnych nauk.
buddyzmu – therawadę, mahajanę oraz wadżrajanę. Jednak mahajaniści wskazują, że Budda przyjął zmienność
jako jedną z najważniejszych prawd i że ich interpretacja
PYTANIE: Czym jest therawada? niewiele różni się od Dhammy, tak jak dąb niewiele różni
ODPOWIEDŹ: Therawada znaczy „Nauki Starszych”. Szko- się od żołędzia.
ła ta opiera się głównie na palijskim kanonie Tipiṭaka,
najstarszym i najpełniejszym zapisie nauk Buddy. The- PYTANIE: Często spotykam się z określeniem hinajana.
rawada jest taką postacią buddyzmu, która pozostaje Co ono oznacza?
jak najbliżej źródeł buddyjskich i koncentruje się wokół ODPOWIEDŹ: W trakcie swojego rozwoju szkoły maha-
wspólnoty zakonnej, podkreśla wagę podstaw Dham- jany chciały jakoś odróżnić się od wcześniejszych szkół
my oraz skłania się ku prostocie i zwyczajności. Obecnie buddyzmu, więc siebie określiły jako „mahajanę”, czyli
praktykowana jest głównie na Śri Lance, w Birmie, Taj- „Wielką Drogę”, a dotychczasowe szkoły przezwały mia-
landii, Laosie i Kambodży. nem „hinajany”, czyli „Małej Drogi”. Zatem „hinajana” jest
nieco sekciarską nazwą nadaną therawadinom przez ma-
PYTANIE: Czym jest buddyzm mahajany? hajanistów.
ODPOWIEDŹ: Około I wieku p.n.e. zaczęto głębiej anali-
PYTANIE: A wadżrajana?
* Starożytne miasto w obecnym Afganistanie, zniszczone w XII w. ODPOWIEDŹ: Ta forma buddyzmu zaczęła wyłaniać się
przez Mongołów w Indiach w VI oraz VII wieku – w czasie, gdy hinduizm
92 93
przeżywał swoje odrodzenie. W efekcie niektórzy buddy- uwagę, w jaki sposób te nauki się rozwijały i zmieniały,
ści przejęli z niego pewne wpływy, zwłaszcza w aspekcie a potem skup się na tym podejściu do buddyzmu, które ci
czci oddawanej bóstwom oraz rozbudowanej obrzędowo- najbardziej odpowiada. Wtedy nie będziesz już mógł po-
ści. W XI wieku wadżrajana zyskała silne oparcie w Ty- wiedzieć, że źródło rzeki jest gorsze od ujścia albo że uj-
becie, gdzie nastąpił jej dalszy rozwój. Nazwa tej tradycji ście jest zniekształceniem czy odstępstwem od źródła.
znaczy „Diamentowa Droga” i odnosi się do niezaprze-
czalnej logiki, którą wadżrajaniści zwykli się posługiwać, ☸
by bronić bądź uzasadniać niektóre ze swych poglądów.
Opiera się w większym stopniu na pismach zwanych tan-
trami niż na tradycyjnym buddyjskim kanonie, dlatego
czasem spotkać można nazwę „tantrajana”. Obecnie sta-
nowi najważniejsze wyznanie w Mongolii, Tybecie, La-
dakh, Nepalu, Bhutanie oraz wśród Tybetańczyków żyją-
cych w Indiach.
PYTANIE: Czy buddyści powinni dzielić się z innymi 14. NIEKTÓRE Z POUCZEŃ BUDDY
Dhammą?
