Publikacja wspfinansowana ze rodkw UNII EUROPEJSKIEJ w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego Projekt Plan Rozwoju Politechniki Czstochowskiej

ANDRZEJ KASPRZYCKI WOJCIECH SOCHACKI

WYBRANE ZAGADNIENIA PROJEKTOWANIA I EKSPLOATACJI MASZYN I URZDZE

POLITECHNIKA CZSTOCHOWSKA
CZSTOCHOWA 2009

_________________________________________________________________________________________________________________

Recenzenci: prof. dr hab. in. Jerzy Bajkowski dr hab. in. Ludwik Kania prof. PCz Autorzy: Cz I i II: Andrzej Kasprzycki Cz III: Wojciech Sochacki

Zamiarem autorw niniejszego podrcznika byo przyblienie zagadnie zwizanych z projektowaniem i eksploatacj obiektw technicznych. Nieodzownym elementem projektowania jest umiejtno czytania i wykonania dokumentacji technicznej, ktrej gwn czci skadow jest rysunek techniczny danego obiektu. Std te w niniejszym opracowaniu cz pierwsza (rozdziay 1 do 9) powicona jest temu zagadnieniu. W oparciu o najnowsze normy podano oglne zasady przedstawienia graficznego obiektw zarwno w realizacji rcznej jak i komputerowej. Cz druga (rozdziay 10 do 22) podrcznika, dotyczy podstaw konstrukcji maszyn, gdzie materia dotyczcy tej bardzo obszernej dziedziny wiedzy przedstawiono w rozwizaniach zada obliczeniowych zwizanych z konstrukcj elementw i podzespow rnych maszyn i urzdze. W czci trzeciej (rozdziay 23 do 27) zaprezentowano najistotniejsze zagadnienia dotyczce eksploatacji maszyn i urzdze. W sposb zwizy omwiono zagadnienia dotyczce zdarze i procesw eksploatacyjnych, obiektw technicznych, elementw teorii niezawodnoci czy strategii eksploatacyjnych. Proponowany skrypt przeznaczony jest dla studentw wyszych szk technicznych z kierunkami mechanicznymi i mechatronicznymi.

Publikacja wspfinansowana ze rodkw UNII EUROPEJSKIEJ w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego Projekt Plan Rozwoju Politechniki Czstochowskiej

KAPITA LUDZKI

_________________________________________________________________________________________________________________

Spis treci
Cz I Podstawy rysunku technicznego
7 7 9 10 10 14 16 18 25 25 27 29 31 32 33 34 39 41 42 43 46 49 54 1. Znormalizowane elementy arkusza........ 1.1. Forma graficzna arkusza..... 1.2. Pismo techniczne ... 1.3. Podziaki .... 1.4. Wymagania podstawowe dotyczce linii ... 1.5. Tabliczka rysunkowa .... 2. Rzutowanie prostoktne .... 2.1. Rzutowanie prostoktne 3. Poczenia ... 3.1. Gwinty i czci gwintowane .. 3.2. Poczenia spawane .. 3.3. Przedstawianie wielowypustw i wielokarbw ... 4. Przekadnie zbate . 5. oyska toczne. Uszczelnienia ruchowe ... 6. Spryny ... 7. Wymiarowanie .. 7.1. Tolerowanie wymiarw . 7.2. Tolerancje geometryczne .. 7.3. Struktura geometryczna powierzchni .... 8. Schematy rysunkowe .... 9. Wykaz norm dotyczcych rysunku technicznego .... 10. Wytrzymao elementw . 26.1. Literatura ..

Cz II

Podstawy konstrukcji maszyn

11. Poczenia spawane ....... 55 11.1. Wymagania konstrukcyjne ... 56 11.1.1. Spoiny czoowe ... 56 11.1.2. Spoiny pachwinowe ..... 57 11.2. Obliczenia wytrzymaociowe .. 57 11.3. Literatura ... 60 12. Poczenia gwintowe . 61 12.1. Obcienie pocze rubowych .. 63 12.1.1. Zcze swobodnie skrcane i nastpnie obcione si osiow Fo 63 12.1.2. Zcze rubowe skrcane pod dziaaniem siy roboczej F pod obcieniem .. 64 12.1.3. ruba jest napita wstpnie si Fw, a nastpnie dodatkowo obciona si robocz Fp .. 64 12.1.4. ruba przenosi obcienie poprzeczne Ft w stosunku do swojej osi 67

_________________________________________________________________________________________________________________

12.1.5. Zcze rubowe o rnych temperaturach elementw ..... 12.2. Wytrzymao zmczeniowa rub zcznych ... 12.3. ruby robocze ... 12.4. Literatura ... 12.5. Tablice pomocnicze .. 13. czenie wirnikw z waami . 13.1. Poczenia wpustowe i wypustowe .. 13.2. Poczenia zaciskowe ... 13.3.Poczenia stokowe .. 13.4.Literatura ... 14. oyska toczne .. 14.1. Obliczenia nonoci i trwaoci oysk tocznych . 14.2. Konstrukcje oyskowa .. 14.3. Literatura .. 15. Way i osie . 15.1.Obliczenia wytrzymaociowe waw dwupodporowych . 15.2.Sztywno waw i osi .. 15.1.1. Sztywno skrtna .. 15.1.2. Sztywno gitna . 15.3. Literatura .. 16. Sprzga . 16.1. Sprzga mechaniczne .. 16.1.1. Sprzga nierozczne .. 16.1.2. Sprzga rozczne .. 32.1.2.1.Sprzga sterowane cierne .......... 32.1.2.2. Sprzga sterowane ze sprzeniem ksztatowym (kowym) 16.2. Sprzga magnetyczne . 16.3. Literatura . 17. Przekadnie zbate walcowe z koami o zbach prostych . 17.1. Wielkoci podstawowe koa zbatego .............. 17.1.1. Typy zbw . 17.1.2. Korekcja zazbienia 17.2. Przeoenie przekadni . 17.3. Rozkad si, obcienie, moc i sprawno przekadni .. 17.4. Literatura .. 18. Przekadnia pasowa z pasem zbatym jednostronnym . 18.1. Podstawowe oznaczenia ... 18.2. Obliczenia przekadni pasowej zbatej 18.3. Oznaczenie pasa i k pasowych zbatych .. 18.4. Literatura .. 18.5. Przykad obliczeniowy . 19. Przekadnia pasowa transportowa . 19.1. Podstawowe oznaczenia ... 19.2. Obliczanie przekadni pasowej napdu liniowego ... 19.3. Oznaczenie pasa i k pasowych zbatych ... 19.4. Literatura .. 4

69 70 73 75 76 79 79 82 84 86 86 87 89 90 91 91 95 95 95 96 97 98 98 102 102 107 110 111 112 113 115 116 117 117 119 120 120 121 123 129 130 132 133 133 135 140

_________________________________________________________________________________________________________________

19.5. Przykady oblicze ... 20. Przekadnia pasowa z pasem klinowym .... 20.1. Podstawowe oznaczenia ... 20.2. Obliczania przekadni pasowej ............. 20.3. Oznaczenie pasa klinowego .. 20.4. Literatura .. 20.5. Przykad obliczeniowy . 21. Przekadnia pasowa z pasem wieloklinowym 21.1. Podstawowe oznaczenia ... 21.2. Obliczanie przekadni pasowej . 21.3. Oznaczenie pasa wieloklinowego ... 21.4. Literatura .. 21.5. Przykady oblicze .. 22. Spryny rubowe walcowe z drutu okrgego ..... 22.1. Podstawowe oznaczenia ... 22.2. Spryny naciskowe . 22.3. Spryny nacigowe . 22.4. Literatura .. 22.5. Przykady oblicze ...

140 145 146 146 151 155 156 161 161 161 165 171 171 174 175 176 184 185 186

Cz III Eksploatacja maszyn i urzdze

23. Zagadnienia wstpne. 23.1. Cele i zadania eksploatacji 23.2. Optymalizacja eksploatacji... 23.3. Zasady eksploatacji.. 23.4. Dobra Praktyka Eksploatacyjna (DPE)(wg[16]).. 23.5. Cechy obiektu eksploatacji .. 23.6. Modelowy opis obiektu eksploatacji.... 23.6.1. Model strukturalny obiektu eksploatacji .... 23.6.2. Modele funkcjonalne obiektw technicznych .... 23.7. Budowa modeli obiektw technicznych .. 24. Diagnozowanie i monitorowanie stanu obiektu eksploatacji 24.1. Stan techniczny obiektu 24.2. Zmiany stanw obiektw eksploatacji.. 24.2.1. Proces zmian stanw technicznych obiektw.. 24.2.2. Proces zmian stanw eksploatacyjnych obiektw technicznych 24.3. Parametry obiektw systemu eksploatacji.... 24.4. Noniki informacji o stanie obiektu eksploatacji.. 24.5. Diagnostyka techniczna 24.6. Miejsce diagnostyki w yciu obiektu 24.6.1. Diagnostyka eksploatacyjna 24.6.2. Projektowanie diagnostyki maszyn.. 24.7. Przegldy techniczne maszyn i urzdze. 24.8. Remonty maszyn i urzdze 194 194 195 196 197 198 200 200 202 202 205 205 208 208 209 211 211 214 217 218 219 219 222

_________________________________________________________________________________________________________________

24.8.1. Metody i techniki regeneracji obiektw technicznych 24.8.2. Przygotowanie prac obsugowo-naprawczych 24.8.3. Realizacja prac obsugowo-naprawczych 25. Procesy i zdarzenia eksploatacyjne ... 25.1. Rodzaje modeli procesw eksploatacji. 25.1.1. Modele procesw eksploatacji obiektw naprawialnych. 25.1.2. Model procesu eksploatacji jako cigu stanw 25.2. Czynniki dziaajce na obiekt techniczny. 25.3. Uszkodzenia obiektw technicznych 25.4. Procesy zuyciowe w eksploatacji obiektw technicznych.. 25.4.1. Tarcie 25.4.2. Obcienia zmienne. 25.4.3. Korozja 26. Niezawodno obiektw eksploatacji.... 26.1. Niezawodno i trwao obiektw eksploatacji.. 26.2. Kryteria niezawodno obiektw nieodnawialnych 26.3. Kryteria niezawodnoci obiektw odnawialnych. ...... 26.4. Analiza niezawodnoci obiektw technicznych.. 25.4.1. Metoda wdrujcego ogniwa.. 26.5. Kontrola jakoci obiektw technicznych..... 27. Zarzdzanie eksploatacj obiektw technicznych 27.1. Strategie eksploatacji maszyn... 27.1.1. Strategia wedug niezawodnoci. 27.1.2. Strategia wedug efektywnoci ekonomicznej 27.1.3. Strategia wedug resursu( potencjau eksploatacyjnego) 27.1.4. Strategia wedug iloci wykonanej pracy 27.1.5. Strategia wedug stanu technicznego.. 27.1.6. Autoryzowana strategia istnienia maszyny. 27.1.7. Strategia mieszana.. 27.2. TPM - Kompleksowe utrzymanie produktywnoci. 27.3. Technologie informatyczne w eksploatacji maszyn 27.3.1. Waciwoci systemu informatycznego eksploatacji. 27.4. Informatyzacja w systemie kierowania eksploatacj.. 27.5. Budowa systemu informatycznego eksploatacji maszyn (wg [22]).. Literatura do czci III.

223 225 225 228 228 230 232 233 234 236 236 238 238 240 240 242 244 245 246 248 251 251 251 251 252 252 253 253 254 254 255 255 256 258 259

_________________________________________________________________________________________________________________

1.
1.1.

Znormalizowane elementy arkusza

Forma graficzna arkusza

W normie PN-EN ISO 5457: 2002 ustalono wielko i ukad arkuszy rysunkowych, stosowanych do wykonywania rysunkw technicznych, cznie z wykonywanymi z zastosowaniem komputera. Uprzywilejowane formaty arkuszy, take pola rysunkowe gwnej serii A (PN-EN ISO 216: 2007) podano w tablicy 1.1. W razie potrzeby mog by stosowane formaty pochodne przez zwielokrotnienie krtszych bokw zasadniczych. Budow systemu formatw pochodnych przedstawiono na rysunku 1.1.

Rysunek 1.1 Tablica 1.1. Formaty arkuszy rysunkowych

Format od A3 do A0 Oznaczenie Arkusz obcity a1 b1 A0 841 1189 A1 594 841 A2 420 594 A3 297 420 A4 210 297

Pole rysunkowe a2 b2 821 1159 574 811 400 564 277 390 180 277

Format A4 Arkusz nieobcity a3 b3 880 1230 625 880 450 625 330 450 240 330

_________________________________________________________________________________________________________________

Przykad arkusza rysunkowego o formacie A3 przedstawiono na rysunku 1.2.

Rysunek 1.2

_________________________________________________________________________________________________________________

Wszystkie formaty rysunkowe powinny posiada: - ramk ograniczajca pole rysunkowe wykonane lini cig o gruboci 0,7mm - obramowanie siatki odniesienia wykonane lini cig o gruboci 0,35mm z odsuniciem 5mm na zewntrz pola rysunkowego - cztery znaki centrujce (dla formatw od A0 do A3) rysowane lini cig o gruboci 0,7mm i dugoci 10mm, umieszczone na kocach dwch osi symetrii arkusza obcitego, ktrych pocztek jest na linii obramowania siatki odniesienia. Znaki te uatwiaj usytuowanie rysunku do reprodukcji lub mikrofilmowania. - pl siatki odniesienia o dugoci 50mm, z pocztkiem podziau w obie strony od znakw centrujcych. Zaleca si oznaczanie pl na obu bokach arkusza: od gry do dou wielkimi literami (bez litery I i O) i od lewej do prawej cyframi. Na formacie A4 litery i cyfry s umieszczone tylko u gry i na prawym boku. Litery i cyfry powinny by pisane pismem rodzaju B, wysokoci 3,5mm. Pola te pozwalaj na atwiejsz lokalizacje na rysunku szczegw, poprawek, zmian itp. - tabliczk rysunkow (PN-EN ISO 7200:2007) na formatach od A0 do A3 umieszczon w prawym dolnym rogu pola rysunkowego. Kierunek czytania rysunkw jest zgodny z zamieszczon tabliczk rysunkow. - znaki obcicia w naroach obcitego arkusza, w ksztacie dwu zachodzcych na siebie prostoktw o wymiarach 10x5 mm. Znaki obcicia wykonuje si tylko wtedy, jeeli na arkuszu ma by wykonanych kilka oddzielnych rysunkw i kopie tego arkusza bd cite na odpowiednie formaty. - oznaczenie formatu arkusza rysunkowego umieszczone w prawym dolnym rogu pola siatki.

1.2. Pismo techniczne

W opisywania dokumentacji technicznej stosuje si pismo rodzaju A, B, CA i CB (PN-EN ISO 3098-0:2002), proste lub pochye, nachylone pod ktem 75 do poziomu. Pismo rodzaju CA i CB stosowane jest w kreleniu sterowanym numerycznie w CAD (PN-EN ISO 3098-5:2002). Zalecane jest stosowanie pisma prostego rodzaju B i CB. Wielko nominalna pisma jest okrelona wysokoci (h) zarysu wielkich liter (tablica 1.2).

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 1.2. Wymiarowanie pisma rodzaju B

Cecha h c1 c2 a b1 b2 e d

Krotno h (10/10)h (7/10)h (3/10)h (2/10)h (13/10)h (15/10)h (6/10)h (1/10)h

Wymiary w mm 1,8 1,26 0,54 0,36 2,34 2,7 1,08 0,18 2,5 1,75 0,75 0,5 3,25 3,75 1,5 0,25 3,5 2,5 1,05 0,7 4,55 5,25 2,1 0,35 5 3,5 1,5 1 6,5 7,5 3 0,5 7 5 2,1 1,4 9,1 10,5 4,2 0,7 10 7 3 2 13 15 6 1 14 10 4,2 2,8 18,2 21 8,4 1,4 20 14 6 4 26 30 12 2

1.3. Podziaki
Podziak nazywamy stosunek wymiaru liniowego elementu przedmiotu przedstawionego na rysunku do wymiaru tego samego elementu na przedmiocie. Zgodnie z norm PN-EN ISO 5455: 1998 rozrniamy podziaki: - naturaln 1:1 - zwikszajc 50:1, 20:1, 10:1, 5:1, 2:1 - zmniejszajc 1:2, 1:5, 1:10, 1:20, 1:50, 1:100 1:200, 1:500, 1:1000, 1:2000, 1:5000, 1:10000 Wartoci podziaki stosowanej na rysunku naley wpisa do tabliczki rysunkowej w miejscu do tego przeznaczonym. Jeeli na rysunku jest konieczne uycie wicej ni jednej podziaki, w tabliczce rysunkowej naley wpisa tylko podziak gwn, za wszystkie pozostae, w pobliu numeru pozycji lub literowego oznaczenia odpowiedniego szczegu widoku (lub przekroju).

1.4. Wymagania podstawowe dotyczce linii

W normie PN-EN ISO 128-20:2002 ustalono rodzaje linii, ich oznaczenia i ksztat oraz zasady oglne krelenia linii stosowanych w rysunku technicznym. Rozrnia si linie bardzo grube (o gruboci 4d), grube (o gruboci 2d) i linie cienkie (o gruboci d). Grubo d wszystkich rodzajw linii powinna by rwna jednej z podanych niej wartoci, zalenie od rodzaju i formatu rysunku. 0,13mm, 0,18mm, 0,25mm, 0,35mm, 0,5mm, 0,7mm, 1mm, 1,4mm, 2mm

10

_________________________________________________________________________________________________________________

W tablicy 1.3 oraz rysunku 1.3 przedstawiono podstawowe rodzaje i przykadowe zastosowanie linii do wykonywania rysunkw technicznych maszynowych.
Tablica 1.3. Podstawowe rodzaje linii Przykadowe zastosowanie Linia ciga odrczna

Numer linii 01.2

Przedstawienie i opis

Linia ciga gruba

01.1
Linia ciga cienka

widoczne krawdzie i zarysy przedmiotw w widokach i przekrojach wierzchoki gwintw i granic uyteczn dugoci gwintu geometria wykrelna obramowanie arkusza linie: wymiarowe, odniesienia, pomocnicze kreskowanie przekrojw zarysy kadw miejscowych linie urwania i przerwania przedmiotw linie ograniczajce przekroje czstkowe linie urwania i przerwania przedmiotw oddzielenie widoku od przekroju niewidoczne zarysy przedmiotu linie wyobraalne, np. osie i lady paszczyzn symetrii linie podziaowe w koach zbatych lady paszczyzn przekroju

Linia ciga z przerwaniem

02.1
Linia kreskowa cienka

Linia z dug kresk i z kropk (cienka)

04.1

04.2
Linia z dug kresk i z kropk (gruba)

05.1
Linia z dug kresk i z dwoma kropkami (cienka)

skrajne pooenie czci ruchomych zarysy czci przylegych linie rodka cikoci oznaczenie granicznego obszaru

11

_________________________________________________________________________________________________________________

Rysunek 1.3

Stopniowanie gruboci linii podano w tablicy 1.4.

Tablica 1.4. Grubo linii [mm] Wymiary, tekst, symbole graficzne Rodzaj linii 01.1, 02.1, 04.1, 05.1 01.2, 02.2, 04.2 PN-EN ISO 81714-1:2002 0,25 0,13 0,25 0,18 0,35 0,18 0,35 0,25 0,5 0,25 0,5 0,35 0,7 0,35 0,7 0,5 1 0,5 1 0,7 1,4 0,7 1,4 1 2 1 2 1,4 Linie o grubociach podanych tustym drukiem s uprzywilejowane Grupa linii

Dugoci kresek, wymiary punktw i odstpy miedzy nimi powinny by jednakowe. Linie powinny zaczyna si i koczy kresk, przecina si kreskami, zaamania i zagicia linii powinny by w miejscu kresek. Linia z duga kresk i z kropk (linia cienka) powinna by przeduona poza zarys w obie strony o wielko 12d (rys.1.4), a linie krtsze ni l1=54,5d powinny by rysowane jako linie cienkie cige.

12

_________________________________________________________________________________________________________________

Rysunek 1.4

Ksztat oraz proporcje wymiarowe linii cigej z przerwaniem i zygzakiem przedstawiono na rys.1.5, dla ktrej: - dugo linii l1 = l 0 + 10d - liczba wewntrznych zygzakw n = - dla l1 40

n =1

l1 + 1 (zaokrglona) 80 l1 7,5d n

- dugo kresek midzy zygzakami l 2 =

- dugo kresek na kocach linii dla n 2 l3 = 0,5l 2 dla n = 1 l3 = 0.5(l1 7,5d ) - jeeli l 0 10d , to zygzak powinien by umieszczony poza zarysem obiektu z jednej strony obiektu.

Rysunek 1.5

13

_________________________________________________________________________________________________________________

1.5. Tabliczki rysunkowe

Na rysunku 1.6 przedstawiono przykad tabliczki rysunkowej (PN-EN ISO 7200:2007) do stosowania na rysunkach technicznych wykonawczych detali i na dokumentach tekstowych. Opisy w tabliczce rysunkowej naley wykona pismem prostym rodzaju B (PNEN ISO 3098-0:2002), stosujc wysokoci pisma h = 1,8, 2,5, 3,5mm.

Rysunek 1.6

Na rysunku zoeniowym przedstawia si zestawienie poszczeglnych czci skadowych mechanizmu, maszyny, urzdzenia oraz ich wzajemne usytuowanie po zmontowaniu. Wszystkie czci wchodzce w skad rysunku zoeniowego musz by oznaczone w sposb przedstawiony na rysunku 1.7 (PN-EN ISO 6433:1998) i zgodne z wykazem czci zamieszczonym w tabliczce rysunkowej, ktrej przykad przedstawiono na rysunku 1.8. Numery czci na rysunkach zoeniowych umieszcza si w kolumnach lub rzdach (rys.1.9), a cyfry numeracji (cyfry arabskie pisane pismem prostym typu B) powinny by podwjnej wysokoci w stosunku do liczb wymiarowych stosowanych na danym rysunku.

Rysunek 1.7

Zaleca si aby w pierwszej kolejnoci wpisywa do tabelki rysunkowej oznaczenia czci rysunkowych nieznormalizowanych a nastpnie czci znormalizowanych. Wykaz czci rysunkowych w ramach kadego zespou naley szeregowa wedug rodzajw materiaw, w kolejnoci: eliwo (zaczynajc od gwnego korpusu), staliwo, stal odkuwki, stal prtowa, metale kolorowe, niemetale (guma).

14

_________________________________________________________________________________________________________________

Rysunek 1.8

Natomiast wykaz czci znormalizowanych grupowa tematycznie w zalenoci od danej normy ISO lub PN (np. oyska, ruby, podkadki, nakrtki). Czci znormalizowane naley wiza z tymi czciami rysunkowymi, z ktrymi przekazywane s zazwyczaj do montau i przedstawia je na tej samej linii odniesienia. Wedug tej zasady np. wpusty i oyska odnosi si do waka, natomiast ruby odnosi si nie do korpusu lecz do pokrywy przykrcanej do niego. Oznaczenia czci identycznych powinny by zamieszczone tylko raz.

Rysunek 1.9

15

_________________________________________________________________________________________________________________

2. Rzutowanie prostoktne

Rzut dajcy najwicej informacji o przedmiocie powinien by stosowany jako widok z przodu lub rysunek gwny, z uwzgldnieniem na przykad jego pooenia pracy, pooenia obrbki lub montau. Podstawowym sposobem przedstawiania obiektw trjwymiarowych na paszczynie rysunku jest rzutowanie prostoktne (PN-EN ISO 5456-2:2002) ktre polega na rzutowaniu na wzajemnie prostopade do siebie rzutnie (paszczyzny rzutw). Te paszczyzny rzutw powinny by umieszczone na arkuszu rysunkowym w takiej kolejnoci, aby rzuty przedmiotu w stosunku do siebie byy rozmieszczone wedug jednej z metod: a) rzutowanie wedug metody pierwszego kta (rys.2.1) metoda europejska - w stosunku do widoku z przodu (a) inne rzuty maj nazwy: - rzut z gry (b), - rzut z dou (e), - rzut od lewej strony (c), - rzut od prawej strony (d), - rzut z tyu (f).

Rysunek 2.1

b) rzutowanie wedug metody trzeciego kta (rys.2.2) metoda amerykaska - w stosunku do widoku z przodu (a) inne rzuty maja te same nazwy tylko s inaczej rozmieszczone

16

_________________________________________________________________________________________________________________

Rysunek 2.2

Symbol graficzny rzutowania wedug metody pierwszego kta (rys.2.3) lub trzeciego kta (rys.2.4) naley umieci w tabliczce rysunkowej, w miejscu do tego przeznaczonym.

Rysunek 2.3

Rysunek 2.4

c) rzutowanie identyfikowane strzakami (rys.2.5) w ktrym widoki, przekroje i rzuty s rozmieszczone dowolnie wzgldem siebie na rysunku. Kady rzut, z wyjtkiem widoku z przodu naley jasno zidentyfikowany wielk liter, powtrzon blisko

strzaki identyfikujcej okrelajcej kierunek rzutowania omawianego rzutu.

Rysunek 2.5

17

_________________________________________________________________________________________________________________

Symbol graficzny strzaki identyfikujcej przedstawiono na rys.2.6. Oznaczenie literowe identyfikujce rzut wykonujemy pismem prostym rodzaju B o wysokoci h1 = h 2 , (h - wysokoci pisma stosowanego na rysunku

Rysunek 2.6

2.1. Widoki, przekroje, kady

Przedmiot na rysunku technicznym mona odwzorowa graficznie za pomoc widokw, jak i przekrojw. Liczb rzutw i przekrojw naley ograniczy do koniecznego minimum. Zarysy i krawdzie widoczne naley rysowa lini cig grub. Linie wyobraalne przenikania si midzy dwoma powierzchniami zarysw bryowych rysujemy liniami cigymi cienkimi nie docigajc ich do zarysu krawdzi (rys.2.7). Osie symetrii rysuje si liniami cienkimi z dug kresk i z kropk. Zarysy i krawdzie niewidoczne na widokach i przekrojach przedmiotu rysuje si lini kreskowa cienk tylko wtedy gdy ograniczy to liczb rzutw i nie zmniejszy czytelnoci rysunku.

Rysunek 2.7

18

_________________________________________________________________________________________________________________

Powierzchnie paskie (zakoczenia kwadratowe, kwadratowe zbiene) oznaczamy przektnymi rysowanymi liniami cigymi cienkimi (rys.2.8).

Rysunek 2.8

Elementy symetryczne wzgldem osi lub paszczyzny mona zapisa jako pprzekrj (rys.2.9) lub jako wierwidok (rys.2.10). Lini symetrii identyfikujemy dwoma cienkim rwnolegymi liniami na kadym jej kocu, rysuj je zgodnie z rysunkiem 2.11.

Rysunek 2.9

Rysunek 2.10

Rysunek 2.11

W przypadku koniecznoci pokazania szczegw przedmiotu mona zastosowa widok czstkowy w postaci rzutu pomocniczego na paszczyzn nierwnoleg do adnej z paszczyzn rzutowania prostoktnego (rys.2.12). Rzut ten rysowany lini cig grub w rzutowaniu wedug metody trzeciego kta powinien by poczony z rzutem gwnym lini cienk z dug kresk i z kropk.

Rysunek 2.12

19

_________________________________________________________________________________________________________________

W celu zmniejszenia pracochonnoci oraz zaoszczdzenia miejsca na rysunku stosuje si kady widokw. Kady widokw najczciej stosuje si gdy elementy jednakowe powtarzaj si w sposb regularny (rozmieszczenie otworw w konierzach tulei, pokrywach, listwach). Mona pomin zarys konierza, a narysowa lini cig grub tylko jeden z nich i jego pooenie (rys.2.13). Ich liczb naley okreli poprzez wymiarowanie.

Rysunek 2.13

Dopuszcza si w przypadku dugich przedmiotw na pokazanie tylko tych czci ktre s potrzebne do dalszego wymiarowania. Granice przerwanych czci powinny by rysowane blisko siebie cienk odrczn lub zygzakow lini cig (rys.2.14).

Rysunek 2.14

Niewielkie pochylenia, zbyt mae do wyranego pokazania na rzucie, mog by pominite. Wwczas powinna by narysowana tylko krawd odpowiadajca rzutowi mniejszego wymiaru (rys.2.15).

20

Rysunek 2.15
_________________________________________________________________________________________________________________

Gdy zastosowana podziaka na rysunku gwnym nie pozwala na narysowanie i zwymiarowanie wszystkich szczegw w sposb przejrzysty, to niewyrane szczegy powinny by otoczone lub okrone lini cig cienk, a obszar w ten sposb otoczony zidentyfikowany wielk liter. Szczegy wewntrz obszaru powinny by narysowane, w zwikszonej podziace oraz zidentyfikowane tak sam wielk liter i oznaczone obok zastosowan podziak w nawiasach (rys.2.16).

Rysunek 2.16

W celu przedstawienia na rysunkach wewntrznych zarysw przedmiotu w sposb jednoznaczny i przejrzysty stosuje si przekroje rysunkowe, ktre powstaj przez przecicie przedmiotu wyobraaln paszczyzn przechodzc przez szczegy konstrukcyjne i odrzucenie (w wyobrani) czci przedmiotu znajdujcego si miedzy obserwatorem a paszczyzn przekroju, a sam przekrj kreskuje si lini cig cienk pod ktem 45o do podstawy. Pooenie paszczyzny przekroju zawsze prostopadej do rzutni zaznacza si lini grub z dug kresk i z kropk. Linie te kreli si tylko w punktach przebiegu paszczyzny przez przedmiot, tj.: wejcia paszczyzny w przedmiot i jej wyjcia (koce paszczyzny przekroju) oraz w miejscach zmiany kierunku przecicia wewntrz przedmiotu (rys.2.17). Gdy przebieg paszczyzny przekroju budzi wtpliwoci, to jej przebieg mona dodatkowo oznaczy na caej dugoci lini cienk z duga kresk i z kropk. Kady przekrj naley zidentyfikowa dwiema takimi samymi wielkimi literami umieszczonymi przy kocach linii przekroju oraz strzak wskazujc kierunek rzutowania. Oznaczenie literowe (rys.2.18) zaleca si wykona pismem rodzaju B o wysokoci h1 = h 2 (h wysoko pisma stosowanego na rysunku)

21

Rysunek 2.17

Rysunek 2.18

_________________________________________________________________________________________________________________

Przy przekrojach wzdunych nie podlegaj kreskowaniu: ciany, ebra (rys.2.19), ramiona k (zbatych, pasowych) oraz elementy, ktrych ksztat nie budzi wtpliwoci, takich jak: waki, ruby, nakrtki, sworznie, koki, kliny, wpusty.

Rysunek 2.19

Czsto w wykonywanym rysunku zachodzi konieczno przedstawienia zarysu figury powstaej w miejscu przecicia paszczyzn przekroju, co przedstawia si za pomoc kadu miejscowego (rys.2.20) lub kadu przesunitego (rys.2.21). Obraz kadu miejscowego rzutuje si tak, by by to rzut z prawej strony lub od dou. Symbol graficzny strzaki okrelajcej kierunek rzutowania kadu przesunitego pokazano na rysunku 2.18.

Rysunek 2.20

22

Rysunek 2.21
_________________________________________________________________________________________________________________

Dla uwidocznienia szczegu budowy rysowanego przedmiotu mona przekrj cakowity zastpi przekrojem czstkowym (miejscowym) jak pokazano na rysunku 2.22.

Rysunek 2.22

W przypadku wykonywania przekrojw przedmiotw posiadajcych o symetrii mona w przekroju przedstawia tylko doln lub praw cz przedmiotu (rys. 2.23). Tak wykonany rysunek nazywa si pprzekrojem.

Rysunek 2.23

W przypadku gdy mamy wiele rnych detali na rysunku zoeniowym, to poszczeglne powierzchnie przekrojw i kadw tej samej czci naley kreskowa w jednakowy sposb. Kreskowanie przylegych czci naley wykonywa stosujc linie o rnych kierunkach nachylenia lub o rnych odstpach midzy nimi dobrane proporcjonalnie do wielkoci kreskowanej powierzchni (rys.2.24).

23

Rysunek 2.24

_________________________________________________________________________________________________________________

Jeeli zachodzi potrzeba rozrnienia rodzajw materiaw na przekrojach lub kadach mona stosowa rne oznaczenia graficzne materiaw, pod warunkiem objanienia ich w polu rysunkowym ( np. za pomoc opisu lub przez powoanie odpowiednich norm). Na rysunku 2.25 przedstawiono przykadowe graficzne oznaczanie rodzajw materiaw.

Rysunek 2.25

24

_________________________________________________________________________________________________________________

3. Poczenia
W normach rysunkowych przewidziano moliwo rysowania czci i ich zoe w uproszczeniach, co znacznie przyspiesza wykonanie dokumentacji bez rysowania pewnych szczegw, ktre nie maj wpywu na jednoznaczno zapisu. Na rysunkach zoeniowych w uproszczony sposb przedstawia si: ruby, nitokoki, koki, nakrtki, podkadki, zawleczki, oyska toczne, uszczelnienia ruchowe.

3.1. Gwinty i czci gwintowane

Gwinty (PN-EN ISO 6410-1:2000) przedstawia si na rnego rodzaju rysunkach technicznych w sposb uproszczony. W widokach i przekrojach wierzchoki gwintw rysowane s linia cig grub, a dna gwintw (rednica rdzenia gwintw zewntrznych i rednica nominalna gwintw wewntrznych) lini cig cienk jak pokazano na rysunkach 3.1 do 3.5. Natomiast w rzucie na paszczyzn prostopad do osi gwintu lini cig cienk rysuje si na trzech czwartych obwodu (rys.3.1), najlepiej z pozostawieniem otwartej prawej grnej wiartki okrgu. Gwint niewidoczny w caoci rysuje si lini kreskow cienk (rys3.2).

Rysunek 3.1

Rysunek 3.2

Dopuszcza si pomijanie rysowania wyjcia gwintu wszdzie gdzie to jest moliwe. W rubach dwustronnych wyjcie gwintu jest funkcjonalnie niezbdne (rys.3.3), i dlatego powinno by rysowane za pomoc cigej pochylonej linii cienkiej. Na rysunku 3.4 przedstawiono zcze ze rub dwustronn.

Rysunek 3.3

Rysunek 3.4

25

_________________________________________________________________________________________________________________

Przy rysowaniu zczonych czci gwintowanych przyjmuje si, e cz z gwintem zewntrznym zawsze jest dominujcy w stosunku do gwintu wewntrznego (np. nakrtki). Gwint ruby zawsze przesania gwint w nakrtce. Kreskowanie czci gwintowanych pokazywanych w przekroju powinno rozciga si do linii okrelajcej wierzchoki gwintu (rys. 3.5).

Rysunek 3.5

Elementy znormalizowane, jak ruby, wkrty, nakrtki, podkadki i zawleczki, lece w paszczynie przekroju wzdunego, rysuje si zawsze w widoku. Do pocze rubowych uywane s ruby z bem szecioktnym, kwadratowym, walcowym, ruby oczkowe, ruby dwustronne (szpilki) oraz wkrty z bem walcowym, kulistym, soczewkowym, stokowym i wkrty bez ba.. W uproszczonym rysowaniu czci gwintowanych nie naley rysowa; ci krawdzi nakrtek i bw, wyj gwintu, ksztatu kocw rub i podci. Jeeli jest niezbdne pokazanie elementw przenoszcych moment obrotowy (ksztatw bw rub lub nakrtek), mona stosowa przykady przedstawione w tablicy 3.1, oraz ich kombinacje nie pokazane w tabeli.
Tablica 3.1

ruby z bem szecioktnym

ruby z bem walcowym z gniazdem szecioktnym

ruby z bem walcowym z gniazdem szeciokarbowym

ruby z bem walcowym z wgbieniem krzyowym

ruby z bem stokowym soczewkowym z rowkiem

Wkrty samogwintujce z bem walcowym z rowkiem

26

_________________________________________________________________________________________________________________

3.2.

Poczenia spawane

Poczenie spawane (PN-EN 22553:1977) jest to czenie metali poprzez nadtopienie ich brzegw i doprowadzeniu trzeciego w postaci elektrody (spawanie elektryczne) lub drutu spawalniczego (spawanie gazowe). Rne rodzaje pocze s scharakteryzowane przez znak elementarny (rys. 3.6), ktry posiada: - strzak linii wskazujcej (1), doprowadzon do zcza, - lini odniesienia (2), - lini identyfikujc (3), - znak umowny spoiny (4). Informacje o poczeniu i jego wymiarach powinny by podawane w rozwidleniu linii odniesienia (rys. 3.7), oddzielone ukon kresk /, w nastpujcej kolejnoci - oznaczenie numeryczne metody spawania (PN-EN ISO 4063:2002) - wymagania jakociowe (PN-EN ISO 5817:2007, PN-EN ISO 10042:2006) - pozycja spawania (PN-EN ISO 6947:1999) - materiay dodatkowe (PN-EN ISO 544:2005, PN-EN ISO 2560:2006) Dla maksymalnego uproszczenia rysunkw, zaleca si powoywa raczej na instrukcje spawania, za pomoc odpowiedniego znaku (rys.3.8), umieszczonego w zamkniciu rozwidlenia linii odniesienia. Jeeli zcze nie bdzie wyszczeglnione, lecz tylko bdzie przedstawiao poczenie spawane, powinien by uyty znak jak na rys. 3.9.

Rysunek 3.6

Rysunek 3.7

Rysunek 3.8

Rysunek 3.9

Linie: wskazujc i odniesienia rysujemy lini cig cienk, a identyfikujc lini kreskow cienk . Dla spoin symetrycznych linia identyfikacyjna nie jest konieczna i powinna by pomijana. Przy sporzdzaniu dokumentacji poczenia spawanego wane jest oznaczenie ksztatu brzegw czonych materiaw. Rozrnia si szereg sposobw ukosowania (PN-EN ISO 9692-1:2008), od ktrych pochodz nazwy odpowiedniej spoiny i ich symbol graficzny (rys.3.10).

27

_________________________________________________________________________________________________________________

Rysunek 3.10

Kademu znakowi spoiny moe towarzyszy pewna liczba wymiarw (rys.3.11). Wymiary charakterystyczne przekroju poprzecznego spoiny podaje si po lewej stronie znaku (s), a wymiary przekroju wzdunego spoiny po jego prawej stronie (l), pisane pismem prostym rodzaju B o gruboci takiej jak uyto w napisach wymiaru. Brak jakichkolwiek oznacze towarzyszcych znakowi wskazuje e spoina jest ciga na caej dugoci przedmiotu. Do oznaczenia spoiny wykonanej wok czci (rys.3.12) naley doda okrg na przeciciu linii wskazujcej z lini odniesienia.

Rysunek 3.11

Rysunek 3.12

Znak umowny spoiny naley rysowa na linii odniesienia gdy spoina znajduje si od strony strzaki linii wskazujcej, a na linii identyfikujcej gdy spoina znajduje si od strony przeciwnej ni strzaka linii wskazujcej (rys.3.13).

Rysunek 3.13

28

_________________________________________________________________________________________________________________

3.3.

Przedstawianie wielowypustw i wielokarbw

Poczenie wielowypustowe skada si z waka i tulei majcych wzdune rwnolege i rwnomiernie rozmieszczone na obwodzie wypusty. Pozwala to na uproszczony zapis tego poczenia. Rodzaje wielowypustw identyfikowane s znakiem poczenia wielowypustowego (rys.3.14) do ktrego zaliczamy: - strzak linii odniesienia (1), dotykajc powierzchni wierzchokw wielowypustu, - lin odniesienia (2), rysowana lini cig cienk, - symbol graficzny wielowypustu (3) rwnolegego (rys.3.15) lub ewolwentowego i wielokartowego (rys.3.16) - oznaczenie dodatkowe (a) wielowypustu (PN-ISO 14:1994, PN-M-85014, PN-M-85016)

Rysunek 3.14

Rysunek 3.15

Rysunek 3.16

Uproszczony zapis wielowypustw i wielokarbw przedstawia zasadnicze wielkoci, jak: rednica waka lub otworu, ksztat bokw wystpw i dugo wypustw. Dokadny zarys wystpw (jeeli to konieczne) podaje si jako szczeg w zwikszonej podziace.

Rysunek 3.17

29

_________________________________________________________________________________________________________________

Wielowypust na waku w widoku rysuje si, przedstawiajc powierzchnie dna wrbw lini cig cienk. Gdy wypusty maj ksztat ewolwentowy, to zaznacza si rednic podziaow, ktr rysuje si lini z dug kresk i z kropk (rys.3.17). Wypusty na przekroju wzdunym zarwno na waku, jak i w tulei zawsze rysuje si w widoku. Powierzchni dna wrbw, jak i wierzchokw rysuje si lini cig grub (rus.3.17). Rysujc poczenie wielowypustowe lub wielokartowe, pomija si luzy pomidzy wakiem a otworem tulei.

30

_________________________________________________________________________________________________________________

4. Przekadnie zbate
Przekadnia zbata jest to zesp dwch lub wicej k zbatych zazbiajcych si wzajemnie. W zalenoci od ksztatu wieca, koa zbate dzielimy na: walcowe, stokowe, zbatki oraz limaki i limacznice. Koa i przekadnie zbate rysuje si tylko w jednym stopniu uproszczenia. Uproszczenie polega na tym, e nie rysuje si uzbienia k, zastpujc je zarysem walca podstaw, zarysem walca podziaowego i zarysem walca wierzchokw gw (PN-EN ISO 2203:2002). W uproszczeniu powierzchni podziaow rysuje si lini cienk z dug kresk i kropk przecigajc j z obu stron poza obrys koa o wielko 5d. (rys.4.1). W widoku koa stokowego zaznacza si wycznie lad powierzchni podziaowej wikszej rednicy koa zbatego

Rysunek 4.1

Przy rysowaniu przekadni zbatych stosuje si uproszczenia stosowane dla k zbatych, przy czym stosuje si zasad, e w obszarze zazbiania si k zbatych walcowych zby adnego z k nie zasaniaj zbw drugiego koa (rys.4.2). Zby na kole zbatym mog by proste i pochylone. Pochylenie linii zbw k zbatych zaznacza si na widoku koa zbatego trzema rwnolegymi liniami cigymi cienkimi, odpowiadajcymi ksztatowi i kierunkowi linii zba.

Rysunek 4.2

Rysunek wykonawczy koa zbatego powinien zawiera dodatkowo tablic danych technicznych uzbienia niezbdnych do wykonania koa, sprawdzania oraz prawidowej wsppracy k przekadni. Sposb umieszczenia oraz zalecane wymiary tablicy przedstawiono w normie PN-M-01140.

31

_________________________________________________________________________________________________________________

5.

oyska toczne. Uszczelnienia ruchowe

oyska toczne rysuje si w sposb uproszczony lub umowny (PN-EN ISO 8826-2:2002). Uproszczone przedstawienie oyska tocznego w widoku prostopadym do jego osi przedstawiono na rysunku 5.1. Element toczny oyska rysuje si jako okrg, niezalenie od jego ksztatu (kula, stoek, baryka, waeczek, igieka) i rozmiaru, na rednicy elementw tocznych rysowan lini cienk z duga kresk i z kropka.

Rysunek 5.1

oysko toczne w przekroju poprzecznym przedstawia si w pooeniu roboczym, rysujc lini cig grub zarys i krawdzie oyska z pominiciem jego czci skadowych, jak: koszyczki, blaszki ochronne, uszczelko i inne. W polu tym, o elementu tocznego rysujemy dug cig lini prost, a liczb rzdw i pozycj elementw tocznych rysujemy krtk lini cig prost, pokrywajc si z linia rodkow kadego elementu tocznego. Wybrane przedstawianie uproszczone i umowne oysk tocznych w zalenoci od typu oyska pokazano na rysunku 5.2. Norma dopuszcza przedstawianie jednej poowy przekroju w uproszczeniu, a drugiej poowy w sposb umowny (rys.1.5).

Rysunek 5.2

32

_________________________________________________________________________________________________________________

W celu zabezpieczenia oysk przed utrat czynnika smarnego oraz dostaniem si do nich zanieczyszcze i wilgoci, w budowie maszyn stosuje si rnego rodzaju uszczelnienia. Do najczciej uywanych uszczelnie ruchowych nale sprynujce piercienie typu Simmering (PN-M-86960:1981). Sposb przedstawiania umownego poczenia ruchowego i ich ksztat rzeczywisty pokazano na rysunku 5.3.

Rysunek 5.3

6. Spryny
Wikszo spryn skada si z elementw o powtarzajcych si ksztatach. Dlatego stosuje si uproszczony zapis ich postaci konstrukcyjnych zgodnie z oglnymi zasadami rysowania powtarzajcych si elementw. Zasady uproszczonego przedstawiania na rysunkach technicznych spryn naciskowych, nacigowych, skrtowych, talerzowych, spiralnych oraz resorw pirowych podano w normie PN-ISO 2162-1:1996. Widoki lub przekroje spryn naley stosowa na rysunkach wykonawczych wraz z list danych technicznych zawierajc wszystkie niezbdne informacje potrzebne do jej wykonania (PNISO 2162-2:1996, PN-M-01148:1981). Uproszczone przedstawianie spryn stosuje si na rysunkach zoeniowych i schematach. Spryny zwijane rubowo naley zawsze przedstawia jako prawoskrtne (jego oznaczenia RH nie wymaga si podawania) Dla lewego kierunku zwojw naley poda oznaczenie LH. Przedstawianie w widoku, przekroju i uproszczeniu spryny walcowej naciskowej i skrtowej pokazano na rysunku 6.1.

Rysunek 6.1

33

_________________________________________________________________________________________________________________

7. Wymiarowanie

Wymiar rysunkowy jest to warto liczbowa (wielko liniowa lub ktowa) wyraona w odpowiednich jednostkach miary, ktrych form graficzn jest zesp linii, symboli i liczb, co przedstawiono na rysunku 7.1, zgodnie z normami: PN-EN ISO 128, PN-ISO 129:1996, PN-ISO 129/AK:1996.

Rysunek 7.1

Lini wymiarow rysuje si lini cig cienk i ogranicza si grotami strzaek, kreskami lub kropkami (rys 7.2). Na jednym rysunku naley stosowa tylko jeden rodzaj grotu.

Rysunek 7.2

Pomocnicze linie wymiarowe naley rysowa prostopadle do wymiarowanego elementu, ale obie powinny by do siebie rwnolege, oraz by lekko przecignite poza odpowiedni lini wymiarow i zawsze dotyka zarysu przedmiotu. Linii wymiarowej nie naley doprowadza do zarysu przedmiotu gdy ten przedstawiony jest lini inn ni ciga gruba Liczby wymiarowe mona umieszcza: - w pobliu znaku ograniczenia linii wymiarowej (rys.7.3), - nad przedueniem linii wymiarowej poza jeden ze znakw (rys.7.4). - przy kocu linii odniesienia dochodzcej do linii wymiarowej (rys.7.4), - nad poziomym przedueniem linii wymiarowej (rys.7.4)

34

_________________________________________________________________________________________________________________

Rysunek 7.3

Rysunek 7.4

Liczby wymiarowe naley umieszcza na rysunku w taki sposb, aby nie byy przecite lub oddzielone adnymi liniami. Do odpowiedniej identyfikacji ksztatu elementu razem z liczbami wymiarowymi stosowane s znaki wymiarowe podawane przed liczb wymiarow (tablica 7.1 oraz rys.7.5).

Tablica 7.1

Rysunek 7.5

Znak rednicy mona pomin, gdy wymiar rednicy podaje si w postaci symbolu literowego D lub d, oraz przed oznaczeniem gwintu. W wymiarowaniu graniastosupw prawidowych o parzystej liczbie bokw naley poda wymiar odlegoci przeciwlegych jego bokw (rys.7.6). Oznaczenie pochylenia naley umieszcza bezporednio nad paszczyzn pochylenia lub nad lini odniesienia, przy czym wierzchoek znaku pochylenia powinien by zwrcony zawsze w stron wierzchoka klina, a dolne rami znaku powinno by rwnolege do podstawy klina (rys.7.7). Pochylenie mona podawa w stosunku 1:x, w procentach lub promilach.

Rysunek 7.6

Rysunek 7.7

35

_________________________________________________________________________________________________________________

Ciciwy, uki i kty powinny by wymiarowane tak, jak pokazano na rysunku 7.8.

Rysunek 7.8

Wymiary biegnce w jednym kierunku mona podawa na rysunkach w trzech ukadach: szeregowym, rwnolegym (wymiarowanie od jednej bazy) lub mieszanym. Wymiarowanie szeregowe polega na wpisywaniu wymiarw rwnolegych jeden za drugim, gdy zaley nam na dokadnoci wzajemnego pooenia ssiednich elementw przedmiotu. W ten sposb wymiaruje si przedmioty ktre maja by obrabiane zespoem narzdzi pracujcych jednoczenie (rys. 79).

Rysunek 7.9

Wymiarowanie rwnolege polega na podawaniu wszystkich wymiarw rwnolegych od wsplnego punktu (bazy powierzchnia lub linia). W wymiarowaniu rwnolegym dokadno kadego wymiaru uzyskana w wyniku obrbki zaley od dokadnoci samej obrbki, a dowolny wymiar przedmiotu nie podany na rysunku mona obliczy z dwch podanych wymiarw (rys.7.10).

Rysunek 7.10

Wymiarowanie mieszane jest poczeniem wymiarowania rwnolegego i szeregowego. Przy wymiarowaniu mieszanym pooenie tych powierzchni, ktre powinny si znajdowa w cile okrelonej odlegoci od pewnej bazy (konstrukcyjnej, obrbkowej, pomiarowej), wymiaruje si od tej bazy stosujc wymiarowanie rwnolege, za pooenie pozostaych powierzchni wzgldem lub miedzy sob okrela si krtkimi acuchami wymiarowania szeregowego. Niezalenie od zastosowanego wymiarowania, zalecane jest 36

umieszczanie wymiarw zewntrznych po jednej stronie, a wymiarw wewntrznych po drugiej stronie wymiarowanego elementu (rys.7.11).
_________________________________________________________________________________________________________________

Rysunek 7.11

Rne sposoby wymiarowania ci krawdzi zewntrznych i wewntrznych przedstawiono na rysunku 7.12. Oznaczenie mona uproci gdy krawdzie cite s pod ktem 45 (rys.7.13).

Rysunek 7.12

Rysunek 7.13

Rodzaje gwintw i ich wymiary powinny by podane za pomoc oznacze wymienionych w odpowiednich normach dotyczcych gwintw. Oznaczenie gwintu zawiera znormalizowany symbol rodzaju gwintu (np. M, G, Tr), rednic nominaln d lub wielko (np. 12, , 4,5) oraz jeeli to niezbdne dodatkowe oznaczenia. rednica nominalna d , zawsze odnosi si do wierzchoka gwintu zewntrznego lub do dna gwintu wewntrznego (rys.7.14). Wymiar dugoci gwintu zwykle odnosi si do dugoci gwintu o penej gbokoci (rys.7.14), chyba e wyjcie gwintu jest funkcjonalnie niezbdne (np. ruba dwustronna) i dlatego jest specjalnie narysowana (rys.7.15).

37

Rysunek 7.14

Rysunek 7.15

_________________________________________________________________________________________________________________

Wymiarowanie dugoci gwintu jest niezbdne, natomiast gboko otworu nieprzelotowego moe by zawsze pominita. Jeeli wymiar gbokoci otworu jest pominity, to naley przyj jego dugo rwn 1,25 razy dugo gwintu (rys.7.16). Oznaczenie powinno by podane na linii odniesienia zakoczonej strzak skierowan do osi symetrii otworu. Mona take stosowa wymiarowanie uproszczone jeeli rednica nominalna (na rysunku) gwintu jest <6mm (rys.7.17). Nie jest wymagane zaznaczanie gwintw prawych przez podanie skrtu RH do oznaczania gwintu. Natomiast gwinty lewe powinny by zawsze oznaczane skrtem LH.

Rysunek 7.16

Rysunek 7.17

Na rysunkach wykonawczych czci maszynowych, nakiekw wewntrznych zwykle nie rysuje si, lecz podaje ich oznaczenie przy osi przedmiotu (PN-EN ISO 6411:2002). Oznaczenie nakieka (rys.7.18) skada si z nastpujcych danych; - numeru normy ISO 6411, - typu nakieka; R - ukowy, B - chroniony, A - zwyky, - rednicy czci walcowej nakieka (d), - rednicy nakieka na powierzchni czoowej elementu (D)

Rysunek 7.18

Powierzchni przedmiotu podlegajc obrbce cieplnej lub na ktr powinna by naoona powoka, naley oznaczy na rysunku wielka liter alfabetu aciskiego, umieszczon nad linia odniesienia (rys.7.19). Strzak linii odniesienia naley doprowadzi do linii zarysu powierzchni przedmiotu lub do grubej linii z dug kresk i z kropk zaznaczajcej rozpatrywan powierzchni, umieszczon w niewielkiej odlegoci nad lini

38

zarysu powierzchni przedmiotu. Wymagania dotyczce zastosowanej metody obrbki cieplnej lub powoki naley umieszcza na rysunkach w wymaganiach technicznych nad tabliczk rysunkow. Dopuszcza si umieszczanie wymaga nad pk linii odniesienia.
_________________________________________________________________________________________________________________

Rysunek 7.19

7.1.

Tolerowanie wymiarw

Wymiary nominalny jest to wymiar przedmiotu, wzgldem ktrego okrela si odchyki.. W praktyce wymiary nominalne s nieosigalne ze wzgldu na nieuniknione bdy wykonania i dlatego wymiary rzeczywiste s zawsze nieco wiksze lub mniejsze od nominalnych. Pociga to za sob konieczno wprowadzenia pewnych warunkw, ktre musz spenia poprawnie wykonane wyroby. Wymaga tego zamienno czci, czyli takie wykonanie, by t cz mona byo wykorzysta w wielu egzemplarzach tej samej konstrukcji. Wszystkie wymiary podane na rysunkach musz zawiera si w okrelonych granicach (by stolerowane), wedug zasad przedstawionych w normie PN-ISO 406:1993. Skadniki wymiaru tolerowanego powinny by podane tak, jak przedstawiono na rysunku 7.20. Odchyki powinny by wyraone w tych samych jednostkach co wymiar nominalny.

Rysunek 7.20

Te same zasady dotycz wymiarw ktowych (rys.7.21)

Rysunek 7.21

39

_________________________________________________________________________________________________________________

Natomiast oznaczenie pola tolerancji wymiaru tolerowanego wg ISO powinno by podane za wymiarem nominalnym (rys.7.22). Zaleca si podawanie wartoci liczbowych odchyek w tabelce umieszczonej w lewym grnym rogu arkusza rysunkowego.

Rysunek 7.22

W celu uniknicia zbdnej rnorodnoci narzdzi i sprawdzianw, pola tolerancji dla wakw i otworw oraz ich pasowania naley wybiera spord symboli zawartych w normie PN-ISO 1829:1996, ktre odpowiadaj wymaganym warunkom zastosowania. Pasowania uprzywilejowane (PN-EN 20286-2:1996) do stosowania w oglnej budowie maszyn wg zasady staego otworu i waka z poaeniem odchyek podstawowych przedstawiono na rysunku 7.23.

Rysunek 7.23

40

_________________________________________________________________________________________________________________

7.2. Tolerancje geometryczne

Prawidowe wykonanie elementw maszyn jest moliwe przez tolerowanie ich odchyek geometrycznych (PN-EN ISO 1101:2006) - ksztatu, kierunku, pooenia i bicia. Wymagania dotyczce tolerancji geometrycznych umieszcza si w prostoktnej ramce poczonej z powierzchnia tolerowan elementu lub jego wymiarem odnoszcym si do tej powierzchni za pomoc linii odniesienia. Ramka podzielona jest na kilka czci w zalenoci od liczby informacji, ktre naley w niej umieci (rys.7.24). W tablicy 7.2 pokazano symbole waciwoci geometrycznych, ktre rysuje si lini cig grub.

Rysunek 7.24

Tablica 7.2. Symbole waciwoci geometrycznych

41

_________________________________________________________________________________________________________________

7.3. Struktura geometryczna powierzchni

Struktur geometryczn powierzchni (SGP) w zapisie konstrukcji (PN-EN ISO 1302:2004) oznacza si przez stosowanie symboli graficznych (rys.7.25) rysowanych lini cienk cig.

Rysunek 7.25

Wymagania dodatkowe dotyczce SGP powinny by podawane w ustalonej miejscach kompletnego symbolu graficznego jak przedstawiono na rysunku 7.26.

Rysunek 7.26

gdzie a oznaczenie podstawowego parametru SGP (np. Ra, Rz, Wa, Wz, Pa, Pz), b oznaczenie drugiego parametru SGP, jeli jest wymagane, c podanie metody wytwarzania, obrbki, powlekania lub innych, pisanych sownie (np. toczy, szlifowa), d symbol graficzny nierwnoci powierzchni i ich kierunku, e naddatek obrbkowy, jako warto liczbowa okrelona w milimetrach. Rozmieszczenie symboli na rysunkach i w innych dokumentacjach technicznych pokazano na rysunku 7.27.

Rysunek 7.27

42

43

_________________________________________________________________________________________________________________

8. Schematy rysunkowe

Jednym ze sposobw przedstawiania zasady dziaania maszyny, urzdze, instalacji itp. Jest schemat rysunkowy. W zalenoci od dziedziny techniki, rozrnia si schematy kinematyczne, elektryczne, pneumatyczne, hydrauliczne, automatycznego sterowania, kontroli i wiele innych. Zespoy funkcjonalne przedstawia si na tych schematach za pomoc znormalizowanych symboli graficznych z Polskich Norm (PN-EN ISO 3952-1:1998, PN-EN ISO 3952-2 4:2002, PN-EN 60617-6, 7, 11:2004, PN-ISO 1219 -1, 2:1998). Na rysunku 8.1 przedstawiono schemat hydrauliczny jednostki posuwowej wiertarki. wykorzystujc nastpujce symbole graficzne elementw: S1, S2, S3 cznik dziaajcy przy zblieniu magnesu, 1A1 cylinder dwustronnego dziaania z tumieniem i z magnesem, 1V2 zawr rozdzielajcy 2/2 sterowany elektromagnetycznie, 1V3, 1V6 zawr zwrotny, 1V4 zawr dawicy, 1V5 zawr upustowy. 0P1 pompa hydrauliczna, 0M1 silnik elektryczny, 0Z1 zbiornik oleju, 0Z2 filtr oleju, 0V1 zawr upustowy, 0V2 zawr zwrotny. Schemat elektryczny sterowania jednostki posuwowej wiertarki z rysunku 8.1 przedstawiono na rysunku 8.12 w ktrym symbole graficzne oznaczaj: K1 cewk przekanika i jegozestyk zwierny, K2 cewk przekanika i jegozestyk rozwierny, K3 cewk przekanika czasowego i jego zestyk zwierny dziaajcy z opnieniem przy pobudzaniu, K4 cewk przekanika i jego zestyk zwierny, S1 wycznik bezpieczestwa. S2, S3, S4 zestyk rozwierny i zestyki zwierne cznikw dziaajcych przy zblieniu magnesu (rys.8.1), Y11, Y 12, Y14 cewki przekanikw zaworw rozdzielajcych 1V1 i 1V2 (rys.8.1).

43

_________________________________________________________________________________________________________________

Rysunek 8.1

44

_________________________________________________________________________________________________________________

Rysunek 8.2

45

_________________________________________________________________________________________________________________

9. Wykaz norm dotyczcy rysunku technicznego

PN-EN ISO 128-21:2006 PN-EN ISO 128-20:2002 PN-EN ISO 216:2007 PN-EN ISO 544:2008 PN-EN ISO 1101:2006 PN-EN ISO 1302:2004 PN-EN ISO 2203:2002 PN-EN ISO 2560:2006 PN-EN ISO 3098-6:2002 PN-EN ISO 3098-5:2002 PN-EN ISO 3098-3:2002 PN-EN ISO 3098-2:2002 PN-EN ISO 3098-0:2002 PN-EN ISO 4063:2002 PN-EN ISO 4526:2006 PN-EN ISO 5261:2002 PN-EN ISO 5455:1998 PN-EN ISO 5456-4:2006 PN-EN ISO 5456-3:2002 PN-EN ISO 5456-2:2002 PN-EN ISO 5456-1:2002 PN-EN ISO 5457:2002 PN-EN ISO 5817:2007 PN-EN ISO 6410-3:2000 PN-EN ISO 6410-2:2000 PN-EN ISO 6410-1:2000 PN-EN ISO 6411:2002 PN-EN ISO 6433:1998 PN-EN ISO 6947:1999 PN-EN ISO 7200:2007 PN-EN ISO 8826-1:1998 PN-EN ISO 8826-2:2002 PN-EN ISO 9222-2:1998 Rysunek techniczny - Zasady oglne przedstawiania - Cz 21: Linie w systemach CAD Rysunek techniczny - Zasady oglne przedstawiania - Cz 20: Wymagania podstawowe dotyczce linii Papier do pisania i okrelone grupy drukw - Formaty netto -- Szereg A i B oraz wskazanie kierunku maszynowego Materiay dodatkowe do spawania - Warunki techniczne dostawy spoiw do spawania - Typ wyrobu, wymiary, tolerancje i znakowanie Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS) - Tolerancje geometryczne - Tolerancje ksztatu, kierunku, pooenia i bicia Specyfikacje geometrii wyrobw (GPS) - Oznaczanie struktury geometrycznej powierzchni w dokumentacji technicznej wyrobu Rysunek techniczny - Przedstawianie uproszczone przekadni zbatych Materiay dodatkowe do spawania - Elektrody otulone do rcznego spawania ukowego stali niestopowych i drobnoziarnistych - Klasyfikacja Dokumentacja techniczna wyrobu - Pismo - Cz 6: Alfabet cyrylicki Dokumentacja techniczna wyrobu - Pismo - Cz 5: Pismo alfabetu aciskiego, cyfry i znaki w projektowaniu wspomaganym komputerowo (CAD) Dokumentacja techniczna wyrobu - Pismo - Cz 3: Alfabet grecki Dokumentacja techniczna wyrobu - Pismo - Cz 2: Alfabet aciski, cyfry i znaki Dokumentacja techniczna wyrobu - Pismo - Cz 0: Zasady oglne Spawanie i procesy pokrewne - Nazwy i numery procesw Powoki metalowe - Elektrolityczne powoki niklowe do zastosowa technicznych Rysunek techniczny - Przedstawianie uproszczone prtw i ksztatownikw Rysunek techniczny - Podziaki Rysunek techniczny - Metody rzutowania - Cz 4: Rzutowanie rodkowe Rysunek techniczny - Metody rzutowania - Cz 3: Przedstawianie aksonometryczne Rysunek techniczny - Metody rzutowania - Cz 2: Przedstawianie prostoktne Rysunek techniczny - Metody rzutowania - Cz 1: Postanowienia oglne Dokumentacja techniczna wyrobu - Wymiary i ukad arkuszy rysunkowych Spawanie - Zcza spawane ze stali, niklu, tytanu i ich stopw (z wyjtkiem spawanych wizk) - Poziomy jakoci wedug niezgodnoci spawalniczych Rysunek techniczny - Gwinty i czci gwintowane - Przedstawianie uproszczone Rysunek techniczny - Gwinty i czci gwintowane - Wkadki gwintowane Rysunek techniczny - Gwinty i czci gwintowane - Zasady oglne Rysunek techniczny - Przedstawianie uproszczone nakiekw wewntrznych Rysunek techniczny - Oznaczanie czci Spawalnictwo - Pozycje spawania - Okrelanie ktw pochylenia i obrotu Dokumentacja techniczna wyrobu - Pola danych w tabliczkach rysunkowych i nagwkach dokumentw Rysunek techniczny - oyska toczne - Przedstawianie umowne oglne Rysunek techniczny - oyska toczne - Cz 2: Przedstawianie umowne szczegowe Rysunek techniczny - Uszczelnienia ruchowe - Przedstawianie umowne szczegowe

46

_________________________________________________________________________________________________________________

PN-EN ISO 6410-3:2000 PN-EN ISO 9222-1:1998 PN-EN ISO 9692-1:2008 PN-EN ISO 10042:2008 PN-EN ISO 10683:2004 PN-EN ISO 13920:2000 PN-EN ISO 15065:2007 PN-EN ISO 15785:2006 PN-EN ISO 81714:2002 PN-ISO 14:1994 PN-ISO 128-50:2006 PN-ISO 128-44:2006 PN-ISO 128-40:2006 PN-ISO 128-34:2006 PN-ISO 128-30:2006 PN-ISO 128-24:2003 PN-ISO 128-22:2003 PN-ISO 129:1996 PN-ISO 129/AK:1996 PN-ISO 406:1993 PN-ISO 639-1:2005 PN-ISO 639-2:2001 PN-ISO 1219-1:1994 PN-ISO 1219-2:1998 PN-ISO 1829:1996 PN-ISO 2162-2:1996 PN-ISO 2162-1:1996 PN-EN 1274:2007 PN-EN 12329:2002 PN-EN 12330:2002

Rysunek techniczny - Gwinty i czci gwintowane - Przedstawianie uproszczone Rysunek techniczny - Uszczelnienia ruchowe - Przedstawianie umowne oglne Spawanie i procesy pokrewne. Przygotowanie zczy do spawania. Spawanie - Zcza spawane ukowo w aluminium i jego stopach - Poziomy jakoci dla niezgodnoci spawalniczych Czci zczne - Nieelektrolityczne patkowe powoki cynkowe Spawalnictwo - Tolerancje oglne dotyczce konstrukcji spawanych - Wymiary liniowe i kty - Ksztat i pooenie Zagbienia do rub i wkrtw z bem stokowym o ksztacie zgodnym z ISO 7721 Rysunek techniczny - Przedstawianie uproszczone i oznaczenia pocze klejonych, zawijanych i toczonych Projektowanie symboli graficznych stosowanych w dokumentacji technicznej wyrobw - Cz 1: Podstawowe zasady Poczenia wielowypustowe rwnolege walcowe osiowane na rednicy wewntrznej - Wymiary, tolerancje i sprawdzanie Rysunek techniczny - Zasady oglne przedstawiania - Cz 50: Wymagania podstawowe dotyczce przedstawiania powierzchni na przekrojach i kadach Rysunek techniczny - Zasady oglne przedstawiania - Cz 44: Przekroje i kady na rysunkach technicznych maszynowych Rysunek techniczny - Zasady oglne przedstawiania - Cz 40: Wymagania podstawowe dotyczce przekrojw i kadw Rysunek techniczny - Zasady oglne przedstawiania - Cz 34: Rzuty na rysunkach technicznych maszynowych Rysunek techniczny - Zasady oglne przedstawiania - Cz 30: Wymagania podstawowe dotyczce rzutw Rysunek techniczny - Zasady oglne przedstawiania - Cz 24: Linie na rysunkach technicznych maszynowych Rysunek techniczny - Zasady oglne przedstawiania - Cz 22: Wymagania podstawowe i zastosowanie linii wskazujcych i linii odniesienia Rysunek techniczny - Wymiarowanie - Zasady oglne -- Definicje - Metody wykonania i oznaczenia specjalne Rysunek techniczny - Wymiarowanie - Zasady oglne -- Definicje - Metody wykonania i oznaczenia specjalne. Arkusz krajowy Rysunek techniczny - Tolerowanie wymiarw liniowych i ktowych Kody nazw jzykw Cz 1: kod dwuliterowy Kody nazw jzykw Kod trzyliterowy Napdy i sterowania hydrauliczne i pneumatyczne. Symbole graficzne i schematy ukadw. Symbole graficzne Napdy i sterowania hydrauliczne i pneumatyczne. Symbole graficzne i schematy ukadw. Schematy ukadw. Wybr pl tolerancji oglnego przeznaczenia Rysunek techniczny maszynowy - Spryny - Przedstawianie danych dla spryn rubowych naciskowych walcowych Rysunek techniczny maszynowy - Spryny - Przedstawianie uproszczone Natryskiwanie cieplne - Proszki - Skad chemiczny, techniczne warunki dostawy Ochrona metali przed korozj - Elektrolityczne powoki cynkowe z dodatkow obrbk na elazie lub stali Ochrona metali przed korozj - Elektrolityczne powoki kadmowe na elazie lub stali

47

_________________________________________________________________________________________________________________

PN-EN 20286-1:1996 PN-EN 22553:1997 PN-EN 22768-2:1999 PN-EN 22768-1:1999 PN-EN 60617-6:2004 PN-EN 60617-7:2004 PN-EN 60617-11:2004 PN-EN ISO 3952-1:1998 PN-EN ISO 3952-1:2007 PN-EN ISO 3952-2:1998 PN-EN ISO 3952-3:1998 PN-EN ISO 3952-4:2002 PN-M-01148:1981 PN-M-01140:1981 PN-M-01121:1985

Ukad tolerancji i pasowa ISO - Podstawy tolerancji, odchyek i pasowa Rysunek techniczny - Poczenia spawane, zgrzewane i lutowane - Umowne przedstawianie na rysunkach Tolerancje oglne - Tolerancje geometryczne elementw bez indywidualnych oznacze tolerancji Tolerancje oglne - Tolerancje wymiarw liniowych i ktowych bez indywidualnych oznacze tolerancji Symbole graficzne stosowane w schematach. Cz 6: Wytwarzanie i przeksztacanie energii elektrycznej Symbole graficzne stosowane w schematach. Cz 7: Aparatura czeniowa, sterownicza i zbezpieczeniowa Symbole graficzne stosowane w schematach. Cz 11: Architektoniczne i topograficzne plany i schematy instalacji elektrycznych. Rysunek techniczny. Symbole graficzne stosowane w schematach kinematycznych. Ruch ogniw mechanizmw; pary kinematyczne; ogniwa; mechanizmy dwigniowe. Rysunek techniczny. Symbole graficzne stosowane w schematach kinematycznych. Mechanizmy cierne, zbate i krzywkowe. Rysunek techniczny. Symbole graficzne stosowane w schematach kinematycznych. Mechanizmy maltaskie; sprzga i hamulce. Rysunek techniczny. Symbole graficzne stosowane w schematach kinematycznych. Mechanizmy rne i ich czci. Rysunek techniczny maszynowy - Spryny - Rysunki wykonawcze Rysunek techniczny maszynowy - Koa zbate - Rysunki wykonawcze Rysunek techniczny maszynowy. Wykaz czci.

