ORGAN STOWARZYSZENIA PRZYJACIÓŁ SZCZEBRZESZYNA

NR 9 (5) WRZESIEŃ 2010

Dożynki Gminno – Parafialne w Dalsza część programu dożynkowego odbyła się już
Szczebrzeszynie bez przeszkód na rynku. Rolnicy i zebrani zostali
zaproszeni na tradycyjny poczęstunek. Królowały na nim
W dniu 5 września 2010 roku na Rynku Miejskim tradycyjne potrawy i wędliny oraz doskonały chleb z
w Szczebrzeszynie odbyły się dożynki gminno – tegorocznych zbiorów.
parafialne. Słaba pogoda spowodowała zmianę Występy zaproszonych zespołów i zabawa dożynkowa
pierwotnych planów i dziękczynna Msza Święta, trwała do późnej nocy.
zamiast na rynku, odbyła się w Kościele
parafialnym p.w. św. Katarzyny Aleksandryjskiej. R.
Tam też odbył się korowód dożynkowy i
poczęstunek chlebem z tegorocznych zbiorów
zbóż.
Gospodarzami dożynek byli: burmistrz miasta
Szczebrzeszyna i ks. proboszcz parafii św.
Katarzyny.
Starostowie dożynek to:
- pan Maciej Romanowski, który jest właścicielem
i dzierżawcą gospodarstwa rolnego o powierzchni
65 hektarów położonego w Szczebrzeszynie,
Przedmieściu Zamojskim, Kolonii Lipowiec i
Brodach Małych. Gospodarstwo ukierunkowane
jest na produkcję roślinną – głównie produkcję
zbóż. Posiada on odpowiedni park maszynowy, co
pozwała na osiągnięcie korzystnych wskaźników
ekonomiczno – produkcyjnych. Pan Maciej
gospodarstwo rolne prowadzi od 20 lat. Żonaty,
żona Beata, córka Julia – 15 lat.
- pani Celina Wachowicz wraz z mężem Markiem
są użytkownikami gospodarstwa rolnego o
powierzchni 20 hektarów., położonego w
Przedmieściu Zamojskim, Szczebrzeszynie i
Kawęczynie. Gospodarstwo specjalizuje się w
uprawie warzyw gruntowych i pod osłonami na
zaopatrzenie miejscowego rynku. W trudnej pracy
wspiera ich swoją wiedzą syn Łukasz – mgr inż.
ogrodnictwa, który w przyszłości przejmie ich
gospodarstwo. W roku bieżącym państwo
Wachowiczowie uzyskali najlepsze plony w
uprawie ogórków, kapusty i ziemniaków. Państwo
Wachowiczowie mają troje dzieci.
SZCZEBRZESZYN
CHRZĄSZCZ NR 9 (5)
Dożynki Powiatowe w Michalowie
22 sierpnia 2010r.
22 sierpnia, w Michalowie - gmina Sułów, na terenie Zespołu
Pałacowo-Parkowego „Klemensów-Park” odbyły się
Powiatowe Dożynki - Michalów 2010. W programie dożynek
odbyły się:

 spotkanie Starosty Zamojskiego - Pana Henryka

Mateja z rolnikami, wręczenie odznaczeń i
wyróżnień
 korowód dożynkowy
 uroczystą Mszę Świętą Dziękczynną
 imprezy towarzyszące: wystawa rolnicza i sztuki
ludowej, festyn rekreacyjno-sportowy, występy
artystyczne

Święto plonów jest symbolicznym podsumowaniem wyników

pracy w rolnictwie. W dożynkach uczestniczyło blisko dwa
tysiące osób. Rolnicy mogli zapoznać się z dorobkiem firm i
instytucji naszego regionu pracujących na rzecz rolnictwa. Na
stoisku projektu „Dążąc do celu kształcimy się ustawicznie”
przedstawialiśmy regionalną ofertą kształcenia ustawicznego.
Zorganizowaliśmy konkurs z nagrodami, związany z
tematyką kształcenia ustawicznego. Wśród uczestników
przeprowadziliśmy badania ankietowe oraz rozprowadziliśmy
wiele materiałów informacyjnych promujących ideę
kształcenia ustawicznego.
n.

