to litewskiego pochodzenia duch domowy, ktry wzamian za ciepy kt do spania icodzienn porcj strawy znosi swym gospodarzom do chaupy

rne dobra. Mia dziwaczn posta maego skrzydlatego wa zgow ptaka irozoystym ogonem, przywodzcym na myl wylinia miot. Kadej nocy aitwar zrywa si ze swego legowiska, ulatywa przez komin iznika na dugie godziny. Kry nad wsi, arzc si sabym wiatem. Upatrzywszy sobie jakie gospodarstwo, wlatywa tam bezszelestnie ikrad to, co wpado mu woko nie by przy tym wybredny; bra zboe, pienidze, domowe sprzty, ale take siano, kartofle lub koniczyn. Kiedy aitwar szybowa obadowany towarem zpowrotem do swych opiekunw, dysza ciko, azjego kity sypay si tysice iskier. Upodobniao go to do spadajcej gwiazdy, dlatego chopi, widzc owo zjawisko astronomiczne, zawsze egnali si znakiem krzya. Wierzyli, i to pierzasty demon powraca wanie zudanej zodziejskiej wyprawy.

AitwAr

Spadajce gwiazdy wizano nie tylko zpostaci aitwara. Ludzie mieli wiele wyjanie dla tego zjawiska. Wpogaskich czasach wierzono na przykad, e kady czowiek ma swoj, tylko jemu przypisan gwiazd, ktra spada zchwil mierci waciciela.

ANioY to istoty duchowe yjce wniebie, schodzce na ziemi tylko

wtedy, gdy maj wypeni zadanie wyznaczone im przez Boga (greckie ngelos znaczy posaniec). Cho zgodnie znauk Kocioa katolickiego nie posiadaj one ani ciaa, ani tym bardziej pci, nasi przodkowie wyobraali je sobie jako niezwykle urodziwych, uskrzydlonych modziecw ojasnych wosach ibkitnych lub biaych szatach. Pomimo swej agodnoci idobroci anioy nie zdobyy sobie wrd mieszkacw dawnej Polski zbytniej popularnoci. Owszem, pojawiay si czasem podania otym, jak te niebiaskie istoty ostrzegay kogo wyjtkowo pobonego przed nadchodzcym kataklizmem czy napominay jakiego szczeglnie krnbrnego grzesznika, by si opamita. Prawd jest te, e adna szanujca si grupa koldnikw nie obeszaby si bez postaci anioa. Ale gdzie tam jeli chodzi opopularno anioom do ich zych kuzynw diabw. Tych zawsze iwszdzie byo peno. Wopowieciach, podaniach, legendach iwspronych przypiewkach roi si kolorowy tum upadych aniow osetkach rnych imion. C, wkocu nie od dzi wiadomo, e zo sprzedaje si duo lepiej ni dobro, adiabe ma rewelacyjny piar.

Lud wierzy, e anioy przybieraj czasem posta skowronkw, dlatego darzono te ptaki duym szacunkiem isympati.

to dusze zmarych pokutujce na ziemi jako nieprzybierajce konkretnych form wiata. Wystpoway na torfowiskach, podmokych kach icmentarzach. Ich zimne, blade byski dojrze mona byo zoddali, natomiast kiedy kto chcia si do nich zbliy, natychmiast znikay ato dlatego, e bdne ogniki pilnoway czsto swoich skarbw, zdobytych jeszcze za ycia (najpewniej wniegodziwy sposb wkocu kto zdobywa skarby uczciwie?). Nawet po mierci byy oswoje bogactwo zazdrosne. Przy czym ogniki nie zachowyway si wobec ludzi agresywnie nie musiay. Plotka (ktra zczasem zyskaa status prawdy), jakoby bdne ogniki ukazyway si czowiekowi tu przed mierci, skutecznie odstraszaa potencjalnych amatorw szybkiego wzbogacenia si.