48

_________________________________________________________________________________________________________________

10. Wytrzymao elementw

Element maszyny lub innego urzdzenia mechanicznego moe ulec zniszczeniu lub uszkodzeniu pod wpywem takich czynnikw zewntrznych, jak: obcienia mechaniczne cieplne, chemiczne, oddziaywanie rodowiska. Uszkodzenia te mog mie charakter nagy, gdy powstaj przy jednorazowym przekroczeniu dopuszczalnej wartoci naprenia, odksztacenia lub temperatury. Mog take narasta stopniowo i dopiero po pewnym czasie uniemoliwi eksploatacj urzdzenia. Obcienia mechaniczne pochodzce od si zewntrznych, dziaajcych na dany element, mona oglnie podzieli na stae i zmienne. Obcienia stae zwane statycznymi, nie ulegaj zmianom w czasie pracy maszyny. Obcienia zmienne zmieniaj si w czasie. Charakter tych zmian jest rnorodny. Do najwaniejszych obcie w konstrukcjach mechanicznych nale obcienia okresowo zmienne, zwane rwnie dynamicznymi, spord ktrych wyrnia si dwa przypadki: - obcienia jednostronne zmienne, zwane obcieniami ttnicymi, ktrych warto w jednym okresie zmienia si od zera do wartoci maksymalnej i ponownie spada do zera (rys.10.1a), - obcienia obustronnie zmienne, zwane obcieniami wahadowymi, ktrych warto w jednym okresie zmienia si od pewnej wartoci maksymalnej do pewnej wartoci minimalnej, ktrych wartoci bezwzgldne s sobie rwne (rys.10.1b).

Rys.10.1. Rodzaje obcie: a) jednostronne, b) wahadowe, c) niesymetryczne

Obcienia okresowe mog mie rwnie inny przebieg, np. o charakterze niesymetrycznym (rys.10.1c). Dla sklasyfikowania tego rodzaju obcie wprowadza si pojcia obcienia redniego Fm, maksymalnego Fmax i minimalnego Fmin oraz amplitudy obcienia Fa, przy czym

Fm =

Fmax + Fmin ; 2

Fa =

Fmax Fmin 2

(26.1)

49

_________________________________________________________________________________________________________________

Zalenie od rodzaju dziaania si zewntrznych na element rozrnia si nastpujce naprenia: - naprenia rozcigajce r jako naprenia normalne, - naprenia ciskajce c jako naprenia normalne, - naprenia zginajce g, ktre wystpuj w postaci napre normalnych r i c w rnych punktach elementu, - naprenia skrcajce s jako naprenia styczne, - naprenia cinajce t jako naprenia styczne. Jeeli wystpuj rwnoczenie dwa rodzaje lub wicej rodzajw napre, wwczas zachodzi zoony stan naprenia, opisuje go naprenie zastpcze z. Jednostk naprenia jest paskal 1 Pa = 1 N/m2. Charakter obcienia i rodzaj materiau okrela naprenie graniczne, po ktrych przekroczeniu moe nastpi jego zniszczenie. Wielkoci napre i ich przebiegi w czasie ksztatuj si adekwatnie do obcie. Obcienia dynamiczne wywouj w elemencie cykle napre zmczeniowych o zrnicowanych amplitudach. Najwiksze naprenie cyklu, przy ktrym prbka nie doznaje zniszczenia po przekroczeniu dostatecznie duej umownej liczby cykli zmian obcienia, nazywamy wytrzymaoci zmczeniow materiau Z. Charakter zmian napre cyklicznych jest okrelony przez naprenie rednie cyklu m, bdce skadow statyczn naprenia cyklicznego oraz przez amplitud cyklu napre a, okrelajc skadow zmienn. Naprenia te odpowiadaj wielkociom obcie wg wzoru (10.1). Wielkoci tych napre mona wyrazi wzorem

m =

max + min
2

a =

max min
2

(10.2)

Stad oblicza si naprenia max=m+a oraz min=m-a, wspczynnik cyklu 1+ R R=max/min, wspczynnik staoci obcienia = m = . a 1 R Wedug norm krajowych, granic zmczenia lub trwa wytrzymaoci zmczeniow Z nazywamy takie najwysze naprenie max dla danego cyklu napre, przy ktrym element nie dozna zniszczenia po osigniciu umownej granicznej liczby cykli napre N. Wynosi ona 107 dla stali konstrukcyjnych i innych stopw elaza oraz 108 cykli dla stopw metali nieelaznych. W tablicy 10.1 podano oznaczenia wytrzymaoci zmczeniowej dla podstawowych cykli obcie.
Tablica 10.1. Oznaczenia wytrzymaoci zmczeniowej dla podstawowych cykli obcie.

Cykl wahadowy ttnicy

Rozciganie ciskanie Zrc Zcj Zrj

Zginanie Zgo Zgj

Skrcanie Zso Zsj

50

_________________________________________________________________________________________________________________

Konkretne wartoci wytrzymaoci zmczeniowej mona znale w literaturze lub normatywach. W orientacyjny sposb mona je okreli wedug rnych wyznaczonych dowiadczalnie zalenoci, w ktrych za podstaw przyjmuje si gwnie wytrzymao na rozciganie Rm. Dla innych cykli obcie wartoci granicy wytrzymaoci okrela si za pomoc wykresw zmczeniowych, takich jak Smitha lub Haigha. Z konstrukcjami tych wykresw mona si bliej zapozna w literaturze technicznej, midzy innymi w [10.5] i wielu innych. W elementach maszyn wystpuje czsto nadmierna koncentracja napre zwana spitrzeniem napre. To zjawisko wystpuje w miejscach znacznych zmian krzywizn powierzchni zewntrznych ograniczajcych element konstrukcyjny. Spitrzenia mog by wywoane przez podtoczenia, nacicia, nage zmiany przekroju elementu (rys.10.2).

Rys.10.2. Wpyw ksztatu elementu na dziaanie karbu

Tego rodzaju miejsca nazywamy oglnie karbami. Dlatego te do oblicze wprowadza si wspczynnik karbu k , ktry wunosi:

max dla napre normalnych n k = max dla napre stycznych (w przypadku skrcania) n k =
Przy obcieniach staych na og nie uwzgldnia si spitrzenia napre okrelonego wspczynnikiem k, natomiast w przypadku obcie zmiennych wystpuje istotne zmniejszenie wytrzymaoci elementu, ktre naley uwzgldni poprzez wprowadzenie go do tzw. wspczynnika zmczeniowego karbu k wyraonego wzorem:

k = 1 + k ( k 1)
gdzie: k wspczynnik wraliwoci dziaania karbu.

(10.3)

51

_________________________________________________________________________________________________________________

Aby nie doprowadzi do zniszczenia elementu o okrelonej wytrzymaoci pod obcieniem mechanicznym statycznym lub dynamicznym wyznacza si pewne wartoci graniczne napre, zwane napreniami dopuszczalnymi. W elementach urzdze mechanicznych nie mona dopuci do osignicia granicznej wartoci napre. W celu zabezpieczenia elementu, a tym samym i caego zespou, przed moliwoci jego zniszczenia w czasie eksploatacji, konstruktor musi zastosowa wspczynnik zabezpieczajcy (x > 1) konstrukcj. Wspczynnik x jest odnoszony do Rm lub do Re (granica plastycznoci)i wyznacza naprenie dopuszczalne k, ktre okrela si nastpujcymi wzorami przy rozciganiu: R R kr = m = e (10.4) xm xe gdzie: xm wspczynnik bezpieczestwa wzgldem wytrzymaoci na rozciganie, xe wspczynnik bezpieczestwa wzgldem granicy plastycznoci W przypadku obcie statycznych przyjmuje si: xe = 2,0 2,3 dla stali konstrukcyjnych, xe = 1,6 dla stali sprynowej, xm = 3,5 dla eliwa. Podobnie okrela si dalsze naprenia dopuszczalne: kt (przy cinaniu), ks (przy skrcaniu), kg (przy zginaniu), kc (przy ciskaniu). Naprenia dopuszczalne dla wytrzymaoci zmczeniowej okrela si wzorem:

Z xz i rozrnia si nastpujce ich rodzaje; k=

- przy obcieniach wahadowych - krc, kro, kso, - przy obcieniach ttnicych (jednostronne) - krj, kcj, kgj, ksj.

(10.5)

Wspczynnik bezpieczestwa na zmczenie xz w cyklu wahadowym wyraa si wzorem xz = (10.6) gdzie: = k p wspczynnik cznego wpywu karbu i stanu powierzchni na wytrzymao zmczeniow, rzeczywisty wspczynnik bezpieczestwa, wspczynnik wpywu wielkoci przedmiotu. Bliszego i dokadniejszego omwienia ze szczegowymi danymi napre dopuszczalnych naley szuka w opracowaniach specjalistycznych [10.3, 10.5].

52

_________________________________________________________________________________________________________________

Konstruktor znajc wartoci napre dopuszczalnych dla rnych materiaw konstrukcyjnych moe przystpi do oblicze wytrzymaociowych i wymiarowania poszczeglnych elementw. Niezbdne przekroje elementw oblicza si korzystajc z warunkw wytrzymaociowych: F - rozcigania: r = r k r (krj, krc) (10.7) A F c = c k c (kcj) (10.8) - ciskania: A M - zginania: g = g k g (kgj, kgo) (10.9) Wx M - skrcania: s = s k s (ksj, kso) (10.10) W0 F - cinania: t = t kt (ktj, kto) (10.11) A F (10.12) - nacisku powierzchniowego: p = n ps (psj) A gdzie: ps, psj naciski powierzchniowe przy obcieniach statycznych, jednostronnie zmiennych Fr, Fc, Ft, Fn siy wywoujce rozciganie, ciskanie, cinanie lub nacisk, Mg, Ms moment zginajcy, moment skrcajcy, Ws, W0 wskanik wytrzymaoci przekroju na zginanie i skrcanie, A pole przekroju. W tablicy 10.2 podano wielkoci napre dopuszczalnych dla niektrych materiaw konstrukcyjnych, ktre mog zosta wykorzystane do oblicze wstpnych. Zostay obliczone dla przecitnych warunkw.
Tablica 10.2. Naprenia dopuszczalne [MPa] dla wybranych gatunkw materiaw konstrukcyjnych Gatunek materiau wg PN-EN 10025:2007 S275 E295 E335 E360 C15 C25 C45 150 165 180 200 108 131 195 90 100 115 125 60 72 102 62 62 70 78 33 41 57 145 162 175 194 130 164 230 87 105 110 120 81 99 144 48 58 70 80 45 55 78 81 90 98 108 75 92 128 57 69 70 78 54 65 95 29 34 40 47 26 32 46 75 87 88 97 65 78 118 39 46 54 63 30 43 61 22 25 30 35 20 25 34 97 109 116 130 97 128 175 58 66 70 78 54 72 98 Gatunek materiau wg PN-H-84020: 1988 St4 St5 St6 St7 15 25 45

kr krj krc kg kgj kgo ks ksj kso kt ktj kto ps psj

S235 125 90 55 135 79 44 75 52 26 67 34 19 90 54 St3S

15Cr2 233 100 59 256 125 80 150 85 47 140 60 45 190 78 15H

53

_________________________________________________________________________________________________________________

Podstawowe obliczenia wytrzymaociowe mog by oparte na dwch metodach: warunku wytrzymaociowego z zastosowaniem pojcia naprenia dopuszczalnego, albo stanach granicznych stosowanych w budownictwie. W metodzie stanw granicznych wprowadzono umowne naprenie zwane wytrzymaoci obliczeniow, ktrego warto w przypadkach rozcigania, ciskania i zginania oznacza si symbolem R, cinania Rt, docisku Rd i napre stykowych RdH przy uwzgldnieniu teorii Hertza, stosowanej rwnie w konstrukcjach oysk tocznych i k zbatych. Ponadto rozwj technik komputerowych pozwoli obecnie na szerokie zastosowanie tzw. metody elementw skoczonych (MES), pozwalajce na okrelenie wartoci naprenia dopuszczalnego w dowolnym poszukiwanym punkcie elementu. Jest to metoda wspomagajca optymalizacj ksztatu niebezpiecznych przekrojw, pozwalajca na obnienie masy wielu zespow maszyny.

10.1. Literatura
10.1.Ciszewski A., Radomski T.: Materiay konstrukcyjne w budowie maszyn. Warszawa, PWN 1989. 10.2. Dobrzaski L.: Podstawy nauki o materiaach i metaloznawstwo. Gliwice. Warszawa, WNT 2002. 10.3. Dylg Z., Jakubowicz A., Oro Z.: Wytrzymao materiaw. Wyd. 3. T. 1 . Warszawa, WNT 2003. 10.4. Kocada S., Szala J.: Podstawy oblicze zmczeniowych. Warszawa, PWN 1991. 10.5. Niezgodziski M. E., Niezgodziski T.: Wzory, wykresy i tablice wytrzymaociowe. Wyd. 9, Warszawa, WNT 1999. 10.6. Podstawy konstrukcji maszyn. Red. M. Dietrich. Wyd. 3. T. 1. Warszawa, WNT 1999. 10.7. Przykady oblicze z podstaw konstrukcji maszyn. Poczenia, spryny, zawory, way maszynowe. Red. E Mazanek. Wyd. 2. Warszawa, WNT 2008.

54

_________________________________________________________________________________________________________________

11. Poczenia spawane

Spawanie jest czeniem materiaw gwnie metalowych (ale take i z tworzyw sztucznych) przez ich miejscowe stopienie z dodatkiem lub bez dodatku spoiwa z tego samego materiau co materia spawany. Utworzona spoina jest poczeniem trwaym o wysokiej wytrzymaoci. W zalenoci od zastosowanego rda ciepa rozrnia si spawanie elektryczne, gazowe i wizk elektronw. Wykaz metod i ich oznaczenia numeryczne stosowane w umownym przedstawieniu na rysunkach podano w normie PN-EN ISO 4063:2002. Konstrukcje spawane naley projektowa ze stali spawalnej. Stae materiaowe stali naley przyjmowa: E = 2,05 10 5 MPa wspczynnik sprystoci podunej G = 0,8 10 5 MPa wspczynnik sprystoci poprzecznej = 0,30 wspczynnik Poissona = 7850 kg/m3 gsto masy T = 12 10 6 /0C wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej liniowej Dla najczciej stosowanych gatunkw stali, minimalne wartoci cech mechanicznych wg norm hutniczych podano w tablicy 11.1. W obcionych statycznie konstrukcjach spawanych z materiaw umacniajcych si dopuszcza si istnienie sprysto-plastycznego stanu odksztace. Wytrzymao obliczeniow stali k naley przyjmowa z tab.11.1. Dla gatunkw stali nie ujtych w tab.11.1. wytrzymao obliczeniow ustala si indywidualnie wg wzoru:

k=

Re min

(11.1)

gdzie wspczynnik materiaowy s przyjmuje wartoci: s =1,15 dla stali Re 355 MPa, s =1,20 dla stali 355 < Re 460 MPa, s =1,25 dla stali 460 < Re 590 MPa,
Tablica 11.1. Waciwoci mechaniczne wybranych stali niestopowych konstrukcyjnych (PN-EN 10025:2007) Grubo t Remin min Rm A5min k Znak stali [mm] [MPa] [MPa] [%] [MPa] t16 195 23 175 S185 16<t40 185 315 22 165 t16 235 26 215 S235JR 16<t40 225 375 25 205 40<t100 215 23 195 t16 355 305 S355JOH 16<t30 345 490 22 295 30<t50 335 285 t16 440 370 S420M 16<t30 430 560 18 360 30<t50 420 350

55

_________________________________________________________________________________________________________________

Do oblicze pocze spawanych naley przyjmowa odpowiednie wspczynniki wytrzymaoci spoin s tab.11.2 oraz wytrzymao obliczeniow stali k, przy czym w przypadku czenia czci ze stali rnych gatunkw, naley przyjmowa k o wartoci mniejszej. Gdy w poczeniu wystpuj spoiny czoowe i pachwinowe, to w przypadku obcie dynamicznych nie naley uwzgldnia w obliczeniach spoin pachwinowych, natomiast w przypadku obcie statycznych nono poczenia mona ustali jako sum nonoci spoin czoowych i 50% nonoci spoin pachwinowych.
Tablica 11.2. Wspczynniki wytrzymaoci spoin Wspczynnik wytrzymaoci spoin Rodzaj spoin Stan napre lub wytrzymao stali Re [MPa] st sn ciskanie lub zginanie 1 0,6 czoowe przy Rozciganie rwnomierne ( =1) 1-0,15 cinaniu lub mimorodowe ( < 1) Re 255 0,9 0,8 pachwinowe 255 < Re 355 0,8 0,7 355 < Re 460 0,7 0,6 stosunek napre rednich do maksymalnych

11.1. Wymagania konstrukcyjne

Projektujc poczenie spawane naley wszystkie niezbdne informacje (np. oznaczenia normowe) w tym specjalne wymagania dotyczce wykonawstwa i kontroli spoin poda w dokumentacji rysunkowej.
11.1.1. Spoiny czoowe

traktowa jak poczenie na spoin czoow o gruboci a = t . W przeciwnym razie obowizuj zasady jak dla spoin pachwinowych.

Grubo obliczeniow a przyjmuje si rwn gruboci cieszej z czonych czci, a w przypadku niepenych spoin czoowych gboko rowka do spawania zmniejszonej o 2 mm. Jeli w poczeniu teowym ze spoinami czoowo-pachwinowymi (rys.11.1c) spenione s warunki: c 3 mm, c 0,2t oraz ai t to tak uksztatowane poczenie mona

Rys.11.1. Wymiary obliczeniowe spoin

Dugo obliczeniow l spoin czoowych (podan na rysunkach) przyjmuje si rwn dugoci spoiny bez kraterw.

56

_________________________________________________________________________________________________________________

11.1.2. Spoiny pachwinowe

Grubo obliczeniow a przyjmuje si rwn wyprowadzonej z grani spoiny wysokoci trjkta wpisanego w przekrj spoiny (rys.11.1a). Do oblicze naley przyjmowa nominaln grubo spoiny podawan w cakowitych mm. W przypadku spoin wykonywanych automatycznie ukiem krytym lub metodami rwnorzdnymi pod wzgldem gbokoci wtopienia, mona przyjmowa zwikszon grubo obliczeniow a=1,3anom (rys.11.1b). Jeli nie stosuje si specjalnych zabiegw technologicznych , to zaleca si tak dobiera grubo spoiny, aby speniony by warunek 0,2t 2 a nom 0,7t1 gdzie t1, t2 grubo cieszej i grubszej czci w poczeniu. Dla spoin obwodowych w poczeniu rur mona przyjmowa anom t1. Dugo obliczeniow spoin przyjmuje si rwn sumarycznej dugoci spoin li . W przypadku obcie dynamicznych nie naley uwzgldnia w obliczeniach spoin poprzecznych wzgldem kierunku obcienia. W poczeniach zakadkowych (rys.11.2) mona stosowa wycznie spoiny podune pod warunkiem, e dugo kadej z nich jest mniejsza ni odstp miedzy nimi (li b), a odstp nie przekracza trzydziestokrotnej gruboci cieszego elementu b 30t1 . W przeciwnym razie naley stosowa dodatkowe spoiny poprzeczne lub spoiny w otworach. (11.2)

Rys.11.2. Wymiarowanie poczenia zakadkowego

11.2. Obliczenia wytrzymaociowe

Nono poczenia wykonanego za pomoc spoin czoowych naley sprawdza wg wzoru
+ k s s n t
2 2

(11.3)

w ktrym: , naprenia w przekroju obliczeniowym poczenia, (w stanie sprystym), sn, st odpowiednie wspczynniki wytrzymaoci spoin (tab.11.2).
57

_________________________________________________________________________________________________________________

Warunek wytrzymaociowy w przypadku poczenia za pomoc spoin pachwinowych w zoonym stanie napre (rys.11.3) jest okrelony nastpujco:
2 2 n + 3( n + t2 ) k

przy czym

n k

(11.4)

gdzie: = 0,7 dla stali Re 255 MPa = 0,85 dla stali 255 < Re 355 MPa = 1,0 dla stali 355 < Re 460 MPa

Rys.11.3. Oznaczenia napre w zoonym stanie napre w przekroju obliczeniowym spoiny pachwinowej

Nono pocze zakadkowych mona sprawdza wg wzorw: - przy obcieniu osiowym

F =

F st k al

(11.5)

- przy obcieniu si F i momentem Mo (rys.11.3)

=
gdzie M =

( M

+ F cos ) + ( F sin ) sn k
2 2

(11.6)

M or przy czym: J0 J0 biegunowy (wzgldem rodka cikoci spoin) moment bezwadnoci figury utworzonej przez kad przekroju obliczeniowego na paszczyzn styku, r odlego rozpatrywanego punktu od rodka cikoci spoin, kt midzy wektorami napre M i F w rozpatrywanym punkcie spoiny.

58

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys.11.4. Wymiarowanie zcza zakadkowego obcionego si F i momentem Mo

Nono pocze teowych (rys.11.5) mona sprawdza wg wzoru (11.3), obliczajc naprenia i w przekroju utworzonym przez kad przekroju obliczeniowego spoin na paszczynie styku i przyjmujc waciwe dla spoin pachwinowych wspczynniki sn i st.

Rys.11.5. Wymiarowanie pocze teowych

Nono w poczeniach kratowych, czonych bezporednio bez blach wzowych, za pomoc spoiny obwodowej (rys.11.6) mona sprawdza wg wzoru 11.3.

Rys.11.6. Spoina obwodowa

Nono konstrukcji ze wzgldu na zmczenie materiau naley dodatkowo sprawdzi w przypadku obcie wielokrotnie zmiennych, gdy sumaryczna liczba cykli napre N w przewidywanym okresie eksploatacji konstrukcji jest wiksza ni 104.

59

_________________________________________________________________________________________________________________

Podane w normie PN-B-03200:1990 zasady, krzywe i kategorie zmczeniowe dotycz elementw konstrukcji eksploatowanych w przecitnych warunkach zagroenia korozj, w temperaturze nie wikszej ni 150C i w ktrych maksymalne zakresy zmiennoci napre w stanie sprystym speniaj warunki:

max 1,5k

oraz

max 1,5k / 3 0,9k

(11.7)

11.3. Literatura
11.1. Ferenc K., Ferenc J.: Konstrukcje spawane. Poczenia. Wyd.2 zmien. Warszawa, WNT 2003. 11.2. Podstawy konstrukcji maszyn. Red. M. Dietrich. Wyd. 3. T. 1. Warszawa, WNT 1999. 11.3. Przykady oblicze z podstaw konstrukcji maszyn. Poczenia, spryny, zawory, way maszynowe. Red. E Mazanek. Wyd. 2. Warszawa, WNT 2008. 11.4. PN-B-03200:1990. Konstrukcje stalowe. Obliczenia statyczne i projektowanie. 11.5. PN-EN ISO 4063:2002. Spawanie i procesy pokrewne. Nazwy i numery procesw. 11.6. PN-EN ISO 9692-1:2008. Spawanie i procesy pokrewne. Zalecenia dotyczce przygotowania zczy. Cz 1: Rczne spawanie ukowe, spawanie ukowe elektrod metalow w osonie gazw, spawanie gazowe, spawanie metod TIG i spawanie wizk stali.

60

_________________________________________________________________________________________________________________

12. Poczenia gwintowe

Poczenia gwintowe, zwane rwnie poczeniami rubowymi, s najczciej stosowanymi poczeniami w urzdzeniach mechanicznych. Mog by one wykorzystane w konstrukcjach jako: - poczenia gwintowe spoczynkowe do czenia ze sob lub ustalenia wzgldem siebie dwu elementw maszynowych, - poczenia gwintowe ruchowego zamiany ruchu obrotowego na ruch postpowy. Poczenie gwintowe skada si ze ruby i nakrtki, ktre posiadaj gwinty o tych samych parametrach. Zcze gwintowe moe by wykonane bez nakrtki, tylko za pomoc ruby (zwanej cznikiem gwintowym) i otworu nagwintowanego w czonym elemencie. Podstawowymi parametrami gwintu s: skok gwintu P oraz kt pochylenia linii rubowej . Parametry te s zwizane zalenoci: P d 2 gdzie d2 rednia rednica gwintu tg = (12.1)

Gwinty zostay znormalizowane przez skojarzenie odpowiednio stopniowanego szeregu rednic d z dobranym do kadej rednicy skokiem gwintu P. Skojarzone w ten sposb wymiary nosz nazw gwintw zwykych. Gwinty o skokach mniejszych ni w gwintach zwykych nazywaj si gwintami drobnozwojnymi, a gwinty o skokach wikszych gwintami grubozwojnymi, ktre s rzadko stosowane. Znormalizowane gwinty maj odpowiednie do swoich wymiarw i ksztatw oznaczenia, na przykad: M10 gwint metryczny zwyky (rednica zewntrzna ruby d = 10mm) M10x1 gwint metryczny drobnozwojny (skok 1 mm) gwint calowy o rednicy zewntrznej d = Tr24x5 gwint trapezowy symetryczny (rednica zewntrzna d ruby 24 mm x skok P = 5 mm) G gwint rurowy walcowy (rednica zewntrzna rury = ) Znormalizowane zarysy gwintw: metrycznego i trapezowego symetrycznego przedstawiono na rys.12.1. Wymiary wybranych gwintw metrycznych przedstawiono w tab.12.8, a trapezowych w tab.12.9.

Rys.12.1. Znormalizowane zarysy gwintw: a) metrycznego, b) trapezowego symetrycznego

61

_________________________________________________________________________________________________________________

Poniewa powierzchnie wsppracujce ruby i nakrtki poruszaj si wzgldem siebie podczas zakrcania i odkrcania, co moe doprowadzi do zniszczenia gwintw przez szybkie zuycie, sprawdza si je na naciski powierzchniowe dopuszczalne. Warunek wytrzymaoci gwintu na nacisk powierzchniowy ma posta p=

4 FP pdop d D12 Nz
2

(12.2)

Std otrzymuje si wzr na minimaln wysoko nakrtki N w zczu gwintowym ruchowym 4 FP (12.3) N 2 d D12 pdop z

gdzie: z krotno gwintu. Wysoko nakrtki normalnych cznikw gwintowych N = 0,8d , a w normalnych gwintach rurowych N = 3t , gdzie t oznacza grubo cianki rury, jeli ruba i nakrtka s wykonane z tych samych materiaw. Gdy ruba i nakrtka s wykonane z rnych materiaw i poczenie jest ruchowe lub pruchowe, wwczas wysoko nakrtki musimy obliczy. Wielkoci dopuszczalnych naciskw pdop, zalene od materiau nakrtki i rodzaju poczenia (spoczynkowe, pruchowe, ruchowe), dla ruby wykonanej ze stali podano w tab.12.1.
Tablica 12.1. Wartoci naciskw dopuszczalnych pdop [MPa] dla pocze gwintowych Poczenie Materia nakrtki spoczynkowe pruchowe ruchowe EN-GJL-150 12 15 8 10 45 EN-GJL-200 16 20 10 13 6 6,5 EN-GJL-250 20 25 13 16 6,5 8 200-400, 230-450, 270-480 25 30 16 20 8 10 E295, E335, E360 32 40 22 27 11 13,5 Mosidz 24 28 15 19 7,5 9,5 Brz 32 40 22 27 11 14

Stosowane s trzy podstawowe rodzaje cznikw: ruby, wkrty i nakrtki. Uzupeniajcym elementem poczenia gwintowego s podkadki. ruby, wkrty , nakrtki i podkadki s elementami znormalizowanymi. Przykadowe wymiary rub i nakrtek przedstawiono w tab.12.5 12.7. Klas wasnoci mechanicznych rub (wartoci Rm i Re) naley dobra wg PN-EN ISO 898-1:2001 (tab.12.2), przy czym wytrzymao dorana Rm rub powinna by nie mniejsza ni granica plastycznoci Re materiau czonych czci. Do pocze zwykych zaleca si stosowa ruby klasy 4.8 o rednicy d 20 mm lub klasy 5.6 o rednicy d > 20 mm: stosowanie rub klas 3.6, 4.6, 5.6 i 6.6 o rednicy d 20 mm jest niewskazane, ze wzgldu na konieczno dodatkowych zabiegw technologicznych przy ich produkcji.

62

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 12.2. Wasnoci mechaniczne czci zcznych wykonanych ze stali wglowej oraz stopowej. ruby i ruby dwustronne. PN-EN ISO 898-1:2001 Klasy wasnoci mechanicznych rub. 8.8 3.6 4.6 4.8 5.6 5.8 6.8 M16 M16 10.9 12.9 Rm nom 300 400 500 600 800 800 1000 1200 [MPa] min 330 400 420 500 520 600 800 830 1040 1220 Re nom 180 240 320 300 400 480 640 640 900 1080 [MPa] min 190 240 340 300 420 480 640 660 940 1100 A5 [%] min 25 22 20 12 12 9 9 min 95 120 130 155 160 190 250 255 320 385 HV max 220 250 320 335 380 435 min 90 114 124 147 152 181 238 242 304 366 HB max 209 238 304 319 361 414 U [J] min 25 30 20 15

12.1. Obcienie pocze rubowych

Przypadki obcie pocze rubowych: 1. ruba jest obciona si osiow Fo sta lub zmienn, 2. ruba jest obciona si osiow Fo oraz momentem skrcajcym Ms, 3. ruba jest wstpnie napita w czasie montau si Fw i nastpnie obciona si robocz Fp, 4. ruba przenosi obcienie poprzeczne Ft w stosunku do swojej osi, 5. ruba przejmuje obcienie robocze Fp oraz obcienie wywoane odksztaceniami cieplnymi.
12.1.1. Zcze swobodnie skrcane i nastpnie obcione si osiow Fo

Przykadem takiego rodzaju poczenia s: ruba haka, czniki rubowe w budownictwie stalowym. Pole przekroju czynnego rdzenia ruby wyznacza si z nastpujcej zalenoci:

r =
gdzie:
As =

Fo Re [MPa] std As

As

Fo Re

(12.4)

d 2 + d3
4 2

(12.5)

= 0,60,9 wspczynnik wyduenia ruby przyjmowany w zalenoci od obcienia. Przy obcieniach statycznych = 0,85, przy dynamicznych = 0,6

63

_________________________________________________________________________________________________________________

12.1.2. Zcze rubowe skrcane pod dziaaniem siy roboczej F pod obcieniem

Najprostszym przykadem takiego zcza jest poczenie dwch rub za pomoc nakrtki rzymskiej, sucej do nacigania lin lub prtw (rys.12.2). W czasie skrcania wystpuje w rubie naprenie rozcigajce r od siy F i naprenie skrcajce od momentu Ms pochodzcego od tarcia midzy rub a nakrtk.

Rys.12.2. Poczenie rubowe wykonane za pomoc nakrtki rzymskiej.

Naprenia rozcigajce wynosz

r =

F As

(12.6)

a naprenia skrcajce

M s 0,5Fd 2 tg ( + ) = [MPa] 3 W0 d 2 + d3 16 2

(12.7)

gdzie: = arctg

2 = (0,080,20) wspczynnik tarcia midzy rub a nakrtk, kt zarysu gwintu, rwny 60 dla gwintw metrycznych. Naprenia zastpcze z wg hipotezy Hubera

cos

- pozorny kt tarcia midzy rub a nakrtk,

z = r2 + 3 2 Re

(12.8)

12.1.3. ruba jest napita wstpnie si Fw, a nastpnie dodatkowo obciona si robocz Fp

Pod wpywem napicia wstpnego Fw ruba wydua si o ws przy jednoczesnym odksztaceniu konierzy czonych elementw o wk. (rys.12.3). Wprowadzenie dodatkowego obcienia powoduje czciowe odcienie konierzy, co uwidacznia si w przyrocie ich odksztacenia o pk. Przyrostowi odksztacenia towarzyszy dalsze wyduenie ruby o ps rwne liczbowo pk. Konierze pozostaj jednak zacinite si Fz, zwan zaciskiem resztkowym. Kocowe wyduenie ruby wynosi cs = ws + ps , a kocowe zmniejszenie gruboci konierzy: ck = wk pk . Zmiany dugoci ruby i konierzy zachodzce pod wpywem zmieniajcych si obcie przedstawiono na rys.12.3.

64

_________________________________________________________________________________________________________________

Prosta I odnosi si do ruby, a prosta II do konierzy. Proste s nachylone pod ktem i , ktrych tangensy charakteryzuj sztywno rub Cs i konierzy Ck: tg = C s , tg = C k (12.9)

Rys.28.3. Zcze rubowe i jego charakterystyka odksztace

Sztywno rub wyznacza si ze wzorw: - ruba o niezmiennym przekroju Cs = gdzie: ls dugo czci ruby podlegajcej wydueniu przed napiciem, A pole przekroju poprzecznego ruby, Es modu sprystoci podunej materiau ruby. - ruba o zmiennym przekroju C s = Es
i

Es A [N/mm] ls

(12.10)

Ai [N/mm] lis

(12.11)

gdzie: lis dugo i-tego odcinka ruby, Ai pole przekroju poprzecznego i-tego odcinka ruby. Obliczajc sztywno konierzy, najczciej zakada si, e odksztacenia wystpuj wewntrz walca (z wydronym otworem na rub) wyodrbnionego z caej objtoci konierzy. rednica ciskanego walca zastpczego wyodrbnionego z konierza wynosi D A = d w + lk (12.12)

65

_________________________________________________________________________________________________________________

Pole przekroju walca zastpczego obliczamy ze wzoru Az =

gdzie x = 3

(d 4

2 w

d o2 +

d w (D A d w )( x + 1) 1
2

(12.13)

lk d w 2 DA

Sztywno zastpcz czonych elementw, wylicza si ze wzoru

Ck =

Ek Az [N/mm] lk

(12.14)

gdy wszystkie czone elementy konierza wykonane s z tego samego materiau. W przeciwnym wypadku, sztywno zastpcz konierza wylicza si ze wzoru 1 1 = Ck i Cik Zmian dugoci s rub i k konierzy oblicza si ze wzorw (12.15)

s =

F Cs

k =

Fps Fpk F oraz ps = pk = = Ck Cs Ck

(12.16)

Wzrost obcienia Fps ruby i odcienie Fpk konierzy wynosz

Fps = Fp

Cs Cs + Ck

Fpk = Fp

Ck Cs + Ck

(12.17)

Obcienie maksymalne ruby w pracujcym zczu wynosi

F = Fw + Fps
Obcienie krytyczne Fkr ruby w pracujcym zczu na podstawie rys.12.3 wynosi

(12.18)

Fkr = Fw

C s + Ck Ck

(12.19)

Aby wywoa w rubie si rozcigajc Fw, rub naley dokrci momentem Mdok pokonujc opr gwintu (Ms) oraz opr tarcia (Mk) midzy ruchomym elementem ruby a nieruchomym przedmiotem (korpusem)
M dok = M s + M k = Fw d2 2 Dkm tg ( + ) + k d2

(12.20)

66

_________________________________________________________________________________________________________________

gdzie: Dkm =

d w + do - rednia rednica tarcia, 2 k = (0,080,20) wspczynnik tarcia miedzy trcymi si powierzchniami.

Moment odkrcenia (luzowania) poczenia rubowego wyniesie

M odk = Fw d2 2 Dkm tg ( + ) + k d2

(12.21)

Wartoci si Fw i momentu dokrcenia Mdok dla rub wg PN-EN ISO 4014:2004 dla rnych wspczynnikw tarcia przedstawiono w tab.12.10.
12.1.4. ruba przenosi obcienie poprzeczne Ft w stosunku do swojej osi

Mog tu mie miejsce dwa przypadki: 1.- ruby s ciasno osadzone w otworach czonych elementw i tworz z nimi poczenie ksztatowe (rys.12.4), wskutek czego s naraone bezporednio na cinanie si Ft; 2.- ruby s luno osadzone w zczu (rys.12.5) i nastpnie napite osiowa si Fw.

Rys.12.4. ruba cinana si poprzeczn

Rys.12.5. Schemat zcza rubowego ciernego

Przypadek 1. Opr pasowanego trzpienia ruby przeciw cinaniu jest zrwnowaony si poprzeczn Ft, wywoujca w nim naprenie cinajce, ktre powinno by mniejsze od dopuszczalnego

4 Ft 0,45Rm d 2 m

(12.22)

gdzie: m liczba powierzchni cinanych, d rednica ruby w przekroju cinania. Zcze moe ulec uszkodzeniu wskutek owalizacji otworw czyli trwaych odksztace na ich bocznych powierzchniach po przekroczeniu granicznych naciskw powierzchniowych, zatem:
p= dt Ft 2,2k

(12.23)

67

_________________________________________________________________________________________________________________

gdzie: t sumaryczna grubo czci podlegajcych dociskowi w tym samym kierunku, k wytrzymao obliczeniowa dla materiaw czonych czci (tab.11.1).
Przypadek 2. Jeeli ruba jest zaoona z luzem, sia poprzeczna Ft jest przenoszona przez tarcie pomidzy czonymi powierzchniami wywoane wstpnym zaciskiem ruby Warunek wytrzymaoci takiego zcza wyrazi si nastpujca zalenoci:

Ft 0,85iS Rt
gdzie:

(12.24)

wspczynnik tarcia pomidzy czonymi elementami, i liczba powierzchni styku, SRt = min(0,65RmAs, 0,85ReAs) nono obliczeniowa ruby w poczeniu.
Jeeli zcze rubowe jest obcione momentem skrcajcym Ms [Nm] dziaajcym w paszczynie styku, to w przypadku rub pasowanych (rys.12.6a) rozmieszczonych na kole podziaowym o rednicy dp wystpuje cinanie si obwodow (np. w sprzgle tarczowym)

Ft =

Fp n

2M s nd p

(12.25)

gdzie: Fp sia obwodowa od momentu skrcajcego, dp rednica podziaowa rozmieszczenia rub, n liczba rub na rednicy podziaowej sprzga.

Rys.12.6. Schemat poczenia rubowego w sprzgle tarczowym; a) ruby pasowane, b) ruby zaoone z luzem

Stosujc ruby lune (rys.12.6b) naley zrwnoway moment skrcajcy momentem si tarcia Mt. Sia obwodowa przypadajca na jedno zcze cierne

Fo =

Fp n

2M t M t = nd s nrs

(12.26)

gdzie: rs redni promie styku oblicza si z nastpujcego wzoru

3 d s 2 rz3 rw rz + rw 2 = rs = 2 2 3 rz rw 2

(12.27)

68

_________________________________________________________________________________________________________________

Naley wic wywoa w rubie takie napicie Fw, aby

Fo = Ft Fw
12.1.5. Zcze rubowe o rnych temperaturach elementw

(12.28)

Przykadem takiego zcza s ruby cigajce komutator maszyny elektrycznej (rys.12.7). Miedziane wycinki komutatora 1 rwnomiernie rozmieszczone wzdu obwodu i przedzielone warstw izolacyjn 2 ciskane s poprzez stalowe czci stokowe tarcz 3 i 4 za pomoc rub cigajcych 5. Podczas pracy komutator nagrzewa si na skutek tarcia i przepywu prdu.

Rys.12.7. Przekrj poduny komutatora: 1 wycinek komutatora, 2 warstwa izolacyjna, 3 stokowa tarcza dociskowa, 4 tuleja wraz z tarcz i piast, 5 ruba cigajca

Na skutek rnych wydue cieplnych wikszego dla miedzianych wycinkw komutatora oraz mniejszego dla stalowych rub w ukadzie pojawi si dodatkowa sia termiczna F, ciskajca wycinki komutatora i rozcigajca ruby. Wycinki komutatora ulegn wydueniu wskutek nagrzania i skrceniu wskutek dziaania ciskajcego wywieranego przez ruby za porednictwem tarcz dociskowych. Ten czny przyrost dugoci musi by rwny przyrostowi dugoci zespou: tuleja-ruba, w myl rwnania:

k lk k

F lk Fl = t lt t + s Ek Ak Es As

(12.29)

w ktrym k , t [1/K] - wspczynnik cieplnej rozszerzalnoci liniowej komutatora i tulei, k , t [deg] przyrost temperatury komutatora i tulei, Ek, Es modu sprystoci podunej materiau komutatora i ruby, Ak, As pole przekroju poprzecznego wycinka komutatora i ruby, lk = lt dugoci obliczeniowe komutatora i ruby. Obliczona z rwnania (12.29) sia F jest obcieniem roboczym ruby komutatora. Cakowit si F, dziaajc na rub, obliczy mona z rwnania (12.17) zastpujc si Fp si termiczn F. Cakowita sia F rozciga rub oraz ciska wycinki komutatora, co moe odbi si niekorzystnie na ksztacie powierzchni roboczej komutatora, ktra moe ulec wybrzuszeniu,

69

_________________________________________________________________________________________________________________

gdy sia F przybierze zbyt due wartoci. Przeciwdziaa si temu stosujc ruby dugie, podatne. Ten sposb przeciwdziaania wytworzeniu si nadmiernej siy termicznej wynika z przeksztaconego rwnania (12.29)
F =

k k t t
l 1 1 + s Ek Ak lk Es As

(12.30)

Si F mona zmniejszy przez zwikszenie mianownika w wyraeniu (12.30). Konstrukcyjnie moliwe jest to tylko przez zwikszenie dugoci ls i zmniejszenie pola przekroju poprzecznego ruby As.

12.2. Wytrzymao zmczeniowa rub zcznych

ruby naraone w czasie pracy na obcienia zmienne naley sprawdzi na wytrzymao zmczeniow (okreli wspczynnik bezpieczestwa). W tym celu naley: a) okreli sztywno zespou ruby (ukadu obcianego) i sztywno zespou elementw czonych (ukadu odcianego) oraz wyznaczy wartoci: - rzeczywistego maksymalnego obcienia ruby F, - wzrostu obcienia ruby Fps, - odcienia zespou czonych elementw Fpk, - zacisku wstpnego Fw; b) zbudowa wykres wytrzymaoci zmczeniowej dla ruby, c) okreli dla ruby funkcj a=f(m) oraz na jej obrazie graficznym (wykresie) wyznaczy: - punkt C (a, m) charakteryzujcy cykl roboczy ruby - punkt N (aN, mN) charakteryzujcy cykl graniczny, d) wyznaczy bezporednio z wykresu (o ile zosta on sporzdzony w odpowiedniej podziace) wzgldnie obliczy analitycznie szukany wspczynnik bezpieczestwa. Najczciej stosowanym w praktyce wykresem zmczeniowym jest wykres Haigha. Przedstawia on zaleno krytycznych napre amplitudowych w funkcji napre rednich (a)kryt=f(m). Do wykonania tego wykresu dla danego elementu (ruby) konieczna jest znajomo: - wartoci nastpujcych wskanikw wytrzymaociowych materiau z ktrego bdzie wykonana ruba; Zrc, Zrj, Re. - wartoci wspczynnika spitrzenia napre w rubie. Orientacyjne wartoci wspczynnika podano w tablicy 12.3. Dla podkrelenia, e wykres zmczeniowy dotyczy nie prbki materiaowej lecz konkretnego elementu (ruby) przy jego budowie uywa si oznacze a i m bdcych odpowiednikami ( a )kryt i m .

70

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 12.3. Wspczynnik spitrzenia napre w gwincie ruby Materia Gwint Stal wglowa Stal stopowa metryczny 34,5 45,5 calowy 3,5 4,2 trapezowy 5 6 Wiksze wartoci naley przyjmowa przy d >24mm Wartoci mona obniy - dla gwintu walcowanego o 2050% -dla rub dwustronnych i wkrtw o 2535%

Rys.12.8. Wykres Haigha dla rub zcznych

Na rysunku 12.8 pokazano budow wykresu Haigha. Punkty 1 i 2 wyznaczaj prost z granicznej wytrzymaoci zmczeniowej maj wsprzdne: 1 ( m = 0 ; a = 2 ( m = Z rj 2 Z rc

) )

(12.31a) (12.31b)

; a =

Z rj

Odcinek prostej e ilustrujcy granic odksztace plastycznych wyznaczaj: punkt 3 o wsprzdnych: 3 ( m = Re ; a = 0 ) oraz kt 45 jak na rysunku 28.8. Znajomo funkcji a = f(m) dla ruby konieczna jest przy przejciu od cyklu roboczego (eksploatacyjnego) do cyklu granicznego. W przypadku ruby obcionej wstpnie si Fw funkcja ta ma nastpujc posta: (12.32)

a = m zw
gdzie zw - naprenie zastpcze wstpne w rubie.

(12.33)

71

_________________________________________________________________________________________________________________

Funkcj okrelon wzorem (12.31) naley przedstawi graficznie na zbudowanym wykresie Haigha (prosta f) oraz nanie na niej punkt C (s, m) charakteryzujcy cykl roboczy ruby. Wsprzdne punktu C wyznacza si z nastpujcych wzorw

a =

F ps 2A0

(12.34a)

gdzie A0 przekrj szyjki ruby

m = a + zw

(12.34b)

Punkt N charakteryzujcy stan graniczny dla cyklu obcienia ruby wyznaczony jest przeciciem prostej f z prost z wzgldnie z prost e wykresu Haigha. Analitycznie jego wsprzdne wyznacza si z nastpujcych zalenoci:
+ zw = +1 Z rc

mN lub

(12.35a)

aN = mN zw
2 Z rc Z rj
Z rj

(12.35b)

gdzie =

- wspczynnik wraliwoci materiau na asymetri cyklu

Przyczyn zniszczenia zcza rubowego moe by przekroczenie granicy wytrzymaoci zmczeniowej lub przekroczenie granicy plastycznoci. Warto maxN (naprenia maksymalnego dla cyklu granicznego okrelonego punktem N) obliczona dla danego zcza rubowego decyduje o przyczynie jego zniszczenia. Gdy : max N = aN + mN < Re - zniszczenie zmczeniowe (12.36a) max N = aN + mN Re - zniszczenie dorane (12.36b) Warto wspczynnikw bezpieczestwa okrela si z nastpujcych zalenoci: - wspczynnik bezpieczestwa wzgldem wytrzymaoci zmczeniowej

Z rc (2 2,5) a + m

(12.37)

- wspczynnik bezpieczestwa wzgldem granicy plastycznoci

Re =

Re (1,3 2,5) a +m

(12.38)

72

_________________________________________________________________________________________________________________

W przypadku, gdy wykres Haigha (rys.12.8) zosta sporzdzony w odpowiedniej podziace warto wspczynnika bezpieczestwa okrela si ze stosunku nastpujcych odcinkw

(lub Re ) =

O N O C

(12.39)

12.3. ruby robocze

ruby s stosowane rwnie jako elementy mechanizmw roboczych, na przykad w zaworach, zasuwach, prasach, podnonikach, obrabiarkach itp. Przykadami tego rodzaju mechanizmw mog by ruby ruchome zastosowane jako wrzeciona do prasy i zasuwy (rys.12.9). W rubach roboczych stosuje si przewanie gwinty trapezowe. ruba robocza jest obciona zewntrzn si osiow F oraz momentem skrcajcym Ms, podobnie jak w przypadku 1. Zgodnie z wzorem (12.7) wymagany moment skrcajcy wyniesie: M s = 0,5 Fd 2 tg ( + ) (12.40)

gdzie: pozorny kt tarcia, ktry wyniesie: = 12 dla nakrtki eliwnej suchej, 10 dla nakrtki mosinej suchej, 6 dla nakrtki mosinej smarowanej.

Rys. 12.9. Obcienie rub ruchomych roboczych: a) wrzeciono prasy, b) wrzeciono zasuwy

W rubach roboczych (rys.12.9) wystpuj nastpujce rodzaje napre: naprenie skrcajce s, wywoane momentem skrcajcym Ms i momentem tarcia Mt w oyskach, dawnicach itp. oraz naprenie ciskajce c (w rubie prasy) lub naprenie rozcigajce r (we wrzecionie zasuwy). Zatem takie ruby winny by obliczane przy uwzgldnieniu

73

_________________________________________________________________________________________________________________

napre zastpczych. Wstpnie przekrj rdzenia ruby Ar oblicza si w sposb uproszczony na rozciganie stosujc 25% powikszenie siy F. Ar =

d 32 = 1,25

F kr

(12.41)

Dobierajc rub, uwzgldnia si jej zastosowanie, z ktrego wynika najbardziej odpowiedni kt i nastpnie dla tej ruby sprawdza si naprenia zastpcze z wg wzoru

z = r2 + 3 2 0,85k r (k rj )

(12.42)

Dugie ruby ciskane naley sprawdzi na wyboczenie. W tym celu naley okreli smuko ruby na podstawie wzoru:

wl
i

gdzie i =

J = Ar

4d 34 d = 3 2 64d 3 4

Zatem smuko ruby wyniesie

4 wl d3

(12.43)

gdzie: J moment bezwadnoci przekroju, i rami bezwadnoci, l dugo ruby podlegajca wyboczeniu, w wspczynnik swobodnej dugoci ruby, przyjmowany w zalenoci od sposobu zamocowania kocw ruby (tab.28.4). Gdy gr (smuko graniczna), co ley w obszarze wyboczenia sprystego dla danego materiau, wytrzymao na wyboczenie oblicza si ze wzoru Eulera Rw =

2E [MPa] 2

(12.44)

gdzie: E modu sprystoci wzdunej materiau ruby, gr = 105 dla stali S235 - smuko graniczna,

gr = 89 dla stali E295 - smuko graniczna.

Jeeli gr , to stosuje si wzr Tetmajera (dla obszaru wyboczenia niesprystego)
Rw = a b [MPa]

(12.45)

gdzie: a, b - wartoci staych materiaowych np. dla stali S235 a =314, b =1,14, dla stali E295 a =335, b =0,62.

74

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 12.4. Wspczynniki swobodnej dugoci prta w zalenoci od rodzaju zamocowania Typy zamocowania kocw ruby

w = 2

w = 1

w 0,7

w 0,7

w = 0,5

Po obliczeniu wytrzymaoci krytycznej sprawdza si wspczynnik bezpieczestwa na wyboczenie xw

xw =

Rw

Rw Ar xdop F

(28.46)

Wartoci wspczynnika bezpieczestwa xdop = 48, gdy Rw oblicza si wg wzoru Eulera (28.44), przy czym wartoci mniejsze przyjmuje si dla rub w prasach, wiksze w podnonikach. Przy obliczaniu Rw wedug wzoru Tetmajera (12.45) przyjmuje si xdop = 1,754, - wartoci mniejsze dla mniejszych smukoci. Przy rubach ciskanych o smukoci < 20 pomija si sprawdzenia wytrzymaoci na wyboczenie.

12.4. Literatura
12.1. Korewa W., Zygmunt K.: Podstawy konstrukcji maszyn, T. 2. Warszawa, WNT 1965. 12.2. Kurmaz L. W., Kurmaz O. L.: Projektowanie wzw i czci maszyn. Kielce, Wyd. Polit. witokrzyskiej 2003. 12.3. Podstawy konstrukcji maszyn. Red. M. Dietrich. Wyd. 3. T. 1. Warszawa, WNT 1999. 12.4. Przykady oblicze z podstaw konstrukcji maszyn. Poczenia, spryny, zawory, way maszynowe. Red. E Mazanek. Wyd. 2. Warszawa, WNT 2008. 12.5. Szewczyk K.: Poczenia gwintowe. Warszawa, PWN 1991. 12.6. PN-B-03200:1990. Konstrukcje stalowe. Obliczenia statyczne i projektowanie. 12.7. PN-EN ISO 898-1:2001. Wasnoci mechaniczne czci zcznych wykonanych ze stali wglowej oraz stopowej. ruby i ruby dwustronne.

75

_________________________________________________________________________________________________________________

12.5. Tablice pomocnicze

Tablica 12.5. ruby z bem szecioktnym. Klasy dokadnoci A i B. Wymiary w mm d M3 M4 M5 M6 M8 M10 PN-EN ISO 4014:2004 P 0,50 0,70 0,80 1,00 1,25 1,50 dw 4,57 5,88 6,88 8,88 11,63 14,63 k 2,00 2,80 3,50 4,00 5,30 6,40 S 5,50 7,00 8,00 10,00 13,00 16,00 emin 6,01 7,66 8,79 11,05 14,38 17,77 l od 20 25 25 30 40 45 do 30 40 50 60 80 100 d M12 M16 M20 M24 M14 M18 P 1,75 2,00 2,00 2,50 2,50 3,00 dw 16,63 19,64 22,49 25,34 28,19 33,61 k 7,50 8,80 10,00 11,50 12,50 15,00 S 18,00 21,00 24,00 27,00 30,00 36,00 Powoki emin 20,03 23,36 26,75 30,14 33,53 39,98 l od PN-EN ISO 10683:2004 50 60 65 70 80 90 PN-EN ISO 4042:2001 do 120 140 160 150 200 240 l = 20, 25, 30, 35 ... 60, 65, 70, 80, 90 ... 140, 150, 160, 180, 200, 220, 240 Dugoci gwintu PN-ISO 888: 1996 Wasnoci mechaniczne l 125 mm b = 2d+6 PN-EN ISO 898-1:2001 5.6, 8.8, 9.8, 10.9 125 mm < l 200 mm b = 2d+12 PN-EN ISO 3506-1:2000 A2-70, A4-70 l > 200 mm b = 2d+25 PN-EN 28839: 1999 Przykad oznaczenia

ruba z bem szecioktnym ISO 4014-M8x55-8.8

Tablica 12.6. ruby z bem walcowym z gniazdem szecioktnym. Wymiary w mm d M3 M4 M5 M6 M8 M10 PN-EN ISO 4762:2006 P 0,50 0,70 0,80 1,00 1,25 1,50 b 18 20 22 24 28 32 k 3,00 4,00 5,00 6,00 8,00 10,00 dk 5,50 7,00 8,00 10,00 13,00 16,00 S 2,50 3,00 4,00 5,00 6,00 8,00 l od 5 6 8 10 12 16 do 30 40 50 60 80 100 d M12 M16 M20 M24 M30 M14 P 1,75 2,00 2,00 2,50 3,00 3,50 b 36 40 44 52 60 72 k 12,00 14,00 16,00 20,00 24,00 30,00 Wasnoci mechaniczne dk 18,00 21,00 24,00 30,00 36,00 45,00 PN-EN ISO 898-1 8.8, 10.9, 12.9 S 10,00 12,00 14,00 17,00 19,00 22,00 PN-EN ISO 3506- A3-70, A4-70 l od 20 25 25 30 40 45 1 A5-70 do 120 140 160 200 200 200 l = 5, 6, 8, 10, 12, 16, 20, 25, 30, 35 ... 60, 65, 70, 80, 90 ... 140, 150, 160, 180, 200 Powoki PN-EN ISO 4042:2001 PN-EN ISO 10683:2004 Przykad oznaczenia

ruba z bem walcowym z gniazdem szecioktnym ISO 4762-M8x55-8.8

76

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 12.7. Nakrtki szecioktne, odmiana 1. Klasy dokadnoci A i B. Wymiary w mm d M3 M4 M5 M6 M8 M10 PN-EN ISO 4032:2004 P 0,50 0,70 0,80 1,00 1,25 1,50 dw 4,6 5,9 6,9 8,9 11,6 14,6 mmax 2,4 3,2 4,7 5,2 6,8 8,4 S 5,5 7 8 10 13 16 emin 6,01 7,66 8,79 11,05 14,38 17,77 d M12 M16 M20 M24 M14 M18 P 1,75 2,00 2,00 2,50 2,50 3,00 dw 16,6 19,6 22,5 24,9 27,7 33,3 mmax 10,8 12,8 14,8 15,8 18,0 21,5 S 18 21 24 27 30 36 20,03 23,36 26,75 30,14 33,53 39,98 emin Powoki Wasnoci mechaniczne PN-EN ISO 4042:2001 PN-EN ISO 898-2:1998 6, 8, 10 PN-EN ISO 10683:2004 PN-EN ISO 3506-2:2000 A2-70, A4-70 Przykad oznaczenia

Nakrtka szecioktna ISO 4032-M10-8

Tablica 12.8. Gwinty metryczne ISO oglnego stosowania.. PN-ISO 724:1995. Wymiary w mm D,d P D2,d2 D1,d1 d3 14,701 13,835 13,546 2 16 1,5 15,026 14,376 14,160 1 15,350 14,917 14,773 16,376 15,294 14,933 2,5 2 16,701 15,835 15,546 18 1,5 17,026 16,376 16,160 1 17,350 16,917 16,773 18,376 17,924 16,933 2,5 2 18,701 17,835 17,546 20 1,5 19,026 18,376 18,160 D,d P D2,d2 D1,d1 d3 1 19,350 18,917 18,773 3,545 3,242 4,141 22,051 20,752 20,319 0,7 3 4 0,5 3,675 3,459 3,387 2 22,701 21,835 21,546 24 4,480 4,134 4,019 1,5 23,026 22,376 22,160 0,8 5 0,5 4,675 4,459 4,387 1 23,350 22,917 22,733 5,350 4,917 4,773 27,727 26,211 25,706 1 3,5 6 0,75 5,513 5,188 5,080 3 28,051 26,752 26,319 30 7,188 6,647 6,466 2 28,701 27,835 27,546 1,25 8 1 7,350 6,917 6,773 1,5 29,026 28,376 28,160 0,75 7,513 7,188 7,080 1 29,350 28,917 28,773 9,026 8,376 8,160 35 1,5 34,026 33,376 33,160 1,5 1,25 9,188 8,647 8,466 33,402 31,670 31,093 4 10 1 9,35 8,917 8,773 3 34,051 32,752 32,319 36 0,75 9,513 9,188 9,080 2 34,701 33,835 33,546 1,5 35,026 34,376 34,160 10,863 10,106 9,853 1,75 1,5 11,026 10,376 10,160 3 38,051 36,752 36,319 12 40 1,25 11,188 10,647 10,466 2 38,701 37,835 37,546 1 11,350 10,917 10,773 1,5 39,026 38,376 38,160 Podziaki wyrnione s uprzywilejowane

77

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 12.9. Gwinty trapezowe metryczne ISO. PN-ISO 2904+A:1996. Wymiary w mm d P d2=D2 D4 d3 D1 1 2 3 26,5 28,5 24,5 25,0 28 25,5 28,5 22,5 23,0 5 8 24,0 29,0 19,0 20,0 3 28,5 30,5 26,5 27,0 30 27,0 31,0 23,0 24,0 6 10 25,0 31,0 19,0 20,0 3 30,5 32,5 28,5 29,0 32 29,0 33,0 25,0 26,0 6 10 27,0 33,0 21,0 22,0 3 32,5 34,5 30,5 31,0 34 d 31,0 35,0 27,0 28,0 6 P d2=D2 D4 d3 D1 10 29,0 35,0 23,0 24,0 1 2 2 19,0 20,5 17,5 18,0 3 34,5 36,5 32,5 33,0 20 20,5 15,5 16,0 36 33,0 37,0 29,0 30,0 4 18,0 6 3 20,5 22,5 18,5 19,0 10 31,0 37,0 25,0 26,0 22 5 19,5 22,5 16,5 17,0 3 36,5 38,5 34,5 35,0 38 8 18,0 23,0 13,0 14,0 34,5 39,0 30,0 31,0 7 3 22,5 24,5 20,5 21,0 10 33,0 39,0 27,0 28,0 24 24,5 18,5 19,0 3 38,5 40,5 36,5 37,0 5 21,5 8 20,0 25 15,0 16,0 40 36,5 41,0 32,0 33,0 7 3 24,5 26,5 22,5 23,0 10 35,0 41,0 29,0 30,0 26 5 23,5 26,5 20,5 21,0 Szereg rednic 1 jest uprzywilejowany 8 22,0 27,0 17,0 18,0 Podziaki wyrnione s przywilejowane

Tablica 12.10. Wartoci siy Fw i momentu dokrcenia Mdok dla rub wg PN-EN ISO 4014:2004 = k = 0,10 = k = 0,16 Fw x 103[N] Mdok [Nm] Fw x 103[N] Mdok [Nm] 8.8 10.9 12.9 8.8 10.9 12.9 8.8 10.9 12.9 8.8 10.9 12.9 M4 4,25 6,2 7,25 2,4 3,6 4,2 3,75 5,5 6,45 3,2 4,7 5,5 M5 6,90 10,2 11,9 4,8 7,1 8,3 6,1 9,0 10,5 6,4 9,3 11 M6 9,75 14,3 16,8 8,3 12 14 8,65 12,7 14,8 11 16 19 M8 17,9 26,3 30,7 20 30 35 15,9 23,3 27,3 27 39 46 M10 28,5 41,8 48,9 40 59 69 25,3 37,1 43,4 53 78 91 M12 41,5 61 71,5 69 100 120 36,8 540 63,5 92 136 155 M14 57,0 83,5 96 110 160 190 50,5 74,5 87 145 215 250 M16 78,5 115 135 170 250 290 69,5 102 120 230 335 390 M20 126 180 210 340 490 570 112 160 187 480 660 770 M24 182 259 303 590 840 980 162 230 269 790 1150 1300 M8x1 19,6 28,7 33,6 22 32 37 17,4 25,6 29,9 29 43 50 M10x1,25 30,6 44,9 52,5 42 62 72 27,2 40 46,8 56 83 97 M12x1,25 46,6 68,5 80 75 110 130 41,6 61 71,5 100 150 175 M12x1,5 44,0 64,5 75,5 72 105 125 39,2 57,5 67,5 96 140 165 M16x1,5 85,5 125 147 180 265 310 56 82,5 96,5 160 235 275

78

_________________________________________________________________________________________________________________

13.

czenie wirnikw z waami

Rozwj techniki przyczyni si do wykorzystania licznych i rnorodnych elementw czcych way z piastami, osadzanych na waach k zbatych, rolek, dwigni itp. Mona je oglnie podzieli na nastpujce grupy: - czniki cierne przenoszce siy, wystpujce midzy waem a piast, poprzez opr si tarcia, wywoany przez wcisk lub zacisk piasty na czopie wau (poczenie zaciskowe i wciskowe). Sprzenie cierne moe by dokonane przez nacisk piasty na czopie walcowym, przez wcisk piasty na czop stokowy (bezporednie poczenia wciskowe) albo wcisk piasty stokowej na czop walcowy za pomoc tulei stokowej (porednie poczenia wciskowe), - czniki ksztatowe w postaci klinw, wpustw, wypustw, wielowypustw, powierzchnie ksztatowych zakocze czopw, koki itp.: przenosz siy wystpujce midzy waem a piast, po zapewnieniu tym cznikom dostatecznej wytrzymaoci, - czniki zamknite, s poczeniami klejonymi, lutowanymi, spawanymi. Rozczenie tych cznikw moe nastpi w wikszoci przypadkach w wyniku ich zniszczenia.