ODPOWIEDŹ: Tak, powinni. Jeśli ludzie pytają cię o bud-
dyzm, opowiedz im. Możesz opowiedzieć im o nauce Bud- Mądrość jest doskonalona przez cnotę, cnota zaś przez
dy nawet, jeśli nie będą pytali. Ale jeśli dali ci do zrozu- mądrość. Gdzie jest pierwsza, tam zawsze jest też i dru-
mienia za pomocą słów lub swoim zachowaniem, że nie ga. Cnotliwa osoba posiada mądrość, mądra zaś – cno-
są zainteresowani, przyjmij to do wiadomości i uszanuj tę. Połączenie tych dwóch nazywane jest najwznioślej-
ich decyzję. Pamiętać należy także o tym, że o wiele lep- szą na świecie rzeczą. [D. I, 84]
szym niż głoszenie kazań sposobem zaznajamiania ludzi
z Dhamma jest nasze zachowanie. Ukazuj innym Dham- Umysł poprzedza wszelkie myśli. Umysł jest ich
mę, będąc zawsze troskliwym, miłym, wyrozumiałym, zwierzchnikiem, umysł je kształtuje. Gdy ktoś mówi lub
sprawiedliwym i uczciwym. Niech Dhamma będzie wi- działa z czystym umysłem, szczęście podąża za taką oso-
doczna w twoich słowach i czynach. Jeśli każde z nas, bą niczym nieopuszczający jej własny cień. [Dp. 2]
ty i ja, dogłębnie poznamy Dhammę, będziemy w pełni
ją praktykować oraz szczodrze dzielić się nią z innymi, Nie powinno się innych winić ani innymi pogardzać, ni-
przyniesie to wielką korzyść zarówno nam, jak i innym. gdy, nigdzie, bez względu na powód. Nie życzcie bólu in-
nemu ani z powodu gniewu, ani rywalizacji. [Sn. 149]
☸
Tak jak rozległy ocean ma tylko jeden smak – smak soli,
tak ta Dhamma ma tylko jeden smak – smak wyzwole-
nia. [Ud. 56]
Dar Dhammy przewyższa wszystkie dary; smak Dham- Wszyscy drżą przed przemocą, życie jest cenne dla
my przewyższa wszelkie smaki; rozkosz Dhammy prze- wszystkich. Stawiając się w położeniu innych, nie po-
kracza wszelkie rozkosze; ktoś uwolniony od pragnień, winno się ani zabijać, ani prowokować do zabijania.
przezwycięża wszelkie cierpienie. [Dp. 354] [Dp. 130]
Dobrze jest od czasu do czasu pomyśleć o własnych błę- Ludzie dobrzy jaśnieją z daleka niczym szczyty Himala-
dach. Dobrze jest od czasu do czasu pomyśleć o błędach jów. A ludzie źli są niewidoczni niczym strzały wystrze-
cudzych. Dobrze jest od czasu do czasu pomyśleć o wła- lone z łuku nocą. [Dp. 304]
snych zaletach. Dobrze jest od czasu do czasu pomyśleć
o zaletach innych ludzi. [A. V, 159] Budda rzekł: „Co myślicie o tym – jaki jest cel lustra?”
„Istnieje w celu odbijania” – odparł Rahula.
Dobroczyńca raduje się teraz i w następnym życiu – ra- Wówczas Budda powiedział: „Tak też działanie win-
duje się w obu światach. Raduje się i triumfuje, wspomi- no być wykonane ciałem, mową i umysłem jedynie
nając swe czyste uczynki. [Dp. 16] po rozważnej refleksji*”. [M. I, 415.]
Porzućcie, co niewłaściwe. Można to zrobić. Jeśli byłoby Podobnie jak rzeka Ganges płynie, skłania się, zmie-
niemożliwe, nie prosiłbym was o to. Lecz jest to możli- rza ku wschodowi, tak kultywujący i rozwijający Szla-
we i dlatego mówię: „Porzućcie, co niewłaściwe”. Gdy- chetną Ośmioraką Ścieżkę płynie, skłania się i zmierza
by porzucenie tego, co niewłaściwe prowadziło do stra- ku nibbānie. [S. V, 40]
ty i smutku, nie prosiłbym was o to. Lecz przyniesie
to wam korzyść i szczęście, i dlatego mówię: „Porzuć- „Skrzywdził mnie, uderzył mnie, pokonał mnie, ogra-
cie, co niewłaściwe”. Pielęgnujcie dobro. Można to zro- bił mnie” – kto utrzymuje podobne myśli, nie uspokoi
bić. Jeśli byłoby to niemożliwe, nie prosiłbym was o to. swej nienawiści. Kto nie utrzymuje podobnych myśli,
Lecz jest to możliwe, dlatego mówię: „Pielęgnujcie do-
bro”. Gdyby pielęgnowanie dobra prowadziło do stra- * Wg angielskiego przekładu tekst jest oparty na grze słów (ang. re-
ty i smutku, nie prosiłbym was o to. Lecz powiększy flection – ‘odbicie’, ale i ‘refleksja umysłowa’).
108 109
uspokaja swą nienawiść. Nienawiści w tym świecie ni-
gdy nie uspokoi się nienawiścią; jedynie przez nie-nie-
nawiść nienawiść się uspokaja. To jest odwieczne pra-
wo. [Dp. 3‒5] Wykaz skrótów
☸
A. – Anguttara Nikāya
D. – Dīgha Nikāya
Dp. – Dhammapada
M. – Majjhima Nikāya
S. – Saṃyutta Nikāya
Sn. – Sutta Nipāta
Ud. – Udāna
Vin. – Vinaya
Spis treści