BDNe oGNiki

CzArowNiCA to kobieta, ktra dziki konszachtom zdiabem

posiada umiejtno rzucania czarw iurokw. Swoje magiczne zdolnoci wykorzystywaa zazwyczaj przeciwko ludziom: poprzez zaklcia, specjalne mikstury inapoje lub przez ze spojrzenie zsyaa na swoje ofiary choroby inieszczcia. Przywoywaa gradowe chmury, odbieraa krowom mleko isprowadzaa zaraz. Wszystko to robia za podszeptem szatana. ZLucyferem, swoim oblubiecem, spotykay si czarownice regularnie na tak zwanych sabatach, czyli zlotach, organizowanych na ysej Grze. Wnoc spotkania wiedmy dosiaday mioty, ooga czy chlebowej opaty, smaroway swoje ciaa specjaln maci, wymawiay zaklcie (np. Pot nie pot, wie nie wie, aty biesie nie) iulatyway kominem. Na co dzie czarownica nie wyrniaa si niczym szczeglnym spord spoecznoci, wktrej ya, jednak wtajemniczeni znali sposoby na to, by j rozpozna. Na przykad zwyka kobieta pia kieliszek wdki delikatnie, na trzycztery razy, aczarownica zawsze jednym ykiem. Czarownic mona te byo zdekonspirowa, zerkajc na ni przez dziur po sku wtrumiennej desce lub patrzc jej gboko woczy, wktrych zamiast odbicia wiata, wida byo dwie kozie gowy. Wszystkie te iinne sposoby miay na celu schwytanie iunieszkodliwienie czarownic, anastpnie przekazanie ich pod sd. Proceder tropienia ipalenia czarownic na stosach przywdrowa do Polski wepoce renesansu prosto zNiemiec, nigdy jednak nie przyj nawet wdziesitej czci takich rozmiarw, jak unaszych zachodnich ssiadw Oskarenia oczary wnosiy osoby prywatne irozpatryway je sdy wieckie (anie kocielne, jak zwyko si uwaa). Pierwsz czarownic spalono wPolsce

wChwaliszewie koo Poznania w1511 roku. Ostatni za proces oczary, bardzo zreszt gony, odby si wDoruchowie w1775 roku, kiedy to spalono czternacie kobiet. Tortury byy wtamtych czasach penoprawnym rodkiem pozyskiwania materiau dowodowego, zczego skwapliwie korzystano, nie tylko zreszt wprocesach czarownic. Okrutne badania podejrzanej przeprowadza mg tylko wykwalifikowany mistrz maodobry (czyli kat). Miao to, jeli mona tak powiedzie, jeden pozytywny aspekt: jako e wynajcie fachowca kosztowao sporo pienidzy, ktre musia wyoy oskaryciel, kady potencjalny oszczerca zastanowi si kilka razy, nim rzuci faszywe oskarenie

CzArNoksiNik by to czowiek, ktry, tak jak

czarownica, zajmowa si magi. Wprzeciwiestwie jednak do swojej kobiecej odpowiedniczki, robi to wsposb naukowy. Wmodoci pobiera nauki ustarszych kolegw po fachu, pniej koczy legendarn, mieszczc si podobno gboko pod ziemi szko dla czarownikw, apo niej cae, trwajce czasem kilkaset lat, dorose ycie doksztaca si we wasnym zakresie Wswych mrocznych komnatach studiowa tajemne ksigi, przeprowadza szataskie eksperymenty iodprawia dziwne rytuay. Wkadej czarnoksiskiej pracowni roio si od magicznych woluminw, manuskryptw, rdek, lasek, powrozw, szklanych kul iluster. Awszystko to suyo nie tyle, by szkodzi ludziom, ale by umoliwi czarownikowi poznanie natury wszechrzeczy. Dla zaspokojenia ambicji gotowy by podpisa pakt zsamym diabem. Zjego pomoc czarnoksinik zdobywa potne moce, niewyobraalne zdolnoci irozleg wiedz niedostpn zwykym miertelnikom, ale traci rzecz przy tym najcenniejsz dusz. By wic czarownik jaskrawym przykadem tego, e nawet godny pochway pd do nauki moe okaza si zgubny wskutkach. Najsynniejszym polskim czarnoksinikiem by niewtpliwie pan Twardowski. w szlachcic yjcy wXVI wieku wKrakowie wyksztacenie odebra podobno wNiemczech, cho nie jest to pewne, bo przecie inasza Akademia Krakowska wdobie odrodzenia oficjalnie ksztacia znanych na ca Europ magw, alchemikw iastrologw. Niemniej jednak to nie tytu magistra, ale pakt zdiabem zapewni czarownikowi moc isaw.

Wzakrystii pochodzcego zpocztku XVIII w. kocioa pw. Wniebowzicia NMP wWgrowie na Mazowszu znajduje si zwierciado, ktre prawdopodobnie pochodzi od sawnego Twardowskiego. aciski dwuwiersz zdobicy lustro wprzekadzie mwi: Wtym zwierciadle Twardowski pokazywa czary; Bogu jednak nalene oddawa ofiary.