13.1. Poczenia wpustowe i wypustowe

Poczenia wpustowe znalazy szerokie zastosowanie przy osadzaniu na waach k pasowych, zbatych, sprzgie, przewanie obcionych jednostronnie dziaajcym momentem obrotowym. Zaletami tego rodzaju pocze s: dokadne centrowanie piast wzgldem waw, stosunkowo atwy monta i demonta czonych elementw. Wad poczenia wpustowego jest konieczno zabezpieczenia piasty przed przesuniciem wzdu osi wau oraz wystpujce tu zjawisko przenikania si karbw, ktre w znacznym stopniu zmniejsza wytrzymao zmczeniow wau (wspczynnik dziaania karbu k=23). Dlatego coraz czciej zastpuje si je porednimi poczeniami wciskowymi. Ze wzgldw ekonomicznych i unifikacyjnych wpusty wykonuje si z tolerancj h9 (zasada staego waka). Wpusty pryzmatyczne dobiera si z normy PN-M-85005:1970 (tab.13.1) wedug rednicy wau. Z reguy sprawdza si je na nacisk (dobr dugoci wpustu l)
p=

2 KM o pdop dt1lo i

(13.1)

gdzie: Mo przenoszony moment obrotowy, K wspczynnik przecienia, d rednica wau, t1 wysoko nona wpustu wg danych z normy, lo dugo obliczeniowa wpustu [mm] (dugo wpustu bez zaokrgle), i liczba wpustw, wspczynnik uwzgldniajcy liczb wpustw, przy i = 1, = 1, przy i = 2, = 0,75,

79

_________________________________________________________________________________________________________________

pdop naciski dopuszczalne, zalene od materiau i rodzaju obcienia, odnoszce si do materiau sabszego; pdop = Re/(1,32) - przy obcieniach jednostronnych pdop = Re/(34) - przy obcieniach wahadowych.

Wysoko obcione zcze sprawdza si czasem rwnie na cinanie

2M o kt dlo ib

(13.2)

gdzie: b szeroko wpustu, kt naprenia dopuszczalne na cinanie dla materiau wpustu.

Tablica 13.1. Podstawowe wymiary wpustw pryzmatycznych oraz rowkw na wpusty w zalenoci od rednicy wau (wg PN-M-85005:1970). Wymiary w mm

Zakres rednic d Gboko rowka do do do b h t1 t2 od do 1.1) 2 2) 3 3) 2 2 6 20 8 1,2 1,0 -0,025 -0,025 3 3 6 36 10 14 1,8 1,4 +0,1 4 4 8 45 12 18 24 2,5 1,8 -0,030 -0,030 5 5 10 56 17 24 30 3 2,3 6 6 14 70 22 30 40 3,5 2,8 -0,036 8 7 18 90 30 40 50 4 3,3 10 8 20 110 38 50 70 5 3,3 -0,090 12 8 28 140 44 60 90 5 3,3 14 -0,043 9 36 160 50 70 100 5,6 3,8 +0,2 16 10 45 180 58 80 120 6 4,3 18 11 50 200 65 90 140 7 4,4 20 12 56 220 75 100 160 7,5 4,9 -0,110 22 -0,052 14 63 250 85 110 170 9 5,4 25 14 70 280 95 120 180 9 5,4 28 16 80 320 110 150 220 10 6,4 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22, 25, 28, 32, 36, 40, 45, 50, 56, 63, Dugoci nominale l 70, 80,90, 100, 110, 125, 140, 160, 180, 200, 220, 250, 280, 320 Odchyki wpustu -0,2 dla l=628 -0,3 dla l=3280 -0,5 dla l>90 dugoci rowka na wpust +0,2 dla l=628 +0,3 dla l=3280 +0,5 dla l>90
odchyk a odchyka

Wymiary wpustw

1) 2) 3)

oglnego stosowania Stosuje si w budowie obrabiarek przy jednym wpucie Stosuje si w budowie obrabiarek przy dwch wpustach

80

_________________________________________________________________________________________________________________

W poczeniach wypustowych, wpust zastpiono wystpami bezporednio wykonanymi na wale. Wystpy wsppracuj z odpowiednimi rowkami w piacie. Poczenia wielowypustowe mog by konstrukcyjnie rozwizywane jako poczenia spoczynkowe, np. przy waach napdowych pojazdw, lub poczenia przesuwne wzdu osi wau, np. do przesuwu k zbatych w przekadniach obrabiarek. Zaletami tych pocze, w stosunku do pocze wpustowych s: bardziej rwnomierne obcienie czopa i piasty na caym obwodzie (czynnych rwnoczenie moe by 4 do 20 wypustw czopa), moliwo przenoszenia wikszych i zmiennych momentw obrotowych, krtkie piasty. Wad ich jest znacznie wikszy koszt ich wykonania. Na waach wypusty s wykonywane metod skrawania (frezowanie) lub ostatnio w coraz szerszym zakresie metoda wytaczania plastycznego. Natomiast rowki w piastach wykonywane s metod skrawania przecigania. Najczciej wykonuje si poczenia wielowypustowe rwnolege walcowe osiowane na rednicy wewntrznej d (PN-ISO 14:1994), zarwno przy zczach spoczynkowych jak i przesuwnych. W poczeniach spoczynkowych stosuje si pasowania: bH11/h10, dH7/h7, DH10/a11, a poczeniach przesuwnych bH11/d10, dH7/f7, DH10/a11. Podstawowe wymiary nominalne pocze wielowypustowych rwnolegych osiowanych na rednicy d podano w tablicy 13.2.
Tablica 13.2. Podstawowe wymiary nominalne pocze wielowypustowych rwnolegych osiowanych na rednicy d (PN-ISO 14: 1994) seria rednia. Wymiary w mm

d 11 13 16 18 21 23 26 28 32 36 42 46 52 56 62

Oznaczenie 6x11x14 6x13x16 6x16x20 6x18x22 6x21x25 6x23x28 6x26x32 6x28x34 8x32x38 8x36x42 8x42x48 8x46x54 8x52x60 8x56x65 8x62x72

D 14 16 20 22 25 28 32 34 38 42 48 54 60 65 72

b 3,0 3,5 4,0 5,0 5,0 6,0 6,0 7,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10 10 12

d1 (min) 9,9 12,0 14,5 16,7 19,5 21,3 23,4 25,9 29,4 33,5 39,5 42,7 48,7 52,2 57,8

e (max) 0,32 0,16 0,45 1,95 1,34 1,65 1,70 0,15 1,02 2,57 0,86 2,44 2,50 2,40

dr 12,5 14,5 18,0 20,0 23,0 25,5 29,0 31,0 35,0 39,0 45,0 50,0 56,0 61,0 67,0

81

_________________________________________________________________________________________________________________

Na podstawie bada mona zaoy, e mimo dobrego wykonania tylko 75% powierzchni wsppracujcych stanowi powierzchni non. Naciski powierzchniowe dla poczenia wypustowego mona okreli na podstawie poniszego wzoru
p

2 KM o pdop d r Lho 0,75 z

(13.3)

gdzie: dr rednia rednica wyprofilowanego czopa wg normy (tab.13.2), L dugo piasty odpowiadajca dugoci nonej, ho=0,5(D-d) wysoko nona wypustu, z liczba wypustw, pdop naciski dopuszczalne naley przyjmowa jak dla wzoru (13.1).

13.2. Poczenia zaciskowe (czopowo-cierne)

Poczenia zaciskowe s stosowane przewanie przy osadzaniu na wale k pasowych, dwigni itp. Koa mog by osadzone na gadkich, nie osabionych rowkami waach, co jest zalet tych pocze. Z kolei piasty mog by jednostronnie dzielone na dwie czci. Na rys.13.1 pokazano oba rozwizania konstrukcyjne poczenia zaciskowego.

Rys.13.1. Poczenie zaciskowe: a) z piast jednostronnie dzielon, b) z dwudzieln piast

Obcienie (moment skrcajcy M oraz sia osiowa Q) dziaajce na poczenie zaciskowe musi by zrwnowaone momentem od jednostkowych si tarcia wystpujcych na powierzchni styku piasta-wa, wywoanych si Fw napicia wstpnego ruby zcza. Wielko siy Fw zacisku wstpnego zaley od przyjtego rozkadu naciskw na powierzchni styku (rys.13.2) oraz pasowania wystpujcego w poczeniu piasta-wa. Zakada si, e naciski powierzchniowe koncentruj si na maej powierzchni (rys.13.2a), w pobliu poziomej osi poczenia, dajc wypadkow FN o kierunku rwnolegym do osi rub, gdy pomidzy otworem piasty a rednic wau w niezacinitym poczeniu wystpuje pasowanie lune. W przypadku pasowania suwliwego przyjmuje si kosinusoidalny rozkad naciskw

82

_________________________________________________________________________________________________________________

(rys.13.2b). Rozkad naciskw jest rwnomierny na caej powierzchni styku, gdy piasta osadzona jest ciasno z waem (rys.13.2c).

Rys.13.2. Rozkad naciskw powierzchniowych midzy piast a waem w zalenoci od wystpujcego midzy nimi pasowania: a) pasowanie lune, b) pasowanie suwliwe, c) pasowanie ciasne

Napicie wstpne Fw rub w zalenoci od rozwizania konstrukcyjnego oraz pasowania w poczeniu zaciskowym obliczamy z poniszych wzorw: - poczenie zaciskowe z piast jednostronnie dzielon (rys.13.1a) - pasowanie lune (rys.13.2a), 1,2d M Q Fw = + (d + 2a ) d 2 - pasowanie suwliwe (rys.13.2b), 1,2d M Q Fw = + 4 (d + 2a ) d 2 - pasowanie ciasne (rys.13.2c), 1,2 M Q Fw = + d 2 - poczenie zaciskowe z dwudzieln piast (rys.13.1b) - pasowanie lune (rys.13.2a), 1,2 M Q Fw = + 2 d 2 - pasowanie suwliwe (rys.13.2b), 1,2 M Q Fw = + 8 d 2 - pasowanie ciasne (rys.13.2c), 1,2 M Q Fw = + 2 d 2

(13.4)

(13.5)

(13.6)

(13.7)

(13.8)

(13.9)

Dla tej wartoci wyliczamy potrzebn rednic ruby, uwzgldniajc przy tym, e ruba podczas napinania jest rwnie skrcana, a wic korzystajc ze wzoru (12.8).

83

_________________________________________________________________________________________________________________

13.3. Poczenia stokowe

Poczenia stokowe (rys.13.3) znalazy zastosowanie do osadzania k, tarcz i sprzgie na kocu waw w wielu maszynach. S zalecane przy przenoszeniu mniejszych momentw obrotowych. Wanymi parametrami s zbieno czopa okrelona wskanikiem c oraz kt pochylenia stoka , wyraony nastpujcymi zalenociami
c= D1 D2 , l
tg

D1 D2 2l

(13.10a, b)

W zczach tych decydujce znaczenie ma zbieno, ktra waha si w granicach 1:5 1:10 dla pocze rozbieralnych i 1:20 1:50 dla pocze trudno rozbieralnych.

Rys.13.3. Poczenie stokowe: a) rozwizanie konstrukcyjne, b) ukad si

Warunkiem poczenia ciernego stokowego jest, aby moment tarcia by wikszy od momentu obrotowego Mt Mo. Na rodkowym obwodzie stoka dziaa obwodowa sia tarcia Fo ,zatem
Mt = Fo Dm = FR Dm = FN d m M o 2

(13.11)

Z tej zalenoci mona obliczy wymagan si nacisku rwn sile normalnej

FN Mo Dm

(13.12)

Z trjkta si (rys.13.2) wynika e

F F sin + = w w gdzie Fz = FN 1 + 2 FN 2 2 Fz 2 FN Przy tym zaoeniu warto siy osiowej wcisku wyrazi si wzorem 2 KM o sin + 2 Fw = Dm

(13.13)

(13.14)

84

_________________________________________________________________________________________________________________

gdzie: Mo znamionowy moment obrotowy, K =1,2 1,5 wspczynnik przecienia , /2 kat pochylenia stoka (znormalizowany), kt tarcia z zalenoci tg = , Dm rednia rednica czopa stoka, Dm = (D1-D2)/2 wspczynnik tarcia. Powstae przy poczeniu ciernym midzy czopem a piast naciski powierzchniowe wyraa zaleno: Fw Dm ltg + 2 gdzie: Fw osiowa sia wcisku potrzebna do wykonania montau piasty na czopie l = dugo nona czopa pr = (13.15)

Nacisk rozsadzajcy piast a jednoczenie ciskajcy wa musi by mniejszy od naciskw maksymalnych: pr pmax w lub pr pmax p (13.16) Maksymalne naciski jakimi mona obciy cylindryczne powierzchnie styku piasty i waka oblicza si z odpowiednich hipotez wyteniowych, stosujc nastpujce wzory: - dla waw penych znajdujcych si w stanie elastoplastycznym pmaxw = Rec i elastokruchym pmax w = kc - dla piasty znajdujcej si w stanie elastoplastycznym pmax p = Re (13.17) (13.18)

+ p +1
2 p

(13.19

i w stanie elastokruchym
pmax p = kr p + p

(13.20)

gdzie: Re i Rec granica plastycznoci na rozciganie i ciskanie, kr i kc dopuszczalne naprenia na rozciganie i ciskanie, p wskanik rednicowy piasty okrela si z wzoru

p =

2 2 D p + Dm 2 2 D p Dm

(13.21)

85

_________________________________________________________________________________________________________________

13.4. Literatura
13.1. Knosala R., Gwiazda A., Baier A., Gendarz P.: Podstawy konstrukcji maszyn. Przykady oblicze. Warszawa, WNT 2000. 13.2. Korewa W., Zygmunt K.: Podstawy konstrukcji maszyn. T. 2. Warszawa, WNT 1965. 13.3. Krukowski A., Tutaj J.: Poczenia odksztaceniowe. Warszawa, PWN 1987. 13.4. Kurmaz L. W., Kurmaz O. L.: Projektowanie wzw i czci maszyn. Kielce, Wyd. Polit. witokrzyskiej 2003. 13.5. Podstawy konstrukcji maszyn. Red. M. Dietrich. Wyd. 3. T. 2. Warszawa, WNT 2003. 13.6. Przykady oblicze z podstaw konstrukcji maszyn. Poczenia, spryny, zawory, way maszynowe. Red. E Mazanek. Wyd. 2. Warszawa, WNT 2008.

14.

oyska toczne

W skad oyska tocznego wchodz dwa piercienie, zewntrzny i wewntrzny, elementy toczne oraz koszyczek. Na piercieniach znajduj si powierzchnie zwane bieniami, po ktrych poruszaj si elementy toczne. Odpowiedni odlego tych elementw zapewnia koszyczek ustalajc ich pooenie wzgldem siebie. Do elementw tocznych stosowanych w oyskach nale kulki, waeczki walcowe krtkie, waeczki walcowe dugie, waeczki igiekowe, waeczki stokowe oraz waeczki barykowe symetryczne i barykowe asymetryczne. oyska toczne w zalenoci od kierunku przenoszonego obcienia moemy podzieli na trzy podstawowe grupy: oyska poprzeczne, skone oraz wzdune.

Rys.14.1. Przykadowe typy oysk tocznych. a) oysko kulkowe zwyke, b) oysko kulkowe skone, c) oysko walcowe, d) oysko kulkowe wahliwe, e) oysko barykowe, f) oysko kulkowe wzdune jednokierunkowe, g) oysko stokowe

Rodzaj oyska okrela zesp cech wynikajcych z ksztatw elementw tocznych oraz z dopuszczalnego kierunku przenoszonego obcienia, za rnice konstrukcyjne takie, jak liczba rzdw elementw tocznych, wystpowanie rowka lub konierza na piercieniu zewntrznym, ksztat powierzchni osadczych piercieni okrelaj posta oyska. Rodzaj oraz posta oyska opisuj jego typ. W nazwie typu oyska wystpuje nazwa rodzaju
86

_________________________________________________________________________________________________________________

oraz okrelenie postaci, np. oysko barykowe dwurzdowe z otworem walcowym itp. W wielu przypadkach najczciej stosowanych oysk, gdy ich posta nie budzi wtpliwoci, w nazwie typu oyska jest ona pomijana. Przykadowe typy oysk tocznych przedstawiono na rys.14.1. W zalenoci od wymiarw podstawowych oyska wyrniamy odmiany oysk w obrbie tego samego typu. Znormalizowanymi wymiarami podstawowymi oysk tocznych s: rednica zewntrzna D, rednica wewntrzna d, szeroko oysk poprzecznych B, szeroko oysk skonych T, wysoko oysk wzdunych H oraz promie zaokrgle r. Dziki rnorodnoci znormalizowanych typw, odmian i wielkoci oysk tocznych, praca konstruktora ogranicza si jedynie do doboru odpowiedniego oyska. Przez dobr oyska rozumie si wybr odpowiedniego typu i odmiany o okrelonej nonoci i trwaoci.

14.1. Obliczenia nonoci i trwaoci oysk tocznych

Trwao oyska moe by obliczana z przyblieniem, zalenie od dokadnoci z jak mog by okrelone warunki pracy. Najprostsza metoda obliczeniowa trwaoci polega na zastosowaniu rwnania ISO dla trwaoci nominalnej C L10 = P gdzie: L10 nominalna trwao oyska [mln obr], C nominalna nono dynamiczna [N], P rwnowane obcienie dynamiczne [N], p wykadnik rwnania trwaoci, p = 3 dla oysk kulkowych p = 10/3 dla oysk waeczkowych. W odniesieniu do oysk pracujcych przy staej prdkoci obrotowej moe by bardziej wygodne posugiwanie si nominaln trwaoci oyska wyraon w godzinach ktr wyraa si na podstawie rwnania L10 h = gdzie: L10h nominalna trwao oyska [h], n prdko obrotowa [obr/min]. W pojazdach samochodowych i szynowych, szczeglnie dla oysk w piastach k i osi, moe by wskazane wyraenie trwaoci oysk w kilometrach przebiegu: L10 s = gdzie: L10s trwao nominalna [mln km], D rednica koa [m]. 1000000 C 60n P
p p

(14.1)

lub L10 h =

1000000 L10 60n

(14.2)

D
1000

L10

(14.3)

87

_________________________________________________________________________________________________________________

Niekiedy moe by jednak wymagane bardziej dokadne rozpatrzenie innych czynnikw wpywajcych na trwao oyska. W tym celu wprowadzono zmodyfikowane rwnanie trwaoci w nastpujcej postaci:
C Lna = a1a 2 a3 P
p

lub Lna = a1a 2 a3 L10

(14.4)

gdzie:
Lna trwao zmodyfikowana (efektywna) [mln obr] (indeks n oznacza rnic midzy niezawodnoci wymagan i 100-procentow), a1 wspczynnik niezawodnoci, a2 wspczynnik materiau, a3 wspczynnik warunkw pracy. Dla oglnie przyjmowanej niezawodnoci 90% i dla materiaw oyska, dla ktrych okrelono wartoci C podane w katalogu oysk, jak rwnie dla normalnych warunkw pracy przyjmuje si a1 = a2 = a3 = 1 i wwczas rwnania trwaoci nominalnej i zmodyfikowanej s identyczne. Wartoci wspczynnikw a1, a2, a3 sucych do wyznaczania trwaoci dobiera si z odpowiednich tabel i wykresw zamieszczonych w katalogu oysk. Teoria trwaoci SKF [14.5] wprowadza pojcie granicy obcienia zmczeniowego Pu. Ta granica obcienia zmczeniowego oznacza takie obcienie, poniej ktrego w idealnych warunkach nie wystpi uszkodzenie zmczeniowe oyska (oysko wykazuje nieograniczon trwao). Wartoci Pu mona znale w tablicach wymiarowych oysk. Uproszczone rwnanie tej teorii ma posta Lnaa C = a1a SKF P
p

lub Lnaa = a1a SKF L10

(14.5)

Wspczynnik aSKF ujmuje zoon zaleno rnych czynnikw wpywajcych na trwao cznie z warunkami smarowania. Przy obliczaniu skadowych obcienia pojedynczego oyska przyjmuje si ze wzgldu na uproszczenia wa jako belk na sztywnych podporach, wolnych od momentu utwierdzenia. Nie uwzgldnia si rwnie odksztace sprystych oyska, oprawy lub korpusu maszyny, jak rwnie momentu wystpujcego w oyskach przy odksztaceniu sprystym wau. Jeeli obcienie F dziaajce na oysko jest stae co do wielkoci i kierunku, dziaa cile promieniowo dla oyska poprzecznego oraz cile osiowo i wsprodkowo dla oyska poprzecznego, wwczas P=F i obcienie moe by bezporednio podstawione do rwna trwaoci. oyska poprzeczne s czsto obcione jednoczenie dziaajcymi siami: promieniow i osiow, Jeli sia wypadkowa jest staa co do wielkoci i kierunku, rwnowane obcienie dynamiczne oblicza si z nastpujcego rwnania: P = XFr + YFa (14.6) gdzie: P rwnowane obcienie dynamiczne [N], Fr, Fa obcienie promieniowe i osiowe oyska [N], X, Y wspczynnik przeliczeniowy obcienia promieniowego i osiowego.

88

_________________________________________________________________________________________________________________

W oyskach poprzecznych jednorzdowych kulkowych obcienie osiowe wpywa na rwnowane obcienie dynamiczne P dopiero wwczas, gdy stosunek Fa/Fr przekracza warto katalogow e. Natomiast w oyskach poprzecznych dwurzdowych naley uwzgldnia nawet niewielkie obcienia osiowe. Wszystkie dane niezbdne do obliczenia rwnowanego obcienia dynamicznego podane s w treci katalogu oysk.

14.2. Konstrukcja oyskowa

Do oyskowania obracajcej si czci maszyny np. wau wymagane s na og dwa oyska (oysko ustalajce i oysko swobodne), ktre w stosunku do nieruchomej czci np. oprawy, utrzymuj i prowadz cz ruchom w kierunku promieniowym i osiowym (rys.14.2). oysko ustalajce na jednym kocu wau zapewnia promieniowe podparcie i jednoczenie ustala wa osiowo w obu kierunkach. Z tego powodu oysko to musi by ustalone, zarwno na wale jak i w oprawie. Odpowiednimi oyskami ustalajcymi s oyska poprzeczne, ktre mog przejmowa obcienie zoone, np. oyska kulkowe zwyke (rys.14.2a), oyska barykowe (rys.14.2b) lub oyska dwurzdowe wzgldnie pary oysk jednorzdowych kulkowych skonych i stokowych. Mona rwnie konstruowa wzy oyskowe kombinowane z oddzielnymi oyskami do przejmowania obcie promieniowych i osiowych. Dla uniknicia zakleszczania oysk uwarunkowanego rn rozszerzalnoci ciepln wau i oprawy, oysko swobodne przenoszce tylko obcienie promieniowe musi mie mono przemieszczenia osiowego. To przemieszczenie osiowe musi by moliwe albo w samym

Rys.14.2. Przykady wzw oyskowych - opis w tekcie

89

_________________________________________________________________________________________________________________

oysku jak np. w oyskach walcowych (rys.14.2a), albo midzy jednym z piercieni oyska a jego miejscem osadzenia na wale lub oprawie (rys.14.2b). Przy tak zwanym dwustronnym ustaleniu wa jest prowadzony osiowo przez kade z obu oysk tylko w jednym kierunku. Takie rozwizanie jest przewanie stosowane dla krtkich waw. Uytkowane s wtedy wszystkie rodzaje oysk poprzecznych, ktre mog przejmowa rwnie obcienia osiowe co najmniej w jednym kierunku jak np. oyska kulkowe zwyke, oyska kulkowe skone, oyska stokowe (rys.14.2c). oyska kulkowe skone i oyska stokowe, ktre zawsze musz pracowa z drugim oyskiem tego samego rodzaju w ukadzie O (rys.14.2d) lub X, s napite wstpnie osiowo. Osiowe napicie wstpne, stosowane w oyskach kulkowych skonych jednorzdowych, w oyskach stokowych jak rwnie w oyskach kulkowych zwykych uzyskuje si przez przemieszczenie jednego z piercieni oyska w stosunku do drugiego o wielko odpowiadajc wymaganej sile napicia wstpnego. Gwnymi efektami napicia wstpnego oysk s: - zwikszona sztywno, - zwikszona cichobieno pracy, - dokadniejsze prowadzenie wau, - zwikszona trwao.

14.3. Literatura
14.1. Grobliski J., Kobyecki P.: Dobr oysk tocznych. Warszawa, Wydawnictwa Normalizacyjne 1973. 14.2. Jakiewicz Z.: oyskowanie toczne w pojazdach mechanicznych. Warszawa, WNT 1971. 14.3. Podstawy konstrukcji maszyn. Red. M. Dietrich. Wyd. 3. T. 2. Warszawa, WNT 2003. 14.4. Przykady oblicze z podstaw konstrukcji maszyn. oyska, sprzga i hamulce, przekadnie mechaniczne. Red. E Mazanek. Warszawa, WNT 2005. 14.5. Katalog gwny SKF, 4000/II PL, 1991.

90

_________________________________________________________________________________________________________________

15. Way i osie

W wikszoci maszyn wystpuj elementy wykonujce ruchy obrotowe lub wahadowe, ktrych pooenie z punktu widzenia pracy maszyny powinno by cile ustalone. Zadanie to speniaj way i osie. Way s elementami maszyn osadzanymi w oyskach i su do przenoszenia momentw skrcajcych, jak rwnie w niektrych przypadkach momentw zginajcych oraz si ciskajcych i rozcigajcych. Osie nie przenosz momentw skrcajcych, majc za gwne zadanie przenoszenie momentu zginajcego. Osie dzielimy na stae lub ruchome w zalenoci od tego, czy element wirujcy, ktrego pooenie ustalaj, obraca si wzgldem osi, czy te obraca si wraz z osi wzgldem jej ostoi. Elementami ksztatujcymi way i osie s: czopy, tj. odcinki waw i osi stykajcych si bezporednio z innymi elementami maszyny, odcinki swobodne oraz odsadzenia, piercienie osadcze i konierze stanowice z waem jedn cao lub na stae z nim zwizane (rys.15.1).

Rys.15.1. Elementy skadowe osi i waw. 1 odcinek swobodny wau, 2 czopy, 3 odsadzenie, 4 konierz, 5 piercie osadczy, 6 wielowypust, np. pod koo zbate przesuwne.

15.1. Obliczenia wytrzymaociowe waw dwupodporowych

Way rwnoczenie obcione momentem skrcajcym i momentem zginajcym s najczciej stosowane do napdw w urzdzeniach mechanicznych. Na rysunku 15.2 pokazano schemat ideowy obcienia wau siami zginajcymi F i momentem skrcajcym Ms oraz wynikajce z tego obcienia wykresy momentw zginajcych Mg i zastpczych Mz. Gdy siy powodujce zginanie wau nie le w jednej paszczynie, przyjmuje si zwykle nastpujcy tok oblicze: 1. Kad si dziaajc na wa rozkada si na skadow pionow i poziom (rys.15.2a). 2. Rysuje si schemat obcie wau siami pionowymi (rys.15.2b). 3. Buduje si wykres momentw zginajcych w paszczynie pionowej (rys.15.2b). 4. Czynnoci podane w punktach 2 i 3 powtarza si dla si poziomych (rys.15.2c). 5. Buduje si wykres wypadkowy momentw zginajcych (rys.15.2d), obliczajc warto tych momentw we wszystkich przekrojach, w ktrych przyoone jest obcienie, z zalenoci
2 2 M g = M gH + M gV

(15.1)

91

_________________________________________________________________________________________________________________

w ktrej MgH moment zginajcy w paszczynie poziomej, MgV moment zginajcy w paszczynie pionowej. 6. Sporzdza si wykres momentw skrcajcych (rys.15.2e).

Rys.15.2. Schemat ideowy obcienia wau

7. Na podstawie wypadkowych momentw zginajcych i skrcajcych buduje si wykres momentw zastpczych (rys.15.2f) wedug zalenoci
Mz =
2 Mg

+ Ms 2
2

gdy M g 2M s

(15.2)

lub
2 M z = M g + M s2 gdy M g < 2M s

(15.3)

Wspczynnik obliczamy z proporcji napre dopuszczalnych. Dla tego samego rodzaju cyklu napre otrzymamy k g k gj k go = = = 3 (15.4) ks k sj k so a dla obrotowego zginania i jednostronnego skrcania

92

_________________________________________________________________________________________________________________

k go k sj

3 2

(15.5)

8. Na podstawie pionowych i poziomych reakcji podpr wyznacza si reakcje wypadkowe, ktrych wartoci su do obliczania czopw. 9. Oblicza si rednic wau we wszystkich przekrojach, w ktrych przyoone jest obcienie, z zalenoci
d 3 lub 32M z gdy M g 2 M s k go (15.6)

d 3

16M z gdy M g < 2M s k sj

(15.7)

10. Jeeli rnica midzy rednicami czopw i rednic wau w przekroju niebezpiecznym jest maa, wa wykonuje si jako gadki, o staej rednicy, rwnej rednicy w przekroju niebezpiecznym. W przeciwnym przypadku oblicza si rednic wau w rnych przekrojach na postawie momentw zastpczych. Otrzymuje si w ten sposb teoretyczny zarys wau, oznaczony na rysunku 15.2g lini 1. Zarys ten zastpuje si nastpnie ksztatami prostymi. Przykadowe rozkady si obciajcych waki przekadni zbatych walcowych, stokowych i limakowych przedstawiono w tablicach 15.1 15.3.
Tablica 15.1. Schemat rozkadu si obciajcych waki w przekadni zbatej walcowej Koo zbate Sia napdowe napdzane obwodowa promieniowa wzduna

2M 1 d1 tg T21 = F21 cos Q21 = F21 tg F21 =

2M 2 d2 tg T12 = F12 cos Q12 = F12 tg F12 =

gdzie - kt pochylenia linii zba (zby proste = 0, = 20)

93

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 15.2. Schemat rozkadu si obciajcych waki w przekadni zbatej stokowej Koo zbate Sia napdowe napdzane obwodowa promieniowa wzduna

F21 =

2M 1 d r1

F12 =

2M 2 d r 2

T21 = F21 tg cos 1 Q21 = F21 tg sin 1

T12 = F12 tg cos 2 Q12 = F12 tg sin 2

gdzie 1, 2 kty stokw podziaowych ( = 20)

Tablica 15.3. Schemat rozkadu si obciajcych waki w przekadni zbatej limakowej walcowej Koo zbate Sia napdowe napdzane obwodowa promieniowa wzduna

F21 =

2M 1 d1

F12 =

2M 2 d2

T21 = T12 F12 tg Q21 = F12 Q12 = F21

94

_________________________________________________________________________________________________________________

15.2. Sztywno waw i osi

W wielu przypadkach o wymiarach waw i osi decyduje nie tylko wytrzymao, lecz przede wszystkim sztywno. Way dugie o stosunkowo nieduej rednicy ulegaj znacznym odksztaceniom skrtnym. Rwnie way o duym rozstawie podpr s naraone na odksztacenia gitne. Odksztacenia spryste zarwno skrtne, jak i gitne nie powinny przekroczy okrelonych wielkoci kta skrcenia lub strzaki ugicia f, wynikajcych z charakteru pracy elementw osadzonych na wale, np. k zbatych.
15.2.1. Sztywno skrtna

Na due kty skrcenie s naraone w szczeglnoci dugie way: jak way pdniane, way przesuwnic i dwigw, wiele waw maszynowych przenoszcych na znacznej swojej dugoci moment skrcajcy w przekadniach zbatych i pasowych itp. Kt skrtu dla wau o zmiennej sztywnoci skrtnej (ksztatowego) od znanego momentu skrcajcego wyznaczamy z zalenoci

180 M s G

J
i =1

li
oi

(15.8)

gdzie: G = 80000 MPa wskanik sprystoci poprzecznej dla stali, Joi biegunowy moment bezwadnoci i-tego przekroju wau, li dugo i-tego odcinka wau.
15.2.2. Sztywno gitna

W przekadni zbatej nadmierna podatno waw na ugicie powoduje nierwnomierny rozkad naciskw na zbach i utrat ich nonoci. Ugity czop mao sztywnego wau powoduje spitrzenie naciskw na krawdziach lizgowych. Konstruktora najczciej interesuje najwiksza strzaka ugicia fmax i kt pochylenia linii ugicia w oyskach. Przyblione rwnanie linii ugicia osi lub wau wyraa si zalenoci d2y M = x 2 dx EJ z ktrego mona obliczy kt
tg = Mx dx + C EJ

(15.9)

(15.10)

oraz ugicie y = dx Mx dx + Cx + D EJ (15.11)

95

_________________________________________________________________________________________________________________

Obliczanie ugicia wau ksztatowego obcionego wieloma siami metod rachunkow jest bardzo uciliwe. Najatwiej do tego celu prowadzi wykrelna metoda Mohra oraz komputerowe programy obliczeniowe. Jeeli siy dziaaj w rnych paszczyznach, wwczas naley okrela wypadkow strzak ugicia fw i wypadkowy kat pochylenia linii ugicia w wg nastpujcych wzorw fw = f x2 + f y2 tg w = tg 2 x + tg 2 y (15.12a, b)

Obliczone odksztacenia gitne waw naley traktowa jako wielkoci porwnawcze, dlatego e w obliczeniach pomija si wpyw korpusw, na ktrych oparte s oyska, wpyw sprystoci samych oysk, wpyw luzw itp. Dlatego w poszczeglnych branach budowy maszyn zostay ustalone dowiadczalne wielkoci dopuszczalne strzaki ugicia fmax i kty pochylenia linii ugicia waw i osi. Np.: - w przekadniach zbatych obrabiarek f max (0,005 0,01)m , gdzie m oznacza modu zba, - w oyskach tocznych i lizgowych z ruchom panewk tg 0,001 , -w oyskach lizgowych z nieruchom panewk tg 0,003 . Aby nie dopuci do nadmiernego zginania wau, naley odpowiednio dobra rozstawienie podpr. Zalecane jest, aby odlego pomidzy podporami l speniay nastpujce warunki: l 100 d 135 d , gdy way s mniej obcione, l 1353 d , gdy way s mocno obcione, gdzie: d rednica wau.

15.3. Literatura
15.1. Dbrowski Z., Maksymiuk M.: Way i osie. Warszawa, PWN 1984. 15.2. Dylg Z., Jakubowicz A., Oro Z.: Wytrzymao materiaw. Wyd. 3. T. 1. Warszawa, WNT 2003. 15.3. Kurmaz L. W., Kurmaz O. L.: Projektowanie wzw i czci maszyn. Kielce, Wyd. Polit. witokrzyskiej 2003. 15.4. Podstawy konstrukcji maszyn. Red. M. Dietrich. Wyd. 3. T. 2. Warszawa, WNT 2003. 15.5. Przykady oblicze z podstaw konstrukcji maszyn. Poczenia, spryny, zawory, way maszynowe. Red. E Mazanek. Wyd. 2. Warszawa, WNT 2008.

96

_________________________________________________________________________________________________________________

16.

Sprzga

Podstawowym zadaniem sprzgie jest przenoszenie momentu obrotowego oraz prdkoci ktowej bez zmiany ich kierunku z wau czynnego (napdzajcego) na wa bierny (napdzany) przez ich wzajemne czenie. Sprzga mog spenia dodatkowe zadania, jak: - wyrwnywanie bdw powstaych z nieprawidowego montau zespow w maszynach lub caych maszynach, - tumienie drga czonych waw i maszyn, - zabezpieczenie elementw maszyn przed przecieniem, - agodzenie zmian obcienia, - uatwienia bd umoliwienia rozruchu. W zalenoci od sposobu dziaania cznika czyli elementu (elementw) lub czynnika przenoszcego moment obrotowy z czonu czynnego sprzga osadzonego lub uksztatowanego na wale napdzajcym na podobny element bierny na wale napdzanym, sprzga zgodnie z PN-M-85250 dziel si na trzy klasy: I - sprzga nierozczne,w ktrych czon czynny i bierny poczone s trwale a rozczenie ich moliwe jest tylko w czasie demontau maszyny, II - sprzga sterowane, posiadaj moliwo zczania i rozczania czonw skadowych w czasie pracy maszyny, III - sprzga samoczynne, w ktrych zczanie i rozczanie czonw sprzga odbywa si samoczynnie wskutek zmian parametrw pracy. W kadej klasie sprzgie wyrnia si w zalenoci od rodzaju zastosowanego cznika trzy podstawowe grupy: 1 mechaniczn, w ktrej cznikiem jest ciao stae, 2 hydrodynamiczn, w ktrej funkcje cznika spenia ciecz, 3 elekromagnetyczn, w ktrej cznikiem s siy pl elektromagnetycznych. Najliczniejsz grup pod wzgldem rnorodnoci rozwiza konstrukcyjnych stanowi sprzga mechaniczne. Podzia sprzgie mechanicznych na podgrupy przeprowadza si na podstawie waciwoci uytkowych poszczeglnych sprzgie, wyrnia si przy tym: - sprzga nierozczne sprzga sztywne, podatne oraz samonastawne, - sprzga sterowane sprzga przeczalne synchroniczne i asynchroniczne, - sprzga samoczynne sprzga odrodkowe, jednokierunkowe oraz bezpieczestwa.

97

_________________________________________________________________________________________________________________

16.1. Sprzga mechaniczne 16.1.1. Sprzga nierozczne

Sprzga sztywne cechuje na og prostota budowy. Brak luzw w ich ukadzie umoliwia w niektrych przypadkach przenoszenie nierwnomiernych a nawet kierunkowo zmiennych momentw. Inne zalety tych sprzgie to zwarto konstrukcji oraz niski koszt. Wad tych sprzgie jest to, e wymagaj cisej wsposiowoci czonych waw, co powoduje czasem znaczne trudnoci podczas montau.

Rys.16.1. Przykady sprzgie sztywnych, a) sprzgo ubkowe, b) sprzgo tulejowe, c) sprzgo tarczowe ze rubami lunymi

Do najczciej stosowanych sprzgie sztywnych w konstrukcjach mechanicznych nale sprzga tulejowe, ubkowe oraz konierzowe. Podstawowym elementem sprzga tulejowego (rys.16.1a) jest tuleja czca wa napdzany i napdzajcy. Poczenie tulei z waami realizuje si poprzez poczenie skurczowe przy pasowaniu U8/h7 lub za pomoc szeregu prostych elementw maszynowych takich, jak koki, kliny, wpusty itp. Element sprzgajcy tulej przelicza si z warunku na skrcanie. Odmian sprzga tulejowego jest sprzgo ubkowe, w ktrym tuleja jest dzielona (rys.16.1b). Uatwia to monta i demonta waw, poniewa nie zachodzi potrzeba ich rozsuwania. Wad tego sprzga s trudnoci w wywaeniu i due gabaryty. W sprzgle tym wykorzystuje si sprzenie miedzy powierzchni czopa waka i powierzchniami ubkw zaciskanych rubami. Moment przenoszony przez sprzgo przy zaoeniu, e obejma jest podatna, wynosi Mo = 1 2 pd wl przy zapewnieniu warunku 2 p pdop (16.1)

98

_________________________________________________________________________________________________________________

gdzie: p nacisk na jednostk powierzchni styku, wspczynnik tarcia dla skojarzonych materiaw, przyjmowany = 0,12 0,15, l poowa dugoci ubki, dw rednica czopa wau pdop dopuszczalny nacisk powierzchniowy, przyjmowany dla ubkw ze stali wglowej (np. E295, E335) pdop = 120 MPa. Wymagan si napicia wstpnego (obciane statycznie) jednej ruby oblicza si ze wzoru: 2M o Fw (16.2) d wi gdzie i liczba rub na jednej stronie sprzga. Wpust znajdujcy si w jednym z ubkw sprzga traktuje si jedynie jako zabezpieczenie przed polizgiem czopa w sprzgle, w przypadku wystpienia na sprzgle momentu obrotowego, wikszego od dopuszczalnego i nie uwzgldnia si jego udziau w przenoszeniu momentu przy obliczeniach. Sprzga tarczowe (rys.16.1c) s sprzgami sztywnymi dzielonymi w paszczynie prostopadej do osi waw, nadaj si do przenoszenia zmiennych i uderzeniowych momentw obrotowych, przy prdkociach obwodowych v zewntrznych punktw tarcz, wykonanych ze staliwa (v < 25 m/s) oraz tarcz wykonanych ze stali v < 45 m/s. Piasty tarcz sprzga tworz z czopami waw poczenia wciskowe lub wpustowe. Wzajemne poczenie tarcz wykonuje si za pomoc rub lunych lub czciej, z uwagi na przenoszone uderzeniowe momenty obrotowe, za pomoc rub pasowanych. W przypadku poczenia tarcz rubami lunymi, z powodu przenoszenia momentu obrotowego przez sprzgo poprzez siy tarcia miedzy powierzchniami czoowymi tarcz, oblicza si napicia wstpnego w rubie, potrzebn do wywoania docisku tarcz ze wzoru: Fw Mo Rr i (16.3)

gdzie: Rr redni promie powierzchni tarcia, i liczba rub czcych tarcze, statyczny wspczynnik tarcia przyjmowany = 0,1 0,2. Dla zwikszenia momentu tarcia, powierzchnie styku tarcz powinny znajdowa si blisko zewntrznego obwodu sprzga. W przypadku stosowania rub pasowanych, moment obrotowy przenoszony jest bezporednio przez ruby. Przelicza si je wwczas na cinanie. ruby pasowane wykonuje si najczciej ze stali E295 i pasuje w otworach wedug H7/j6 lub H7/m6. by rub i nakrtki w obu wymienionych przypadkach powinny by schowane i nie wystawa poza obrys sprzga (stosowanie konierzy ochronnych). Niektre zespoy maszynowe wykazuj podczas pracy niejednostajno ruchu. Niejednostajno ta moe pochodzi zarwno od silnika napdowego jak i od maszyny czy urzdzenia przeze napdzanego. Celem zagodzenia nierwnomiernoci przenoszonego momentu, zmiany czstoci drga wasnych ukadu lub zmniejszenia amplitudy drga przez tumienie, naley zespoy maszynowe czy za pomoc sprzgie podatnych. Istnieje dua ilo odmian sprzgie podatnych. W zalenoci od potrzeb, mona dobiera sprzga o staej
99

_________________________________________________________________________________________________________________

sztywnoci (c = M/, gdzie M moment skrcajcy, kt skrtu) lub sprzga o wzrastajcej sztywnoci przy rosncym momencie. Du zalet wikszoci sprzgie podatnych jest to, e wykazuj pewne zdolnoci kompensacyjne wskutek moliwoci odksztacenia si w dowolnym kierunku. Nie s one jednak zalecane w przypadkach zmiennego kierunku obcie. Elementy podatne mog by metalowe (spryny) i niemetalowe (guma, tworzywa sztuczne). Sprzga sprynowe s lejsze i trwalsze od sprzgie wyposaonych w elementy podatne niemetalowe, lecz s kosztowniejsze i bardziej skomplikowane. Do najczciej stosowanych nale sprzga palcowe i oponowe.

Rys.16.2. Sprzgo podatne palcowe

Sprzgo podatne palcowe (rys.16.2) skada si z dwch tarcz poczonych sworzniami, osadzonymi w piercieniach z mas plastycznych (gumy). Sworznie sprawdza si na zginanie w przekroju A-A (rys.16.2), a gumowe tulejki na naciski powierzchniowe miedzy sworzniem i gumow tulejk ze wzorw: - zginanie sworznia

g =

32M o l s

Do zd s3

kg

(16.4)

gdzie: Do rednica, na ktrej s rozmieszczone sworznie, z liczba sworzni, ds. rednica sworznia, ls dugo sworznia, kg dopuszczalne naprenia zginajce dla materiau sworznia. - nacisk powierzchniowy miedzy sworzniem i gumow tulejk p= 2M o pdop Do zd slw (16.4)

gdzie: lw dugo poczenia sworznia z tulej gumow, pdop dopuszczalny nacisk powierzchniowy, przyjmowany ok. 2MPa.

100

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys.16.3. Sprzgo oponowe

Sprzgo oponowe (rys.16.3) skada si z dwch tarcz i cznika w postaci opony. Jest sprzgem o prostej konstrukcji, dobrze tumicym drgania skrtne. Wykazuje znaczne zdolnoci kompensacyjne na skutek moliwoci odksztace w kadym kierunku (osiowe przemieszczenie od 3 do 6 mm, promieniowe od 2 do 6 mm, i ktowe od 2 do 6) i dlatego znalazo szerokie zastosowanie w wielu urzdzeniach mechanicznych. Naprenia cinajce w oponie sprawdza si ze wzoru 2M o dop (16.5) D12 g gdzie: D1 zewntrzna rednica tarczy zaciskajcej opon, g grubo opony, dop naprenie dopuszczalne na cinanie materiau opony, przyjmowane ok.0,4 MPa

t =

Charakterystyk sprzga palcowego i oponowego oraz moment si, jaki moe ono przenie okrela si eksperymentalnie dla gotowego sprzga. Sprzgo krzyowe (rys.16.4), zwane od nazwiska wynalazcy sprzgem Oldhama skada si z trzech tarcz: dwch zewntrznych (1, 3) i rodkowej (2) wyposaonej po obu stronach w dwa wzajemnie prostopade rowki lub w dwa wpusty, czce z wypustami tarcz zewntrznych, tworzc powierzchnie lizgowe w czasie wsppracy. Sprzga w tym rozwizaniu maj zdolno kompensowania przesuni poprzecznych osi waw. Wystpy oblicza si na naciski powierzchniowe zakadajc trjktny rozkad naciskw p= 12M o pdop h(2 D + d )(D d ) (16.6)

gdzie: pdop naciski dopuszczalne w zalenoci od warunkw pracy przyjmuje si: - dla tekstolitu 2 5 MPa - dla brzu 2 8 MPa - dla stali 10 15 MPa - dla stali utwardzonej do 30 MPa

101

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys. 16.4. Sprzgo krzyowe (Oldhama)

16.1.2. Sprzga rozczne

W ukadach napdowych, w ktrych zachodzi potrzeba okresowego ich wczania lub wyczania, stosuje si rnego typu sprzga rozczne. Sterowanie nimi moe odbywa si podczas pracy ukadu. Sposb sterowania sprzgem uzaleniony jest od jego cech konstrukcyjnych i moe si dobywa bez ogranicze lub z pewnymi ograniczeniami (np. tylko przy maej rnicy prdkoci obrotowej obu waw, pod niewielkim obcieniem itp.). Istniej rne kryteria podziau sprzgie rozcznych. Dla celw konstrukcyjnych istotne jest kryterium rodzaju sprzenia wedug ktrego sprzga mechaniczne rozczne dziel si na: - cierne, - ksztatowe. W zalenoci od wyposaenia sprzga w mechanizm sterujcy wyrnia si sprzga: - sterowane, - niesterowane (samoczynne).
16.1.2.1. Sprzga sterowane cierne

Sprzga te przekazuj moment za porednictwem si tarcia powstajcych pomidzy powierzchniami roboczymi i mog by sterowane w czasie pracy urzdzenia. Warunkiem pracy tych sprzgie jest wytworzenie odpowiednio wielkiej siy tarcia przez wywarcie odpowiedniego docisku na powierzchniach sprzgajcych to znaczy: M o M t = Ft r = Fn rm gdzie: Mo obliczeniowy moment obrotowy, Mt moment tarcia powstajcy w sprzgle, Ft sia tarcia, (16.7)

102

_________________________________________________________________________________________________________________

rm redni, obliczeniowy promie tarcia, wspczynnik tarcia, Fn sia normalna do powierzchni ciernych. Docisk ten moe by wywierany mechanicznie lub za pomoc ukadu elektromagnetycznego, hydraulicznego czy pneumatycznego. Sprzga cierne powinny spenia ze wzgldw konstrukcyjnych, eksploatacyjnych, ekonomicznych itp. nastpujce wymagania, ktre powinien mie na uwadze konstruktor: - szybkie i pynne wczanie napdu oraz szybkie, cakowite wyczenie, - moliwie dua odporno na zuycie i moliwo atwej naprawy lub wymiany elementw sprzgajcych ulegajcych zuyciu, - rwnomierny rozkad nacisku na powierzchniach ciernych sprzga i moliwo jego regulacji, - zwarta budowa i may moment bezwadnoci mas wirujcych sprzga jak rwnie dobre ich wywaenie. Gdy do powierzchni roboczych sprzga (w celu uzyskania bardziej pynnej pracy, zmniejszenia intensywnoci zuycia i chodzenia tych powierzchni) doprowadzany jest olej lub inny rodek chodzco-smarujcy, mamy do czynienia ze sprzgami mokrymi, w odrnieniu od sprzgie suchych pracujcych bez doprowadzonego oleju. Ze wzgldu na ksztat powierzchni roboczych sprzga cierne dziel si na: tarczowe, stokowe, walcowe. Podstawowymi cechami wpywajcymi na jako dziaania sprzga ciernego s cechy geometryczne i cechy materiaowe. Stosowane w sprzgach materiay cierne powinny przede wszystkim wykazywa: - du odporno na zuycie, - wysok stabilno, w rnych warunkach eksploatacji, - due wartoci wspczynnika tarcia, - due przewodnictwo cieplne i ma rozszerzalno ciepln, Wspczynnik tarcia jest zaleny od wielu czynnikw (temperatura, nacisk, prdko lizgania, geometria powierzchni itp.) i praktycznie do oblicze przyjmuje si jego wartoci przecitne ustalone dowiadczalnie, a sprzgo projektuje si na og tak, aby mie moliwo regulacji docisku. Obliczeniowe wartoci wspczynnika tarcia dla niektrych par ciernych podano w tablicy 16.1. Najczciej uywanym materiaem jest stal hartowana, ktra wykazuje zadawalajce wasnoci eksploatacyjne przy znacznych naciskach jednostkowych. Stosuje si j przewanie na pary cierne w sprzgach mokrych. Jest to przewanie stal nawglana lub hartowana o twardoci rzdu 55 60 HRC. Chropowato powierzchni ciernych elementw wykonanych ze stali powinna dopowiada wartoci parametru chropowatoci 1,2 0,3 Ra. Stal stosuje si te jako materia cierny w sprzgach suchych, ale wwczas wsppracuje ona z eliwem, spiekami ceramicznymi lub tworzywami niemetalowymi ktre w postaci tarcz lub nakadek mocuje si do tarcz stalowych przez klejenie lub nitowanie. Materiaem wykazujcym dobre wasnoci cierne przy pracy bez smarowania jest eliwo, ktre (dziki zawartoci grafitu) odznacza si du odpornoci na zatarcie.

103

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 16.1. Wybrane okadziny cierna do pracy na sucho Para cierna Rodzaj Wsp.tarcia Tnom Tmax Stal, staliwo lub eliwo i: [C] [C] Bezazbestowe okadziny firmy COSID Okadzina gitka 120 0,41 250 450 Okadzina sztywna (prasowana) 131 0,41 250 300 Okadzina tekstylna z drutami miedzianymi 190 0,40 250 350 Okadzina w postaci spieku 236 038 250 500 Okadzina ze spoiwem ywicznym 436 0,38 300 400 Okadzina na bazie kauczuku i ywicy 801 0,35 300 400 Ceramiczne okadziny firmy DIAFRIKT rednio trudne warunki pracy K5 0,450,53 450 800 rednio trudne i trudne warunki pracy K7 0,450,50 450 800 Brzografitowa okadzina S1 0,330,40 300 500 rednie i cikie warunki eksploatacji S3 0,390,47 300 600 Zuycie waciwe qv= (0,125 0,2)x0,38x10-12 [cm3/J]

pdop [MPa] 1,2 1,2 3,0 1,2 2,0 2,0 3,5 4,0 5,0 2,5

vdop [m/s] 30 40 30 40 30 35 40 45 35 40

Przebieg rozruchu wau napdzanego przy wczeniu go przez sprzgo cierne zaley od waciwoci ciernych sprzga, od przebiegu zmian siy docisku tarcz, od charakterystyki oporu i bezwadnoci mas ukadu. Przyjmijmy, e wa czynny obraca si z prdkoci ktow 1, a wa bierny jest nieruchomy. Po wczeniu sprzga zostaje wywoany peny moment tarcia Mt, utrzymujcy si w czasie rozruchu. W ukadach rzeczywistych moment ten jest na og zmienny. Przyjmujc skokowy przyrost momentu si tarcia Mt, ktry nastpnie jest w przyblieniu stay, w czasie caego procesu wczania sprzga oraz stao momentu si oporu Mop wau napdzanego, przebieg rozruchu przy uyciu sprzga ciernego mona przedstawi jak na rysunku 16.5. Moment rozruchowy Mr przyspieszajcy ukad napdzany przy przyjtych zaoeniach wynosi: (16.8) M r = M t M op = const natomiast przyspieszenie wau napdzanego : Mr J gdzie: J moment bezwadnoci mas caego ukadu sprowadzony do osi sprzga

(16.9)

Rys.16.5. Schemat rozruchu sprzga ciernego

104

_________________________________________________________________________________________________________________

Przyjmujc prdko ktow o jako prdko ktow waw w momencie zaniknicia polizgu (dalsze przyspieszenie waw do 1=2 nastpuje bez polizgu) czas wczenia sprzga tw wyniesie:
tw = Jo o Jo = = Mr M t M op

(16.10)

Czas wczenia odpowiadajcy czasowi rozruchu jest tym krtszy, im wiksza jest nadwyka momentu si tarcia sprzga Mt nad momentem oporowym Mop przy danym J i . Odrbnym zagadnieniem jest obliczenie momentu bezwadnoci zredukowanego dla caego ukadu napdzanego, szczeglnie wanego w ukadach roboczych posuwisto-zwrotnych. Z tym problemem mona zapozna si w specjalistycznej literaturze [16.6, 16.10]. W czasie rozruchu ukad napdzajcy wykonuje prac Lr: Lr = M tot w = Mt 2 Jo Mr (16.11)

Praca ta zostaje zuyta na pokonanie oporu wau napdzanego Lop, nadanie energii kinetycznej ukadowi napdzanemu Lk oraz zamieniona na ciepo Lt wskutek tarcia na powierzchniach ciernych w czasie polizgu. Wielkoci te oblicza si na podstawie nastpujcych wzorw:
Lop = 2 1 1 M M opot w = t 1 Jo , 2 2 Mr 1 2 Lk = Jo , 2

(16.12) (16.13) (16.14)

Lt =

1 Mt 1 2 Jo = Lr 2 Mr 2

Zgodnie z powyszymi wzorami wida, e poowa dostarczonej energii przez ukad napdzajcy zamieniana jest w trakcie rozruchu sprzga na ciepo, a wic jest tracona. Zmniejszenie strat energii, a co za tym idzie ograniczenie przyrostu temperatury sprzga, mona osign poprzez zwikszenie momentu rozruchowego, zmniejszajc moment oporowy wau napdzanego oraz zmniejszajc moment bezwadnoci ukadu napdzanego. Przy projektowaniu sprzga ciernego naley ponadto pamita, e zdolno sprzga do odprowadzania ciepa musi by tym wiksza im wiksza jest osigana przez nie prdko ktowa. Sprawdzenie warunku dopuszczalnego obcienia cieplnego sprowadza si do warunku niszej temperatury na powierzchniach ciernych sprzga tp od temperatury dopuszczalnej tdop: t p = to + t max = to + Lt i t dop A (16.15)

105

_________________________________________________________________________________________________________________

gdzie: to temperatura otoczenia, A powierzchnia odprowadzenia ciepa, i liczba wcze na godzin, wspczynnik przejmowania ciepa Dokadne okrelenie wartoci wspczynnika przejmowania ciepa jest bardzo skomplikowane, dlatego przy naturalnym chodzeniu sprzga powietrzem przyjmuje si do oblicze warto przyblion okrelon na podstawie wzoru empirycznego:
0 = 5,23 + 6,98vw,75

(16.16)

gdzie: vw rednia prdko wzgldna powietrza i powierzchni chodzonej. Podstawowym parametrem sprzga jest wielko przenoszonego momentu obrotowego, podawana przez producenta. Moment ten, obliczany przy doborze sprzga, powinien by wikszy od przenoszonego momentu obrotowego nominalnego, obliczonego z oglnie znanego wzoru Pw [Nm] n gdzie: Pw moc na wale napdzanym [kW], n prdko obrotowa [1/min] M o = 9550 Zatem moment sprzga (moment tarcia) powinien wynosi M t = kM o (16.18) gdzie: k nadwyka przecienia przyjmowana zwykle w granicach 1,2 do 2,0, zalena jest od rodzaju napdzanej maszyny, liczby wcze i redniej prdkoci polizgu. wyznaczana jest ze wzoru k= k1 k m kv (16.19) (16.17)

k1 wspczynnik przecienia sprzgie ciernych zaleny od rodzaju maszyny. np. obrabiarki 1,3 1,5, samochody 1,2 2,0, cigniki 2,0 3,5, pompy, wentylatory, sprarki 1,3 1,7. km wspczynnik zaleny od liczby wcze na godzin k m = 1 (m mgr )0,002 (16.20) m liczba wcze na godzin, mgr graniczn liczb wcze ustala si na 50 100, gdzie dla m < mgr, km = 1 kv wspczynnik polizgu zaleny od redniej prdkoci polizgu vr, wynosi przykadowo: vr = 1m/s kv = 0,80 vr = 2m/s kv = 0,68 vr = 5m/s kv = 0,65 vr = 10m/s kv = 0,63 vr = 15m/s kv = 0,55
106

_________________________________________________________________________________________________________________

Znajc nadwyki przecienia k i momentu obrotowego, moemy wyznaczy warto wymaganego momentu tarcia sprzga Mt (najprociej sprzga tarczowego wg rysunku 16.6) M t = Fn rm = kM o (16.21)

redni promie tarcia stanowi dugo ramienia dziaania wypadkowej siy tarcia i mona go wyznaczy wg wzoru rm = Dz Dw 4 (16.22)

Rys.16.6. Sprzgo tarczowe cierne

Si normaln obliczy mona jako iloczyn nacisku jednostkowego i powierzchni ciernej Fn = p

(D 4

2 z

2 Dw )

(16.23)

Nacisk na powierzchniach roboczych jest ograniczony ze wzgldu na ich zuycie, zatem mona okreli warunek okrelajcy warto nacisku jednostkowego p= 16 M t pdop 2 (D Dw )(Dz + Dw )
2 z

(16.24)

W sprzgach tarczowych wielopytkowych, liczba powierzchni ciernych wynosi i-1, a warunek na wielko nacisku jednostkowego wyraa si wzorem: p= 16M t pdop 2 D Dw (Dz + Dw )(i 1)

2 z

(16.25)

natomiast liczba pytek

i= 16 M t +1 2 D Dw (Dz + Dw ) pdop

2 z

(16.26)

16.1.2.2. Sprzga sterowane, ze sprzeniem ksztatowym (kowe)

Sprzga te maj zastosowanie do czenia waw przy maej rnicy prdkoci obwodowej wau czynnego i biernego (v = 0,7 0,8 m/s) przy niewielkim obcieniu i

107

_________________________________________________________________________________________________________________

niewielkiej liczbie wcze na godzin. Wyrwnanie prdkoci obu waw mona uzyska przy pomocy sprzga ciernego tzw. synchronizatora, wbudowanego w sprzgo ksztatowe. Moment obrotowy w sprzgach ksztatowych przenoszony jest przez zazbianie si kw lub zbw umieszczonych na powierzchniach czoowych lub na obwodzie obu tarcz. W czasie sprzgania w ruchu obu powek sprzga mog wystpowa silne uderzenia. Naley dobiera zatem materiay odporne na wysokie naciski oraz unika nierwnomiernego rozdziau obcienia na ky.

Rys. 16.7. Sprzgo kowe wczane w spoczynku: 1 kie, 2 piercie lizgowy (wczajcy)

Rysunek 16.7 przedstawia sprzgo kowe wczane w spoczynku. Jedna tarcza tego sprzga osadzona jest spoczynkowo na wale czynnym, druga przesuwna (na wpucie lub wielowypucie) na wale biernym. Ky mog mie rnorodne ksztaty, przy czym o doborze ksztatu decyduj: wczanie sprzga w spoczynku lub w ruchu, pod obcieniem albo podczas biegu luzem, kierunek prdkoci obrotowej przy wczaniu. Rysunek 16.8 przedstawia ksztaty kw. Kt roboczej powierzchni ka wpywa midzy innymi na si potrzebn do wczania i wyczania sprzga (przyjmuje si = 3 10). Pochylenie strony nieroboczej ka pod ktem stosuje si przy jednokierunkowym przenoszeniu momentu, co uatwia wyczanie sprzga ( = 50 70).

Rys.16.8. Ksztaty kw sprzgie rozcznych ksztatowych

108

_________________________________________________________________________________________________________________

Sia potrzebna do wczania i wyczania sprzga zaley od siy tarcia T powstajcej midzy piast przesuwnej czci sprzga, a prowadzeniem na czopie wau oraz od skadowej wzdunej Fw reakcji wystpujcej na roboczej powierzchni ka T = 1 2M o , d
Fw = 2M o tg ( ) Dr

(16.27)

gdzie: 1 wspczynnik tarcia midzy piast, a prowadzeniem (wpusty, wielowypusty), d rednica czopa wau (dokadniej: rednica prowadzenia), kt tarcia materiaw kw, dr rednia rednica ukadu kw.
tg ( + ) (16.28) W1 = 2 M o 1 + Dr d Sia wyczajca tg ( ) (16.29) W2 = 2 M o 1 Dr d Wiksza warto kta uatwia wyczanie sprzga. Naley jednak zabezpieczy sprzgo przed samoczynnym wyczeniem, musi by zatem speniony warunek: tg ( ) W2 > 0 , tzn. 1 > (16.30) d Dr Ky oblicza si na docisk, ewentualnie na zginanie i cinanie. Dla sprzgie wczanych w spoczynku (rys.16.8), jeeli obcienie przenosz rwnomiernie, 2/3 ze wszystkich kw n, uwzgldnia si 3M o p= pdop (16.31) Dr nbh gdzie: b i h dugo i wysoko ka, n liczba kw.

Sia wczajca

Jako materiau na sprzga kowe uywa si najczciej stali chromowej nawglanej o twardoci 60HRC. Naciski dopuszczalne przyjmuje si: - przy wczaniu w spoczynku, pdop = 80 120 MPa - przy wczaniu w ruchu, pdop = 20 30 MPa Nominalne naprenia cinajce i zginajce dziaajce na kie obliczamy ze wzorw: - cinanie ka 32nM o ktj (16.32) = 2 (Dz + Dw )(Dz2 Dw )n - zginanie ka, zakadajc, e sia przy niecakowitym sprzgniciu przyoona jest do wierzchoka kw 768M o n 2 h k gj (16.33) = 2 2 2 Dz Dw (Dz + Dw )2 n

109

_________________________________________________________________________________________________________________

16.2. Sprzga magnetyczne

Obok tradycyjnych sposobw przenoszenia obcie, polegajcych na bezporednim wzajemnym oddziaywaniu czci, przemieszczajcych si lizgowo, tocznie lub ruchem zoonym, smarowanych lub nie, istnieje moliwo wspomagania polem magnetycznym. Wspomaganie to moe powodowa zmniejszenie obcie powierzchni roboczych w styku, moe take cakowicie wyeliminowa bezporedni styk powierzchni roboczych. Mona to zrealizowa albo dziki wykorzystaniu odpychania si jednoimiennych biegunw par magnesw lub elektromagnesw, umieszczonych w bliskiej odlegoci od siebie, albo wykorzystujc przyciganie rnoimiennych biegunw dwu magnesw (elektromagnesw), lub te przez przyciganie magnesem (elektromagnesem) elementu wykonanego z materiau ferromagnetycznego mikkiego. W sprzgach magnetycznych z magnesami trwaymi (materiay magnetycznie twarde), ktrych schematyczn budow przedstawiono na rys.16.9a i 16.9b, pojedyncze magnesy ze zmieniajc si biegunowoci znajduj si osiowo-symetrycznie naprzeciwko siebie, w jednakowej liczbie. Jeli obciy si stron napdzan sprzga momentem obcienia i zacznie obraca stron napdzajc, strona obciona pozostanie w spoczynku tak dugo, a moment sprzga MK bdzie rwny momentowi obcienia i bdzie przenosi moment obrotowy Mo. Poowy sprzga s w stacjonarnym punkcie pracy obrcone o kat fazowy (rys.16.9c). Jeli obcienie jest wiksze ni maksymalny moment obrotowy, zluzowane zostaje przenoszenie siy (zerwanie sprzga magnetycznego).

