1 Edwin Bendyk

Przyszo pracy
Polska, Czechy, Sowacja
Spis treci: 0. Wprowadzenie 1. Globalizacja 1.1 Koniec pracy 1.2 Pracy nie brakuje! 1.3 Wzrost bezzatrudnieniowy 1.4 Ucieczka pracy outsourcing i offshoring 1.5 Wnioski narodziny gospodarki niematerialnej 1.6 Europejskie odpowiedzi 1.7 Paski wiat? 2. Polska, Czechy, Sowacja 2.1 Portret zbiorowy inwestycje bezporednie 2.2 Offshoring 2.3 Polska, Czech, Sowacja widmo wzrostu bezzatrudnieniowego 2.4 Polska, Czechy, Sowacja portret statystyczny 2.5 Krajowe Programy Reform 2.6 Ocena KPR 3. Przyszo pracy Polska, Czechy, Sowacja 4. Wnioski dla Polski, Czech i Sowacji 5. Podsumowanie O autorze: Edwin Bendyk, publicysta tygodnika Polityka, eseista, autor ksiek Zatruta studnia. Rzecz o wadzy i wolnoci, Antymatrix. Czowiek w labiryncie sieci, publikuje w Krytyce Politycznej, Pryzegldzie Politycznym, Res Publice Nowej. Zajmuje si analiz procesw globalizacji, wpywu rozwoju nauki i techniki na ycie spoeczne, gospodarcze, polityczne i kulturalne. Zajmuje si take analiz rozwoju mediw i komunikacji spoecznej. Wykada w Collegium Civitas, Szkole Wyszej Psychologii Spoecznej oraz w Centrum Nauk Spoecznych PAN. 0. Uwagi wstpne Czytelnik tego raportu zwrci zapewne uwag, e autor powica w nim stosunkowo niewiele uwagi problemom czysto ekonomicznym. Relacjom midzy polityk makoreokonomczn a zatrudnieniem powicono jednak ju wiele opracowa (bibliografia w dalszej czci tekstu), w ograniczonej wic objtoci raportu wielokrotnie formuowanych argumentw nie warto powtarza. Zapewne racj maj ekonomici, ktrzy jak prof. Tadeusz Kowalik i prof. Mieczysaw Kabaj twierdz, e nie sposb radykalnie poprawi sytuacji na rynku pracy bez aktywnej prozatrudnieniowej polityki makrokeonomicznej, stymulujcej nie tylko wzrost gospodarczy, ale i popyt. Dobra polityka makoreokonomiczna to warunek konieczny, ale niewystarczajcy, by zapewni dugotrway rozwj o waciwej strukturze, tj. taki, ktry optymalnie mobilizowaby zasoby, jak ten w tej chwili najwaniejszy du liczb ludzi z wyszym wyksztaceniem, wrd ktrych bezrobocie ronie najszybciej.

2 Najwaneisjza teza raportu mwi, e problemem Polski jest nie tyle bezrobocie, ile niedostateczne zatrudnienie w sytuacji wielkiej, globalnej zmiany paradygmatu spoecznogospodarczego w kierunku spoeczestwa sieciowo-informacyjnego. W wyniku tej zmiany coraz wikszego znaczenia rozwojowego nabieraj inne, ni czysto ekonomiczne czynniki. 1. Wprowadzenie

Polska, Czechy, Sowacja najblisi ssiedzi pod wzgldem geograficznym i jzykowym, a jednak tak od siebie odlegli. Z jednej strony spoeczestwo czeskie, zaliczane do najbardziej w Europie zsekularyzowanych, z drugiej Polacy przyznajcy si masowo do swego katolicyzmu. Podobnie jeli chodzi o modernizacj. Czesi byli w peni rozwinitym spoeczestwem przemysowym jeszcze przed II wojn wiatow, Polacy nigdy modernizacji przemysowej nie dokoczyli, realizowali j ponadto w przewaajcej mierze (podobnie jak Sowacy) w warunkach centralnie planowanej gospodarki socjalistycznej. Pozostaoci tego niepenego procesu jest w Polsce nadmiernie rozwinity i archaiczny sektor rolniczy oraz znaczcy udzia ludnoci wiejskiej w strukturze spoecznej kraju. W oparciu o tak rnorodne procesy modernizacyjne, rne dowiadczenia religijnoci, rne historie polityczne w krajach tych uksztatoway si rne kultury. Jaki wpyw maj one na etyk pracy, jak wpywaj sposb rozwizywania problemw rozwoju i zatrudnienia przez spoeczestwa tych krajw? Najbardziej chyba nas zblia za jako sceny politycznej, opanowywanej wszdzie przez politykw populistycznych, z chronicznym problemem uzyskania stabilnego parlamentarnego poparcia dla rzdw. Mimo to, Czechy coraz bardziej zbliaj si do unijnej redniej, jeli ocenia przez pryzmat parametrw gospodarczych. Dochd narodowy przekroczy unijn redni, gospodarka czeska jest stosunkowo nowoczesna, mierzc zarwno wielkoci eksportu produktw zaawansowanych technologii, jak i nakadami na badania i rozwj. Std te Czechy okrelane s jako kraj doganiajcy pod wzgldem potencjau innowacyjnoci. Polska i Sowacja sprawiaj Unii Europejskiej najwiksze kopoty: maj najwiksze bezrobocie o najgorszej przy tym strukturze (z duym udziaem ludzi modych, starszych oraz trwale bezrobotnych) i najniszy wskanik zatrudnienia (53 proc. dla Polski, 57 proc. dla Sowacji). Jeli chodzi o innowacyjno, uznano, e Polska i Sowacja trac grunt, potrzebujc 50 lat na wyrwnanie do poziomu unijnej redniej. Jednoczenie Polska wyrnia si charakterystyk demograficzn. Duy potencja demograficzny zapocztkowany zwikszon liczb urodze w latach 80. w poczeniu z aspiracjami edukacyjnymi spowodowa, e swoist nadprodukcj osb z wyszym wyksztaceniem. Ten niezej jakoci kapita intelektualny nie ma szansy na wykoryzstanie w najbliszym czasie, w roku 2010 nawet ponad 1,5 mln absolwentw szk wyszych moe nie mie pracy. Problem pracy i gospodarki, ktra byaby w stanie tworzy nowe zatrudnienie jest niewtpliwie najbardziej palcym problemem dla Polakw, Sowakw i Czechw (cho ci radz sobie z bezrobociem najlepiej). Ale, jak ten raport sprbuje pokaza, kwestia pracy to problem nie tylko ekonomiczny, jego rozwizanie zaley od wielu czynnikw o mniej wymiernym charakterze.

2. Globalizacja Rozwaania nad przyszoci pracy rozpocz naley od krtkiej wycieczki historycznej, do roku 1993. To moment w dziejach szczeglny z wielu wzgldw. Powd dla tego opracowania najwaniejszy, 1 stycznia 1993 r. w miejsce Czechosowacji powstaj dwa nowe suwerenne pastwa, Republika Czeska i Sowacja. Pokojowy podzia Czechosowacji

