Remigiusz Mazur-Hanaj Czy istnieje polska tradycja lirnicza?

Korzystajc z faktu, e gospodarzem instrumentoznawczej sesji jest Muzeum Etnograficzne, pozwol sobie na gar lunych uwag szerzej traktujcych temat, zwaszcza, i nie jestem instrumentoznawc. Lirnik-Duch Na ile polski lirnik to posta fantastyczna, a na ile realna?
1

Na przestrzeni 400 lat

ledwie kilku znamy z nazwiska, kilkunastu byo widzianych. A czy kto zaprotestuje, jeli powiem, e wci pozostajemy we wadaniu XIX-wiecznego mitu lirnickiego i to tego lirnika fantastycznego, wyobraonego, znamy duo lepiej? W czasach upadku pastwowoci z jednej strony i ksztatowania si nowoczesnego narodu z drugiej, szczeglnie silne byo zapotrzebowanie na bohaterw kulturowych, ktrych udzia w sprawie narodowej by jednym z elementw, nadajcych jej sankcj metafizyczn. Jednym z takich bohaterw sta si lirnik depozytariusz dumnej i wietnej przeszoci, a zarazem wizjoner, ten-ktry-wie-wicej, ma wgld w przyszo, dziki czemu moe by przewodnikiem na drodze do reintegracji i odzyskania wolnoci. Namaszczali si na takich lirnikw, byli namaszczani lub byli nimi par excellance romantyczni poeci (lirycy; np. Teofil Lenartowicz, Wadysaw Syrokomla, Juliusz Sowacki), a take mdrcy z ludu, ktrych mityczn personifikacj sta si matejkowski Wernyhora (wczeniej pojawiajcy si w nie srebrnym Salomei Sowackiego). Znamienne, e realny Wernyhora by Ukraicem i prawdopodobnie samo sowo lirnik przejlimy z jzyka ukraiskiego. Przedtem grajcy na lirze korbowej nazywany by po prostu lir.2 Czyby nasi antenaci potraktowali szerokim gestem dziedzictwo wielokulturowej Rzeczpospolitej jak swoje? Nie byoby chyba w tym nic dziwnego. Zabrako rodzimych kandydatw na symbole? Moe byli, ale nie tacy jak ukraiscy (mniej wieszczy, mniej uduchowieni, po prostu muzykanci lub ebracy), poza tym nie reprezentowali zjawiska w takiej skali tam bya to wrcz instytucja spoeczna dyscyplinowana i koncesjonowana przez cerkiew, zorganizowana w cechy, tu: brak analogicznej opieki i kontroli kocioa, a przy tym skonno do indywidualizmu, anarchii i sowizdrzalstwa, brak organizacji cechowej. Lirnikw lud ruski traktowa jak specjalnych Boych wysannikw,
1

Najwaniejsze prace powicone lirze i lirnictwu, w tym polskiemu, s autorstwa Anny Bednarskiej-Kope i Zbigniewa J. Przerembskiego 2 Por. muzykant Gabriel Lira, O.Kolberg Poznaskie, cz. IV, str. 233, Kieleckie, cz. II, str. 79

ktrzy piewali i modlili si jzykiem bliskim zwykym ludziom, pomnaali starania duszpasterzy i cerkwi, zapewniali spiritual service w miejscach od kociow i klasztorw oddalonych. Nic dziwnego wic, e po raz pierwszy lirnik zosta szerzej opisany w naszej rodzimej tradycji dopiero w czasach romantycznych, a by to... Lirnik wcielony lirnik pastoralny ...Niebieski Paszcz eks-onierz, patriota, by moe uczestnik insurekcji kociuszkowskiej (chop?), ktry piewa pod warszawskimi karczmami, a zmar by okoo roku 1820. Dwch zaledwie wzmiankowanych wczeniej to Zygmunt Parzycki czonek kapeli na dworze ksicia Lwa Sapiehy, nazwany lirnikiem wiejskim (XVII w.) i Gabrjel Lira, ktry przygrywa do taca zbjnikom beskidzkim (XVIII w.). A wic lira korbowa jako instrument rkami ludu obracany? Poniekd wiadczy o tym take wiersz z 1697 roku Opisanie muzyki IMCI Panu Stefanowi Przypkowskiemu 3, a take teksty kold i pastoraek, ale tych pisanych dopiero w cigu XVIII wieku, chocia gowy da nie mona, e nie traktuj one o tej lirze z pasterskiego instrumentarium greckiego Pana i satyrw, i nie s odbitk z obrazu schrystianizowanego przez barok antyku. Tu te wypadaoby raczej zaliczy kol ler z symfonii dziewitej Jana abczyca (1630). Alici podejrzenie, e Banach, cho pijany, zdj lir ze ciany
4