Rys.16.9. Sprzga magnetyczne z magnesami trwaymi: a) osiowe, b) czoowe, c) charakterystyka przenoszenia momentu obrotowego sprzga osiowego

Sprzga synchronizujce z osadzonymi magnesami trwaymi wykorzystuj siy przycigania i odpychania pomidzy magnesami trwaymi w obydwu powkach sprzga do bezdotykowego przenoszenia momentu obrotowego, przy czym nie moe doj do polizgu pomidzy obydwiema powkami sprzga. W technicznych zastosowaniach, np. w przypadku unoszenia pomidzy dwoma paskimi magnesami, sia oddziaywania jest wprost

110

_________________________________________________________________________________________________________________

proporcjonalna do iloczynu indukcji i pl powierzchni roboczych magnesw i odwrotnie proporcjonalna do kwadratu ich odlegoci. Gdy odlego midzy paskimi magnesami jest staa, si oddziaywania cz magnesw mona z dobrym przyblieniem wyznaczy [16.1, 16.2] ze wzoru
F = Ak Bg Bd S g S d t2

(16.34)

gdzie: Bg,d indukcja magnesu grnego lub dolnego, Sg,d pole powierzchni bieguna magnesu grnego lub dolnego, k wspczynnik rozproszenia (k < 1), A staa zalena od przyjtych jednostek, t wysoko szczeliny. Najskuteczniej konstruktor moe regulowa si oddziaywania cz magnesw poprzez zapewnienie moliwoci ustalania odpowiedniej wartoci szczeliny midzy biegunami par magnesw lub ich powierzchni roboczych. W niewielkim zakresie konstruktor moe wpywa na warto siy oddziaywania przez dobr materiaw na magnesy. Do materiaw magnetycznie twardych stosowanych w budowie sprzgie zalicza si stale o strukturze martenzytycznej (stale wysokowglowe chromowo-wolframowe lub kobaltowe), stopy typu NdFeB (neodym, elazo i bor) oraz SmCoB (samar, kobalt i bor), ferryt, a przede wszystkim stopy i spieki typu Al-Ni, Al-Ni-Co. Bezstykowo oraz brak rodkw smarnych i produktw zuycia, pozwala na zastosowanie sprzgie magnetycznych w takich dziedzinach, jak automatyka, mechatronika, robotyka, aparatura pomiarowa i precyzyjne urzdzenia diagnostyczne, specjalistyczne pompy i inne urzdzenia techniki prniowej, urzdzenia przygotowywane do pracy w kosmosie. Zagadnienia dotyczce przenoszenia obcienia polem magnetycznym, oraz metod projektowych sprzgie magnetycznych mona znale w literaturze fachowej [32.3, 32.12].
16.3. Literatura

16.1. Burcan J.: The Study of magnetic Bering systems, Tribologia, nr 6/1992,s.153-156. 16.2. Burcan J.: oyska wspomagane polem magnetycznym. WNT. Warszawa 1996. 16.3.Furlani E. P.: Formulas for the Force and Torque of Axial Couplings. IEEE Transactions on magnetics. VOL. 29, NO. 5, September 1993. 16.4. Jachnikowski W., towski J.: Podstawy konstrukcji maszyn. Warszawa, Oficyna wydawnicza Politechniki Warszawskiej 1995. 16.5.Knosala R., Gwiazda A., Baier A., Gendarz P.: Podstawy konstrukcji maszyn. Przykady oblicze. Warszawa, WNT 2000. 16.6.Matek W., Muhs H., Wittel W., Roloff/Matek, Maschinenelemente Normung, Berechnung, Gestaltung. 16.7.Markusik S.: Sprzga mechaniczne. Warszawa, WNT 1979. 16.8.Osiski Z.: Sprzga i hamulce. Warszawa, PWN 1985. 16.9.Podstawy konstrukcji maszyn. Red. M. Dietrich. Wyd. 3. T. 3. Warszawa, WNT 1999. 16.10. Watson J. D.: Applications of Magnetism. New York: Wiley, 1980.

111

_________________________________________________________________________________________________________________

17. Przekadnie zbate walcowe z koami o zbach prostych

Pojedyncz przekadni zbat tworzy zesp dwch k zbatych przenoszcych ruch obrotowy i moment obrotowy przez wzajemne zazbianie si zbw W zalenoci od wzajemnego usytuowania osi waw, przekadnie zbate dzielimy na rwnolege, ktowe oraz wichrowate. Wzajemne ustawienie osi waw wpywa na ksztat k zbatych. Przekadnie i koa zbate dzielimy na dwie podstawowe grupy: - przekadnie czoowe, - przekadnie rubowe. Przekadnie czoowe s przekadniami zbatymi, w ktrych zazbienie wystpuje w czoowej powierzchni k i s wykonywane jako przekadnie walcowe (rwnolege) oraz jako przekadnie stokowe (ktowe). Przekadnie rubowe s przekadniami zoonymi z k zbatych rubowych wsppracujcych, czyli obracajcych si wok osi pooonych wzgldem siebie w ukadzie wichrowatym. Budowane s jako przekadnie hiperboloidalne walcowe i stokowe (hipoidalne) oraz jako przekadnie limakowe walcowe i globoidalne. Ponadto wykonuje si przekadnie zbate: - o zazbieniu zewntrznym, - o zazbieniu wewntrznym, - jako koa zbate walcowe wsppracujce z zbatk prost. Istnieje kilka podziaw zbw w zalenoci od: 1) bocznego zarysu zba na: ewolwentowe, cykloidalne, palcowe; 2) ksztatu linii zba: a) na walcu proste, skone (rubowe), daszkowe pene, daszkowe z rowkiem, daszkowe z przesunitymi zbami, daszkowe podwjne, ukowe; b) na stoku proste, rubowe (skone), ukowe (Gleasona), ewolwentowe (Klingenberga), daszkowe, spiralne. 3) wysokoci zba na: normalne, niskie, wysokie i korygowane. Baz odniesienia przy wymiarowaniu wysokoci zba jest modu. Przekadnie zbate wykonywane s jako zespoy napdowe w maszynach, jako oddzielne urzdzenia redukujce wzgldnie multiplikujce prdko obrotow, jako motoreduktory (silnik z przekadni) o rnych konstrukcjach k zbatych i ukadach waw oraz rnych kombinacjach przeoe. Konstrukcja k i przekadni zbatych oraz ich produkcja nale do dziedziny techniki o rozbudowanych podstawach teoretycznych, wymagajcych odrbnej specjalizacji. Opracowany w tym podrozdziale materia obejmuje tylko skrtowe omwienie zagadnie zwizanych z przekadniami zbatymi, sprowadzone do podstawowych elementw wiedzy w tym zakresie.

112

_________________________________________________________________________________________________________________

17.1. Wielkoci podstawowe koa zbatego

Analiza rnego rodzaju k zbatych daje si sprowadzi do analizy koa zbatego o zbach prostych. Dlatego te podstawowe wielkoci charakteryzujce koo zbate, budow oraz zwizki geometryczne i kinematyczne pomidzy wsppracujcymi koami zbatymi zostan przedstawione na przykadzie k walcowych o zbach prostych. Koo zbate skada si przewanie z wieca zbatego, piasty lub trzpienia i czcej je tarczy lub ramion. Wieniec koa zbatego skada si z zbw i wieca bdcego podstaw uzbienia. Przestrze midzy zbami nosi nazw wrbu. Koo zbate (rys.17.1) jest opisane nastpujcymi parametrami wymiarowymi:

Rys.17.1. Podstawowe parametry geometryczne koa zbatego walcowego

- koo podziaowe jest okrgiem, na ktrym odmierza si podziak nominaln p, stanowic odlego jednoimiennych (lewych lub prawych) bokw ssiednich zbw, mierzonych po uku na okrgu tego koa. Zarazem dzieli ono zb na dwie czci: gow i stop; Modu zba m okrela zaleno p d (17.1) m= = z ktra pozwala na obliczenie rednicy podziaowej koa p d = z = zm gdzie: z liczba zbw w kole m modu nominalny p podziaka nominalna

(17.2)

113

_________________________________________________________________________________________________________________

Wartoci moduw zostay znormalizowane pod nazw moduw nominalnych (PN-ISO 54:2001), ktre wynosz np. 1, 1,25, 1,5, 2, 2,5, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 12, (szereg uprzywilejowany). W krajach posugujcych si systemem calowym spotyka si takie wielkoci jak: Diametral Pitsch - DP = Circular Pitsch - CP = gdzie
m=
25,4 25,4 = CP [mm] DP 25,4 [1/cal], = m CP

(17.3) (17.4)

m = [cal], 25,4 DP

(17.5)

W opracowanych tablicach mona znale odpowiedniki DP i CP wyraone w m. rednica koa wierzchokw i koa podstaw wyraaj si wzorami d a = d + 2ha oraz d f = d 2h f gdzie: da rednica koa wierzchokw, ha wysoko gowy zba, df rednica koa wrbw (podstaw), hf wysoko stopy zba. Ewolwent, ktra tworzy zarys zba otrzymuje si przez odwijanie napitej nici z koa zasadniczego o rednicy d b = d cos , gdzie nominalny kt zarysu (odniesienie). Ewolwenta powstaje take jako tor dowolnego punktu prostej toczcej si po kole bez polizgu. (17.6)

Rys.17.2. Wspzalenoci przy zazbieniu ewolwentowym

114

_________________________________________________________________________________________________________________

Lini przyporu (zazbienia) jest lini G1G2 (rys.17.2), wzdu ktrej stykaj si zby k wsppracujcych w czasie obrotu. Jest ona styczn do k zasadniczych, wsppracujcych k zbatych. Kt przyporu (zwany tocznym ktem przyporu) jest ktem zawartym midzy lini przyporu G1G2 i styczn C-D poprowadzon w punkcie styku C k do k tocznych. Gdy koami tocznymi s koa podziaowe okrelone wzorem (17.2), wwczas mamy do czynienia z nominalnym ktem przyporu , rwnym nominalnemu ktowi zarysu bokw zbw wsppracujcych. Aktualnie przyjto we wszystkich krajach nominalny kt przyporu o=20, co pozwolio na znormalizowanie narzdzi do nacinania zbw. 17.1.1. Typy zbw Zby mog by normalne, niskie i wysokie. Najczciej s stosowane zby normalne. Cakowit wysoko zba h wyraa si wzorem
h = ha + h f = 2 ym + c

(17.7)

gdzie: ha wysoko gowy zba, hf wysoko stopy zba, c luz wierzchokowy, c = (0,10,3)m, rednio c = 0,2m y wspczynnik wysokoci zba; y = 1, h =(2,12,3)m zby (normalne) w przekadniach zbatych, y < 1 zby niskie, y > 1 zby wysokie. Zby normalne s stosowane w walcowych i stokowych koach i przekadniach o zbach prostych, rubowych i ukowych, w przekadniach limakowych walcowych. Zby niskie s stosowane w czoowych przekadniach stokowych o zbach ukowych Gleasona przy maej liczbie zbw w zbniku, w przekadniach limakowych, globoidalnych (y = 0,60,7), w sprzgach zbatych (y 0,5), w ewolwentowych poczeniach wielowypustowych. Zby wysokie znalazy zastosowanie w pompach zbatych, w kruszarkach walcowych itp. Kady typ zba moe mie odmian zerow, korygowan lub dzik. Odmiany s opisane odpowiednimi wzorami: zb zerowy wzorem (17.7), a zb korygowany wzorami hak = ( y + x )m oraz h fk = ( y x )m + c (17.8)

Zb dziki jest zbem skrconym od wierzchoka, najczciej z powodu korekcji zazbienia. Graniczna liczba zbw jest najmniejsz liczb zbw w kole, przy ktrej nie wystpuje podcicie zbw w czasie obrbki obwiedniowej, teoretyczn graniczn liczb zbw zg w koach walcowych o zbach prostych mona obliczy ze wzoru

115

_________________________________________________________________________________________________________________

2 (17.9) 17 sin 2 Moliwe jest zmniejszenie liczby zbw do tzw. Praktycznej granicznej liczby zbw 5 z = z g , przy ktrej wystpuje nieznaczne dopuszczalne podcicie. g 6 zg =

17.1.2. Korekcja zazbienia Korekcja uzbienia jest potrzebna, gdy w kole o liczbie zbw z < zg chce si unikn podcicia zba u podstawy. Polega ona na odpowiednim przesuniciu narzdzia zbatkowego w czasie obrbki o odpowiedni wielko przesunicia zarysu zba, rwn:

X = xm albo X = xm

(17.10)

Wspczynnik granicznego przesunicia zarysu xg (najmniejsza warto liczbowa, przy ktrej nie wystpuje podcicie) wyraa si wzorami
xg = zg z zg

albo x = g

z z g zg

(17.11)

Na skutek przesunicia zarysu (korekcja zba) wystpi: - wyduenie gowy zba o xm, - skrcenie stopy zba o xm, - pogrubienie zba o s. na okrgu koa podziaowego. Wspczynnik przesunicia zarysu x jest pozytywny (+X), gdy narzdzie zostanie przesunite od koa podziaowego w kierunku koa wierzchokowego (rys.17.3b), negatywny (-X), gdy narzdzie zostanie przesunite w kierunku koa stopy (rys.17.3c). Zbyt due przesunicie ujemne moe spowodowa istotne zmniejszenie gruboci zba odmierzanej na okrgu koa podziaowego i znaczne osabienie podstawy zba.

Rys.17.3. Ksztaty zbw w zalenoci od rodzaju korekcji: a) korekcja zerowa, b) korekcja pozytywna (dodatnia), c) korekcja negatywna (ujemna)

116

_________________________________________________________________________________________________________________

17.2. Przeoenie przekadni

Przeoenie przekadni zbatej zoonej z pary k zbatych prawidowo wsppracujcych okrela si poniszymi zalenociami
i= n1 d 2 z 2 = = n2 d1 z1

(17.12)

gdzie: d1, z1, n1 rednica podziaowa, liczba zbw i prdko obrotowa koa napdzajcego, d2, z2, n2 - rednica podziaowa, liczba zbw i prdko obrotowa koa napdzanego Odlego midzy osiami k zbatych (w przekadniach czoowych o osiach rwnolegych) wyraa si zalenoci:
a= d1 + d 2 2

(17.13)

17.3. Rozkad si, obcienie, moc i sprawno przekadni

Przekadnia zbata jest obciona momentem obrotowym i powstaymi w wyniku jego przenoszenia siami, ktre oddziauj na wsppracujce zby, na way i ich uoyskowanie. Rozkad si w kole zbatym o zbach prostych przedstawiono na rys.17.4.

Rys.17.4. Rozkad si w przekadni z koami o zbach prostych

Skadowa obwodowa wynosi

2000 M 1 [N] d1 gdzie: M1 w Nm, d1 w mm F=

(17.14)

117

_________________________________________________________________________________________________________________

Skadowa promieniowa jest okrelona zalenoci

Fr = Ftg
Si normaln Fn oblicza si ze wzoru
F n= F cos

(17.15)

(17.16)

Sia ta powoduje zginanie wau oraz reakcje promieniowe w oyskach Moment obrotowy mona okreli ze wzoru
M o = 9550 Pn [Nm] n

(17.17)

gdzie: Pn moc nominalna (najwiksza) przenoszona przez przekadni [kW], n prdko obrotowa (najmniejsza) przy mocy nominalnej [1/min] Przekadnie zbate s wykonywane jako jedno-, dwu i trjstopniowe, rzadziej z wysz liczb stopni. W przypadku przekadni trjstopniowej cakowite przeoenie wyniesie
ic = i1i2i3 = n1 n2 n3 n1 z2 z4 z6 = = n2 n3 n4 n4 z1 z3 z5

(17.18)

Przeoenie przekadni jednostopniowej nie powinno by wiksze od i = 8, poniewa wiksze przeoenia s niekorzystne ze wzgldw konstrukcyjnych, takich jak niekorzystne wymiary duego koa oraz due obcienie koa maego. Przewanie cakowite przeoenie przekadni dwustopniowej ic = 850, a przekadni trjstopniowej ic = 45200. Przeoenia przekadni zamknitych w postaci oddzielnych jednostek napdowych lub motoreduktorw (przekadni zblokowanych z silnikami napdowymi) s znormalizowane wg szeregu Renarda. Praca kadej pary k zbatych powoduje utrat czci przenoszonej mocy, spowodowanej pokonywaniem tarcia powstaego w czasie zazbienia midzy wsppracujcymi zbami oraz tarcia wystpujcego w oyskach waw i uszczelnieniach. W zalenoci od jakoci wykonanych zbw (surowe, wirkowane, szlifowane) i jakoci uoyskowania (rodzaju tarcia w oyskach) sprawno cakowita przekadni trjstopniowej wyniesie

c = 1 23
gdzie: 1, 2, 3 sprawno poszczeglnych stopni przekadni

(17.19)

W wyniku tych strat moment zdawczy przekadni Moz bdzie mniejszy od momentu napdowego Mo, i mona go okreli nastpujco M oz = M oicc (17.20)

118

_________________________________________________________________________________________________________________

Z powyszego wzoru wynika, e przy tej samej wartoci mocy napdu Pn na kadym stopniu przeoenia uzyskujemy zwikszenie momentu obrotowego, proporcjonalnie do przeoenia i sprawnoci, co wpywa na wymiarowanie moduw i oysk przekadni. Dlatego te moduy zbw, rednice waw i oysk na drugim stopniu przeoenia s wiksze ni na pierwszym stopniu i odpowiednio wiksze na trzecim ni na drugim w przypadku przekadni trjstopniowej. Analizujc wzr (17.17) moemy stwierdzi, e zaprojektowana przekadnia zbata (zamknita skrzynka przekadniowa lub motoreduktor) moe by wykorzystana dla rnych mocy i prdkoci obrotowych przy zachowaniu warunku
P P2 P3 1 = = = const n1 n2 n3

(17.21)

O wytrzymaoci zbw i caych przekadni zbatych decyduje warto i charakter obcienia, wytrzymao materiaw uytych na koa zbate, jak rwnie bdy wykonania samych k oraz caej przekadni. Osobna grupa zagadnie to przebieg i warunki eksploatacji przekadni. Nie jest moliwe dobranie bezporednio wszystkich podanych parametrw. Zwykle przeprowadza si obliczenia wstpne, a potem dokonuje poprawek i uzupenie (podczas oblicze sprawdzajcych) w celu osignicia jak najlepszego rozwizania. Obliczenia wytrzymaociowe przekadni naley przeprowadzi zgodnie z normami PN-ISO 6336-1:2000, PN-ISO 6336-2:2000, PN-ISO 6336-3:2001 [8.6 8.8].

17.4. Literatura
17.1. Dziama A., Michniewicz M., Niedwiedzki A.: Przekadnie zbate. Warszawa, PWN 1995. 17.2. Maziarz M., Kuliski S.: Obliczenia wytrzymaociowe przekadni zbatych wedug norm ISO. Krakw, Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne AGH 1999. 17.3. Ochduszko K.: Koa zbate. T. 1: Konstrukcja. Warszawa, WNT 1985. 17.4. Podstawy konstrukcji maszyn. Red. M. Dietrich. Wyd. 3. T. 3. Warszawa, WNT 1999. 17.5. Przykady oblicze z podstaw konstrukcji maszyn. oyska, sprzga i hamulce, przekadnie mechaniczne. Red. E. Mazanek. Warszawa, WNT 2005. 17.6. PN-ISO 6336-1:2000. Przekadnie zbate walcowe. Obliczanie nonoci k: Podstawowe zasady i oglne czynniki wpywajce. 17.7 PN-ISO 6336-2:2000. Przekadnie zbate walcowe. Obliczanie nonoci k: Wytrzymao zba na zmczenie stykowe (pitting). 17.8. PN-ISO 6336-3:2000. Przekadnie zbate walcowe. Obliczanie nonoci k: Wytrzymao zba na zginanie.

119

_________________________________________________________________________________________________________________

18. Przekadnia pasowa z pasem zbatym jednostronnym

Obecnie przekadnie pasowe z paskiem zbatym (rysunek 18.1) s powszechnie stosowane w urzdzeniach przemysowych i powszechnego uytku. Charakteryzuj si one nastpujcymi wasnociami: - moliwoci zachowania staej odlegoci osi k pasowych, - maym obcieniem oysk pochodzcym od nacisku pasa, - przenoszeniem prdkoci obwodowej k bez polizgu, - du sprawnoci przekadni (0,950,99), - moliwoci stosowania duych przeoe (do 30), - du gitkoci i ma mas pasa, - duym zakresem przenoszonych mocy, - cichobienoci.

18.1. Podstawowe oznaczenia

a [mm] odlego osi k bs [mm] szeroko pasa bs0 [mm] szeroko pasa z podziak pb bf [mm] szeroko wieca koa pasowego d0 [mm] rednica zewntrzna koa pasowego dp [mm] rednica podziaowa koa pasowego Fv [N] sia rozcigajca pas i przeoenie kinematyczne przekadni pasowej k0 oglny wspczynnik warunkw pracy pasa kw wspczynnik szerokoci pasa kz wspczynnik zazbionych zbw mniejszego koa pasowego n1 [obr/min] prdko obrotowa mniejszego koa pasowego Lb [mm] dugo podziaowa pasa m [kg/m] masa 1m pasa o szerokoci bs0 pb [mm] podziaka zbw pasa i koa pasowego P [kW] moc przenoszona przez pas o szerokoci bs P0 [kW] podstawowa moc przenoszona przez pas o szerokoci bs0 Ta [N] dopuszczalne robocze napicie pasa o szerokoci bs0 z1 liczba zbw mniejszego koa pasowego zm liczba zazbionych zbw mniejszego koa pasowego [m/s] prdko obwodowa pasa 1 [rad/s] prdko ktowa mniejszego koa kt opasania mniejszego koa 2 kt rozwarcia zba pasa kt odchylenia pasa 2 kt wrbu koa pasowego

120

_________________________________________________________________________________________________________________

18.2. Obliczenia przekadni pasowej zbatej.

Rys.18.1. Zalenoci geometryczne przekadni pasowej z pasem zbatym

Przeoenie kinematyczne przekadni pasowej zbatej obliczamy wg wzoru d p2 n z i= 1 = 2 = n2 z1 d p1 gdzie

d p1 = z1 pb

(18.1) (18.2)

oraz d p 2 =

z 2 pb

Rzeczywist odlego osi k a zgodnie z PN-84/M-85212 obliczamy wg wzoru

a= pb (z 2 z1 ) 2 cos

(18.3)

2 w ktrym kt /2 oblicza si korzystajc z funkcji ewolwentowej

inv

= tg

zb z 2 z 2 z1

(18.4)

Gdy stosunek z2/z1 jest bliski jednoci, do obliczenia rzeczywistej odlegoci osi k a mona stosowa wzr
1 p (z z ) aM+ M b 2 1 8
2 2

(18.5a)

w ktrym
M= pb (2 zb z 2 z1 ) 8

(18.5b)

Rozstawienie osi k a przekadni pasowej zbatej powinno zawiera si w przedziale 0,2 pb (z 2 + z1 ) a 0,7 pb ( z 2 + z1 ) (18.6)

121

_________________________________________________________________________________________________________________

Liczb zazbionych zbw mniejszego koa oblicza si wg wzoru

z m = z1

360

(18.7a) (18.7b)

zm =

z1 pb z1 (z 2 z1 ) 2 2 2 a

Dugo podziaow pasa zbatego obliczamy wg wzoru

pb ( z 2 z1 ) p Lb 2a + b ( z 2 + z1 ) + 2 4a
Lb = 2a sin Lb = zb pb

(18.8a)

pb 2

z 2 + z1 + 1 180 ( z 2 z1 )

(18.8b) (18.8c)

a odlego osi k a przekadni pasowej zbatej wg wzoru a 1 Lb pb ( z 2 + z1 ) + Lb pb ( z 2 + z1 ) 2 pb ( z 2 z1 ) 4 2 2

2 2

(18.9)

Wymiary pasw zbatych jednostronnych zgodnie z norm PN-83/M-85210 podano w tablicy 18.1. Zalecane wartoci dugoci podziaowej Lb pasw podano w tablicach 18.2 i 18.3. Wymiary wiecw k pasowych zbatych stosowanych wraz z pasami zbatymi wg PN-83/M-85210 zgodnie z norm PN-84/M-85211 podano w tablicy 18.4. Zaleca si stosowanie k z obrzeami. W przypadku stosowania k z jednym obrzeem, naley przyjmowa tak sam szeroko wieca bf jak dla k z dwoma obrzeami Podstawow moc P0 przenoszon przez pas o szerokoci bs0 oblicza si wg wzoru
P0 =

Ta m 2
1000

)k

[kW]

(18.10)

w ktrym

1 pb z1 n1 pb z1 = 2 103 60 103

[m/s]

(18.11)

gdzie: Ta, m wartoci zalene od konstrukcji i typu pasa (wartoci katalogowe), kz wspczynnik zazbionych zbw mniejszego koa obliczamy gdy zm < 6 wg wzoru k z = 1 0,2(6 z m ) (18.12) gdy zm > 6 to kz=1 (18.13)

122

_________________________________________________________________________________________________________________

Moc P przenoszon przez pas o szerokoci bs oblicza si wg jednego z podanych wzorw - wzr dokadny b m 2 k z k wTa s 10 3 (18.14a) P= bs 0 - wzr przybliony P k w P0 gdzie kw wspczynnik szerokoci pasa obliczony wg wzoru (18.14b)

b kw = s bs 0

1,14

(18.15)

Wstpny wybr podziaki pasa pb w zalenoci od przenoszonej mocy Pk 0 i prdkoci obrotowej n1 mniejszego koa dla pasw wykonanych przez firm CONTITECH [18.4] dokonujemy z wykresu przedstawionego na rysunkach 18.2 i 18.3. Oglny wspczynnik k0 warunkw pracy pasa obliczamy ze wzoru k 0 = k1 + k 2 + k3 (18.16) gdzie k1 wspczynnik obcienia (tablica 18.5), k2 wspczynnik przeoenia (tablica 18.5), k3 zmczeniowy wspczynnik czasu pracy pasa (tablica 18.5). Si rozcigajc FV pas obliczamy z wzoru FV = 60 10 6 P sin pb z1n1

2 (18.17)

18.3. Oznaczenie pasa i k pasowych zbatych

Oznaczenie pasa zbatego jednostronnego powinno zawiera nastpujce dane: - cz sown PAS ZBATY, - oznaczenie dugo podziaowej pasa wg tablicy 18.3, - oznaczenie podziaki pasa wg tablicy 18.1, - oznaczenie szerokoci pasa wg tablicy 18.1, - numer normy. Przykad oznaczenia pasa zbatego: Pas zbaty jednostronny o dugoci podziaowej Lb = 2540 mm (1000), podziace pb = 12,7 mm (H) i szerokoci pasa bs = 38,1 mm (150) oznacza si nastpujco: PAS ZBATY 1000H150 PN-83/M-85210 Oznaczenie koa pasowego zbatego powinno zawiera nastpujce dane; - cz sown KOO PASOWE ZBATE, - liczb zbw koa, 123

_________________________________________________________________________________________________________________

oznaczenie podziaki pasa wg tablicy 18.4, oznaczenie szerokoci pasa wg tablicy 18.4, oznaczenie szerokoci wieca koa wg ISO 5294 symbolem F koo z obrzeami, bez wyrnika koo bez obrzey, - numer normy. Przykad oznaczenia koa pasowego zbatego. Koo pasowe zbate z obrzeami (F) posiadajce z = 42 zby, podziace pb = 12,7 mm (H) i szerokoci pasa bs=38,1mm (150) oznacza si nastpujco KOO PASOWE ZBATE 42H150F PN-84/M-85211

Rys.18.2. Wykres do wstpnego wyboru podziaki pasa zbatego typu MXL i XL firmy CONTITECH [18.4]

124

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys.18.3. Wykres do wstpnego wyboru podziaki pasa zbatego typu L, H i XH firmy CONTITECH [34.4]

125

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 18.1. Wymiary pasw zbatych jednostronnych wg PN-83/M-85210

Typ pasa MXL XL L H XH Podziaka pb [mm] 2,032 5,080 9,525 12,700 22,225 Kt rozwarcia zba 2 [ 0 ] 40 50 40 40 40 Wysoko pasa hs [mm] 1,14 2,3 3,6 4,3 11,2 Wysoko zba ht [mm] 0,51 1,27 1,91 2,29 6,35 Szeroko zba s [mm] 1,14 2,57 4,65 6,12 12,57 Promie ra [mm] 0,13 0,38 0,51 1,02 1,19 Promie rr [mm] 0,13 0,38 0,51 1,02 1,57 Wymiar u [mm] 0,254 0,254 0,381 0,686 1,397 Dugoci podziaowe od 109,73 152,40 314,33 609,60 1289,0 pasa Lp [mm] 920,50 1473,2 1524,0 4318,0 4445,0 do Szerokoci od 3,0 6,4 12,7 19,1 50,8 pasa bs [mm] do 6,4 25,4 76,2 127 177,8 Masa 1m pasa m* [kg/m] 0,013 0,016 0,089 0,117 0,235 o szerokoci bs0=25,4 mm Dopuszczalne Nr. bs robocze 012 3,0 13 napicie pasa 019 4,8 20 32 * 025 6,4 27 36 Ta [N] 031 7,9 36 44 037 9,5 44 53 70 050 12,7 53 82 105 263 075 19,1 132 180 445 100 25,4 186 245 620 150 38,1 380 980 1600 200 50,8 530 1340 2000 300 76,2 805 2100 3100 400 101,6 2950 4450 * - wartoci dla pasw firmy CONTITECH

126

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 18.2. Liczba zbw i dugoci podziaowe pasw typu MXL i XL Nr pasa 60 70 80 80,8 82,4 84,8 88 89,6 90 90,4 91,2 94,4 96 97,6 98,4 100 100,8 102 106 110 112 120 130 Lp [mm] 152,40 177,80 203,20 205,23 209,30 215,39 223,52 227,58 228,60 229,62 231,65 239,78 243,84 247,90 249,94 254,00 256,03 259,08 269,24 279,40 284,48 304,80 330,20 zb MXL XL 75 30 35 100 40 101 103 106 110 112 45 113 114 118 120 48 122 123 125 50 126 51 53 55 140 150 60 65 Nr pasa 136 140 144 147,2 150 160 170 180 188,8 190 200 210 220 230 240 244 250 260 270 277,6 300 316 330 Lp [mm] 345,44 355,60 365,76 373,89 381,00 406,40 431,80 457,20 479,55 482,60 508,00 533,40 558,80 584,20 609,60 619,76 635,00 660,40 685,80 705,10 762,00 802,64 838,20 zb MXL XL 170 175 70 180 184 75 80 85 90 236 95 100 105 110 115 120 122 125 130 135 347 150 158 165

Tablica 18.3. Liczba zbw i dugoci podziaowe pasw typu L, H i XH Nr pasa 150 187 210 225 240 255 270 285 300 322 330 345 360 367 390 420 450 480 510 Lp [mm] 381,00 476,25 533,40 571,50 609,60 647,70 685,80 723,90 762,00 819,15 838,20 876,30 914,40 933,45 990,60 1066,80 1143,00 1219,20 1295,40 zb L 40 50 56 60 64 68 72 76 80 86 92 72 98 104 112 120 128 136 78 84 90 96 102 H Nr pasa 560 570 630 660 700 750 770 800 840 850 900 980 1000 1100 1120 1250 1260 1400 1540 Lp [mm] 1422,40 1447,80 1600,20 1676,40 1778,00 1905,00 1955,80 2032,00 2133,60 2159,00 2286,00 2489,20 2540,00 2794,00 2844,80 3175,00 3200,40 3556,00 3911,60 zb H 114 126 132 140 150 160 96 170 180 112 200 220 128 250 280 144 160 176 XH 64 72 80 88

48 51 54 60 66

127

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 18.4. Wielkoci charakterystyczne koa pasowego zbatego wg PN-84/M-85211

MXL Typ pasa pb [mm] bw [mm] hg [mm] 2 [ o ] rbmax [mm] rt (mm] 2u [mm] cmin [mm] n1[obr/min] 950 1450 2850 5000 Nr bs 012 3,2 019 4,8 025 6,4 031 7,9 037 9,5 050 12,7 075 19,1 100 25,4 150 38,1 200 50,8 300 76,2 400 101,6

XL

XH

2,032 5,080 9,525 12,700 22,225 0,84 0,05 1,32 0,05 3,05 0,10 4,19 0,13 7,90 0,15 0,69 0,05 1,65 0,08 2,67 0,10 3,05 0,13 7,14 0,13 40 3 50 3 40 3 40 3 40 3 0,25 0,41 1,19 1,60 1,98 0,13 +0,05 0,64 +0,05 1,17 +0,13 1,60 +0,13 2,39 +0,13 0,508 0,508 0,762 1,372 2,794 0,5 1,0 1,5 2,0 4,8 z1min najmniejsza liczba zbw koa pasowego zbatego 10 10 12 16 20 11 11 14 18 22 12 12 16 20 24 14 14 20 24 bf bf1 bf bf1 bf bf1 bf bf1 bf bf1 3,8 5,6 5,3 7,1 7,1 8,9 7,1 8,9 8,6 10,4 10,4 12,2 14,0 17,0 20,3 23,3 20,3 24,8 26,7 29,7 26,7 31,2 39,4 43,9 52,8 57,3 56,6 62,6 79,0 83,3 83,8 89,8 110,7 116,7

128

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 18.5. Wspczynniki warunkw pracy pasa zbatego Napd maszyny I II III Urzdzenia biurowe i gospodarstwa domowego 1,1 1,2 1,3 Podnoniki przenoniki kubekowe mieszalniki 1,2 1,4 1,6 Obrabiarki do metali, prasy, tocznie 1,3 1,5 1,7 Obrabiarki do drewna, maszyny wkiennicze 1,4 1,6 1,8 Kompresory, pompy, generatory 1,6 1,8 2,0 Kolumna I silnik elektryczny trjfazowy z niskim momentem rozruchowym (do1,5 Mz), wodne i parowe turbiny. Silniki spalinowe 8 i wicej cylindrowe. Kolumna II - silnik elektryczny trjfazowy ze rednim momentem rozruchowym (1,52,5 Mz) silniki spalinowe 46 cylindrowe. Kolumna III - silnik elektryczny trjfazowy z wysokim momentem rozruchowym powyej 2,5 Mz. Silniki spalinowe mniej ni 4 cylindrowe. (Mz moment znamionowy silnika). k2 wspczynnik przeoenia i 11,24 1,251,74 1,752,49 2,53,49 >3,49 k2 0,1 0,2 0,3 0,4 k3 zmczeniowy wspczynnik czasu pracy pasa zbatego 1016 >16 rolka napinajca ruch przerywany h/dob 10 k3 0,2 0,4 0,2 -0,2 k1 wspczynnik obcienia Przykady urzdze napdzanych

18.4. Literatura
18.1. Bednarek K., Gancarzewicz A., Szydo Z.: Projektowanie przekadni z paskiem zbatym. PM 14/82, s14-27. 18.2. Bijak achowski M., Dietrich M., Kacperski T., Stupnicki J., Szala J., Szewczyk K., Witkowski J.: Podstawy konstrukcji maszyn. Tom 3. Warszawa, WNT 1995. 18.3. Dudziak M.: Przekadnie cignowe. Warszawa, WNT 1997. 18.4. Katalog CONTISYNCHROBELT firmy ContiTech AG. Hannover. Normy zwizane PN-83/M-85210. Przekadnie pasowe zbate. Pasy zbate. Wymiary PN-84/M-85211. Przekadnie pasowe zbate. Koa pasowe. Wymiary. PN-84/M-85212. Przekadnie pasowe zbate. Obliczanie mocy przenoszonej i odlegoci osi k. ISO 5294/1997. Synchronus belt drives. Pulleys. ISO 5295/1981. Synchronus belts. Calculation of power rating and drive centre distance. ISO 5296/1978. Synchronus belt drives. Belts.

129

_________________________________________________________________________________________________________________

18.5. Przykad oblicze

Obliczy przekadni pasow zbat do napdu mieszalnika z moliwoci przecienia do 50%, napdzanego silnikiem elektrycznym trjfazowym o mocy Ps = 5,5 kW i prdkoci obrotowej n1 = 950 obr/min. Odlego midzy osiami k a 800 mm, przeoenie przekadni i = 2,52 %. Ze wzgldw konstrukcyjnych rednica podziaowa duego koa pasowego dp2 300 mm. Przekadnia ma pracowa 12 h na dob. Oglny wspczynnik warunkw pracy pasa obliczamy ze wzoru (18.16) k 0 = k1 + k 2 + k 3 = 1,2 + 0,3 + 0,2 = 1,7 gdzie k1 = 1,2 napd mieszalnika z przecieniem do 50% (tablica 18.5) k2 = 0,3 przeoenie przekadni pasowej i = 2,5 (tablica 18.5) k3 = 0,2 przekadnia pracuje 12 h/dob (tablica 18.5) Z wykresu na rysunku 18.3 dla Ps k 0 = 5,5 1,7 = 9,35 kW i prdkoci obrotowej n1 = 950 obr/min znajdujemy pas o podziace pb = 12,7 mm (typ H) i szerokoci bs0 = 25,4 mm Liczba zbw koa z2 obliczamy ze wzoru (18.2) d p 2 300 z2 = = = 74,21 pb 12,7 Przyjmujemy z2 = 74 zbw i obliczamy liczb zbw koa z1 ze wzoru (18.1) z 74 z1 = 2 = = 29,6 2,5 i Przyjmujemy z1 = 30 zbw i obliczamy bd przeoenia przekadni z 74 = 2,467 iw = 2 = z1 30 i i 2,467 2,5 i = w 100 = 100 = 1,32% < 2% 2,5 i Bd przeoenia jest mniejszy od dopuszczalnego Dugo podziaow pasa Lb obliczamy ze wzoru (18.8a)

pb 12,7 ( z 2 z1 ) (74 30) p = 2 800 + 12,7 (74 + 30) + Lb 2a + b ( z 2 + z1 ) + 4 800 2 4a 2 Lb = 2270,286 mm

Wg tablicy 18.1 dla pasa o podziace pb = 12,7 mm (typ H) przyjmujemy znormalizowan dugo podziaow pasa Lb = 2286 mm o zb = 180 zbach. Kt opasania mniejszego koa obliczamy ze wzoru (18.4) z z2 180 74 inv = b = = 7,5684 wwczas = 83,68 0 oraz = 167,36 0 2 z 2 z1 2 74 30

130

_________________________________________________________________________________________________________________

Obliczamy skorygowany rozstaw osi k ze wzoru (18.3) p (z z ) 12,7(74 30) a= b 2 1 = = 807,91 mm 2 cos 83,68 0 2 cos 2 Prdko obwodow mniejszego koa obliczamy ze wzoru (18.11) n p z 950 12,7 30 = 1 b 1 = = 7,4575 m/s 3 60 10 60 10 3 Ze wzoru (18.7a) obliczamy liczb zazbionych zbw mniejszego koa 167,36 z m = z1 = 30 = 14,1 360 360 Podstawow moc P0 przenoszon przez pas typu H i szerokoci bs0 = 25,4 mm dla Ta = 620 N, m = 0,117 kg/m wg tablicy 18.1 obliczamy ze wzoru (18.10) Ta m 2 620 0,117 7,4575 2 7,4575 P0 = kz = 1 = 4,575 kW < Ps = 5,5 kW 1000 1000 gdzie wg wzoru (34.13) kz = 1 dla zm = 14,1

Poniewa pas o szerokoci bs0 = 25,4 mm nie przenosi wymaganej mocy, do dalszych oblicze przyjmujemy pas o szerokoci bs = 38,1 mm. Wspczynnik kw szerokoci pasa obliczamy ze wzoru (18.15)

b kw = s b s0

1,14

38,1 = 25,4

1,14

= 1,5876

Moc P przenoszon przez pas o szerokoci bs = 38,1 mm obliczamy ze wzoru (18.14) 2 b m 2 10 3 = 1 1,5876 620 38,1 0,117 7,4575 7,4575 10 3 P = k z k wTa s 25,4 bs 0 P = 7,25 kW > Ps = 5,5 kW Si rozcigajc pas obliczamy ze wzoru (18.17)
6 0 2 = 60 10 5,5 sin 83,68 = 906,19 N < T = 980 N FV = a pb z1n1 12,7 30 950 gdzie Ta = 980 N dla pasa typ H i szerokoci bs = 38,1 mm (tablica 18.1)

60 10 6 P sin

Dla przekadni pasowej zbatej do napdu mieszalnika dobrano pas zbaty jednostronny o podziace pb = 12,7 mm (H), dugoci podziaowej Lb = 2286 mm (900) i szerokoci pasa bs = 38,1 mm (150) oraz koa pasowe zbate z obrzeami o liczbie zbw z1 = 30 i z2 = 74 PAS ZEBATY 900H150 PN-83/M-85210 KOO PASOWE ZBATE 30H150F PN-84/M-85211 KOO PASOWE ZBATE 74H150F PN-84/M-85211

131

_________________________________________________________________________________________________________________

19. Przekadnia pasowa transportowa

Pasy zbate otwarte o profilu HTD, STD, trapez XL, L, H, oraz grudkowany N10 znalazy szerokie zastosowanie do budowy liniowych przenonikw transportujcych. Pasy te powinny charakteryzowa si odpowiednimi wasnociami, do ktrych naley zaliczy: - odporno na oleje - praca w zakresie temperatur od 30C do +80C - odporno na cieranie - odporno na hydroliz - odporno na oddziaywanie promieniowania nadfioletowego i ozonu - brak koniecznoci konserwacji Rozrnia si trzy warianty obcienia pasa zbatego podczas transportowania masy ms: 1. Masa ms spoczywa bezporednio na pasie zbatym napdzanym poprzez skrajne koo pasowe rysunek 19.1 2. Masa ms porusza si wraz z mechanizmem napdzajcym. Pas zbaty jest nieruchomy rysunek 19.2 3. Masa ms spoczywa bezporednio na pasie zbatym napdzanym porodku toru ruchu rysunek 19.3

Rys.19.1. Wariant 1. Masa ms spoczywa bezporednio na pasie zbatym napdzanym poprzez skrajne koo pasowe

Rys.19.2. Wariant 2. Masa ms porusza si wraz z mechanizmem napdzajcym, pas zbaty jest nieruchomy

132

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys.19.3. Wariant 3. Masa ms spoczywa bezporednio na pasie zbatym napdzanym porodku toru ruchu

19.1. Podstawowe oznaczenia

ap,h [m/s2] - przyspieszenie ruchu rozpdzania, hamowania, b [mm] - szeroko pasa, csp [N/m2] - sprysto pasa o dugoci 1 m i szerokoci 1 mm, dp [mm] - rednica podziaowa koa pasowego, f [Hz] - czstotliwo wasna pasa o dugoci 1 m, k - wspczynnik obcienia pasa, m [kg] - masa elementw przekadni pasowej, mspz [kg/m] - ciar 1m pasa o szerokoci 1mm, nkp [obr/min] - prdko obrotowa koa pasowego, ze - liczba zazbionych zbw pasa z koem pasowym, [m/s] - prdko obwodowa pasa, Fb [N] - wytrzymao boku zba o szerokoci 10mm, Fd,n,o [N] - sia rozcigajca pas, dynamiczna, statyczna, obwodowa, Ft [N] - sia oporw tarcia, Lb [m] - dugo podziaowa pasa, Pp [kW] - moc przenoszona przez pas zbaty.

19.2. Obliczenia przekadni pasowej napdu liniowego

Dane charakterystyczne pasa zbatego o profilu HTD firmy CONTITECH przedstawiono w tablicy 19.1. Natomiast dane charakterystyczne zbatych k pasowych dla tych pasw przedstawiono w tablicach 19.219.4. Pytki mocujce (tablica 19.6) maj szerokie zastosowanie w przypadku gdy oba koce pasa musz by przymocowane na stae do urzdzenia. W przypadku koniecznoci regulacji naprenia pasa zaleca si stosowanie pytek mocujcych oraz docisku. Wstpnego doboru typu pasa zbatego (dla pasa o profilu HTD) oraz jego szerokoci bs dokonuje si z wykresu przedstawionego na rysunku 19.4, na podstawie wielkoci efektywnej siy obwodowej Fo przemieszczanej masy oraz przypieszenia, jakie ma ona osign.

133

_________________________________________________________________________________________________________________

Waciwa wytrzymao zba Fb jest si, jak moe przenie zb pasa o szerokoci 10 mm. Warto ta zaley od prdkoci obrotowej koa pasowego napdowego. Jej warto odczytujemy z wykresu przedstawionego na rysunku 19.5. We wzorach przyjmuje si tak sam warto dla kadego zba pasa biorcego udzia w zazbieniu z koem zbatym pasowym. Maksymalna liczba zbw przyjta do oblicze wynosi zemax = 12. Wymagan szeroko pasa zbatego oblicza si ze wzoru
bw = Fo max k 10 bs Fb z e

(19.1)

Wspczynnik obcienia pasa k przyjmuje wartoci: k = 1 ruch jednostajny, k = 1,42,0 ruch niejednostajny, przerywany. Napd liniowy jest dobrze napity, jeeli pod dziaaniem maksymalnej siy Fomax (od rozpdzania lub hamowania przemieszczajcych si mas), cigno bierne pasa zbatego pozostaje nacignite si Fn Fomax. Odpowiedni nacig pasa zbatego otrzymujemy przesuwajc o wielko a koo pasowe bierne lub pytk mocujc pas zbaty. Wielko tego przesunicia wynosi F L 10 3 a = n b dla wariantu 1 (19.2) 2csp bs

a =

Fn Lb 10 3 dla wariantu 2 i 3 c sp bs

(19.3)

Sprawdzeniem uzyskania wymaganej siy nacigu Fn w pasie moe by pomiar czstotliwoci wasnej pasa o dugoci Lf = 1 m okrelonej wzorem
f = Fn 4mspz bL2f [Hz] (19.4)

gdzie mspz [kg/m] ciar 1m pasa o szerokoci 1mm (tablica 19.1). Warunkiem koniecznym poprawnoci doboru pasa zbatego jest spenienie nierwnoci Fdop>Fnmaxk (19.5) gdzie: Fnmax = Fn+Fomax maksymalna sia dynamiczna rozcigajca pas, (19.6) Fdop katalogowa dopuszczalna sia rozcigajca pas (tablica 19.1). Podstaw doboru silnika elektrycznego napdzajcego przekadni jest moc Pp przenoszona przez pas zbaty. Jej warto obliczamy ze wzoru
Pp = d p Fo max n 2 10 3 9550

[kW]

(19.7)

134

_________________________________________________________________________________________________________________

19.3. Oznaczenie pasa i k pasowych zbatych

Oznaczenie pasa zbatego otwartego powinno zawiera nastpujce dane; - cz sown PAS ZBATY, - symbol profilu pasa, - dugo podziaow pasa Lb [m], poprzedzon liter M, - typ profilu pasa, - szeroko pasa bs [mm], - wersj wykonania pasa. Przykad oznaczenia pasa zbatego. Pas zbaty otwarty o profilu HTD typ 8M,wersji wykonania HP, dugoci podziaowej Lb = 6 m i szerokoci pasa bs = 30 mm oznacza si nastpujco PAS ZBATY HTD-M6-8M-30HP Oznaczenie koa pasowego zbatego powinno zawiera nastpujce dane; - cz sown KOO PASOWE ZBATE, - symbol profilu pasa, - liczb zbw koa, - typ profilu pasa, - szeroko pasa bs [mm]. Przykad oznaczenia koa pasowego zbatego. Koo pasowe zbate posiadajce z = 42 zby, dla pasa zbatego typ 8M i szerokoci pasa bs = 30mm oznacza si nastpujco KOO PASOWE ZBATE HTD-42-8M-30

Rys.19.4. Wstpny dobr szerokoci bs [mm] i typu pasa zbatego o profilu HTD w zalenoci od efektywnej siy Fo [N] rozcigajcej pas

135

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys.19.5. Wyznaczenie siy Fb [N] obciajcej bok zba w zalenoci od prdkoci obrotowej nkp [obr/min] koa pasowego i typu pasa zbatego o profilu HTD Tablica 19.1. Dane charakterystyczne pasa zbatego o profilu HTD [19.4]

5M HF 5M HP 8M HF 8M HP 14M HF 14M HP 5,00 8,00 14,00 3,60 5,60 10,00 2,10 3,40 6,10 3,36 4,06 5,40 6,32 10,37 11,27 7,5 20 20 35 35 53 Dopuszczalna sia rozcigajca pas Fdop [N] bs [mm] 10 300 650 15 450 975 20 1300 2400 25 750 1625 30 1950 3600 40 4800 8400 50 3250 6000 55 6600 11550 85 5525 10200 10200 17850 csp sprysto 1m pasa o szerokoci 1mm mspz masa 1m pasa o szerokoci 1mm

Typ pasa pb [mm] hs [mm] ht [mm] mspz 10-3 [kg/m] csp 103 [N/mm]

136

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 19.2. Dane charakterystyczne koa pasowego dla pasa zbatego typ HTD 5M [19.5]

z 24 26 28 30 32 34 36 38 40 44 48 60 72

bs=10 bs=15 b1 b2 mkp b1 b2 mkp 38,20 37,06 42 27,0 6 14,5 22,5 0,15 20,5 28 0,19 41,38 40,24 44 30,0 6 14,5 22,5 0,18 20,5 28 0,23 44,56 43,42 48 30,5 6 14,5 22,5 0,21 20,5 28 0,26 47,75 46,60 51 35,0 6 14,5 22,5 0,25 20,5 28 0,32 50,93 49,79 54 38,0 8 14,5 22,5 0,28 20,5 28 0,35 54,11 52,97 57 38,0 8 14,5 22,5 0,31 20,5 28 0,39 57,30 56,16 60 38,0 8 14,5 22,5 0,33 20,5 28 0,43 60,48 59,34 66 38,0 8 14,5 22,5 0,37 20,5 28 0,47 63,66 62,52 71 38,0 8 14,5 22,5 0,42 20,5 28 0,52 70,03 68,89 - 38,0 8 14,5 25,5 0,17 20,5 30 0,23 76,39 75,25 - 45,0 8 14,5 25,5 0,18 20,5 30 0,29 95,49 94,35 - 45,0 8 14,5 25,5 0,23 20,5 30 0,30 114,59 113,45 - 50,0 8 14,5 25,5 0,42 20,5 30 0,59 Wymiary dugociowe w [mm], masa koa w [kg]

dp

do

Dz

Dp

dw

b1 30,5 30,5 30,5 30,5 30,5 30,5 30,5 30,5 30,5 30,5 30,5 30,5 30,5

bs=25 b2 38 38 38 38 38 38 38 38 38 40 40 40 40

mkp 0,26 0,32 0,37 0,44 0,48 0,53 0,59 0,62 0,75 0,32 0,28 0,44 0,85

137

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 19.3. Wymiary koa pasowego dla pasa typ HTD 8M [19.5]

z 24 26 28 30 32 34 36 38 40 44 48 z 24 26 28 30 32 34 36 38 40 44 48

bs=20 bs=30 b2 mkp b1 b2 mkp 61,11 59,74 66 45 12 38 0,65 38 48 0,90 66,21 64,84 71 48 12 38 0,80 38 48 1,10 71,30 70,08 75 50 14 38 0,88 38 48 1,20 76,39 75,13 83 55 14 38 1,00 38 48 1,32 81,49 80,16 87 60 14 38 1,20 38 48 1,55 86,58 85,21 91 66 14 38 1,40 38 48 1,80 91,67 90,30 98 70 14 38 1,60 38 48 2,10 96,77 95,39 103 75 14 38 1,70 38 48 2,30 101,86 100,49 106 75 14 38 1,85 38 48 2,47 112,05 110,67 119 75 14 38 2,10 38 48 2,95 122,23 120,86 127 75 14 38 2,50 38 48 3,30 dp do Dz Dp dw bs=50 bs=85 b1 b2 mkp b1 b2 mkp 61,11 59,74 66 45 12 60 70 1,30 95 105 1.95 66,21 64,84 71 48 12 60 70 1,60 95 105 2,30 71,30 70,08 75 50 14 60 70 1,70 95 105 2,60 76,39 75,13 83 55 14 60 70 2,00 95 105 3,10 81,49 80,16 87 60 14 60 70 2,35 95 105 3,70 86,58 85,21 91 66 14 60 70 2,80 95 105 4,00 91,67 90,30 98 70 14 60 70 3,10 95 105 4,70 96,77 95,39 103 75 14 60 70 3,30 95 105 5,10 101,86 100,49 106 75 14 60 70 3,60 95 105 5,40 112,05 110,67 119 75 14 60 70 4,40 95 105 6,70 122,23 120,86 127 75 14 60 70 5,00 95 105 7,20 Wymiary dugociowe w [mm], masa koa w [kg] b1 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28

dp

do

Dz

Dp

dw

138

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 19.4. Wymiary koa pasowego dla pasa typ HTD 14M [19.5]

z 28 30 32 34 36 38 40 44

dp 124,78 133,69 142,60 151,52 160,43 169,34 178,25 196,08

do 122,12 130,99 139,88 148,79 157,68 166,60 175,49 193,28

bs=40 bs=55 b1 b2 mkp b1 b2 mkp 127 100 24 54 69 4,80 70 85 5,70 138 100 24 54 69 5,60 70 85 7,10 154 100 24 54 69 6,20 70 85 7,90 160 100 24 54 69 6,90 70 85 9,33 168 100 24 54 69 7,70 70 85 10,49 183 120 24 54 69 8,90 70 85 12,11 188 120 24 54 69 9,80 70 85 13,30 211 120 24 54 69 12,0 70 85 16,12 Wymiary dugociowe w [mm], masa koa w [kg]

Dz

Dp

dw

b1 102 102 102 102 102 102 102 102

bs=85 b2 117 117 117 117 117 117 117 117

mkp 8,77 10,13 11,65 13,15 14,48 16,62 18,84 22,86

Tablica 19.5. Wymiary pytek zaciskowych dla pasa o profilu HTD [19.4]

Typ pasa 5M 8M 14M pb [mm] 5,0 8,0 14,0 e [mm] 3,2 5,0 9,0 h [mm] 8,0 15,0 22,0 d [mm] 5,5 9,0 11,0 L [mm] 41,4 66,0 116,0 b1 [mm] 6,0 8,0 10,0

5M bs b2 10,0 28,0 15,0 34,0 25,0 44,0

8M 14M bs b2 bs b2 20,0 45,0 40,0 71,0 30,0 55,0 55,0 86,0 50,0 75,0 85,0 116,0 85,0 110,0 bs, b2 [mm]

139

_________________________________________________________________________________________________________________

19.4. Literatura
19.1. Bednarek K., Gancarzewicz A., Szydo Z.: Projektowanie przekadni z paskiem zbatym. PM 14/82, s14-27. 19.2. Bijak achowski M., Dietrich M., Kacperski T., Stupnicki J., Szala J., Szewczyk K., Witkowski J.: Podstawy konstrukcji maszyn. Tom 3. Warszawa, WNT 1995. 19.3. Knosala R, Gwiazda A, Baier A, Gendarz P. Podstawy konstrukcji maszyn. Przykady oblicze. Warszawa. WNT 2000. 19.4. Katalog firmy ContiTech AG. Hannover. 19.5. Katalog firmy PIVEXIN. Koa zbate pasowe.

19.5. Przykady oblicze

PRZYKAD 19.1

Dobra elementy przenonika przedstawionego na rysunku 19.6. Masa sa ms = 40 kg jest transportowana w obie strony na drodze roboczej sr = 2 m z prdkoci = 2 m/s, a jej rozpdzanie i hamowanie odbywa si z przyspieszeniem a = ap = ah = 8 m/s2. Ze wzgldw konstrukcyjnych rednica podziaowa koa zbatego powinna wynosi dp 80mm, sia tarcia przesuwu sa po prowadnicach wynosi Ft = 50 N, a wspczynnik obcienia pasa k = 1,7. Przenonik jest napdzany silnikiem bocznikowym prdu staego wyposaonym w hamulec zwarciowy.

Rys.19.6. Przenonik z pasem zbatym i jego charakterystyka pracy

140

_________________________________________________________________________________________________________________

Droga rozpdzania sp i hamowania sh masy ms

s = s p = sh =

2
2a

22 = 0,25 m 2 8

Cakowite przesunicie sa sc sc = 2s + sr = 2 0,25 + 2 = 2,5 m Przyjmujemy pas o dugoci podziaowej Lb = 6 m Efektywna sia obwodowa Fo rozcigajca pas Fo = ms a + ms g = 40 8 + 40 9,81 = 712,4 N Wstpny dobr pasa zbatego Z wykresu na rysunku 19.4 dla siy Fo = 712,4 N dobieramy pas zbaty HTD 8M HP o szerokoci pasa bs = 30 mm, dla ktrego dane charakterystyczne zgodnie z tablic 19.1 wynosz; pb = 8,0 mm, mpzb = 6,32 10-3 kg/m, csp = 35 103 N/mm, Fdop = 3600 N. Dobr koa pasowego Z tablicy 19.3 dla pasa zbatego HTD 8M o szerokoci bs = 30 mm i rednicy podziaowej dp 80 mm przyjmujemy koo pasowe 32-8M-30, dla ktrego dane charakterystyczne wynosz; z = 32, dp = 81,49 mm, do = 80,16 mm, dw = 14 mm, mkp = 1,55 kg Prdko obrotowa koa pasowego nkp 1000 60 1000 60 2 nkp = = = 468,7 obr/min d p 81,49 Obliczanie cakowitej przemieszczajcej si masy mc masa pasa mpz m pz = m pzb bs Lb = 6,32 10 3 30 6 = 1,14 kg zredukowana masa koa pasowego mkpz 2 mkp d w 1,55 14 2 1 = = 0,751 kg 1 mkpz = 2 2 do 2 80,16 2 masa cakowita mc mc = ms + m pz + mkpz = 40 + 1,14 + 0,751 = 41,89 kg

Maksymalna sia obciajca pas Fomax z uwzgldnieniem siy tarcia Fo max = mc a + ms g + Ft = 41,89 8 + 40 9,81 + 50 = 777,52 N Wymagana szeroko pasa bw wg wzoru (19.1) wynosi F k 10 777,52 1,7 10 bw = o max = = 25,62 mm 43 12 Fb z e gdzie Fb = 43 N z wykresu na rysunku 19.5 dla nkp = 468,7 obr/min ze = zemax = 12 liczba zbw w zazbieniu ze = 16

141

_________________________________________________________________________________________________________________

Pas zbaty przyjto prawidowo gdy speniony jest warunek bs = 30 mm > bw = 25,62 mm Przyjmujemy statyczn si wstpnego nacigu pasa Fn Fn = 800 N > Fomax = 777,52 N Maksymaln dynamiczn si rozcigajc pas Fnmax obliczamy ze wzoru (19.6) Fnmax = Fn+Fomax = 800+777,52 = 1577,52 N Warunek konieczny poprawnoci doboru pasa okrelony wzorem (19.5)jest speniony poniewa Fdop = 3600 N > Fnmaxk = 1577,521,7 = 2681,8 N Przemieszczenie a koa pasowego biernego wymagane do wywoania siy Fn rozcigajcej pas obliczamy ze wzoru (19.2) a = Fn Lb 103 800 6 103 = = 2,29 mm 2c sp bs 2 35 103 30

Czstotliwo wasn pasa o dugoci Lf = 1 m obliczamy ze wzoru (19.4) f = Fn 800 = = 32,4 Hz 2 4mspz bs L f 4 6,32 10 3 30 12

Moc przenoszon przez pasa zbaty obliczamy ze wzoru (19.7)

Pp = d p nFo max 2 10 9550
3

81,49 468,7 777,52 = 1,56 kW 2 10 3 9550

Ostatecznie dobrano
PAS ZBATY HTD-6M-8M-30HP KOO PASOWE ZBATE HTD-32-8M-30

PRZYKAD 19.2

Sanie o masie ms = 30 kg przenonika przedstawionego na rysunku 19.7 przemieszczaj si ruchem jednostajnym na drodze sr = 5 m w czasie tr = 3 s, a ich droga rozpdzania i hamowania wynosi odpowiednio sp = 0,5 m, sh = 1,5 m. Dobra elementy przenonika, przyjmujc: wspczynnik tarcia sa o prowadnice = 0,6, dugo podziaow pasa Lb = 8 m, wspczynnik obcienia pasa k = 1,4, oraz rednic podziaow koa pasowego dp 60 mm.

142

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys.19.7. Przenonik z pasem zbatym i jego charakterystyka pracy

Prdko ruchu jednostajnego s 5 = r = = 1,67 m/s tr 3 Przyspieszenie ruchu rozpdzania ap i hamowania ah 2 1,67 2 = = 2,79 m/s2 ap = 2 s p 2 0,5
1,67 2 = 0,93 m/s2 2 sh 2 1,5 Efektywna sia obwodowa Fo rozcigajca pas Fo = ms a p + ms g = 30 2,79 + 30 9,81 0,6 = 260,3 N ah = = Wstpny dobr pasa zbatego Z wykresu na rysunku 19.4 dla siy Fo = 260,3 N dobieramy pas zbaty HTD 5M HP o szerokoci pasa bs = 15 mm, dla ktrego dane charakterystyczne zgodnie z tablic 19.1. wynosz: pb = 5,0 mm, mpzb = 4,06 10-3 kg/m, csp = 20 103 N/mm, Fdop = 975 N. Dobr koa pasowego Z tablicy 19.2 dla pasa zbatego HTD 5M o szerokoci bs = 15 mm i rednicy podziaowej dp 60 mm przyjmujemy koo pasowe 38-5M-15, dla ktrego dane charakterystyczne wynosz; z = 38, dp = 60,48 mm, do = 59,34 mm, dw = 8 mm, mkp = 0,62 kg Prdko obrotowa koa pasowego nkp 1000 60 1000 60 1,67 = = 527,36 obr/min nkp = d p 60,48

143

_________________________________________________________________________________________________________________

Dobr rolki prowadzcej Rolk prowadzc o masie mrp = 0,48 kg zbudowano z tulei zewntrznej, dwch oysk, czopa gwintowanego z nakrtk oraz tulejki dystansowej. Tuleja zewntrzna o wymiarach d1xd2xB=55x30x30 mm wykonana jest z tworzywa PA6 ( = 2,4 kg/cm3). Masa tulei zewntrznej mtr rolki prowadzcej 2 d 2 d 2 B 55 2 30 2 30 2,4 = mtr = 1 = 0,12 kg 4 10 6 4 10 6 Zredukowana masa tulei zewntrznej mztr 2 mtr d 2 0,12 30 2 = 1 = 0,042 kg 1 m ztr = 2 d12 2 55 2 Maksymalna sia obciajca pas Fomax Fo max = (ms + mkp + 2mrp )a p + 2m ztr a p + (ms + mkp + 2mrp )g =

= (30 + 0,62 + 2 0,48) 2,79 + 2 0,042 2,79 + (30 + 0,62 + 2 0,48) 9,81 0,6 = 274,22 N Wymagana szeroko pasa bw wg wzoru 19.1 wynosi F k 10 274,22 1,4 10 bw = o max = = 12,80 mm 25 12 Fb z e gdzie Fb = 25 N z wykresu na rysunku 19.5 dla nkp = 527,36 obr/min ze = zemax = 12 liczba zbw w zazbieniu ze = 19 Pas zbaty przyjto prawidowo gdy speniony jest warunek bs = 15 mm > bw = 12,80 mm Przyjmujemy statyczn si wstpnego nacigu pasa Fn Fn = 300 N > Fomax = 274,22 N Maksymaln dynamiczn si Fnmax rozcigajc pas obliczamy ze wzoru (19.6) Fnmax = Fn+Fomax = 300+274,22 = 574,22 N Warunek konieczny poprawnoci doboru pasa okrelony wzorem (19.5) jest speniony poniewa Fdop = 975 N > Fnmaxk = 574,221,4 = 803,91 N Przemieszczenie a pasa zbatego wymagane do wywoania siy Fn rozcigajcej pas obliczamy ze wzoru (19.3) F L 103 300 8 103 a = n b = = 8,00 mm c sp bs 20 103 15 Czstotliwo wasna pasa o dugoci Lf = 1 m wg wzoru (19.4) wynosi Fn 300 = = 35 Hz f = 2 4mspz bs L f 4 4,06 10 3 15 12
Moc przenoszona przez pas zbaty obliczamy ze wzoru (19.7) d p nFo max 60,48 527,36 274,22 = Pp = = 0,46 kW 3 2 10 9550 2 10 3 9550 Ostatecznie dobrano
PAS ZBATY HTD-8M-5M-15HP KOO PASOWE ZBATE HTD-38-5M-15

144

_________________________________________________________________________________________________________________

20. Przekadnia pasowa z pasem klinowym

Pasy klinowe zamknite znajduj zastosowanie w wysokoobcionych napdach we wszystkich gaziach przemysu, zaczynajc od techniki precyzyjnej, a koczc na maszynach cikich. Przeniesienie momentu obrotowego z koa czynnego na koo bierne umoliwiaj siy tarcia wystpujce na powierzchniach styku pasa i k, wywoane dociskiem pasa do powierzchni k powstaym w wyniku dziaania siy napicia wstpnego pasa. Przekadnia pasowa pozwala na uzyskanie przeoe i=18 przy prdkociach pasa do 30m/s.