3 odbywa si w szczeglnym kontekcie globalnym. wiat pogrony by jeszcze w recesji wywoanej m.in. rozpadem Zwizku Radzieckiego i upadkiem systemu komunistycznego, wojn w Zatoce Perskiej oraz ochodzeniem relacji z Chinami po masakrze na Placu Tiananmen. Gospodarka wiatowa rozwijaa si w rednim rocznym tempie 1,2 proc., a inflacja wynosia 35 proc. Bezrobocie w krajach OECD osigno 7,8 proc., a 1,2 mld ludzi na wiecie (22 proc.) musiao y za poniej 1 dolara dziennie.1 Finlandia, dzisiejsza ikona zglobalizowanej gospodarki pogrona bya w zapaci, gdy Zwizek Radziecki, gwny rynek zbytu na fiskie produkty i usugi przesta istnie. W krtkim czasie w kraju liczcym 5,5 mln mieszkacw wyparowao 480 tys. miejsc pracy netto, bezrobocie przekroczyo 18 proc2. W Polsce i na Sowacji, na skutek procesw recesyjnych i transformacyjnych bezrobocie osigno puapy odpowiednio 13,9 proc. i 13,1. Jedynie Czechy wydaway si odporne na przemiany, przynajmniej patrzc na sytuacj na rynku pracy (bezrobocie 4,1 proc.).3 Czy wczesna kondycja gospodarcza bya jedynie efektem przechodzenia przez gorsz cz cyklu ekonomicznego? Czy te ujawniay si w niej powaniejsze problemy strukturalne, sygnalizujce zmian paradygmatu gospodarczego w ogle? Dla wielu analitykw kryzys pocztku lat 90. by pierwszym kryzysem globalizacji, procesu jaki rozpocz si w latach 80. I by te pierwszym powanym kryzysem nowej postindustrialnej gospodarki, w ktrej gwnym czynnikiem kreowania wartoci ekonomicznej stay si praca niematerialna, a gwnym czynnikiem wzrostu wydajnoci pracy inwestycje w infrastruktur teleinformatyczn i kapita ludzki. Tyle, e w 1993 r. jeszcze nie byy znane skutki tej wielkiej restrukturyzacji. a. Koniec pracy Andre Gorz, francuski filozof i socjolog w przesuniciu si gospodarki w kierunku pracy niematerialnej widzia zagroenie dalsz racjonalizacj stosunkw spoecznych. Polega by ona miaa na utowarowieniu usug i dyspozycji, jakie wczeniej realizowane byy w sferze prywatnej (opieka nad dziemi, praca domowa, relacje spoeczne podtrzymujce wizi lokalne, praca spoeczna) lub przynajmniej poza sfer rynku. Dematerializacja pracy powoduje bowiem usunicie granicy midzy czynnociami, ktre skadaj si na wykonywanie pracy a inne czynnoci, usuwa te czasoprzestrzenny podzia na prac i ycie prywatne. Transformacji tej towarzyszya neoliberalna ideologia bdca wspczesn wersj darwinizmu spoecznego, promujca bezwzgldn konkurencj midzy jednostkami jako wyraz uznania dla wartoci merytokratycznych. Ponadto wzrost efektywnoci pracy ma spowodowa, e ilo dbr potrzebn do funkcjonowania spoeczestwa bdzie w stanie wytwarza coraz mniejsza liczba zatrudnionych. Gorz przewidywa w 1988 r., e w cigu dziesiciu lat struktura zatrudnienia zmieni si radykalnie i e w kraju takim, jak Francja tylko 25 proc. bdzie miao stae, dobre zatrudnienie. Kolejne 25 proc. pracowa bdzie w przedsibiorstwach peryferyjnych, obsugujcych rdze gospodarki. Dla pozostaych 50 proc. zostanie praca okazjonalna lub bezrobocie4. Podobny pesymizm wyraa inny Francuz, Jean Gimpel5, zwracajc uwag w 1992 r., e przeywany kryzys oznacza fiasko technologicznej utopii. Gimpel koncentrowa si na analizie przypadku kalifornijskiej Krzemowej Doliny, w ktrej po prosperity lat 80.
1 2

Bill Emmott, A long goodbye, The Economist, 01 kwietnia 2006. Mieczysaw Kabaj, Strategie i programy przeciwdziaania bezrobociu w Unii Europejskiej i w Polsce, W-wa 2004. 3 M. Kabaj, ibidem. 4 Andre Gorz, Metamorphoses du travail, Paris 1988 r. 5 Jean Gimpel, U kresu przyszoci. Technologia i schyek Zachodu, przek. Bogusaw Panek, Wrocaw 1999 r.

4 wywoanej rewolucj komputerw osobistych, nastpio zaamanie. Obietnice pokadane w technologii nie speniy si, zarzuca pisarz, a cay ten pd do informatyzacji by wyrazem utopijnej wiary w nauk i technik. Tymczasem, by powtrzy stwierdzenie ekonomisty Roberta Solowa, komputery wida wszdzie, tylko nie w statystykach produktywnoci. Narzekali nie tylko Francuzi. Amerykanin Jeremy Rifkin ogosi w 1995 r. koniec pracy.6Analiza konsekwencji postpu technicznego, zwaszcza przemian wywoanych informatyzacj i automatyzacj prowadzia Rifkina do konkluzji, e w szybkim czasie wiatu wystarczy tylko garstka pracownikw, by zaspokoi wszystkie potrzeby produkcyjne, jak rwnie by sprosta popytowi na usugi, etc. Rifkin niestrudzenie przytoczy setki danych statystycznych, a jako koronny argument przypomina histori amerykaskiego rolnictwa. Gwna niegdy ga amerykaskiej gospodarki, na skutek wzrostu wydajnoci bdcej z kolei skutkiem postpu technicznego, obsugiwana jest dzi przez garstk pracownikw (ok. 2 proc. pracujcych w USA), a i tak produkuj wicej, ni mona skonsumowa. Taki sam los czeka przemys i usugi, grozi Rifkin. To wszystko wieszczy jeszcze przed eksplozj internetu i takich zjawisk, jak outsourcing i offshoring. By dopeni ten ponury obraz, wspomnie naley wizj wiata 20:80 Niemcw Hansa-Petera Martina i Haralda Schumanna7. Idc podobnym tropem, jak autorzy poprzednich analiz, Martin i Schumann zapowiadali nieuchronne nadejcie wiata, w ktrym potrzeby caej ludzkoci bdzie w stanie zaspokoi zaledwie 20 proc. ludzi zawodowo czynnych. Stanie si tak ze wzgldu na maria postpu technicznego z ideologi wolnego rynku. Rynkowa logika wymusza cigy wzrost wydajnoci i zmniejszanie kosztw. W warunkach globalizacji oznacza to rwnie likwidacj droszych miejsc pracy i przenoszenie przedsibiorstw, zwaszcza fabryk do miejsc o niszych kosztach pracy (jak rwnie niszych kosztach zewntrznych, wynikajcych choby ze sabszych norm ochrony rodowiska). Cech charakterystyczn wszystkich tych opracowa, pochodzcych z rnych przecie obszarw gospodarczych i kulturowych, jest postawa naiwnego kryptomarksizmu. Wszyscy ci autorzy zgodnie budowali prost konkluzj, e automatyzacja i komputeryzacja musz doprowadzi do sytuacji, gdy wikszo ludzi nie bdzie miaa co robi. Tym samym daj wyraz wierze, e jedynym istotnym rdem wartoci ekonomicznej jest praca materialna. Praca niematerialna to w rzeczywistoci iluzja, bez ktrej moemy si oby. Reasumujc, przytaczani autorzy formuuj tez, e globalizacja plus technologiczna modernizacja doprowadz do gbokich przemian na rynkach pracy, zwaszcza w krajach rozwinitych, przyczyniajc si do wzrostu bezrobocia. 1.2 Pracy nie brakuje! Bezzasadno uproszczonego wnioskowania prowadzcego do konkluzji o kocu pracy wykaza Manuel Castells8. Analizujc dziesitki opracowa powiconych przemianom rynku pracy w latach 80. i w pierwszej poowie lat 90. oraz opierajc si na badaniach wasnych Castells dostrzeg pozytywn korelacj midzy zaawansowaniem technologicznym a zatrudnieniem. Wikszo gospodarek inwestujcych w technologie, zwaszcza w technologie teleinformatyczne charakteryzuje si rwnie peniejszym zatrudnieniem od gospodarek zacofanych lub wschodzcych. Niewtpliwie natomiast zmienia si struktura rynku pracy. W krajach rozwinitych zmniejsza si liczba robotniczych miejsc pracy, ronie natomiast zatrudnienie w usugach, zarwno prostych, jak i zaawansowanych, opartych na przetwarzaniu wiedzy i symboli.
6

Jeremy Rifkin, Koniec pracy. Schyek siy roboczej na wiecie i pocztek nowej ery postrynkowej, przek. Ewa Kania, Wrocaw 2001 r. 7 Hans-Peter Martin, Harald Schumann, Puapka globalizacji. Atak na demokracj i dobrobyt, przek. Marek Zybura, Wrocaw 1999 r. 8 Manuel Castells, The Rise of The Network Society, Malden 1996 r.

