You are on page 1of 34

Piotr J.

Bochyski

Znakowanie i pakowanie polskiej amunicji strzeleckiej 1918-2003

Krotoszyn 2003

Wstp
Okres midzywojenny (1918-39) W dniu 2 lutego 1921 r. rozkazem wydanym przez Szefa Departamentu Artylerii i Suby Uzbrojenia Ministerstwa Spraw Wojskowych, zostaa powoana do istnienia Wojskowa Wytwrnia Amunicji Karabinowej (W.W.A.K.), ktra miecia si w Warszawie w pomieszczeniach dawnej fabryki lamp przy ulicy Szwedzkiej. Maszyny do produkcji amunicji zostay sprowadzone z Poznania i pochodziy ze znacjonalizowanej fabryki holdingu Georg Roth AG. W maju 1922 r., rozpoczto w tej fabryce produkcje amunicji kalibru 7,92 mm x 57 Mauser, pierwsza partia produkcyjna zostaa odebrana przez Suby Uzbrojenia we wrzeniu tego samego roku. Wikszo wytwarzanej tu amunicji mauserowskiej bya przeznaczona gwnie do zastosowania w broni maszynowej (ok. 74 %), w mniejszej iloci za do kb i kbk (14 %). Oprcz tego zajmowano si tu rwnie wykonywaniem amunicj lepej (12%) i szkolnej. W roku 1923 od lipca do padziernika uruchomiono produkcj partii naboi szkolnych opracowanych wedug wasnego wzoru, za w czerwcu 1925 r. prasy przystosowano do produkcji usek naboi Lebela. Zakad dziaa do 11 marca 1925, kiedy zosta zlikwidowany, formalnie jednak przechodzc pod nadzr Centralnego Zarzdu Wytwrni Wojskowych. Pniej maszyny i urzdzenia, ktre pozostay po likwidacji fabryki przekazano nowemu zakadowi amunicyjnemu powstaemu w Skarysku ktry kontynuowa na nich produkcj amunicji strzeleckiej. W pocztkowym okresie organizacji polskiego przemysu zbrojeniowego, oprcz jednoczesnego organizowania zbrojowni, warsztatw i wytwrni wojskowych, wadze wojskowe czyniy rwnie starania o zaangaowanie do produkcji broni i amunicji kapitau cywilnego, na drodze zawierania umw z poszczeglnymi prywatnymi firmami. Do najwaniejszych w tej materii naley wymieni umow z 17 stycznia 1920 r. z firm Zakady Amunicyjne Pocisk S.A. (spka polsko-francuska), ktra po rozbudowie miecia si w Warszawie i pobliskim Rembertowie. Na Pradze w Warszawie znajdowaa si fabryka elementw metalowych, za w Rembertowie dokonywano elaboracji amunicji. Pomimo wysokich cen paconych za amunicj produkowan przez ten zakad i cigego jej dofinansowywania przez pastwo, co niekorzystnie si odbijao na skarbie pastwa, starano si utrzyma spk przy dziaaniu gdy jej moce produkcyjne wynosiy 1/3 produkcji amunicji wszystkich wytwrni krajowych. W tych to zakadach na przeomie lat 1920/21 podjto si po raz pierwszy w Polsce wytwarzania amunicji na maszynach zakupionych w austriackiej firmie Hirtenberger, by to nabj karabinowy kalibru 8x50 R Mannlicher. Zakady oprcz tego produkoway rwnie amunicj karabinow do broni pochodzenia niemieckiego (7,92x57 Mauser) i francuskiego (8x50 R Lebel), pniej produkcj rozszerzono rwnie o amunicj pistoletow typu Browning (6,35x15 SR i 7,65x17 SR). Po wykupieniu czci fabryki (w Rembertowie) zgodnie z rozkazem Ministra Spraw Wojskowych z dnia 1 II 1932 r. utworzono Wojskowy Zakad Pirotechniczny podlegy Departamentowi Uzbrojenia. W roku 1935 w dniu 31 VII zmieniono dotychczasow nazw na Wytwrni Amunicji nr 2 w Rembertowie. Produkcja zbrojeniowa Pocisku trwaa nadal w fabryce na Pradze. Drug wan umow z firm prywatn by kontrakt ze Spk Akcyjn Fabryk Metalowych Norblin, Bracia Buch i T.Werner zwan w skrcie Norblin. Bya to spka z tradycj, gdy zaoono zostaa ju w 1893 r. przez Teodora Wernera, braci Buch oraz Aleksandra Norblina, po ktrym to pniej przyja swoj nazw. Cz produkcji tych zakadw bya przeznaczona na potrzeby wojska, wytwarzajc elementy i pfabrykaty (uski) do produkcji amunicji z przeznaczeniem dla innych krajowych kontrahentw (zbrojowni, warsztatw amunicyjnych). Gwna wytwrnia firmy znajdowaa si w Warszawie, za walcownia blachy miedzianej i mosinej miecia si natomiast w Gownie niedaleko odzi. W kwietniu 1923 r. rozpoczto prace zwizane z budow nowej fabryki amunicji w Skarysku. Po dugim okresie zakaczania inwestycji wynikajcym z trudnoci finansowych pastwa w pocztkowym okresie jego egzystencji, produkcj rozpoczto w 1927 r. jeszcze przed cakowitym wykoczeniem fabryki. Wyposaenie zakadw pochodzio gwnie z krajowych zbrojowni i warsztatw amunicyjnych, ktre ulegy likwidacji. Nowo powstay zakad przyj na siebie produkcj wikszoci amunicji karabinowej kalibru 7,92 mm wytwarzanej wwczas w Polsce i w miar swojego rozwoju i wynikajcych potrzeb rozszerza rwnie asortyment produkowanej amunicji. Na pocztku lat trzydziestych rozszerzono asortyment wytwarzanej tu amunicji poprzez wprowadzenie do produkcji naboju rewolwerowego typu 7,62x38R Nagant, gwnie na potrzeby Policji Pastwowej. Nieznacznie pniej zajto si rwnie produkcj naboju pistoletowego 9x19 Parabellum, ktry sta si nabojem regulaminowym w Wojsku Polskim. W drugiej poowie lat trzydziestych zakady systematycznie rozszerzay produkcj, podejmujc si wytwarzania amunicji do nowo opracowanego kb przeciwpancernego, bya to nabj kalibru 7,92x107 DS. Dalszym etapem rozwoju zakadu byo podjcie si na podstawie licencji francuskiej produkcji amunicji wielkokalibrowej typu 13,2x99 Hotchkiss, praktycznie tu

przed samym wybuchem II Wojny wiatowej udao si jeszcze uruchomi produkcj polskiej amunicji wielkokalibrowej kalibru 20x140B wz.38. Okres okupacji (1939-45) We wrzeniu 1939 r. roku zakady zbrojeniowe w Skarysku pracoway normalnie, jednak szybko dziaa armii niemieckiej na tym kierunku wpyna na wydanie 4 wrzenia decyzji o ewakuacji personelu technicznego, czci pracownikw fizycznych oraz niektrych urzdze do ucka. Wobec szybko zmieniajcej si sytuacji na froncie oraz sparaliowaniu linii komunikacyjnych przez lotnictwo niemieckie wykonanie tego planu stao si nierealne. Dnia 8 wrzenia do Skaryska wkroczyy pierwsze oddziay niemieckie, obsadzajc swymi oddziaami nieczynn fabryk. W dniu 4 grudnia 1939 r. na naradzie u gubernatora generalnego Hansa Franka zapada decyzja o uruchomieniu na potrzeby przemysu zbrojeniowego III Rzeszy zakadw znajdujcych si na okupowanych ziemiach polskich. Zakady Amunicyjne w Skarysku przejy pocztkowo w zarzd komisaryczny dwa koncerny niemieckie: Rchlinga i Hugo Schneidera AG (Hasag) (Hasag Eisen- und Metallwerke GmBH, Lipsk). Jednak po kilku miesicach Rchling zrezygnowa ze swoich udziaw przekazujc je swojemu dotychczasowemu partnerowi, tak wic z dniem 1 wrzenia 1940 r. koncern HASAG przej cakowit kontrol nad zakadami w Skarysku (ten sam koncern przej rwnie Fabryk Amunicji Granat w Kielcach). Otrzymay one wtedy oficjaln nazw Hugo Schneider AG (Hasag) Munitions Fabrik in Skarysko-Kamienna. W ten sposb zacz si prawie picioletni okres produkcji przez okupowany przemys polski na rzecz hitrelowskich Niemiec. Pierwsze serie amunicji karabinowej (7,92 mm x 57) jak i pistoletowej (9 mm x 19) produkowanej przez okupanta skadane byy cakowicie z polskich komponentw wyprodukowanych jeszcze przed wojn. Po wyczerpaniu si zapasw gotowych usek i pociskw produkcji polskiej, podjto si ich produkcji ze zdobycznego mosidzu, ktry wystarczy a do roku 1941, kiedy to zaczto wytwarza uski stalowe ze wzgldu na wprowadzone wwczas oszczdnoci materiaowe. W roku 1944 r. rozpoczto w zakadach produkcje nowej amunicji poredniej typu 7,92x33 Kurz Patrone, przeznaczonej do karabinu szturmowego Stg-43 (MP-43). Wyprodukowano j tylko w piciu seriach produkcyjnych. W zakadach kieleckich koncernu HASAG kooperujcych ze zakadami w Skarysku wytwarzano pfabrykaty amunicji strzeleckiej, pocztkowo byy to skorupy do pociskw amunicji lotniczej kalibru 20 mm. Wraz z rozpoczciem dziaa przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu w 1941 r., rozszerzono produkcj o wytwarzanie rdzeni stalowych do pociskw karabinowych kalibru 7,92 mm typu Mauser. Na terenach okupowanej Polski dziaa w okresie II Wojny wiatowej jeszcze jeden zakad produkujcy amunicj, a mianowicie w latach 1943-45 wspomniany wczeniej koncern Hasag produkowa amunicje karabinow Mausera kalibru 7,92 mm w fabryce mieszczcej si w Czstochowie dziaajc pod nazw Hasag Eisen- und Metallwerke GmBH, Werk Apparatebau Tschenstochau. Latem 1944 r. niemiecka dyrekcja zakadw w Skarysku zacza niszczy dokumenty przygotowujc si do ewakuacji na Zachd zagroona szybko zbliajcym si Frontem Wschodnim. Na przeomie sierpnia i wrzenia przystpiono do demontau maszyn, ktre po zaadunku kierowano do zakadw w Czstochowie, jednak wkrtce i stamtd je wywieziono na terytorium III Rzeszy. Okres powojenny 1945-2003 Niedugo po zakoczeniu II Wojny wiatowej, bo ju w 1946 r. podjto na nowo produkcj amunicji w odradzajcej si po okupacji i zniszczeniach wojennych Polsce. Jednak ze wzgldu na zmian ukadw politycznych bya to tym razem jedynie suszna amunicja konstrukcji radzieckiej. Pierwszym zakadem w ktrym ruszya produkcja bya fabryka w Skarysku ktra przyja nazw Pastwowej Fabryki Amunicji. Pocztkowo wytwarzano tu amunicje karabinow 7,62 mm x 54R Mosin, ktrej produkcja rozpocza si w 1946 r., w dwa lata pniej rozszerzono produkcj rwnie o amunicj pistoletow 7,62 mm x 25 wz.30. W miar odbudowy kraju ze zniszcze wojennych i rozwoju przemysu zbrojeniowego produkcj amunicji podejmoway rwnie inne zakady, byo to spowodowane wzrostem napicia na arenie midzynarodowej