2

Wybuch II wojny światowej
Wojna wybuchła 1 września 1939 po ataku III
Rzeszy niemieckiej w porozumieniu z ZSRR na
Polskę. Pierwszy etap wojny, nazywany wojną
obronną Polski lub tradycyjnie w piśmiennictwie
kampanią wrześniową, prawdopodobnie rozpoczął
się nalotem na Wieluń, a zaraz po nim nastąpił
ostrzał Wojskowej Składnicy Tranzytowej na
Westerplatte przez pancernik Schlezwig-Holstein i
agresja wzdłuż całej granicy niemiecko-polskiej
zgodnie z dyrektywami "Fall Weiss"[1].
W chwili wybuchu wojny Polska miała układ
sojuszniczy z Francją z 1921, układ sojuszniczy z
Wielką Brytanią z 25 sierpnia 1939 oraz sojusz z
Rumunią, obowiązujący jednak tylko w przypadku
ataku ze strony ZSRR. Niemcy były powiązane
paktem antykominternowskim z Japonią i
Włochami, tzw. paktem stalowym z Włochami
oraz układem z ZSRR (pakt Ribbentrop-Mołotow)
z 23 sierpnia 1939, który de facto dzielił Europę
Środkową na strefy wpływów obu państw i dawał
Niemcom wolną rękę w wojnie z Polską.
Formalnie wojna nabrała charakteru światowego z
chwilą wypowiedzenia jej przez Wielką Brytanię i
Francję 3 września 1939. Wraz z Wielką Brytanią
do wojny przystąpiły Indie i główne państwa
Wspólnoty Brytyjskiej (dominia brytyjskie):
Australia i Nowa Zelandia (3 września), ZPA (6
września) i Kanada (10 września). Oficjalnie po
stronie Niemiec do wojny nie przyłączyły się na
tym etapie jednak ani Włochy, ani Japonia.
Neutralność zachowały Węgry[2] i Rumunia. Wraz
z Niemcami ruszyła natomiast na Polskę słowacka
Armia Polowa "Bernolak", a 17 września również
bez określonego w prawie międzynarodowym
wypowiedzenia wojny zaatakowała Polskę Armia
Czerwona.
n.
OCALIC OD ZAPOMNIENIA
Aleksander Przysada
Eugenia Domino z Aleksiewiczów
Pochodziła z Ziemi Suwalskiej. Po wyjściu za mąż
za Władysława Domino, jako żona urzędnika
Cukrowni Klemensów zamieszkała na stałe w
Klemensowie. Była działaczką społeczną, która
starała się organizować życie kulturalne
CHRZĄSZCZ NR 9 (5)
pracowników cukrowni i mieszkańców Szczebrzeszyna.
Organizowała pracę teatru działającego przy cukrowni a
także tworzyła scenariusze przedstawień dla robotników i
miejscowego społeczeństwa. Interesowała się kulturą
ludową. W oparciu o zebrane na wsiach zwyczaje napisała
sztukę teatralną pt. Swaty, nagrodzoną na konkursie im.
Stanisława Wysockiego w Poznaniu. Sztuka ta została
wystawiona w 1912 roku w Teatrze Powszechnym w
Warszawie.
Pisywała również w Sfinksie Bukowińskiego.
Była też wnikliwym obserwatorem bieżących wydarzeń
politycznych i wojennych. Przebieg działań wojennych z
pierwszej wojny światowej, które toczyły się na terenie
Szczebrzeszyna, Klemensowa i okolic, jako bezpośredni
świadek opisała w dzienniku. Wyjątki z dziennika pt. U
progu wielkiej wojny zostały wydane przez Z.
Klukowskiego w Tece Zamojskiej w 1938 roku (zeszyty
4). Zygmunt Klukowski we wstępie napisał :autorka pisała
swój pamiętnik dzień po dniu bezpośrednio pod wrażeniem
tego, co widziała i przeżyła. I przez to właśnie stanowi on
dokument cenniejszy aniżeli wspomnienia pisane po wielu
latach.
Pamięć o działalności kulturalnej Eugenii Domino na
rzecz mieszkańców Klemensowa, Szczebrzeszyna i okolic
trwała przez cały okres międzywojenny, aż do wybuchu
drugiej wojny światowej w 1939 roku.
Franciszek Wincenty Kraczkiewicz
Urodził się w 26.09. 1883 roku w Huszczce Dużej. Był
synem Julii z Fronczewskich i Władysława Kraczkiewicza
leśniczego ordynackiego, dzierżawcy majątku w Huszczce
Dużej. Był chrzestnym synem słynnego muzyka Karola
Namysłowskiego. Rodzinnie i szkolnie związany ze
Szczebrzeszynem i Zamojszczyzną, zawodowo z
Lublinem.
Wcześnie został sierotą. Zaraz po urodzeniu zmarła
matka, a gdy miał trzy lata, stracił ojca.
Wychowała go i wykształciła siostra ojca Klementyna
Kraczkiewicz, która prowadziła w Zamościu 6 klasową
szkołę dla panien. Dzięki niej pobierał nauki w
Szczebrzeszynie. Następnie ukończył Uniwersytet
Moskiewski, na którym zdobył tytuł magistra farmacji.
W czasie pierwszej wojny światowej ewakuowany do
Rosji praktykował jako farmaceuta w Jekaterynosławiu
(obecnie Dniepropietrowsk) na Ukrainie. Po przyjeździe w
1923 roku do Polski założył w Lublinie związek
zawodowy farmaceutów. Był wieloletnim
przewodniczącym, później skarbnikiem i sekretarzem tego
związku.. Był również członkiem zarządu okręgowego
Polskiego Czerwonego Krzyża. W Towarzystwie
Pogotowia Ratunkowego w Lublinie,
3
CHRZĄSZCZ NR 9 (5)
kierowanego przez dyrektorów banków, dwóch
lekarzy, jednego prawnika i przedstawiciela Żydów
został przewodniczącym Komitetu Niestałych
Dochodów. Celem zdobycia funduszy na działalność
Czerwonego Krzyża organizował bale, zabawy i
urządzał loterie fantowe. W czasie wielkiego kryzysu
zapewnił teatrowi w Lublinie frekwencję,
rozprowadzając we wszystkich lubelskich
fabrykach bilety wstępu ze zniżką
50 % dla robotników.
Był też działaczem kultury w Lublinie. Sam
śpiewał jako tenor w lubelskiej Lutni. Należał również
do towarzystwa śpiewaczego Echo.
W okresie międzywojennym był dyrektorem
okręgowej kolejowej apteki w Lublinie. W czasie
wojny i zaraz po jej zakończeniu był właścicielem
apteki i składu aptecznego . W tym czasie uczestniczył
aktywnie w życiu społecznym Lublina.
Był również organizatorem i działaczem
lubelskiego Społem oraz jednym z członków
założycieli Lubelskiej Spółdzielni Mieszkaniowej
(LSM).Od lat pięćdziesiątych do emerytury pracował
w Rektoracie Akademii Medycznej w Lublinie.
Zmarł w 1979 roku. Został pochowany w Lublinie
na cmentarzu przy ulicy Lipowej .
C.d.n.
Zygmunt Klukowski
GAWĘDA O DAWNYM SZCZEBRZESZYNIE
C.d.
W jedną godzinę pozrywano i potłuczono orły czarne
na magistracie, na aptekach i in. Wyciągano stare
szable, pistolety, fuzje, czyszczono i naprawiano. W
kuźniach kowale nieustannie pracowali nawet w dni
świąteczne, nawet w święto Niepokalanego Poczęcia.
Przekuwano narzędzia rolne na piki, obsadzano kosy
na wzdłuż. Inteligencja, profesorowie i sam Rektor od
razu występują w innym charakterze; zachęcają
młodzież miejską i uczniów do zaciągania się w
zbrojne szeregi. Nastąpiło poświęcenie chorągwi przy
odprawieniu solennego nabożeństwa na placu
szkolnym. Rektor Zienkowski miał mowę do
uszykowanych w szereg mieszczan i uczniów
kokardami u czapek, uzbrojonych w rozmaitą broń,
jaką kto mógł naprędce zdobyć. Na zakończenie
zaśpiewano ogólnym chórem ,,Jeszcze Polska nie
zginęła”. To było w połowie grudnia. Wnet też wraz z
Zienkowskim zaciągnęli się do polskiego wojska
udając się do Zamościa Fr. Kowalski, Skirmunt i wielu
starszych uczniów. W szkołach mało nas pozostało i to
samych malców.
Po świętach Bożego Narodzenia rozpoczęły się
ruchy wojsk rosyjskich.
4
Do Szczebrzeszyna pierwsi wtedy weszli dragoni,
których dzikie, brodate fizjonomie odstraszające na
nas robiły wrażenie. . Z daleka i z bojaźnią
przypatrywaliśmy się ogromnym chłopom stojącym
obozem na tym samym placu, gdzie przed niedawnym
czasem gotowała się do boju miejscowa młodzież.
Niedługo zaczęły dolatywać do nas wieści o
walnych bitwach stoczonych przez wojska polskie i
dzielnych wodzów na polach Grochowa pod
Wawrem. Z gorączkowym zapałem chwytano i
podawano sobie z rąk do rąk każdy świstek Gazetki
czy Kuriera, komentowano, kreślono przyszłe plany,
jak to zwykle bywa w takich razach w małych
miasteczkach. A cóż dopiero z wiosną, gdy nasze
wojska wtargnęły do bitwy z Dębińskim i Giełgudem,
gdy Chrzanowski i Dwernicki wstąpili w Lubelskie,
ciągnąc na Wołyńca Bug stoczywszy po drodze walne
bitwy pod Stoczkiem, pod Starym Zamościem. Na tym
samym znowu placu szkolnym w Wielki Czwartek
rozłożyli się Dwernickiego ułani i krakusi
obstawiwszy plac kilku armatkami, zdaje się ,
zdobytymi pod Stoczkiem przez ułanówDwernickiego.
Z całą śmiałością przystępowaliśmy do naszych
rycerzy, bawiliśmy się ich bronią, pałaszami i
lancami. A z miasta nieustannie przez kilka dni
niesiono różne potrawy i napoje, fetowano ich po
bratersku.
Z nastaniem wiosennych i letnich upałów zaczęła
grasować nieznana u nas dotąd cholera. W
atmosferze całej panowała jakaś duszność, niebo
ciągle było zamglone, słońce świeciła czerwono. Po
ulicach i w rynku miejskim palono koński nawóz –
jako środek przeciw cholerze, ale to niewiele
pomagało. Wiele familii wyniosło się z miasta do
lasów sąsiednich. Po kościołach odprawiały się
nieustannie nabożeństwa o odwrócenie zarazy albo
czasem podziękowanie za zwycięstwa. Młody wikary
przy farze ks. Nowakowski, ognisty mówca, po
każdym nabożeństwie ogłaszał o czynach naszych
wodzów, o strasznej walce pod Ostrołęką, o
Dębińskim i in. na Litwie, dodawał nadziei, gdy coś
dochodziło niepomyślnego. A głównie karcił z
ambony i wytykał po imieniu i nazwisku tych z
młodzieży, co zwlekali z zaciągnięciem się do wojska.
…Zamość, bliska forteca, również jak inne punkty
została zagrożona oblężeniem. Szczebrzeszyn był
teatrem licznych utarczek podjazdowych. To wpadali
kozacy rabując i batożąc Żydów, wybierając furaż, to
w tej chwili znów wpadali ułani lub krakusi od strony
Zamościa. Jednego razu tak napadnięci kozacy, -
ponieważ i młodzież miejska brała zaraz udział w
takich utarczkach- postanowili się zemścić.