5 W pniejszych badaniach Castells i Aoyama9 podtrzymuj stwierdzenia z poowy lat 90. Po pierwsze, nastpuje transformacja gospodarek rozwinitych z paradygmatu industrialnego do informacyjnego, a miejsce fabryki zajmuje przedsibiorstwo sieciowe i usieciowione (network and networked). Powoduje to zmian struktury zatrudnienia, pojawia si nowa dominujca klasa knowledge workers. Rwnolegle do eksportu robotniczych miejsc pracy do krajw rozwijajcych powstaj nowe miejsca pracy w usugach. Nie znajduje jednak potwierdzenia obawa, e efektem tej substytucji bdzie zamiana dobrych miejsc pracy na miejsca sabe (junk jobs), jak prognozowali publicyci i krytycy przemian. Generalnie w krajach OECD liczba miejsc pracy w usugach wysokopatnych rosa szybciej, ni w usugach prostych, niskopatnych. Ponadto najwiksz pozytywn dynamik zatrudnienia mona byo zaobserwowa w krajach o najwikszych inwestycjach w teleinformatyk, ze Stanami Zjednoczonymi na czele. I ostatnie stwierdzenie, mimo automatyzacji globalna liczba miejsc pracy w przemyle wzrosa, a nie zmalaa. Rnice w dynamice rozwojowej midzy Stanami Zjednoczonymi a Uni Europejsk (w tym wiksze w UE bezrobocie, ni w USA) znalazo wyjanienie. Szczyt UE w Lizbonie w marcu 2000 r. przyj tzw. Strategi Lizbosk, czyli program reform majcych doprowadzi do uczynienia z UE w cigu dziesiciu lat najbardziej konkurencyjnej przestrzeni gospodarczej i spoecznej. Kluczem do sukcesu miaa by przyspieszona modernizacja, polegajca na zwikszeniu inwestycji w badania i rozwj, rozwj kapitau ludzkiego, szybki rozwj infrastruktury teleinformatycznej oraz stworzenie warunkw sprzyjajcych przedsibiorczoci i konkurencyjnoci. 1.3 Wzrost bezzatrudnieniowy Ambitne plany zaamay si wraz z zaamaniem giedowym w marcu 2000 r. i upadkiem tzw. Nowej Gospodarki. Impuls recesyjny zosta wzmocniony rok pniej zamachem 11 wrzenia 2001 r., cho w sensie statystycznym, USA powrciy na ciek rozwoju ju w listopadzie 2001 r. Tyle tylko, e jak stwierdza raport The State of Working America 2004/200510, wzrostowi gospodarczemu nie towarzyszy wzrost zatrudnienia. Ameryka dowiadczya najduszego od Wielkiego Kryzysu, trwajcego ponad dwa lata okresu jobless recovery. Ponadto, wbrew wczeniejszym optymistycznym spostrzeeniom Castellsa, tym razem rozwj zwizany by z przemianami na rynku pracy prowadzcymi do ubytku wysokopatnych miejsc pracy. rednia roczna paca w sektorach rosncych w okresie powrotu z recesji wynosia 30.368 USD, w porwnaniu do 51.270 USD w sektorach zwijajcych si (42,7 proc. mniej). Redystrybucji dochodu za porednictwem zmiany struktury pacowej wrd zatrudnionych towarzyszya wspomagajca najlepiej uposaonych dystrybucja dochodw na skutek reformy podatkowej Georga W. Busha. Gospodarstwa zajmujce najwyszy pod wzgldem dochodw 1 proc. spoeczestwa zyskay na reformie 67 tys. USD, rodziny ze rodka statystyki zarobiy 600 USD, dla najuboszych 20 proc. oszczdno wyniosa 61 USD. W efekcie reforma doprowadzia do transferu transferu dochodw od 99 proc. amerykaskiego spoeczestwa do najbogatszego jednego procenta. Procesy te zbiegaj si z jeszcze jednym wanym spostrzeeniem. W okresie od 1973 r. wzrost dochodw pracujcych gospodarstw domowych by trzykrotnie niszy od wzrostu efektywnoci pracy, co take niekorzystnie wpyno na redystrybucj i rozwarstwienie spoeczne w USA w ostatnich trzydziestu latach. Sytuacj w najdynamiczniej rozwijajcym si sektorze taniej pracy (sieci supermarketw, usugi proste) przedstawia Barbara

Yuko Aoyama, Manuel Castells, An empirical assessment of the informational society: employment and occupational structures of G-7 countries, 1920-2000, International Labour Review, 2002 r. 10 L. Mishel, J. Bernstein, S. Allegretto, The State of Working America 2004/2005, Ithaca 2005

6 Ehrenreich11 wskazujc, e znaczna cz pracownikw tego sektora posiadajcych rodziny, musi korzysta z pomocy spoecznej. Ale nie tylko pomoc spoeczna, lecz rwnie Earned Income Tax Credit (zwany inaczej podatkiem negatywnym)12 polega na de facto subwencjonowaniu fenomenu penego zatrudnienia przez pastwo, poprzez dopat do pensji nie wystarczajcych na utrzymanie rodzin. 1.4. Ucieczka pracy outsourcing i offshoring Pod koniec drugiego roku bezzatrudnieniowego wzrostu w USA w prasie i opiniach politycznych zaczy si pojawia wyjanienia tego fenomenu, szukajce winy w coraz popularniejszym zjawiskach offshoringu i outsourcingu. Polegaj one na eksporcie miejsc pracy przez przenoszenie fabryk do lokalizacji o niszych kosztach. Po roku 2000 emigrowa zaczy ju nie tylko fabryki, ale i posady white collar usugi ksigowe, programistyczne, serwisowe w obszarze informatyki, za granic zaczto przenosi centra telemarketingu obsugujce firmy, a nawet orodki badawczo rozwojowe. To proste i pozornie bardzo logiczne wyjanienie (znajdujce naladowcw w Europie)13, nie ma jednak zdaniem licznych analiz, ekonomicznego uzasadnienia. Brooking Institution14 w opracowaniu z 2004 r. wyjania, e bezzatrudnieniowy wzrost w latach 2001-2003 by skutkiem bezprecedensowego wzrostu efektywnoci pracy, sigajcego 4,1 proc. rocznie w nierolniczej czci gospodarki (w latach 1995-2000 wydajno pracy rosa w tempie 2,6 proc.). Zdaniem Schultze, gdyby wzrostowi gospodarczemu towarzyszy wzrost efektywnoci na niszym poziomie koca lat 90., gospodarka szybko stworzyaby 2 mln dodatkowych miejsc pracy. Offshoring z jednej strony przyczynia si do likwidacji czci miejsc pracy, ale jednoczenie, poprzez obnienie kosztw dziaalnoci amerykaskich firm zwiksza ich konkurencyjno, co przyczynia si do wzrostu eksportu w sektorach o wysokiej wartoci dodanej. Ten wzrost wolumenu sprzedanej produkcji i usug z naddatkiem przyczynia si do oywienia gospodarczego i tworzenia innych, bardziej wartociowych miejsc pracy. Potwierdza to spostrzeenie w odniesieniu do sektora informatycznego raport Information Technology Association of America15. Wynika z niego, e tylko w 2005 r. powstao w Stanach Zjednoczonych na skutek importu usug informatycznych 257 tys. nowych miejsc pracy netto w teleinformatyce w Stanach Zjednoczonych. Skutkiem offshoringu informatycznego by wzrost amerykaskiego PKB o dodatkowe 68,7 mld USD. Do roku 2010 wzrost ten ma osign 147,4 mld USD. Na skutek importu usug wzrosn ma zatrudnienie gwnie w nastpujcych sektorach amerykaskiej gospodarki: doradztwo biznesowe i prywatne, transport, usugi edukacyjne i zdrowotne, handel detaliczny i hurtowy, usugi komunalne, usugi finansowe, budownictwo i... produkcja przemysowa. Przed antyoutsourcingow histeri ostrzega take prestiowy magazyn The Foreign Affairs16, przytaczajc dug list populistycznych dziaa podejmowanych przez publicystw i politykw w obronie amerykaskich miejsc pracy. Oparte na zej ekonomii, zdaniem Dreznera, zamiast gospodarce pomaga, tylko j psuj. Najpeniejsz jednak analiz problemu importu usug przedstawi McKinsey and Company17. Wynika z niego, e w omiu
11 12

Barbara Ehrenreich, Nickel and Dimed, Owl Books, 2002 J. Morley, T. Ward, A. Watt, Travail et emploi en Europe, Paris 2005 13 Ch. Boehringer, D. Deckstein, D. Hawranek, H. Hielscher, A. Mahler, C. Pieper, M. Sauga, The German Job Roulette, w Spiegel Special, 7/2005 14 Charles L. Schultze, Offshoring, Import Competiotion and Jobless recovery, Brooking Institution Policy Brief no. 136, August 2004.
15

The Comprehensive Impact Of Offshore Software And IT Services Outsourcing On The U.S. Economy, ITAA I Global Insight, October 2005
16 17

Daniel W. Drezner, The Outsourcing Bogeyman, Foreign Affairs, May/June 2004. The Emerging Global Labour Market, McKinsey and Company, June 2005.