Rys.20.1. Zalenoci geometryczne przekadni pasowej z pasem klinowym oraz dwoma koami pasowymi z rowkami

Ograniczenia zastosowania przekadni pasowych wynikaj z ich stosunkowo duych wymiarw gabarytowych. Dlatego dla przekadni pasowych o przeoeniu i 3 stosuje si dwa koa pasowe rowkowe (rys.20.1), natomiast dla przeoe i > 3, koo pasowe bierne jest koem paskim (rys.20.2) a koo czynne koem rowkowym. Dopuszczalne naciski pomidzy szerokoci doln pasa o paska tarcz koa pasowego nie powinny przekracza p dop 0,028 MPa.

Rys.20.2. Zalenoci geometryczne przekadni pasowej z pasem klinowym oraz paskim koem pasowym biernym

145

_________________________________________________________________________________________________________________

20.1. Podstawowe oznaczenia

a [mm] odlego osi k przekadni, c1,2 wspczynniki obcienia pasa od rozcigania i siy odrodkowej, db1 [mm] rednica zewntrzna mniejszego koa pasowego, dp1 [mm] rednica podziaowa mniejszego koa pasowego, Fk [N] sia nacigu pasa, Fv [N] sia rozcigajca pasy, i przeoeni kinematyczne przekadni, j liczba pasw, k1,2,3 wspczynniki eksploatacyjne pasa: kta opasania, warunkw pracy, dugoci podziaowej pasa, Lb [mm] dugo podziaowa (bazowa) pasa, Pk [kW] moc przenoszona przez jeden pas, wk wskanik ugicia pasa, [] kt opasania mniejszego koa pasowego, v [m/s] prdko pasa, x, y [mm] przesunicie koa czynnego przekadni.

20.2. Obliczanie przekadni pasowej

Wymiary charakterystyczne pasw klinowych i k pasowych zgodnie z normami PN-ISO 1081, PN-ISO 4184 i PN-M-85202 przedstawiono w tablicach 20.1 i 20.2, natomiast zasady obliczania przekadni pasowej z pasami klinowymi s zgodne z PN-M-85203.
Tablica 20.1. Wymiary charakterystyczne pasa klinowego

Profil pasa bw [mm] bp [mm] bu [mm] h [mm] hp [mm] dp1min [mm] Lb od [mm] do

Z 10 8,5 5,9 6 2,5 45 472 2522

A B 13 17 11,0 14,0 7,5 9,4 8 11 3,3 4,2 71 112 590 658 5030 7143

C 22 19,0 12,4 14 5,7 180 1142 8052

D 32 27,0 18,3 20 8,1 315 2075 12575

E 40 32,0 22,8 25 12,0 450 5082 11282

146

_________________________________________________________________________________________________________________

Przeoenie kinematyczne przekadni obliczamy ze wzoru

i=

n1 d p 2 = n2 d p1

(20.1)

Tablica 20.2. Wymiary charakterystyczne k rowkowych

Profil pasa bw [mm] b1 [mm] c [mm] e [mm] f [mm] t [mm] dp 34 36 [mm] 38

Z 8,5 9,7 2,0 120,3 80,6 11+0,6 80 >80

A 11,0 12,7 2,8 150,3 100,6 14+0,6 118 >118

B 14,0 16,3 3,5 190,4 12,50,8 18+0,6 190 >190

C 19,0 22,0 4,8 25,50,5 171,0 24+0,6 315 >315

D 27,0 32,0 8,1 370,6 242,0 28+0,6 500 >500

E 32,0 40,0 12,0 440,3 292,0 33+0,6 630 >630

Rzeczywist odlego osi k a obliczamy ze wzoru

d p 2 + d p1 1 1 a = Lb + 4 4 2

d + d p1 Lb p 2 2 d p 2 d p1 2

)2

[mm]

(20.2)

Odlego midzy osiami k a dla przeoe i 3 powinna zawiera si w nastpujcych granicach (20.3a) a min 0,7(d p1 + d p 2 ) [mm]
a max 2 d p1 + d p 2

)
)

[mm] [mm]

(20.3b) (20.4) (20.5)

dla

3<i 5

a = 1,2 d p 2 d p1 a = d p2

oraz dla i > 5

[mm]

147

_________________________________________________________________________________________________________________

a rednic podziaow paskiego koa pasowego obliczamy ze wzoru

d p 2 = d b 2 + 2s

(20.6)

gdzie s naddatek rednicy dla koa paskiego dobierany z tablicy 20.3

Tablica 20.3. Naddatek s dla koa paskiego Profil pasa A B C D E s [mm] 3,75 4,7 6,2 9,15 11,4

Dugo podziaow pasa Lb obliczamy ze wzoru Lb 2a +

(d p 2 + d p1

(d p 2 d p1 )2 )+
4a

[mm]

(20.7)

a kt opasania mniejszego koa ze wzoru

= 2arc cos

d p 2 d p1 [] 2a

(20.8)

Zalecane dugoci podziaowe pasa Lb podano w tablicach 20.4 i 20.5. Podstaw doboru pasa klinowego jest okrelenie liczby pasw j ktr obliczamy ze wzoru
j= Pk 2 Pk k1k 3

(20.9)

gdzie:

P [kW] moc przenoszona przez przekadni pasow Pk [kW] moc przenoszona przez jeden pas o danym profilu (tablice 20.620.11) k1 - wspczynnik kta opasania mniejszego koa (tablica 20.12) k2 - wspczynnik warunkw pracy pasa (tablica 20.13) k3 wspczynnik dugoci podziaowej pasa Lb (tablice 20.4 i 20.5)
Wstpny wybr profilu pasa w zalenoci od przenoszonej mocy P i prdkoci obrotowej n1 mniejszego koa, dla pasw wykonanych przez firm ContiTech dokonujemy z wykresu przedstawionego na rysunku 20.3 i 20.4. Si Fv rozcigajc pasy obliczamy ze wzoru

P103 Fv = c1 + 2c2 v 2 j sin [N] v 2

gdzie:

(20.10)

c1 wspczynnik rozcignicia pasa (tablica 20.14) c2 wspczynnik siy odrodkowej (tablica 20.14) v [m/s] prdko pasa obliczona ze wzoru
v=

db n
60 10 3

[m/s]

(20.11)

148

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys.20.3. Wstpny wybr profilu pasa

Rys.20.4. Wstpny wybr profilu pasa

149

_________________________________________________________________________________________________________________

Przekadnia pracuje poprawnie jeeli jej pas jest odpowiednio nacignity. Statyczn si Fk rozcigajc jeden pasa obliczamy ze wzoru

Fk =

Fv 2 j sin

[N]

(20.12)

Sprawdzeniem uzyskania wymaganej siy Fk nacigu pasa, moe by pomiar jego ugicia tp na dugoci Lf pod dziaaniem siy poprzecznej Fr = jFe, jak przedstawiono na rysunku 20.5.

Rys.20.5. Schemat kontrolnego pomiaru nacigu pasa

Wielko ugicia tp pasa obliczamy ze wzoru

t p = wk a sin

[mm]

(20.13)

gdzie wk wskanik ugicia pasa, ktrego warto odczytujemy z wykresu przedstawionego na rysunku 20.6, dla danego profilu pasa oraz wartoci siy rozcigajcej jeden pas Fk. Dla zapewnienia odpowiedniego nacigu pasa, jak te do jego zakadania lub zdejmowania, konstrukcja zamocowania koa czynnego przekadni powinna zapewni jego przemieszczenie osiowe o wielko x i y obliczone ze wzoru x = 0,01Lb sin x =

[mm]

gdy i 3

(20.14a)

0,015Lb sin

[mm]

gdy i > 3

(20.14b)

y =

0,005 Lb + h sin

360 [mm]

(20.15)

gdzie h wysoko profilu pasa (tablica 20.1)

150

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys.20.6. Wskanik ugicia pasa.

Wywierany nacisk pasw na powierzchni koa pasowego paskiego obliczamy ze wzoru

pp = P10 3 pdop = 0,028 MPa A

(20.16)

a pole A powierzchni styku pasw z bieni koa pasowego paskiego obliczamy ze wzoru
A=

d b 2 (360 )bu j
360

[mm2]

(20.17)

gdzie bu szeroko podstawy pasa (tablica 20.1)

20.3. Oznaczanie pasa klinowego

Oznaczenie zespou pasw klinowych powinno zawiera nastpujce dane; - cz sown PAS KLINOWY - ilo pasw j - oznaczenie profilu pasa, wg tablicy 20.1 - dugo podziaow pasa Lb [mm] - numer normy PN-ISO 1081 Przykad oznaczenia zespou pasw.

151

_________________________________________________________________________________________________________________

Zesp j = 6 pasw klinowych o dugoci podziaowej Lb = 5082 mm i profilu E oznacza si nastpujco: ZESP PASW KLINOWYCH 6-E-5082 PN-ISO 1081
Tablica 20.4. Dugoci podziaowe pasa Lb [mm] o profilu Z, A i B Profil pasa Z Profil pasa A Profil pasa B k3 Lb k3 Lb k3 Lb k3 Lb k3 Lb 0,88 1342 1,11 590 0,78 1830 1,01 918 0,81 2710 0,89 1422 1,12 630 0,79 1930 1,02 968 0,82 2843 0,90 1500 1,13 660 0,80 2030 1,03 1018 0,83 2960 0,91 1547 1,14 700 0,81 2087 1,04 1060 0,84 3140 0,92 1622 1,15 740 0,82 2160 1,05 1098 0,85 3293 0,93 1700 1,16 780 0,83 2270 1,06 1118 0,86 3450 0,94 1770 1,17 810 0,84 2390 1,07 1218 0,87 3650 0,95 1822 1,18 830 0,85 2530 1,08 1268 0,88 3850 0,96 1870 1,19 880 0,86 2620 1,09 1343 0,89 3900 0,97 2022 1,20 930 0,87 2760 1,10 1400 0,90 4043 0,98 980 0,88 2870 1,11 1493 0,91 4210 0,99 1030 0,89 3030 1,12 1543 0,92 4310 1,00 1090 0,90 3180 1,13 1618 0,93 4543 1,01 1150 0,91 3330 1,14 1668 0,94 4920 1,02 1198 0,92 3380 1,15 1843 0,95 5043 1,03 1230 0,93 3490 1,16 1923 0,96 5140 1,04 1280 0,94 3690 1,17 1973 0,97 5370 1,05 1350 0,95 3920 1,18 2043 0,98 5540 1,06 1430 0,96 4030 1,19 2180 0,99 5780 1,07 1505 0,97 4280 1,20 2283 1,00 6070 1,08 1580 0,98 4500 1,21 2380 1,01 6343 1,09 1655 0,99 4780 1,22 2543 1,02 6743 1,10 1730 1,00 5030 1,23 2610 1,03 7143

Lb 472 497 522 542 552 582 622 652 692 732 752 772 822 872 922 972 1002 1022 1082 1142 1202 1240 1272

k3 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26

Tablica 20.5. Dugoci podziaowe pasa Lb [mm] o profilu C, D i E Profil pasa C Profil pasa D Profil pasa E Lb k3 Lb k3 Lb k3 Lb k3 Lb k3 1275 0,77 3150 0,96 2075 0,78 5375 0,97 5082 0,93 1302 0,78 3302 0,97 2200 0,79 5675 0,98 5682 0,95 1372 0,79 3402 0,98 2435 0,80 6075 0,99 7182 1,00 1452 0,80 3602 0,99 2575 0,81 6375 1,00 8082 1,03 1552 0,81 3802 1,00 2725 0,82 6775 1,01 9082 1,05 1600 0,82 4052 1,01 2875 0,83 6890 1,02 10082 1,07 1700 0,83 4167 1,02 3075 0,84 7175 1,03 11282 1,10 1752 0,84 4302 1,03 3123 0,85 7650 1,04 1880 0,85 4552 1,04 3225 0,86 8075 1,05 1980 0,86 4750 1,05 3425 0,87 8460 1,06 2052 0,87 5052 1,06 3625 0,88 8840 1,07 2190 0,88 5352 1,07 3530 0,89 9075 1,08 2292 0,89 5652 1,08 3890 0,90 9575 1,09 2412 0,90 5770 1,09 4075 0,91 9980 1,10 2490 0,91 6052 1,10 4190 0,92 10075 1,11 2552 0,92 6250 1,11 4575 0,93 10780 1,12 2670 0,93 6400 1,12 4825 0,94 11275 1,13 2880 0,94 6910 1,13 5075 0,95 12220 1,14 3052 0,95 7152 1,14 5260 0,96 12575 1,15

152

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 20.6. Moc Pk [kW] przenoszona przez pas o profilu Z dp1 Prdko obrotowa mniejszego koa n1 [obr/min] [mm] 700 950 1450 2850 4000 5000 45,0 0,18 0,23 0,31 0,48 0,59 0,65 50,0 0,23 0,28 0,40 0,64 0,79 0,89 56,0 0,28 0,35 0,51 0,82 1,03 1,17 63,0 0,35 0,44 0,62 1,03 1,31 1,48 71,0 0,42 0,53 0,75 1,2 1,60 1,81 80,0 0,48 0,64 0,89 1,53 1,92 2,15 90,0 0,58 0,75 1,06 1,80 2,25 2,48 100,0 0,66 0,86 1,22 2,06 2,54 2,76 112,0 0,76 0,98 1,40 2,36 2,86 3,03 125,0 0,86 1,12 1,60 2,67 3,16 3,22

Tablica 20.7. Moc Pk [kW] przenoszona przez pas o profilu A dp1 Prdko obrotowa mniejszego koa n1 [obr/min] [mm] 500 700 950 1450 2850 4000 71,0 0,48 0,61 0,75 0,99 1,39 1,48 80,0 0,64 0,82 1,03 1,40 2,10 2,37 90,0 0,81 1,06 1,35 1,85 2,87 3,30 100,0 0,98 1,29 1,65 2,29 3,60 4,18 112,0 1,19 1,57 2,01 2,80 4,45 5,14 125,0 1,41 1,87 2,40 3,35 5,32 6,07 140,0 1,66 2,20 2,84 3,97 6,26 6,99 160,0 1,99 2,65 3,41 4,77 7,39 7,92 180,0 2,31 3,08 3,97 5,55 8,39 200,0 2,63 3,51 4,52 6,29 9,22

Tablica 20.8. Moc Pk [kW] przenoszona przez pas o profilu B dp1 Prdko obrotowa mniejszego koa n1 [obr/min] [mm] 200 500 700 950 1450 2850 112,0 0,63 1,30 1,68 2,09 2,77 3,78 125,0 0,78 1,65 2,15 2,71 3,65 5,17 140,0 0,96 2,05 2,69 3,41 4,64 6,66 160,0 1,19 2,58 3,39 4,46 5,92 8,47 180,0 1,42 3,09 4,09 5,22 7,16 10,04 200,0 1,64 3,60 4,77 6,09 8,35 11,36 224,0 1,91 4,21 5,57 7,12 9,71 12,58 250,0 2,20 4,85 6,42 8,20 11,11 280,0 2,53 5,58 7,39 9,41 12,61 315,0 2,90 6,42 8,48 10,76 14,20

153

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 20.9. Moc Pk [kW] przenoszona przez pas o profilu C dp1 Prdko obrotowa mniejszego koa n1 [obr/min] [mm] 200 400 700 950 1450 2850 180,0 1,82 3,21 4,97 6,22 8,18 9,43 200,0 2,20 3,92 6,13 7,70 10,20 11,70 224,0 2,65 4,76 7,48 9,44 12,52 13,80 250,0 3,14 5,65 8,93 11,27 15,74 280,0 3,69 6,67 10,56 13,32 18,30 315,0 4,32 7,84 12,41 15,61 20,17 355,0 5,04 9,16 14,46 18,10 22,89 400,0 5,83 10,61 16,68 20,73 25,43 450,0 6,70 12,19 19,05 23,42 27,53 500,0 7,57 13,73 21,29 25,85 Tablica 20.10. Moc Pk [kW] przenoszona przez pas o profilu D dp1 Prdko obrotowa mniejszego koa n1 [obr/min] [mm] 200 350 450 700 950 1450 315,0 6,14 9,75 11,92 16,61 20,29 24,16 355,0 7,49 11,96 14,65 20,48 24,98 29,28 400,0 8,98 14,40 17,66 24,67 29,94 34,03 450,0 10,62 17,06 20,92 29,13 35,01 500,0 12,23 19,67 24,11 33,36 39,59 560,0 14,15 22,74 27,82 38,13 44,37 630,0 16,35 26,22 31,99 43,23 48,90 710,0 18,82 30,09 36,55 48,39 800,0 21,55 34,29 41,40 53,29 900,0 24,52 38,74 46,40 57,49 Tablica 20.11. Moc Pk [kW] przenoszona przez pas o profilu E Prdko obrotowa mniejszego koa n1 [obr/min] dp1 [mm] 100 200 350 450 700 950 450,0 6,32 11,32 17,78 21,51 28,83 32,96 500,0 7,42 13,38 21,08 25,52 34,08 38,47 560,0 8,74 15,81 24,95 30,18 39,95 44,12 630,0 10,25 18,60 29,35 35,41 46,16 49,24 710,0 11,96 21,73 34,21 41,09 52,35 800,0 13,86 25,19 39,46 47,09 58,04 900,0 15,95 28,95 45,02 53,23 62,64 1000,0 18,00 32,62 50,27 58,79 1120,0 20,43 36,91 56,14 64,61 1250,0 23,03 41,40 61,93 69,80 Tablica 20.12. Warto wspczynnika kta opasania mniejszego koa k1 k1 k1 [] k1 [] [] [] 180 1,00 157 0,94 133 0,97 106 0,77 177 0,99 154 0,94 130 0,86 103 0,75 174 0,99 151 0,93 127 0,85 99 0,73 171 0,98 148 0,92 123 0,84 95 0,72 169 0,97 145 0,91 120 0,82 91 0,70 166 0,97 142 0,90 117 0,81 87 0,68 163 0,96 139 0,89 113 0,80 160 0,95 136 0,88 110 0,78

154

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 20.14. Wartoci wspczynnikw obcienia pasa Wartoci wspczynnika rozcignicia pasa c1 Warunki pracy pasa Warunki pracy pasa cikie cikie [] lekkie rednie [] lekkie rednie stae czste stae czste obcienie wczanie obcienie wczanie 180 1,50 1,70 1,90 135 1,85 2,05 2,25 175 1,53 1,73 1,93 130 1,91 2,11 2,31 170 1,56 1,76 1,96 125 1,97 2,17 2,37 165 1,59 1,79 1,99 120 2,04 2,24 2,44 160 1,63 1,83 2,03 115 2,11 2,31 2,51 155 1,67 1,87 2,07 110 2,19 2,39 2,59 150 1,71 1,91 2,11 105 2,28 2,48 2,68 145 1,75 1,95 2,15 100 2,38 2,58 2,78 140 1,80 2,00 2,20 95 2,49 2,69 2,89 Wartoci wspczynnika siy odrodkowej c2 dla danego profilu Z A B C D E 0,060 0,105 0,170 0,300 0,630 0,970 Tablica 20.13. Warto wspczynnika warunkw pracy pasa - k2 Warunki Przykadowe silniki napdowe pracy Nazwa urzdzenia I II urzdzenia Liczba godzin pracy na dob napdowego 10 1016 >16 10 1016 Lekkie Urzdzenia AGD, przenoniki , (obcienie 1,0 1,1 1,2 1,1 1,2 pompy wirowe i kompresory rwnomierne) o mocy do 7,5 kW rednie Napdy pasowe tokarki, szlifierki, (przecienie pompy wirowe i kompresory 1,1 1,2 1,3 1,2 1,3 do 50%) o mocy ponad 7,5 kW Cikie Maszyny wkiennicze, (przecienie drukarskie, pompy i sprarki 1,2 1,3 1,4 1,4 1,5 do 100%) tokowe, przenoniki pytkowe Bardzo Myny kulowe, kruszarki, 1,3 1,4 1,5 1,5 1,6 dwigniki i podnoniki cikie Kolumna I silniki elektryczne z momentem rozruchowym do 2Mz, silniki spalinowe i turbiny o obrotach ponad 600 obr/min Kolumna II silniki elektryczne z momentem rozruchowym ponad 2Mz, silniki spalinowe i turbiny o obrotach do 600 obr/min Mz moment znamionowy silnika

>16 1,3 1,4 1,6 1,8

20.4. Literatura
20.1. Katalog firmy ContiTech AG. Hannover. 20.2. Knosala R, Gwiazda A, Baier A, Gendarz P.: Podstawy konstrukcji maszyn. Przykady oblicze. Warszawa. WNT 2000. 20.3. PN-ISO 1081:2001. Napdy pasowe. Pasy klinowe i wieloklinowe oraz odpowiednie koa pasowe rowkowe. Terminologia

155

_________________________________________________________________________________________________________________

20.4. PN-ISO 4184:2000. Napdy pasowe. Pasy klinowe klasyczne i wskoprofilowe. Dugoci bazowe. 20.5. PN-M-85202:1966. Koa rowkowe do pasw klinowych. Wymiary wiecw k. 20.6. PN-M-85203:1967. Przekadnie pasowe z pasami klinowymi. Zasady obliczania.

20.5. Przykady oblicze

PRZYKAD 20.1

Obliczy wymiary przekadni pasowej z pasem klinowym do napdu pompy wirowej, jeeli moc silnika elektrycznego wynosi P = 15 kW, prdko obrotowa silnika n1 = 950 obr/min, prdko obrotowa pompy n2 = 600 obr/min. Wspczynnik warunkw pracy k2 1,2 (rednie warunki pracy). Ze wzgldw konstrukcyjnych rednica zewntrzna koa pasowego na osi pompy powinna wynosi dp2 260 mm. Obliczamy rzeczywiste przeoenie kinematyczne przekadni
i= n1 950 = = 1,58 n2 600

Przyjmujemy zalecan rednic podziaow koa duego db2 = 250mm i obliczamy ze wzoru (20.1) rednic podziaow koa maego db1
d p1 = d p2 i = 250 = 158,23 mm 1,58

przyjmujemy najblisz zalecan rednic podziaow koa pasowego maego dp1 = 160 mm. Z wykresu na rysunku 20.3 dla dp1 = 160 mm oraz n1 = 950 obr/min przyjmujemy pas o profilu B. Zalecana odlego osi k przekadni wynosi (wzory 20.3a i 20.3b)
a max 2 d p1 + d p 2 = 2(250 + 160 ) = 820 mm a min 0,7 d p1 + d p 2 = 0,7(250 + 160 ) = 287 mm

przyjmujemy odlego osi k a = 500 mm. Wstpn dugo podziaow pasa Lb obliczamy ze wzoru (20.7) Lb 2a +

(d p 2 + d p1

(d p 2 d p1 )2 = 2 500 + (250 + 160) + (250 160)2 = 1648,08 mm )+

4a 2 4 500

Z tablicy 20.4 dla pasa o profilu B przyjmujemy znormalizowan dugo podziaow pasa Lb = 1668 mm, wwczas skorygowany rozstaw osi k wynosi (wzr 20.2)

156

_________________________________________________________________________________________________________________

d p 2 + d p1 1 1 a Lb + 4 4 2

d + d p1 Lb p 2 2 d p 2 d p1 2

)2

1 250 + 160 1 250 + 160 a = 1668 + 2(250 160)2 = 510 mm 1668 4 2 4 2 Kt opasania mniejszego koa obliczamy ze wzoru 20.8

= 2 arccos

d p 2 d p1 250 160 = 2 arccos = 169,88 2a 2 510

Ze wzoru (20.9) wyznaczamy liczb pasw potrzebn do przeniesienia mocy silnika

j= Pk 2 15 1,2 = = 4,426 Pk k1k 3 4,46 0,97 0,94

gdzie: Pk = 4,46 kW moc przenoszona przez jeden pas o profilu B, dla rednicy mniejszego koa dp1 = 160 mm i n1 = 950 obr/min (tablica 20.8) k1 = 0,97 wspczynnik kta opasania (tablica 20.12 dla = 169,88) k3 = 0,94 wspczynnik dugoci pasa (tablica 20.4 dla Lb = 1668 mm) Przyjmujemy zesp j = 5 pasw, ktry posiada oznaczenie
ZESP PASW KLINOWYCH 5-B-1668 PN-ISO 1081

Rzeczywisty wspczynnik warunkw pracy pasa wynosi

k 2 rz = j Pk k1k 3 4,46 0,97 0,94 =5 = 1,36 > k 2 = 1,2 P 15

Stosujc wzory (20.10) i (20.11), obliczamy si rozcigajc pasy Fv, przy uwzgldnieniu ich prdkoci v d p1n1 160 950 = v= = 7,96 m/s 60 10 3 60 10 3 169,88 P10 3 15 103 Fv = c1 = 3411 N + 2 0,17 7,96 2 5 sin + 2c2 v 2 j sin = 1,76 2 7,96 v 2 gdzie: c1 = 1,76 wspczynnik rozcigania pasa (rednie warunki pracy tablica 20.14) c2 = 0,17 wspczynnik siy odrodkowej (tablica 20.14 dla profilu pasa B) Wymagane przemieszczenie x i y koa czynnego obliczamy ze wzorw (20.14a) i (20.15)

157

_________________________________________________________________________________________________________________

x =

0,01Lb sin

0,01 1668 = 16,75 mm 169,88 sin 2

169,88 360 = 24,74 mm

y =

0,005 Lb + h sin

360 =

0,005 1668 + 11 sin 169,88 2

Sprawdzeniem uzyskania siy Fv = 3411 N nacigu pasw jest pomiar ich ugicia tp pod obcieniem si Fr. Stosujc wzory (20.12) i (20.13), obliczamy wymagane ugicie tp, przy uwzgldnieniu siy Fk rozcigajcej jeden pas

3411 = 342,43 N 169,88 2 j sin 2 5 sin 2 2 169,88 t p = wk a sin = 3,1 10 2 510 sin = 15,75 mm 2 2 Fk = Fv =
gdzie wk = 3,1 10 2 - wskanik ugicia, ktrego warto odczytano z wykresu na rysunku 20.6 dla siy Fk = 342,43 N i profilu pasa B (Fe = 50 N), a warto siy poprzecznej Fr wywoujcej ugicie pasa wynosi Fr = jFe = 5 50 = 250 N.
PRZYKAD 20.2

Obliczy wymiary przekadni pasowej z pasem klinowym do napdu prasy mimorodowej, jeeli moc silnika elektrycznego wynosi P = 70 kW, prdko obrotowa silnika n1 = 1450 obr/min, prdko obrotowa prasy n2 = 285 obr/min. Wspczynnik warunkw pracy k2 1,2 (rednie warunki pracy). Ze wzgldw konstrukcyjnych rednica zewntrzna koa napdowego prasy wynosi db2 = 1400 mm. Obliczamy rzeczywiste przeoenie kinematyczne przekadni
i= n1 1450 = = 5,1 n2 285

Obliczeniow rednic podziaow dp2 dla duego koa obliczamy ze wzoru (20.6)
d p 2 = d b 2 + 2 s = 1400 + 2 9 = 1418 mm

rednic podziaow koa maego db1 obliczamy ze wzoru (20.1)

d p1 = d p2 i = 1418 = 278 mm 5,1

przyjmujemy najblisz zalecan rednic podziaow koa pasowego maego dp1 = 280 mm.
158

_________________________________________________________________________________________________________________

Z wykresu na rysunku 20.4 dla dp1 = 280 mm oraz n1 = 1450 obr/min przyjmujemy pas o profilu C. Zalecana odlego osi k przekadni dla i > 5 zgodnie ze wzorem (20.5) wynosi a = d p 2 = 1418 mm Wstpn dugo podziaow pasa Lb obliczamy ze wzoru (20.7) Lb 2a +

(d p 2 + d p1

(d p 2 d p1 )2 = 2 1418 + (1418 + 280) + (1418 280)2 = 5731,5 mm )+

4a 2 4 1418

Z tablicy 20.5 dla pasa o profilu C przyjmujemy znormalizowan dugo podziaow pasa Lb = 5652 mm, wwczas skorygowany rozstaw osi k wynosi (wzr 20.2) d p 2 + d p1 1 1 a Lb + 4 4 2 d + d p1 Lb p 2 2 d p 2 d p1 2
2

)2

1 1418 + 280 1 1418 + 280 a = 5652 + 2(1418 280 )2 = 1374,63 mm 5652 4 2 2 4 Kt opasania mniejszego koa obliczamy ze wzoru (20.8)

= 2arc cos

d p 2 d p1 1418 280 = 2 arc cos = 131,1 2a 2 1374,63

Ze wzoru (20.9) wyznaczamy liczb pasw potrzebn do przeniesienia mocy silnika

j= Pk 2 70 1,2 = = 4,94 Pk k1k 3 18,3 0,86 1,08

gdzie: Pk = 18,3 kW moc przenoszona przez jeden pas o profilu B, dla rednicy mniejszego koa dp1 = 280 mm i n1 = 1450 obr/min (tablica 20.9) k1 = 0,86 wspczynnik kta opasania (tablica 20.12 dla = 131,1) k3 = 1,08 wspczynnik dugoci pasa (tablica 20.5 dla Lb = 5652 mm) Przyjmujemy zesp j=5 pasw, ktry posiada oznaczenie
ZESP PASW KLINOWYCH 5-C-5652 PN-ISO 1081

Rzeczywisty wspczynnik warunkw pracy pasa wynosi

k 2 rz = j Pk k1k 3 18,3 0,86 1,08 =5 = 1,21 > k 2 = 1,2 P 70

Stosujc wzory (20.10) i (20.11), obliczamy si rozcigajc pasy Fv, przy uwzgldnieniu ich prdkoci v

159

_________________________________________________________________________________________________________________

v=

d p1n1
60 10
3

280 1450
60 103

= 21,26 m/s

P103 70 103 131,1 + 2c2 v 2 j sin = 2,1 + 2 0,3 21,26 2 5 sin Fv = c1 = 7528,7 N v 2 2 21,26 gdzie: c1 = 2,1 wspczynnik rozcigania pasa (rednie warunki pracy tablica 20.14) c2 = 0,3 wspczynnik siy odrodkowej (tablica 20.14 dla profilu pasa C) Wymagane przemieszczenie x i y koa czynnego obliczamy ze wzorw (20.14b) i (20.15) x = 0,015 Lb sin
0,005Lb + h sin

0,015 5652 = 93,13 mm 131,1 sin 2

131,1 360 = 48,64 mm

360 =

y =

0,005 5652 + 14 sin 131,1 2

Sprawdzeniem uzyskania siy Fv = 7528,7 N nacigu pasw jest pomiar ich ugicia tp pod obcieniem si Fr. Stosujc wzory (20.12) i (20.13), obliczamy wymagane ugicie tp, przy uwzgldnieniu siy Fk rozcigajcej jeden pas Fk = Fv 2 j sin

7528,7 = 827,04 N 131,1 2 5 sin 2

131,1 = 36,29 mm 2

t p = wk a sin

= 2,9 10 2 1374,63 sin

gdzie wk = 2,9 10 2 - wskanik ugicia, ktrego warto odczytano z wykresu na rysunku 20.6 dla siy Fk = 827,04 N i profilu pasa C (Fe = 100 N), a warto siy poprzecznej Fr wywoujcej ugicie pasa wynosi Fr = jFe = 5 100 = 500 N. Stosujc wzory (20.16) i (20.17), obliczamy nacisk pasw na pask powierzchnie koa pasowego duego
A=

d b 2 (360 )bu j
360 pp =

1400(360 131,1) 12,4 5

360

= 17338,55 [mm2]

P10 3 70 10 3 = = 0,019 MPa < pdop = 0,028 MPa 21,26 17338,55 A

Przekadnia pasowa zostaa dobrana poprawnie.

160

_________________________________________________________________________________________________________________

21. Przekadnia pasowa z pasem wieloklinowym

Pasy wieloklinowe cz w sobie niezwyk elastyczno pasw paskich z dobrym przenoszeniem mocy pasa klinowego. S one propozycj ekonomicznych rozwiza take tam, gdzie w napdach s stosowane due przeoenia lub te rednice k pasowych i krki napinajce s mae. Doskonale sprawdzaj si w napdach serpentynowych, oraz zwartych zamykanych siowo napdach w urzdzeniach gospodarstwa domowego jak i w maszynach cikich. Mog pracowa z du szybkoci pasa do 60 m/s niemal bez drga. Pasy wieloklinowe z profilami PH, PJ, PK, PL i PM (wg ISO 9982) produkowane przez firm ContiTech [21.1] wykonane s z cignem poliestrowym poczonym z warstw ochronn poliamidow oraz ebrami polichloroprenowymi.

21.1. Podstawowe oznaczenia

a [mm] odlego osi k przekadni, c1,2 wspczynniki obcienia pasa od rozcigania i siy odrodkowej, db1 [mm] rednica zewntrzna mniejszego koa pasowego, dp [mm] rednica podziaowa koa pasowego, Fk [N] sia rozcigajca jedno ebro pasa, Fv [N] sia rozcigajca pas, hf wspczynnik wysokoci pasa, i przeoeni kinematyczne przekadni, k1,2,3 wspczynniki eksploatacyjne pasa: kta opasania, warunkw pracy, dugoci podziaowej pasa, Lb [mm] dugo podziaowa pasa, Pk [kW] moc przenoszona przez jedno ebro pasa, wk wskanik ugicia pasa, zk liczba eber pasa, [] kat opasania mniejszego koa pasowego, v [m/s] prdko pasa, x, y [mm] przesunicie koa czynnego przekadni.

21.2. Obliczanie przekadni pasowej

Zalenoci geometryczne przekadni pasowej z pasem wieloklinowym przedstawiono na rysunku 21.1, a wymiary charakterystyczne pasw wieloklinowych i k pasowych wielorowkowych zgodnie z norm ISO 9982 przedstawiono w tablicach 21.1 i 21.2.

161

_________________________________________________________________________________________________________________

Przeoenie kinematyczne przekadni obliczamy ze wzoru d p 2 d b 2 + 2hb n i= 1 = = n2 d p1 d b1 + 2hb gdzie db1, db2 rednice zewntrzne k pasowych wynosz d 1 d b1 = b 2 + 2hb 1 [mm] i i d b 2 = d b1i + 2hb (i 1) [mm]

(21.1)

(21.2a) (21.2b)

Rys.36.1. Zalenoci geometryczne przekadni pasowej z pasem wieloklinowym

Rzeczywist odlego osi k a obliczamy ze wzoru

d + d b1 1 d + d b1 1 a Lb b 2 + 2(d b 2 d b1 )2 Lb b 2 4 2 2 4

[mm]

(21.3)

Odlego midzy osiami k powinna zawiera si w nastpujcych granicach amin 0,7(d b1 + d b 2 ) [mm] amax 2(d b1 + d b 2 ) [mm] Dugo podziaow pasa Lb obliczamy ze wzoru
Lb 2a + Lb = 2a sin

(21.4a) (21.4b)

(d b 2 + d b1 ) + (d b 2 d b1 )
+

o dla i >1 90 (d b 2 d b1 ) [mm] 2 2 180 2 d d b1 = 2arc cos b 2 [] 2a o Lb = 2a sin + (d b 2 + d b1 ) + 90 (d b1 d b 2 ) [mm] dla i <1 2 2 180 2 d d b2 = 2arc cos b1 [] 2a

(d b 2 + d b1 ) +

4a

[mm]

(21.5) (21.6a) (21.6b) (21.7a) (21.7b)

162

gdzie - kt opasania mniejszego koa

_________________________________________________________________________________________________________________

Zalecane dugoci podziaowe pasa Lb podano w tablicach 21.3 i 21.4. Podstaw doboru pasa wieloklinowego jest okrelenie liczby eber pasa zk, ktr obliczamy ze wzoru
zk = Pk 2 Pk k1k3

(21.8)

gdzie: P [kW] moc przenoszona przez przekadni pasow Pk [kW] moc przenoszona przez pas o danym profilu z jednym ebrem (tablice 21.521.9) k1 - wspczynnik kta opasania mniejszego koa (tablica 21.11) k2 - wspczynnik warunkw pracy pasa (tablica 21.10) k3 wspczynnik dugoci podziaowej pasa Lb (tablice 21.3 i 21.4). Wstpny wybr profilu pasa w zalenoci od przenoszonej mocy Pk2 i prdkoci obrotowej n1 mniejszego koa, dla pasw wykonanych przez firm ContiTech dokonujemy z wykresu przedstawionego na rysunku 21.2.

Rys.21.2. Wstpny wybr profilu pasa

163

_________________________________________________________________________________________________________________

Si Fv rozcigajc pas obliczamy ze wzoru

P103 Fv = c1 + 2c2 v 2 z k sin [N] 2 v

gdzie: c1 wspczynnik rozcignicia pasa (tablica 21.12) c2 wspczynnik siy odrodkowej (tablica 21.12) v [m/s] prdko pasa obliczona ze wzoru

(21.9)

v=

(d b + 2hb )n
60 103

[m/s]

(21.10)

Przekadnia pracuje poprawnie jeeli jej pas jest odpowiednio nacignity. Statyczn si Fk rozcigajc jedno ebro pasa obliczamy ze wzoru
Fk = Fv 2 z k sin

[N]

(21.11)

Sprawdzeniem uzyskania wymaganej siy Fk nacigu pasa, moe by pomiar jego ugicia tp na dugoci Lf pod dziaaniem siy poprzecznej Fr = zkFe, jak przedstawiono na rys.21.3.

Rys.21.3. Schemat kontrolnego pomiaru nacigu pasa

Wielko ugicia tp pasa obliczamy ze wzoru

t p = wk a sin

[mm]

(21.12)

gdzie wk wskanik ugicia pasa, ktrego warto odczytujemy z wykresu przedstawionego na rysunku 21.4, dla danego profilu pasa oraz wartoci siy rozcigajcej ebro Fk. Dla zapewnienia odpowiedniego nacigu pasa, jak te do jego zakadania lub zdejmowania, konstrukcja zamocowania koa czynnego przekadni powinna zapewni jego przemieszczenie osiowe o wielko x i y obliczone ze wzoru
x = 0,01Lb sin

[mm]

dla Lb 700 mm

(21.13a)

164

_________________________________________________________________________________________________________________

x =

0,008 Lb sin

[mm]

dla Lb > 700 mm

(21.13b)

y =

0,01Lb + h f sin

360 [mm] dla Lb 700 mm (21.14a)

y =

0,005Lb + h f sin

360 [mm] dla Lb > 700 mm (21.14b)

gdzie hf wspczynnik wysokoci profilu pasa (tablica 21.1)

Rys.21.4. Wskanik ugicia pasa

21.3. Oznaczenie pasa wieloklinowego

Oznaczenie pasa wieloklinowego powinno zawiera nastpujce dane; 165

cz sown PAS WIELOKLINOWY,

________________________________________________________________________________________________________________

liczb eber - zk , oznaczenie profilu pasa, wg tablicy 21.1, dugo podziaow pasa Lb [mm], numer normy ISO 9982.

Przykad oznaczenia pasa. Pas wieloklinowy o dugoci podziaowej Lb = 2515 mm, profilu PM z zk = 6 karbami oznacza si nastpujco PAS WIELOKLINOWY 6 PM 2515 ISO 9982
Tablica 21.1. Wymiary charakterystyczne pasw wieloklinowych

Profil PH PJ PK PL PM s [mm] 1,60 2,34 3,56 4,70 9,40 h [mm] 2,7 3,8 5,0 9,0 14,5 hb [mm] 0,8 1,2 1,5 3,0 4,0 hr [mm] 1,0 1,1 1,5 1,5 2,0 dbmin [mm] 13 20 45 75 180 vmax [m/s] 60 60 50 40 35 Lb [mm] od 406 356 526 991 2286 do 2210 2489 2550 4051 16764 hf 1,5 2,5 3,0 6,0 11,0 Tablica 21.2. Wymiary charakterystyczne rowkw k pasowych

Profil e b1 ramin rrmax dbmin

[mm] [mm] [mm] [mm] [mm]

PH 1,60 1,3 0,15 0,30 13

PJ PK 2,34 3,56 1,8 2,5 0,20 0,25 0,40 0,50 20 45

PL PM 4,70 9,40 3,3 6,4 0,40 0,75 0,40 0,75 75 180

166

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 21.3. Dugoci podziaowe pasa wieloklinowego o profilu PH i PJ Profil PH i PJ Profil PH i PJ Profil PH i PJ Lb k3 Lb k3 Lb k3 [mm] 0,1 [mm] 0,1 [mm] 0,1 355,6 140 0,79 762,0 300 0,93 1397,0 550 1,07 381,0 150 0,80 787,4 310 0,94 1473,2 580 1,08 406,4 160 0,81 812,8 320 0,95 1549,4 610 1,09 431,8 170 0,82 863,6 340 0,96 1625,6 640 1,10 457,2 180 0,83 889,0 350 0,97 1701,8 670 1,11 482,6 190 0,84 914,4 360 0,98 1752,6 690 1,12 508,0 200 0,85 965,2 380 0,99 1854,2 730 1,13 558,8 220 0,86 1016,0 400 1,00 1930,4 760 1,14 584,2 230 0,87 1054,1 415 1,01 1981,2 780 1,15 609,6 240 0,88 1092,2 430 1,02 2082,8 820 1,16 660,4 260 0,89 1143,0 450 1,03 2209,8 870 1,17 685,8 270 0,90 1193,8 470 1,04 2286,0 900 1,18 711,2 280 0,91 1270,0 500 1,05 2336,8 920 1,19 736,6 290 0,92 1320,8 520 1,06 2489,2 980 1,20

Tablica 21.4. Dugoci podziaowe pasa wieloklinowego o profilu PK, PL i PM Profil PK Profil PL Profil PM Lb k3 Lb k3 Lb k3 [mm] 0,1 [mm] 0,1 [mm] 0,1 810,26 319 0,85 1041,4 410 0,86 2286,0 900 0,88 830,58 327 0,86 1168,4 460 0,87 2387,6 940 0,89 878,84 346 0,87 1219,2 480 0,88 2514,6 990 0,90 919,48 362 0,88 1270,0 500 0,89 2692,4 1060 0,91 960,12 378 0,89 1333,5 525 0,90 2832,1 1115 0,92 1000,76 394 0,90 1397,0 550 0,91 2921,0 1150 0,93 1033,78 407 0,91 1435,1 565 0,92 3009,9 1185 0,94 1130,30 445 0,92 1498,6 590 0,93 3124,2 1230 0,95 1203,96 474 0,93 1562,1 615 0,94 3327,4 1310 0,96 1280,16 504 0,94 1651,0 650 0,95 3530,6 1390 0,97 1313,18 517 0,95 1714,5 675 0,96 3733,8 1470 0,98 1397,00 550 0,96 1803,4 710 0,97 4089,4 1610 1,00 1419,86 559 0,97 1943,1 765 0,98 4191,0 1650 1,01 1480,82 583 0,98 1981,2 780 0,99 4470,4 1760 1,02 1518,92 598 0,99 2095,5 825 1,00 4648,2 1830 1,03 1549,40 610 1,00 2197,1 865 1,01 5029,2 1980 1,05 1645,92 648 1,01 2324,1 915 1,02 5410,2 2130 1,07 1724,66 679 1,02 2476,5 975 1,03 6121,4 2410 1,09 1884,68 742 1,03 2514,6 990 1,04 6883,4 2710 1,12 1981,20 780 1,04 2705,1 1065 1,05 7645,4 3010 1,14 2032,00 800 1,05 2743,2 1080 1,06 8407,4 3310 1,16

167

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 21.5. Moc Pk [kW] przenoszona przez jedno ebro pasa o profilu PH db1 Prdko obrotowa mniejszego koa n1 [obr/min] [mm] 700 950 1450 2850 5000 7000 9000 12000 20 0,02 0,03 0,04 0,08 0,12 0,16 0,19 0,24 22,5 0,03 0,04 0,05 0,09 0,15 0,19 0,23 0,29 25 0,03 0,04 0,06 0,11 0,17 0,22 0,27 0,35 28 0,04 0,05 0,07 0,12 0,20 0,26 0,32 0,40 31,5 0,04 0,05 0,08 0,14 0,23 0,30 0,37 0,46 35,5 0,05 0,06 0,09 0,17 0,27 0,35 0,43 0,53 40 0,06 0,07 0,11 0,19 0,31 0,40 0,49 0,60 45 0,06 0,08 0,12 0,22 0,35 0,46 0,56 0,66 50 0,07 0,09 0,13 0,24 0,39 0,51 0,61 0,72 56 0,08 0,10 0,15 0,28 0,44 0,57 0,68 0,78 63 0,09 0,12 0,17 0,31 0,50 0,64 0,75 0,82 71 0,10 0,13 0,20 0,35 0,56 0,71 0,81 0,84 80 0,12 0,15 0,22 0,40 0,62 0,78 0,86 0,82

Tablica 21.6. Moc Pk [kW] przenoszona przez jedno ebro pasa o profilu PJ db1 Prdko obrotowa mniejszego koa n1 [mm] [obr/min] 700 950 1450 2850 5000 7000 9000 20 0,04 0,05 0,07 0,12 0,18 0,23 0,27 25 0,06 0,07 0,10 0,18 0,28 0,36 0,44 31,5 0,08 0,10 0,14 0,25 0,41 0,53 0,62 35,5 0,09 0,12 0,17 0,31 0,48 0,62 0,76 40 0,10 0,14 0,20 0,36 0,57 0,73 0,89 45 0,12 0,16 0,23 0,41 0,66 0,86 1,03 50 0,14 0,18 0,26 0,47 0,75 0,98 1,15 56 0,15 0,20 0,29 0,53 0,85 1,11 1,30 60 0,17 0,22 0,32 0,58 0,92 1,19 1,40 63 0,18 0,23 0,34 0,61 0,97 1,25 1,45 67 0,19 0,25 0,36 0,65 1,04 1,32 1,54 71 0,20 0,27 0,39 0,69 1,10 1,40 1,59 78 0,21 0,28 0,41 0,74 1,16 1,46 1,67 80 0,23 0,30 0,43 0,79 1,24 1,55 1,73 85 0,24 0,32 0,46 0,84 1,31 1,63 1,80 90 0,26 0,34 0,49 0,89 1,38 1,70 1,85 95 0,27 0,36 0,52 0,94 1,45 1,77 1,87 100 0,29 0,38 0,55 0,99 1,52 1,83 1,88 112 0,32 0,42 0,62 1,10 1,67 1,94 1,89 125 0,36 0,47 0,69 1,22 1,81 2,01 1,77

168

_________________________________________________________________________________________________________________

Tablica 21.7. Moc Pk [kW] przenoszona przez jedno ebro pasa o profilu PK Prdko obrotowa mniejszego koa n1 db1 [mm] [obr/min] 700 950 1450 2850 5000 6000 7000 45 0,20 0,27 0,37 0,62 0,91 1,01 1,09 50 0,25 0,33 0,46 0,78 1,16 1,30 1,41 56 0,30 0,40 0,56 0,97 1,46 1,63 1,77 63 0,36 0,48 0,68 1,18 1,79 2,01 2,18 71 0,43 0,57 0,82 1,42 2,16 2,41 2,60 80 0,52 0,68 0,97 1,69 2,55 2,83 3,03 90 0,60 0,79 1,13 1,98 2,96 3,26 3,45 100 0,69 0,90 1,29 2,26 3,34 3,64 3,79 112 0,79 1,03 1,48 2,59 3,76 4,03 4,09 125 0,90 1,17 1,69 2,93 4,15 4,35 4,27 140 1,02 1,33 1,92 3,30 4,52 4,59 4,27 160 1,18 1,54 2,22 3,78 4,88 4,67 180 1,34 1,75 2,51 4,21 5,05 200 1,50 1,96 2,81 4,60 5,01 224 1,68 2,20 3,13 5,01 Tablica 21.8. Moc Pk [kW] przenoszona przez jedno ebro pasa o profilu PL db1 Prdko obrotowa mniejszego koa n1 [obr/min] [mm] 700 950 1450 2850 3500 4000 4600 5500 75 0,47 0,59 0,82 1,31 1,48 1,58 1,65 1,71 80 0,53 0,67 0,94 1,52 1,72 1,84 1,92 2,01 90 0,65 0,83 1,17 1,92 2,17 2,33 2,46 2,55 100 0,77 0,99 1,39 2,30 2,61 2,80 2,91 3,02 106 0,90 1,17 1,66 2,78 3,18 3,42 3,62 3,75 112 0,97 1,26 1,79 3,01 3,43 3,65 3,87 3,99 118 1,04 1,35 1,92 3,22 3,66 3,90 4,11 4,19 125 1,12 1,46 2,08 3,47 3,93 4,17 4,35 4,39 132 1,20 1,56 2,23 3,71 4,18 4,41 4,59 4,54 140 1,30 1,68 2,40 3,97 4,46 4,69 4,82 4,66 150 1,41 1,83 2,61 4,28 4,78 5,01 5,06 4,73 160 1,52 1,98 2,82 4,58 5,08 5,23 5,25 170 1,64 2,13 3,02 4,88 5,35 5,43 5,36 180 1,75 2,27 3,22 5,15 5,58 5,65 5,42 190 1,86 2,41 3,42 5,41 5,78 5,78 Tablica 21.9. Moc Pk [kW] przenoszona przez jedno ebro pasa o profilu PM db1 Prdko obrotowa mniejszego koa n1 [obr/min] [mm] 400 700 950 1200 1450 1800 2200 2850 180 2,17 3,43 4,37 5,22 5,95 6,82 7,65 8,25 190 2,36 3,74 4,77 5,70 6,51 7,51 8,33 8,93 200 2,55 4,05 5,17 6,18 7,06 8,12 9,00 9,56 224 3,75 5,99 7,65 9,14 10,41 11,95 13,11 13,60 250 4,35 6,96 8,90 10,62 12,04 13,74 14,86 14,84 280 5,04 8,07 10,30 12,25 13,81 15,58 16,56 315 5,82 9,33 11,87 14,05 15,76 17,49 18,06

169

355 400 450

6,71 7,69 8,76

10,73 13,60 12,26 15,43 13,89 17,34

15,98 17,94 19,84

17,77 19.67 21,36

19,23 20,62

_________________________________________________________________________________________________________________

Warunki pracy urzdzenia napdowego Lekkie (obcienie rwnomierne) rednie (przecienie do 50%) Cikie (przecienie do 100%) Bardzo cikie

Tablica 21.10. Warto wspczynnika warunkw pracy pasa Przykadowe silniki napdowe Nazwa urzdzenia I II Liczba godzin pracy na dob 10 1016 >16 10 1016 Urzdzenia AGD, przenoniki , 1,0 1,1 1,2 1,1 1,2 pompy wirowe i kompresory o mocy do 7,5 kW Napdy pasowe tokarki, szlifierki, 1,1 1,2 1,3 1,2 1,3 pompy wirowe i kompresory o mocy ponad 7,5 kW Maszyny wkiennicze, 1,2 1,3 1,4 1,4 1,5 drukarskie, pompy i sprarki tokowe, przenonik pytkowe Myny kulowe, kruszarki, 1,3 1,4 1,5 1,5 1,6 dwigniki i podnoniki

>16 1,3 1,4 1,6 1,8

Kolumna I silniki elektryczne z momentem rozruchowym do 2Mz, silniki spalinowe i turbiny o obrotach ponad 600 obr/min Kolumna II silniki elektryczne z momentem rozruchowym ponad 2Mz, silniki spalinowe i turbiny o obrotach do 600 obr/min Mz moment znamionowy silnika

Tablica 21.11. Warto wspczynnika kta opasania mniejszego koa k1 k1 k1 k1 [] [] [] [] 201 1,04 171 0,98 142 0,90 109 0,78 198 1,04 169 0,97 139 0,89 106 0,76 195 1,03 166 0,97 136 0,87 103 0,75 192 1,03 163 0,96 133 0,87 100 0,74 189 1,02 160 0,95 130 0,86 96 0,72 186 1,01 157 0,94 127 0,85 92 0,69 183 1,01 154 0,93 123 0,83 88 0,67 180 1,00 151 0,92 120 0,82 84 0,66 177 0,99 148 0,92 117 0,81 80 0,64 174 0,99 145 0,91 113 0,79 77 0,62 Tablica 21.12. Wartoci wspczynnikw obcienia pasa Wartoci wspczynnika rozcignicia pasa c1 Warunki pracy pasa Warunki pracy pasa lekkie rednie cikie cikie [] lekkie rednie stae czste stae czste obcienie wczanie obcienie wczanie 1,50 1,70 1,90 135 1,85 2,05 2,25 1,53 1,73 1,93 130 1,91 2,11 2,31 1,56 1,76 1,96 125 1,97 2,17 2,37 1,59 1,79 1,99 120 2,04 2,24 2,44 1,63 1,83 2,03 115 2,11 2,31 2,51 1,67 1,87 2,07 110 2,19 2,39 2,59 1,71 1,91 2,11 105 2,28 2,48 2,68 1,75 1,95 2,15 100 2,38 2,58 2,78

[] 180 175 170 165 160 155 150 145

170

140

1,80

Profil pasa c2

2,00 2,20 95 2,49 2,69 Wartoci wspczynnika siy odrodkowej c2 PH PJ PK PL 0,005 0,009 0,021 0,040

2,89 PM 0,120

_________________________________________________________________________________________________________________

21.4. Literatura.
21.1. Bednarek K., Gancarzewicz A., Szydo Z.: Projektowanie przekadni z paskiem zbatym. PM 14/82, s14-27. 21.2. Bijak achowski M., Dietrich M., Kacperski T., Stupnicki J., Szala J., Szewczyk K., Witkowski J.: Podstawy konstrukcji maszyn. Tom 3. Warszawa, WNT 1995. 21.3. Knosala R, Gwiazda A, Baier A, Gendarz P. Podstawy konstrukcji maszyn. Przykady oblicze. Warszawa. WNT 2000. 21.4. Katalog firmy ContiTech AG. Hannover.

21.5. Przykad oblicze

Obliczy wymiary przekadni pasowej z pasem wieloklinowym do napdu wrzeciona szlifierki, jeeli moc silnika elektrycznego wynosi P = 3,7 kW, prdko obrotowa silnika n1 = 2850 obr/min, prdko obrotowa wrzeciona n2 = 8550 obr/min. Wspczynnik warunkw pracy k2 1,2 (rednie warunki pracy). Ze wzgldw konstrukcyjnych rednica zewntrzna koa pasowego wielorowkowego na silniku powinna wynosi db1 125 mm. Obliczamy rzeczywiste przeoenie kinematyczne przekadni
n1 2850 = = 0,33 n2 8550 Z wykresu na rysunku 21.2 dla Pk2 = 3,7 1,2 = 4,44 kW oraz n2 = 8550 obr/min przyjmujemy pas o profilu PJ. Przyjmujemy rednic zewntrzn koa duego db1 = 125 mm i obliczamy ze wzoru (21.2b) rednice zewntrzn koa maego db2 i=

d b 2 = d b1i + 2hb (i 1) = 125 0,33 + 2 1,2(0,33 1) = 39,64 mm gdzie hb = 1,2 dla pasa o profilu PJ (tablica 21.1) i przyjmujemy najblisz zalecan rednic zewntrzna koa pasowego maego db2 = 40 mm. Zalecana odlego osi k przekadni wynosi (wzory 21.4a i 21.4b) amax 2(d b1 + d b 2 ) = 2(125 + 40) = 330 mm amin 0,7(d b1 + d b 2 ) = 0,7(125 + 40 ) = 115,5 mm przyjmujemy odlego osi k a = 220 mm

171

Dugo podziaow pasa Lb obliczamy ze wzoru (21.5)

Lb 2a +

(d b 2 + d b1

(d b 2 d b1 )2 )+
4a

= 2 220 +

(40 125)2 (40 + 125) +

4 220

= 707,4 mm

_________________________________________________________________________________________________________________

Z tablicy 21.3 dla pasa o profilu PJ przyjmujemy znormalizowan dugo podziaow pasa Lb = 711 mm (28) wwczas skorygowany rozstaw osi k wynosi (wzr 21.3)

d + d b1 1 d + d b1 1 a Lb b 2 + 2(d b 2 d b1 )2 Lb b 2 4 2 2 4 40 + 125 40 + 125 1 1 a = 711 + 711 2(40 125)2 = 221,84 mm 2 2 4 4

Kt opasania mniejszego koa dla i = 0,33 < 1 obliczamy ze wzoru (21.7b)
2

= 2arc cos

125 40 d b1 d b 2 = 157,91 = 2 arc cos 2a 2 221,84

Ze wzoru (21.8) wyznaczamy liczb eber pasa potrzebn do przeniesienia mocy silnika
zk = Pk 2 3,7 1,2 = = 5,83 Pk k1k3 0,89 0,94 0,91

gdzie: Pk = 0,89 kW moc przenoszona przez jedno ebro pasa o profilu PJ, dla rednicy mniejszego koa db2 = 40 mm i n2 = 8550 obr/min (tablica 21.6) k1 = 0,94 wspczynnik kta opasania (tablica 21.11 dla = 157,91 ) k3 = 0,91 wspczynnik dugoci pasa (tablica 21.3 dla Lb = 711 mm) Przyjmujemy pas o zk = 6 ebrach, ktry posiada oznaczenie PAS WIELOKLINOWY 6 PJ 711 ISO 9982 Rzeczywisty wspczynnik warunkw pracy pasa wynosi k 2 rz = z k Pk k1k 3 0,89 0,94 0,91 =6 = 1,234 > k 2 = 1,2 P 3,7

Stosujc wzory (21.9) i (21.10) obliczamy si rozcigajca pas Fv, przy uwzgldnieniu jego prdkoci v (d b1 + 2hb )n1 (125 + 2 1,2) 2850 = 19,01 m/s v= 60 103 60 103 157,91 P103 3,7 103 = 389,8 N Fv = c1 + 2 0,009 19,012 6 sin + 2c2 v 2 z k sin = 1,84 v 2 19,01 2 gdzie: c1 = 1,84 wspczynnik rozcigania pasa (rednie warunki pracy tablica 21.12) c2 = 0,009 wspczynnik siy odrodkowej (tablica 21.12 dla profilu pasa PJ) 172

_________________________________________________________________________________________________________________

Wymagane przemieszczenie x i y koa czynnego obliczamy ze wzorw (21.13b) i (21.14b)

0,008 711 = 5,8 mm 157,91 sin sin 2 2 157,91 0,005 Lb + h f 0,005 711 + 2,5 360 = 360 = 7,13 mm y = 157,91 sin sin 2 2 x = 0,008 Lb =

Sprawdzeniem uzyskania siy Fv = 389,8 N nacigu pasa jest pomiar ugicia tp pasa pod obcieniem si Fr. Stosujc wzory (21.11) i (21.12) obliczamy wymagane ugicie pasa tp, przy uwzgldnieniu siy Fk rozcigajcej jedno ebro pasa
389,8 = 33,1 N 157,91 2 z k sin 2 6 sin 2 2 157,91 t p = wk a sin = 5,2 10 2 sin = 11,23 mm 2 2 Fk = Fv

gdzie wk = 5,2 10 2 - wskanik ugicia, ktrego warto odczytano z wykresu na rysunku 21.4 dla siy Fk = 33,1 N i profilu pasa PJ (Fe = 10 N), a warto siy poprzecznej Fr wywoujcej ugicie pasa wynosi Fr = z k Fe = 6 10 = 60 N.

173

_________________________________________________________________________________________________________________

22. Spryny rubowe walcowe z drutu okrgego

Spryn nazywamy element konstrukcyjny charakteryzujcy si du odksztacalnoci. Cecha ta jest wykorzystywana w konstrukcjach maszynowych. Spryny speniaj rne zadania: magazynuj energi, gdy s odksztacone i oddaj prawie rwnowan ilo energii, gdy odksztacenie ustpuje, agodz uderzenia, wzbudzaj lub przejmuj drgania z okrelonym tumieniem, wywieraj naciski w parach kinematycznych itd. W kryteriach podziau spryn rubowych walcowych (naciskowe, nacigowe i skrtowe) uwzgldnia si zarwno rodzaj dominujcych napre w przekroju prta, jak i stan obcienia spryny oraz geometryczne cechy jej ksztatu Ze wzgldu na charakter obcie, jakiemu z reguy podlegaj spryny, do ich wyrobu zaleca si stosowanie stali wysokiej jakoci. W przypadkach szczeglnie trudnych warunkw pracy w rodowiskach silnie korodujcych wykonuje si je ze stali odpornych na korozj (PN-EN 10270-3:2004), stopw miedzi (PN-EN 12166:2002) oraz coraz czciej z tworzyw sztucznych. Zastosowanie stali niestopowej (PN-EN 10270-1:2004) powoduje konieczno poprawienia ich wasnoci antykorozyjnych poprzez dodatkowe zabiegi takie jak: fosforyzowanie, cynkowanie, miedziowanie lub powlekanie ich powierzchni powok cynkowo aluminiow. Wasnoci mechaniczne stali niestopowej patentowanej cignionej na zimno przeznaczonej na druty spryn mechanicznych w temperaturze otoczenia 20, wedug. PN-EN 10270-1:2004 podano w tablicy 22.1. Wpyw temperatury pracy na modu sprystoci wzdunej E i modu sprystoci poprzecznej G przedstawiono na rysunku 22.1.
Tablica 22.1. Wasnoci wytrzymaociowe drutu stalowego ze stali niestopowej patentowanej cignionej na zimno Gatunek drutu 1,0 SL SM DM SH, DH rednice drutu d d odchyka Powierzchnia drutu 1,5 Wytrzymao na rozciganie Rm [MPa] w zalenoci od rednicy drutu d [mm] 2,0 2,5 3,0 3,4 4,0 5,0 6,0 1460 1690 1690 1900 1410 1630 1630 1840 1370 1590 1590 1790 1320 1530 1530 1740 1260 1460 1460 1660 1210 1400 1400 1590

8,0 1120 1310 1310 1490

10,0 1060 1240 1240 1410

1720 1600 1520 1760 1980 1850 1760 2230 2090 1980

1,00-1,10-1,20-1,25-1,30-1,40-1,50-1,60-1,70-1,80-1,90-2,00-2,10-2,252,40-2,50-2,60-2,80-3,00-3,20-3,40-3,60-3,80-4,00-4,25-4,50-4,75-5,005,30-5,60-6,00-6,30-6,50-7,00-7,50-8,00-9,00-9,50-10,00 1 1,40 0,025 Wykonanie Znaczenie E = 206000 MPa 1,50 3,20 0,035 ph fosforanowanie 3,40 5,60 0,045 cu miedziowanie 6,00 8,50 0,060 9,00 10,00 0,070

Z ZA cynkowanie cynk/alumi nium

G = 81500 MPa

= 7,85 kg/dm3

Przykad oznaczenia:

Drut sprynowy EN 10270-1 DM-3,4 ph

_________________________________________________________________________________________________________________

174

Rys.22.1. Wpyw temperatury na zmian moduu sprystoci E i G dla materiaw wg PN-EN 10270-1:2004

22.1. Podstawowe oznaczenia

a [mm] przewit miedzy zwojami czynnymi, D, De, Di [mm] rednice: podziaowa, zewntrzna, wewntrzna, d [mm] rednica nominalna drutu, F [N] sia obciajce spryn, FK, FQ [N] sia wyboczenia, sia poprzeczna, fe [Hz] czstotliwo wasna (podstawowa) spryny, k, q wspczynnik poprawkowy naprenia, L [mm} dugo spryny, l [mm] dugo rozwinitych zwojw czynnych, M [Nm] moment skrcajcy, m [mm] rednia odlego midzy rodkami ssiednich zwojw (podziaka), N liczba cykli do pknicia, n, nt liczba zwojw: czynna, cakowita, R, RQ [N/mm] sztywno spryny, sztywno poprzeczna, s [mm] ugicie (wyduenie) spryny, w= D/d wskanik spryny, , [deg] kt skrcenia i jego przyrost, , wspczynnik: sztywnoci, smukoci, ugicie wzgldne, wspczynnik osadzenia, , k, zul [MPa] naprenia skrtne: nieskorygowane, skorygowane, dopuszczalne, , q, zul [MPa] naprenia zginajce: nieskorygowane, skorygowane, dopuszczalne. 175

_________________________________________________________________________________________________________________

22.2. Spryny naciskowe

W przypadku spryn walcowych naciskowych i nacigowych rozwaa si tylko naprenia styczne, jako e wywoujca je osiowa sia obciajca spryn ma kierunek styczny do powierzchni przekroju drutu. W trakcie obcienia (osiowego) materia spryny obciony jest gwnie napreniami od skrcania, dlatego odpowiednie naprenia oblicza si ze wzoru, M (22.1) = s zul Wo Na skutek zakrzywienia osi drutu lub prta w przekroju cinitej spryny wystpuje niejednolity rozkad napre skrtnych (rysunek 22.2).