Jakoż nocą podstąpili pod miasto w celu podpalenia i
rzezi. Niemały był popłoch, pół miasta wyludniło się,
kryjąc w okolicznych zaroślach i lasach. Już dano
pierwsze strzały przy wjeździe od strony Janowa. Lecz
czego rozpacz nie dokaże! Śmielsi uzbroili się, miejski
policjant Zawadzki, stary wojskowy, wraz z dziadem
kościelnym zarządzili alarm, bijąc w kościelny bęben i
komenderując niby całym oddziałem wojska . Stojący
już pod miastem kozacy i dragoni sądząc, że w
mieście znajduje się znaczna siła, cofnęli się, a ważne
późniejsze rozporządzenia odwiodły ich od strasznego
kroku zemsty…”
Inni pamiętnikarze pozostawili nam wzmianki o
późniejszym nieco życiu w Szczebrzeszynie.
Mieszkała tu w ostatnim dziesiątku lat istnienia
szkoły wojewódzkiej p. sędzina Falińska, macocha
Felicjana Medarda Falińskiego, którą poeta ,,matką
mej duszy” nazywał. Skupiała ona w swym domu
całą miejscową inteligencję. Wieczorami schodzono
się u niej dla wspólnego czytania najnowszych
utworów Deotymy, Syrokomli, Lenartowicza, Pola,
Korzeniowskiego, który jako wizytator szkół
przyjeżdżał nawet czasem sam do Szczebrzeszyna i
in. Brał w tym udział w czasie chwilowych pobytów i
Faliński, odczytując swoje utwory, m. in. fragmenty
znanej powiastki ,,Z daleka i z bliska”. Bywał też
czasem i Julian Wieniawski, którego brat rodzony
Tadeusz był lekarzem naczelnym w Ordynacji
Zamojskiej. Wspomina on o tych wieczorach u p.
Falińskiej w swych pamiętnikach i dodaje, że one to
właśnie rozbudziły w nim zapał do twórczości
literackiej, której poświęcił się potem, używając
pseudonimu ,,Jordan”.
Szkoła wojewódzka pozostawała pod auspicjami
możnego, wpływowego protektora hr. Zamoyskiego,
senatora i wojewody, któremu w ogóle zawdzięczała
swoje istnienie, podobnie jak wspomniany szpital śś.
Miłosierdzia. Liczna rodzina Zamoyskich
mieszkająca przeważnie w Klemensowie, z wyjątkiem
samego ordynata, który przebywał najwięcej w
Warszawie, silnie promieniowała na całą okolicę,
nawet bardzo daleką. Dość wspomnieć słynne
klemensowskie zjazdy ziemiańskie organizowane
przez Andrzeja Zamoyskiego w latach
poprzedzających powstanie styczniowe. Zjeżdżali się
tu najwybitniejsi ziemianie niemal z całej Polski, co
nie pozostawało bez wpływu i znaczenia dla tak
blisko położonego miasteczka.
Autorytet Stanisława hr. Zamoyskiego był tak wielki,
że Szczebrzeszyn wraz ze swoją szkołą wojewódzką
mniej od innych miejscowości odczuwał
rusyfikacyjną politykę rządu rosyjskiego w okresie po
powstaniu listopadowym.
CHRZĄSZCZ NR 9 (5)
Jednakże w r. 1852 szkoła została zamknięta przez ten
rząd jako placówka niepożądana i utrudniająca
przeprowadzenie ogólnych jego zamierzeń w
stosunku do całej Kongresówki. Dla Szczebrzeszyna
był to cios bardzo dotkliwy i szkoda niepowetowana.
Od razu zaznaczył się znaczny upadek miasta, z
którego nie zdołało ono w całej pełni podźwignąć się
nawet po odzyskaniu niepodległości, gdy istniało tu
Seminarium Nauczycielskie, a potem gimnazjum.
Dawnego swojego znaczenia Szczebrzeszyn już nie
odzyskał. Wkrótce po zamknięciu szkoły
rozmieszczono tu część jakiegoś pułku kozackiego.
Piękne gmachy szkolne zamieniono na koszary.
Gdy na parę lat przed wybuchem powstania 1863
r. wszczął się w całej Polsce ruch narodowy, w
ogromnym zamojskim powiecie obejmującym
dzisiejsze cztery powiaty, główne jego przejawy
miały miejsce właśnie w Szczebrzeszynie.
Szczegółowo o tym pisałem w specjalnej pracy
drukowanej w r. 1938 w ,,Tece Zamojskiej” p.t.
,,Ruch narodowy w Zamojszczyźnie w 1861 – 1862 r.
(w świetle urzędowych źródeł rosyjskich). Był to
okres bardzo ciekawy, w którym Szczebrzeszyn
odegrał specjalną rolę, nie chcę tu jednak powtarzać
tego, co już kiedyś ogłosiłem w druku.
O samym powstaniu mamy całkiem skąpe
wiadomości. Wiem tylko, że sporo ludzi poszło do
partii, że istniała tu organizacja cywilna, bo jeszcze w
r. 1865 aresztowany został właściciel miejscowej
apteki Antoni Topolski podejrzany o to, że był
powstańczym naczelnikiem miasta. Pierwsza
potyczka przy planowanym napadzie na koszary
kozackie w dniu 30 stycznia 1863 r. przez partię
leśniczego ordynackiego, zorganizowaną w
Zwierzyńcu, skończyła się porażką. W szpitalu
tutejszym w różnym czasie leczyło się dużo rannych
powstańców. W parafialnych księgach zgonu znajdują
się nazwiska zabitych lub zmarłych wskutek ran,
pochowanych na terenie parafii Szczebrzeszyn.
Najwięcej ich było po bitwie pod Panasówką 3
września 1863 r.
Po upadku powstania rząd rosyjski zaczął tu stosować
stopniowo coraz bardziej bezwzględny rusyfikacyjny
system rządzenia, starając się sztucznie przeszczepić,
co rosyjskie. Prześladowanie unitów, podobnie jak na
Podlasiu, obfitowało tu również w dramatyczne
sceny. Od starych ludzi słyszałem dużo opowiadań na
ten temat. Zachęcałem ich do skreślenia swych
wspomnień, lecz byli to ludzie z małymi wyjątkami
niepiśmienni. Niektórzy zaczęli wspomnienia o tych
czasach opowiadać powoli swym inteligentniejszym
dzieciom, które korzystając z moich wskazówek,
spisywali je dokładnie z datami, nazwiskami itd. Cdn.
5
CHRZĄSZCZ NR 9 (5)