7 gwnych sektorach usug teoretycznie podatnych na ewentualne realokacje jest globalnie18 mln miejsc pracy. Teoretycznie, bo wiele z nich obsuguje przecie kraje o niskich kosztach pracy. W efekcie w 2003, tanie rynki pracy zabray 565 tys. stanowisk usugowych rynkom bardziej rozwinitym, co stanowio 0,6 proc. zatrudnienia w krajach rozwinitych. Najwikszy udzia offshoringu odnotowano w usugach informatycznych i oprogramowaniu, 7 proc. Globalnie, prac w usugach na odlego wiadczyo w 2003 r. 1,5 mln osb, 0,5 proc. zatrudnionych na wiecie w usugach. Prognoza na 2008 r. przewiduje, e ta ostatnia warto wzronie do 4,1 mln. Ta prognoza jest wana dla dalszych rozwaa, gdy Polska, Czechy i Sowacja s potencjalnymi odbiorcami netto popytu na offshoring. 1.5. Wnioski narodziny gospodarki niematerialnej Analiza przyczyn bezzatrudnieniowego wzrostu i wpywu importu usug oraz realokacji miejsc pracy na rynek pracy w USA ma znaczenie dla zrozumienia podobnych procesw w krajach starej Unii Europejskiej, jak i w analizowanej w tym raporcie trjce: Polsce, Sowacji i Czechach. Oto wic kilka wnioskw, podsumowujcych dotychczasowe analizy: a) Wieloletnie, najwysze na wiecie inwestycje w technologie teleinformatyczne w Stanach Zjednoczonych poczone z gbok restrukturyzacj doprowadziy w kocu w drugiej poowie lat 90. do znaczcego wzrostu efektywnoci gospodarki, ktry jeszcze bardziej przyspieszy po roku 2001. Efektem tej bezprecedensowej poprawy efektywnoci, nastpi dugotrway okres wzrostu bezzatrudnieniowego. b) Od roku 2004 gospodarka amerykaska tworzy nowe miejsca pracy, wida jednak zjawisko rozwarstwienia dochodw. Na skutek importu usug oraz realokacji produkcji ubywa miejsc pracy w redniopatnych sektorach produkcji przemysowej i usug obsugi biznesu. W ich miejsce powstaj wysokopatne miejsca pracy w usugach zaawansowanych (spektakularny przykad, to ubytek miejsc pracy dla zwykych programistw strata 70 tys. stanowisk pracy w okresie 1999-2003, zastpiona jednak pojawieniem si 115 tys. lepiej patnych miejsc pracy dla inynierw oprogramowania)18 oraz niskopatne, nie wymagajce kwalifikacji miejsca w usugach prostych i handlu (tzw. efekt Wal Martu). O ile wic statystyki zatrudnienia w USA wygldaj cakiem imponujco, to blisza ich analiza pokazuje, e najwikszym przegranym restrukturyzacji gospodarki s ci pracownicy, ktrych kwalifikacje podlegaj najwikszej konkurencji ze strony globalnej poday pracy: robotnicy oraz wykwalifikowani profesjonalici sektorw usugowych zwizanych z przetwarzaniem symboli, ktrych atwo zastpi poprzez offshoring. c) Trzonem tej nowej, opartej na paradygmacie informacjonalizmu gospodarki, a wic przetwarzaniu wiedzy i symboli gospodarki s tzw. twrcze sektory gospodarki (badania i rozwj, przemysy kultury, szkolnictwo, reklama, doracztwo biznesowe i presonalne, etc.). Oto struktura zatrudnienia w tej nowej, twrczej gospodarce19:

18 19

D. W. Drezner, ibidem. Richard Florida, Revenge of the Squelchers, May 2004, www.creativeclass.org

d) O ile statystyczne analizy Floridy nie budz zastrzee, skaniaj do istotnych pyta: a. Czy paradygmat twrczej gospodarki jest wzorcem do naladowania przez inne, mniej rozwinite gospodarki ni amerykaska? b. Czy skuteczna realizacja tego paradygmatu oznacza konieczno naladowania amerykaskiego modelu rynku pracy? c. Czy mona zbudowa alternatywne kompleksowe polityki rozwojowe, ktrych celem jest zapewnienie trwaego, penego zatrudnienia? 1.6. Europejskie odpowiedzi a) Model amerykaski jest unikatowy, a jego niezwyka skuteczno polega na specyficznej kulturze przedsibiorczoci i podejmowania ryzyka nieobecnej nigdzie indziej na wiecie. Kultur t wspiera olbrzymi rynek wewntrzny, najwyszej jakoci instytucje badawcze, obfito kapitau skonnego do ryzyka.20 b) Nie ulega natomiast wtpliwoci, e gwarancj rozwoju gospodarczego skorelowanego z wysokim zatrudnieniem jest gospodarka o strukturze, w ktrej dominujc pozycj zajmuj sektory twrcze (innowacyjne). Sukcesy Finlandii i Szwecji w walce z bezrobociem w pierwszej poowie lat 90., niskie bezrobocie w Danii, Holandii, Wielkiej Brytanii, Irlandii pokazuj, e nie istnieje jeden model polityki zapewniajcej rozwj i tworzenie miejsc pracy21. Wsplnym mianownikiem jest innowacyjno. Innowacyjno jest jednak wynikiem skomplikowanych procesw oddziaywania na siebie lokalnej kultury, instytucji rynku i pastwa, nakadw na badania i rozwj. Innowacyjno moe doskonale rozwija si w krajach o kulturze anglosaskiej, promujcej samodzielne podejmowanie ryzyka (jak w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii), ale rwnie w krajach o rozbudowanej polityce socjalnej pastwa. W Szwecji i Finlandii to wanie pastwo peni funkcj bufora przejmujcego cz ryzyka zwizanego z rozwojem nowych technologii.22 c) Unia Europejska, poczwszy od szczytu w Lizbonie w 2000 r. waciwie identyfikuje czynniki sprzyjajce rozwojowi i zatrudnieniu, zalecajc implementacj zoonych polityk spoecznych i gospodarczych krajom czonkowskim (tzw. strategia lizboska).
20 21

Manuel Castells, Martin Ince, Conversations With Manuel Castells, Cambridge 2003 M. Kabaj, ibidem. 22 Manuel Castells, Martin Ince, ibidem.

9 Pocztek realizacji Strategii przypad na pierwsze lata recesji, kiedy ze wzgldw politycznych rzdy najwikszych gospodarek, niemieckiej i francuskiej skupiy si na ratowaniu finansw publicznych, odkadajc dalej idce reformy. W 2003 r. wida byo, e cele Strategii w skali unijnej nie zostan osignite, co wyraa Raport Grupy Roboczej kierowanej przez Wima Koka23. Niemniej jednak raport podtrzymuje, e tylko modernizacja gospodarki w kierunku innowacyjnoci, wzrost nakadw na badania i rozwj, inwestycje w infrastruktur teleinformatyczn, tworzenie spoeczestwa informacyjnego i reformy strukturalne mog przynie popraw. W kocu w marcu 2005 roku podczas szczytu unijnego w Brukseli cele Strategii zostay zmodyfikowane (urealnione), nie zmieniono jednak gwnych osi reform. Dowiadczenie niektrych krajw (wspomnianych wyej) pokazuje jednak, e rwnie w modelu europejskim pastwa socjalnego mona osign zaawansowanie technologiczne gospodarki i wysokie zatrudnienie, a traktowanie Unii Europejskiej jako jednolitego organizmu gospodarczego jest mylce. 1.7. Paski wiat? Zwolennicy globalizacji polegajcej na znoszeniu barier dla wiatowego handlu za najwaniejszy argument przytaczaj liczby. W cigu 13 lat, jakie upyny od 1993 r., rozpoczynajcego przyspieszon integracj wiatowej gospodarki, rozwijaa si ona w rednim rocznym tempie 3,0 proc. (lub 3,9 proc., jeli liczy wg. parytetu siy nabywczej PPP), co oznacza e wiat w tym okresie wzbogaci si o 45 proc. (65 proc. wg PPP). Inflacja na koniec 2005 r. spada do 3,7 proc., a liczba osb muszcych przey za 1 USD dziennie zmalaa do 17,8 proc. (a jeli tendencje te utrzymaj si, to odsetek ten zmaleje w 2015 r. do 9 proc.)24. Ten wyraajcy si w cyfrach postp ma dowodzi, e na skutek globalizacji ekonomicznej wspomaganej rozwojem nowoczesnych technnologii telekomunikacyjnych i transportowych oraz dematerializacj gospodarki, wiat sta si paski25. Paski, czyli taki, w ktrym wszyscy mieszkacy Ziemi, niezalenie od miejsca mieszkania maj teoretycznie przynajmniej szanse uczestnictwa w globalnej gospodarce. Wystarczy dostp do Internetu, wiedza, odwaga przedsibiorcy, by wiadczy usugi (jak czyni to informatycy z Bangalore i z Warszawy) na cay wiat, lub uczestniczy w superzaawansowanych badaniach bioinformatycznych, jak firma deCODE z Islandii. Wczeniejsze bariery, wynikajce gwnie z asymetrii informacyjnej, ktra powodowaa, e tylko mieszkacy krajw najbogatszych mieli dostp do informacji pozwalajcej realizowa istotne projekty gospodarcze, zmalay. Jeszcze nie znikny, ale wida e dalsze inwestycje w rozwj infrastruktury teleinformatycznej bd dalej je minimalizowa. W tej radosnej utopi jest wiele prawdziwych spostrzee, ale ma te ona nie mniej wad, ktre wykazuje Richard Florida, twierdzc e wiat jest spiczasty26. Florida jest twrc teorii gospodarki twrczej. Teori t rozwin szukaj odpowiedzi, jakie warunki musz by spenione, by kwita innowacyjno i oparte na niej przedsiwzicia gospodarcze (firmy hightech, przemysy kultury i inne sektory o wysokiej wartoci dodanej). Odnoszc t koncepcj do propozycji Friedmana, Florida szuka wyjanienia, co jest potrzebne, eby potencja tkwicy w spaszczonym wiecie wyzwoli. Najwaniejszy wniosek innowacyjno wymaga istnienia creative milieu, twrczego otoczenia, rodowiska stymulujcego tworzenie i otwart wymian idei, koncepcji. Takimi
23