52

DuCH CzArNeGo PsA z oGroDzieCA to olbrzymi czarny ogar owielkiej, zbatej paszczy iponcych lepiach przemierza noc okolice gotyckiego zamku wOgrodziecu. To duch kasztelana krakowskiego, Stanisawa Warszyckiego, pokutujcy za bestialskie okruciestwo wobec poddanych.

DuCH rYCerzA w PoMieNiACH Wmiasteczku agw

nieopodal Zielonej Gry znajduje si gotycki zamek, wktrym niegdy rezydowali joannici. Wburzliwe letnie noce pojawia si tam rycerz wczarnej jak smoa zbroi otoczonej wiecem pomieni. To duch zmarego wXVI wieku komandora agiewskiego zgromadzenia Andrzeja von Schliebena. Nie wiadomo, czym w nieszcznik zasuy sobie na wieczne mki. Niewiele wogle wiemy na temat jego ycia. Jedyn pewn informacj jest to, i von Schlieben jako pierwszy zakonnik zgromadzenia joannitw wstpi wzwizek maeski. Czyby wic sprawdzio si stare powiedzenie, e gdzie diabe nie moe, tam bab pole?

72

73

Wdawnych czasach, gdy wdanym miecie pojawiaa si zaraza, ludzie wpanice uciekali caymi rodzinami na pustkowia, gdzie, jak wierzyli, nie bd mieli kontaktu zchorob. Jak ponne byy to nadzieje, przekona si mogli ci, ktrzy spotkali homen: orszak zjaw podajcy krok wkrok za zaraz przemierzajc kraj na czarnym wozie. Upiorny korowd duchw zabitych przez dum nieszcznikw przesuwa si, piewajc itaczc. Tam, gdzie przeszed, umierali ludzie izwierzta, jedzenie gnio, aprzedmioty martwe psuy si irozsypyway wpy.

HoMeN

to demon, ktry pod postaci wysokiej, chudej ipomarszczonej baby oczarnych oczach, bezzbnych ustach ikobylej nodze wystpowa wlasach caej Sowiaszczyzny. Wswym ruchomym domku na kurzej stopie przemierzaa puszcze wposzukiwaniu ofiar gwnie bezbronnych dzieci. Wyjtkowo odpychajcy wygld nie przeszkadza jdzy wprzywabianiu do siebie zagubionej wborze dziatwy; nie uywaa wtym celu adnej specjalnej magii, lecz duo skuteczniejszego wabika: sodyczy. Zncone wizj nieograniczonego dostpu do akoci szkraby atwo daway si uwizi. Wniewoli, karmione migdaami, bakaliami irodzynkami, szybko przybieray na wadze, po czym koczyy jako przysmak na stole ohydnego demona. Wbrew pewnym utartym wyobraeniom jdza nie miaa zbyt wiele wsplnego zpospolit czarownic. Przede wszystkim nie bya czowiekiem, lecz istot demoniczn osobie przynalenych cechach.

JDzA

Najbardziej znan jdz bya Baba-Jaga. Na Rusi wierzono, e mieszka wdomku na kurzej stopie, aszukajc swych ofiar, lata wwielkim modzierzu lub masielnicy.

96

to maa, kudata, zoliwa istota przemierzajca puszcze, pola igocice dawnej Sowiaszczyzny. Nigdzie nie potrafio licho zagrza na duej miejsca; zawsze byo skore do psot ifigli. Mcio ludziom wgowach, wyprowadzajc ich na bezdroa, tuko iwywracao naczynia zjedzeniem, dosypywao popiou do mki, pltao koniom grzywy czy chowao rne domowe przedmioty wnajmniej spodziewanych miejscach. Te drobne, zdawa by si mogo, psoty musiay by dla naszych przodkw bardzo uciliwe, skoro utrwalili oni posta licha jako zego ducha wtak wielu powiedzeniach: Tam do licha!, Niech to licho porwie!, Licho wie, Licho go nosi iinnych.