wynikej z powstaniem dwch zwalczajcych si obozw, a mianowicie krajw kapitalistycznych oraz Zwizku Radzieckiego i pastw bdcymi jego satelitami. W latach 1954-56 dziaaa wytwrnia w Poniatowej, produkujca wycznie amunicje pistoletow kalibru 7,62 mm. Kolejnym zakadem, w ktrym podjto si produkcji amunicji bya wytwrnia w Pilczycach k. Wrocawia. Od poowy lat pidziesitych zaczto wprowadza do produkcji nowe typy amunicji rozszerzajc dostpny asortyment i uniezaleniajc si tym samym od importu z bratnich narodw. Zrezygnowano jednoczenie z wytwarzania amunicji pistoletowej kalibru 7,62 mm (zaprzestano jej produkcji w 1956, przynajmniej zakoczono produkcj usek) uznaj dotychczasowe zapasy za wystarczajce do momentu wprowadzenia nowego naboju pistoletowego do uzbrojenia. W drugiej poowie lat pidziesitych rozpoczto w kraju midzy innymi produkcje amunicji poredniej kalibru 7,62 mm x 39 wz.43 do przyjtego na uzbrojenie karabinku konstrukcji Kaasznikowa, a w latach szedziesitych uruchomiono wytwarzanie amunicji pistoletowej 9 mm x 18. Pojawiay si rwnie w produkcji naboje wielkokalibrowe kalibru 12,7 mm x 107 oraz 14,5 mm x 114 z przeznaczeniem do wkm-w. Wszystkie te naboje wytwarzano w oparciu o zakupione licencje radzieckie. Natomiast w drugiej poowie lat osiemdziesitych uruchomiono produkcj maokalibrowego naboju poredniego 5,45 mm x 39 wz.88 do kbk Tantal. Nie oparto si jednak w tym wypadku na licencji radzieckiej ze wzgldw ekonomicznych, lecz opracowano wasn amunicj, ktra bya jednak zamienna z amunicj radzieck. Oprcz tego produkowano due iloci amunicji rutowej w kalibrach 12, 16 i 20 wytwarzanej przez firm w Pionkach oraz maokalibrowej 5,6 mm typu Short i Long Rifle produkowanej midzy innymi przez ZTS Nitron. Na pocztku lat osiemdziesitych na potrzeby mylistwa rozpoczto w niewielkich ilociach produkcje amunicji w kalibrach 7 mm x 57 R, 7 mm x 64, 7 mm x 65 R i .30-06 Springfield (7,62 mm x 63). Naley te tu wspomnie o podjtej w pniejszym okresie produkcji amunicji myliwskiej 7,62 mm x 53 R do przerabianych kb i kbk Mosina na sztucery, oraz naboju w wersji myliwskiej 7,92 mm x 39 do samopowtarzalnego sztucera myliwkiego Hunter, opartego na konstrukcji karabinka Kaasznikowa . Pod koniec lat osiemdziesitych, kiedy to w Polsce nastpiy zmiany w systemie politycznym, powstay nowe warunki na rozszerzenie dotychczasowej produkcji. W zwizku z tymi reformami zakady w SkaryskuKamiennej, ktre zmieniy w midzyczasie nazw na Zakady Metalowe Mesko, rozpoczy produkcj na potrzeby rynku cywilnego amunicji ostrej oraz gazowej w duo szerszym asortymencie ni poprzednio. Wikszo wytwarzanej amunicji bya jednak przeznaczona na eksport, gdy rynek cywilnych odbiorcw w Polsce praktycznie wtedy nie istnia, obecnie sytuacja ta ulega poprawie, jednak zmiana ta wydaje si by iluzoryczna. Wtedy to rwnie po niemal pwieczu powrcono do produkcji amunicji kalibru 9 mm x 19 Parabellum, oprcz tego zaczto wytwarza rwnie naboje rewolwerowe .38 Special oraz naboje gazowe w kalibrach 8 mm x 20 i 9 mm x 17. Starania Polski czynione od pocztku lat dziewidziesitych o przyjcie naszego kraju do ukadu NATOwskiego i w nastpstwie tego przyjcia jego do niego, spowodoway konieczno wprowadzenie do produkcji amunicji zgodnej ze standardami tego paktu, a wic amunicji pistoletowej kalibru 9 mm x 19 produkowanej w kraju ju od jakiego czasu oraz maokalibrowej amunicji poredniej typu 5,56 mm x 45. Obecnie s prowadzone badania nad wprowadzeniem do produkcji amunicji karabinowej zgodnej ze standardem NATO kalibru 7,62 mm x 51.

I. Okres midzywojenny (1918-1939)


I.1 Amunicja karabinowa Pierwszym typem amunicji produkowanej w rodzimych zakadach by nabj 8 mm x 50 R Mannlicher, produkcji jego podjy si Zakady Amunicyjne Pocisk w Rembertowie na przeomie lat 1920/21. Amunicja ta bya produkowana do mniej wicej przeomu lat 1925/26, kiedy to wycofano z uzbrojenia wikszo broni systemu Mannlichera. Wrd nielicznych zachowanych egzemplarzy naboju produkcji polskiej, spotykane jest znakowanie w systemie czterodziaowym z podziaem na sektory za pomoc pionowych kresek. Na godzinie 12 znajduje si symbol producenta Pk, na polu 6h wytoczona jest picioramienna gwiazdka. Na godzinie 3 i 9 znajduje si za caa data roku produkcji, w tym konkretnym przypadku 1921.

Na samym pocztku lat dwudziestych w zwizku z otrzymaniem przez Polsk w ramach reparacji wojennych penego wyposaenia do produkcji broni rcznej systemu Mausera z fabryki broni w Gdasku, przyjto e bdzie ona standardowym uzbrojeniem Wojska Polskiego, wraz ni przyjto na uzbrojenie nabj kalibru 7,92 mm x 57 Mauser, jego produkcji podjy si midzy innymi jako pierwsze zakady Pocisk. Przyjto system znakowania w ukadzie 90o z podziaem na sektory za pomoc pionowych kresek, w pocztkowym okresie wytwarzania amunicji (1922-24) oznaczenia przedstawiay si w ten sposb e na godzinie 12 umieszczony by kod producenta PK, na dole na polu 6h wybijano cay rok produkcji. Na godzinach 3 i 9 znajdoway si picioramienne gwiazdki, cecha charakterystyczna dla pocztkowego okresu produkcji przez zakady Pocisk. W 1924 r. jedn gwiazdk na godzinie 3 zastpi kod materiaowy w postaci liczby 67, oznaczajcy skad mosidzu uytego do wyrobu uski.

Firma Pocisk produkowaa rwnie amunicje francusk typu 8 mm x 50 R Lebel, przeznaczon zarwno do broni rcznej jak i maszynowej. Produkcja ta trwaa od pocztku lat dwudziestych przez cay okres midzywojenny do momentu wybuchu II W, zaspakajajc cakowicie zapotrzebowanie w tej materii. System znakowania tego naboju by w ukadzie graficznym podobny do znakowania francuskiego, co wymuszone byo niejako przez uksztatowanie dna uski. Dno uski posiadao bowiem wytoczony rowek, w ktry miay wchodzi szczyty pociskw ostroukowych, by nie nakuway przypadkowo sponki w rurowym magazynku karabinu Lebela wz.1886. uska bya znakowana w systemie 90o z podziaem na sektory, ze wzgldu na maa ilo miejsca sygnatury wybijano na obwodzie uski w pionie, umieszczajc litery i cyfry jedna nad drug. Wrd oznacze na godzinie 12 znajdowa si kod producenta PK, na godzinie 6 wybijano kod huty dostarczajcej mosidz. Na pozycji pola 3h umieszczano kocwk roku produkcji, na 9h znajdowa si kod materiaowy 67.

Wytwarzana przez zakady ostra amunicja lebelowska z pociskiem D nie posiadaa adnych znakowa barwnych w wyjtkiem uszczelnienia sponki i styku pocisku z usk lakierem koloru winiowego, co jednak nie byo jak si wydaje adn wskazwk do okrelenia stosowanego typu pocisku. Wyjtkiem bya tu amunicja lepa z przeznaczeniem do karabinw, gdzie drewniany pocisk by malowany w kolorze niebieskim (ewentualnie czarnym), a wok sponki malowano obwdk w kolorze szarym. Zakady Pocisk pod koniec lat dwudziestych wytwarzay rwnie amunicj izbow kalibru 7,92 mm Mauser i 8 mm Lebel przeznaczon do strzela szkolnych i wzorowan na podobnej amunicji austriackiej kalibru 8 mm Mannlicher. Oznaczenia na tych uskach byy identyczne jak na amunicji ostrej produkowanej przez t firm.

Amunicja ta zastaa jednak wkrtce wyparta przez amunicj kalibru 5,6 mm jako tasz w eksploatacji i atwiejsz w uytkowaniu.

W maju 1922 r. rozpoczto w Wojskowej Wytwrni Amunicji Karabinowej (W.W.A.K.) w Warszawie produkcje amunicji mauserowskiej kalibru 7,92 mm, wikszo jej bya przeznaczona gwnie do zastosowania w broni maszynowej. Do oznaczania amunicji stosowano znakowanie den usek w systemie 90o, niekiedy rezygnujc z podziau na sektory za pomoc pionowych kresek. W latach 1922-23 na godzinie 12 umieszczano orzeka jako znak zakadw pastwowych, za na godzinie 6 wybijany by symbol fabryki W.W.A.K. w postaci litery W. Na sektorach godziny 3 i 9 umieszczano w rnych ukadach wzgldem siebie cay rok produkcji uski.

Z roku 1923 pochodzi rwnie wykonany w tych zakadach monolityczny nabj szkolny sygnowany podobnie jak amunicja ostra, z wgbieniem (mniejszym od rednicy sponki) w dnie na iglic i wzdunymi wgnieceniami na usce.