Wim Kok (red.), Praca, praca, praca. Tworzenie nowych miejsc pracy w Europie, Rynek pracy, numer specjalny, grudzie 2004. 24 Bill Emmott, ibidem. 25 Thomas L. Friedman, The World Is Flat, Farrar, Straus and Giroux, 2005 26 Richard Florida, The World Is Spiky, The Atlantic, October 2005

10 miejscami s metropolie, ale te nie wszystkie. Musz one dysponowa wysokim poziomem kapitau twrczego (kreatywnego), na ktry skadaj si Trzy T: zasoby talentu, zaplecze naukowo-technologiczne oraz duy poziom tolerancji na odmienno. Nie wystarczy dobrej jakoci orodek badawczy, by zapewni powstanie na jego bazie dobrej firmy. Musi by jeszcze poda utalentowanych ludzi (utalentowanych w wielu aspektach, od technicznego po biznesowy). Ale tak mieszank rnych osobowoci znale mona tylko w miejscach otwartych, kulturowo rnorodnych27. Zdaniem Floridy takich miejsc, ktre s centrami innowacyjnoci na globaln skal jest niewiele, zaledwie kilkanacie. Wikszo z nich w USA, kilka w Europie i Azji. Co wicej, wraz z globalizacj postpuje koncentracja innowacyjnoci w takich uprzywilejowanych metropoliach28. To wanie takie metropolie przycigaj przedstawicieli klasy twrczej z caego wiata, nowej elity w strukturze zatrudnienia. Badania przeprowadzone w Europie, w krajach starej Unii pokazay, e najwyszym udziaem pracownikw zawodw twrczych w strukturze zatrudnienia pochwali si mog Belgia, Holandia, Finlandia, Wielka Brytania, Szwecja, niewiele ustpujc Stanom Zjednoczonym29.

Konfrontujc koncepcje Friedmana z wynikami bada Floridy mona stwierdzi, e wiat na pewno paski nie jest, cho jego struktura nie jest te spetryfikowana. Nowe rozdanie kart w gospodarczej grze, w ktrej istota kreowania wartoci przesuwa si w kierunku sektorw innowacyjnych, opartych na wiedzy i kreatywnoci jednostkowej i spoecznej stwarza szans wszystkim spoeczestwom, ktre s w stanie: a) Dokona waciwej autodiagnozy zasobw funkcjonalnych na obecnym etapie rozwoju gospodarczego oraz zasobw negatywnych, ktre trzeba zrewaloryzowa. b) W oparciu o t autodiagnoz potrafi sformuowa kompleksowy zestaw polityk adresujcych problemy rozwoju i zatrudnienia, a nastpnie skutecznie polityki te zaimplementowa.

27 28

Richard Florida, The Rise of The Creative Class, Basic Books 2004 Richard Florida, The World Is Spiky, The Atlantic, October 2005 29 Richard Florida, Irene Tinagli, Europe in The Creative Age, February 2004

11 Przykadami krajw, ktre skutecznie takie projekty zrealizoway, budujc swoj pozycj w globalnej gospodarce niemal od podstaw, s w Unii Europejskiej Irlandia i Finlandia, a spoza Unii Korea Poudniowa. 3. Polska, Czechy, Sowacja

Polska, Czechy i Sowacja przyjmujc za kierunek strategiczny integracj z Uni Europejsk, przyjy te de facto europejsk diagnoz odnonie kierunkw dalszej modernizacji spoecznej, politycznej i gospodarczej. Przypomnijmy, w najwikszym uproszczeniu, e polega ona na przekonaniu, e europejskie kopoty z niskim zatrudnieniem s pokosiem obnienia konkurencyjnoci europejskiej gospodarki na globalnym rynku. Jeli spoeczestwa UE nie chc obniy poziomu ycia, tzn. nie chc podj konkurencji z taszymi rynkami pracy obniajc pace, musz konkurowa podnoszc wydajno pracy. Wobec zmiany paradygmatu gospodarczego i przejcia z gospodarki przemysowej do postprzemysowej, opartej na innowacjach i wiedzy, wzrostu efektywnoci i konkurencyjnoci nie osignie si tylko prostymi inwestycjami w infrastruktur produkcyjn. Konkurencyjno spoeczestw i ich gospodarek zaley od zdolnoci przeksztacenia spoeczestwa w swoisty system twrczy, ktry wspiera innowacyjno nie tylko wysokimi nakadami na badania i rozwj, ale take inwestycjami w infrastruktur wiedzy (internet, szkolnictwo), sprzyja tworzeniu rodowisk twrczych inspirujcych wymian idei i jest zdolny do krytycznej rewaloryzacji wasnej kultury, by wspomagaa ona postawy twrcze i innowacyjne oraz opart na niej nowoczesn przedsibiorczo30. a. Portret zbiorowy inwestycje bezporednie W przypadku krajw transformacji, takich jak Polska, Czechy i Sowacja, mimo formalnej akceptacji powyszych zaoe istnieje pokusa, by narodow konkurencyjno opiera na rezerwach prostych taniej siy roboczej. Niewtpliwie, argument niszych kosztw pracy w we wspomnianej trjce ni w innych krajach UE decyduje czsto o lokalizacji bezporednich inwestycji zagranicznych (FDI), zarwno w sektorze przemysowym, jak i usug w ten sposb stajemy si krajem przyjmujcym w procesie offshoringu. Warto jednak pamita, e i tak najwyszy strumie FDI pynie do krajw najbardziej rozwinitych. W Europie w 2005 r. najwikszym odbiorc FDI w 2005 r. bya Wielka Brytania, przycigajc 219,1 mld USD (a kraje starej Unii przyjy 407,7 mld USD, tasza nowa dziesitka niespena 40 mld USD)31. Poziom bezporednich inwestycji zagranicznych w Polsce, Czechach i Sowacji w latach 2004 i 200532 Kraj FDI 2004 FDI 2005 Gwni inwestorzy Polska 7,8 mld USD 8,7 mld USD LG Philips1,1 mld USD/7000 m.pracy Michelin 0,260 mld/500 m. pracy Czechy 5,5 mld USD 11,3 mld USD Tivali 131 mln USD/300 m.pracy Sung Woo Hitech 111 mln/1041 m.pracy Sowacja b.d. 868 mln USD KIA 142 mln/1200 m.pracy

30 31

S. Huntington, L. Harrison, Kultura ma znaczenie, przek. Sawomir Dymczyk, Pozna 2003 r. Za: Unctad, 26.01.2006, http://www.unctad.org 32 Rzeczpospolita, 18-19 marca 2006 r.

12 MAN 0,11 mld/650 m.pracy LG Electronics 0,11 mld/2150 m.pracy SWP Trading 55 mln/76 m.pracy

Istotne jest jednak, by bodce prowzrostowe pynce z napywu FDI wykorzysta do reform strukturalnych, ktre zmodernizuj gospodark tak, by bya jeszcze atrakcyjniejszym celem inwestycji, nawet gdy wyczerpie si walor taniej siy roboczej. Inwestycje przemysowe oparte gwnie na kalkulacji kosztowej maj t podstawow wad, e rwnie szybko potrafi znika, jak si pojawiaj. Przekonay si o tym Wgry, kiedy witana z radoci fabryka dyskw twardych IBM z dnia na dzie zostaa, w ramach restrukturyzacji dziaalnoci produkcyjnej korporacji zlikwidowana. Inna wada takich inwestycji, mimo e kreuj one nowe miejsca pracy, polega na ich stosunkowo niewielki efekcie mnonikowym. Relatywnie niskie pace nie s wystarczajco silnym impulsem, by stymulowa konsumpcj i odpowiednio wysoki popyt na inne usugi. Ograniczon skuteczno strategii rozwojowych opartych na FDI i taniej sile roboczej rozumiej autorzy sowackiego NPR, w ktrym wyranie wida, e jedyn szans na to, by inwestycje przemysowe i zwizane z nimi miejsca pracy nie wyemigroway do jeszcze taszych miejsc, jak Ukraina i Rumunia jest restrukturyzacja gospodarkiw kierunku zwikszenia jej intensywnoci informacyjnej i innowacyjnej. Czeska gospodarka ju realizuje ucieczk do przodu, o czym wspominaem w tekcie. Plan polski rwnie artykuuje konieczno wzrostu innowacyjnoci, ale porwnanie postulatw autorw naszego KPR z rzeczywistoci pokazuje du rozbieno midzy formalnymi deklaracjami, a moliwoci ich przeksztacenia w realny program.