Rys.22.2. Rozkad napre w przekroju poprzecznym prta okrgego

Maksymalne naprenie skrtne mona okreli w przyblieniu, stosujc wspczynnik poprawkowy naprenia k, ktry zaley od wskanika spryny. Wspczynnik naley uwzgldni przy obliczaniu maksymalnego i minimalnego naprenia skrtnego oraz zakresu obcienia skrtnego spryn obcianych dynamicznie. Jego zaleno od wskanika spryny w mona obliczy z przyblionego wzoru 22.2 (wedug Berengstrssera), lub wzoru 22.3 (wedug Wahla), dajcy w przyblieniu ten sam rezultat. w + 0,5 k= (22.2) w 0,75
k= 4 w 1 0,615 + 4w 4 w

(22.3)

gdzie: w = D/d - wskanik spryny, ktrego warto powinna si mieci w granicach 4 do 16 (zalecana warto 6 do 12). Naprenia skrtne skorygowane k dla spryn obcionych dynamicznie wyraamy wzorem: k = k (22.4) Charakterystyka spryny, tj. zaleno midzy obcieniem, a ugiciem spryny jest przedstawiona na rysunku 22.3. Spryny naciskowe poddane obcieniu staemu lub rzadko zmiennemu pkaj gwnie na skutek przekroczenia wytrzymaoci doranej materiau, dlatego te najwiksze 176

_________________________________________________________________________________________________________________

naprenie, odpowiadajce najwikszemu obcieniu roboczemu Fn, nie powinno przekracza wartoci naprenia dopuszczalnego zul kn zul = 0,56Rm min (22.5) przy czym naprenie styczne c odpowiadajce teoretycznemu obcieniu Fcth spryny przy dugoci zblokowanej Lc, moe przekracza warto naprenia dopuszczalnego zul nie wicej ni o 12 %.

Rys.22.3. Charakterystyka spryny

Spryny naciskowe poddane obcieniu zmiennemu pkaj gwnie na skutek zmczenia materiau, jakie wystpuje po pewnym czasie pracy spryny. Z tego powodu przy

Rys.22.4. Wykres drga spryny poddanej napreniom dynamicznym

obliczaniu tych spryn decydujce znaczenie ma warto przyrostu napre stycznych kh na drodze pracy sh spryny (rysunek 22.4) kh = k 2 k1 (22.6) 177

_________________________________________________________________________________________________________________

gdzie: k1, k2 naprenie styczne skorygowane powstae pod dziaaniem odpowiedniej siy F1, F2 wwczas :

zul =

kh
k

(22.7)

Przyrost napre stycznych kh nie przekroczy wartoci dopuszczalnej wyznaczonej z wykresu wytrzymaoci zmczeniowej (rysunki 22.5 i 22.6) gdy zostan spenione warunki: k1 = kU (22.8)

k2 k0 kh kH

(22.9) (22.10)

Na wykresach wytrzymaoci zmczeniowej (rysunki 22.5 i 22.6) naniesiono linie rwnego stosunku napre ktre s te przydatne do sprawdzania konstrukcji danej spryny.

Rys.22.5. Wykres nieograniczonej wytrzymaoci zmczeniowej (wykres Goodmana) dla spryn zwijanych na zimno, wykonanych z patentowanego cignionego drutu stalowego sprynowego gatunku DH wg EN 10270-1:2004, rutowana

178

_________________________________________________________________________________________________________________

Zaleca si, aby wszystkie spryny obciane dynamicznie byy rutowane, ktre jest moliwe dla rednicy drutu d > 1 mm, wskanika spryny w < 15 oraz przewitu midzy zwojami czynnymi a0 > d. Za pomoc podanych wyej wzorw mona obliczy skorygowan rednic drutu, wedug wzoru

d =3

8DF

zul

(22.11)

Rys.22.6. Wykres wytrzymaoci zmczeniowej przy maej liczbie cykli (wykres Goodmana) dla spryn zwijanych na zimno, wykonanych z patentowanego cignionego drutu stalowego sprynowego gatunku DH wg EN 10270-1:2004, rutowanych

Celem oblicze zasadniczych jest sprawdzenie, czy wstpnie dobrane parametry spryny bd w stanie speni warunki pracy. Do parametrw tych oprcz napre dopuszczalnych nale: - liczba zwojw czynnych spryny n

179

_________________________________________________________________________________________________________________

Zwoje pracujce nazywamy zwojami czynnymi, a ich liczb wyznaczamy ze wzoru

Gd 4 s n= 8D3 F

(22.12)

gdzie: G (MPa) modu sprystoci poprzecznej materiau drutu cakowita liczba zwojw nt Cakowit liczb zwojw nt obliczamy, dodajc do liczby zwojw czynnych n liczb zwojw biernych, ktre znajduj si na kocu spryny dla spryn zwijanych na zimno nt = n + 2 (22.13) dla spryn zwijanych na gorco nt = n + 1,5 (22.14)

statyczna poosiowa sztywno spryny R Sztywno spryny jest to stosunek obcienia spryny do jej odksztacenia pod wpywem tego obcienia
R = Gd 4 8 D 3n

(22.15)

suma minimalnych przewitw midzy ssiednimi zwojami czynnymi Sa

Aby spryna moga spenia swoje podstawowe zadanie, midzy jej zwojami musz znajdowa si odstpy, ktrych minimaln wielko okrela wzr dla spryn zwijanych na zimno i obcionych statycznie
D2 S a = n 0,0015 + 0,1d d dla spryn zwijanych na zimno i obcionych dynamicznie D2 S a = 1,5n 0,0015 + 0,1d d dla spryn zwijanych na gorco i obcionych statycznie S a = 0,02n(D + d ) dla spryn zwijanych na gorco i obcionych dynamicznie S a = 0,04n(D + d ) (22.17) (22.16)

(22.18) (22.19)

dugo spryny zblokowanej Lc Jeeli pod dziaaniem obcienia zewntrznego zwoje spryny zetkn si ze sob, to nastpuje jej zblokowanie i spryna nie pracuje ju jako element sprysty. Jej dugo wyznaczamy ze wzoru
180

_________________________________________________________________________________________________________________

dla spryn zwijanych na zimno z przyoonymi szlifowanymi kocami Lc nt d max dla spryn zwijanych na zimno z przyoonymi nieszlifowanymi kocami Lc (nt + 1,5)d max dla spryn zwijanych na gorco z przyoonymi szlifowanymi kocami Lc (nt 0,3)d max dla spryn zwijanych na gorco z przyoonymi nieszlifowanymi kocami Lc (nt + 1,1)d max gdzie: dmax - maksymalna rednica drutu z uwzgldnieniem jej odchyek zwikszenie rednicy zewntrznej spryny przy jej zblokowaniu De Najwikszy przyrost rednicy wystpuje w chwili zblokowania spryny i wynosi
De = 0,1 m 2 0,8md 0,2d 2 D

(22.20) (22.21) (22.22) (22.23)

(22.24)

Wielko odstpu midzy ssiednimi zwojami m wynosi dla spryn z przyoonymi szlifowanymi kocami L d m= 0 n dla spryn z nie przyoonymi nieszlifowanymi kocami L 2,5d m= 0 n -

(22.25)

(22.26)

obcienie teoretyczne potrzebne do zblokowania spryny Feth Si z jak trzeba oddziaywa na spryn, aby wywoa jej zblokowanie, obliczamy ze wzoru
Fcth = Gd 4 sc 8 D 3n

(22.27)

naprenia styczne skorygowane ki (k1, k2) Naprenie styczne skorygowane ki wywoane si Fi jest wyraone wzorem 8 D Fi ki = k d3 dla spryny zblokowanej wzorem 8 D F c = d 3 eth
181

(22.28)

(22.29)

_________________________________________________________________________________________________________________

praca spryny
W = 1 Fs 2

(22.30)

stateczno spryny Ugicie spryny sK przy ktrym zaczyna si wyboczenie obliczamy ze wzoru
G 2 1 D 0,5 E 1 s K = L0 G G w L0 1 0,5 + E E

(22.31)

gdzie: E [MPa] modu sprystoci wzdunej (modu Younga) G [MPa] modu sprystoci poprzecznej w wspczynnik osadzenia kocw spryny, ktry podano na rysunku 22.7 dla najbardziej popularnych typw osadze Zabezpieczenie przed wyboczeniem osigane jest przy spenieniu warunku s > 0 i
sK > 1 , lub mona je oszacowa na podstawie wykresu przedstawionego na rysunku 22.8. Po s prawej stronie krzywej granicznej spryna jest niestabilna, po lewej stronie spryna jest stabilna.

Rys.22.7. Typy osadze i odpowiadajce im wspczynniki osadzenia osiowo obcionych spryn

czstotliwo podstawowa drga wasnych fe Czstotliwo wasna pierwszego rzdu spryny z obydwoma kocami prowadzonymi, a ponadto jednym kocem okresowo wzbudzanym w zakresie pracy jest okrelona wzorem:
fe = 3560d nD 2 G

182

(22.32)

gdzie: [kg/dm3] gsto

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys.22.8. Teoretyczna krzywa graniczna wyboczenia spryn spiralnych naciskowych

W celu uniknicia zwikszenia naprenia skrtnego wywoanego zjawiskiem rezonansu naley: - unika cakowitej liczby stosunku midzy czstotliwociami wzbudzenia a czstotliwociami wasnymi - stosowa spryny z progresywn charakterystyk (zmienna podziaka) - wprowadza tumienie poprzez zastosowanie przekadek W przypadku duych obcie, jak rwnie w celu zaoszczdzenia miejsca przeznaczonego do umieszczenia spryny, zaleca si stosowa zoone spryny rubowe naciskowe (rysunek 22.9). W celu uniknicia ewentualnego zacinania si zwojw stosujemy spryny o prawym i lewym kierunku zwojw. Tak montowanym zespoom spryn stawia si nastpujce wymagania: - ugicie poszczeglnych spryn skadowych podczas pracy jest jednakowe - obcienie cakowite zespou spryn jest rwne sumie obcie spryn skadowych - najwiksze naprenie wywoane wsplnym obcieniem we wszystkich sprynach skadowych powinno by jednakowe - spryny skadowe osigaj stan zblokowania niemal rwnoczenie Z powyszych warunkw wynika, e dla dwch spryn pracujcych w zespole otrzymamy: d1 D1 n2 w = = = = d 2 D2 n1 w 2 F1 F2
183

(22.33)

_________________________________________________________________________________________________________________

Przedstawiona metoda oblicze spryn rubowych walcowych naciskowych jest zgodna z norm PN-EN 13906-1:2006.

Rys.22.9. Zalenoci geometryczne midzy rednicami drutw w zespole spryn rubowych

22.3. Spryny nacigowe

Spryna nacigowa (rysunek 22.10) przeciwstawia si sile osiowej dcej do powikszania jej dugoci, z napiciem wstpnym lub bez napicia wstpnego. Wykonywana jest zwykle z drutu o przekroju okrgym, zwinitym wok osi, z przewitem midzy zwojami lub bez przewitu.

Rys.22.10. Teoretyczny wykres spryny nacigowej

184

Naprenia skrtne, rednic drutu, ugicie spryny, liczb zwojw czynnych oblicza si wedug wzorw podanych dla spryn naciskowych. W przypadku spryn nacigowych z si napicia wstpnego, si F w tych wzorach naley zastpi rnic si F-F0.
_________________________________________________________________________________________________________________

Prac spryny obliczamy ze wzoru 1 W = (F + F0 )s (22.34) 2 Uzyskanie siy napicia wstpnego F0 jest moliwe tylko w sprynach zwijanych na zimno, nie podlegajcych obrbce cieplnej po zwiniciu. Naprenie skrtne napicia wstpnego 0 wywoane si napicia wstpnego F0, dla drutw gatunku wg PN-EN 10270-1:2004 (tablica 22.1) i technologii zwijania spryny oblicza si z wzorw: - zwijanie na zwijarkach rcznych 0 = (0,135 0,00625w)Rm (22.35) zwijanie na zwijarkach automatycznych 0 = (0,075 0,00375w)Rm (22.36)

Dopuszczalne naprenie skrtne zul pod obcieniem statycznym dla maksymalnej dopuszczalnej siy Fn przyjmuje si: - spryny zwijane na zimno zul = 0,45Rm (22.37) spryny zwijane na gorco z przewitem midzy zwojami czynnymi wynoszcymi 0,55 mm i rednicy do 25 mm (22.38) 400 MPa < zul 600 MPa Przyblion zaleno do okrelenia cakowitej liczby zwojw spryny nacigowej z si napicia wstpnego przedstawia wyraenie
nt =

LK 1 (22.39) d Dla spryn nacigowych z zaczepami otwartymi zgodnie z rysunkiem 22.11 naley przyjmowa n = nt (22.40)

a odlego wewntrznego promienia zaczepu od od korpusu spryny

LH = (0,8 1,1)Di

(22.41)

22.5. Literatura
185

22.1. B. Branowski. Metalowe elementy spryste. WNT. Warszawa 1988 22.2. J. ukasz, A. Skoyszewski, F. Witek, W. Zachariasz. Druty ze stali i stopw specjalnych. WNT. Warszawa 2006
_________________________________________________________________________________________________________________

22.3. A. Sko, J. Spaek, S. Markusiak. Podstawy konstrukcji maszyn. Tom 2. WNT. Warszawa 2008 22.4. Praca zbiorowa pod red. M. Dietricha. Podstawy konstrukcji maszyn. Tom 1 i 2. WNT. Warszawa. 2007 22.5. PN-EN 13906-1:2006. Spryny rubowe walcowe z drutu lub prta okrgego. Obliczenia i konstrukcja. Cz 1. Spryny naciskowe. 22.6. PN-EN 13906-2:2006. Spryny rubowe walcowe z drutu lub prta okrgego. Obliczenia i konstrukcja. Cz 2. Spryny nacigowe. 22.7. PN-EN 13906-3:2006. Spryny rubowe walcowe z drutu lub prta okrgego. Obliczenia i konstrukcja. Cz 3. Spryny skrtowe 22.8. PN-EN 10270-1:2004. Drut stalowy na spryny mechaniczne. Cz 1. Drut sprynowy ze stali niestopowej patentowany cigniony na zimno 22.9. PN-EN 10270-2:2004. Drut stalowy na spryny mechaniczne. Cz 2. Drut sprynowy hartowany w oleju i odpuszczany. 22.19. PN-EN 10270-3:2004. Drut stalowy na spryny mechaniczne. Cz 3. Drut sprynowy ze stali odpornej na korozj.

22.6. Przykady oblicze

PRZYKAD 22.1

Zaprojektowa i obliczy spryn rubow walcow naciskow wykonan z cignionego drutu stalowego sprynowego gatunku DH. Obcienie, jakiemu ma by poddana spryna, ma charakter dynamiczny (wymagana jest nieograniczona jej trwaoci N > 107) i zmienia si od siy najmniejszej F1 = 250 N do siy maksymalnej F2 = 500 N przy ugiciu sh = 15 mm i czstoci wymusze = 20 s-1. Dopuszczalna rednica zewntrzna spryny Demax = 50 mm. Ugicie spryny s1 wyznaczamy, posugujc si rysunkiem 22.4 z proporcji Fs F2 F1 F1 250 15 = skd s1 = 1 h = = 15 mm sh s1 F2 F1 500 250 natomiast ugicie s2 wynosi
186

s2 = s1+sh = 15+15 = 30 mm Z wykresu nieograniczonej wytrzymaoci zmczeniowej Goodmana (rysunek 22.5), dla stosunku si F1/F2 = 0,5 i drutu o gruboci d = 5 mm odczytujemy wartoci: kU = 360 MPa, k 0 = 720 MPa, kH = 360 MPa
_________________________________________________________________________________________________________________

Przyjmujemy zaoenie, e k2 jest bliskie k0. A zatem k 2 = 700 MPa, a wartoci k wynosz

k1 =

s1 15 k 2 = 700 = 350 MPa 30 s2

kh = k 2 k1 = 700 350 = 350 MPa

rednic podziaowa maksymalna wyznaczamy z zalenoci Dmax = De max d = 50 5 = 45 mm Uwzgldniajc tolerancj wykonania drutu oraz jej przyrost przy zblokowaniu, przyjmujemy ostatecznie D = 44 mm a wskanik spryny wyniesie D 44 w= = = 8,8 d 5 Wspczynnik zwikszenia napre (wzr 22.2) w + 0,5 8,8 + 0,5 9,3 k= = = = 1,155 w 0,75 8,8 0,75 8,05 wwczas (wzr 22.7)

zul =

kh
k

350 = 303 MPa 1,155

Skorygowana rednica drutu (wzr 22.11) d =3 8 D(F2 F1 )

zul

=3

8 44(500 250) = 4,52 mm 303

a do dalszych oblicze przyjmujemy d = 5 mm Parametry geometryczne spryny wynosz: - liczba zwojw czynnych
n= Gd 4 s 2 8D 3 F2 = 81500 5 4 30 = 4,48 8 44 3 500

przyjmujemy n = 4,5

cakowita liczba zwojw nt = n + 2 = 4,5 + 2 = 6,5 sztywno spryny

R=

Gd 4 81500 5 4 = = 16,61 N/mm 8 D 3 n 8 44 3 4,5

187

suma przewitw (odstpw) midzy ssiednimi zwojami czynnymi

44 2 D2 + 0,1 5 = 7,295 7,3 mm S a = 1,5n 0,0015 + 0,1d = 1,5 4,5 0,0015 5 d

_________________________________________________________________________________________________________________

dugo spryny zblokowanej Lc nt d max = 6,5 5,03 = 32,695 32,7 mm dugo spryny nie obcionej L0 = Lc + S a + s 2 = 32,7 + 7,3 + 30 = 70 mm zwikszenie rednicy zewntrznej spryny przy jej zblokowaniu
De = 0,1 m 2 0,8md 0,2d 2 14,44 2 0,8 14,44 5 0,2 5 2 = 0,1 = 0,33 mm D 44 L d 70 5 gdzie m = 0 = = 14,44 mm n 4,5

sprawdzenie rednicy zewntrznej spryny De = D + d + De = 44 + 5 + 0,33 = 49,33 mm < Demax = 50 mm -

ugicie spryny do zblokowania s c = L0 Lc = 70 32,7 = 37,3 mm dugo spryny L1 pod obcieniem si F1 L1 = L0 s1 = 70 15 = 55 mm dugo spryny L2 pod obcieniem si F2 L2 = L0 s 2 = 70 30 = 40 mm obcienie teoretyczne potrzebne do zblokowania spryny Fcth = Gd 4 s c 8D 3 n = 81500 5 4 37,3 = 619,56 N 8 44 3 4,5

naprenie styczne skorygowane k 8 DF1 8 44 250 k1 = k = 1,155 = 258,82 MPa 3 d 53 8 DF2 8 44 500 = 1,155 = 517,64 MPa k2 = k 3 d 53 kh = k 2 k1 = 517,64 258,82 = 258,82 N sprawdzenie trwaoci k1 = 258,82 MPa < kU = 360 MPa k2 = 517,64 MPa < k0 = 720 MPa
188

kh = 258,82 MPa < kH = 360 MPa naprenie styczne skorygowane c przy sprynie zblokowanej 8 DFcth 8 44 619,56 = = 555,35 MPa cth = d 3 53

_________________________________________________________________________________________________________________

naprenie dopuszczalne zul = 0,5Rm = 0,5 1460 = 730 MPa > cth = 555,53 MPa sprawdzenie statecznoci spryny pierwiastek kwadratowy rwnania 22.31 dla G/E = 0,396 wynosi
1

G 2 2 E D = 1 0,396 44 = 3,22 G 0,5 L0 0,5 + 0,396 0,5 70 0,5 + E poniewa warto pierwiastka jest wiksza od jednoci, to wyboczenie spryny nie wystpuje - czsto podstawowa drga wasnych

fe = -

3560d nD 2

3560 5 4,5 44 2

81500 = 208,2 s-1 7,85

stosunek czstoci drga wasnych do czstoci wymusze wynosi f e 208,2 = = 10,41 20 warto tego ilorazu jest liczb niecakowit i wiksz od 10, zatem nie trzeba si obawia wystpienia drga rezonansowych.

PRZYKAD 22.2

Spryn rubow naciskow z przykadu 22.1 zastpi ukadem dwch wsposiowych spryn rubowych walcowych naciskowych (rysunek 22.9) wykonanych z patentowanego drutu stalowego sprynowego gatunku DH zwijanego na zimno. Obcienie cakowite zespou spryn jest rwne sumie obcie skadowych F1 = F11 + F12 oraz F2 = F21 + F22 Z wykresu nieograniczonej wytrzymaoci zmczeniowej Goodmana (rysunek 22.5), dla stosunku si F11/F21 = 0,5 i drutu o gruboci d1 = 4 mm odczytujemy wartoci: kU 1 = 375 MPa, k 01 = 750 MPa, kH 1 = 375 MPa rednic podziaow maksymaln wyznaczamy z zalenoci
189

D1max = De max d1 = 50 4 = 46 mm
Uwzgldniajc tolerancj wykonania drutu oraz przyrost rednicy przy zblokowaniu, przyjmujemy ostatecznie D1 = 40 mm a wskanik spryn wyniesie D 40 w= 1 = = 10 d1 4
_________________________________________________________________________________________________________________

Korzystajc z rwnania (22.33) otrzymujemy zalenoci na obliczenie: - rednicy drutu d2 spryny w2 10 2 d 2 = d1 =4 = 3,2 mm w 10 - rednic podziaowa D2 spryny D2 = wd 2 = 10 3,2 = 32 mm si przenoszonych przez kad ze spryn F1 250 = 97,6 N = F12 = 2 2 10 w 1+ 1+ 10 2 w 2

F11 = F1 F12 = 250 97,6 = 152,4 N

F22 = F2 w 1+ w 2
2

500 10 1+ 10 2
2

= 195,2 N

F21 = F2 F22 = 500 195,2 = 304,8 N

Z wykresu nieograniczonej wytrzymaoci zmczeniowej Goodmana (rysunek 22.5), dla stosunku si F12/F22 = 0,5 i drutu o gruboci d2 = 3,2 mm odczytujemy wartoci: kU 2 = 385 MPa, k 02 = 770 MPa, kH 2 = 385 MPa Wspczynnik zwikszenia napre (wzr 22.2) w + 0,5 10 + 0,5 10,5 k= = = = 1,135 w 0,75 10 0,75 9,25 Sprawdzenie trwaoci spryny zewntrznej 8D F 8 40 152,4 = 275,3 MPa < kU 1 = 375 MPa k11 = k 1 311 = 1,135 d 1 43

k 21 = k

8D1 F21

d13

= 1,135

8 40 304,8 = 550,6 MPa < k 01 = 750 MPa 43

kh1 = k 21 k11 = 550,6 257,3 = 257,3 MPa < kH 1 = 375 MPa

Sprawdzenie trwaoci spryny wewntrznej
190

 k12 = k k 22 = k

8D2 F12
3 d 2

= 1,135 = 1,135

8 32 97,6 = 275,5 MPa < kU 2 = 385 MPa 3,2 3

8D2 F22
3 d 2

8 32 195,2 = 551 MPa < k 02 = 770 MPa 3,2 3

kh 2 = k 22 k12 = 551 275,5 = 275,5 MPa < kH 2 = 385 MPa

_________________________________________________________________________________________________________________

Parametry geometryczne spryny zewntrznej - liczba zwojw czynnych n1 = Gd14 s 2 8D13 F21 = 81500 4 4 30 = 4,01 8 40 3 304,8 przyjmujemy n1= 4

cakowita liczba zwojw nt1 = n1 + 2 = 4 + 2 = 6 sztywno spryny R1 = Gd14 8 D13 n1 = 81500 4 4 = 10,188 N/mm 8 40 3 4

suma przewitw (odstpw) midzy ssiednimi zwojami czynnymi

2 D2 0,0015 1 + 0,1d1 = 1,5 4 0,0015 40 + 0,1 4 = 6 mm S a = 1,5n1 d1 4 dugo spryny zblokowanej Lc1 nt1d1max = 6 4,03 = 24,18 mm

dugo spryny nie obcionej L01 = Lc1 + S a1 + s 2 = 24,18 + 6 + 30 = 60,18 mm zwikszenie rednicy zewntrznej spryny przy jej zblokowaniu De1 = 0,1
2 m1 0,8m1d1 0,2d12 14,04 2 0,8 14,04 4 0,2 4 2 = 0,1 = 0,372 mm D1 40

gdzie m1 = -

L01 d1 60,18 4 = = 14,04 mm n1 4

ugicie spryny do zblokowania s c1 = L01 Lc1 = 60,18 24,18 = 36 mm dugo spryny L11 pod obcieniem si F11 L11 = L01 s1 = 60,18 15 = 45,18 mm dugo spryny L21 pod obcieniem si F21 L21 = L01 s 2 = 60,18 30 = 30,18 mm
191

obcienie teoretyczne potrzebne do zblokowania spryny Fcth1 81500 4 4 36 = 366,75 N = = 8 D13 n1 8 40 3 4 Gd14 sc1

naprenie styczne skorygowane c1 przy sprynie zblokowanej 8 D Fcth 8 40 366,75 = 583,7 MPa < zul = 0,5Rm = 0,5 1460 = 730 MPa cth1 = 1 3 1 = d 1 43

_________________________________________________________________________________________________________________

Parametry geometryczne spryny wewntrznej - liczba zwojw czynnych n2 = 4 Gd 2 s 2 3 8 D2 F22

81500 3,2 4 30 = 5,01 8 32 3 195,2

przyjmujemy n2= 5

cakowita liczba zwojw nt 2 = n2 + 2 = 5 + 2 = 7 sztywno spryny R2 =

4 Gd 2 3 8 D2 n 2

81500 3,2 4 = 6,52 N/mm 8 32 3 5

suma przewitw (odstpw) midzy ssiednimi zwojami czynnymi D2 32 2 S a 2 = 1,5n2 0,0015 2 + 0,1d 2 = 1,5 5 0,0015 + 0,1 5 = 7,35 mm d2 5 dugo spryny zblokowanej Lc 2 nt 2 d 2 max = 7 3,23 = 22,61 mm dugo spryny nie obcionej L02 = Lc 2 + S a 2 + s 2 = 22,61 + 7,35 + 30 = 59,96 mm zwikszenie rednicy zewntrznej spryny przy jej zblokowaniu De 2
2 2 m2 0,8m2 d 2 0,2d 2 11,35 2 0,8 11,35 3,2 0,2 3,2 2 = 0,1 = 0,1 = 0,3 mm D2 32

gdzie m2 = -

L02 d 2 59,96 3,2 = = 11,35 mm n2 5

ugicie spryny do zblokowania s c 2 = L02 Lc 2 = 59,96 22,61 = 37,35 mm dugo spryny L12 pod obcieniem si F12 L12 = L02 s1 = 59,96 15 = 44,96 mm dugo spryny L22 pod obcieniem si F22 L22 = L02 s 2 = 59,96 30 = 29,96 mm
192

obcienie teoretyczne potrzebne do zblokowania spryny Fcth 2 =

4 Gd 2 sc 2 3 8 D2 n 2

81500 3,2 4 37,35 = 243,5 N = 8 32 3 5

naprenie styczne skorygowane c2 przy sprynie zblokowanej 8 D Fcth 8 32 243,5 = 605,5 MPa < zul = 0,5Rm = 0,5 1460 = 730 MPa cth 2 = 2 3 2 = d 2 53

_________________________________________________________________________________________________________________

Luz promieniowy pomidzy zwojami spryny wynosi De 2 0,3 d d 2 4 3,2 a= 1 = = 0,4 mm > = = 0,15 mm 2 2 2 2 Czsto podstawowa drga wasnych zespou spryn obliczamy ze wzoru
f e = 3560
f e = 3560

G
3

2 n1 n2 w D1d12 n1 + D2 d 2 n 2

d1 n 2 + d 2 n1

)
)

81500 4 5 + 3,2 4 -1 = 226,7 s 3 7,85 4 5 10 40 4 2 4 + 32 3,2 2 5

a stosunek czstoci drga wasnych do czstoci wymusze wynosi f e 226,7 = = 11,335 20 warto tego ilorazu jest liczb niecakowit i wiksz od 10, zatem nie trzeba si obawia wystpienia drga rezonansowych.

193

_________________________________________________________________________________________________________________

23.

Zagadnienia wstpne

Eksploatacja interesuje si caym procesem istnienia obiektw technicznych, poczwszy od koncepcji ich powstania i projektowania, poprzez konstruowanie, wytwarzanie i uytkowanie a do likwidacji i utylizacji po wykorzystaniu. Tak szerokie potraktowanie eksploatacji wynika z faktu, e ju na etapie projektowania i konstruowania obiektu technicznego naley przewidzie wszelkie rozwizania pozwalajce na jak najbardziej efektywne wykorzystanie obiektu na etapie eksploatacji waciwej (uytkowania i obsugiwania). Definiujc eksploatacj mona przyj najbardziej intuicyjn znan norm stanowic, e jest to zesp celowych dziaa organizacyjno-technicznych i ekonomicznych ludzi z obiektem technicznym oraz wzajemne relacje, wystpujce pomidzy nimi od chwili przejcia obiektu do wykorzystania zgodnie z przeznaczeniem, a do jego likwidacji.

23.1. Cele i zadania eksploatacji

Opierajc si na podanej definicji najbardziej oglnym celem eksploatacji dowolnego obiektu technicznego jest efektywne jego wykorzystanie, zgodnie z przeznaczeniem. Gwne cele eksploatacji mona rozdzieli na [29]: 1. cele, dotyczce samego obiektu eksploatacji, 2. cele, dotyczce toku dziaa w obszarze eksploatacji (procesu eksploatacji), 3. cele, dotyczce pozostaych uczestnikw omawianego obszaru (otoczenie techniczne i nietechniczne obiektu, informacja). Wrd najczciej formuowanych zada oglnych (celw dziaania) w sferze eksploatacji mona wymieni [29]: formuowanie strategii (okrelenie celw przedsibiorstwa), zadania operacyjne (biece), zadania rozwojowe, zadania logistyczne, zadania promocyjne, zadania bezpieczestwa, zadania utrzymania waciwego personelu. Obok wymienionych zada oglnych mona sformuowa nastpujce szczegowe zadania eksploatacyjne w przedsibiorstwie. S nimi [29]: wyduenie czasu efektywnej pracy obiektw (maszyn, urzdze), skracanie czasu odnawiania zdolnoci eksploatacyjnej (remontw) obiektw przy rwnoczesnym polepszaniu jakoci odnawiania obiektw, zwikszenie trwaoci i niezawodnoci obiektw eksploatacji, zmniejszenie zuycia materiaw eksploatacyjnych (paliwa, oleje, smary, energia itp.), optymalizacja gospodarki czciami zamiennymi, optymalizacja przepywu informacji w systemie technicznym,

194

______________________________________________________________________________________________________________

ksztacenie specjalistw w zakresie eksploatacji, formuowanie zalece i kryteriw eksploatacyjnych dla procesw projektowania i konstruowania oraz wytwarzania rodkw technicznych, racjonalizacja struktur organizacyjno-decyzyjnych w zarzdzaniu eksploatacj, usprawnienie warunkw uytkowania rodkw technicznych (obiektw eksploatacji), polepszenie bezpieczestwa pracy, eliminacja zagroe rodowiska wywoanych przez uytkowanie obiektw technicznych. Przedstawione cele i zadania eksploatacyjne przedsibiorstwa s realizowane w systemie eksploatacji (przedstawionym schematycznie na rys. 23.1.) przez wydzielone suby o wyspecjalizowanych funkcjach np. suba pracownicza, narzdziownia, kontrola techniczna, suba remontowa, itp.

System eksploatacji
System zarzdzania System uytkowania System obsugiwania
System obsugi technicznej

System zaopatrzenia

System diagnostyczny System napraw

Rys.23.1. System eksploatacji maszyn i urzdze

23.2. Optymalizacja eksploatacji

Jak wikszo rozwiza technicznych czy organizacyjnych eksploatacja podlega procesowi optymalizacji. Z eksploatacj optymaln mamy do czynienia wwczas, gdy moemy uzna, e jest ona najlepsza w danych warunkach ze wzgldu na przyjte kryterium (kryteria) optymalizacji. Naley zwrci uwag, e gdy bierzemy pod uwag rne kryteria, otrzymujemy rne wyniki optymalne. Podstawowe kryterium eksploatacyjne to: minimalizacja kosztw lub maksymalizacja zyskw. Formuujc zadania optymalizacji naley mie na wzgldzie:

195

_________________________________________________________________________________________________________________

- osignicie podanego efektu przy minimum nakadu, - osignicie maksimum efektu przy wykorzystaniu dozwolonych nakadw. Kryteriami optymalizacji eksploatacji mog ponadto by: - kryterium efektywnoci pracy, - kryterium trwaoci. Trwao jest waciwoci obiektu mechanicznego pozostawania w stanie zdolnoci do poprawnej pracy z koniecznymi przerwami na obsug techniczn i naprawy. Miar trwaoci moe by: - czas pracy, - liczba zadziaa (liczba rozruchw).

23.3.

Zasady eksploatacji

W celu osignicia postawionych celw eksploatacyjnych obiektw technicznych naley przestrzega nastpujcych oglnych zasady eksploatacji, ktrymi s [3]: Funkcjonalno W zasadzie tej naley precyzyjnie okreli jakie funkcje bdzie realizowa obiekt. Jest to gwny wymg stawiany projektantowi i konstruktorowi. Ten punkt stanowi podstaw opracowania pozostaych punktw - zasad. Efektywno ekonomiczna - Zasada ta zakada dobr jak najlepszych wskanikw techniczno-ekonomicznych np.: optymalna masa jednostkowa (stosunek ciaru urzdzenia do wydajnoci), maa energochonno, koszty budowy (produkcja unikatowa, jednostkowa, seryjna, wielkoseryjna) czy koszty eksploatacji (np. bardzo drogie materiay eksploatacyjne (przykad drukarek)) Wybr najlepszego (optymalnego) materiau jako tworzywa do konstrukcji produktu Zasada ta wymaga przeanalizowania, ju na etapie projektowania, przez konstruktora wasnoci rnych materiaw konstrukcyjnych, jak wytrzymao, gsto, twardo, odporno na cieranie, korozje, temperatur i wiele innych. Sposb wytwarzania - Zasada ta wskazuje na metody wykonania maszyny czy urzdzenia w sposb optymalny ze wzgldu na wielkoci produkcji, np.: spawanie, odlewanie, kucie itd. Obrbka zewntrzna - Kierujc si t zasad podczas obrbki materiau wykonujemy maksymalnie duo obrbki zgrubnej, a tylko tam, gdzie jest to konieczne wykonujemy obrbk dokadn. Ksztat zewntrzny - W myl tej zasady dbamy o takie elementy wyrobu jak: estetyka, kolor, ergonomiczno ksztatu lub czynnik mody. Monta - Realizujc t zasad dbamy o szybki monta elementw w cao, szybki monta caoci w miejscu eksploatacji, moliwo szybkiej wymiany kadej zuytej czci. Ekspedycja Speniajc zaoenia tej zasady naley tak zabezpieczy obiekt, aby nie ulegy zmianie jego wasnoci w czasie ekspedycji. Obsuga - W myl tej zasady naley przewidzie, aby przyrzdy sterownicze, wskaniki itp. byy atwo osigalne przy pomocy rk i wzroku (uwzgldni zasady ergonomicznoci) Podczas projektowania naley przyj podstawowe zasady obsugiwania np.: czy

196

_________________________________________________________________________________________________________________

uytkownik sam naprawia (w jakim zakresie), czy musi wspomaga si serwisem (dostpno serwisu). Konserwacja - Naley poda zasady konserwacji w trakcie uytkowania i przy duszym postoju. Naley uwzgldni waniejsze mechanizmy oraz metody utrzymania lub zwikszania potencjau eksploatacyjnego obiektu (techniczego). Utylizacja - W myl tej zasady naley przewidzie kto, gdzie, kiedy i na jakich zasadach ma utylizowa obiekt. Przyjmuje si zasad maksymalnego recyclingu i minimalnej szkodliwoci ekologicznej. Obok zasad eksploatacji pomocn w realizacji wzorcowego procesu eksploatacji jest Dobra Praktyka Eksploatacyjna.

23.4. Dobra Praktyka Eksploatacyjna (DPE) (wg [16])

W kadym przedsibiorstwie (zakadzie) naley dy do waciwego przygotowania i prowadzenia procesw eksploatacji obiektw technicznych. O Dobrej Praktyce Eksploatacyjnej mona mwi wwczas, gdy: 1. Wszystkie obiekty techniczne s zinwentaryzowane i rozmieszczone w uzgodnionych miejscach oraz oznakowane. 2. Nominalne parametry, dostpna dokumentacja obiektw technicznych, i historia ich eksploatacji s zidentyfikowane. 3. Status wasnociowy, stan obecny obiektw technicznych i ich warto s jednoznacznie okrelone i formalnie udokumentowane. 4. Wszystkie obiekty techniczne maj wyspecyfikowane rodzaje, zakresy i cykle uytkowania i obsugiwania (w tym zasilania). 5. Wszystkie procesy eksploatacyjne s jasno zdefiniowane, prowadzone w sposb zorganizowany zgodnie z wymaganiami produktywnoci i specyfikacj zada operacyjnych oraz systematycznie przegldane (monitorowane) w aspekcie zgromadzonych dowiadcze. 6. Miary i wskaniki eksploatacyjne s, dla potrzeb oceny i podejmowania decyzji dotyczcych zmian stanu obiektw technicznych i przebiegu procesu eksploatacji, zdefiniowane; punkty/miejsca krytyczne procesw s w razie potrzeby walidowane. 7. Wszystkie niezbdne uzgodnienia, zwizane ze stanem obiektw technicznych i przebiegiem procesw eksploatacji, s sprecyzowane od wzgldem: a) waciwie wykwalifikowanego i przeszkolonego personelu, b) waciwie dobranych przestrzeni eksploatacyjnych oraz waciwych pomieszcze i stanowisk do prowadzenia procesw eksploatacji, c) odpowiedniego sprztu oraz jego waciwej diagnostyki, konserwacji i naprawy, d) waciwych materiaw eksploatacyjnych; waciwych parametrw i iloci paliw i energii, e) zaaprobowanych i aktualizowanych procedur i instrukcji, dostpnych i napisanych w sposb zrozumiay i jednoznaczny, dostosowanych do specyfiki procesw ktrych dotycz,

197

_________________________________________________________________________________________________________________

f) zharmonizowanych zada/obowizkw, uprawnie, motywacji i odpowiedzialnoci personelu kierowniczego, nadzorczego i wykonawczego. 8. Personel eksploatacyjny jest waciwie dobrany i wdroony do stosowania wszystkich procedur i instrukcji (w tym do dziaania w szczeglnych warunkach) oraz do bezpiecznej i dokumentowanej pracy; obiekty techniczne s powierzane osobom dopuszczonym do eksploatacji. 9. Planowanie eksploatacji i nadzoru oraz korzystanie ze rodowiska (czerpanie zasobw, odprowadzanie odpadw) jest sformalizowane i dokumentowane. 10. Kontraktowanie i dostawa paliw, energii i materiaw eksploatacyjnych jest rejestrowane, co pozwala odtworzy drogi, warunki i jako dostaw. 11. Zmiany stanw obiektw i przebieg procesw eksploatacji s rcznie lub przez urzdzenia zapisywane, kady krok procedury i instrukcji, ilo i jako cyklw uytkowania i obsugiwania mog by sprawdzone na zgodno z zaoeniami, kada odchyka jest badana ze wzgldu na przyczyny. 12. Zagroenia wynike z bdw i pomyek s eliminowane poprzez zmiany techniczne, organizacyjne, modernizacyjne lub likwidacje obiektw bdcych nieusuwalnym rdem zagroe ludzi, rodowiska i wykonawstwa zobowiza. 13. Dowiadczenie i innowacje eksploatacyjne w zakresie rozpoznawania i ksztatowania cech eksploatacyjnych obiektw technicznych i zarzdzania eksploatacj s pogbiane i wymieniane z innymi podmiotami eksploatacji i z dostawcami / producentami. 14. W podejmowaniu decyzji eksploatacyjnych uwzgldniane s interesy i satysfakcja klientw (ceny, taryfy, stawki czynszowe) oraz godziwy zysk; kada skarga, kade zastrzeenie odnonie wytworw lub usug moe by sprawdzona, przyczyny wad jakoci mog by wykryte; prowadzone s badania wad trudno wykrywalnych. 15. Rozpoznawanie stanu obiektw technicznych i wynikw realizacji procesw eksploatacji jest wspomagane przez okresowe wewntrzne lub zewntrzne przegldy/audyty eksploatacyjne zapewniajce wykrycie niezgodnoci pomidzy oczekiwaniami/wzorcami a realizacjami; podejmowane s starania o pozyskiwanie rekomendacji/certyfikatw niezalenych organizacji dla stosowanych technologii, wytworw lub usug. Stosowanie zasad DPE jest podstaw uzyskiwania podanych efektw w eksploatacji obiektw technicznych. Praktyka ta prowadzi do racjonalnego wykorzystania maszyn i urzdze w moliwie najduszym okresie ich uytkowania.

23.5. Cechy obiektu eksploatacji

Cecha obiektu jest to wielko fizyczna, charakteryzujca go ze wzgldu na dziaanie zgodne z przeznaczeniem. Wrd cech obiektu wyrni mona: cechy funkcjonalne - za pomoc ktrych okrela si zadania (funkcje) obiektu lub sprawdza jako (stopie) wykonywania tych zada; ich spis zawarty jest zwykle w wymaganiach technicznych;

198

_________________________________________________________________________________________________________________

cechy konstrukcyjne - opisujce obiekt lub jego elementy ze wzgldu na zasad pracy, sposb wspdziaania elementw lub ich wykonanie; przedstawia si je czsto w postaci rysunku technicznego; cechy obsugowe - ktrych warto moe by zmieniana w czasie obsugiwania (np. przez regulacje, zabiegi konserwacyjne itp); cechy diagnostyczne - kontrolowane w czasie dziaa diagnostycznych; za pomoc tych cech opisuje si zazwyczaj stany (przestrze stanu) obiektu; dlatego nazywane s te cechami stanu. Na podstawie charakterystycznych cech zwanych kryterialnymi obiekty mog by oceniane. Cechy podlegajce ocenie okrela si ilociowo (np. pomiar) lub jakociowo (np. opinia eksperta). Sama ocena powinna by przeprowadzona zgodnie z okrelonymi kryteriami i procedur, zmniejszajc subiektywno oceny. Cechami tymi s najczciej [15]: 1. Oglna estetyczno i skonfigurowanie. 2. atwo wprowadzenia do eksploatacji. 3. Ergonomiczno i wygoda operowania. 4. Skuteczno / efektywno funkcjonowania. 5. Nieuszkadzalno. 6. Pewno zabezpieczenia przed przypadkowym uruchomieniem lub nieuprawnionym uytkowaniem i umylnym uszkodzeniem. 7. Obsugiwalno. 8. Niezawodno i trwao. 9. Bezpieczno. 10. Ekologiczno. 11. Odporno na szkodliwe wpywy atmosferyczne. 12. Odporno na bdy operowania i chwilowe przecienia. 13. Przydatno dokumentacji techniczno eksploatacyjnej. 14. Kompletno wyposaenia pomocniczego, narzdzi i przyrzdw kontrolnych oraz zestawu czci wymiennych. 15. atwo wycofywania z eksploatacji i wtrnego wykorzystania lub likwidacji. 16. atwo przewoenia/przechowywania. 17. atwo instalowania i zasilania (dla obiektw stacjonarnych). 18. Dostpno dla ekip obsugowych i ratunkowych. 19. Pewno zabezpieczenia przed rozprzestrzenianiem si procesw katastroficznych. Najoglniej rzecz biorc, im wicej wymienionych cech posiada dany obiekt techniczny, tym lepiej dla niego z punktu widzenia eksploatacji. Peny opis stanu obiektu technicznego skada si z szeregu charakterystyk (cech, parametrw, symptomw) ukazujcych wszystkie poziomy i aspekty jego istnienia. W praktyce kady opis stanu obiektu jest ograniczony dostpnymi wskanikami i jest modelem tego stanu, budowanym na podstawie przyjtych kryteriw. Modelowy opis stanu obiektu winien by na tyle dokadny, by umoliwia rejestrowanie jego zmiennoci i wystarczajco ostro rnicowa zmiany zachodzce w rzeczywistym obiekcie.

199

_________________________________________________________________________________________________________________

23.6. Modelowy opis obiektu eksploatacji

Najprostszym modelem systemowym obiektu eksploatacji jest model jednoblokowy. W przypadku tego modelu przedmiotem opisu jest relacja pomidzy wejciem a wyjciem z obiektu. Jeeli sposb przeksztacenia wejcia w wyjcie nas nie interesuje, to mamy do czynienia z modelem tzw. czarnej skrzynki (rys. 23.2.).

Z X Y X Y

a) b) Rys. 23.2. Model blokowy czarnej skrzynki: a) bez zakce, b) z zakceniami zewntrznymi

Obok modeli jednoblokowych, na potrzeby opisu obiektu technicznego jako obiektu eksploatacji stosuje si w pewnych przypadkach modele tworzce klas tzw. modeli strukturalnych. W klasie tej mieszcz si modele, uwzgldniajce wewntrzn struktur modelowanego obiektu. 23.6.1. Model strukturalny obiektu eksploatacji

Pod pojciem struktury bdziemy rozumieli og powiza pomidzy wsplnie dziaajcymi elementami, ktrych wasnoci maj znaczenie dla rozpatrywanego zadania obiektu. W strukturalnych modelach systemowych, wykorzystywanych zarwno do opisu obiektw jak i opisu procesw budulcem podstawowym s bloki. Tak wic zastosowany do opisu obiektu technicznego model strukturalny jest w zasadzie rozwiniciem modelu blokowego. Rol elementw niepodzielnych (blokw) peni w takim modelu zespoy, podzespoy i elementy skadowe modelowanego obiektu (rys. 23.3). Typowym przykadem modelu strukturalnego obiektu technicznego jest jego dokumentacja rysunkowa. Istotn wad takiego modelu jest niemono przedstawienia w nim powiza funkcjonalnych. Powizania takie mona jednak przedstawi za pomoc zoonych modeli systemowych. W modelach takich mona wyrni poziom (poziomy) poredni typowych struktur, skadajcych si z pewnej liczby blokw, ktre z kolei stanowi budulec do penych modeli strukturalnych (rys. 23.4). czc w odpowiedni sposb podzbiory blokw o strukturach szeregowych i rwnolegych, uzyskuje si struktury typowe wyszego rzdu jak na rysunku 23.5. Istniej take inne struktury, ktrych powstanie nie zakada czenia struktur szeregowych bd rwnolegych, moliwe do zastosowania w procesie modelowania obiektw. S to struktury zoone. Przykadem modelu struktury zoonej jest tzw. struktura mostkowa (rys. 23.6). 200

_________________________________________________________________________________________________________________

M
Z1
PZ1 PZ2 PZ3

Z2

Z3

E1

E2

E3

E4

E5

E6

E7

E8

E9

E10

E11

E12

Rys. 23.3. Model hierarchicznej struktury dokumentacji maszyny (M-maszyna, Z-zesp, PZ-podzesp, E- element) [4]

1 2 1 2 3 N 3

N
a) b) Rys. 23.4. Proste struktury w modelach systemowych. a) rwnolega, b) szeregowa [4]
1,1 2,1 1,1 1,2 1,3 2,1 2,2 3,1 3,1 3,1 N,1 N,2 N,2

N,1 N,2 N,3

1,2 1,3

2,2 2,3

2,3

1,M

2,M

N,M 1,M 2,M 3,M N,M

a)

b)

Rys. 23.5. Struktura szeregowo-rwnolega (a) i rwnolego-szeregowa (b) w modelu systemowym [4]

201

_________________________________________________________________________________________________________________

1 3 2

Rys. 23.6. Model obiektu o strukturze mostkowej [4]

23.6.2.

Modele funkcjonalne obiektw technicznych

Uzupenieniem modelu reprezentujcego struktur dziaania samego obiektu eksploatacji moe by tzw. model funkcjonalny, reprezentujcy struktur dziaa (funkcji) realizowanych przez obiekt. Przykad takiej struktury przedstawiono na rys. 23.7.

F
F1 F11 Fi1 Fi Fk1 Fk

F11n

Fk1m

Rys. 23.7. Drzewo dekompozycji funkcji F obiektu eksploatacji

Punktem wyjcia w budowie modelu funkcjonalnego jest globalna funkcja danego obiektu oznaczona przez F na rys. 23.7. Pozostae funkcje skadowe odnosz si do stanw funkcjonalnych odpowiednich zespow, podzespow i elementw rozpatrywanego obiektu.

23.7. Budowa modeli obiektw technicznych

Istot bada analitycznych jest poszukiwanie i dyskusja matematycznego opisu stanu badanego obiektu w dowolnej chwili czasu. Moliwo opisu daje fakt, e maszyny i urzdzenia s ukadami mechanicznymi z opracowanymi metodami badawczymi. Model

202

________________________________________________________________________________________________________________

matematyczny jest modelem zastpczym odpowiadajcym energetycznie modelowanemu obiektowi technicznemu. Na proces modelowania skada si: Wstpna analiza obiektu rzeczywistego i ustalenie wanych z punktu widzenia funkcji celu parametrw. Ustalenie charakterystyki wzw i ogniw maszyny i przyjcie na tej podstawie liczby stopni swobody. Wyznaczenie zastpczych mas i wizw oraz charakterystyk obcie pochodzcych od procesu roboczego jak i napdu. Zbudowanie schematu strukturalno-funkcjonalnego badanego obiektu. Zbudowanie modelu matematycznego obiektu. Zjawiska w przyrodzie z reguy posiadaj charakter losowy i nieliniowy (przebiegi ich opisane s funkcjami losowymi). Na losowy charakter parametrw obiektu skadaj si: Niejednorodno obrabianych obiektw. Nierwnoci terenu. Zmiana warunkw atmosferycznych. Niejednorodno wasnoci tworzyw konstrukcyjnych. Zakcenia w procesie wytwarzania obiektu. Przykadem rzeczywistego ukadu mechanicznego moe by spryna o nieliniowej charakterystyce (rys. 23.8.).

F(x)

x
Rys. 23.8. Nieliniowa charakterystyka siy sprystoci w ciskanej sprynie

Istnieje jednak szeroka klasa ukadw mechanicznych, ktre z dopuszczaln dla praktyki dokadnoci mona traktowa jako ukady liniowe i mog one by reprezentowane przez ukady liniowe. Czst przyczyn nieliniowoci charakterystyk jest wystpowanie luzw w poczeniach. Schematy przykadowych pocze z luzami oraz ich charakterystyki przedstawiono na rys. 23.9.

203

_________________________________________________________________________________________________________________

F(x)

F(x)

F(x)

Rys. 23.9. Zaleno si dyssypacyjnych od parametrw charakteryzujcych ruch ukadu mechanicznego

Przy duych prdkociach wzgldnych dwch elementw naley uwzgldni nieliniowo charakterystyk si dyssypacyjnych (rys.23.10a). Przy maych prdkociach charakterystyka si dyssypacyjnych moe by przybliona wyraeniem liniowym (rys.23.10b). Na nieliniowo charakterystyk maj wpyw siy tarcia wewntrznego, powstajce w trakcie deformacji elementw konstrukcyjnych.
H H

a) b) Rys. 23.10. Charakterystyka siy dyssypacyjnej amortyzatora hydraulicznego a), uproszczona charakterystyka siy dyssypacyjnej wywoanej tarciem suchym b)

W ukadach rzeczywistych musimy uwzgldnia wasnoci rzeczywiste (reologiczne) materiau konstrukcyjnego. Reologiczne zachowanie si materiaw opisuje si funkcjami wicymi naprenie z odksztaceniami i ich prdkociami.

204

_________________________________________________________________________________________________________________

24. Diagnozowanie i monitorowanie stanu obiektu eksploatacji

24.1. Stan techniczny obiektu eksploatacji (wg [28])
Pojcie stanu technicznego obiektu eksploatacji wynika z jego przeszoci, a znajomo stanu jest potrzebna do ustalenia zachowania si obiektu w przyszoci. Stan obiektw technicznych jest uwarunkowany czynnikami konstrukcyjnymi (np. wyborem rozwizania konstrukcyjnego zespow i ukadw) i czynnikami technologicznymi (np. stopniem automatyzacji procesw produkcyjnych, prawidowoci montau zespow). Ponadto w procesie eksploatacji dziaaj rnorodne czynniki zewntrzne zarwno obiektywne (np. wymuszenia meteorologiczne, biologiczne, mechaniczne) jak i subiektywne (np. stopie realizacji zasad eksploatacji, kwalifikacje uytkownikw), a take czynniki wewntrzne (np. warto i charakter naciskw jednostkowych, rodzaju ruchu). Czynniki te maj charakter losowy, co sprawia e zbir cech opisujcych waciwoci obiektw w danej chwili ma rwnie charakter losowy. Wynika std, e obiekty ktre przepracoway ten sam okres czasu mog znajdowa si w kracowo rnym stanie technicznym. W czasie eksploatacji obiektu technicznego dziaaj na niego nastpujce czynniki: A(t) - robocze (wewntrzne - np. zmienna prdko ktowa i zmienne naciski jednostkowe), B(t) - zewntrzne (otoczenia np. temperatura, wilgotno), C(t) - antropotechniczne (np. operatorzy, zasady eksploatacji). Wymienione czynniki wywouj zmian stanu w(t) obiektu technicznego. T zmian stanu mona opisa rwnaniem: dw(t ) (24.1) = f [w(t 0 ), A(t ), B(t ), C (t ), t ] dt Rozwizujc rwnanie (24.1) otrzymuje si: W (t ) = g [t 0 , w(t 0 ), A(t ), B(t ),C (t ),t ] (24.2)

gdzie: W(t) stan obiektu w chwili t, w(t0) - stan obiektu w chwili pocztkowej t0. Wyraenia (24.1) i (24.2) s oglnymi rwnaniami stanu obiektw technicznych. Obiekt techniczny funkcjonuje w czasie t T. Zbir T czasw eksploatacji moe by: - podzbiorem przeliczalnym, tzn. e system funkcjonuje w czasie dyskretnym; - podzbiorem punktw pewnego (skoczonego lub nieskoczonego) przedziau osi liczbowej, wtedy system funkcjonuje w czasie cigym; - podzbiorem dyskretno cigym. W kadej chwili t T obiekt znajduje si w jednym z moliwych stanw technicznych wi(t). Stan techniczny wi(t) obiektu jest to zbir Xzn wartoci niezalenych i zupenych cech stanu x1(t), x2(t),..., xm(t) w danej chwili t. w1 (t ) = {x m X zn X } (24.3)

X = {x m (t )}; m = 1, M

(24.4)

205

_________________________________________________________________________________________________________________

gdzie: X - zbir moliwych cech stanu obiektu; Xzn - zbir niezalenych i zupenych cech stanu. Cechy stanu obiektu s niezalene wtedy, gdy nie istnieje funkcja (24.5) opisujca jednoznacznie cech xi za pomoc innych cech stanu: xi = f ( x1 , x 2 ,..., x m ) (24.5) Zbir cech stanu obiektu powinien by zupeny, tzn. oprcz tych cech nie powinny istnie inne niezalene cechy stanu. Zbir cech niezalenych i zupenych jest zbiorem minimalnym, poniewa nie zawiera on cech zbdnych, nie wnoszcych dodatkowych informacji o stanie obiektu. Stan obiektu mona przedstawi w postaci uporzdkowanego cigu wartoci liczbowych cech stanu xi (t) (i=1, 2,..., m) zwanych take zmiennymi lub wsprzdnymi stanu i traktowa jako wektor: x1 (t ) x (t ) W (t ) = 2 (24.6) x m (t ) W oglnym przypadku zmienne stanu xi(t) mog by dowolnej natury, tzn. liczbami, funkcjami, macierzami itd. W przedziale czasu eksploatacji (0, tk) obiektu poszczeglne stany wi(t) tworz zbir stanw, zwanych przestrzeni stanw: W (t ) = {wi (t )}; i = 1, N (24.7) Z fizycznego punktu widzenia przestrze stanw jest ograniczona i ciga. Zawiera ona nieskoczon i nieprzeliczaln liczb stanw. W praktyce rozrnianie takiej liczby stanw obiektu nie jest konieczne. W najprostszym przypadku zbir stanw W obiektu mona podzieli na dwie klasy (rys.24.1): W = w1 , w 0 (24.8) gdzie: w1 stan zdatnoci, w0 stan niezdatnoci, lub stosowa rwnie liczb trzech klas (rys.24.1): 1 (24.9) W = {w1 , wC , w 0 } gdzie: w1 klasa stanw zdatnoci, 1 wC klasa stanw czciowej zdatnoci (dopuszczalnej), w0 klasa stanw niezdatnoci. Obiekt przechodzc od stanu zdatnoci w1 do stanu niezdatnoci w0 zawsze przechodzi przez nieskoczenie wiele stanw porednich. Obiekt znajduje si w stanie zdatnoci w1, jeeli wartoci wszystkich cech stanu znajduj si w dopuszczalnych granicach, czyli spenia on okrelone wymagania. Mona zapisa to nastpujco: (24.10) = {x m min (t ) < x m (t ) < x m max (t )} wi (t ) w1

xm X nz m =1,M

gdzie: - kwantyfikator oglny: dla kadego xm....

206

_________________________________________________________________________________________________________________

C B
X0 Xd Stan zdatnoci w1 Stan niezdatnoci w 0

awaria

diagnozowanie obiektu (decyzja naprawa, regulacja)

Xp

tp

td

t0

Rys. 24.1. Ilustracja graficzna dwuwymiarowej oceny stanu obiektu: xp, xd, x0 cechy stanu: pocztkowa, dopuszczalna i graniczna; tp, td, t0 czas eksploatacji obiektu: pocztkowy, dopuszczalny, graniczny. [28]

Jeeli warto choby jednej cechy stanu wykracza poza dopuszczalne granice, to obiekt nie spenia wymaga, czyli znajduje si w stanie niezdatnoci w1: (24.11) = {x m (t ) < x m min (t )} {x m (t ) > x m max (t )} wi (t ) w 0
xm X nz m =1,M

gdzie: - kwantyfikator szczegowy: istnieje takie xm, e.... 1 Stan zdatnoci czciowej obiektu wC oznacza, e wartoci niektrych jego cech stanu xm lub parametrw diagnostycznych yn przekraczaj granice dopuszczalne, jednake obiekt mona uytkowa z ograniczeniem (np. jazd samochodem z czciowo uszkodzonym ukadem sterowania wtryskiem paliwa w silniku z zaponem iskrowym). Liczba stanw przedmiotu diagnozy powinna by podyktowana wymaganiami, jakie praktyka eksploatacyjna obiektw stawia procesowi diagnozowania. Dla szeregowej struktury niezawodnociowej obiektu, mona wyrni dwa skrajne przypadki: a) jeeli w obiekcie o p elementach wystpuje pojedyncze uszkodzenie, wwczas mamy jeden stan zdatnoci w1 i w0 = p stanw niezdatnoci; b) jeeli dopuszcza si dowoln kombinacj jednoczesnego uszkodzenia elementw, to liczba stanw wynosi - jeden stan zdatnoci w1 i w0 = 2 p 1 stanw niezdatnoci. Przy zaoeniu trjwartociowej oceny stanw (rys.24.2), liczb stanw niezdatnoci ustala wyraenie w0 = 3 p - l. Wida wic jak gwatownie ronie liczba stanw. W znacznym stopniu komplikuje to model matematyczny procesu eksploatacji obiektw technicznych, ktry nie spenia podstawowego kryterium modelu, wedug ktrego model powinien by prosty i z dostateczn dokadnoci opisywa rozpatrzone zjawiska. Z tego powodu, do oceny stanu obiektw czciej stosuje si dwuwartociow ocen stanw obiektw.

207

_________________________________________________________________________________________________________________

C
Stan niezdatnoci w 0 X0 Xd Stan zdatnoci w1 Stan zdatnoci czciowej 1 (dopuszczalnej) wC

awaria

B A
diagnozowanie obiektu (decyzja naprawa, regulacja)

Xp

tp

td

t0

Rys. 24.2. Ilustracja graficzna trjwymiarowej oceny stanu obiektu (oznaczenia jak na rys. 24.1.) [28]

24.2.
24.2.1.

Zmiany stanw obiektw eksploatacji

Proces zmian stanw technicznych obiektw

Proces zmian stanw obiektu technicznego w ujciu matematycznym jest funkcj odwzorowujc zbir chwil T w zbir stanw technicznych W. Proces ten charakteryzuje si

W (t) t w1

w0

,...,

,...,

t0

t1

t2

ti

tj

Rys.24.3. Ilustracja graficzna realizacji procesu Wt(t) zmian stanu technicznego obiektu (dwuwymiarowa ocena stanw). [28]

208

_________________________________________________________________________________________________________________

tym, e zmiana stanu wi na stan wj zaley wycznie od stanu wi, a nie zaley od stanw wi -1, wi -2,..., ktre ten stan poprzedzay. Zatem jest to proces semi-Markowa. W procesie tym zbir stanw technicznych Wt = {w1, w0} jest zbiorem skoczonym. Elementy tego zbioru s wartociami semi-Markowskiego procesu {Wt: tT}. Zmiany tego procesu zachodz w chwilach t0, t1, t2,..., bdcych zmiennymi losowymi (rys.24.3). 24.2.2. Proces zmian stanw eksploatacyjnych obiektw technicznych

Proces zmian stanw eksploatacyjnych obiektw technicznych zdefiniowano nastpujco: We = Wu Wo Wp (24.12) gdzie: We zbir stanw eksploatacyjnych, Wu podzbir stanw uytkowania, Wo podzbir stanw obsugiwania, Wp podzbir stanw przechowywania. Podzbir stanw uytkowania powinien uwzgldnia intensywno ich wykorzystania, poniewa ma to istotny wpyw na intensywno starzenia urzdze, a take intensywno zmian innych procesw (np. diagnozowania) zachodzcych w systemie eksploatacji obiektw technicznych. Podzbir stanw uytkowania okrela wyraenie: Wu = {wa, wb, wc} (24.13) gdzie: wa stan uytkowania obiektw w 100% obcionych, wb stan uytkowania obiektw obcionych od 50 do 100%, wc stan uytkowania obiektw obcionych poniej 50%. W podzbiorze stanw obsugiwania wyrnia si stany: Wo = {wd, we, wf, wg, wh, wk} (24.14) gdzie: wd stan obsugiwania biecego, we stan napraw biecych, wf stan regulacji, wg stan napraw gwnych, wh stan rozpoznania technicznego, wk - stan ewakuacji. Stan wd obsugiwania biecego obejmuje: sprztanie, mycie, smarowanie, dokrcanie pocze, demonta i monta, prace: lusarskie, mechaniczne, itp. Stan we naprawy biecej to zbir operacji o zmiennym zakresie polegajcy na wymianie w obiekcie pojedynczych czci i podzespow. Nie wyrniono stanu naprawy redniej obiektw, ktry wczono do stanu naprawy biecej. Ze wzgldu na bardzo czste wystpowanie rozregulowa rnych par kinematycznych obiektw technicznych wyrniono stan wf rozregulowania, a samo rozregulowanie jako charakterystyczny oddzielny rodzaj uszkodzenia. W stanie wg napraw gwnych wykonywane s naprawy gwne obiektw technicznych metodami: indywidualn i wymiany zespow. Stan wh rozpoznania technicznego oznacza stan, w ktrym s realizowane nastpujce zadania (dotyczce systemw wojskowych): - rozpoznanie chemiczne, promieniotwrcze i inynieryjne terenu, 209

_________________________________________________________________________________________________________________

- rozpoznanie drg ewakuacji sprztu, - lokalizacja obiektw w terenie, - przekazanie informacji o sytuacji technicznej do szczebla nadrzdnego. Stan wk ewakuacji oznacza stan, w ktrym obiekt znajduje si w stanie niezdatnoci i jest przemieszczany za pomoc innego urzdzenia, w wyznaczone miejsce. Podzbir stanw przechowywania zawiera stany: Wp = {wo, wu, wp, wr} (24.15) gdzie: wo stan uytkowania obiektw uytkowania biecego, wu stan przechowywania obiektw bdcych na konserwacji krtkoterminowej, wp stan przechowywania obiektw bdcych na konserwacji dugoterminowej, wr - stan przechowywania obiektw stanowicych zapasy nienaruszalne. Stan wu oznacza przechowywanie krtkoterminowe (np. do jednego roku) bdcych w konserwacji metodami: smarowa, bezsmarowego, osuszania dynamicznego i innych. Celem tego rodzaju przechowywania jest zmniejszenie intensywnoci zuycia obiektw, zatem utrzymanie ich w stanie zdatnoci. W stanie wp przechowuje si obiekty techniczne, ktre s na konserwacji dugoterminowej (np. do 5 lat). Stan wr przechowywania obiektw stanowicych zapasy nienaruszalne suy do przechowywania zapasw, ktre mog by wykorzystane tylko w specjalnych sytuacjach np. podczas klsk ywioowych, wojny. Proces zmian stanw eksploatacyjnych obiektu technicznego w ujciu matematycznym jest funkcj odwzorowujc zbir chwil T w zbir stanw eksploatacyjnych We. Zbir stanw eksploatacyjnych {wa, wb, wc, wd, we, wf, wg, wh, wk, wo, wu, wp, wr} mona uwaa za zbir wartoci procesu stochastycznego {We(t): tT}. Przykad realizacji procesu zmian stanw eksploatacyjnych obiektu technicznego przedstawiono na rys.24.4. Zmiany stanw procesu {We(t): tT} zachodz w chwilach t0, t1, t2,..., bdcych zmiennymi losowymi.
We (t) wa wb wc wr

wd

we

wf

wg

wh

wk

wo

wu

wp

t1

t2

t 1 2 t1 3

Rys. 24.4. Ilustracja graficzna realizacji procesu We(t) zmian stanw eksploatacyjnych obiektu technicznego. [28]

210

_________________________________________________________________________________________________________________

24.3. Parametry obiektw systemu eksploatacji

Parametrami obiektw systemu nazywamy wielkoci okrelajce waciwoci ludzi lub urzdze istotne dla systemu uytkowania. Wielkoci te maj charakter bezwzgldny lub wzgldny i mog dotyczy: pojedynczych obiektw (ludzi, urzdze), grupy urzdze, zespow ludzkich, jednostki operacyjnej, systemu uytkowania. Przykadowe parametry to: - liczba pracownikw inynieryjno-administracyjnych, - przecitny wiek zespou ludzkiego, - wydajno pracy, - przecitna paca, - stosunek liczby pracownikw inynieryjno - administracyjnych do pracownikw techniczno - ruchowych, - fundusz pac, - liczba urzdze, - przecitny wiek urzdze, - globalne zuycie energii na cele eksploatacyjne, - stosunek liczby urzdze podstawowych do urzdze pomocniczych i aparatury kontrolno - pomiarowej, - koszty eksploatacji urzdze. Monitorowanie parametrw obiektw systemu eksploatacji i oddziaywanie na nie w kierunku osigania przez nie podanych wartoci wpywa na popraw caego procesu eksploatacji obiektu technicznego.