Dni Narodowego Dziedzictwa Kulturowego Do odwiedzin zostały wybrane kościoły w: Radecznicy,

W dniach 10 – 11 września 2010 roku Stowarzyszenie Mokrymlipiu, Nieliszu, św. Mikołaja i św. Katarzyny w
Lokalna Grupa Działania ,,Dolina Wieprza i Poru” oraz Szczebrzeszynie, Topólczy; pałace w Ruskich Piaskach i
Miejski Dom Kultury w Szczebrzeszynie zorganizowały Klemensowie, cerkiew w Szczebrzeszynie i synagogę w
Dni Narodowego Dziedzictwa Kulturowego. Szczebrzeszynie. Każdy z odwiedzanych zabytków został
W ramach przygotowań do tych uroczystych obchodów szczegółowo omówiony (waga i wartość dla przyszłości)
wydano folder, który zawierał podstawowe wiadomości przez specjalistów z Instytutu Historii Sztuki UJ.
odnoszące się do wybranych obiektów zabytkowych Na zakończenie organizatorzy zaprosili wszystkich
stanowiących przedmiot zainteresowania; przygotowano zebranych na dalsze spotkania w roku przyszłym.
również banery, rozstawiono je przy właściwych Pragnieniem organizatorów jest aby spotkania odnoszące
obiektach. Zapewniono odpowiednich wykładowców – się do narodowego dziedzictwa kulturowego były
trenerów z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu imprezą co roczną.
Jagiellońskiego. R..
W dniu 10 września b.r. o godzinie 16.00 odbyły się
warsztaty z zakresu narodowego dziedzictwa kulturowego
przygotowujące uczestników do zwiedzenia i zapoznania
się z historią i architekturą najcenniejszych obiektów
zabytkowych znajdujących się na terenie gmin: Nielisz,
Radecznica, Sułów i Szczebrzeszyn. Dodatkowo, ze
względu na bardzo piękną architekturę i walory
artystyczne, do zakresu zwiedzania włączony został kościół
parafialny w Topólczy (dawna cerkiew prawosławna).
Warsztaty były sekwencją czterech prelekcji, bardzo
bogato ilustrowanych zdjęciami i przeźroczami. Zostały
one wygłoszone przez:
- dr hab. Piotra Krasnego, dyrektora Instytutu
Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego - temat :
Sztuka i tradycja,
- dr Michała Kurzeja pracownika Instytutu - temat:
Jan Wolf i sztukaterie lubelskie,
- mgr Kingę Blaschke - temat : Renesans Lubelski,
- mgr Agnieszkę Szykułę – temat: Rzeźba w
Ordynacji Zamoyskiej.
Zainteresowanie tymi tematami spowodowało, że sala
Miejskiego Domu Kultury ledwo pomieściła przybyłych
mieszkańców Szczebrzeszyna i okolic, zaproszonych gości,
przewodników i artystów, szczególnie malarzy.
O godzinie 19.00 rozpoczęła się promocja książek
proponowanych przez Instytut Historii Sztuki UJ i
wydawnictw Stowarzyszenia Przyjaciół Szczebrzeszyna.
Promowane książki to: Piotr Krasny Fabrica Ecclesiae
Ruthenorum Dzieje cerkwi w Szczebrzeszynie i jej
rozbudowy w latach 1777 – 1789 w świetle kroniki ks. Jana
Karola Lipowieckiego, Michał Kurzej Jan Wolff
Monografia architekta w świetle analizy prefabrykowanych
elementów dekoracji sztukatorskich, Kinga Blaschke
Inwencja i repetycja powtarzalność planów w architekturze
kościelnej na Rusi Czerwonej, Kinga Blaschke Nasze
własne, nasze polskie mit renesansu lubelskiego w polskiej
historii sztuki. Zakupiono wiele książek. Autorzy na
życzenie kupujących składali swoje autografy.
W dniu 11 września b.r. wiadomości zdobyte
poprzedniego dnia pozwoliły na pełne zrozumienie wagi i
wartości odwiedzanych zabytków kultury znajdujących się
na terenie naszej ,,czwórgminy”.