2.2 Offshoring Z tego punktu widzenia znacznie ciekawsze i bardziej wartociowe s decyzje offshoringowe zagranicznych korporacji, ktre lokuj w Polsce, Czechach i Sowacji centra usugowe, czsto wymagajce wysokich kwalifikacji (a wic i s odpowiednio lepiej opacane). Polska wyrobia sobie opini kraju dysponujcego znakomicie przygotowanymi informatykami. W efekcie powstay liczne centra rozwoju oprogramowania, ktre intensywnie s obecnie rozbudowywane: Siemens (Wrocaw), Motorola (Krakw), Samsung (Warszawa), Intel (Gdask), Oracle (Warszawa) to tylko kilka najwaniejszych inwestycji, gdzie pracuje ju kilka tysicy fachowcw najwyszej klasy. Na ten rok zapowiedziane s inwestycje w podobne centra takich potentatw informatycznego rynku, jak Microsoft i Google. W Warszawie powstaje Instytut Matematyczny Bunge, ktry ma zaj si badaniami nad matematycznym modelowaniem zjawisk ekonomicznych. Od roku 2000 popularnym miejscem offshoringu jest stolica Czech, Praga, w ktrej w okresie 2000-2004 powstao 16 centrw usugowych. W efekcie o 50 proc. wzroso zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracownikw (gwnie o kompetencjach naukowo-technicznych). Trzy z wymienionych centrw planuj zatrudni po ponad 1000 pracownikw kade w najbliszym okresie. Oznacza to, e w 2008 r. popyt na wykwalifikowanych pracownikw zrwna si z poda lokalnych uczelni33. Dlatego te menaderowie centrw ju rozpoczynaj procesy rekrutacyjne w innych miastach Czech i Sowacji, a w czeskim Krajowym Programie Reform zapowiedziano aktywn polityk imigracyjn.

33

The Emerging Global Labour Market, McKinsey and Company, June 2005

13 Offshoring stwarza du szans na wykreowanie nowych, atrakcyjnych miejsc pracy w Polsce, Czechach i w nieco mniejszym stopniu na Sowacji. Mimo, e te trzy kraje s znacznie mniej zaludnione, ni np. Chiny i Indie, to jednak cigle oferuj wyszy poziom ksztacenia. Ok. poowy ksztaconych w Polsce, Sowacji i Czechach specjalistw w dziedzinie informatyki, nauk technicznych, finansw, ksigowoci spenia wymagania midzynarodowych koncernw. W efekcie Polska oferuje podobn liczb speniajcych midzynarodowe standardy specjalistw, jak znacznie wiksza Rosja. Ponadto w roku 2008 poda polskich specjalistw zrwna si z poda podobnej klasy fachowcw niemieckich34. Oceny te s niezmiernie wane, poniewa wraz z przewidywanym wyrwnywaniem si ok. 2008 r. popytu i poday spodziewa si mona wzrostu pac w deficytowych specjalnociach. Z jednej strony wzrost dochodw polskiej, czeskiej czy sowackiej klasy twrczej na skutek dziaania efektu mnonikowego przeoy si na zwikszony popyt na inne usugi, ju nie tylko proste, ale rwnie twrcze i innowacyjne (jak wykazuje Florida, przedstawiciele klasy twrczej kreuj popyt na wyrafinowane usugi gastronomiczne, kulturalne, turystyczne, rekreacyjne, etc.). Wzmoony popyt na t twrcz infrastruktur powinien wpyn hamujco na tendencje emigracyjne. Cho brak w tej chwili miarodajnych statystyk, po 1 maja 2004 wielu absolwentw wyszych uczelni wyjechao z Polski gwnie do Wielkiej Brytanii i Irlandii szuka albo lepszych miejsc pracy, albo przynajmniej lepiej patnych35. Bezporednie produkcyjne inwestycje kapitaowe rni si od inwestycji w centra usugowe. Pierwsze charakteryzuj si wyszymi nakadami na wykreowane miejsce pracy, miejsce zazwyczaj wymagajce niszych kwalifikacji. Centra usugowe wi si z mniejszymi bezporednimi nakadami kapitaowymi, kreuj jednak miejsca pracy lepiej patne, a tym samym zapewniajce stay impuls konsumpcyjny ze strony zatrudnionych w tych centrach specjalistw. Centra usugowe, ze wzgldu na uzalenienie od kapitau ludzkiego s mniej mobilne, a wic gwarantuj trwalsze miejsca pracy, ni bardzo mobilne, zautomatyzowane zakady produkcyjne. Niemniej jednak obie strategie pozyskiwania inwestycji kreujcych miejsca pracy nie wykluczaj si, lecz s komplementarne i powinny tworzy elementy wspomnianej kompleksowej polityki rozwojowej i prozatrudnieniowej. 2.3. Polska, Czech, Sowacja widmo wzrostu bezzatrudnieniowego Problemem gospodarek przechodzcych transformacj jest nie tylko ich anachroniczna (cigle) struktura, ale take niska, cho szybko poprawiajca si efektywno pracy. To wanie midzy innymi due rezerwy kryjce si w moliwoci poprawy efektywnoci pracy powoduj, e problemem kadej polityki prozatrudnieniowej w krajach transformacji jest wzrost bezzatrudnieniowy. Oszacowane granice wzrostu bezzatrudnieniowego przy stopach inwestycji zmieniajcych si od 18 proc. do 24 proc. (w proc. wzrostu PKB)36 Kraj Polska Czechy Sowacja 18 5,8 5,7 8,3 20 5,2 5,1 7,7 Stopy inwestycji 22 4,5 4,4 7,0

24 3,9 3,8 6,4

26 3,2 3,1 5,7

34 35

The Emerging Global Labour Market, McKinsey&Company, June 2005 Martyna Bunda, Wielki odjazd, Polityka 8/2006 r. 36 E. Kwiatkowski, T. Tokarski, Bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy: Polska i Unia Europejska tendencje i oczekiwania na pryzszo, w: Stanisawa Borkowska (red.), Przyszo pracy w XXI wieku, W-wa 2004 r.

14 Problem pogbia konieczno globalnej konkurencji, ktra narzuca jednakowe standardy jakoci wszystkim uczestnikom rynku. To wanie te standardy powoduj, e czsto niemoliwa jest substytucja kapitaochonnych technologii technologiami pracochonnymi, poniewa automatyzacja zapewnia nie tylko wiksz efektywno, ale take i jako. Z problemem tym musz si mierzy nie tylko takie kraje, jak Polska, Czechy i Sowacja, ale paradoksalnie take Chiny. W Chinach na skutek inwestycji kapitaowych i modernizacji przemysu zaobserwowano ubytek netto robotniczych miejsc pracy (o 15 proc. w cigu ostatnich 7 lat). Dodatkow puapk w myleniu, e wystarczy da liniowy impuls wzrostowy dla gospodarki (np. przez obnienie podatkw), by w konsekwencji poprawia si sytuacja na rynku pracy jest niedostrzeganie niezwykle zoonego charakteru wspczesnych gospodarek. Konsekwencj tej zoonoci jest fakt, e proste, liniowe impulsy mog nie by skuteczne wcale lub zapewnia skutek na krtki czas. Interesujce wyjanienie tego zjawiska przedstawi Czeski Urzd Statystyczny37. W opracowaniu tym gospodark modeluje si matematycznie jako ukad chaotyczny (w sensie matematycznym, nie metaforycznym), a wic taki, w ktrym nie sposb wskaza deterministycznie konsekwencji pojedynczych bodcw. Ukady chaotyczne charakteryzuj tzw. atraktory, wartoci wok ktrych kr parametry caego systemu. Nawet jeli ukad zostanie wytrcony ze pierwotnego stanu jakim bodcem, ma tendencj powrotu do stanu bliskiego atraktorowi. Czescy ekonomici jako atraktor przyjmuj warto bezrobocia, wskazujc e w historii transformacji gospodarka czeska w pierwszym okresie oscylowaa wok bezrobocia na poziomie 4 proc, a od czasu kryzysu koca lat 90. przeskoczya do wartoci ok. 8-9 proc. i tylko chwilowo jest w stanie odej od tej wartoci, ale i tak bezrobocie szybko wraca do tego puapu. Autorzy opracowania stawiaj hipotez, e warunkiem trwaej zmiany sytuacji jest przestawienie wielu parametrw systemu, tak aby zmienia si warto atraktora. Pojedyncze impulsy nie wystarcz. Najwyraniej wiadomo tej zoonoci maj twrcy Strategii Lizboskiej, ktrzy w ocenie realizacji jej zmodyfikowanych w 2005 celw zwracaj uwag na naiwn wiar ywion przez politykw w wielu krajach (zwaszcza nowoprzyjtych do UE), e panaceum na kopoty gospodarcze i zatrudnieniowe jest obnienie podatkw nie skorelowane z innymi reformami, ktre czsto musz w pocztkowym etapie kosztowa, a wic uniemoliwiaj obnienie dochodw budetowych (chyba, e kosztem wzrostu deficytu budetowego). 2.4. Polska, Czechy, Sowacja portret statystyczny Po nawietleniu szerokiego kontekstu dla problematyki rozwoju i zatrudnienia, powinnimy przyjrze si sytuacji wyjciowej Polski, Czech i Sowacji. Poniej przedstawiam kilka zestaww ocen i danych statystycznych okrelajcych kondycj spoeczno-gospodarcz Polski, Czech i Sowacji. a) Podstawowe dane statystyczne dotyczce kondycji rynku pracy i gospodarki38:

37

Michaela astn (red.), Long-Term Development of (Un)employment and GDP with a Special Focus on Part-time Jobs, Czeski Urzd Statystyczny, 2005

38

Time to move up a gear, The European Commission's 2006 Annual Progress Report on Growth and Jobs, Bruksela, styczen 2006. Raport, oprcz czci oglnej zawiera dokonane przez Komisj Europejsk oceny Krajowych Programw Reform na rzecz rozwoju i zatrudnienia, prezentowane statystyki stanowi cz tych ocen.