i bya to lira Apolla, wywouje raczej salw

miechu. Zupenie powanie mona wic domniemywa, e Francyk, Bartek, Maciek, Wach, Hawryo z Banachem5 wanie z lirami korbowymi przystpuj do adoracji bka i, e literatura w jakim stopniu odwzorowuje tu rzeczywisto. Tym bardziej, e obraz ten obecny jest w ikonografii zachodnioeuropejskiej co najmniej ju w XV wieku.
6

Wtpliwoci co do

rodzaju liry rozwiewa (?), ale dopiero w 1897 roku, wypowied Macibrzucha, postaci z przedstawienia jasekowego, ktrego tekst zamieszcza w swoim wyborze kold i pastoraek ks. Stanisaw Mikowski: I jak mnie zac echta po bokach, a sceze, tom dobywa z siebie gosy, jakbym gra na lize. 7 Jednake inny fragment wprowadza nowe komplikacje: znany nam ju

3 4

Z. Szulc, Katalog instrumentw muzycznych, Pozna 1949 Pastoraka My te pastuszkowie ze zbioru M.M.Mioduszewskiego Pastoraki i koldy czyli piosnki wesoe ludu..., z rkopisw od 1695 r, Krakw 1883 5 imiona pasterzy-lirnikw z pastoraek ks. M.M. Mioduszewskiego 6 zestawienie zachodnioeuropejskiej ikonografii dla liry korbowej (take dla innych instrumentw, m.in. dud) sporzdzia prof. Mary Rasmussen z University of New Hampshire; www.unh.edu/music/igref.htm 7 Koldy i pastoraki czyli piosnki wesoe ludu opracowa na nowo i poprawi St. Mikowski, Czstochowa 1897; odpowiedni fragment tej samej piosnki 15 lat wczeniej u ks. Mioduszewskiego koczy si zgoa inaczej: I jak mnie zac echta po bokach, a sceze, tom obiema kocami gra jakby na lize; notabene dalej Macibrzuch mwi take dworscy mnie lublili, zem grywa na lize.

pijany Banach na lirze surmuje, surmuje, zagra po francusku, a Jarosz po chisku tacuje... 8 Trudno wic z iloci wzmianek o lirze w koldach wnioskowa o jej popularnoci i konceptom literackim u nawet ludowych autorw przydawa walor informacyjnej dosownoci. O tym, e wcale to takie oczywiste nie jest, zawiadcza przykad Anny Bednarskiej-Kope, ktra z kolbergowskiego zapisu kieleckiej przypiewki oj miaa ja, miaa duo kawalirw, terech dziadw ze pitala, osiemnacie lirw9 wyprowadza wan informacj o duej liczebnie grupie lirnikw zasiedziaych, czy te wdrujcych, w kadym razie bdcych czstymi postaciami tego regionu.10 Tradycyjne style wykonawcze Z braku nagra i jakichkolwiek wskazwek pisanych o stylu wykonawczym polskich lirnikw, moemy jedynie porednio wnioskowa o tyme na podstawie materiaw ukraiskich. Duy obszar, na ktrym dziaali lirnicy to ziemie mieszane etnicznie, z mniejsz lub wiksz obecnoci ywiou polskiego, poza tym mobilno ukraiskich lirnikw bywaa dua, trafiali si i tacy, ktrzy docierali a na Jasn Gr.11 Zdarzay si te takie przypadki jak Jakba Rolaka, ebraka witokrzyskiego, ktry prowadza za Bugiem lirnika ukraiskiego, a nastpnie odziedziczy po nim instrument i sta si praktykujcym w ojczystych stronach lirnikiem.12 W jakim stopniu wic wzorce wykonawstwa ukraiskich lirnikw musiay oddziaywa na rodzimych wdrowcw. Modelowymi nagraniami, do ktrych odwoam si, aby okreli dwa podstawowe style s pieni zarejestrowane w latach 50-tych w wykonaniu Awrama Hrebinia (1878-1961) oraz Dmytro Panasijowicza Hencara. Mamy oto: styl bardziej wewnrzny, skupiony, modlitewny, motoryczny, transowy, minimalistyczny, cechy muzyczne podporzdkowane przekazowi natchnionego tekstu Sowa Boego styl bardziej zewntrzny, refleksyjny, rozbudowany, piewny, z uyciem wikszej iloci rodkw ekspresji Obydwa te style zarwno w swoich czystych postaciach, jak i w rozmaitych kombinacjach s wci aktualne u naszych wschodnich ssiadw, gdzie cigo lirnicza zostaa mimo wszystko zachowana, ale take u polskich nowych lirnikw, czy lirnikw wynalezionych.