6
CHRZĄSZCZ NR 9 (5)

7
CHRZĄSZCZ NR 9 (5)
Wielączanin w Powstaniu Warszawskim.
Historia, którą zapisałem, powstała na podstawie
zapamiętanych opowieści moich s. p. Rodziców,
Genowefy z domu Wróbel i Aleksandra
Garbacików, potwierdzonych przez ciocie
Mariannę Żołnierczuk z domu Wróbel . Warto ją
przybliżyć Czytelnikom z tej racji, iż 1 sierpnia
obchodziliśmy rocznicę wybuchu Powstania
Warszawskiego. Było to latem chyba 1955 roku.
Zauważyłem, że od strony końca Niedzielisk za
strumykiem, przez dwa popołudnia , ktoś obserwuje
nasz i Wala dom. Miał lornetkę, przez łąki była
wtedy ścieżka, którą ludzie chodzili do Niedzielisk,
Marynówki i Brodów. Matka początkowo zbyła
milczeniem moje uwagi, po jakimś czasie
powiedziała – "to był Gienek Wal, ale o tym, co ci
mówię, nie mów nikomu, kiedyś ci to opowiem..."
Domyśliłem się, że musiała się z nim spotkać na
łące, były sianokosy, tam była nasza łąka.
Po jakimś czasie zapytałem, kto to jest ten
Wal. Usłyszałem: rozmawiałam z nim dwa razy,
mówiłam z Tatusiem. Mogę ci powiedzieć, ale o tym
nie wolno nikomu mówić! Oto zapamiętane słowa
matki, później potwierdzone przez Ojca.
To był syn Wala, Gienek. On mieszka w
Warszawie, tam pracuje. Ma urlop, przyjechał do
rodziny swojej matki, która pochodziła z
Marynówki, chyba nazywała się Klain. Przyszedł,
aby popatrzeć chociaż z daleka na dom rodzinny,
który zajęli ocaleni z rzezi za Bugiem nasi sąsiedzi.
Pytałem go – opowiadał Ojciec - dlaczego nie
przyjdzie do nas, nie odwiedzi sąsiadów.
Powiedział: tak będzie lepiej dla was i dla mnie.
Później więcej go nie widziałem.
Ojciec mówił, że Gienek zrobił płytę
nagrobną z siwego marmuru dla rodziców i brata.
Pracował w Ministerstwie Rolnictwa, podczas
jazdy rowerem, na zakręcie ulicy został potrącony
przez samochód, który wiózł słupy elektryczne.
Zmarł. Nie wiadomo, gdzie został pochowany. W
rok po tym wypadku zginęła tragicznie jego żona,
lekarz z zawodu. Kopała ogródek pod warzywa w
Otwocku, coś wybuchło w ziemi, coś z wojny, nie
mieli dzieci.. Oto historia Eugeniusza Wala.
... ***
Pod koniec września albo na początku
października 1944 roku nad ranem ktoś zapukał w
okno mego dziadka Michała Wróbla, bliskiego
sąsiada Walów. Otwórzcie. To ja Gienek Wal.
Ktoś z domowników szybko otworzył. Dziwne,
pies nie zaszczekał, poznał go.
8
To był Gienek. Zarośnięty, brudny, zmęczony,
nakryty płaszczem żołnierskim, w jakich chodzili
żołnierze LWP. Odmówił wejścia do domu, mówiąc:
nie jestem sam, jestem zmechanizowany, mam wszy,
nie chcę wam zostawić prezentu, pójdę do obory albo
stodoły. Matka z babcią szybko zagrzały wody,
wybrały coś z bielizny i ubrań - pasowały z dziadka.
Gienek umył się, ogolił, był to już inny człowiek.
Zjadł śniadanie, podczas którego ojciec powiedział
mu o losach jego ojca i brata, o tym, co stało się z
domem i z tym, co pozostało. Gienek słuchał, płakał i
jadł, był bardzo zmęczony, prosił by mógł się
przespać, pójdzie do swego domu. Ojciec nie radził,
chociaż tam mieszka Robert Podkościelny wraz z
trzema kolegami z "lasu", tam przeniósł od Wróbla
swój zakład masarski, ale czasy są niebezpieczne,
kręcą się różni ludzie, o was mówią wrogo - to
Volksdeutsche, zostań u nas kilka dni, coś
wymyślimy... Gienek był u Wróblów około dwóch
tygodni. Gdzie był, kto mu pomagał , nic nie
wiemy. Chyba gdy ruszył front, pojechał do
Warszawy do swojego domu, podjął pracę. Rodzice
nigdy nie wspominali, czy utrzymywał z nimi
kontakt.
Po ukończeniu szkoły powszechnej w
Wielączy Gienek kontynuował naukę w Szkole
Rolniczej w Janowicach, w tym czasie gospodarstwo
liczyło ok. 40 ha. Maturę zrobił w Gimnazjum we
Lwowie. Studiował w Szkole Głównej
Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Zgodnie z
sugestią prezydenta RP Ignacego Mościckiego (był
kolegą ojca Piotra Wala, pochodził z Mościsk albo z
Białobrzegów, prezydent miał majątek w
Skierbieszowie) studiował drugi fakultet – grekę.
Zamysł p. Mościckiego był taki, aby został
konsultantem, odpowiedzialnym za wymianę
handlową produktów między Polską i Grecją.
Wojna te plany zmieniła.
Po studiach, jako ochotnik wstępuje do szkoły
podchorążych, Kończy ją z trzecią lokatą w stopniu
porucznika z przydziałem mobilizacyjnym do wojsk
lądowych przy Sztabie Generalnym W. P. Od 1941
roku jest w ZWZ, później AK. Szkoli żołnierzy. Na
pewno pracuje, bo trzeba utrzymać żonę - lekarza bez
pracy.
Wybucha Powstanie Warszawskie – walczy w
zgrupowaniu oddziałów powstańczych na Starówce,
w Śródmieściu, przechodzi kanałami na Czerniaków.
Żona w tym czasie pracuje jako lekarz – ochotnik w
szpitalu zlokalizowanym w Kampinosie. Gienek, już
wtedy porucznik AK, ps. "Czarny" trafia wraz z
grupą żołnierzy na próbę zdobycia przyczółka
przez żołnierzy – ochotników LWP (ok. 500 osób)