Z produkcji w 1924 r. mona spotka uski z odwrotnie umieszczanymi sygnaturami, a mianowicie kod producenta wybijany by na godzinie 12, orzeek znajdowa si na godzinie 6. Data produkcji nadal bya wybijana w caoci na sektorach godziny 3 i 9 w rnych ukadach wzgldem siebie.

W 1925 r. powrcono do umieszczania orzeka na godzinie 12. W tym samym roku wprowadzono rwnie nowy element znakowania amunicji. By nim kod materiaowy w postaci liczby 67 oznaczajcej skad mosidzu. Oznaczenia zmieniy si w ten sposb e dwucyfrow kocwk roku produkcji umieszczano od tej pory na godzinie 3, nowy symbol za wybijano z kolei na godzinie 9.

Wysoka jako amunicji wytwarzanej przez t wytwrni skonia Artyleryjsk Komisje Dowiadczaln do zamwienia wanie tam partii amunicji wykonanej z tolerancj wagow 0,01g z przeznaczeniem do bada balistycznych. Amunicja ta nie bya w szczeglny sposb znakowana i mona byo j jedynie zidentyfikowa po opakowaniach na ktrych umieszczano odpowiedni adnotacje o jej przeznaczeniu. W.W.A.K. wykonaa rwnie w 1925 r. du parti usek do amunicji Lebela (8 mm x 50 R). Znakowanie tych naboi odbiegao niejako od dotychczas stosowanych oznacze na amunicji produkcji polskiej, by moe dlatego e miaa by przeznaczona jak wikszo produkowanej w fabryce amunicji do broni maszynowej i na paskim dnie uski (w odrnieniu od naboi produkowanych przez firm Pocisk) mona byo pozwoli sobie na wicej. Na godzinie 12 znajdowa si peny skrt nazwy producenta W.W.A.K., na dole za (6h) znajdowaa si nazwa umiejscowienia zakadw WARSZAWA. Dalej ju standardowo na 3h umieszczona bya kocwka roku produkcji 25 oraz na 9h wybijano kod materiaowy 67.

Kolejnym bardzo wanym zakadem dla midzywojennego przemysu zbrojeniowego produkujcego amunicj strzeleck bya firma Norblin S.A.. Wytwarzaa ona zarwno mosidz jak i uski ktre dostarczaa do innych krajowych kontrahentw. W pierwszych okresie przyjto system czterodziaowy z podziaek za pomoc pionowych kresek. Na godzinie 12 umieszczajc kod producenta N, za dwch kolejnych pen dat produkcji, pole na godzinie 9 pozostawao puste. W 1924 r. zmieniono nieznacznie znakowanie przez wprowadzenie sygnatury 67 oznaczajcej skad mosidzu uytego do produkcji uski, wybijanej na pustym dotd polu na godzinie 9. System ten stosowano przez dwa lata 1924-25, zmieniajc znw w 1925 r. system znakowania zgodny z ujednoliconym sposobem wybijania sygnatur na dnach usek.

W drugiej poowie lat dwudziestych uruchomiono nowy zakad produkcyjny w Skarysku ktry przyj nazw Pastwowe Wytwrnie Uzbrojenia Fabryka Amunicji (PWU-FA). Jako symbol producenta wybijany na dnie usek przyjto uywanego wczeniej przez W.W.A.K. orzeka, jako symbol zakadw pastwowych. W 1925 r. wprowadzono ujednolicony sposb znakowanie produkowanej w Polsce amunicji karabinowej poprzez wprowadzenie standardu oznaczania w systemie czterodziaowym z podziaem na sektory za pomoc pionowych kresek. Wrd spotykanych oznacze mona wyrni nastpujce sygnatury oznaczajce: Na godzinie 12 umieszczano kod fabryki wyrobu uski: N - Spka Akcyjna Fabryk Metalowych Norblin, Bracia Buch i T.Werner Pk - Zakady Amunicyjne Pocisk S.A. orzeek - Pastwowe Wytwrnie Uzbrojenia (P.W.U) - Fabryka Amunicji Nr1 w Skarysku Na godzinie 6 umieszczano kod huty mosidzu produkujcej materia na uski: B - Fabryka Amunicji, Armatur i Odlewnia Metali Babbit EEnzesfeld Metallwarenfabrik, Enzesfeld, Austria D - Schweizerische Metallwerke Dornach, Szwajcaria Dz - Walcownia Metali S.A., Dziedzice DZ - Walcownia Metali S.A., Dziedzice FFabryka Wyrobw Srebrnych i Platerowanych Jzef Fraget Fr - Fabryka Wyrobw Srebrnych i Platerowanych Jzef Fraget Hr - Fabryka Wyrobw Platerowanych Bracia Henneberg K - Kynoch, Wielka Brytania N - Spka Akcyjna Fabryk Metalowych Norblin, Bracia Buch i T.Werner NW - Metallwarenfabrik Neurath Wien, Austria Na godzinie 3 umieszczano dwucyfrow kocwk roku produkcji uski. Na godzinie 9 znajdowa si symbol kodu materiaowego okrelajcy skad ilociowy mosidzu uytego do produkcji usek. Wczeniej bowiem wytwarzano uski wykonane z mosidzu o skadzie 72% miedzi (Cu) i 28% cynku (Zn), miao to miejsce przez krtki okres na pocztku lat dwudziestych kiedy to firma Norblin wytwarzaa mosidz o tym skadzie i nie zaznaczano tego w szczeglny sposb. Od koca 1924 r. firma rozpocza jednak dostawy materiau o zmienionym skadzie, wtedy to wanie pojawi si po raz pierwszy kod materiaowy 67 wybijany na dnie uski i oznaczajcy mosidz o skadzie 67% Cu i 33% Zn. Od 1937 r. zaczy si znw pojawia uski wykonane z mosidzu o zawartoci 72 % Cu. Zakady Amunicyjne Pocisk S.A.

Norblin

Fabryka Amunicji nr1 Skarysko

Zdarzay si jednak odstpstwa od przyjtego schematu, dotyczyo to najczciej pominicia jakiej sygnatury, przestawienia wybijanych sygnatur lub pominicia podziau na sektory za pomoc pionowych kresek, czego przykadem niech bd te oznaczenia:

Najbardziej jednak ciekawym oznaczeniem jest tu znakowanie uski mauserowskiej wykonanej ze stali, gdzie kod materiaowy otrzyma oznaczenie Fe:

Wrd drobnych odstpstw od znakowa standartowych naley tu rwnie wspomnie o gwiazdce ktra bya wybijana na dnach usek w okresie od 1925-27 przy kodzie materiaowym lub dostawcy mosidzu, oznaczaa ona mosidz pochodzenia zagranicznego.

I.2 Znakowania barwne amunicji karabinowej Oprcz standartowych oznacze wybijanych na dnach usek karabinowych amunicji kalibru 7,92 mm x 57 Mauser, w celu rozpoznania wzoru uywanego pocisku stosowano system barwnych oznacze malowanych kolorow obwdk wok sponki oraz na wierzchoku pocisku. Tab.1 Znakowania barwne amunicji strzeleckiej kalibru 7,92x57 z okresu midzywojennego
Typ pocisku Kolor obwdki sponki czarny zielony biay Kolor wierzchoka pocisku Uwagi

lekki S ciki SC ciki wzmocniony SC

dalekonony D przeciwpancerny P ppanc.-wietlny PS zapalajcy Z zapalajcy Z wskanikowy W lepy do kb i kbk

fioletowy czerwony niebieski ty ty czarny szary

niebieski cay pocisk czarny ty czerwony cay pocisk niebieski

od 1938 r. nie produkowany w wersji lotniczej rwnie w wersji lotniczej stosowany tylko do prb odbiorczych broni w wytwrniach lub do bada balistycznych tylko dla wojsk ldowych rwnie w wersji lotniczej rwnie w wersji lotniczej tylko dla wojsk ldowych tylko w wersji lotniczej tylko dla wojsk ldowych (partia prbna) pocisk drewniany owalny, drony, grubo cianek 1,5 mm (stary wzr 1,45 mm) pocisk drewniany owalny, drony, grubo cianek 1,6 mm (stary wzr 2,0 mm) pocisk drewniany owalny, drony, grubo cianek porodku 2,2 mm, w czci dolnej 2,7 mm pocisk drewniany spiczasty, drony, grubo cianek 1,6 mm

lepy do km

szary

cay pocisk czerwony

lepy ckm Hotchkiss wz.25

szary

naturalny kolor drewna

lepy km Vickers F

szary

naturalny kolor drewna

I.3 Reelaboracja amunicji karabinowej Wystrzelone uski karabinowe po ich segregacji, oczyszczeniu i innych czynnociach uywano w wikszoci ponownie przy produkcji amunicji lepej. Tak powtrn elaboracje oznaczano za pomoc ciekiego moletowanego piercienia odcinitego na obwodzie uski w pobliu jej czci dennej (ok. 1 cm powyej dna). Moletowanie to oznaczao zaszeregowanie takiej uski do tzw. III klasy uytecznoci tzn. o przeznaczeniu jej tylko do produkcji amunicji lepej do karabinw i karabinkw. Spotykane na amunicji produkcji polskiej dwa moletowania oznaczaj zasadniczo to samo co pojedycze. Rzadziej mona spotka amunicj ostr wykonan z reelaborowanych usek, kada taka partia amunicji musiaa bowiem posiada zgod przedstawiciela odbioru wojskowego. Proces reelaboracji usek mona byo przeprowadza do momentu jej wybrakowania, jednake najpniej nastpowao to po czwartej elaboracji. Naley tu wspomnie o takim samym znakowaniu zuytych usek przez niemieckich producentw, z tym e w tym przypadku moletowanie na usce oznaczao powtrn elaboracj takiej amunicji. Dlatego te mona spotka uski ktre posiadaj nawet do 3 takich piercieni, co oznaczao czterokrotne wykorzystanie usek do powtrnej elaboracji.