24.4. Noniki informacji o stanie obiektu eksploatacji

Celem bada diagnostycznych jest okrelenie stanu obiektu (maszyny, procesu) w chwili uznanej za wan, przez porwnanie stanu rzeczywistego (chwilowego) ze stanem wzorcowym. Kady stan obiektu technicznego moe by wyraony przez zbir wartoci liczbowych charakteryzujcych jego struktur oraz intensywno procesw zachodzcych podczas jego funkcjonowania. Stan obiektu jest wic okrelany zbiorem wartoci liczbowych zmiennych opisujcych obiekt w chwili badania diagnostycznego. Stan obiektu moe by okrelany bezporednio na podstawie bada jego elementw i/lub bada wspdziaania tych elementw. Wymaga to jednak demontau obiektu (maszyny) oraz adaptacji elementw do bada, co czsto powoduje zmian warunkw ich wspdziaania. Inny wariant bezporedniej oceny stanu obiektu polega na wykorzystaniu arbitralnych opinii specjalistw, co wie si z trudnociami formalizowania sposobw wyznaczania tych opinii. Metody porednie oceny stanu obiektu polegaj na tym, e oceny stanu wyznaczane s na podstawie obserwacji sygnaw (procesw) zwizanych z dziaaniem maszyny czy urzdzenia. Sygnaem diagnostycznym (tzn. sygnaem zalenym od stanu obiektu) jest dowolny nonik materialny, najczciej przebieg (cecha, miara) wielkoci fizycznej, umoliwiajcej przenoszenie (w przestrzeni i czasie) wiadomoci o stanie obiektu. Opis sygnau diagnostycznego dokonywany jest za pomoc zbioru jego cech (ocen), ktrymi mog by liczby lub funkcje. Dziaanie, w wyniku ktrego otrzymuje si zbir cech sygnau, nazywane jest analiz sygnau.

211

_________________________________________________________________________________________________________________

Spord rnych cech charakteryzujcych obiekt i jego stan wyrnia si czasem takie, ktre wystpuj tylko w czasie, gdy obiekt jest uszkodzony lub nie w peni zdatny. Cechy te nazywa si symptomami. Wystpowanie tych cech nie jest wynikiem wiadomych dziaa konstruktora, lecz zwizane jest z naruszeniem zasad pracy urzdzenia, przekroczeniem dopuszczalnych granic obcialnoci, wytrzymaoci itp. Symptomami uszkodzenia s np.: wzrost temperatury przewodw zasilajcych, nadmierne drgania silnika, zmiana barwy rezystora, "migotanie" wiata wietlwki. Cechy, ktre wyznaczaj stan zdatnoci obiektu nazywane s parametrami. Wartoci liczbowe tych cech, zwykle dotyczcych podstawowych waciwoci obiektu umieszczane w dokumentacji technicznej pozwalaj na identyfikacje zarwno obiektu jak i jego stanu. Np. podane na tabliczce znamionowej wielkoci i ich wartoci s parametrami silnika. Zbir wartoci wybranych wielkoci charakteryzujcych obiekt lub jego stan nazywa si charakterystyk. Moe to by zbir wartoci, wyraajcych przebieg zmian tych cech. Zwykle jest to zmiana wartoci w funkcji czasu (charakterystyka czasowa), ale moe to by rwnie zaleno jednej wielkoci fizycznej od drugiej. Najczciej stosowana forma przedstawiania charakterystyki jest zestawienie danych lub wykres. Przykadem charakterystyki moe by: zbir danych zawartych w instrukcji eksploatacji urzdzenia (charakterystyka techniczna lub niezawodnociowa obiektu), przebieg prdu rozruchu silnika, zmiana intensywnoci uszkodze obiektu w trakcie eksploatacji. W celu ustalenia jednolitej terminologii bada diagnostycznych przyjmuje si nastpujce okrelenia: cecha stanu, zwizana z waciwoci obiektu wielko fizyczna posiadajca miar, wzorzec i poziom odniesienia, jednoznacznie opisujca warto skadowej wektora chwilowego stanu obiektu; parametr diagnostyczny, zwizany zawsze z obserwowalnym opisem obiektu diagnozowanego za pomoc sygnaw (procesw) diagnostycznych, okrelajcy porednio wartoci cech stanu obiektu; symptom diagnostyczny, zorientowana uszkodzeniowo miara sygnau diagnostycznego, odwzorowujca okrelony typ uszkodzenia (skadowa wektora sygnau). Podstaw opracowania efektywnych metod diagnozowania s procesy fizycznochemiczne zachodzce w obiektach technicznych i odzwierciedlajce zmiany jego stanu. Wielkoci fizyczne wykorzystywane do diagnozowania stanu musz opisywa przemiany zachodzce w obiektach lub waciwoci obiektw. Najwiksz warto diagnostyczn maj wielkoci fizyczne, ktrych zmiany nastpuj wtedy i tylko wtedy, gdy nastpuje zmiana stanu obiektu. Podstaw opracowania efektywnych metod diagnostycznych s dostpne pomiarowo procesy wyjciowe z obiektu (maszyny). Uwzgldniajc zoono obiektw i wynikajc std rnorodno stanw, w celu zidentyfikowania kadego moliwego stanu obiektu konieczne jest ustalenie odpowiednio licznego zbioru parametrw diagnostycznych. Mog to by parametry: procesw roboczych (tabela 24.1), zapewniajcych realizacj podstawowych funkcji uytkowych maszyny, procesw towarzyszcych (tabela 24.2), powstajcych jako wtrny efekt podstawowych procesw roboczych maszyny, innych procesw fizyczno-chemicznych, wykorzystywanych w badaniach nieniszczcych.

212

_________________________________________________________________________________________________________________

Tabela 24.1. Klasyfikacja i opis procesw roboczych Parametry charakteryzujce proces Procesy robocze Przetwarzanie energii chemicznej w ciepo (prac Podcinienie, parametry pulsacji cinienia, cinienie mechaniczn) sprania , maksymalne cinienie spalania, temperatura spalania, szybko narastania cinienia, temperatura spalania, wspczynnik nadmiaru powietrza, skad spalin, prdko obrotowa, moc efektywna, moment obrotowy, jednostkowe zuycie paliwa, godzinowe zuycie paliwa i inne. Przetwarzanie energii w energi elektryczn Gsto elektrolitu, napicie, wskanik samowyadowania, czas wyadowania, rezystancja wewntrzna, sprawno, rezystancja uzwoje i izolacji, spadek napicia, napicie i natenie prdu, czas osignicia wartoci prdu ustalonego, staa czasowa, napicie na okadzinach kondensatora, rezystancja kondensatora, parametry impulsw i inne. Przetwarzanie energii elektrycznej w prac Spadki napi, natenie poboru prdu, moment Mechaniczn obrotowy, moc, prdko obrotowa, napicie i inne. Przetwarzanie energii kinetycznej w ciepo Droga hamowania, sia hamowania, czas uruchomienia hamulcw, opnienie hamowania, ktowe opnienie hamowania i inne Przenoszenie energii Wspczynnik polizgu, moment (moc) na wyjciu , moment strat, sprawno mechaniczna, sia napdowa i inne. Zwikszanie energii Moment (moc) na wyjciu, cinienie, wydajno, moment strat, parametry impulsu cinienia czynnika i inne. Inne

Tabela 24.2. Klasyfikacja i opis procesw towarzyszcych pracy obiektu Parametry charakteryzujce proces Procesy towarzyszce Termiczne Temperatura, zmiany temperatury, przebieg czasowy temperatury, obrazy rozkadu temperatury, czas nagrzewania si zespow i inne. Elektryczne generowane przy tarciu Chwilowa rnica potencjaw elektrycznych, czas trwania impulsw, czstotliwo, amplituda i inne. Ilo elektronw, intensywno egzoemisji elektronw i inne Lepko, zmiana lepkoci, temperatura krzepnicia, temperatura zaponu, gsto, indeks wiskozy, indukcyjno, poziom koncentracji produktw zuycia: Fe, Al, Pb, Cu i inne

Egzoemisja elektronw Starzenia rodkw smarnych

213

_________________________________________________________________________________________________________________

Parametr wyjciowy moe zosta uznany za diagnostyczny parametr stanu technicznego obiektu, jeeli spenia nastpujce warunki: warunek jednoznacznoci, zgodnie z ktrym kadej wartoci cechy stanu odpowiada tylko jedna warto parametru wyjciowego, warunek dostatecznej szerokoci pola zmian, zgodnie z ktrym jest moliwa dua zmiana, wartoci parametru wyjciowego dla danej zmiany cechy stanu, warunek dostpnoci, czyli atwo mierzenia parametru.

24.5. Diagnostyka techniczna

Termin "diagnostyka" pochodzi z jzyka greckiego, gdzie diagnosis oznacza rozpoznanie, rozrnianie, osdzanie. Uksztatowana ju w obrbie nauk eksploatacyjnych dziedzina wiedzy diagnostyka techniczna - zajmuje si ocen stanu technicznego maszyn poprzez badanie wasnoci procesw roboczych i towarzyszcych pracy maszyny, a take poprzez badanie wasnoci wytworw maszyny [23]. Istota diagnostyki technicznej polega na okrelaniu stanu maszyny (zespou, podzespou, elementu) w sposb poredni, bez demontau, w oparciu o pomiar generowanych sygnaw (symptomw) diagnostycznych i porwnanie ich z wartociami nominalnymi. Warto sygnau (symptomu) diagnostycznego musi by zwizana znan zalenoci z diagnozowan cech stanu obiektu, charakteryzujc jego stan techniczny. Konieczno oceny stanu technicznego obiektu wynika z potrzeby podejmowania decyzji dotyczcych "jakoci" i dalszego postpowania z obiektem. Moe to by decyzja o jego uytkowaniu, o podjciu przedsiwzi profilaktycznych (regulacje, wymiana elementw lub caych zespow) lub wprowadzeniu zmian w konstrukcji, technologii lub eksploatacji. Do podstawowych zada diagnostyki technicznej naley zaliczy [23]: badanie, identyfikacja i klasyfikacja rozwijajcych si uszkodze oraz ich symptomw, opracowanie metod i rodkw do badania i selekcji symptomw diagnostycznych, wypracowanie decyzji diagnostycznych o stanie obiektu (na podstawie symptomw), i wynikajcych z niego moliwoci wykorzystywania lub rodzaju i zakresie koniecznych czynnoci profilaktycznych. Realizacja tych zada wymaga znajomoci cech stanu struktury obiektu oraz diagnostycznie zorientowanych parametrw procesw wyjciowych, odwzorowujcych cechy stanu obiektu. W metodologii bada diagnostycznych rozrnia si nastpujce fazy badania ocenowego [23]: kontrol stanu obiektu, ocen stanu i jego konsekwencje, lokalizacj i separacj uszkodze powstaych w obiekcie, wnioskowanie o przyszych stanach obiektu. Zadania te realizowane s w nastpujcych formach dziaania diagnostycznego: diagnozowanie - jako proces okrelania stanu obiektu w danej chwili, genezowanie - jako proces odtwarzania historii ycia obiektu, prognozowanie - jako proces okrelania przyszych stanw obiektu. Proces diagnozowania realizowany jest przez obserwacj aktualnego stanu maszyny funkcjonowanie obiektu, tzn. jego wyjcie gwne przeksztaconej energii (lub produktu), 214

_________________________________________________________________________________________________________________

oraz wyjcie dyssypacyjne gdzie obserwuje si procesy resztkowe np. termiczne, wibracyjne, akustyczne, elektromagnetyczne. Obserwacja tych wyj (rys. 24.5) daje ca gam moliwoci diagnozowania stanu poprzez : obserwacje procesw roboczych, monitorujc ich parametry w sposb cigy, czy te prowadzc badania sprawnociowe maszyn na specjalnych stanowiskach (moc, prdko, cinienie itp.), badania jakoci wytworw, zgodnoci pomiarw, pasowa, pocze itp., gdy oglnie tym lepszy stan techniczny maszyny im lepsza jako produkcji, obserwacje procesw resztkowych, stanowicych baz wielu atrakcyjnych metod diagnostycznych, opartych gwnie na modelach symptomowych. Efektywne wykorzystanie diagnostyki jest uwarunkowane dynamicznym rozwojem nastpujcych zagadnie [23]: - modelowania diagnostycznego (strukturalnego, symptomowego), - metod diagnozowania, genezowania i prognozowania, - podatnoci diagnostycznej (przyjazne metody i obiekty), - budowy ekonomicznych i dokadnych rodkw diagnozy, - precyzowania moliwoci diagnostyki w kolejnych fazach istnienia maszyny,

zakcenia sterowanie zasilanie

MASZYNA
STATYKA I DYNAMIKA

przetwarzanie energii procesy robocze

produkt

jako wytworu

STAN TECHNICZNY

procesy resztkowe
- wibroakustyczne - elektryczne, magnetyczne - cieplne - tarciowe - inne

procesy dla bada diagnostycznych

destrukcyjne sprzenie zwrotne

Rys. 24.5. Moliwe trzy sposoby obserwacji stanu maszyny [23].

215

_________________________________________________________________________________________________________________

- budowy metod oceny efektywnoci zastosowa diagnostyki, - metodologii projektowania i wdraania diagnostyki technicznej, - metod sztucznej inteligencji w diagnostyce, - projektowania systemw samodiagnozujcych. Przedstawione zagadnienia powinny by rozwizane w oparciu o najnowsze dokonania rnych dziedzin wiedzy, takich jak: modelowanie holistyczne, planowanie i realizacja bada, wnioskowanie, sztuczna inteligencja obejmujca systemy doradcze i sieci neuronowe z udziaem logiki rozmytej. Z praktycznego punktu widzenia problemy gwne diagnostyki, warunkujce racjonalny rozwj i praktyczne jej stosowanie, obejmuj [23]: fizykochemiczne podstawy diagnostyki technicznej (tworzywo konstrukcyjne, warstwa wierzchnia, smarowanie, stany graniczne), metodologiczne podstawy bada diagnostycznych (zadania diagnostyczne, modele diagnostyczne, identyfikacja modeli, symulacja wraliwoci miar, techniki wnioskowania, sposoby prezentacji diagnoz), komputerowa obsuga zada diagnostycznych (oprogramowanie, planowanie eksperymentw, badania, przetwarzanie sygnaw, estymacja charakterystyk, redukcja wymiarowoci, estymacja modeli), techniczne metody kontroli stanu obiektu (metodyki, metody, rodki - od najprostszych do systemw doradczych), rola i miejsce diagnostyki w cyklu istnienia obiektu (projektowanie ukadw diagnostyki, projektowanie diagnostyczne, okrelanie charakterystyk uytkowych, wartoci graniczne, sterowanie eksploatacj), przesanki ekonomiczne stosowania diagnostyki (mierniki wartoci, modele decyzyjne, wskaniki efektywnoci, rachunek optymalizacyjny), ksztacenie dla potrzeb diagnostyki (zawd, sylwetka absolwenta, poziomy ksztacenia, doskonalenie, materiay dydaktyczne). S to wic grupy podstawowych problemw z rnych dyscyplin, zawierajce w sobie wyrniki odrbnoci naukowej diagnostyki technicznej. Diagnostyka techniczna jest dziaem teorii niezawodnoci i jest nauk o optymalnym postpowaniu przy badaniu obiektu technicznego np. przy lokalizacji uszkodze na podstawie objaww (bez demontau). W zastosowaniu praktycznym ocena stanu obiektu (maszyny) ma z zasady charakter jakociowy. Tak wic, celem ustalenia stanu obiektu konieczna jest znajomo: struktury niezawodnociowej obiektu (szeregowa, rwnolega, mieszana), funkcji intensywnoci uszkodze i (t ) (i = 1,2,,r) elementw i rozkad prawdopodobiestwa uszkodze tych elementw, wsprzdnych (parametrw stanu xi (i = 1,2,,n), zbioru wektorw stanu z podziaem na stan zdatnoci i niezdatnoci. Przy obliczaniu czasu poprawnej pracy obiektu zakada si, e rozkad prawdopodobiestwa uszkodzenia elementw ma posta wykadnicz:

P(t) = 1 exp( -it)

i = (1,2,.,n)

(24.16)

Warto wspczynnika (miernik intensywnoci uszkodzenia) ustala si na podstawie obserwacji pracy obiektu.

216

_________________________________________________________________________________________________________________

W diagnostyce uwzgldniamy fakt, e obiekty techniczne przechodz do stanu niezdatnoci w sposb cigy (zuycie, zmczenie). Zbir moliwych stanw obiektu jest w rzeczywistoci nieskoczony. Ustalenie stanu zdatnoci i niezdatnoci dla elementw obiektw elektronicznych jest stosunkowo proste, za dla niektrych wyrobw decyduj o tym badania techniczne, ekonomiczne, medyczne (wpyw drga na organizm) i inne. Do okrelenia stanu zdatnoci i niezdatnoci su pomiary parametrw: - opornoci elektrycznej, - pl temperatur, - wasnoci magnetycznych, - rozkadu cinie, - skadu chemicznego (spalin), - drga mechanicznych i akustycznych. W elektronice obiekty przechodz ze stanu zdatnoci do stanu niezdatnoci w sposb skokowy, a w maszynach w sposb cigy. W pierwszym przypadku miara niezawodnoci zalena jest od prawdopodobiestwa uszkodzenia poszczeglnych elementw oraz struktury niezawodnociowej (szeregowej, rwnolegej czy mieszanej). Warunkiem koniecznym dla wyznaczenia stopnia niezawodnoci jest znajomo czasu pracy (eksploatowania) obiektu. W inynierii mechanicznej, w budowie i eksploatacji maszyn czynnikiem stymulujcym bezporednio rozwj diagnostyki jest odpowiedzialno funkcji realizowanej przez obiekt, w tym szczeglnie minimalizacja nastpujcych zagroe : zagroe zdrowia i ycia ludzkiego, zagroe rodowiska biologicznego i technicznego, zagroe wartoci ekonomicznych (w tym i jakoci). Efektywna minimalizacja tych zagroe, czyli wzrost bezpieczestwa, jakoci i efektywnoci szeroko rozumianych systemw antropotechnicznych jest moliwa dziki stosowaniu diagnostyki technicznej.

24.6.

Miejsce diagnostyki w yciu obiektu

Majc na wzgldzie moliwe zastosowania diagnostyki technicznej w celu prawidowej oceny stanu obiektu trzeba wyrni kadorazowo trzy rne dziedziny wiedzy: wiedz o obiekcie bada, wiedz o sygnaach i symptomach, wiedz z teorii decyzji, w zakresie wnioskowania diagnostycznego. Wiedza o obiekcie diagnozowania obejmuje problematyk z dziedziny projektowania, wytwarzania i eksploatacji obiektu. Znajduj tu miejsce zagadnienia z zakresu nowoczesnoci konstrukcji, technologii wytwarzania, warunkw eksploatacji, zasad funkcjonowania, moliwych uszkodze oraz kryteriw ocenowych. Wiedza o sygnaach i symptomach wiadczcych o stanie diagnozowanego obiektu obejmuje zarwno sygnay nieodcznie zwizane z prac obiektu, jak i sygnay generowane w sztucznie wymuszonym stanie. Niezbdna staje si tu znajomo sposobu generacji sygnaw, ich akwizycji i przetwarzania, jak i tworzenia diagnostycznie zorientowanych symptomw stanu obiektu. Teoria decyzji w zakresie wnioskowania diagnostycznego obejmuje problematyk podejmowania decyzji diagnostycznych w warunkach niepewnoci. Jak wiadomo w diagnos

217

_________________________________________________________________________________________________________________

tyce, ze wzgldu na zakcenia, wszelkie decyzje podejmowane s w kategoriach prawdopodobiestw. Std te modele diagnostyczne obiektw, czyli zalenoci midzy obserwowanymi symptomami a cechami stanu s mniej lub bardziej probabilistyczne. Przedstawiony zakres wiedzy formuuje obszar zagadnie definiujcych podstawy diagnostyki technicznej oraz moliwoci jej poprawnego wykorzystania. Kady obiekt techniczny przechodzi cztery fazy swego istnienia: wartociowanie (C), projektowanie (P), wytwarzanie (W) i eksploatacja (E) (rys. 24.6).
Potencjalne istnienie obiektu Materialne istnienie obiektu

Wartociowanie (C)
Sformuowanie potrzeby

Projektowanie (P)
Koncepcja systemu technicznego Koncepcja dziaania obiektu Opracowanie dokumentacji konstrukcyjnej

Wytwarzanie (W)
Projektowanie procesu technologicznego Organizacja procesw produkcyjnych Wytworzenie obiektu technicznego

Eksploatacja (E)

Likwidacja

Recykling

Rys. 24.6. Fazy istnienia obiektu technicznego.

W kadym z etapw istnienia obiektw (C - P - W - E) wystpuj dziaania diagnostyczne o rnym charakterze, odpowiednio do zada, jakie maj by zrealizowane, przy czym zaangaowanie diagnostyki jest zauwaalne wyranie w kadym z tych etapw. Uwzgldnienie przedstawionych kryteriw stawianych obiektom w poszczeglnych fazach ich istnienia: C - P - W - E , daje podstaw oceny speniania potrzeb, a take wytycza kierunki rozwoju wiedzy i bada diagnostyki technicznej. 24.6.1. Diagnostyka eksploatacyjna Najszersze oddziaywanie diagnozowania na stan techniczny obiektu wystpuje podczas jego eksploatacji. Na etapie tym podejmowane s dziaania diagnostyczne pozwalajce oceni obiekt zarwno ze strony uytkownika jak i diagnosty. Dla uytkownika istotne jest okrelenie, czy obiekt funkcjonuje (lub moe funkcjonowa) prawidowo. Uytkownik zainteresowany jest take wyznaczeniem prognozy dotyczcej oczekiwanego okresu zdatnoci obiektu. Jest to zwykle wyznaczenie prawdopodobiestwa poprawnej pracy w zadanym okresie czasu. Dla obsugujcego obiekt wana jest moliwo lokalizacji kadego uszkodzenia, okrelenie przyczyny uszkodzenia, wyznaczenie danych umoliwiajcych okrelenie podstawowych parametrw procesu naprawy (redni czas naprawy, prawdopodobiestwo naprawienia w zadanym czasie, oczekiwany koszt naprawy) oraz wyznaczenie danych umoliwiajcych oszacowanie parametrw procesu odnowy (redni czas do nastpnego uszkodzenia, oczekiwany czas do kolejnych bada i prac profilaktycznych).

218

_________________________________________________________________________________________________________________

Efektem opracowania procesu diagnozowania w okresie eksploatacji obiektu s zwykle odpowiednie instrukcje uytkowania i obsugiwania, traktujce o zasadach wykorzystania diagnostyki. W instrukcji uytkowania podaje si: zalenoci funkcyjne, cechy, symptomy i ich wartoci, charakteryzujce stan zdatnoci obiektu, punkty kontrolne i metody bada. W instrukcjach obsugi diagnozowanie zajmuje coraz wicej miejsca i obejmuje przepisy dotyczce postpowania po wykonaniu dziaa diagnostycznych, przy lokalizacji uszkodze (diagnozowaniu obsugowym), w czasie bada okresowych, przy pracach profilaktycznych i przy diagnozowaniu uytkowym Programy diagnostyczne zwizane z obsugiwaniem obiektu opracowywane s tak, by uzyskiwane diagnozy byy maksymalnie wiarogodne a zbir moliwych diagnoz uwzgldnia warunki, w jakich wykonywane jest obsugiwanie obiektu. 24.6.2. Projektowanie diagnostyki maszyn Zwikszajce si zapotrzebowanie na metody i rodki diagnostyki technicznej w gospodarce, powoduje przesunicie problematyki racjonalnego stosowania diagnostyki ze sfery eksploatacji do etapw wczeniejszych, czyli wartociowania, projektowania i wytwarzania. Projektowanie diagnostyki maszyn obejmuje swym zasigiem moliwoci kontroli stanu, lokalizacji uszkodze i prognozowania zmian stanu projektowanego obiektu. Problematyka gwna projektowania ukadw diagnostyki maszyn obejmuje: zaoenia projektowo konstrukcyjne, projektowanie podatnoci diagnostycznej, opracowanie charakterystyk diagnostycznych, projekt technologii diagnozowania. W podejmowaniu decyzji projektowych dotyczcych zakresu, metod i rodkw prowadzenia diagnostyki obiektu niezbdna jest analiza zasadnoci i zakresu jej stosowania, zalena od: - przeznaczenia obiektu, - stopnia zoonoci obiektu, - moliwoci wytwrczych (produkcja seryjna lub masowa), - trwaoci i niezawodnoci (w tym bezpieczestwa), - warunkw eksploatacji (uytkowania i obsugiwania), - licznoci produkcji (np. wielko produkcji rocznej), - ekonomicznoci produkcji i eksploatacji, - moliwoci kadrowych projektowania i badania prototypw. Racjonalne projektowanie maszyn winno zapewnia im nie tylko uzyskanie wymaganych cech uytkowych, lecz rwnie naleyt kontrol i podtrzymywanie tych cech na etapie eksploatacji, przy wykorzystaniu diagnostyki technicznej.

24.7. Przegldy techniczne maszyn i urzdze

W kadym zakadzie, w ktrym wykorzystuje si maszyny w celach wytwrczych lub do wiadczenia usug, naley zorganizowa czynnoci utrzymujce maszyny we waciwym stanie technicznym. Proces zuywania si elementw i zespow czci maszyn i urzdze jest rny nawet dla tych samych maszyn (urzdze), gdy w duym stopniu zaley on od 219

_________________________________________________________________________________________________________________

jakoci uytkowania oraz prac obsugowych, majcych przede wszystkim przeduy trwao obiektu, a wic i jego czas pracy. Czas ten zaley od sprawnoci technicznej maszyn, co wie si z remontami, a zatem z przestojami. Przestoje planowe to wiadome przerwanie uytkowania maszyny na podstawie planu remontw. S one technicznie i ekonomicznie uzasadnione. Innym rodzajem przestojw s przestoje nieplanowe, wynikajce z: nieprzewidzianej przerwy w uytkowaniu maszyny spowodowanej jej niesprawnoci techniczn, potwierdzon du liczb brakw nawet w caej produkcji, braku moliwoci uruchomienia, braku ruchw roboczych itp. Mog one by spowodowane zuyciem podstawowych elementw, mechanizmw i zespow, z konstrukcj elementw, niewaciwym uytkowaniem lub le wykonanym remontem. W terminologii dotyczcej obsugi obiektu technicznego (maszyny, urzdzenia) istnieje kilka gwnych poj. S to: przegld techniczny, naprawa, remont i konserwacja. Przegld techniczny jest podstawow obsug techniczn, ktra moe przyjmowa form obsugi: codziennej, sezonowej, zabezpieczajcej, diagnostycznej, gwarancyjnej i okresowej. W jej ramach wykonuje si czynnoci obejmujce m.in. konserwacj (np. czyszczenie, smarowanie), regulacj, diagnostyk oraz profilaktyk. Celem przegldu jest wykrycie i usunicie niesprawnoci i uszkodze za pomoc regulacji lub elementarnej naprawy. W zakres obsugi codziennej wchodz takie czynnoci, jak sprawdzenie [9]: czystoci maszyn, czstotliwoci i jakoci smarowania mechanizmw i pocze oraz ich regulacji, dziaania mechanizmw jezdnych, stanu ogumienia, zuycia materiaw pdnych, stanu oson ochronnych i oglnego bezpieczestwa pracy. Innym rodzajem obsugi jest obsuga sezonowa dotyczca obiektw pracujcych w rnych rodowiskach, np. w rolnictwie, budownictwie, transporcie. Zwizana jest z sezonowoci wykorzystania maszyn lub ze zmian warunkw klimatycznych. Polega ona na [9]: sprawdzeniu stanu gotowoci technicznej, odnowieniu uszkodzonych elementw i pokry ochronnych, uzupenieniu i zmianie rodkw smarnych (w przypadku zmiany warunkw pracy), sprawdzeniu pomieszcze magazynowych sucych do sezonowego przechowywania obiektw. Celem obsugi diagnostycznej jest okrelenie aktualnego stanu technicznego maszyn i urzdze. Wyniki bada diagnostycznych pozwalaj przewidzie przysze stany obiektw badanych i w zwizku z tym umoliwiaj decyzje w sprawie dalszego uytkowania lub obsugi (np. zmiany parametrw uytkowania, wykonania remontu biecego lub kapitalnego czy likwidacji). Obsuga gwarancyjna ma za zadanie zapewnienie utrzymania przydatnoci uytkowej obiektu eksploatacji w okresie gwarancyjnym, to jest w czasie, w ktrym producent gwarantuje poprawno jego dziaania. Wykonuj j autoryzowane firmy lub producenci. Do obsugi okresowej nale zabiegi wykonywane zgodnie z ustalonym harmonogramem prac obsugowych, po upywie okrelonego czasu pracy maszyny (urzdzenia) lub osigniciu okrelonej innej miary uytkowania, np. liczby kilometrw przejechanych przez pojazd. Polegaj one na kontrolowaniu stanu technicznego obiektu i

220

_________________________________________________________________________________________________________________

usuwaniu zauwaonych wad oraz usterek, ustaleniu stopnia zuycia czci i mechanizmw maszyny oraz sprawdzeniu, czy mechanizmy nie zostay nadmiernie rozregulowane. W ten sposb mona zapobiec ewentualnym uszkodzeniom lub awariom. Obsuga okresowa obejmuje nastpujce czynnoci [9]: czciowy demonta maszyny lub urzdzenia, czyszczenie i mycie poszczeglnych elementw maszyny lub urzdzenia, sprawdzenie stykw i zespow uszczelniajcych, przegld i badanie oysk, sprzgie i czopw waw, przekadni zbatych, acuchw napdowych, pdni, urzdze ciernych, armatury, przewodw elektrycznych, izolacji maszyn elektrycznych itp., wykonanie pomiarw luzw, okrelenie stopnia zuycia i czasw pracy zespow i czci, a tym samym ustalenie zakresu rzeczowego oraz terminu nastpnego remontu, sprawdzenie i wyregulowanie dokadnoci pracy maszyny zgodnie z ustalon dla niej klas dokadnoci, sprawdzenie za pomoc odpowiednich przyrzdw pomiarowo-kontrolnych osi maszyn i urzdze technologicznych, wywaenie urzdze napdowych maszyny lub urzdzenia, sprawdzenie dziaania przyrzdw pomiarowo-kontrolnych i urzdze regulacyjnych, usuwanie drobnych uszkodze, a take ewentualna wymiana niektrych czci, wykonanie wszystkich czynnoci wchodzcych w zakres obsugi codziennej. Po przeprowadzeniu obsugi okresowej wymienia si czci szybko zuywajce si oraz usuwa usterki. Wyniki podaje si w protokole obsugi. Terminy przeprowadzania obsug okresowych ustala gwny mechanik i uzgadnia je z kierownikami dziaw produkcyjnych i pomocniczych, przy czym powinny one by uwzgldnione rwnie w rocznym planie przegldw oraz w miesicznym harmonogramie obsug okresowych. Konserwacja bdca obsug zabezpieczajc jest wykonywana w celu zapewnienia zdatnoci uytkowej maszyn i urzdze przez planowe lub dorane zabezpieczenie ich przed oddziaywaniem czynnikw otoczenia (np. ochrona przed korozj) i utrzymania obiektw technicznych w czystoci. Zabezpieczenie antykorozyjne jest szczegln form odnowy obiektw technicznych. Powtrne malowanie nie tylko zabezpiecza obiekt przed niszczeniem, ale przywraca mu pierwotne waciwoci i wygld. Do czynnoci konserwacyjnych naley take prawidowe przechowywanie podczas duszych przerw produkcyjnych. Z konserwacj zwizane s czynnoci czyszczenia, smarowania, sprawdzania stanu technicznego i zabezpieczenia eksploatacyjnego. Czyszczenie obiektw technicznych jest elementarn czynnoci konserwacji. Obiekty techniczne s czyszczone ju w fazie oddawania ich do eksploatacji, ale rwnie podczas uytkowania (aby rnego rodzaju zanieczyszczenia nie przedostay si do obiegu smarowania, pomidzy czci wsppracujce, paszczyzny stykowe itp.) oraz w procesie obsugi, tzn. w trakcie dokonywania napraw i remontw. Kolejn faz czciowej odnowy obiektw technicznych jest smarowanie, zapobiegajce zuywaniu elementw maszyn i urzdze. Technika smarowania polega na wprowadzeniu we waciwe miejsce odpowiedniego rodka smarnego. Do czynnoci konserwacyjnych zalicza si rwnie te, ktrych celem jest sprawdzenie stanu technicznego obiektu. Stan techniczny obiektu sprawdza si [9]:

221

_________________________________________________________________________________________________________________

przed rozpoczciem procesu eksploatacji (komisyjny odbir obiektu i oddanie go do eksploatacji), przed rozpoczciem pracy i zaraz po jej zakoczeniu (zmianowe oddawanie obiektu), w czasie pracy, co zalicza si do obsugi technicznej; w znaczeniu eksploatacyjnym okrela si te czynnoci jako procesy obsugi technicznej codziennej i sezonowej. W czasie eksploatacji pojedyncze elementy (podzespoy) maszyn i urzdze ulegaj uszkodzeniom. Dziaania obsugowe umoliwiajce przywrcenie ich waciwoci uytkowych w wyniku regeneracji lub wymiany nazywamy napraw.

24.8. Remonty maszyn i urzdze

Jednoczesna i caociowa naprawa wszystkich zespow w maszynie lub ich wymiana nazywa si remontem. Wykonuje si go w celu usunicia skutkw zuywania si czci maszyn lub urzdze, aby nie dopuci do nadmiernego ich zuycia, w celu wyeliminowania (zmniejszenia prawdopodobiestwa) awarii i wycofania urzdzenia z uytkowania. Terminy remontw s okrelone w planach remontw, uzgodnionych z kierownikami dziaw produkcyjnych i pomocniczych. W zalenoci od zakresu naprawy obiektu technicznego wyrniamy remonty: biecy, redni i kapitalny. Remont biecy jest to remont o maym zakresie rzeczowym, polegajcy na naprawie lub wymianie zuytych zespow i czci, ktre nie zapewniaj prawidowej pracy maszyny do nastpnego remontu. Zadaniem remontu biecego jest usunicie powstaego zuycia technicznego maszyny i przywrcenie jej penej sprawnoci uytkowej. Remont biecy obejmuje [9]: wszystkie czynnoci wykonywane w trakcie obsugi codziennej oraz podczas przegldw, rewizji i kontroli dokadnoci, wymian lub napraw najszybciej zuywajcych si czci, jeli te czynnoci wynikaj z ustalonego cyklu remontowego. Remont redni ma wikszy zakres ni remont biecy, a mniejszy ni remont kapitalny. Wymianie podlegaj waniejsze czci, podzespoy lub zespoy. Remont taki zapewnia prawidow eksploatacj obiektu do nastpnego remontu albo do remontu kapitalnego. Koszt remontu redniego nie powinien przekroczy okoo 40 - 50% wartoci odtworzeniowej maszyny. Remont kapitalny jest to remont o najwikszym zakresie rzeczowym w cyklu remontowym. Polega on na naprawie lub wymianie wszystkich zuytych czci i zespow maszyny, ktrych zdatno uytkowania znacznie si zmniejszya na skutek dugotrwaej pracy. Typowy zakres remontu kapitalnego obejmuje trzy rodzaje prac: prace przygotowawcze, prace remontowe, prace zwizane z odbiorem maszyny lub urzdzenia. Remont kapitalny ma na celu przywrcenie maszynie jej stanu pierwotnego. Podstaw zakwalifikowania do remontu kapitalnego urzdze lub maszyn, dla ktrych zostay ustalone normy remontowe, s cykle remontowe i ich zakresy rzeczowe wynikajce z przyjtych norm.

222

_________________________________________________________________________________________________________________

Koszt remontu kapitalnego w zasadzie nie powinien przekroczy 75% wartoci odtworzeniowej maszyny. 24.8.1. Metody i techniki regeneracji obiektw technicznych W czasie uytkowania obiekt techniczny moe ulec uszkodzeniu bd te jego walory uytkowe zmniejszaj si na skutek zuycia. W jednym i drugim przypadku obiekt naley podda naprawie. Naprawa (regeneracja) uszkodzonego obiektu technicznego moe by przeprowadzona za pomoc: napawania, lutowania, spawania, klejenia, odksztacenia plastycznego elementu naprawianego lub jego czci. Technik napawania realizuje si poprzez naoenie na zuyt powierzchni warstwy dodatkowej topionego tworzywa, ktre podobnie jak w przypadku spawania moe wystpowa w postaci drutu, proszku lub specjalnej elektrody. Lutowanie jest metod trwaego czenia elementw metalowych za pomoc metalowego spoiwa zwanego lutem, o temperaturze topnienia niszej ni metali czonych elementw. Podczas lutowania powierzchnia czonych metali nie zostaje stopiona, a trwae poczenie nastpuje dziki wystpieniu zjawiska kohezji i pytkiej dyfuzji. Klejenie jest to poczenie elementw sklejanych za pomoc substancji zwanej klejem. Polega ono na rozprowadzeniu cienkiej warstwy substancji klejcej na uprzednio przygotowanej powierzchni. Klejenie jest nowoczesn technologi czenia elementw maszyn i urzdze. Rozwj tej technologii zwizany jest z produkcj coraz to nowych klejw, o co raz to lepszych wasnociach. W procesie klejenia wyrniamy etapy: oczyszczenia powierzchni metodami chemicznymi lub mechanicznymi, starannym przygotowaniu masy klejcej, dokadnego naoenia warstwy kleju na powierzchnie klejone, utwardzenia skleiny w odpowiedniej temperaturze z zachowaniem waciwego nacisku, oczyszczenia skleiny. W regeneracji obiektw uszkodzonych wykorzystuje si take metody obrbki plastycznej np. spczanie. Polega ono na zwikszaniu przekroju poprzecznego elementu (rys. 24.7) kosztem jego dugoci lub wysokoci pod wpywem nacisku prasy albo uderze mota. Elementy zuyte regeneruje si przez: powlekanie galwaniczne, metalizacj natryskow, niklowanie chemiczne, powlekanie tworzywem sztucznym, obrbk mechaniczn, obrbk plastyczn, obrbk elektroiskrow. Powlekanie galwaniczne wykorzystuje praktycznie zjawisko elektrolizy. Do powok galwanicznych zalicza si powoki: chromowe, niklowe, elazne i elazoniklowe.

223

_________________________________________________________________________________________________________________

Metalizacja natryskowa jest technik polegajc na nanoszeniu rozpylonego proszku metalu na powierzchni regenerowanego elementu. Rozpylenie stopionego drutu lub proszku wymaga wytworzenia odpowiedniej energii kinetycznej czstek metalu (stal, cynk, cyna, aluminium, mied, molibden lub stopy o specjalnych wasnociach) zapewniajcej uzyskanie dobrego przylegania do podoa. Podany efekt uzyskuje si za pomoc spronego powietrza lub innych gazw (np. azotu). Powlekanie tworzywami sztucznymi mona zrealizowa za pomoc metody natryskiwania pomieniowego, metod fluidyzacyjn oraz elektrostatyczn. Jako tworzywo stosuje si tzw. poliamidy i epoksydy.
P

P
Rys. 24.7. Schemat procesu spczania.

Obrbk mechaniczn stosuje si do regeneracji obiektw uszkodzonych realizujc: obrbk skrawaniem na wymiary naprawcze, tulejowanie (rys. 24.8.) czy wymian fragmentu czci.
tuleja

a)

b)

Rys. 24.8. Schemat tulejowania (a waka, b otworu).

Obrbk elektroiskrow przeprowadza si w celu zapewnienia duej dokadnoci wymiarw. Jest to obrbka elektroerozyjna wykorzystujca erozj elektryczn. zachodzc wskutek krtkotrwaych iskrowych wyadowa midzy przedmiotem obrabianym i elektrod robocz, umieszczonymi w pynnym dielektryku.

224

_________________________________________________________________________________________________________________

24.8.2.

Przygotowanie prac obsugowo-naprawczych

W celu sprawnego przeprowadzenia prac obsugowonaprawczych naley zaplanowa i odpowiednio przygotowa przegldy i naprawy. Plan napraw (remontw) okrela [4]: rodzaj i ilo obiektw (maszyn i urzdze), ktre powinny by poddane przegldom i naprawom, rodzaje przegldw i napraw, ktrym poddane zostan poszczeglne obiekty, praco- i materiaochonno przewidywanych w planie zada, terminy rozpoczcia i zakoczenia poszczeglnych zada. Na podstawie planu napraw moliwe jest dokonanie zbilansowania potrzeb przedsibiorstwa w zakresie zada obsugowo-remontowych i moliwoci ich realizacji z wykorzystaniem wasnego potencjau. Wyodrbnia si take zadania przewidziane do realizacji przez podmioty zewntrzne i zawiera si odpowiednie umowy (dugo-, rednio- i krtkoterminowe) na realizacj tych zada. Ponadto, plan napraw jest podstaw do oceny zasobw magazynw materiaw, wykorzystywanych w obsugach oraz czci zamiennych. Plan napraw jest take podstaw do przygotowanie realizacji poszczeglnych zada, obejmujcych obok zabezpieczenia wykonawstwa oraz odpowiedniego zapasu materiaw i czci przygotowanie dokumentacji danego zadania (dokumentacja remontowa). Dokumentacja taka obejmuje niezbdne skadniki dokumentacji konstrukcyjnej (np. rysunki wykonawcze i zoeniowe, instrukcje montau/demontau, instrukcje regulacyjne), a ponadto [4]: zestawienie potrzebnych materiaw i czci zamiennych, zestawienie potrzebnych narzdzi i innych rodkw technicznych wykorzystywanych w zadaniu (np. rodki transportowe), plan operacyjny (wykonawczy) zadania, szczegowy harmonogram realizacji zadania, kosztorys zadania, okrelenie warunkw technicznych odbioru obiektu po przegldzie/naprawie, ewentualnie: instrukcje uruchomienia obiektu. 24.8.3. Realizacja prac obsugowo-naprawczych

Podczas prac obsugowo naprawczych naley uwzgldni obecno innych obiektw w otoczeniu obiektu naprawianego oraz niezakcanie procesu produkcyjnego (na ile to moliwe). Prace te realizowane s jako prace kompleksowe gdzie wszystkie czynnoci skadajce si na zadanie realizowane s "w pojedynczym podejciu": w jednym okresie czasu przez jeden zesp wykonawcw. Sposb ten nadaje si do wykorzystania przy realizacji zada stosunkowo prostych, o maej czaso- i zasobochonnoci. Innym sposobem realizacji prac obsugowo-naprawczych jest sposb prac zespooworozdzielnych. W tym przypadku dokonuje si pewnego rozproszenia czynnoci, przewidzianych w dokumentacji zadania. Poszczeglne elementy skadowe obiektu (zespoy, podzespoy) s naprawiane w rnym czasie (i zazwyczaj w rnych miejscach) przez rnych wykonawcw. Taki sposb naprawy umoliwia jednoczesne wykonywanie

225

_________________________________________________________________________________________________________________

przewidzianych czynnoci. Przykadow list czynnoci naprawczych, przewidzianych do realizacji sposobem zespoowo-rozdzielnym przedstawiono w tabeli 24.3.
Tabela 24.3. Przykadowy wykaz czynnoci naprawczych [4] Numer czynnoci 0-1 1 -2 2-3 3-4 4-5 5-6 6-7,8,9 6-10 7,8,9-11 11- 12, 13-14 12-15 13-17 14-19 12-16 13-18 14-20 15,16-21 17,18-22 19,20-23 10-24 24-25 21-25 25-26 22-26 26-28 23-28 4-27 27-28 28-29 29-30 30-31 Oprnienie zbiornikw oleju Zdjcie maszyny z fundamentu i transport do warsztatu remontowego Demonta instalacji i elementw zewntrznych Mycie zewntrzne Odczenie zespow Demonta zespow A,B,C na elementy skadowe Mycie i czyszczenie ramy Mycie i czyszczenie czci po demontau Weryfikacja zespow Skompletowanie nowych czci do zespow A,B,C Regeneracja czci do zespow A,B,C Dopasowanie czci i skadanie zespow A,B,C Naprawa ramy Malowanie ramy Dopasowanie i czenie do ramy zespou A Mocowanie elementw wystpujcych luzem Dopasowanie i czenie do ramy zespou B Mocowanie elementw wystpujcych luzem Dopasowanie i czenie do ramy zespou C Naprawa instalacji i elementw zewntrznych Zakadanie instalacji i elementw zewntrznych Badanie i regulacja maszyny Malowanie kocowe Transport na stanowisko i zainstalowanie maszyny Opis czynnoci Odczenie maszyny od sieci elektrycznej Czas [godz] 0,5 2,0 2,5 1,0 0,5 1,5 3,5 1,5 3,5 6,0 8,0 12,5 10,5 3,5 1,5 2,5 1,0 2,0 1,0 2,0 4,0 3,0 6,0 2,0 2,5

226

_________________________________________________________________________________________________________________

Efektywn realizacj czynnoci obsugowych i naprawczych warunkuje odpowiednia obsuga stanowisk roboczych, ktra powinna obejmowa [4]: dostarczenie wykonawcom czynnoci remontowych potrzebnych elementw dokumentacji, dostarczenie na stanowiska robocze koniecznych materiaw i czci zamiennych, zagospodarowywanie zuytych elementw, podzespow i zespow, zapewnienie niezbdnych mediw (np. sprone powietrze), zapewnienie potrzebnych rodkw transportowych. Jeeli jednostka odpowiedzialna za utrzymanie ruchu w systemie technicznym wykonuje zadania obsugowe i naprawcze wasnymi siami, to w jej strukturze zazwyczaj istnieje wyspecjalizowana komrka nazywana narzdziowni, do ktrej zada naley: zaopatrywanie stanowisk obsugowo-remontowych w niezbdne narzdzia, przechowywanie narzdzi aktualnie niewykorzystywanych, konserwacja i naprawa narzdzi. Czsto w strukturze jednostki utrzymania ruchu (produkcji) znajduje si take magazyn czci zamiennych. Dzieje si tak rwnie w sytuacjach, gdy znaczcy procent zada obsugowo-naprawczych jest zlecany do podmiotw zewntrznych, lecz podmioty te realizuj omawiane zadania korzystajc z materiaw i czci dostarczanych przez zleceniodawc. Do zada wsplnych narzdziowni i magazynu naley bieca kontrola stanu zasobw i w miar potrzeb uzupenianie tych zasobw. Planowanie zasobw czci zamiennych jest zadaniem zoonym. Przykadem moe by ustalenie minimalnej liczby poszczeglnych rodzajw czci. Szczeglnie odpowiedzialnym zadaniem jest podjcie decyzji o posiadaniu w magazynie czci (podzespow, zespow), ktrych prawdopodobiestwo uszkodzenia jest bardzo mae, lecz brak moliwoci natychmiastowej wymiany danej czci w przypadku awarii moe znaczco wpyn na funkcjonowanie caego systemu eksploatacji.

227

_________________________________________________________________________________________________________________

25. Procesy i zdarzenia eksploatacyjne

25.1. Rodzaje modeli procesw eksploatacji
Nie ma przepisu na dobry model procesu eksploatacji obiektw technicznych. Czsto opracowuje si kilka modeli o odmiennej strukturze i zoonoci a nastpnie wybiera najdogodniejszy z punktu widzenia stosowania w praktyce. Wszystkie modele mona podzieli wg schematu jak przedstawiono na rys. 25.1.
Modele procesw eksploatacji obiektw technicznych

Materialne Geometryczne Fizyczne Inne

Teoretyczne Intuicyjne Sformalizowane Analogowe Symboliczne Sowne Graficzne Matematyczne

Neuronowe

Decyzyjne Symulacyjne Optymalizacyjne Prognostyczne Inne

Inne

Rys. 25.1. Rodzaje modeli procesw eksploatacji [1]

Modele materialne mog odwzorowywa systemy eksploatacji, a w nich zachodzce procesy, za pomoc podobiestwa geometrycznego (np. makiet, przekrojw, ukadw plastycznych, prototypw) i fizycznego (np. kinematycznego, dynamicznego, termodynamicznego). Rozwaania dotyczce podobiestwa fizycznego s prowadzone z reguy przy zaoeniu podobiestwa geometrycznego w granicach tolerancji wytwarzania. Modele fizyczne to urzdzenia wykonane z reguy w pomniejszonej skali, w ktrych odbywa si ten sam proces fizyczny, co w rzeczywistym obiekcie. Wrd modeli teoretycznych wyrniamy intuicyjne i sformalizowane. Modele intuicyjne (subiektywne) procesw eksploatacji obiektw technicznych powstaj na podstawie wypowiedzi poszczeglnych fachowcw i ekspertyz zbiorowych opracowanych metod przegosowania, dyskusji panelowych lub metod delfick. Przykadem modeli intuicyjnych mog by algorytmy: ustalenia terminw wykonywania obsugiwa technicznych obiektw,

228

_________________________________________________________________________________________________________________

terminy wymiany rodkw smarowych, zmiany stanu obiektw za pomoc metod organoleptycznych (np. wzrokowa, suchowa, dotykowa). Modele sformalizowane dziel si na analogowe i symboliczne. Analogowy model systemu eksploatacji urzdze technicznych, a w nim zachodzcych procesw jest opisany za pomoc innych wielkoci fizycznych, na przykad: - sile mechanicznej odpowiada napicie elektryczne; - prdkoci odpowiada nateniu prdu elektrycznego; - przemieszczeniu odpowiada adunek elektryczny. Podzia modeli symbolicznych prowadzi do modeli [14]: - sownych inaczej opisowych (na przykad instrukcja uytkowania i obsugiwania ciarowych samochodw terenowych); - graficznych, ktre odtwarzaj obiekt, zjawisko lub proces za pomoc symboli graficznych (na przykad schemat instalacji elektrycznej pojazdu gsienicowego); - matematycznych, ktre odzwierciedlaj procesy eksploatacji obiektw technicznych za pomoc symboli, rwna i nierwnoci matematycznych, zwizkw (relacji) logicznych. Naley pamita, e model sformalizowany jest prawie zawsze wynikiem zaoe i sdw eksperta, ktry go zbudowa. Model taki nie moe wic by w peni obiektywny. Modele eksploatacji obiektw mog by modelami przedstawiajcymi sekwencje zdarze w danym procesie (rys. 25.2.) bd te mog by modelami eksploatacji jako cig stanw danego obiektu (rys. 25.6.).

Z0 T1

Z11 T2

Z21 T3

Z1
3

Z2
2

T4

t1

t2

t3

t4

Rys. 25.2. Schemat procesu eksploatacji jako sekwencji zdarze [4]

Elementy pokazane na rysunku 25.2 oznaczaj: Zi zdarzenia eksploatacyjne, gdzie i oznacza typ zdarzenia, j numer kolejnego wystpienia zdarzenia danego typu w modelowanym procesie, t - chwile czasu, w ktrych wystpuj kolejne zdarzenia, Ti - przedziay czasu pomidzy kolejnymi zdarzeniami. Jako przykadowe modele procesw eksploatacji przedstawiono modele dla obiektw naprawialnych o zerowym czasie odnowy, o skoczonym czasie odnowy oraz model procesu eksploatacji jako cigu stanw.
j

229

_________________________________________________________________________________________________________________

25.1.1.

Modele procesw eksploatacji obiektw naprawialnych

O obiektach naprawialnych mwimy wwczas, gdy bierzemy pod uwag moliwo przywrcenia zdatnoci do dalszego uytkowania obiektowi technicznemu za pomoc procesu odnowy. Tworzc modele procesw eksploatacji obiektw naprawialnych przyjto nastpujce zaoenia [4]: obiekt skada si z N elementw, z ktrych kady po uszkodzeniu jest naprawiany, funkcjonowanie, uszkodzenie (utrata zdatnoci) i naprawy (odnowa zdatnoci) kadego z elementw zachodz w sposb wzajemnie niezaleny, chwile uszkodze kadego z elementw tworz odrbny proces odnowy, znana jest posta struktury ukadu elementw, tworzcych dany obiekt. Modele o zerowym czasie odnowy W modelach o zerowym czasie odnowy czas naprawy obiektu jest nieporwnanie krtszy od czasu jego funkcjonowania. Zakada si wwczas, e proces odnowy nastpuje w sposb nagy (czas odnowy jest rwny zero). W takim przypadku dla i-tego skadnika (elementu) obiektu rozwaany jest cig okresw dziaania {T}, rozdzielonych chwilami uszkodze/odnowy {t}. Cig taki stanowi model procesu odnowy (rys. 25.3).
T (i)
1

T (i)
2

T (i)
3

t 1(i)

t 2(i)

t 3(i)

(i) tm

Rys. 25.3. Model procesu odnowy elementu o zerowym czasie odnowy [4]

Przyjmujc nastpnie, e dla i-tego elementu rozpatrywanego obiektu znane s czasy dziaania midzy kolejnymi naprawami Ti ( i ) . Moliwe jest wwczas okrelenie chwili dowolnego (j-tego) uszkodzenia elementu:

t i( i ) = T1( i ) + T2( i ) + ... + T j( i )

(25.1)

Chwile uszkodze tworz strumie uszkodze (rys. 25.4). Jeli dokonamy syntezy strumieni uszkodze wszystkich elementw obiektu, uzyskamy strumie uszkodze caego obiektu. Dla obiektu o strukturze szeregowej strumie uszkodze jest sum strumieni uszkodze elementw. Strumie uszkodze caego obiektu jest sum strumieni uszkodze wszystkich N elementw, tworzcych ten obiekt. Niech miar uszkodze i-tego elementu bdzie pewna zmienna losowa Vi (t ) . Liczba uszkodze obiektu N elementowego do chwili t wyniesie: V (t ) = V1 (t ) + V2 (t ) + ... + V N (t ) (25.2)

230

_________________________________________________________________________________________________________________

Dla zmiennej losowej V (t ) moemy wyznaczy warto oczekiwan jako ocen tzw. funkcji odnowy H (t ) , ktra okrela redni liczb uszkodze obiektu w czasie t [4]:
N N N H (t ) = E [V (t )] = E Vi (t ) = E [Vi (t )] = H i (t ) i =1 i =1 i =1

(25.3)

Element

- Chwila uszkodzenia

(1) (2) (3)

(N -1) (N )

Obiekt t

Rys. 25.4. Strumie uszkodze w obiekcie naprawialnym o strukturze szeregowej [4]

Pochodn funkcji odnowy h(t ) nazywa si gstoci odnowy i wyznacza z zalenoci:

h(t ) =
N N d d H (t ) = H i (t ) = hi (t ) dt i =1 dt i =1

(25.4)

Funkcja h(t ) jest podstawow charakterystyk strumienia uszkodze i jako taka powinna by wyznaczana dla konkretnych obiektw w odpowiedniej procedurze badawczej. Rozpatrujc strumie uszkodze obiektu o strukturze rwnolegej naley zauway, e w przypadku strumieni uszkodze elementw, jak pokazano na rys. 25.4., obiekt bdzie zdatny w caym rozpatrywanym przedziale czasu t. Modele o skoczonym czasie odnowy W omawianej klasie modeli niezawodnociowych, obok czasw dziaania i - tego elementu midzy kolejnymi naprawami Ti ( i ) , naley uwzgldni odpowiednio kolejne czasy odnowy U i( i ) .

231

_________________________________________________________________________________________________________________

T (i)
1

T (i)
2

U (i)
1

U (i)
2 (i) t 2p (i) t 2u (i) t 3p

U (i)

m-1

(i) t 1u

(i) (i) t (m-1)u t mp

Rys. 37.5. Schemat procesu eksploatacji jako sekwencji zdarze (o skoczonym czasie odnowy)[4].

Zakadajc, e zarwno wszystkie czasy dziaania oraz wszystkie czasy napraw i tego elementu maj jednakowy rozkad prawdopodobiestwa:
( F (t ) = P Tm i ) < t ; i = 1,2 ,..., N

m = 1,2...
( G (t ) = P U mi ) < t ; i = 1,2 ,..., N

(25.5)

m = 1,2...

(25.6)

to analogicznie do (25.1) kolejne chwile uszkodze i-tego elementu mona zapisa jako:
( i) t (ji ) = T1(i ) + U 1(i ) + T2(i ) + U 2i ) + ... + T j(1 + U (ji)1 + T j(i )

(25.7)

gdzie j = 1,2., a kolejne chwile odnowy jako:

( i) u i( i ) = T1( i ) + U 1( i ) + T2( i ) + U 2 i ) + ... + T j(i1) + U (j 1 + T j( i ) + U (j i )

(25.8)

Naley mie na uwadze, e w omawianym przypadku strumie uszkodze obiektu skadajcego si z N elementw o strukturze szeregowej musi uwzgldnia czasy odnw kadego z naprawianych elementw. Przykadem innego modelu procesu eksploatacji obiektu moe by model uwzgldniajcy czas oczekiwania na odnow poszczeglnych elementw danego obiektu. 25.1.2. Model procesu eksploatacji jako cigu stanw

Poza przedstawionymi modelami procesw eksploatacji obiektw jako sekwencji zdarze, proces eksploatacji moe by przedstawiony jako cig (sekwencja) stanw obiektu (rys. 25.6.). Obiekt w czasie eksploatacji moe znajdowa si w stanie zdatnoci bd w stanie niezdatnoci. Model cigu stanw jest, w odrnieniu od zorientowanego wycznie na czas modelu sekwencji zdarze, ukierunkowany jednoczenie na upyw czasu i na zmieniajce si z czasem wasnoci i waciwoci obiektu, ktry opisuje [4].

232

_________________________________________________________________________________________________________________

St(0)

St(1)

St(2)

St(3)

t1

t2

t3

Rys. 25.6. Schemat procesu eksploatacji jako cigu stanw [4].

Istotne elementy na rysunku to: St(i) stany chwilowe obiektu, gdzie i oznacza numer kolejnej chwili czasu ycia, dla ktrej zosta rozpoznany stan, ti chwile czasu w ktrych s identyfikowane kolejne stany obiektu, t przedziay czasu

25.2. Czynniki dziaajce na obiekt techniczny

Konkretny obiekt techniczny wykonuje swoje funkcje w zmiennych warunkach fizycznych zwanych otoczeniem. Oddziaywania otoczenia mog by rnorodne. Z punktu widzenia eksploatacji istotnymi oddziaywaniami s te, ktre powoduj zmian wartoci lub stanu cech warunkujcych poprawn prac obiektu technicznego. Oddziaywania takie nazywa si czynnikami wymuszajcymi. S nimi czynniki robocze, ktre zale od wykonywanych czynnoci oraz czynniki zewntrzne, ktre zale od otoczenia w jakim obiekt si znajduje. Czynniki robocze przestaj dziaa, gdy obiekt nie pracuje (nie wykonuje czynnoci). Czynniki zewntrzne dziaaj niezalenie, czy obiekt pracuje czy nie. Przykadami czynnikw roboczych s: nacig pasa klinowego w napdach, prd pyncy przez wkno arwki czy temperatura cian cylindra w silniku. Jako czynniki zewntrzne mona wymieni: cinienie, wilgotno, zapylenie, temperatura i inne. Wyeliminowanie czynnikw roboczych nie jest moliwe, jednak niektre czynniki zewntrzne mona usun czciowo poprzez zastosowanie np. filtrw olejowych, powietrznych, hermetyzacji czy pokry antykorozyjnych. Osobn grup czynnikw wymuszajcych stanowi wpywy antropotechniczne, ktre mog by przyczyn uszkodze (wynikajcych ze wiadomej lub niewiadomej dziaalnoci czowieka). Konstruktor powinien przewidzie zabezpieczenia przed niewaciw obsug, oraz na etapie wytwarzania przed niewaciwymi operacjami skadajcymi si na wytworzenie obiektu. Gdy znamy charakter oddziaywania na obiekt, to moemy wnioskowa o rodzaju uszkodze oraz o rozkadzie prawdopodobiestwa poprawnej pracy obiektu. W aspekcie analizy niezawodnociowej, zadaniem eksploatacyjnych bada obiektu winno by wyznaczenie rzeczywistych czynnikw wymuszajcych, ktre s dokonywane na drodze eksperymentalnej. Z uwagi na czasochonno bada wyznaczamy tylko te czynniki, ktre zasadniczo wpywaj na zmiany wasnoci obiektu np.: obcienie, natenie prdu czy

233

_________________________________________________________________________________________________________________

temperatura otoczenia. Dla tych czynnikw na drodze bada wyznaczamy charakterystyki probabilistyczne okrelonych funkcji losowych opisujcych ich przebiegi czasowe. S to najczciej: funkcja wariancji (Wariancja to w statystyce klasyczna miara zmiennoci. Intuicyjnie utosamiana ze zrnicowaniem zbiorowoci; jest redni arytmetyczn kwadratw odchyle poszczeglnych wartoci cechy od wartoci oczekiwanej), funkcja korelacji (Najszersze znaczenie zaleno zmiennych losowych. Czasem potocznie uywane w znaczeniu wspczynnika korelacji a szczeglnie wspczynnika korelacji Pearsona), funkcja wartoci oczekiwanej (Warto oczekiwana (przecitna, rednia), nadzieja matematyczna w rachunku prawdopodobiestwa warto opisujca spodziewany (rednio) wynik dowiadczenia losowego. Warto oczekiwana to inaczej pierwszy moment zwyky. Estymatorem wartoci oczekiwanej rozkadu cechy w populacji jest rednia arytmetyczna), jedno lub dwumiarowy rozkad prawdopodobiestwa, rozkad prawdopodobiestwa przekroczenia przez czynnik wymuszajcy okrelonego poziomu wartoci. Powysze rozwaania rozpatruje si przy zaoeniu, e zesp czynnikw wymuszajcych dziaa na obiekt nieprzerwanie. W praktyce obiekty pracuj z przerwami z uwagi na szereg czynnoci pomocniczych. Wtedy intensywno oddziaywania czynnikw roboczych jak i zewntrznych jest mniejsza lub rwna zeru.

25.3. Uszkodzenia obiektw technicznych

Uszkodzeniem obiektu nazywamy zdarzenie powodujce przejcie obiektu ze stanu zdatnoci do stanu niezdatnoci. Na skutek dziaania otoczenia oraz czynnikw roboczych wasnoci obiektu ulegaj zmianie, co uwidacznia si w zmianie wartoci cech pocztkowych mierzalnych i niemierzalnych. Uszkodzenie obiektu w sensie oglnym jest to stan, gdy co najmniej jedna z mierzalnych lub niemierzalnych cech obiektu przestaje spenia stawiane jej wymagania.

Cecha

Cecha

C m,i

max

C m,i

max

C m,i

min

t
Nage

C m,i

min

t
Stopniowe

Rys. 25.7. Przejcie i-tej cechy obiektu ze stanu zdatnoci do stanu niezdatnoci

234

_________________________________________________________________________________________________________________

Uszkodzenia nage powodowane s dziaaniem bodcw skokowo oraz kumulowaniem si skutkw dziaania bodcw. Obiekty techniczne z zasady posiadaj okrelon warto krytyczn czynnika wymuszajcego. Jeeli warto ta zostanie przekroczona to nastpi uszkodzenie obiektu nage lub stopniowe (rys. 25.7).