w rejonie Czerniakowa. Gdy desant został rozbity
przez Niemców, udało mu się wycofać na prawy
brzeg Wisły. Oddziały NKWD rozpoczęły
wyłapywanie żołnierzy – powstańców. Zaczęli
rozgłaszać, że jest wśród nich oficer, bardzo
niebezpieczny szpieg, którego należny ująć.
Gdy żołnierze zobaczyli, że Rosjanie aresztują
wszystkich żołnierzy, którzy brali udział w desancie,
zaczął się wyścig o ich ukrycie, wśród nich i por.
"Czarnego". Zadziałała żołnierska solidarność i
odczucie, że sojusznik prowadzi podwójną grę.
Ukryto Gienka, nadarzyła się niesamowita okazja.
Do Zamościa po zaopatrzenie udawała się kolumna
samochodów. Ukryto go. Szczęśliwie przejechali
posterunki kontrolne. Przed Sitańcem wysiadł,
odnalazł dom kuzynów, odmówili mu pomocy. Dostał
ćwiartkę chleba i butelkę mleka, poszedł sobie
znanymi drogami do domu w Wielączy. Na tym
można by zakończyć ten zapis. Spotykamy tu
przykład dramatu.
Ojciec Gienka wpisuje się na listę
Volksdeutschów, aby obronić swoją ziemię. Pod jego
wpływem młodszy syn Robert także podpisał
Volkslistę, ale był również żołnierzem AK w oddziale
Stefana Poździka, ps. "Wrzos". Tam pełnił obowiązki
intendenta, był magazynierem. Gienek do końca życia
nie mógł się pogodzić z decyzją ojca. W 1943 roku,
gdy Piotr Wal przybył do Warszawy, wynajął mu na
Pradze mieszkanie, nie chcąc mieć z nim nic
wspólnego pomimo to, że był jego ojcem. Za zdradę
Ojczyzny nigdy nie przyjął go w swoim mieszkaniu,
zakazał mu wstępu i jakichkolwiek kontaktów.
Wielącza luty 2004
Bogusław Garbacik
Kapłani Zamojszczyzny prześladowani i
zamordowani podczas II wojny światowej
Tekst opracowany został na podstawie unikatowej
dziś pracy ks. dr Zdzisława Golińskiego "Biskupi i
kapłani Lubelszczyzny w szponach Gestapo 1939 -
1944" (Lublin 1946); egzemplarz dostępny jest w
zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. H.
Łopacińskiego w Lublinie, oraz "Dziennika z lat
okupacji Zamojszczyzny 1939 - 1944" dr Zygmunta
Klukowskiego (Lublin 1958).
CHRZĄSZCZ NR 9 (5)
B
Badawski J. z Sitańca, w 1940 roku został
wysiedlony z parafii "jako niebezpieczny dla
spolonizowanych kolonistów niemieckich".
Blicharski (...), proboszcz z Majdanu Sopockiego,
aresztowany z grupą księży z powiatów: zamojskiego,
tomaszowskiego, biłgorajskiego, w okresie maj -
czerwiec 1940 rok; podobnie jak inni, przebywał na
zamojskiej Rotundzie, później na Zamku w Lublinie.
Bocian Władysław z Suchowoli Zamojskiej,
obwiniony został przez okupanta o profanację grobów
żołnierzy niemieckich poległych we wrześniu [1939
roku] w walkach polsko – niemieckich, pochowanych
na cmentarzu kościelnym w Suchowoli. Z Zamościa
przewieziono go na Zamek w Lublinie. Z okazji "des
höchstein Besuches" szykanowany był i pokazywany
samemu Himmlerowi.
Bargiel Władysław, dziekan z Tomaszowa
Lubelskiego - aresztowany z grupą księży z powiatu
zamojskiego, tomaszowskiego, biłgorajskiego w
okresie maj - czerwiec 1940.
Bardel Michał z Krasnobrodu - aresztowany z grupą
księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego,
biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940; autor
wspomnień "Z Krasnobrodu przez obozy i obczyznę
do rodzinnych stron" (Lublin 1995). Opisał w nich
swoją wojenną tułaczkę, podając przy tym nazwiska
duchownych, którzy wraz z nim przebywali w
obozach niemieckich, m. in ks. Wojciecha Olecha z
Gorajca.
Bryłowski J. z Wożuczyna - aresztowany z grupą
księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego,
biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940.
C
Cieślicki J. kanonik z Zamościa - aresztowany z
grupą księży z powiatu zamojskiego,
tomaszowskiego, biłgorajskiego w okresie maj -
czerwiec 1940 roku; został zwolniony.
Chmielewski J. wikary z Biłgoraja - aresztowany z
grupą księży z powiatu zamojskiego,
tomaszowskiego, biłgorajskiego w okresie maj -
czerwiec 1940 roku; został zwolniony.
Chróścicki L. kanonik ze Starego Zamościa,
aresztowany z grupą księży z powiatu zamojskiego,
tomaszowskiego, biłgorajskiego w okresie maj -
czerwiec 1940 roku; został zwolniony.
Czekański K. proboszcz z Wielączy aresztowany z
grupą księży z powiatu zamojskiego,
tomaszowskiego, biłgorajskiego w okresie maj -
czerwiec 1940 roku; został zwolniony.
9
 CHRZĄSZCZ NR 9 (5)