I.4 Znakowanie den pociskw amunicji karabinowej Jest to zagadnienie w zasadzie pomijane w literaturze, gdy moe oprcz artykuu pana Adama Popiela w nieistniejcej ju Archeologii Wojskowej pod tytuem Francuska amunicja karabinowa kal. 8mm (8x50.5R) nie spotkaem si z poruszaniem tego tematu. Dotyczy to zarwno amunicji polskiej jak i zagranicznej, przynajmniej w literaturze polskojzycznej. Znajduje si tam zdjcie przedstawiajce oznakowania den pociskw tego typu amunicji z rnego okresu gwnie francuskiej produkcji. Wrd ktrych znajduje si pocisk sygnowany znakiem Pk co, do ktrego nie mona mie wtpliwoci, e zosta wytworzony w Polsce przez Zakady Amunicyjne Pocisk S.A., posugujce si tym kodem w okresie midzywojennym.

lad ten niejako mnie natchn do dalszych poszukiwa, lecz zamiast tej konkretnej sygnatury odkryem inne, co jeszcze bardziej wzbudzio moj ciekawo. Ot na pociskach monolitycznych typu Mle 1886D do amunicji kalibru 8x50R Lebel znalazem oznaczenia tego samego producenta, jednak bardziej skomplikowane pod wzgldem przekazywanej informacji (pociski te byy wykonane z tombaku o skadzie: 90% miedzi, 10% cynku) . Bowiem oprcz sygnatury Pk, znajdowa si tam rwnie kod D, ktry mona zinterpretowa jako dostawc (tombaku) , w tym przypadku byby to zakad Schweizerische Metallwerke, Dornach (adekwatnie do podobnych znakowa francuskich) lub jako typ pocisku (pocisk kb. systemu Lebela typu D). Dalej znajdowaa si kombinacja cyfr, z ktrych pierwsza oznaczaa kwarta, oddzielony kropk od dwucyfrowej kocwki roku produkcji pocisku.

Z oznaczeniami na dnach spotkaem si rwnie na pociskach amunicji kalibru 7,92 mm x 57 Mauser. W tym przypadku producent mia trudniejszy problem, gdy mikki odsonity rdze oowiany pocisku nie pozwala na zbyt du inwencje twrcz. Dlatego te na dnach pociskw wytoczony by tylko kod producenta Pk ktry odnalazem na pociskach typu S i SC.

Oprcz oznacze wyej wspomnianej wytwrni Pocisk znalazem rwnie dwa inne znakowania na pociskach kalibru 7,92 mm typu S, ktre nie nastrczay problemw z identyfikacj. Na jednym z nich widniaa sygnatura N ktra dotyczy zakadw Norblina S.A. wytwarzajcego rwnie w okresie midzywojennym inne prefabrykaty do produkcji amunicji strzeleckiej tego kalibru, midzy innymi uski. Drugi by sygnowany orzekiem, co naley interpretowa jako Pastwowe Wytwrnie Uzbrojenia - Fabryka Amunicji w SkaryskuKamiennej, ktre posugiway si znakiem ora przy sygnowaniu swej produkcji, oznaczajcym zakady pastwowe.

I.5 Amunicja wielkokalibrowa W drugiej poowie lat trzydziestych rozpoczto produkcj nowych typw amunicji. Wrd nich by nabj o oznaczeniu 7,92 mm x 107 DS przeznaczony do opracowanego wwczas karabinu przeciwpancernego Ur wz.35. Pierwsze partie wyprodukowanej amunicji prawdopodobnie ze wzgldu na otaczajc te produkcj tajemnic wojskow pozbawione byy na dnie wszelkich oznacze mogcych zidentyfikowa producenta. Naboje pochodzce z produkcji z pniejszych lat (1937-39) posiadaj ju oznaczenia identyczne z sygnaturami wybijanymi na amunicji karabinowej pochodzcej ze Skaryska, lecz bez charakterystycznego podziau na sektory za pomoc pionowych kresek. Dodatkowo nabj ten oznaczany by zielon obwdk wok sponki.

Mniej wicej w tym samym czasie w celu uniezalenienia si od importu, rozpoczto rwnie licencyjn produkcj amunicji wielkokalibrowej typu 13,2 mm x 99 przeznaczonej do najciszego karabinu maszynowego Hotchkissa wz.1930 uywanego przez niektre jednostki Wojska Polskiego. System wybijanych oznacze na dnach usek tych naboi by identyczne jak w amunicji typu 7,92 mm x 107 produkcji ze Skaryska. Oznaczenia barwne malowane wok sponki i na szczycie pocisku odpowiaday natomiast znakowaniu polskiej amunicji karabinowej kalibru 7,92 mm. Pocisk zwyky z rdzeniem stalowym posiada czarn obwdk sponki i czarny sczyt pocisku, pocisk przeciwpancerny z rdzeniem ze stali utwardzanej obwdk czerwon z czerwonym szczytem pocisku, z kolei pocisk przeciwpancerno-wietlny niebiesk obwdk sponki i w tym samym kolorze pomalowany szczyt pocisku. Pod koniec lat trzydziestych rozpoczto rwnie produkcje amunicji kalibru 20 mm x 140 B wz.38 z przeznaczeniem do opracowywanych wwczas rnych typw najciszych karabinw maszynowych, z ktrych do praktycznego uytku wszed tylko jeden oznaczany jako nkm FK wz.38 mod.A zastosowany jako uzbrojenie polskich tankietek TKS. Wrd stosunkowo maej liczby zachowanych egzemplarzy nabojw mona odczyta e dna usek znakowane byy w ukadzie 90o bez podziau na sektory. Na godzinie 12 znajdowa si kod zakadw w Skarysku FA od Fabryka Amunicji, na polu 3h wybijana bya dwucyfrowa kocwka roku produkcji 39, na godzinie szstej kod producenta mosidzu D, za na godzinie 9 bito kod materiaowy mosidzu uytego do produkcji uski 72.

I.6 Amunicja pistoletowa i rewolwerowa Przez pierwsze dziesiciolecie po odzyskaniu niepodlegoci nie wprowadzono na wyposaenie podoficerw i oficerw jednolitego wzoru broni osobistej, uwaano bowiem e nie stanowi ona zasadniczego rodzaju sprztu w systemie uzbrojenia. Wobec tego faktu w ich rkach znajdowaa si caa gama pistoletw i rewolwerw w rnych kalibrach, gwnie pozostao po byych zaborcach. Amunicja do nich bya dostpna z duych zapasw zdobycznych oraz posikowana niewielkim importem. T sytuacj panujc w Wojsku Polskim uzdrowio na pocztku lat trzydziestych, przyjcie na uzbrojenie pistoletu VIS wz.35 wraz z przepisowym nabojem 9 mm x 19 Parabellum. Jednake ju w pierwszej poowie lat dwudziestych ze wzgldu na du popularno broni o kalibrze 6,35 mm x 15 SR i 7,65 mm x 17 SR Browning, Zakady Amunicyjne Pocisk rozpoczy produkcj tych wzorw amunicji. Obydwa produkowane naboje byy znakowane podobnie, to znaczy sygnatury byy bite w ukadzie 180o. Na godzinie 12 znajdowa si kod producenta Pk, za na 6h picioramienna gwiazdka. Ze wzgldu na wielko uski amunicji 6,35 mm gwiazdka ta przybieraa raczej form stylizowan.

Wojskowa Wytwrnia Amunicji Karabinowej (W.W.A.K.) wypucia w 1925 r. prbn seri amunicji typu 7,65 mm Browning, jednak z powodu braku zamwie ze strony wojska, nie podjto si jej seryjnej produkcji. Z powodu zbyt maej iloci amunicji (okoo kilkaset szt.) wytworzonej w tej prbnej serii nie zachowa si aden znany egzemplarz i tym sposobem nie jest znany sposb znakowania tego typu naboju (sugeruje si e bya znakowana podobnie jak amunicja karabinowa). Na pocztku lat trzydziestych w zakadach zbrojeniowych PWU-Fabryka Amunicji w Skarysku-Kamiennej rozpoczto produkcj amunicji typu 7,62x38 R Nagant, przyjtej na uzbrojenie przez Policj Pastwow wraz rewolwerem Naganta. Na potrzeby rynku cywilnego, wytwarzane naboje byy znakowane w ukadzie 120o sygnatur F A S od skrtu Fabryka Amunicji Skarysko. Amunicja wytwarzana do celw wojskowych i policyjnych sygnowana bya identycznie jak amunicja karabinowa. Spotyka si rwnie inny sposb znakowania amunicji rewolwerowej typu 7,62mm Nagant a mianowicie na godzinie 12 umieszczane byo oznaczenie kalibru, nie stosowane do tej pory w ogle 7,62. Na 3h wystpowa przeniesiony orzeek bdcy kodem pastwowych zakadw w Skarysku. Na godzinie 9 znajdowa si kod huty mosidzu N, za na 6h data produkcji (dwucyfrowa kocwka roku).

Nieznacznie pniej rozszerzono produkcje o amunicje typu 9x19 Parabellum ktr przyjto na uzbrojenie Wojska Polskiego jako przepisow do broni krtkiej jak i maszynowej. Pocztkowo amunicja bya znakowana w identyczny sposb jak naboje kalibru 7,62 mm produkowane na rynek cywilny sygnatur F A S. Pniej ju uywano tego oznaczenia tylko w przypadku amunicji przeznaczonej do uytku cywilnego (nabj z pociskiem o masie 8g). Po rozpoczciu w 1936 r. produkcji z przeznaczeniem dla wojska (nabj z pociskiem 7,5g) amunicja otrzymaa oznaczenia identyczne jak znakowanie na uskach nabojw rewolwerowych kalibru 7,62 mm, z tym e na godzinie 12 umieszczana bya sygnatura kalibru 9 m/m. Pozostae oznaczenia pozostay niezmienione.

I.7 HIPOTEZY Jak byo wspomniane we wczeniejszym rozdziale o znakowaniu amunicji pistoletowej W.W.A.K. wyprodukowaa niewielk parti amunicji kalibru 7,65mm Browning. Nie ma dostpu do adnego egzemplarza tej amunicji. Jednak mona spotka niekiedy naboje tego kalibru sygnowane w bardzo podobny sposb jak amunicja produkowana przez zakady Pocisk a mianowicie na godzinie 12 wybita jest litera W ktr w swoim czasie posugiwaa przy znakowaniu amunicji karabinowej fabryka (W.W.A.K.), za na godzinie 6 wybita jest gwiazdka. Jednake ze wzgldu na ilo tej amunicji wystpujcej na rynku kolekcjonerskim naley wykluczy e jest to amunicja produkcji polskiej (jest to prawdopodobnie amunicja produkcji austriackiej).