Cecha C m,i = lmax

max

l0

t T

Rys. 25. 8. Luz w ukadzie wa-panewka, gdzie: T czas poprawnej pracy obiektu

Uszkodzenie obiektu technicznego moe pojawi si niezalenie od czasu uytkowania np. przebicie opony samochodowej, ktre nie zaley od stopnia zuycia samochodu i z zasady nie jest zalene od stanu bienika. Dla wielu cech obiektu ustala si (umownie) przedziay wartoci dopuszczalnych, ktrych przekroczenie uwaa si za uszkodzenie. Czas do chwili, gdy dana cecha przekroczy dopuszczaln warto, jest czasem poprawnej pracy obiektu technicznego (rys. 25.8). Uszkodzenia obiektw mog wynika z: bdw konstrukcyjnych (Moe to by np. karb. Czynniki wymuszajce mog znacznie przekracza wartoci nominalne, a chwilowo przekracza ekstremalne). wad technologicznych (Gdy wahania parametrw procesu technologicznego s znaczne, wwczas wasnoci pocztkowe wytworzonych obiektw technicznych bd rne, co powoduje, e niezawodno pocztkowa niektrych egzemplarzy bdzie mniejsza od pozostaych i od zakadanej). niewaciwej eksploatacji (Obiekt techniczny przeznaczony jest do pracy w pewnym zakresie czynnikw wymuszajcych na ktre skadaj si czynniki robocze i zewntrzne. Nieprzestrzeganie zasad eksploatacji przez nieprzewidziane dziaanie czynnikw wymuszajcych zarwno roboczych jak i zewntrznych powoduje przedwczesne powstawanie uszkodze.). zuywania si (starzenia) obiektu (W metalach, tworzywach sztucznych, gumie itp. zachodz nieodwracalne zmiany prowadzce do zmiany wasnoci pocztkowych, ktre s przyczyn uszkodze pomimo, e obiekt by prawidowo skonstruowany, wytworzony i eksploatowany). Na uszkodzenie obiektu moe skada si dziaanie jednego lub wicej czynnikw jednoczenie. Uszkodzenie obiektu moe by: - mechaniczne (naprenia statyczne, pezanie, zmczenie, pitting, zuycie cierne), - chemiczne (korozja metali, starzenie gumy, farb, izolacji, butwienie drewna), 235

_________________________________________________________________________________________________________________

- elektryczne (elektrokorozja), - cieplne (nadtapianie, zgorzelina). W literaturze znane s rne klasyfikacje uszkodze w zalenoci od przyjtego kryterium klasyfikacji. Rodzaje uszkodze w zalenoci od przyjtego kryterium przedstawiono w tabeli 25.1.
Tabela 25.1. Typowe kryteria klasyfikacji uszkodze [4] Kryterium klasyfikacji Stopie wpywu uszkodzenia na zdolno obiektu do poprawnego dziaania Fizyczne przyczyny powstawania uszkodze Rodzaj uszkodze - uszkodzenia cakowite - uszkodzenia czciowe - uszkodzenia katastrofalne - uszkodzenia parametryczne - uszkodzenia niezalene - uszkodzenia zalene - uszkodzenia nage - uszkodzenia stopniowe - uszkodzenia stae - uszkodzenia chwilowe - uszkodzenia chwilowe wielokrotne

Zwizek z innymi zdarzeniami (uszkodzeniami) Sposb zaistnienia uszkodzenia Czas wystpowania uszkodzenia

25.4. Procesy zuyciowe w eksploatacji obiektw technicznych

Poza uszkodzeniami nagymi w procesie eksploatacji obiektu technicznego wystpuj uszkodzenia wynikajce z procesw zuyciowych. Do procesw tych mona zaliczy: tarcie, zmczenie materiau czy korozj. Zuycie zachodzce w obiekcie podczas eksploatacji zaley od : - losowo zmiennych wartoci wasnoci pocztkowych - losowo zmiennych wartoci czynnikw wymuszajcych (roboczych zewntrznych) 25.4.1. Tarcie

Zuycie powierzchni (warstwy) podlegajcej procesowi tarcia powoduje ubytek tworzywa, zmian jego struktury, skadu chemicznego warstwy wierzchniej, oraz zmian stanu napre i odksztace tej warstwy. W procesach zuywania ciernego rozrnia si midzy innymi dwie grupy procesw zuycia: - quasi-statyczne od pocztku trwania procesu tarcia ubytki masy - dynamiczne ubytki masy po pewnym okresie trwania tarcia (w pocztkowym okresie narastaj zmiany jakociowe, zmczenie powierzchniowe) Do najczciej wystpujcych w procesie zuycia metalowych czci obiektw zaliczamy: 1. Zuycie przez sczepienie I rodzaju (adhezja) - polega na plastycznym odksztaceniu warstwy wierzchniej (najwyszych wierzchokw chropowatoci). Pojawiaj si miejscowe szczepienia metaliczne obu powierzchni i niszczenie ich z odrywaniem czstek metalu. Powierzchnie musz by zblione na odlego parametru sieci elementarnej, czyli powierzchnie nie mog by pokryte tlenkami. Zachodzi przy tarciu suchym lub przy ubogim smarowaniu.

236

_________________________________________________________________________________________________________________

2. Zuycie w wyniku utleniania - jest to skomplikowane zjawisko adsorpcji tlenu. Na powierzchni tarcia dochodzi do dyfuzji tlenu w odksztacone plastycznie i sprycie mikroobjtoci metalu z jednoczesnym tworzeniem warstewek staych roztworw i zwizkw chemicznych metalu z tlenem i oddzieleniem tych warstewek od trcych powierzchni. To zuycie zachodzi, gdy szybko tworzenia tych warstewek jest wiksza od niszczenia powierzchni przez cieranie. Zuycie przez utlenianie zachodzi zarwno przy tarciu lizgowym jak i przy tocznym. Przy tarciu tocznym ten rodzaj zuycia towarzyszy zuyciu zmczeniowemu. Przy lizgowym jest istotne w przypadkach tarcia suchego i granicznego. 3. Zuycie cieplne (przez sczepianie II rodzaju) jest to ten rodzaj zuycia, przy ktrym nastpuje niszczenie powierzchni metali w wyniku nagrzania stref tarcia do temperatury zmikczenia, makrosczepiania cieplno-adhezyjnego i rozmazywania metalu na powierzchniach trcych cia. Towarzyszy temu proces utleniania warstwy wierzchniej, czasami proces skrawania mikkiego metalu nierwnociami ciaa twardszego. Powstaj wwczas makronierwnoci. 4. Zuycie cierne zachodzi wwczas, gdy midzy powierzchniami tarcia znajduje si cierniwo twardsze od tworzywa czci maszyn, lub gdy twardo jednej z chropowatych powierzchni jest wiksza od twardoci przeciwpowierzchni. W obu wymienionych przypadkach wystpuje skrawanie materiau, podobne do skrawania nierwnoci przy szlifowaniu. Proces ten przebiega znacznie szybciej ni niszczenie w wyniku sczepiania lub utleniania. Jest typowy dla tarcia suchego lub mieszanego, jeeli w smarze zawarte s czstki cierniwa. 5. Zuycie przez uszczenie i pitting jest to proces niszczenia przy tarciu tocznym uwarunkowany odksztaceniami plastycznymi i sprystymi, prowadzcymi do zmczenia warstwy wierzchniej i tworzenia mikropkni zmczeniowych, ktre rozwijajc si prowadz do wypadania czstek metalu w ksztacie usek na skutek powtarzajcych si dziaa naciskw kontaktowych. Pittingiem nazywamy zuycie zachodzce przy tarciu tocznym w obecnoci smaru. Produkty zuycia maj charakterystyczn budow gruzekow. Wasnoci pocztkowe istotne dla przebiegu zuycia to: rodzaj trcych metali, stan warstwy wierzchniej (gadko, naprenia wasne), wasnoci mechaniczne tworzywa (modu sprystoci, granica plastycznoci, twardo), wasnoci chemiczne (aktywno do tlenu, reagowanie ze smarem) czy wasnoci smaru (lepko, smarno). Waniejsze robocze czynniki wpywajce na zuycie to: warto naciskw, charakter naciskw (stae, zmienne, udary), rodzaj ruchu, charakter styku (punktowy, liniowy). Nauk o tarciu i procesach towarzyszcych tarciu jest tribologia. Zajmuje si ona opisem zjawisk fizycznych (mechanicznych, elektrycznych, magnetycznych itp.), chemicznych, biologicznych i innych w obszarach tarcia. Do wanych zjawisk towarzyszcych tarciu, a majcych wielkie znaczenie techniczne, nale procesy zuywania si materiaw trcych i smarowanie. Do podstawowych zagadnie, ktrymi zajmuje si tribologia nale: fizyka, chemia i metaloznawstwo dziaajcych na siebie nawzajem obszarw tarcia, znajdujcych si w ruchu wzgldnym; smarowanie pynne, np. hydrostatyczne, hydrodynamiczne, aerostatyczne i aerodynamiczne; tarcie mieszane cia staych; 237

_________________________________________________________________________________________________________________

smarowanie w specjalnych warunkach, np. przy obrbce plastycznej, wirowej, itp.; badanie zjawisk w mikroobszarach tarcia smarowanych powierzchni elementw maszyn; wasnoci i zachowanie podczas pracy warstwy wierzchniej obszarw tarcia; wasnoci i zachowanie podczas pracy substancji smarnych, ciekych, pciekych, gazowych i staych; badania nad zastosowaniem substancji smarujcych do maszyn; zastosowanie, przechowywanie i wydawanie materiaw smarnych. Nowymi wyzwaniami w badaniach tarcia zajmuje si tribologia wspczesna, nawizujca do funkcjonujcego w przyrodzie tarcia w organizmach oywionych, w ktrych wymiana energii pomidzy wzem tarcia i otaczajcym rodowiskiem oraz wewntrzne wspdziaanie mikroelementw prowadzi do tworzenia warstewki chronicej powierzchnie tarcia przed zuyciem. Wytworzona w procesie tarcia warstewka nazywa si serwowitn. Tarcie nie moe zniszczy tej warstewki, poniewa stymuluje taki strumie energii, ktry j wytwarza. Wyzwaniem wic wspczesnej tribologii jest potrzeba opracowania sposobu wytwarzania serwowitnych warstw na powierzchniach trcych. Od elementw wzw tarcia wymaga si bdzie gwnie odpowiedniej wytrzymaoci, a istota bada sprowadzi si do utworzenia warstwy wierzchniej sprzyjajcej powstaniu warunkw bezzuyciowego tarcia.

25.4.2.

Obcienia zmienne

Obcienie elementu konstrukcyjnego zmiennymi siami powoduje po pewnej liczbie zmian obcie charakterystyczny zom zmczeniowy, ktry z reguy ma charakter zomu kruchego. Do wasnoci pocztkowych majcych wpyw na wytrzymao zmczeniow nale: - ksztat i wymiary badanego obiektu, - stan warstwy wierzchniej (gadko, stopie zgniotu, struktura), - wasnoci mechaniczne i fizyko-chemiczne tworzywa, - wspczynnik ksztatu k, wspczynnik dziaania karbu k, wspczynnik wraliwoci na dziaanie karbu k. Czynniki robocze dziaajce na obiekt techniczny powoduj zmczenie materiau, a czynniki zewntrzne wpywaj na przebieg zjawiska zmczenia. Wytrzymao zmczeniow obiektu mona zwikszy przez wyeliminowanie ostrych przej i podci oraz ostrych rys na powierzchni. Podobnie zapobieganie odwglaniu powierzchni, jej korozji i erozji wpywa na zwikszenie wytrzymaoci zmczeniowej. W tym samym kierunku dziaa take eliminacja pocze wciskowych czy kokowych wywoujcych zaburzenia w mikroskopowym stanie napre . 25.4.3. Korozja

Przyczyn wystpowania uszkodze jest take korozja - niszczenie tworzywa pod wpywem otaczajcego rodowiska w wyniku procesw chemicznych, elektrochemicznych lub fizykochemicznych. Rodzaje korozji chemicznej: - korozja gazowa zachodzi w warunkach uniemoliwiajcych skraplanie si pary na powierzchni metalu. Zachodzi zazwyczaj w podwyszonej temperaturze.

238

_________________________________________________________________________________________________________________

- korozja w nieelektrolitach zachodzi pod dziaaniem agresywnych substancji organicznych nie bdcych elektrolitem (nie przewodzi prdu). Korozja elektrochemiczna przebiega z udziaem elektrolitw, dziaajcych z powierzchni metali i dzieli si na: - korozj w elektrolitach. Ten rodzaj korozji zachodzi pod dziaaniem wd naturalnych oraz roztworw wodnych na powierzchni metalu. Moe zalee od charakteru rodowiska (w kwasach, zasadach i solach). - korozj ziemn spowodowan agresywnym dziaaniem gleby, - korozj atmosferyczn. Jest to korozja pod wpywem otaczajcego rodowiska (powietrza) lub gdy metal znajduje si w dowolnym wilgotnym gazie. - elektrokorozj, ktra zachodzi pod wpywem prdu z zewntrznego rda (metalowych czci toru oraz instalacji podziemnych, uszkodzenia powok kabli, rurocigw, fundamentw w miejscach trudnych do przewidzenia i zlokalizowania pod wpywem prdw bdzcych), - korozj stykow (kontaktow) spowodowan zetkniciem si dwch metali o rnych potencjaach elektrochemicznych, - korozj przy wspudziale czynnikw mechanicznych moe by intensyfikowana napreniami, zmczeniem materiau, - korozj w warunkach jednoczesnego dziaania: kawitacji, strumienia cieczy i gazu oraz tarcia. Niszczenie korozyjne towarzyszy eksploatacji wikszoci obiektw, a straty nimi spowodowane niekiedy wielokrotnie przewyszaj skutki zuycia mechanicznego. Objawem niszczenia korozyjnego moe by rdzewienie, pkanie lub spadek wytrzymaoci mechanicznej albo cigliwoci metali.

239

_________________________________________________________________________________________________________________

26.
26.1.

Niezawodno obiektw eksploatacji

Niezawodno i trwao obiektw eksploatacji

Niezawodno obiektu jest to jego zdolno do zachowania istotnych waciwoci w dopuszczalnych granicach, w okrelonych warunkach istnienia obiektu, w cigu okrelonego czasu. Zatem niezawodno obiektu jest to prawdopodobiestwo spenienia przez obiekt stawianych mu wymaga. Teoria niezawodnoci jest nauk, ktra zajmuje si zapobieganiem powstawania uszkodze, a tym samym zmniejszeniem ich skutkw. Zajmuje si metodami syntezy i analizy oraz bada niezawodnoci systemw technicznych na etapie projektowania, wytwarzania i eksploatacji. Problematyka teorii niezawodnoci obejmuje nie tylko techniczne aspekty istnienia i funkcjonowania urzdze. W fazie tworzenia systemw, organizowania ich eksploatacji i sposobu odnowy, pojawiaj si problemy oceny efektywnoci rnych moliwych rozwiza i wyboru wariantu najlepszego z punktu widzenia celu, ktremu ma on suy. Obok wskanikw technicznych, okrelajcych jako i niezawodno dziaania systemu, naley uwzgldni ekonomiczn stron rozwizania - oczekiwany dochd z systemu, koszty z nim zwizane, ewentualne straty z powodu przestoju. Badania niezawodnoci maj gwnie na celu opracowanie sposobw postpowania prowadzcych do budowy ukadw, charakteryzujcych si moliwie najwiksz niezawodnoci w aktualnych warunkach eksploatacji. Realizacja tego celu wymaga okrelenia ilociowych miar niezawodnoci, opracowania metod przeprowadzania bada i oceny niezawodnoci, znalezienia sposobw wykrywania przyczyn powodujcych uszkodzenia, zbadania moliwoci usuwania tych przyczyn lub zmniejszenia ich intensywnoci, zapobiegania uszkodzeniom przez stosowne procedury obsugowe. Ksztatowanie niezawodnoci maszyn jest moliwe przez realizacj nastpujcych celw: - uwzgldnienie trwaoci i niezawodnoci zespow w konstruowaniu i technologii wytwarzania, - wdroenie programw i metod bada eksploatacyjnych trwaoci i niezawodnoci oraz ustalenie stanw granicznych w celu wykrycia sabych ogniw, - wprowadzenie metod i kryteriw oceny technicznej i ekonomicznej trwaoci i niezawodnoci maszyn. Realizacja tych celw winna doprowadzi do zwikszenia efektywnoci ukadw, ich gotowoci i zdolnoci produkcyjnych, zmniejszenia kosztw eksploatacji, w tym kosztw uytkowania, obsugiwa technicznych, czci zamiennych i materiaw eksploatacyjnych. W systemie bada niezawodnoci obiektw mechanicznych stosowane s metody: bada modelowych, w tym bada symulacyjnych, bada stanowiskowych, bada eksploatacyjnych (statystycznych i programowanych), bada eksploatacyjno-stanowiskowych. W eksploatacji obiektw technicznych uszkodzenia wystpuj w sposb przypadkowy. Uszkodzeniami s zdarzenia losowe powodujce przejcie obiektu ze stanu zdatnoci w stan niezdatnoci podczas pracy, podczas postoju lub przechowywania. 240

_________________________________________________________________________________________________________________

Przypadkowe uszkodzenia powoduj powane komplikacje w procesie uytkowania obiektw technicznych, lecz nie musz eliminowa obiektw technicznych z dalszej eksploatacji pod warunkiem usunicia uszkodzenia czyli naprawy. Konieczno wykonywania napraw powoduje, e musimy przechowywa elementy, czci zamienne lub cae urzdzenia. Pojciem powizanym z niezawodnoci jest trwao obiektu. Trwao okrelana jest jako zdolno obiektu do zachowywania w czasie eksploatacji wymaganych wasnoci w okrelonych granicach przy ustalonych warunkach uytkowania. Trwao obiektu limituje niezawodno jego dziaania. Zmiany wasnoci obiektu technicznego, po ktrych co najmniej jedna z jego cech nie odpowiada wasnociom, ktrych spenienie konieczne jest do prawidowego dziaania nazywamy uszkodzeniem i definiuje si je jako utrat zdatnoci. Zdatno okrela zdolno obiektu do wykonywania funkcji wyznaczonych przez dokumentacj techniczn. Badania niezawodnociowe pozwalaj ustali sabe ogniwa obiektu, a wic te elementy, ktre naley diagnozowa w pierwszej kolejnoci. Umoliwiaj take ustalenie redniego czasu waciwej pracy midzy kolejnymi uszkodzeniami, ktre s przyblionymi terminami diagnozowania obiektw technicznych. Zesp czynnoci doprowadzajcy obiekt uszkodzony do stanu zdatnoci nazywamy odnow. Odnowa ma na celu przywrcenie cechom charakteryzujcym dany obiekt wasnoci pocztkowych lub wartoci do nich zblionych.
uszkodzenie

oczekiwanie na napraw

naprawa ZDATNO

ZDATNO

t NIEZDATNO skadowanie poprawne dziaanie

Rys. 26.1. Zmiana wasnoci obiektu technicznego.

Kady obiekt moemy scharakteryzowa za pomoc dwch zbiorw cech: - mierzalnych Cm,i (i = 1,2n) - niemierzalnych Cn, j (j = 1,2k) min max min max Dla kadej z tych cech moemy poda granice: C m ,i , C m ,i oraz C n , j , C n , j . W konkretnym obiekcie dla cech mierzalnych moemy poda dopuszczalne granice min max ( C m ,i , C m ,i ) takie, e kada cecha i zawarta w tym przedziale odpowiada poprawnemu dziaaniu obiektu. Gdy j- ta cecha niemierzalna spenia w przedziale czasowym (0, t) wymagania prawidowego dziaania obiektu stan ten zapisujemy symbolicznie C n , j ,t = 1 stan przeciwny (nie spenia wymogw poprawnej pracy) zapisujemy symbolicznie: C n , j ,t = 0 .

241

_________________________________________________________________________________________________________________

Podczas eksploatacji dla dowolnego przedziau czasu (0, t) mona okreli prawdopodobiestwo, e jedna z cech mierzalnych przyjmuje warto spoza przedziau: min max C m ,i , C m ,i , prowadzc do uszkodzenia obiektu technicznego. Istnieje rwnie okrelone prawdopodobiestwo, e jedna z cech niemierzalnych przejdzie ze stanu C n , j ,t = 1 do stanu
min max min max (26.1) R (t ) = P C m ,1 < C m ,1 (t ) < C m ,1 ...,C m ,n < C m ,n (t ) < C m ,n ,C n ,1,t = 1...C n ,k ,t = 1 Niezawodno obiektw nieodnawialnych opisuje funkcja: R(t ) = P(Tk t ) t0 (26.2) Funkcja ta dla kadego t 0 ma warto rwn prawdopodobiestwu nieuszkodzenia obiektu do chwili t, czyli obiekt do chwili t ma si znajdowa w stanie zdatnoci.

C n , j ,t = 0 . Matematyczne sformuowanie niezawodnoci przedstawia wzr:

R(t)

F k (t)

t
a) b) Rys. 26. 2. Wykres funkcji: a) niezawodnoci, b) zawodnoci

Funkcj, ktra dla t 0 przyjmuje warto prawdopodobiestwa zdarzenia przeciwnego: Fk (t ) = P(Tk < t ) = 1 R(t ) (26.3) t0 nazywamy funkcj zawodnoci.

26. 2.

Kryteria niezawodnoci obiektw nieodnawialnych

Przez kryterium niezawodnoci rozumiemy cech wg ktrej oceniamy niezawodno maszyn i urzdze (obiektw technicznych). Do najczciej stosowanych charakterystyk niezawodnoci zaliczamy: R(t) prawdopodobiestwo poprawnej pracy obiektu w okrelonym czasie t funkcj niezawodnoci, Q(t) redni czas poprawnej pracy do wystpienia uszkodzenia, Qk redni czas poprawnej pracy midzy dwoma kolejnymi uszkodzeniami, f(t) czsto uszkodze, (t ) intensywno uszkodze, Kg(t) funkcj gotowoci, Kg wspczynnik gotowoci. 242

_________________________________________________________________________________________________________________

Przez prawdopodobiestwo poprawnej pracy przy zaoonych warunkach eksploatacji rozumiemy przedzia czasu t w ktrym nie zajdzie uszkodzenie

R(t ) = P(T > t ) = t (T )dt

t

(26.4)

gdzie: t czas w ktrym okrelono prawdopodobiestwo poprawnej pracy, T czas pracy obiektu od pocztku pracy do pierwszego uszkodzenia. Prawdopodobiestwo poprawnej pracy mona okreli na podstawie danych statystycznych wzorem: N n(t ) R(t ) = 0 (26.5) N0

gdzie: R (t ) statystyczna ocena prawdopodobiestwa poprawnej pracy, N0 liczba badanych obiektw, n(t) liczba uszkodzonych obiektw. Przy duej liczbie N0 statystyczna ocena R (t ) praktycznie pokrywa si z prawdopodobiestwem poprawnej pracy R(t). Wygodn charakterystyk okazuje si prawdopodobiestwo uszkodzenia, ktre jest prawdopodobiestwem, e podczas eksploatacji w zadanym przedziale czasu wystpi jedno uszkodzenie. Uszkodzenie i poprawna praca s zjawiskami przeciwnymi Q(t ) = R(T t ) (26.6) Q(t ) = 1 R(t ) (26.7) n(t ) (26.8) Q(t ) = N0 Czstoci uszkodze nazywamy odniesienie liczby uszkodzonych obiektw w jednostce czasu do pierwotnej liczby obiektw n(t ) (26.9) f (t ) = N 0 (t )
t t do t + . 2 2 Czsto uszkodze to gsto prawdopodobiestwa czasu pracy obiektu do pierwszego uszkodzenia f (t ) = R (t ) = Q(t ) (26.10)

gdzie: n(t ) - liczba uszkodzonych obiektw w przedziale czasu od t

R(t ) = 1 f (t )dt
0

(26.11) (26.12)

Q(t ) = f (t )dt
0

Intensywnoci uszkodze nazywamy odniesienie liczby uszkodzonych obiektw w jednym czasie do redniej liczby obiektw poprawnie pracujcych w danym przedziale czasu n(t ) (26.13) (t ) = N r (t ) 243

_________________________________________________________________________________________________________________

gdzie: N r (t ) =

N i + N i +1 rednia liczba poprawnie pracujcych obiektw, 2 Ni liczba obiektw poprawnie pracujcych na pocztku przedziau t , Ni+1 liczba obiektw poprawnie pracujcych na kocu przedziau t . Prawdopodobna ocena w/w charakterystyki opisana jest zalenoci: f (t ) (t ) = (26.14) R(t ) Intensywno uszkodze i prawdopodobiestwo poprawnej pracy s zwizane zalenoci:

R(t ) = e 0 (26.15) Warto oczekiwana jest to redni czas poprawnej pracy obiektu do pierwszego uszkodzenia.

(t )dt

Q=

Zakadajc R(Q ) = 1 , R( ) = 0 , otrzymujemy

t f (t )dt

(26.16)

Q = R (t )dt
0

(26.17)

Statystycznie, czas poprawnej pracy do pierwszego uszkodzenia okrela zaleno: Q=

t
i =1

N0

(26.18)

gdzie: ti czas poprawnej pracy i - tego obiektu, N0 liczba badanych obiektw. Intensywno uszkodze jest najlepsz charakterystyk niezawodnoci dla prostych elementw. Z kolei najlepszym kryterium niezawodnoci zoonych obiektw jest prawdopodobiestwo poprawnej pracy, ktre charakteryzuje zmian niezawodnoci w czasie. Przy badaniu niezawodnoci obiektw technicznych mona stosowa rozkady poprawnej pracy: wykadniczy, gamma, Weilbulla, normalny (ucity) lub logarytmonormalny.

26.3. Kryteria niezawodnoci obiektw odnawialnych

Jeeli nie uwzgldnimy czasu na przywrcenie zdatnoci, to ilociow charakterystyk niezawodnociow obiektw odnawialnych moe by parametr strumienia uszkodze i redni czas pracy midzy uszkodzeniami. Parametr strumienia uszkodze jest to stosunek iloci uszkodzonych obiektw w jednostce czasu do iloci badanych obiektw (wszystkie uszkodzone obiekty zastpowane s dobrymi). n(t ) w(t ) = (26.19) N (t ) 244

_________________________________________________________________________________________________________________

t gdzie: n(t ) - liczba uszkodzonych obiektw w czasie t , 2 N liczba badanych obiektw t - przedzia czasu Strumie uszkodze i czsto uszkodze wie zaleno:

t t + 2

w(t ) = f (t ) + w(T ) f (t T )dT

0

(26.20)

Parametr strumienia uszkodze dla dowolnego czasu pracy jest wikszy od czstoci uszkodze w(t ) > f (t ) . Na podstawie czasu pracy obiektu pomidzy uszkodzeniami mona wyznaczy wspczynnik gotowoci obiektu. Wspczynnik gotowoci jest stosunkiem czasu pracy do sumy czasw pracy i wymuszonych postojw dla jednego okresu bada: tp Kg = t p + tw (26.21) t p = t pi ; t w = t wi
i =1 i =1 n n

gdzie: tp czas poprawnej pracy tw czas wymuszonego postoju tpi czas pracy midzy i=1 i i tym uszkodzeniem twi czas wymuszonego postoju po i tym uszkodzeniu

26.4. Analiza niezawodnoci obiektw technicznych

Im bardziej zoone obiekty, tym bardziej odpowiedzialne speniaj funkcje i zaley nam na niezawodnym ich dziaaniu. Wysza niezawodno obiektu powoduje mniejsz liczb jego napraw, przez co eksploatacja obiektu jest tasza. Moe si zdarzy, e obiekt posiada wysok niezawodno, ale jednoczenie ma niskie wskaniki techniczne. W sytuacji odwrotnej, gdy ma nisk niezawodno a wysokie wskaniki techniczne, to trac one swoje znaczenie praktyczne, gdy nie bd wykorzystywane. Przy projektowaniu maszyn i urzdze uwzgldniajc wymagania niezawodnociowe naley dziaa w trzech etapach: 1 porwnanie i analiza niezawodnoci znanych konstrukcji i wybr wariantu, 2 zakoczenie analizy niezawodnoci wariantu konstrukcji oraz budowa prototypu, 3 badanie prototypu i porwnanie z analiz wykonan w punkcie 2 ( rzeczywiste wartoci obcie mona zmierzy w prototypie). W zoonych obiektach technicznych wyrniamy nastpujce struktury niezawodnociowe: - szeregow (rys. 26.3), w ktrej obiekt jest w stanie zdatnoci, gdy wszystkie elementy s w stanie zdatnoci, - rwnoleg (rys. 26.4), w ktrej obiekt jest w stanie zdatnoci, gdy cho jeden element jest w stanie zdatnoci. Obiekt jest uszkodzony, gdy wszystkie jego elementy s uszkodzone.

245

_________________________________________________________________________________________________________________

Rys. 26.3. Szeregowa struktura niezawodnociowa

1 2 i n
Rys. 26.4. Rwnolega struktura niezawodnociowa

- szeregoworwnoleg (rys.26.5), za pomoc ktrej mona eliminowa sabe ogniwo.

3.2 1 2 3.1 4

Rys. 26.5. Szeregowo-rwnolega struktura niezawodnociowa

Stosowanie przedstawionych struktur stwarza due moliwoci podnoszenia niezawodnoci obiektw technicznych. W praktyce kombinacje struktur ograniczaj wzgldy: konstrukcyjne, technologiczne, ekonomiczne, czy np. ciar obiektu. 26.4.1. Metoda wdrujcego ogniwa

Maksymaln moliwo rozbudowy ukadu szeregowego osiga si drog eliminacji sabych ogniw (rys. 26.6).

246

Zgodnie z rysunkiem 26.6.a) rozwaany ukad posiada n elementw w ktrych element i0 jest sabym ogniwem. Wwczas funkcja niezawodnoci Pi0 elementu i0 przyjmuje warto najmniejsz.
_________________________________________________________________________________________________________________

Pj > Pi0; j = 1,2,3n ; j i0 (26.22) Rozbudowujc ukad prosty, otrzymujemy ukad zoony (rys. 26.6.b), ktrego funkcja niezawodnoci we wzmocnionym ogniwie wynosi: Pi*=1-(1-Pi0)(1-Pi1)=Pi0+Pi1-Pi0Pi1 (26.23) a po uproszczeniu otrzymujemy Pi*= Pi0+(1-Pi0)Pi1>Pi0 (26.24) Dla kadej wartoci Pi1>0 gdzie Pi0<1 doczenie rwnolege do sabego ogniwa elementu dodatkowego, zawsze wzmacnia niezawodno. Postpujc analogicznie moemy wyeliminowa kolejne sabe ogniwa, std metoda wdrujcego ogniwa. W przypadku struktury szeregowej z technicznego i obliczeniowego punktu widzenia jest obojtne, ktre elementy wzmacnia si, gdy wynikowa niezawodno bdzie taka sama. a)

P 1
b)

P
1

i0

P j

P n

P i* i1 P1 1 i0 Pj j Pn n

Rys. 26.6. Eliminacja sabego ogniwa a) ukad prosty, b) ukad zoony

Zadaniem analizy i syntezy niezawodnociowej jest budowa niezawodnych obiektw technicznych z elementw o ograniczonej niezawodnoci. Do okrelenia niezawodnoci obiektu potrzebne s informacje o niezawodnoci jego poszczeglnych elementw i znajomoci jego struktury. Gdy brak jest powyszych informacji wykonuje si badania niezawodnoci elementw i wwczas wyznacza si wskaniki niezawodnoci badanego obiektu. Analiz mona wykona, gdy dysponujemy informacjami o niezawodnoci wszystkich elementw skadowych. Najczciej analizuje si niezawodno zbioru obiektw na podstawie bada statystycznych (badania prototypowe, nowa produkcja). Niezawodno obiektu analizuje si ju na etapie projektowania. Wybieramy ten wariant rozwizania, ktry ma ekonomicznie optymaln niezawodno. Wzrost poziomu niezawodnoci moemy uzyska poprzez inynieri materiaow, poprawn interpretacj 247

informacji od uytkownikw a take badania eksploatacyjne i sprzenie zwrotne z konstruktorem, uytkownikiem i wytwrc.
_________________________________________________________________________________________________________________

Koszt eksploatacji Koszt wytwarzania Kw+Ke

koszty Kw Ropt

Ke

R
niezawodno

Rys. 26.7. Wyznaczenie optymalnej niezawodnoci obiektu przy uwzgldnieniu kosztw wytwarzania i eksploatacji (uytkowania)

Jest rzecz oczywist, e niezawodno obiektu przekada si na koszty jego eksploatacji oraz koszty wytworzenia obiektu. Praktycznie lepiej zwikszy wydatki na powikszenie niezawodnoci, gdy przynosi to znaczne efekty ekonomiczne w eksploatacji obiektw technicznych. Zalenoci pomidzy kosztami wytwarzania i eksploatacji obiektu a jego niezawodnoci przedstawiono na rysunku 26.7.

26.6. Kontrola jakoci obiektw technicznych

Przyjmujc obiekt do uytkowania (eksploatacji) uytkownik chce wiedzie, jaki poziom niezawodnoci reprezentuje dany obiekt. Niezawodno zaley od typu obiektu i jakoci jego wykonania. Jako obiektu podlega ocenie przez kontrol techniczn. Kontrola techniczna obejmuje system sterowania jakoci we wszystkich stadiach produkcji. Projekt ustala wymagania dotyczce wyrobw, ktre stanowi warunki wstpne decydujce o uytecznoci, ekonomii i jakoci wyrobu kocowego. Ocena jakoci wykonania w trakcie procesu produkcyjnego dotyczy kontroli zgodnoci cech wyrobu z wymogami dokumentacji. Badania i kontrola dotycz wyznaczenia charakterystyk wyrobu zarwno technicznych jak i eksploatacyjnych. Kontrolowany wyrb musi by oznakowany i mie odpowiedni dokument. Kontrola moe by: - bierna (stwierdza braki),

248

- czynna (stwierdza braki i czynnie przeciwdziaa powstawaniu brakw, czyli wnika w istot powstawania brakw). Ze wzgldu na stosowany rodzaj kontroli wyrniamy: kontrol pen (100%), wyrywkow, zapobiegawcz, statystyczn i inspekcyjn (sprawdza zgodno procesu technologicznego).
_________________________________________________________________________________________________________________

Ze wzgldu na etapy produkcji kontrol dzielimy na: - kontrol wstpn (surowce i prefabrykaty), - kontrol midzyoperacyjn, - kontrol kocow, - kontrol rodkw produkcji (maszyn, narzdzi itp.). Kontrola moe dotyczy: stanu zewntrznego (wad powierzchniowych, wymiarw, ksztatu), wytrzymaoci, cech fizycznych czy wad wewntrznych. O skutecznoci kontroli decyduje zastosowanie waciwej metody. Jedn z najczciej stosowanych kontroli jakoci produktw wielkoseryjnych jest statystyczna kontrola jakoci. Kontrola ta polega na wykorzystaniu metod statystyki matematycznej i rachunku prawdopodobiestwa do badania wasnoci zbiorowoci (populacji) na podstawie zbadania pewnej liczby elementw wchodzcych w skad populacji. Wprowadzenie kontroli statystycznej ma na celu obnienie kosztw kontroli jakoci wyrobw, pfabrykatw, materiaw i surowcw, jak rwnie w pewnych przypadkach umoliwienie przeprowadzenia kontroli. Na podstawie statystycznej kontroli jakoci mona ustali czas eksploatacji obiektu, czstotliwo napraw, czstotliwo wystpowania brakw. Kontrola statystyczna oparta na wynikach bada jednej lub kilku cech charakterystycznych, istotnych dla danego wyrobu, jest najbardziej obiektywn ocen jakoci. Jak ju wspomniano jest to metoda wnioskowania o jakoci partii wyrobw na podstawie analizy ksztatowania si okrelonych charakterystyk jakoci w prbkach wylosowanych z partii. O liczebnoci prbki decyduje stopie dokadnoci z jak chcemy by parametry prbki przybliay parametry caej partii (populacji). Z zasady zakada si, e rozkad badanej cechy jest normalny - okrelony przez warto redni m i odchylenie standardowe (rys. 26.8.).
0 ) (

2 3

2 3

m Rys.26.8. Rozkad normalny

249

Funkcja gstoci rozkadu normalnego ma zastosowanie do reguy trzech sigma, stanowicej, e jeeli zmienna losowa ma rozkad normalny to przedzia od - do obejmuje 2/3 obserwacji (68,3 %), przedzia od -2 ; 2 obejmuje 19/20 obserwacji (95,5 %) a przedzia od -3 do 3 obejmuje 0.9973 obserwacji (99,7 %). Na tej podstawie przyjmuje si granice kontrolne H = m 3.

250

_________________________________________________________________________________________________________________

27. Zarzdzanie eksploatacj obiektw technicznych

Zarzdzanie eksploatacj obiektw technicznych mona traktowa jako zbir zada obejmujcych: planowanie i podejmowanie decyzji oraz organizowanie i kontrolowanie, skierowane na zasoby systemu eksploatacji (ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne). Zadania te podejmowane s z zamiarem osignicia celu zarzdzania (globalnego i celw czstkowych) w sposb efektywny. W odniesieniu do obiektw technicznych jakimi s maszyny wypracowano szereg strategii eksploatacyjnych, ktrych realizacja ma zapewni najlepsze efekty eksploatacyjne.

27.1. Strategie eksploatacji maszyn

Strategia eksploatacyjna polega na ustaleniu sposobw prowadzenia uytkowania i obsugiwania maszyn oraz relacji midzy nimi w wietle przyjtych kryteriw. W literaturze znane s nastpujce strategie eksploatacji maszyn [9,18]: wedug niezawodnoci, wedug efektywnoci ekonomicznej, wedug resursu (potencjau eksploatacyjnego), wedug iloci wykonanej pracy, wedug stanu technicznego, autoryzowana strategia eksploatacji maszyn, mieszana. Najczciej w oparciu o jedn z powyszych strategii buduje si system eksploatacji przedsibiorstwa, przy czym elementy pozostaych strategii s czsto jego uzupenieniem. 27.1.1. Strategia wedug niezawodnoci

Eksploatacja maszyn wedug tej strategii sprowadza si do podejmowania decyzji eksploatacyjnych w oparciu o wyniki okresowej kontroli poziomu niezawodnoci urzdze (rne wskaniki niezawodnociowe), eksploatowanych a do wystpienia uszkodzenia. Badania niezawodnoci maszyn w tej strategii prowadzono dotychczas przy wykorzystaniu metod statystycznych dla obserwowanych zdarze, co obecnie zastpuje komputerowa technika symulacyjna i programowane badania niezawodnoci. Rzecz oczywist jest fakt, e strategia ta moe by stosowana tylko wwczas, gdy nastpstwa uszkodze nie naruszaj zasad bezpieczestwa pracy i nie zwikszaj kosztw eksploatacji maszyn. 27.1.2. Strategia wedug efektywnoci ekonomicznej.

Jest to strategia oparta o kryterium minimalnych kosztw eksploatacji maszyn, a decyzje eksploatacyjne podejmowane s w oparciu o wskanik zysku. Podstaw podejmowanych decyzji s dane o niezawodnoci, kosztach uytkowania i napraw eksploatowanych maszyn. Wanym czynnikiem w tej strategii jest postp techniczny, ktrego wysoka dynamika okrela starzenie moralne maszyn (np. komputerw), a wic czynnik wnikliwie ledzony 251

_________________________________________________________________________________________________________________

przez potencjalnych odbiorcw. Strategia ta ma zastosowanie rwnie w sytuacjach, gdy moralne starzenie si maszyn wyprzedza ich zuycie fizyczne. W tej strategii kryterium efektywnoci ekonomicznej, a wic opacalnoci eksploatacji maszyny staje si podstaw decyzji o wycofaniu maszyny z uycia. Wyniki efektywnoci ekonomicznej mog czsto doprowadza do wycofywania maszyn z eksploatacji jeszcze zdatnych, lecz niezadowalajcych uytkownika eksploatacji na skutek niezadowalajcej efektywnoci lub z powodu niespenienia kryteriw, ktre zaczy obowizywa (np. bezpieczestwo, ekologia). Szczeglnie wane s koszty eksploatacji, ktre np. dla maszyn roboczych cikich w zalenoci od typu przekraczaj od 5 do 15 razy koszty nowych maszyn. Z tego powodu uytkownik, posiadajc maszyny nawet w zadawalajcym stanie technicznym, w chwili pojawienia si na rynku nowej generacji maszyn o podobnym lub tym samym przeznaczeniu, zostaje zmuszony do podjcia decyzji polegajcej na wyborze miedzy uytkownikiem posiadanych maszyn, a wymianie ich na maszyny nowego typu. Poprawne stosowanie tej strategii wymaga gromadzenia duej iloci informacji statystycznych z zakresu gospodarki finansowej dziau eksploatacji, znajomoci modeli decyzyjnych, miernikw wartoci i wskanikw efektywnoci ekonomicznej oraz rachunku optymalizacyjnego. 27.1.3. Strategia wedug resursu (potencjau eksploatacyjnego)

Podstawowymi zaoeniami realizacji tej strategii s; ustalony zakres czynnoci obsugowych przyporzdkowany konkretnej obsudze, okresowo realizacji ustalonych obsug i napraw, hierarchizacja obsug i napraw. Terminy oraz zakresy obsug i napraw przyjtych realizacji w tej strategii s stae, ustalone na podstawie wynikw wieloletnich bada eksploatacyjnych i s niezalene od stanu technicznego maszyny. Hierarchizacja realizowanych obsug i napraw oznacza, e obsuga lub naprawa wyszego rzdu zawiera w sobie zakresy czynnoci obsug lub napraw niszego rzdu. Podstawow wad omawianej strategii jest konieczno realizacji obsug i napraw maszyn znajdujcych si w rnych stanach technicznych, w cile ustalonych terminach, wynikajcych z wykonania przez te maszyny porwnywalnych zada mierzonych czasami pracy, przejechanymi kilometrami lub innymi jednostkami. 27.1.4. Strategia wedug iloci wykonanej pracy

Eksploatowanie maszyn w tej strategii jest limitowane iloci wykonanej pracy, ktra moe by okrelana liczb godzin pracy, iloci zuytego paliwa, liczb przejechanych kilometrw, liczb cykli pracy itp. Generaln zasad w tej strategii jest zapobieganie uszkodzeniom (zuyciowym, starzeniowym) poprzez konieczno wykonywania zabiegw obsugowych w oznaczonych limitach wykonanej pracy, przed osigniciem granicznego poziomu zuycia. Z punktu widzenia wykorzystania rzeczywistego potencjau uytkowego maszyny jest to strategia mao efektywna, gdy podstaw przyjmowania dopuszczalnej iloci pracy s ekstremalne warunki pracy.

252

_________________________________________________________________________________________________________________

Strategia ta, mimo do powszechnego stosowania, posiada jeszcze inne wady, jak np.: planowanie czynnoci obsugowych odbywa si w oparciu o normatyw, niezalenie od stanu technicznego maszyny, co prowadzi do wykonywania zbdnych prac obsugowych i nadmiernego zuywania czci i materiaw eksploatacyjnych, sztywne struktury cykli naprawczych (naprawy gwne) nie odpowiadajce rzeczywistym potrzebom, bardzo maa efektywno wykorzystania potencjau uytkowego maszyny, przyjte normatywy nie uwzgldniaj postpu technicznego, nie wyzwalaj inicjatywy personelu obsugujcego, nie doskonal systemu eksploatacji, ustalenie optymalnego czasu poprawnej pracy maszyny jest trudne, a to prowadzi do wzrostu kosztw eksploatacji. 27.1.5. Strategia wedug stanu technicznego

Strategia wedug stanu opiera podejmowanie decyzji eksploatacyjnych na podstawie biecej oceny stanu technicznego maszyn, ich zespow lub elementw. Umoliwia to eliminowanie podstawowych wad eksploatacji maszyn wedug innych, omwionych ju strategii. Aktualny stan techniczny maszyny, odwzorowany wartociami mierzonych symptomw stanu, jest podstaw decyzji eksploatacyjnej. Poprawna realizacja tej strategii wymaga skutecznych metod i rodkw diagnostyki technicznej oraz przygotowanego personelu technicznego. Podstawowym warunkiem powodzenia tej strategii jest dostpno prostych i skutecznych metod diagnostycznych, najlepiej wkonstruowanych w produkowane maszyny, ktre z kolei s nadzorowane w systemie monitorowania stanu. Realizujc t strategi nie ustala si staych terminw obsug i napraw. Wszelkie decyzje o potrzebie ich realizacji podejmuje decydent na podstawie informacji diagnostycznych zawierajcych dane o stanach technicznych maszyn, stanach operatorw, stanach otoczenia oraz prognoz dotyczcych zmian tych stanw w trakcie realizacji przez maszyny wyznaczonych zada, w wyznaczonym przedziale czasu. Niezbdne dane zbiera podsystem diagnostyczny, a przetwarza je i przygotowuje dla podsystemu decyzyjnego podsystem informatyczny. Rozwizania takie mog by stosowane w ukadach zautomatyzowanych, w systemach eksploatacji maszyn, od ktrych wymaga si wysokiej niezawodnoci dziaania ze wzgldu na bezpieczestwo ludzi i otoczenia oraz w systemach technicznych, ktrych uszkodzenia mog spowodowa znaczne straty gospodarcze. Wad tej strategii s wysokie koszty projektowania i budowy podsystemw diagnostycznych o wysokim poziomie niezawodnoci dziaania oraz wysokie koszty instalowania systemw informatycznych. 27.1.6. Autoryzowana strategia istnienia maszyny Autoryzowana strategia eksploatacji maszyn jest rozwiniciem strategii wg stanu technicznego o elementy teorii eksploatacji (fazy istnienia maszyny, serwis) oraz diagnostyki technicznej. Strategia ta imiennie wskazuje na twrc i odpowiedzialnego za dan maszyn. Producent zainteresowany wysok jakoci i pniejszym zbytem jest odpowiedzialny za swj wyrb od pomysu i projektu, poprzez konstrukcj, wytwarzanie i eksploatacj, a po 253

_________________________________________________________________________________________________________________

jego utylizacj po likwidacji. Tym samym producent konstruuje i wytwarza swoje maszyny w oparciu o najnowsze osignicia myli technicznej, zabezpieczajc je wasnym serwisem obsugowym w czasie eksploatacji, bd szkolc i nadzorujc prac wybranego mechanika odpowiedzialnego za obsug danej maszyny. 27.1.7. Strategia mieszana

Rozwizania w tej strategii polegaj na wyposaeniu systemw eksploatacyjnych, realizujcych strategie wedug resursu, w podsystemy diagnostyczne wspierajce racjonalne dziaania eksploatacyjne z maszynami, nazywane w zalenoci od zakresu ich zastosowania: sekwencyjnymi, tzn. realizujcymi diagnozowanie w cigu ograniczajcym si tylko do wybranych sekwencji (wzw, podzespow) maszyn, quasi-dynamicznymi, tzn. realizujcymi kontrole poprzez monitorowanie zmian, wybranych sygnaw diagnostycznych, ktrych wartoci wpywaj lub mog wpywa na zmiany terminw i zakresy obsug i napraw, porednimi, gdy realizuj cige diagnozowanie stanu maszyn w stopniach i zakresach zalenych od uzasadnie ekonomicznych, uzupeniajcych przestrze midzy wczeniej opisanymi strategiami eksploatacyjnymi. W praktyce przemysowej najczciej wystpuj mieszane strategie eksploatacji, dostosowane do wymaga i warunkw eksploatowanych maszyn.

27.2.

TPM - Kompleksowe utrzymanie produktywnoci

Nowoczesnym, caociowym podejciem do zagadnienia zarzdzania eksploatacj jest TPM (Total Productivity Maintenance) - Kompleksowe Utrzymanie Produktywnoci. Gwnym celem TPM jest osignicie poziomu trzech zer: zero awarii, zero brakw, zero wypadkw przy pracy. Realizujc postawiony cel gwny TPM dy do oddziaywania zarwno na czowieka jako uczestnika procesu eksploatacji jak i na maszyny jako obiekty eksploatacji. W pierwszym przypadku zadaniem TPM jest zwikszanie efektywnoci pracownikw. Mona tego dokona poprzez poszerzenie ich umiejtnoci i wiedzy co jest rwnoznaczne ze zwikszeniem ich odpowiedzialnoci. Na skutek takiego oddziaywania pracownicy (zgodnie z zaoeniami) staj si bardziej zaangaowani w swoja prac, potrafi waciwie interpretowa zaistnia sytuacj i co za tym idzie samodzielnie podejmowa waciwe decyzje eksploatacyjne. Oddziaywania TPM w obszarze maszyn dotycz dziaa, ktre powinny koncentrowa si na utrzymaniu maszyn i urzdze w stanie wysokiej dostpnoci w taki sposb, aby dzia utrzymania ruchu otrzymywa od operatorw informacje o stanie caego parku maszynowego w celu zaplanowania dziaa obsugowych wyprzedzajcych, w myl zasady prewencja lepsza ni leczenie. Innym celem TPM w omawianym obszarze jest szkolenie operatorw maszyn. Poprzez dobre poznanie maszyn operatorzy wraz z pracownikami utrzymania ruchu i technologami opracowuj projekty ulepsze w celu uatwienia konserwacji, lub usprawnienia maszyn. Dziki takiemu podejciu do eksploatacji suby utrzymania ruchu przechodz z reakcyjnej (po uszkodzeniu) na predykcyjn

254

_________________________________________________________________________________________________________________

(wyprzedzajc uszkodzenie) obsug maszyn, dziki czemu ronie dostpno maszyn, oraz ich niezawodno.

27.3. Technologie informatyczne w eksploatacji maszyn

Zoono wspczesnych systemw eksploatacji maszyn wymusza potrzeb twrczego stosowania osigni teorii eksploatacji, szczeglnie z zakresu bada tych systemw i procesw w nich zachodzcych, dla racjonalnej ich eksploatacji. Wymusza to stosowanie komputerowego wspomagania eksploatacji maszyn, ktre coraz czciej wspomaga racjonalne postpowanie w obrbie systemw zarzdzania przedsibiorstw. 27.3.1. Waciwoci systemu informatycznego eksploatacji

W eksploatacji maszyn istnieje wiele rnych moliwoci wykorzystania komputerw w zalenoci od sytuacji oraz stopnia automatyzacji procesu i systemu eksploatacji. Najczciej na pocztku jest to konwencjonalne wykorzystanie komputera, umoliwiajce szybsz realizacj zada eksploatacyjnych, optymalizacj dziaania podczas uytkowania i obsugiwa technicznych, czy w kocu wspomaganie bada w eksploatacji (modelowanie, symulacja, systemy doradcze, opracowania statystyczne) [11,12]. Podstawowym zadaniem systemu informatycznego jest wykonywanie oblicze i przedstawianie ich wynikw w dogodnej dla uytkownika postaci. Std najprostsze a jednoczenie bardzo efektywne zastosowanie tej technologii w pocztkowym etapie jej wdraania w procesie eksploatacji, to wykorzystanie jej tylko do celw obliczeniowych [18, 20], realizowanych tradycyjnie za pomoc komputera. Zbieranie i analiza danych eksploatacyjnych nale do podstawowych przedsiwzi organizacyjnych, pozwalajcych na [13]: - porwnanie jakoci eksploatacji tych samych urzdze przez rne zespoy, - wyznaczenie okresu adaptacji, normalnej eksploatacji oraz zuycia i starzenia, - dobr modelu matematycznego rozkadw czasu poprawnej pracy midzy uszkodzeniami, czasu naprawy i czasu przegldw profilaktycznych, - oszacowanie intensywnoci uszkodze poszczeglnych maszyn (elementw, zespow) i na tej podstawie wykrycie sabych ogniw, - analiz przyczyn uszkodze maszyn, - optymalizacj obcie eksploatacyjnych w celu zmniejszenia liczby uszkodze, - wypracowanie zalece doskonalcych konstrukcj maszyn, - okrelenie racjonalnych zestaww czci zapasowych i planw zaopatrzenia, - wyznaczenie okresw przegldw profilaktycznych i napraw, - wymian dowiadcze w zakresie poprawnego wykorzystywania maszyn. Systemy informatyczne w eksploatacji maszyn przedsibiorstwa skutecznie wspomagaj trzy podstawowe grupy problemowe [13]: 1. problemy optymalnego kierowania eksploatacj maszyn, 2. problemy optymalizacji struktur organizacyjnych systemu eksploatacji maszyn, 3. problemy optymalizacji wasnoci eksploatacyjnych maszyn. Wrd problemw optymalnego kierowania eksploatacj maszyn mona wyrni: - zasady planowania uytkowania maszyn, 255

_________________________________________________________________________________________________________________

- planowanie terminw obsugiwa technicznych i napraw oraz program obcienia obiektw zaplecza technicznego, - zasady odnowy potencjau eksploatacyjnego bazy uytkowej, - ksztatowanie rozkadw intensywnoci uytkowania poszczeglnych maszyn. Problemy optymalizacji struktur organizacyjnych systemw eksploatacji s nastpujce: - zasady dopasowania struktury systemu obsugi do struktury systemu uytkowania, - dobr struktury obiektw zaplecza technicznego systemu eksploatacji (wielko obiektw, wyposaenie, wydajno, technologia), - zasady organizacji serwisu obsugowego. W zakresie optymalizacji wasnoci eksploatacyjnych maszyn do problemw gwnych nale: - sposb badania i kryteria oceny aktualnego stanu technicznego maszyn, - wybr czstoci i zakresu obsugiwa technicznych, - wybr miar trwaoci maszyn oraz sposoby jej zwikszania bez zmian konstrukcyjnych i technologicznych, - ocena niezawodnoci maszyn oraz sposoby jej badania i podwyszania. Rozwizywanie tych problemw wymaga prowadzenia zorganizowanych bada eksploatacyjnych maszyn i ich systemw eksploatacji oraz tworzenia modeli decyzyjnych, ktre po zasileniu w informacje o aktualnym stanie procesu eksploatacji pozwol na wybr optymalnego rozwizania. Do realizacji tak sformuowanych zada systemu eksploatacyjnego potrzebny jest waciwie zorganizowany i odpowiednio wyposaony system informatyczny.

27.4.

Informatyzacja w systemie kierowania eksploatacj

W celu sprawnego kierowania eksploatacj w przedsibiorstwie tworzy si baz informatyczn systemu kierowania eksploatacj maszyn (rys. 27.3). W systemie tym w zbiorze danych wyrnia si informacje obligatoryjne, o mocy obowizujcej (zarzdzenia, decyzje) oraz informacje fakultatywne, suce informowaniu danego decydenta. Oba rodzaje informacji mog suy kademu uczestnikowi systemu eksploatacji maszyn, wedug potrzeb. Ze wzgldu na struktur systemu eksploatacji i jego otoczenia zabezpieczajcego, wyrnia si procesy kierowania: uytkowaniem, obsugiwaniem i zaopatrywaniem. Proces uytkowania maszyn obejmuje wszystkie zdarzenia wynikajce z dziaalnoci ludzi z maszynami w stanie zdatnoci. Podstawowe procesy kierowania uytkowaniem obejmuj [22]: - stan i struktur rodkw trwaych, - planowanie uytkowania maszyn, - organizacj systemu uytkowania, - dopasowanie struktury rodzajowej i ilociowej maszyn do zada, - sterowanie utrzymaniem zdatnoci maszyn, - diagnozowanie maszyn, - miary uytkowania maszyn, - ewidencj pracy maszyn i ludzi, - badanie procesu uytkowania maszyn, 256

_________________________________________________________________________________________________________________

- symulacj procesu uytkowania maszyn, - przetwarzanie danych w aspekcie podejmowania decyzji. Proces obsugiwania maszyn obejmuje wszystkie zdarzenia wynikajce z dziaalnoci ludzi z maszynami w stanie niezdatnoci. W tym procesie celowe dziaanie ludzi prowadzi do wykonania zada podtrzymania lub odtworzenia zdatnoci maszyn niezdatnych. W zakresie obsugiwania maszyn informatyzacja obejmuje [22]: - organizacj podsystemu obsugiwania maszyn, - planowanie obsugiwa maszyn, - ewidencj wykonanych obsugiwa, - sterowanie obsugiwaniem maszyn, - nadzr diagnostyczny (terminy, metody, rodki, dane), - podzia czynnoci obsugowych na stanowiska pracy i kontrola ich realizacji, - ewidencj zuytych czci wymiennych i materiaw eksploatacyjnych, - przetwarzanie danych dotyczcych obsugiwania maszyn.

Baza informatyczna systemu kierowania eksploatacj

Srodki i technologie informatyczne Algorytmy przetwarzania danych

Zbiory danych
Baza danych Baza wiedzy Dostp do internetu

Techniczne rodki przygotowania, przetwarzania, przekazywania i magazynowania danych Materiay biurowe rodki mechanizacji prac biurowych Techniczne rodki cznoci Urzdzenia transmisji danych

Rys. 27. 1. Baza informatyczna systemu kierowania eksploatacj maszyn

Planowanie obsugiwa oraz podzia czynnoci obsugowych stanowi istotny element decyzyjny procesu kierowania obsugiwaniem. Odrbnym problemem decyzyjnym jest dopasowanie struktury systemu obsugiwania do potrzeb systemu uytkowania maszyn. Poprawne planowanie i przeprowadzenie dziaa obsugowych w przedsibiorstwie jest skorelowane z odpowiednim zaopatrzeniem w czci zamienne i materiay eksploatacyjne. Informatyzacja prac zaopatrzenia przedsibiorstwa moe dotyczy [22]: - ewidencji strumieni potrzeb i zamwie, - ewidencji obrotw materiaowych, - planowania norm i normatyww materiaowych, - planowania potrzeb i dostaw, - biecej dyspozycji zapasw magazynowymi, 257

_________________________________________________________________________________________________________________

- kontroli realizacji zamwie, - wskanikw zasilania, - przetwarzania danych w aspekcie podejmowania decyzji.

27.5. Budowa systemu informatycznego eksploatacji maszyn (wg [22])

Wszystkie systemy eksploatacji i ich podsystemy, jak te nawet najmniejsze ogniwa tych systemw w czasie speniania swoich funkcji musz dysponowa dostatecznym zbiorem informacji przy podejmowaniu waciwych decyzji eksploatacyjnych. Dotyczy to: systemu ewidencji dla potrzeb kierowania, systemu obiegu informacji w eksploatacji, systemu przetwarzania informacji. Spenienie tych wymaga jest moliwe przy uyciu nowoczesnej techniki obliczeniowej, poprzez racjonalne projektowanie i wdraanie systemw informatycznych dla potrzeb eksploatacji. W systemie ewidencji w eksploatacji technika komputerowa moe by wykorzystana do prowadzenia nastpujcych dokumentw: w systemie uytkowania - przyjcia rodka trwaego (maszyny) przez system eksploatacji, - rozliczenia materiaw eksploatacyjnych, - ewidencji pracy maszyny, - stanu technicznego maszyny, - efektywnoci ekonomicznej pracy maszyny. w systemie obsugiwania - planu realizacji obsugiwa technicznych (planowanych i awaryjnych), - bada stanu technicznego maszyny, - przydziau i sposobu wykorzystania rodkw i narzdzi obsugowych, - zakresu czynnoci obsugowych, - rejestracji wykonanych obsugiwa, - rozlicze finansowych wykonanych obsugiwa i kosztw utrzymania rodkw obsugowych, - zamwie narzdzi, czci zamiennych i materiaw eksploatacyjnych. w systemie zaopatrywania: - o stanie i obrocie materiaw eksploatacyjnych (charakterystyki, ceny, stan zapasu, miejsce przechowywania), - zamwie na materiay i czci zamienne (przyjcia i wydania), - zamwie na inwestycje i naprawy rodkw trwaych. Dobrze zbudowany system informatyczny winien wspiera poszczeglne fazy cyklu dziaania, przy czym dla potrzeb eksploatacji powinien umoliwia: - prognozowanie, czyli naukowe przewidywanie przyszoci, - programowanie, czyli ksztatowanie przyszoci, - planowanie, czyli wyznaczanie zada w aspekcie bilansowania i normowania, - pozyskiwanie rodkw w celu wykonania wyznaczonych zada, - przechowywanie zasobw, - dyspozycj zuycia rodkw i materiaw eksploatacyjnych, 258

_________________________________________________________________________________________________________________

- organizacj, realizacj i regulacj dziaania, - pobudzanie i motywacj dziaania, - procesy kontrolne (ewidencja, rozliczenia, analizy, sprawozdawczo i statystyka). W procesie przetwarzania danych wykorzystanie komputerw pozwala na szybki dostp do informacji wynikowych wedug wymaga, kryteriw i potrzeb uytkownika informacji [7, 12]. W rozwoju zastosowa informatyki dla potrzeb eksploatacji maszyn mona wyrni trzy gwne etapy zwizane z budow i wykorzystaniem systemu informatycznego: - etap pierwszy obejmujcy systemy budowane wok pojedynczego komputera, - etap drugi obejmujcy systemy pracujce na podstawie komputera, do ktrego doczone s zdalne urzdzenia kocowe (sie kocwek), co stao si moliwym dziki udoskonalonemu oprogramowaniu, wykorzystaniu teletransmisji i rozwojowi sprztu komputerowego, - etap trzeci obejmujcy sieci komputerowe, w ktrych elementy systemu i jego zasoby s rozproszone. System informatyczny eksploatacji powinien umoliwia realizacj zada zwizanych z uytkowaniem i obsugiwaniem maszyn. Umoliwia on podejmowanie decyzji w zakresie stanu maszyn jak i otoczenia (warunkw) eksploatacji. Jego poprawne funkcjonowanie opiera si na danych normatywnych oraz na danych odzwierciedlajcych stan pocztkowy (faktyczny), zmiany stanu oraz zwizki logiczne i ilociowe midzy symulowanymi w systemie zjawiskami. adna struktura organizacyjna nie jest sprawna i nowoczesna przez wiele lat. Postp techniczny, zmiany sposobw uytkowania informacji oraz czynniki zewntrzne wymuszaj dokonywanie okresowych zmian istniejcych systemw informatycznych, ktre ju podczas projektowania wstpnego winny cechowa si dynamiczn struktur organizacyjn.

Literatura do czci III

1. Cygan Z., Sienkiewicz P., Wojtczak J.: Metodologia bada eksploatacji systemw technicznych, Zakad Systemw Ekonomicznych, Warszawa, 1994. 2. Hebda M., Mazur T. : Podstawy eksploatacji pojazdw samochodowych, WKi. 1980. 3. Janiak M.: Urzdzenia mechaniczne w inynierii rodowiska. Wyd. Politechniki Poznaskiej, 1996. 4. Kamierczak J.: Eksploatacja systemw technicznych, Wyd. Politechniki lskiej, 2000. 5. Komoniewski M., Loska A., Paszkowski W., Wieczorek A.: wiczenia z przedmiotu Eksploatacja systemw technicznych, Wyd. Politechniki lskiej, 1999. 6. Konieczny J.: Podstawy eksploatacji urzdze, Wyd. MON, Warszawa, 1975. 7. Kouchowski J.: Informatyka, sterowanie i zarzdzanie w elektroenergetyce, PWN, 1979. 8. Kulikowski J.L.: Komputery w badaniach dowiadczalnych, PWN, Warszawa, 1993. 9. Legutko S. : Podstawy eksploatacji maszyn i urzdze, WSiP, Warszawa, 2004. 10. Legutko S. : Podstawy eksploatacji maszyn, Wyd. Politechniki Poznaskiej, 1999.

259

_________________________________________________________________________________________________________________

11. Mazur T., Maek A.: Zarzdzanie eksploatacj systemw technicznych, WNT, Warszawa,1979. 12. Myszka W. (red) : Komputerowy system obsugi eksperymentu, WNT, Warszawa, 1991. 13. Niziski S, towski B. :Informatyczne systemy zarzdzania eksploatacj obiektw technicznych, ISBN 83-916198-0-X , Olsztyn-Bydgoszcz, 2001. 14. Polaski Z.: Planowanie dowiadcze w technice, WNT, Warszawa, 1984. 15. Polskie Naukowo-Techniczne Towarzystwo Eksploatacyjne, Standard eksploatacyjny, Cechy eksploatacyjne obiektu technicznego, SE - 03.1 / 1999, Grupa: pojcia, cechy, miary, wskaniki, kryteria, Autor: Olearczuk E. 16. Polskie Naukowo-Techniczne Towarzystwo Eksploatacyjne, Standard eksploatacyjny, Warunki konieczne Dobrej Praktyki Eksploatacyjnej (DPE) obiektw technicznych, SE - 99.0.0. / 2002, Grupa: doradztwo, szkolenie, rekomendacje, usugi eksploatacyjne, Autor: Olearczuk E. 17. Radzikowski W.: Komputerowe systemy wspomagania decyzji, PWE, Warszawa, 1990. 18. Smalko Z.: Podstawy projektowania niezawodnych maszyn i urzdze technicznych, PWN, Warszawa, 1972. 19. Brzozowski S.H. : Bezporednie systemy informacyjne, PWE, Warszawa, 1985. 20. Sztarski M.: Niezawodno i eksploatacja urzdze elektronicznych, WKi, Warszawa, 1972. 21. Wierzbicki T.: Podstawy informatyki w transporcie, WKi, Warszawa, 1975. 22. Wierzbicki T.: Systemy informatyczne zarzdzania, PWE, Warszawa, 1985. 23. towski B. : Podstawy diagnostyki maszyn, ATR, Bydgoszcz, 1996. 24. towski B. : Diagnozowanie silnikw wysokoprnych, Wyd. ITE, Radom, 1995. 25. towski B., Jankowski M., wik Z. : Diagnostyka techniczna pojazdw, ATR, Bydgoszcz, 1994. 26. towski B., Jankowski M., Tyszczuk K.: Badania silnikw spalinowych, ATR, Bydgoszcz, 1995. 27. towski B., Jzefik W.: Diagnostyka techniczna elektrycznych urzdze przemysowych, Wyd. ATR, Bydgoszcz, 1996. 28. towski B., Niziski S.: Modelowanie procesw eksploatacji maszyn, Wyd. MARCAR, Zielonka, 2002. 29. www.festo.com/inetdomino/r5/pl/e1c7f2019102f984c1256d92005c83fd.htm

260