8 9

M.M. Mioduszewski, opcit, nr 64, str. 193 - My te pastuszkowie O. Kolberg, Kieleckie, cz. 2, str. 79 10 Anna Bednarska-Kope, Z przeszoci liry korbowej, w: Polskie instrumenty ludowe, Katowice 1981 11 W . B u d z i s z e w s k a , argon ochwenicki, d 1957, s.15 12 Z.J. Przerembski, Z dziejw praktyki lirniczej na ziemiach Rzeczpospolitej, Muzyka 3/1996

Lirnik wynaleziony
Albowiem dzisiaj, od poowy lat 90-tych XX wieku, lira korbowa pojawia si znw w

polskiej praktyce muzycznej. Wpyw na to miay zasadniczo trzy czynniki:

pasja i dziaano popularyzatorska kronieskiego samorodnego lirnika i lutnika ludowego Stanisawa Wyykowskiego z Haczowa. ugruntowana obecno instrumentu w muzyce wielu krajw Europy, a zwaszcza Francji, Hiszpanii, Niemiec i Wgier; zarwno muzyce folkowej czerpicej z lokalnych wzorcw tradycyjnych, jak i bdcej fuzj rnych tradycji, a take muzyce dawnej oraz poszukujcej nowych brzmie i stylistyk; 13

folkowy revival w Polsce, w ktrym jednym z nurtw byo odkrycie na nowo miejscowych tradycji muzycznych, w tym pieniowych, nie tylko zreszt polskich, ale take ukraiskich i biaoruskich; znw poczuwamy si do wsplnego dziedzictwa wielokulturowej I Rzeczpospolitej, ale w zupenie innej ju perspektywie lirnik zszed z piedestau sprawy narodowej i pozostaje li tylko czy a tylko przy muzyce oraz uniwersalnych pytaniach o ludzk kondycj

Na koniec wypada stwierdzi, nie odbierajc szansy historykom i muzykologom na odkrywanie nieznanych dotd rde, e obraz polskiej tradycji lirniczej naley dzi bardziej do domeny wyobrani, rwnie wyobrani dzisiejszych lirnikw, ktrych kilkudziesiciu przeywa tu i teraz przygod tworzenia nowej, wspczesnej tradycji lirniczej w zakresie repertuaru, stylu gry i piewu, waciwoci i budowy instrumentu oraz kontekstw muzykowania. Przygod fascynujc, bo instrument zwany lir korbow to dawny artefakt i jako taki nie tylko generuje nowe wyzwania, ale te kae rozwizywa stare zagadki.

13

francuski wirtuoz liry Pascal Lefeuvre (goci na organizowanych przez Jacka Haasa warsztatach lirniczych w Poznaiu w 2004 r.), jest przykadem muzyka, ktry z rwnym powodzeniem porusza si wiecie redniowiecznych goliardw i trubadurw, ludowego bourree czy wspczesnych kompozycji Terry Rileya)