W drugim przypadku mamy do czynienia z usk karabinow kalibru 7,92x57 Mauser, oto jak wyglda to znakowanie amunicji:

Oznakowania na usce s wybite w ukadzie 120o (trjdziaowym) z podziaem na sektory za pomoc pionowych kresek odchodzcych promienicie od dna uski. Liczba 21 nie przedstawia adnych problemw z identyfikacj gdy chodzi o rok produkcji 1921 r. (spotka te mona uski z rokiem produkcji z 1920 r.). Kolejna liczba 98 umieszczona na dnie uski ze wzgldu na typ amunicji przedstawia wzr broni do jakiej miaa by stosowana, chodzi tu o karabin Mauser wz.1898. Najwicej kopotu dostarcza natomiast sygnatura producenta WP gdy mona j interpretowa dwojako. Pierwsz interpretacje mona przetumaczy jako Wojsko Polskie, druga za Wytwrnia Pozna. Porwnujc to znakowanie ze wczeniejszymi danymi na temat produkcji amunicji strzeleckiej przez zakady Pocisk S.A. naley tu wykluczy e jest to wczesna produkcja z tych zakadw (WP jako Wytwrnia Pocisk). Po pierwsze zakady te rozpoczy sw produkcj od amunicji typu 8x50R Mannlicher, po drugie od pocztku tej produkcji stosoway znakowanie w ukadzie 90o (czterodziaowe) z podziaem dna na sektory za pomoc pionowych kresek. Najbardziej prawdopodobna jest hipoteza e amunicj t produkowano w Poznaniu i e by to pierwszy dziaajcy na naszych terenach po odzyskaniu niepodlegoci zakad produkujcy amunicj strzeleck. Co przemawia za t teori?. W Poznaniu istniaa bowiem filia austriackiego holdingu Georg Roth A.G., fabryk t znacjonalizowano a maszyny przeznaczone do produkcji amunicji zostay przekazane dopiero w 1922 r. do nowo powstaej Wojskowej Wytwrni Amunicji Karabinowej w Warszawie. Ot w tym samym czasie ustalono e na uzbrojenie zostanie przyjty karabin typu Mauser wz.1898 wraz z nabojem kalibru 7,92x57 mm. Wedug zaoe strategicznych zakad tego typu nie powinien by umiejscowiony w Poznaniu ze wzgldu na du blisko granicy, skd zagraao potencjalne niebezpieczestwo ze strony Niemiec, bezpieczniej byo zatem umieci tak fabryk w centrum kraju. Do tego czasu moga zatem istnie produkcja tej amunicji w stolicy Wielkopolski. Ponadto sama Wielkopolska bdca pod wpywem zaboru pruskiego si rzeczy przeja w spadku uzbrojenie po byym zaborcy, mona domniemywa e amunicj t produkowano wanie na potrzeby jednostek wielkopolskich (uzbrojonych w bro pochodzenia niemieckiego) zanim ruszya produkcja amunicji mauserowskiej w innych fabrykach na ziemiach polskich. Jest zatem wielce prawdopodobne e ju w roku 1920 produkowano w Poznaniu amunicj karabinow, za tym faktem przemawia rwnie to e w Poznaniu dziaaa Wytwrnia usek i dek Karabinowych (by moe chodzi rwnie o ten zakad) naleca do tzw. Wojskowych Zakadw Przetwarzajcych.

I.8 Pakowanie amunicji strzeleckiej I.8.1 Amunicja pistoletowa i rewolwerowa 6,35x15SR Browning Amunicja tego typu produkowana przez zakady Pocisk pakowana bya w pudeka kartonowe po 25 sztuk. 7,65x17SR Browning Amunicja tego typu produkowana przez zakady Pocisk pakowana bya w pudeka kartonowe po 25 sztuk. 7,62x38R Nagant Naboje rewolwerowe produkcji polskiej przeznaczone na rynek cywilny pakowano w pudeka kartonowe po 7 sztuk (pojemno bbenka rewolweru Naganta). Amunicj przeznaczon dla wojska i Policji Pastwowej pakowano w kartonowe pudeko (wymiary 50x50x40 [mm]) po 25 sztuk naboi oddzielonych od siebie kartonow kratk rozdzielajc. Na wierzchu naklejano drukowan etykiet w kolorze biao-czerwonym na ktrej umieszczona bya liczba naboi, kaliber, system broni oraz numer partii produkcyjnej wraz z rokiem produkcji.

9x19 Parabellum Amunicja przeznaczona do uytku w pistoletach Vis wz.35 pakowana bya w pudeka kartonowe po 24 sztuki, naboje oddzielone by od siebie kartonow kratk rozdzielajc. Wynikao to z tego e do kompletu Vis-a doczane byy trzy magazynki o pojemnoci 8 naboi kady. Pudeko miao wymiary 63x42x31 [mm]

Amunicja przeznaczona na rynek cywilny i dla Policji Pastwowej (stosowana w pistoletach maszynowych Suomi) pakowana bya z kolei w pudeka kartonowe luzem po 20 naboi uoonych na przemian. Pudeko miao wymiary 49x41x31 [mm]. Na wierzchu pudeka naklejano bia etykiet w postaci opaski, na ktrej znajdoway si informacje dotyczce nazwy producenta, iloci naboi, kalibru, systemu oraz numer partii produkcyjnej i rok wykonania. 10 takich pudeek byo zawijanych w paczk z mocnego papieru pakowego i 9 takich paczek wkadano do drewnianej skrzyni.

I.8.2 Amunicja karabinowa i wielkokalibrowa 8x50R Mannlicher brak informacji z powodu niedostpnoci bibliografii i innych materiaw rdowych. 8x50R Lebel Amunicj wytwrni polskich pakowano w pudeka kartonowe po 8 sztuk (pojemno magazynka rurowego kb Lebel) lub w pakiety po 10 sztuk owinite papierem pakowym i przewizane mocnym sznurkiem. Naboje miotajce z kolei pakowane byy w pakiety po 5 sztuk owijane w papierem pakowym i wizane mocnym sznurkiem. Czsto si zdarza e w pakietach polskich naboi miotajcych znajduj si uski z biciami francuskimi, co wynika z faktu ponownego uycia wystrzelonej uski do produkcji.

7,92x57 Mauser Polsk amunicj kalibru 7,92mm pakowano na wzr niemiecki w pudeka kartonowe koloru brzowego lub kremowego, zawierajce 15 naboi luzem lub w trzech dkach po 5 sztuk. Pudeko miao wymiary 85x60x30 [mm]. Pudeka posiaday drukowane lub odbijane stemplem napisy w kolorze odpowiadajcym typowi amunicji (kolor zgodny z kolorem obwdki sponki), zawieray informacje o wytwrcy, rodzaju i przeznaczeniu amunicji, ponadto podawano numer partii wraz rokiem produkcji oraz dat kompletacji (scalania), miesic, rok, niekiedy nawet dzie.

Pudeka kartonowe pakowane byy w hermetycznie zamykane puszki cynkowe, ktre z kolei pakowano w drewniane skrzynie. Na skrzyni znajdowaa si nalepka z charakterystyka amunicji oraz namalowane kko takiego samego koloru, jakim by pomalowany obwd sponki. cznie w jednej skrzyni znajdowao si 1260 naboi karabinowych. Amunicja izbowa

Amunicj izbow wytwarzano w dwch kalibrach 7,92mm i 8x50R Lebel przez zakady Pocisk. Amunicj tego typu pakowano w paczki z papieru pakowego po 10 sztuk, pociski oowiane pakowane byy w pudeka kartonowe po 500 sztuk, sponki za po 100 sztuk w pudeka z blachy cynkowej. Nastpnie oddzielnie pakowano czci amunicji do skrzy drewnianych. 7,92x107 DS Naboje pakowano w kartonowe pudeka po 12 sztuk, a te z kolei po 12 sztuk w hermetyczne cynkowe puszki wkadane do drewnianych skrzy. Na pudekach kartonowych umieszczano napis zawierajcy nazw producenta, liczb naboi, kaliber i typ pocisku oraz numer partii i rok produkcji.

13,2x99 Hotchkiss brak informacji z powodu niedostpnoci bibliografii i innych materiaw rdowych. 20x140B wz.38 brak informacji z powodu niedostpnoci bibliografii i innych materiaw rdowych.

II. Okres okupacji (1939-45)


II.1 Amunicja pistoletowa, karabinowa, porednia Po podjciu przez wadze okupacyjne decyzji o produkcji w zajtych zakadach, jeszcze w grudniu 1939 r. zdoano wyprodukowa prbn parti amunicji pistoletowej kalibru 9x19 mm Parabellum. Znakowanie tej amunicji rnio si od produkcji polskiej brakiem podziau na sektory za pomoc pionowych kresek oraz zastpieniem orzeka poprzez picioramienn gwiazdk oznaczajc w niemieckim systemie usk wykonan z mosidzu.

Pocztkowo wytwrnie w okupowanych krajach nie naleay do jednolitego systemu zaopatrzenia OKH, w zwizku z tym zakad w Skarysku nie otrzyma wasnego symbolu kodowego. Producent z braku wytycznych w tym kierunku stosowa wasny system oznacze bdcy improwizacj poczonych oznacze polskich i niemieckich przy produkcji amunicji typu 9x19 Parabellum i 7,92x57 Mauser. Dlatego te fabryka w Skarysku stosowaa na pocztku handlowy symbol producenta bdcy wyduonym szeciobokiem ze sowem HASAG umiejscowionym w rodku. Na amunicji karabinowej znak ten by ledwie czytelny, natomiast na uskach pistoletowych pozosta z niego jedynie sam zarys. Na uskach pistoletowych (9 mm x 19) w pierwszych trzech seriach z roku 1940, zachowa si podzia na sektory za pomoc pionowych kresek, z ktrego zreszt bardzo szybko zrezygnowano (Na amunicji karabinowej od pocztku zrezygnowano z podziau na sektory za pomoc pionowych kresek). W pierwszej serii amunicji pistoletowej uchowa si nawet symbol huty mosidzu N (Norblin) zamieniony pniej na kod materiaowy 67, umieszczany a do wyczerpania si zapasw polskiego mosidzu. Nowoci w tym ukadzie oznacze byo wprowadzenie numeru serii produkcyjnej. Przez ten okres czasu (1940-41) widoczne jest stopniowe ujednolicanie systemu znakowania amunicji do zgodnego z niemieckimi standardami ktry zawiera kod producenta (12h), kod materiaowy (3h), numer serii produkcyjnej (6h) oraz dwucyfrow kocwk daty produkcji (9h). 9x19 Parabellum

7,92x57 Mauser

Gdzie w poowie roku 1940 zakady w Skarysku otrzymay wreszcie trzyliterowy kod kam umieszczany od tej pory na uskach zamiast stosowanego dotychczas oznaczenia cywilnego. Po wyczerpaniu si w 1941 r. zapasw mosidzu polskiego pochodzenia, zaczto wyrabia uski stalowe fosfatowane i nastpnie lakierowane oznaczane kodowo jako St (Patronenhulse Stahl lackiert). Wynikajce problemy z uytkowania takiej amunicji w broni maszynowej (pkanie usek) spowodoway wprowadzenie do produkcji usek o pogrubionych ciankach przy czci dennej, tak ulepszone oznaczano symbolem St + (Patronenhulse Stahl lackiert mit verstarkter Hulsenboden). Kolejn modyfikacj produkowanych usek stalowych w celu uproszczenia produkcji byo wprowadzenie usek o jednym otworze zapaowym oznaczanych jako -St (Patronenhulse Stahl lackiert mit Einlochzundung). Oznaczenia kodu materiaowego byy identyczne dla amunicji pistoletowej i karabinowej. Dotyczy to zarwno amunicji pistoletowej 9x19 jak i karabinowej 7,92x57 (rwnie produkowana pniej amunicja typu 7,92x33).