D Kowalczyk (...) aresztowany 2 lipca 1943 roku w

Dolecki E. prefekt z Hrubieszowa, jesienią 1943 roku Szczebrzeszynie wraz z ks. kanonikiem Masłowskim, ks.
znalazł się na Majdanku , został zwolniony. Winnickim z Mokregolipia - zabrani zostali do obozu
Duklan Jan Michnar O. Bernardyn z Radecznicy - przejściowego w Zwierzyńcu.
Gwardian i Rektor Kolegium Serafickiego w
Radecznicy; aresztowany w 1939 roku przebywał w L
Liwerski L. proboszcz z Łukowej, aresztowany z grupą
zamojskim więzieniu wraz z ojcem Puklickim, a
księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego,
następnie przewieziony został do Zamku Lubelskiego biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940 roku.
(R.Smoter Grzeszkiewicz, S. Rozwar Zybała
Rzeczypospolita Radecznicka – wrzesień 1939 – M
lipiec 1944 i druga konspiracja. Lublin 2007, s,13).
Maj D. proboszcz parafii Łaszczów, aresztowany z grupą
księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego,
G biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940 roku.
Gajewski E. z miejscowości Chodywańce, Masztelarz Józef proboszcz z Mokregolipia, aresztowany
aresztowany z grupą księży z powiatu zamojskiego, został w 1942 roku, niebawem zmarł lub został zabity w
tomaszowskiego, biłgorajskiego w okresie maj - obozie (brak bliższych szczegółów).
czerwiec 1940 roku. Mazur J. proboszcz z Werbkowic, aresztowany z grupą
księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego,
Gomółka A. prefekt z Zamościa, rozstrzelany w biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940 roku.
sierpniu 1941 roku na zamojskiej Rotundzie. Miszczuk A. wikary z Krasnegostawu, aresztowany z
grupą księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego,
J biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940 roku.
Jadniacki (?) Władysław, proboszcz parafii Nabróż,
przebywał w obozie przejściowym w Zwierzyńcu , N
zamordowany wraz z dwiema siostrami przez Niechaj Michał rodem ze Szczebrzeszyna, (1900 - 1939),
ukraińskich nacjonalistów. wykładowca na KUL. Pisarz teologiczny i działacz
Jachuła Jakub z miejscowości Chodywańce, ekumeniczny - urodzony na Błoniu k. Szczebrzeszyna. W
przebywał w obozie przejściowym w Zwierzyńcu, roku 1915 ukończył w Szczebrzeszynie szkołę elementarną
rosyjską, w latach 1915 - 1919 uczył się w Państwowym
zamordowany przez ukraińskich nacjonalistów.
Gimnazjum Męskim w Zamościu, studia filologiczno
teologiczne ukończył w Lublinie (Polski Słownik
K Biograficzny 2971, t.XXII/4 zeszyt 95. s.720 – 721).
Kapalski Franciszek zastępca proboszcza z Kosobud, Aresztowany 9 listopada 1939 roku, rozstrzelany został 23
więziony w Zamościu i Lublinie; zwolniono go grudnia 1939 roku o godz. 17. 00 wraz z grupą lubelskiej
jesienią 1940 roku. Do końca okupacji pracował w inteligencji na starym żydowskim cmentarzu na
Szczebrzeszynie, dał się poznać jako dobry Kalinowszczyźnie w
organizator życia społecznego - pracował w Lublinie(http:/www.kirkuty.xip.pl/Lublin.htm).
założonym przez siebie w Szczebrzeszynie Komitecie Jak sugeruje ks. bp. Zdzisław Goliński - "pewien
Opiekuńczym, udzielając pomocy zarówno ludności wpływ na to mogli mieć nacjonaliści ukraińscy, którzy w
polskiej, jak i żydowskiej. ten sposób porachowali się z tym kapłanem za jego pracę
unijną w duchu szerzenia katolicyzmu i polskiej racji
Karpiński M, prof. Seminarium Duchownego w
stanu" ( ks.Z. Goliński ,,Biskupi i kapłani Lubelszczyzny
Łucku, proboszcz wojenny w Kosobudach. W w szponach Gestapo 1039 – 1944” Lublin 1946) -
styczniu 1940 roku został przewieziony z Zamościa przypomnijmy ks. Niechaj wywodził się ze
na Zamek Lubelski w wyniku oskarżenia go o szczebrzeszyńskiej rodziny unitów.
utrudnianie nauczania języka niemieckiego w szkole Nowosad Błażej z Potoku Górnego, przebywał w obozie
polskiej. przejściowym w Zwierzyńcu.
Kłos J. wikariusz szczebrzeszyński, aresztowany z O
grupą księży z powiatu zamojskiego, Olech Wojciech z Gorajca, pracownik Sądu Biskupiego w
tomaszowskiego, biłgorajskiego w okresie maj - Lublinie, doktor filozofii chrześcijańskiej, prałat koronny
czerwiec 1940 roku. papieża Jana XXIII, scholastyk kapituły katedralnej,
Kostrzewa M. proboszcz parafii Stary Majdan, kanclerz Kurii Biskupiej w Lublinie, więzień obozów
koncentracyjnych w Oranienburgu i Dachau. Żył w latach
aresztowany z grupą księży z powiatu zamojskiego,
8.04.1905 - 1.11.1977, pochowany jest na cmentarzu w
tomaszowskiego, biłgorajskiego w okresie maj -
Gorajcu.
czerwiec 1940 roku.