15

16

17

18

19 b) Ocena polityki innowacyjnej i innowacyjnoci gospodarki39: a. Polska i Sowacja zostay zaliczone do krajw traccych grunt, jeli chodzi o innowacyjno. Potrzebuj 50 lat, by dogoni redni europejsk. Czechy zaliczone zostay do krajw doganiajcych, odlegych od redniej o ok. 20 lat. b. Ze wyniki aktualnych osigni rwnowa nieco trendy. Sowacja i Polska s europejskimi liderami jeli chodzi o przyrost absolwentw uczelni naukowych i technicznych (co ma znaczenie m.in., jak pisalimy, w przypadku rozwoju popytu na usugi offshoringowe). Polska ponadto wyrnia si du dynamik wzrostu nakadw na teleinformatyk (niestety, z niskiego poziomu), Czechy natomiast s liderem trendu wzrostu eksportu high-tech. c. Postawy innowacyjne spoeczestw (Polacy s najbardziej w UE antyinnowacyjni, Sowacy najbardziej proinnowacyjni)40. Kraj Polska Czechy Sowacja Postawa wobec innowacji (odsetek w procentach) entuzjastyczna akceptujca niechtna antyinnowacyjna 10 27 47 17 12 44 35 9 21 41 29 9

c) Zaawansowanie wykorzystania technik teleinformatycznych41: Rankingi czstkowe Kraj Pozycja (ranking Otoczenie Wykorzystanie Wykorzystanie w oglny) polityczne i przez biznesie regulacyjne administracj Czechy 32 50 60 Sowacja 41 52 49 38 Polska 53 62 90 57 d) Krajowe Programy Reform: Polska, Czechy i Sowacja, najpierw jako kraje aspirujce, a teraz ju jako czonkowie Unii Europejskiej uczestnicz w procesie lizboskim. Oznacza to zobowizanie do implementacji polityk sprzyjajcych rozwojowi: deregulacji rynkw, wzrostu nakadw na badania i rozwj, rozwj spoeczestwa informacyjnego (rozwj infrastruktury teleinformatycznej i tzw. usug spoeczestwa informacyjnego), dziaania na rzecz rynku pracy. Jako uczestnicy procesu lizboskiego podlegamy, jak i inni uczestnicy, szczegowym analizom postpu implementacji odpowiednich polityk.

39

European Innovation Scoreboard 2005, analiza przygotowana na zamwienie Komisji Europejskiej w ramach European Trend Chart on Innovation, Bruksela, stycze 2006. Raport mierzy pozycj kraju analizujc wiele czynnikw, od nakadw na badania i rozwj przez eksport high-tech po liczb patentw zarejestrowanych w USA i Europejskim Urzdzie Patentowym. 40 Wyniki na podstawie bada Innobarometer 2005 41 Global Information Technology Report 2005/2006, World Economic Forum, Davos 2006

20 e) Ocena postpu procesu lizboskiego42: Kraj Czechy Sowacja Polska Pozycja w 2004 7 17 22 Pozycja w 2005 12 22 26

2.5. Krajowe Programy Reform Przyjmujc zmodyfikowane cele Strategii Lizboskiej kraje czonkowskie UE zobowizay si przedstawi Krajowe Programy Reform (National Reform Programmes), przekadajce wytyczone cele na dziaania dostosowane do lokalnej specyfiki. Komisja Europejska wskazaa cztery osi, wok ktrych powinny koncentrowa si polityki narodowe: a) Zwikszenie inwestycji w wiedz i innowacje. b) Odblokowanie potencjau przedsibiorczoci, zwaszcza w segmencie maych i rednich przedsibiorstw (MSP). c) Reakcja na globalizacj i starzenie si spoeczestw. d) Wydajna i zintegrowana polityka energetyczna (w kontekcie nie tyle dostpu do zasobw, ile energooszczdnoci).

2.6 Ocena KPR W styczniu 2006 r. Komisja Europejska dokonaa oceny Krajowych Programw Reform: a) Polska43. Krajowy Program Reform przygotowywa nowy rzd, ktry zdecydowa, e nie bdzie realizowa Narodowego Programu Rozwoju (tzw. Planu Hausnera) przyjtego przez poprzedni ekip. W efekcie popiesznie przygotowany KPR jest dokumentem lakonicznym. Komisja uznaje, e we waciwy sposb adresuje on najwaniejsze problemy, jak konieczno naprawy finansw publicznych, zwikszenie nakadw na badania i rozwj oraz wzrost innowacyjnoci gospodarki, zmniejszenie bezrobocia przez zapewnienie wzrostu gospodarczego w warunkach zrwnowaonego rozwoju. Imponuje te lista proponowanych reform systemu ubezpiecze spoecznych, suby zdrowia, etc. Gorzej jednak ze szczegami dotyczcymi metod uzyskania zakadanych wskanikw (wzrost nakadw na BplusR do 1,65 proc. PKB w 2008 r., zmniejszenie bezrobocia do 14,6 proc. w 2008 r.). Brak tych szczegw uniemoliwia pen ocen realnoci polskiego KPR. Zasadne mog si okaza obawy wyraone w raporcie CER44, e populistyczny rzd nie bdzie skonny do ryzykowania zbyt dalekosinych reform. Biece dziaania kadrowe, jak usunicie dyrektora departamentu informatyzacji w Ministerstwie Finansw mog oznacza kopoty w realizacji strategicznych projektw informatyzacyjnych, jak e-deklaracja i e-podatki, niezbdnych dla reformy finansw publicznych i uatwienia funkcjonowania przedsibiorstw. Marazm towarzyszcy procesowi mianowania prezesa Urzdu Komunikacji Elektronicznej (ktry zosta podporzdkowany zideologizowanej Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji),
42

Aurore Wanlin, The Lisbon Scorecard VI. Will Europes Economy Rise Again?, Center for European Reform, London 2006 43 Polski KPR dostpny jest pod adresem: http://www.mgip.gov.pl/GOSPODARKA/KPR/ 44 A: Wanlin, ibidem

21 kluczowego urzdu regulacyjnego w kadym spoeczestwie informacyjnym pokazuje, e nie ma szans na aktywn rol pastwa w stymulowaniu konkurencji na rynku telekomunikacyjnym i oznacza utrzymanie monopoli oraz wysokich cen usug45 kluczowych z punktu widzenia stymulowania rozwoju gospodarczego. Podobnie integracja ministerstwa nauki z ministerstwem edukacji nie zapowiada najwyszego priorytetu dla problemw bada i rozwoju. W polskim KPR trudno rwnie dopatrze si, poza oglnikowymi deklaracjami, zdecydowanej woli zwikszenia aktywnoci zawodowej kobiet. Stwierdzenie, e nie sprzyja jej brak rozwiza uatwiajcycj godzenie pracy z obowizkami rodzinnymi jest oczywiste. Realne jednak dziaania w ramach tzw. polityki prorodzinnej spowoduj raczej dalsz dezaktywizacj. b) Czechy46: W oczach Komisji Europejskiej czeski KPR zasuguje na uznanie, ze wzgldu na kompleksowe podejcie i waciwe powizanie wtkw. Oceniajcy zwracaj uwag na element nieobecny w planach polskim i sowackim, tj. na aktywn polityk imigracyjn i zatrudnieniow wobec obcokrajowcw, co moe mie due znaczenie wobec perspektywy niewystarczajcej poday wykwalifikowanych kadr po 2008 r. Komisja krytykuje niedostateczn uwag powicon zatrudnieniu kobiet oraz nierwnociom regionalnym w dostpie do rynku pracy. Mniej pozytywn ocen wystawia czeskiemu programowi reform Petr Barton47, zarzucajcy programowi chciejstwo, z ktrego i tak niewiele wyjdzie. Za najwaniejszy brak w odniesieniu do polityki zatrudnieniowej Barton uznaje koncentracj na sprawach podatkowych, przy pominiciu innych kosztw pracy. To wanie wysokie koszty pracy najbardziej obciaj najbiedniejszych, ktrzy i tak maj najtrudniejsz sytuacj na rynku. Jeli chodzi o aktywn polityk proinnowacyjn, Barton zwraca uwag, e moe ona odnie sukces, o ile nie przegra z korupcj. c) Sowacja48: Program sowacki rozpoczyna si jasno sformuowan misj (brak jej w innych programach): Sowacja musi sta si, zarwno w kraju, jak i zagranic, synonimem kraju o doskonaej nauce i technice, gdzie znakomicie wyksztaceni i twrczy mieszkacy wytwarzaj najwyszej jakoci dobra i usugi. Za t misj idzie stwierdzenie, e aktualna atrakcyjno kraju wynikajca z niskich kosztw przestanie by atutem za kilka lat. Sowacki program oceniany jest pozytywnie przez Komisj, ktra zwraca uwag na potencjalne nierwnoci w polityce prozatrudnieniowej, dotykajce mniejszoci (problem Romw), jak rwnie kobiety. Brak rwnie wystarczajcej uwagi na problem zatrudnienia ludzi starszych. Sowacja obok Polski jest krajem o najmniejszym udziale ludzi starszych w rynku pracy. Jak zauwaa Peter Bachraty49, sowacki KPR nie rozpoczyna reform, lecz jest kontynuacj wielkiego programu zainicjowanego na pocztku 2004 r. przez wicepremiera Ivana Miklosza. Program ten polega na wprowadzeniu liniowej stawki podatku dochodowego oraz
45 46