1. uska stalowa (St) 2. uska stalowa wzmocniona (St+) 3. uska stalowa wzmocniona z jednym otworem zapaowym (St+)

1 9x19 Parabellum

7,92x57 Mauser

W 1944 r. w zakadach w Skarysku podjto si rwnie produkcji nowej amunicji poredniej typu 7,92 mm x 33 Kurz Patrone przeznaczonej do karabinka szturmowego StG-43 (MP-43). Naboje produkowano w uskach stalowych lakierowanych. Amunicja ta znakowana bya wedug systemu niemieckiego podobnie identycznie jak amunicja pistoletowa i karabinowa produkcji ze Skaryska z tego okresu (wykonano pi serii produkcyjnych tej amunicji). W kocwce 1943 r. na terenie okupowanej Polski uruchomiono jeszcze jeden zakad produkujcy amunicj, a mianowicie wspomniany wczeniej koncern Hasag produkowa amunicje karabinow Mausera w fabryce mieszczcej si w Czstochowie. Zakad ten posugiwa si kodem literowym nbe a jego pena nazwa brzmiaa Hasag Eisen- und Metallwerke GmBH, Werk Apparatebau Tschenstochau. W 1943 r. zdono wyprodukowa tylko jedna seri, przez nastpny rok produkcja trwaa cay czas, natomiast w 1945 r. w wyniku zbliajcego si Frontu Wschodniego wyprodukowano tylko trzy serie amunicji karabinowej.

Osobnego omwienia w tym dziale wymaga pewna ciekawostka historyczna. Ot we wrzeniu 1939 r. w rce niemieckie wpada pewna liczba polskich karabinw ppanc. wz.35 Ur. Doceniajc parametry tej broni oraz pocztkowy brak podobnego uzbrojenia na stanie niemieckich jednostek (niemieckie rusznice PzB.39 dopiero zaczto dostarcza do jednostek). Podjto zatem produkcj amunicji to tej zdobycznej broni, jednak nie kontynuowano jej w zakadach polskich tylko przeniesiono j do filii zakadw HASAG, Hugo Schneider AG w Altenburgu ktre stosoway kod produkcyjny P 490. Produkcja tej amunicji trwaa tylko przez krtki okres w roku 1940. W amunicji typu 7,92x107 oznaczonej wedug niemieckiej nomenklatury jak Panzerbchsepatrone P 35 zmieniono standardowe polskie pociski (rdze oowiany) typu DS na pociski z amunicji typu 7,92x94 Patrone 318 z rdzeniem wykonanym ze stali utwardzanej (SmK) lub spieku wglika wolframu (SmKH). Znakowanie barwne tej amunicji polegao na pomalowaniu obwdki sponki oraz szczytu pocisku na kolor czarny. Oznaczenia wybijane na dnie uski rniy si od typowej amunicji przede wszystkim wprowadzeniem kodu tzw. waffenamt-u czyli znaku odbioru wojskowego skadajcego si z goda niemieckiego (gapy) z numerem kontrolera (WaA201, WaA208).

II.2 Znakowanie barwne amunicji Amunicja karabinowa kalibru 7,92 mm bya znakowana barwnie zgodnie z wytycznymi dotyczcymi dotyczcymi amunicji niemieckiej. W zakadach polskich na terenach okupowanych produkowano wycznie amunicj zwyk z pociskami typu sS, SmE oraz amunicje lep typu Platz 33 (z drewnianymi pociskami). W amunicji pistoletowej typu 9 mm x 19 Parabellum nie stosowano zasadniczo adnych oznacze barwnych, wyjtkiem przez pewien okres (1941-44) by wprowadzony do uzbrojenia nowy oszczdnociowy pocisk z rdzeniem stalowym 08mE (9mm Pistolengeschoss mit Eisenkern). Ze wzgldu na jego mniejsz mas (6,48 g) w porwnaniu ze standardowym pociskiem, wzmocniono w naboju adunek miotajcy w celu zachowania osigw balistycznych. Amunicja ta bya przeznaczona gwnie do broni maszynowej i odrnieniu od amunicji 08 dopuszczonej do uytku w pistoletach, pociski byy czernione chemiczne. Z biegiem czasu po decyzji OKH (01.1943) przeznaczajcej wycznie dla pistoletu P08 amunicji z uskami mosinymi, zaprzestano w latach 1944-45 czernienia paszczy pociskw. W czci nabojw 08mE poprzez analogi z amunicj karabinow SmE obwdka sponki bya malowano na niebiesko. Naboje tego typu produkowano w Skarysku od 1941 r.

II.3 Pakowanie amunicji - okres okupacji 1939-45 Amunicja pochodzenia polskiego (zdobyczna) Po przejciu przez III Rzesz polskiego przemysu zbrojeniowego przejto rwnie cz posiadanych zasobw. Std te mona spotka pudeka amunicji reetykietowane. Etykieta w tym przypadku bya przyklejana na jednym z brzegw opakowania i zawieraa uwag o partii nieznanej (Lieferung unbekannt) lub te o polskim pochodzeniu amunicji (poln. Herkunf).

W pniejszym okresie stosowano etykiety standardowe zawierajce informacje o polskim pochodzeniu niektrych elementw naboi, takich jak uski, pociski lub sponki. Informacje t podawano za pomoc umieszczanej w zawiasach litery (p), skrt ten oznacza polnisch. Amunicja pistoletowa Amunicja wojskowa kalibru 9mm pakowana bya w pudeka kartonowe zszywane, klejone lub czone blaszanymi naronikami, jednoczciowe o pojemnoci 16 nabojw (dwa magazynki po 8 nabojw). Amunicja wytwarzana w uskach mosinych oznaczana bya naklejk w kolorze niebieskim. Wraz z wprowadzeniem do produkcji amunicji w uskach stalowych zmieniono ukad kolorystyczny naklejki na bia lub jasnoniebiesk z niebieskim pasem (wzorowan na etykietach amunicji karabinowej). Pierwsza linijka opisu na naklejce zawieraa liczb, rodzaj i typ pocisku. Druga numer serii, rok scalenia i producenta nabojw. Trzecia dotyczya adunku miotajcego gatunek, producent, numer serii i rok produkcji. Czwarta opisywaa usk jej typ materia z ktrego zostaa wykonana, producenta, numer serii i rok produkcji (producent usek wcale nie musia by producentem nabojw i odwrotnie. Pita linijka dotyczya pociskw, ewentualnie ich czci. Ostatnia wskazywaa typ, producenta, numer serii i dat produkcji sponek

Zapis powyszy moemy przeczyta zatem jako: 16 nabojw pistoletowych wz.08 ze stalowym rdzeniem scalonych w 1944 r. przez kam w 22 serii produkcyjnej. Elaborowanych prochem nitrocelulozowym prcikowym nowego typu o wymiarach ziarna 0,8x0,8 mm, wytworzonego w 1943 r. przez mog w 23 serii produkcyjnej. Wyprodukowanych w uskach stalowych, wzmacnianych, lakierowanych z roku 1944 produkcji kam. Z pociskami z roku 1944 wyprodukowanymi przez kam. Naboje zaopatrzone s w sponki Wz.08 produkcji dnf z 40 serii z 1940 r. 52 takie 16-nabojowe paczki (Patronenschachtel) pakowane byy w pudo kartonowe (Patronenpackhlse) oznaczone naklejk bdc powikszon wersj naklejki z paczki, opiewajc na 832 naboje. Pi takich transporterw miecio si z kolei w drewnianej skrzyni (Patronenkasten) mieszczcej 4160 nabojw. Prcz naklejki typu opisanego powyej na skrzyniach umieszczano take etykiety zawierajce zalecenia eksploatacyjne np. Nur fr Maschinenpistolen (tum.: Tylko do pistoletw maszynowych) na skrzyniach nabojw 08mE lub

08SE, czy te Nur fr P 08 (tum.: Tylko do [pistoletu] P 08) na skrzynkach z amunicj w uskach mosinych. Amunicja karabinowa Naklejki na pudekach amunicji karabinowej byy podobne w znaczeniu do amunicji pistoletowej i zawieray te same informacje. Ponadto na pudekach amunicji karabinowej nanoszono dodatkowe informacje dotyczce sposobu pakowania, przeznaczenia i pochodzenia amunicji i tak: i.L. lub In Ladenstreifen - oznaczao amunicj pakowan w dki nabojowe ohne Ladestreifen - oznaczao amunicj pakowan luzem Fr Gewehr - oznaczao amunicj przeznaczon wycznie do karabinw rcznych Fr MG - oznaczao amunicj przeznaczon wycznie do karabinw maszynowych. Unbekannts lub Lieferung Unbekannts oznaczao amunicj zmiksowan lub nieznanego pochodzenia Amunicja karabinowa typu 7,92x57 pakowana bya w pudeka kartonowe po 15 sztuk. Dwadziecia takich 15nabojowych paczek pakowano w kartonowe pudo. Pi takich pude miecio si w drewnianej skrzyni, ktra zawieraa ogem 1020 sztuk amunicji.