LiCHo

byy duchami geometrw, ktrzy za ycia faszowali pomiary pl, krzywdzc niewiadomych chopw na rzecz bogatych panw. Po mierci dusze urzdnikw musiay za kar bka si po ziemi; pod postaci miernikw przemierzay pola iki, powtarzajc wnieskoczono niesprawiedliwe pomiary. Pozna je mona byo zdaleka po bladoniebieskim wietle, ktrym sobie przywiecay wtych wdrwkach. Mierniki nie byway zazwyczaj agresywne wobec ludzi, aczasem wrcz im pomagay, na przykad przywiecajc tym, ktrzy wciemnociach co upucili. Mona je byo wezwa gwizdaniem; naleao tylko pamita otym, by za pomoc miernikowi grzecznie podzikowa. Jeli za demon zjawi si zkamieniem granicznym wrkach ipyta, co znim zrobi, trzeba byo odpowiedzie: Po go tam, skd e go wzi. Te sowa koczyy bowiem jego pokut iwybawiay dusz nieuczciwego geometry od dalszych mk.

MierNiki

to zoliwe demony rodzaju eskiego, uaktywniajce si, jak sama nazwa wskazuje, po zapadniciu zmroku. Wychodziy wtedy zlenych kryjwek, siaday na gaziach iczesay szyszkami swoje dugie, skotunione wosy. Czasem wzbijay si wpowietrze iszyboway na swych boniastych skrzydach wposzukiwaniu ofiar. Lista niecnych uczynkw, jakich si dopuszczay wobec ludzi, bya duga izrnicowana jest na niej miejsce zarwno dla niewinnych psot, jak idla ohydnych zbrodni. Wodziy wic nocnice pijakw na manowce iwpychay do botnistych roww albo obtacowyway ich do utraty tchu, jednak potrafiy te zesa na kobiety chorob popoogow, zadepta czowieka na mier lub udusi pice dziecko. Demony pojawiay si tylko wtedy, gdy soce zachodzio krwawo, czyli jak mawiano dawniej: na zaar. Std popularna kiedy bya magiczna formua ochronna majca odpdzi demony od dzieci: Zae, zae, zatyczki wecie memu dziecku nocnicki*. * czyli nocnice, nie za naczynia wiadomego przeznaczenia.

NoCNiCe

Nocnic wjzyku staropolskim nazywano m. WPolsce yje ponad trzy tysice gatunkw nocnych motyli, zczego najwikszy zmierzchnica trupia gwka osiga prawie trzynacie centymetrw rozpitoci skrzyde.

134

bya wyjtkowo niebezpiecznym polnym demonem znanym naszym sowiaskim przodkom. Powstawaa zkobiety, ktra zmara tu przed wasnym lubem lub chwil po nim. Poza tym e poudnica bya zwykle odziana wbiay strj, niewiele czyo j zwizerunkiem przecitnej panny modej. Chuda, kocista sylwetka, pomarszczona niada skra, usta wypenione wielkimi, ostrymi jak noe kami, te, skotunione wosy czy wreszcie dugie apy zakoczone pazurami wszystko to sprawiao, e demon budzi wrd wieniakw przeraenie. Mieszkaa poudnica wrd kosw dojrzaego zboa. Niewielu miakw odwaao si wyj wpole wsamo poudnie, wtedy bowiem opuszczaa sw kryjwk iprzemierzaa pola wposzukiwaniu ofiar. Ojej obecnoci wiadczyo delikatne falowanie kosw. Czowiekowi napotkanemu przy pracy amaa koczyny, dusia go, zsyaa parali ipostrza, aczasem widowiskowo urywaa nieszcznikowi gow. Zostawione bez opieki dzieci poudnica chowaa do przepastnego wora iwynosia do lasu, zabijaa je od razu lub zakopywaa ywcem pod miedz. Jej inwencja wszkodzeniu ludziom zdawaa si by niewyczerpana, aokruciestwo nie znao granic. Nic wic dziwnego, e kiedy wraz zzakoczeniem niw poudnica zakopywaa si wziemi izapadaa wsen zimowy, wocianie odczuwali niekaman ulg inieodpart ch do hucznego witowania.

PouDNiCA

Czasami poudnica pojawiaa si jako powietrzny wir. Jeli pod t postaci napotkaa kpice si kobiety, mcia im wod irozrzucaa ubrania po okolicznych polach.

148

PoroNieC Ten skrzydlaty demon powstawa

zmartwego podu, poronionego mimo woli bd te spdzonego celowo. To mae, przypominajce nieopierzonego pisklaka, zawistne stworzenie pojawiao si tylko noc iatakowao wycznie ciarne kobiety oraz poonice, wysysajc znich krew.