10
 CHRZĄSZCZ NR 9 (5)

Orzeł Jan z Tomaszowa Lubelskiego, aresztowany z Propozycje biblioteki - wrzesień 2010

grupą księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego,
biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940 roku. Pierwszą z nich jest thriller historyczny Imogen Robertson
P „Narzędzia piekła". Trzymający w napięciu majstersztyk
Parwecki (...) z Dzwoli, przebywał w obozie z klimatem angielskiej wsi i ze zbrodniami rodem z „Kuby
przejściowym w Zwierzyńcu. Rozpruwacza". Akcja rozwija się tu powoli - co nie oznacza
Perskiewicz (...) proboszcz z Trzęsin, przebywał wraz z jednak nudy, a dbałość o szczegóły i wnikliwość w kreśleniu
mieszkańcami wsi w obozie przejściowym w sylwetek bohaterów składają się na powieść godną uwagi.
Zwierzyńcu. Imogen Robertson z taką fantazją, zdolnością do budowania
Pilski O. redemptorysta z Zamościa, aresztowany w skomplikowanych i wielowarstwowych historii oraz
styczniu 1943 roku, przebywał w Dachau. umiejętnością zapanowania nad treścią, z pewnością nas
Pisarski Zygmunt (2.05. 1930 - 8.02. 1932) z zadziwi. Gorąco polecamy.
Werbkowic, pełnił obowiązki administratora parafii
Trzęsiny, przebywał w obozie przejściowym w Niedawno przeprowadzany
Zwierzyńcu - zginął 30 stycznia 1943 roku męczeńską sondaż pokazał, że
śmiercią w Gdeszynie. W roku 1999 został wyniesiony w hierarchii wartości na
przez Jana Pawła II na ołtarze (bp. M. Leszczyński – najważniejszym miejscu
Błogosławiony ks. Zygmunt Pisarski 1902 – 1943. Polacy stawiają rodzinę. Anna
Niedziela zamojsko – lubaczowska 2003 nr 5) tablica Kamińska w powieści
upamiętniająca osobę ks. Pisarskiego znajduje się w „Odnalezieni" przedstawia
archikatedrze lubelskiej. dwanaście prawdziwych
Polski W. kleryk Seminarium Duchownego w Lublinie, historii ludzi, którzy poznali
zastrzelony w lipcu 1944 roku w Czernięcinie. prawdę o swojej adopcji
S i decydują się na odnalezienie
Samolej J. W prezbiter z Biłgoraja, aresztowany z grupą rodziny biologicznej. Razem
księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego, z nimi przeżywamy dreszcz
biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940 roku. niepewności przed pierwszym
Staniszewski W. prefekt zamojski, aresztowany z grupą spotkaniem z nigdy wcześniej
księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego, niewidzianymi krewnymi. Więź z matką jawi się w tych
biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940 roku; opowieściach jako temat centralny. Każda z tych historii
oskarżony był o ukrywanie przez pewien czas w kończy się inaczej, każdy bohater na swój sposób radzi sobie
podziemiach "szkolnego" kościoła pw. św. Katarzyny w z paraliżującymi emocjami - od pełni szczęścia aż po bolesne
Zamościu obrazu Matejki "Hołd pruski". rozczarowanie i lęk. Jedni silnie wiążą się z odnalezioną
Strąkowski A. wikariusz, zginął w październiku 1939 rodziną biologiczną, drudzy dopiero poznawszy swoich
roku na plebanii w Sitańcu. krewnych, potrafią docenić wartość miłości, którą otacza ich
T rodzina adopcyjna. Dzięki „Odnalezionym” uświadamiamy
Trochimowicz Franciszek wikariusz zamojski, sobie, jak ważni są dla nas nasi rodzice i jak ważni my
aresztowany z grupą księży z powiatu zamojskiego, jesteśmy dla naszych dzieci.
tomaszowskiego, biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec
1940 roku.
Najmłodszym zaś proponujemy
W
Wielgosz L. proboszcz z Goraja, aresztowany z grupą klasykę baśni „Kopciuszek" i
księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego, „Śpiąca królewna". Kolorowe
biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940 roku. ilustracje i proste teksty
Z z pewnością zachwycą małych
Zawisza Franciszek wikariusz zamojski, aresztowany z czytelników.
grupą księży z powiatu zamojskiego, tomaszowskiego,
biłgorajskiego w okresie maj - czerwiec 1940 roku.

Zainteresowanych losami zamojskiego duchowieństwa

podczas okupacji odsyłam do pracy ks. Edwarda
Walewandera "Kapłani Zamojszczyzny okresu MGBP w Szczebrzeszynie
okupacji" (Lublin 1996).

Regina Smoter Grzeszkiewicz

11
CHRZĄSZCZ NR 9 (5)

TOPÓLCZA
Cerkiew parafialna p.w. Narodzenia NMP, obecnie kościół parafialny p.w.
św. Izydora

Parafia prawosławna utworzona przed rokiem1553. W roku 1619 odnotowana jako greckokatolicka, od roku
1875 ponownie prawosławna. Służyły jej kolejno trzy cerkwie drewniane, ostania z nich zbudowana w roku
1758. Obecna wzniesiona w latach 1910-1911 wg projektu Aleksandra Puringa przez firmę budowlaną
Gerwazego i Stanisława Koczorowskich. W 1919 zamieniona na kościół.
Wzniesiona w modernizowanym stylu neoruskim. Orientowana. Murowana z cegły, częściowo tynkowana.
Złożona z wieży z przedsionkiem w przyziemiu, flankowanej niskimi aneksami, kwadratowej nawy oraz
niższego i węższego od niej sanktuarium zamkniętego trójbocznie z aneksami zakrystyjnymi po bokach.
Elewacje licowane cegłą, o tynkowanych podziałach ramowych i listwowych obramieniach okiennych,
wieńczone fryzami arkadkowymi i gzymsami, wspierającymi kokoszniki. Ponad wieżą i nawą dachy
namiotowe, pierwszy z nich zwieńczony cebulastą kopułą. W ołtarzu głównym ikona Matki Boskiej z
Dzieciątkiem, przełom XVII i XVIII wieku, w ołtarzach bocznych ikony, około połowy XIX wieku.

„Chrząszcz” – miesięcznik informacyjny

Wydawca – Stowarzyszenie Przyjaciół Szczebrzeszyna
Redakcja –Zygmunt Krasny, Joanna Dawid, Leszek Kaszyca, Zbigniew Paprocha , Mateusz Sirko
Adres : 22-460 Szczebrzeszyn ul. Pl. T. Kościuszki 1
E-mail: sps@onet.eu
Projekt rysunku Chrząszcza – Monika Niechaj

12