III. Okres powojenny (1946-pocztek lat osiemdziesitych)


III.1 Amunicja pistoletowa, karabinowa, wielkokalibrowa Pierwszym zakadem zbrojeniowym ktry po wojnie podj si produkcji amunicji strzeleckiej bya wytwrnia w Skarysku-Kamiennej dziaajca pod nazw Pastwowa Fabryka Amunicji. Przez pierwsze lata produkcji (194650) zakady stosoway na amunicji karabinowej 7,62x54R sygnatur PFA (Pastwowa Fabryka Amunicji), przez krtki okres czasu (1948-49) na amunicji pistoletowej kalibru 7,62x25 pojawia si rwnie sygnatura FA (Fabryka Amunicji), od 10 serii z 1949 r. ujednolicono j jednak z sygnatur jak na amunicji karabinowej. 7,62x25 wz.30

7,62x54R Mosin

Pocztkowo przyjto na oznaczeniach usek system 90o (bez podziau na sektory). Wrd wybijanych sygnatur znajdoway si kod producenta (kody literowe i cyfrowe), kod materiaowy, data produkcji, numer serii produkcyjnej. Na amunicji karabinowej kalibru 7,62 mm produkowanej w uskach stalowych ten system oznacze przetrwa mniej wicej do poowy lat szedziesitych. Jako kodw materiaowych uywano dwch oznacze, pierwszy z nich St wybijany by na amunicji karabinowej i oznacza usk stalow, drugi 33 dotyczy amunicji pistoletowej 7,62 mm i oznacza usk wykonan z mosidzu o skadzie 67% miedzi i 33% cynku. (na uskach kilku serii pojawia si rwnie kod 32). W roku 1950 wprowadzono nowy typ kodowania producenta, kademu zakadowi zajmujcemu si produkcj wojskow przydzielono kod liczbowy, zakady w Skarysku otrzymay kod 21. Pocztkowo liczba ta wybijana na uskach bya umieszczana w owalu, jednak na amunicji pistoletowej zrezygnowano z tego ju w 1954 r., natomiast na amunicji karabinowej spotyka si jeszcze ten typ znakowania do poowy lat 60-dziesitych (uski stalowe). 7,62x25 wz.30

7,62x54R Mosin

Na przeomie roku 1953/54 przyjto nowy system znakowania amunicji w ukadzie 180o z odwrcon dat produkcji w stosunku do kodu producenta. (Jest to wane z tego powodu e na Wgrzech istniaa fabryka sygnujca amunicje rwnie kodem liczbowym 21, z tym e dwucyfrowa kocwka roku produkcji bya skierowana w tym samym kierunku.) Przyjcie nowego sposobu kodowania miao miejsce pocztkowo tylko w amunicji pistoletowej, rezygnujc wkrtce rwnie z umieszczania kodu producenta w owalu. Nastpnie ten system znakowania amunicji zosta przyjty rwnie przez inne zakady produkujce amunicje i stosowany by przy oznaczaniu kadego rodzaju amunicji strzeleckiej produkowanej w Polsce (5,45x39, 7,62x39, 7,62x54R, 9x18, 12,7x107, 14,5x114) do celw wojskowych i dotrwa do wspczesnych nam czasw bez zmian. 7,62x25 wz.30

7,62x54R Mosin

Wrd znakowa z tamtego okresu naley tu nadmieni o amunicji typu 7,62x39 ktrej produkcji podjy si zakady w Skarysku w 1957 r., bowiem pierwsza partia produkcyjna nie posiadaa wybitego kodu producenta lecz tylko dat produkcji w dodatku odwrcon.

W miar odbudowy kraju ze zniszcze wojennych i rozwoju przemysu zbrojeniowego, produkcj amunicji podejmoway rwnie inne zakady. W latach 1954-56 dziaaa w Poniatowej wytwrnia produkujca wycznie amunicje pistoletow kalibru 7,62x25 mm. Uywaa ona na uskach kodu liczbowego 54, umieszczanego pocztkowo w owalu. W nastpnych latach dziaalnoci (1955-56) kod ten by bity ju bez owalu. Wrd naboi wyprodukowanych przez ten zakad mona spotka rwnie uski bez daty produkcji z kodem w owalu. Wedug przypuszcze mog by to naboje lepe z pocztkowej fazy rozruchu linii produkcyjnej, by moe nawet z roku 1953.

Kolejnym zakadem ktry podj si produkcji amunicji bya wytwrnia w Pilczycach k. Wrocawia uywajca kodu 343. Na pocztkowo produkowanej amunicji pistoletowej kalibru 7,62x25 mm przez cay okres jej produkcji (1951-56) kod ten by umieszczany w owalu. Po tym czasie jednak na innych rodzajach produkowanej amunicji strzeleckiej (7,62x39) produkowanej przez ten zakad kod liczbowy by wybijany bez umiejscawiania w owalu. Zakad ten funkcjonowa do pierwszej poowy lat siedemdziesitych.

Wrd innych zakadw produkujcych amunicj pistoletow kalibru 7,62 mm dziaaa rwnie fabryka sygnujca swe wyroby kodem 234 umieszczanym w owalu (rok 1953). Nie jest znane umiejscowienie tego zakadu.

III.2 Znakowanie barwne amunicji Oprcz standartowych oznacze spotykanych na dnach usek wojskowych, w celu szybkiej identyfikacji rodzaju uywanego typu pocisku stosowano barwne malowania szczytu pocisku. System ten pochodzi z systemu radzieckiego i si rzeczy zosta przyjty przez wszystkie pastwa nalece do wczesnego Ukadu Warszawskiego, do ktrego naleaa midzy innymi Polska. Tab.2 Znakowanie barwne amunicji strzeleckiej Ukad Warszawski Typ pocisku Kolor wierzchoka pocisku ciki ty lekki (z rdzeniem stalowym) srebrny smugowy zielony przeciwpancerny czarny zapalajcy czerwony przeciwpancerno-zapalajcy czarno-czerwony przeciwpancerno-zapalajco-smugowy fioletowo-czerwony Oprcz tych oznacze mona spotka rwnie inne specyficzne malowania stosowane w Polsce. I tak na amunicji pistoletowej kalibru 7,62x25 mm o zaostrzonych wymaganiach jakociowych, przeznaczonej do testw wytrzymaociowych produkowanych czerepw chemw stalowych, szczyt pocisku malowany by na to. Naboje te produkowano w roku 1955 przez wytwrnie nr 21 i 54. Na potrzeby Milicji Obywatelskiej w latach 60-tych przyjto rewolwer gazowy Naganta przerobiony na nabj 7,62 mm x 25. Produkowana do niego amunicja elaborowana bya w uskach polskich producentw, z produkcji pochodzcych z rnych lat. Pocisk wykonany z kartonu imitujcego ksztatem pocisk zawiera adunek substancji dranicej i pomalowany by cay na zielono (spotka mona rwnie pociski w naturalnej barwie papieru). Na pocztku lat szedziesitych opracowano w Polsce nabj miotajcy kalibru 7,62 mm x 39 wz. 43/60 z przeznaczeniem do miotania granatw nasadkowych z kbk-granatnikw wz.60 i wz.60/72. Poniewa nabj ten posiada wzmocniony adunek miotajcy w porwnaniu do naboju lepego, w celu jego szybkiej identyfikacji zagniecony szczyt uski w formie gwiazdki malowano na kolor biay. Wrd innych znakowa barwnych warto wspomnie tu amunicji do aparatu ubojowego AU-65 typu 11x28,5 SR. Pocztkowo si uytego naboju oznaczano poprzez zamalowanie dna naboju odpowiednim kolorem. Lakierem koloru tego oznaczano amunicj do uboju zwierzt o wadze 200400 [kg], niebieskim dla zwierzt o wadze 400600 [kg], czerwonym dla zwierzt wacych od 600 [kg]. Pniej przeniesiono to znakowanie na zagniecie w formie gwiazdki zamykajcej wylot uski.

III.3 Pakowanie amunicji III.3.1 Amunicja pistoletowa 7,62x25 wz.30 Amunicja pistoletowa kalibru 7,62 mm pakowana bya w kartonowe paczki o wymiarach 85x70x35 [mm]. W paczce takiej miecio si 70 sztuk naboi przeoonych pomidzy warstwami papierow tam. Na paczce obijano stemplem napisy z informacj o typie amunicji oraz jej iloci oraz stemple odbioru wojskowego, stemple posiaday kolor czerwony lub granatowy, mona spotka rwnie paczki bez tych stempli z jedynie stemplem liczbowym np. 8537.

Do metalowej konserwy wykonanej z blachy ocynkowanej (starego typu wieko lutowane, brak zaokrgle na rogach) wchodzio po 18 paczek amunicji. Na wieku takiej konserwy umieszczane byy napisy informujce o kalibrze amunicji, jej typie, materiale uytym do produkcji usek, numer serii produkcyjnej, kod producenta, rodzaj materiau miotajcego.

Dwie takie konserwy umieszczano z kolei w drewnianej skrzyni na ktrej znajdoway si podobne informacje jak na wieku konserwy amunicyjnej. Ogem w drewnianej skrzyni znajdowao si 2520 sztuk nabojw. III.3.2 Amunicja porednia 7,62x39 wz.43 Amunicja porednia kalibru 7,62 mm na pocztku bya produkowana w dwch rodzajach opakowa - w dkach i luzem. Amunicja pakowana w dkach (2 dki po 10 naboi) przeznaczona bya do karabinw SKS (7,62 mm ksS). Paczka takiej amunicji bya identyczna jak paczka radziecka tego typu, rnia si od niej brakiem opisu zawartoci, na paczce znajdowa si jedynie stempel odbioru wojskowego i czasami wewntrznej kontroli zakadowej. Paczka amunicyjna miaa wymiary 127x63x22 [mm]. Do metalowej konserwy (starego typuprostoktna, z blachy ocynkowanej, lutowane wieko) wchodziy 23 takie paczki, czyli w sumie 460 nabojw. Dwie takie konserwy amunicyjne umieszczano w drewnianej skrzyni (920 sztuk nabojw).

Amunicja luzem bya pakowana do kartonowych pudeek o wymiarach 69x47x42 [mm] w cztery warstwy po 5 sztuk, przeoonych papierow tam. Na pudekach amunicji zawierajcej amunicj specjaln (ppanc., zapalajc, smugow) znajdoway si namalowane ukone pasy w kolorach odpowiadajcych znakowaniu wierzchokom pociskw znajdujcych si w paczce (patrz: znakowania barwne).

Do metalowej konserwy wchodziy 33 takie paczki (660 nabojw). Nastpnie dwie takie konserwy amunicyjne byy umieszczane w drewnianej skrzyni.

Na skrzyni oprcz napisw zbienych z tymi na konserwie umieszczano rwnie kolorowy pasek w kolorze identycznym z kolorem znakowania wierzchokw pociskw znajdujcych si w skrzyni.

Wraz z uruchomieniem produkcji amunicji lepej i miotajcej pojawi si nowy typ paczki dla tego typu amunicji. Pudeko miao wymiary 54x48x45 [mm], czyli mniejsze od stadartowych paczek amunicji ostrej

(mniejsz dugo naboju). Pozwalao to w standardowej konserwie amunicyjnej zmieci 35 paczek, co zwikszao pojemno drewnianej skrzynki amunicyjnej do 1400 sztuk nabojw. Paczki z amunicj wiczebn nosiy jedynie oznaczenia odbioru wojskowego. Paczki z nabojami miotajcymi typu CGN (wiczebny Granat Nasadkowy) na paczce miay odbity stempel z kalibrem amunicji, przeznaczeniem i typem. Po zmianach wynikych z zmiany technologii wykonania tej amunicji w ten sam sposb znakowano paczki amunicyjne. Naboje miotajce typu UNM wz.43/60 (Uniwersalny Nabj Miotajcy) pakowano w takie same pudeka, za na samym pudeku odbijano stemplem typ amunicji oraz jej przeznaczenie. Wrd tych opakowa naley tu wymieni amunicj dostarczan do jednostek wraz ze skrzyniami z granatami typu KGN (Kulkowy Granat Nasadkowy) oraz PGN-60 (Przeciwpancerny Granat Nasadkowy wz.60). Ot naboje typu NGN (pniej rwnie UNM wz. 43/60) pakowano dwuwarstwowo w pudeka kartonowe o niestandartowej pojemnoci 18 sztuk (KGN, w skrzyni 12 granatw ) lub 24 szt. (PGN-60, w skrzyni 24 granaty) zamknite w woreczku z tworzywa sztucznego. Do wntrza takiego woreczka wkadana bya etykieta z analogicznym stemplem jak paczce nabojw UNM, z tym jednak e zwykle skrelano ostatni wiersz, mwicy o zastosowaniu amunicji do granatw CGN.

Wraz z rezygnacj ze starego typu konserw amunicyjnych zastpionych przez nowe, lakierowane na zielono z zaokrglonymi rogami i zamykanymi poprzez rolowanie podobnie jak w konserwach spoywczych, pojawi si nowy typ paczki amunicyjnej o wymiarach 58x48x44 [mm], zblionych do paczki amunicji lepej. Pozwolio to na zapakowanie do nowej konserwy (pomimo nieco mniejszych jej wymiarw) 35 paczek amunicji (700 sztuk w konserwie), co zwikszao pojemno drewnianej skrzynki amunicyjnej do 1400 sztuk nabojw.

W latach osiemdziesitych w ramach oszczdnoci zrezygnowano z pakowania amunicji ostrej w pudeka, zastpujc je papierowymi pakietami spinanymi drucianymi zszywkami . Pakiet taki posiada rozmiary 62x40x52 [mm] i jedynym oznakowaniem na nim jest znak odbioru wojskowego, ponadto od paczki wyrnia si lekko trapezowym ksztatem. Amunicja o wzmocnionym cinieniu posiada na paczce stosown adnotacj, podobnie jak wytwarzana amunicja szkolna.

III.3.3 Amunicja karabinowa 7,62x54R Amunicja karabinowa kalibru 7,62mm (Mosin) pakowana byo w pakiety po 20 sztuk owinite papierem pakowym i przewizane sznurkiem. Na opakowaniu nie znajdoway si adne dodatkowe informacje oprcz czasami pojawiajcego si stempla odbioru wojskowego i wewntrznej kontroli zakadu. Pakiety te umieszczane byy w metalowej konserwie amunicyjnej. Na wieku pojemnika znajdoway si informacje o kalibrze amunicji, typie pocisku i uski, serii produkcyjnej, producencie oraz dane dotyczce materiau miotajcego.

Dwie takie metalowe konserwy wkadane by do drewnianej skrzynki amunicyjnej. III.3.4 Amunicja wielkokalibrowa 14,5x114 Amunicja jest pakowana po 40 sztuk do metalowych konserw amunicyjnych. Na wieku konserwy s umieszczane dane dotyczce nazwy nabojw i materiau usek (np. 14,5 MDZ s), numer partii, zakad produkcyjny i rok produkcji, liczba nabojw w skrzyni (40 szt.) dane o materiale miotajcym oraz kolorowe oznaczenie typu amunicji zgodne ze znakowaniem na wierzchokach pociskw. Dwie takie konserwy s umieszczane w drewnianej skrzyni (80 szt. nabojw). Na skrzyni na kadej z dwch bocznych cianek umieszczane s informacje identyczne jak na wieku konserwy amunicyjnej.

W stosunku do oznacze wystpujcych na konserwach i skrzyniach naley si mae wyjanienie dotyczce kodw uywanych przy opisywaniu materiau uytego przy produkcji usek. Pocztkowo stosowano polskie oznaczenia typu: M uska mosina St uska stalowa B uska bimetalowa Zastpione pniej z niewiadomych przyczyn na radziecki system kodw materiaowych, zapisywany alfabetem aciskim! GL uska mosina GS uska stalowa G uska bimetalowa

IV. Okres wspczesny (koniec lat osiemdziesitych-2003)


Wytwarzane naboje na rynek cywilny byy oznaczane podobnie jak wojskowe w ukadzie 180o, z tym e wojskowy numer zakadw 21 zastpiono pocztkowo cywiln sygnatur zakadu SKN (SkaryskoKamieNna) wybijan na godzinie 12, na godzinie 6h zamiast daty produkcji wybijane byo oznaczenie typu amunicji.

Niedugo potem (w roku 1990) zmieniono wraz ze zmian nazwy zakadw na Zakady Metalowe MESKO S.A. wybijan sygnatur na nazw zakadw MESKO, znakowanie nadal prowadzono w ukadzie 180o, z tym e teraz kod zakadw wraz z oznaczeniem typu amunicji by wybijany w rnych pozycjach i ukadach w stosunku do siebie. Dotyczy to amunicji pistoletowej i rewolwerowej (9x18 Makarow; 9x19 Parabellum; 9x29R [.38 Special]; 9x33R [.357 Magnum]), poredniej (5,45x39; 7,62x39) produkowanej na eksport jak i myliwskiej (7x57R; 7x64; 7x65R; 7,62x51 [.308 Winchester]; 7,62x53R [7,62x54R Mosin]; 7,62x63 [.30-06 Springfield]) oraz gazowej (8x20 [8mmK]; 9x17R; 9mmPA).

Wrd produkowanej amunicji znajduj si odstpstwa od podanej wczeniej reguy. Pierwsze z nich dotyczy amunicji do broni gazowej kalibru 8 mm i 9 mm x 17, znakowanej w ukadzie 180o, gdzie na 12h zmieniony by kod producenta na * M *, na polu 6h wybijano bez zmian oznaczenie typu amunicji.

Drugim przypadkiem jest natomiast nabj rewolwerowy .38 Special (9mm x 29R) w ktrym trudno okreli w jakim ukadzie jest znakowany (120o?), gdzie na godzinie 6 znajduje si kaliber .38 SPECIAL, kod zakadu MESKO znajduje si na polu 10h, za na 1h data produkcji 90.

Oprcz tego naboje specjalne nie penetrujce tego kalibru (.38 Special) w zalenoci od mocy obalajcej posiadaj barwne czepce w celu ich atwej identyfikacji. Najsabszy nabj to Komar posiadajcy biay czepiec, dalej Osa z tym czepcem, najsilniejszy adunek posiada Szersze z niebieskim czepcem. W poowie lat dziewidziesitych ubiegego wieku zakady w Skarysku wykonay parti amunicji typu 7,62x39, na zamwienie policji niemieckiej ze wschodnich landw. Znakowania uski byy sterylne tzn. nie zawieray informacji o producencie lecz tylko kaliber amunicji i dat produkcji w zakodowanej postaci, pierwsza cyfra oznaczaa kwarta produkcji za druga kocwk roku produkcji.

Starania Polski prowadzone od pocztku lat dziewidziesitych o przyjcie naszego kraju do ukadu NATOwskiego (oraz jej przyjcie) spowodoway konieczno wprowadzenie do produkcji amunicji zgodnej ze standardami tego paktu (9x19; 5,56x45; 7,62x51; 12,7x99). W 1992 r. rozpoczto produkcje amunicji typu 9 mm x 19 do celw wojskowych, otrzymaa ona system oznacze w ukadzie 120o, dostosowany do standardowego znakowania natowskiego. Na dnie uski na godzinie 12 umieszczany jest sygnatura oznaczajca typ naboju 9x19 P., na polu 4h umieszczana jest data produkcji (dwucyfrowa kocwka roku), a na 8h wojskowy kod produkcyjny zakadu 21.

Pod koniec lat dziewidziesitych uruchomiono produkcje amunicji poredniej kalibru 5,56 mm x 45 , znakowanie jej wyglda podobnie jak w amunicji typu Parabellum, z tym e jest to znakowanie raczej w ukadzie 180o, gdy na polu 12h znajduje si oznaczenie amunicji 5,56x45, za na polu 6h, symetrycznie w po obu stronach w niewielkiej odlegoci od siebie umieszczona jest data produkcji i kod zakadu 98 21.

IV. Znakowania barwne amunicji strzeleckiej IV. Pakowanie amunicji Amunicja pistoletowa i rewolwerowa Amunicja pistoletowa kalibru 9x18 Makarow jest w biae kartonowe pudeka z plastikow kratk o pojemnoci 16 sztuk. Pudeko ma wymiary 43x43x27 [mm], na opakowaniu nie znajduj si adne oznaczenia oprcz stempla odbioru wojskowego. Paczki te s nastpnie umieszczane w metalowej konserwie amunicyjnej. Na wieku konserwy znajduj si informacje dotyczce amunicji typu kaliber, producent, rodzaj materiau miotajcego itp.

Amunicja kalibru 9 mm Makarow przeznaczona do celw komercyjnych bya pakowana w dwuczciowe pudeka wykonane z tworzyw sztucznych o wymiarach 118x61x36 [mm]. W opakowaniu miecio si 50 sztuk nabojw (5x10). Na pokrywce opakowania naklejana bya etykieta w barwie czerwonej wraz opisami zawartoci w kolorze czarnym.

Amunicja kalibru 9x19 Parabellum przeznaczona do celw wojskowych pakowana jest w kartonowe pudeka z plastikow kratk o pojemnoci 25 sztuk. Pudeko ma wymiary 54x54x31 [mm], na opakowaniu nie znajduj si adne oznaczenia oprcz stempla odbioru wojskowego. Paczki te s nastpnie umieszczane w metalowej konserwie amunicyjnej. Na wieku konserwy znajduj si standardowe informacje dotyczce amunicji.

Amunicja kalibru 9 mm Para przeznaczona do celw komercyjnych bya pakowana pocztkowo w dwuczciowe pudeka wykonane z tworzyw sztucznych o wymiarach 118x61x36 [mm]. W opakowaniu miecio si 50 sztuk nabojw (5x10). Na pokrywce opakowania naklejana bya etykieta w barwie czerwonej wraz opisami zawartoci w kolorze czarnym. Etykiety byy wykonane w wersjach polskiej, angielskiej i niemieckiej (w tym ostatnim wykonaniu znana jest etykieta w kolorze niebieskim).

W 1997 r. pojawi si nowy typ opakowania amunicji komercyjnej oferowany jednak wycznie na eksport, podobny do opakowania wojskowego z tym e na pudeku znajdowaa si etykieta w kolorze czerwono-czarnym z biaymi napisami.

You might also like