Telecom Market Update, ING, 04.04.2006 r, Czeski NPR dostpny w wersji angielskiej: wtd.vlada.cz/files/eu/national_reform_programme_en.pdf 47 Petr Barton, National Reform Program of the Czech Republic, w: Reform Pograms. Key to Successful Future of the European Project?, Polskie Forum Strategii Lizboskiej, Instytut Bada nad

Gospodark Rynkow, W-wa 2006 r.

Sowacki KPR dostpny pod adresem: http://www.finance.gov.sk/EN/Default.aspx?CatID=450 Peter Bachraty, National Reform Program of the Slovak Republik, w: Reform Pograms. Key to Successful Future of the European Project?, Polskie Forum Strategii Lizboskiej, Instytut Bada nad
49
48

Gospodark Rynkow, W-wa 2006 r.

22 restrukturyzacji systemu suby zdrowia, systemu opieki spoecznej i systemu emerytalnego. Reformy te o ideologicznym zabarwieniu liberalno-konserwatywnym stawiaj na cel aktywizacj osb nie pracujcych, oraz skonienie obywateli do wikszej odpowiedzialnoci za wasny los (wiadczenia spoeczne wypacane s osobom uczestniczcym w programach aktywizacji zawodowej). Reforma podatkowa wpyna pozytywnie na oywienie gospodarcze i napyw inwestycji, ale przedwczenie ocenia jej dugotrwae pozytywne skutki dla wzrostu zatrudnienia50 (Sowacy posuguj si w swoich statystykach miar bezrobocia zarejestrowanego, ktre jest nisze od bezrobocia liczonego zgodnie z definicj Eurostatu).

3. Przyszo pracy Polska, Czechy, Sowacja Dotychczasowe problemy z brakiem pracy, szczeglnie dramatyczne w Polsce i na Sowacji, s tyle skutkiem przyczyn obiektywnych, jak i bdnej polityki spoecznogospodarczej w okresie transformacji. Analiza tych przyczyn doczekaa si bogatej literatury51, nie ma wic potrzeby przytacza argumentw odnoszcych si do przeszoci. Na podstawie polskich analiz oraz analiz trendw generalnych mona pokusi si o sformuowanie podstawowych wnioskw: 3.1. Obecna zmiana paradygmatu gospodarczego, polegajca na globalizacji i dematerializacji gospodarki nie oznacza koca pracy. adne wzgldy ekonomiczne nie uzasadniaj tezy, e maleje zdolno gospodarki do kreowania miejsc pracy, cho niewtpliwie radykalnie zmienia si struktura zatrudnienia. Ponadto dowiadczenia licznych krajw o rnych modelach spoecznych pokazuj, e moliwe jest cigle utrzymywanie penego lub niemal penego zatrudnienia. Nie istnieje jeden optymalny sposb, nie istnieje jeden zestaw polityk prowadzcych do rozwoju gospodarczego i wzrostu zatrudnienia. 3.2. Nowy paradygmat gospodarczy powoduje, e podstawowym czynnikiem rozwoju nie jest ju tylko kapita finansowy, ale znaczenie produkcyjne nabieraj inne, mniej wymierne formy kapitau: kapita spoeczny (relacje spoeczne, jakimi dysponuj ludzie), kapita intelektualny (rne formy wasnoci intelektualnej oraz spoeczne kompetencje do tworzenia wiedzy), kapita kulturowy (zasoby norm i wzorcw sprzyjajcych lub przeszkadzajcych innowacyjnoci), kapita symboliczny (zasoby surowcw symbolicznych dostarczanych przez kultur jako tworzywo produktywnych dziaa twrczych), kapita twrczy (zdefiniowany wczeniej za Richardem Florid). Skuteczna polityka prorozwojowa i prozatrudnieniowa dzi oznacza konieczno pozytywnego wpywu na tworzenie tych wszystkich form kapitau. Oznacza to jednak konieczno
Tomasz Makowiak, Sowackie reformy, Polityka 39/2005 Stanisawa Borkowska (red.), Przyszo pracy w XXI wieku, W-wa 2004 r. Mieczysaw Kabaj, Strategie i programy przeciwdziaania bezrobociu w Unii Europejskiej i w Polsce, W-wa 2004 r. Mieczysaw Kabaj, Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsca pracy, W-wa 2005 r. Mirosawa Marody (red.), Wymiary ycia spoecznego. Polska na przeomie XX i XXI wieku. Stanisawa Golinowska (red.), Raport spoeczny Polska 2005, W-wa 2005 Stanisawa Golinowska (red.), W trosce o prac, W-wa 2004
51 50

23 daleko idcej modernizacji politycznej i przebudow mechanizmw zarzdzania pastwem na wszystkich jego szczeblach. Nie wystarczy ju wybr midzy opcj neoliberaln, pozostawiajc decyzje wolnemu rynkowi i ograniczajca dziaanie pastwa do funkcji regulacyjnych i fiskalnych, jak rwnie nie ma powrotu do pastwa opiekuczego w wydaniu nowoczesnym, w ktrym miejsce rynku zajmowa wszechwiedzcy urzdnik. Proste recepty, jak obnianie podatkw lub decentralizacja wadzy mog, ale nie musz przynie pozytywnych skutkw. W przypadku Polski decentralizacja polityki rynku pracy na skutek reform administracyjnych koca lat 90. pogbia tylko zapa na rynku pracy. Podobnie wiara w monetarystyczn skuteczno kontroli gospodarki spowodowaa, e tempo utraty miejsc pracy na skutek schodzenia koniunktury wymkno si spod kontroli. Zoono wspczesnej polityki prorozwojowej i prozatrudnieniowej, konieczno skoordynowanego dziaania na wiele sfer ycia spoecznego (nauka, edukacja, kultura staj si niejako resortami gospodarczymi) wymaga zmiany struktury zarzdzania pastwem z hierarchiczno-nakazowego na sieciowo-refleksyjno-adaptacyjny52. Model taki oznacza konieczno dziaania w nieustannym sprzeniu zwrotnym ze wszystkimi uczestnikami zmiany i na umiejtnoci adaptacyjnej zmiany realizowanego projektu w miar ujawniania si nieoczekiwanych okolicznoci. I tak np. modernizacja systemu zarzdzania finansami publicznymi, warunek konieczny powodzenia innych reform (ze wzgldu na moliwo liczenia kosztw usug publicznych) jest zoonym procesem, ktry w krajach bardziej zaawansowanych zajmowa przecitnie 10 lat. Tak dugotrway proces, rozcigajcy si na kilka kadencji parlamentarnych jest nie dozrealizowania bez umiejtnoci uzyskiwania konsensu wobec strategicznych celw. 3.3 Zgodnie z opiniami ekonomistw, zmiana paradygmatu gospodarczego nie zmienia regu funkcjonowania gospodarki. Warunkiem rozwoju jest popyt. W warunkach gospodarki przemysowej, zwaszcza w pocztkowym okresie problem popytu atwo byo wyjani odwoujc si do naturalnego zapotrzebowania na produkty. Jak dostrzegaj socjologowie, poczynajc od przeomowych prac Maksa Webera, kluczowe dla rozwoju nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej byo wyprodukowanie odpowiednich norm etycznych, ktre byyby zgodne z potrzebami tej gospodarki (jej duchem). W pierwszym etapie kapitalistycznej akumulacji istotna bya rwnowaga midzy duym popytem, chci konsumpcji a koniecznoci sumiennej pracy i oszczdzania, by gromadzi potrzebny kapita rozwojowy. Jak wykaza Weber, funkcjonalna okazaa si wwczas tzw. etyka protestancka, traktujca prac i bogacenie si jak powoanie53. Kolejne transformacje kapitalizmu, jak dokumentuj Boltanski i Chiapello54, wymagay transformacji uzasadnie (nowy duch kapitalizmu wymaga nowej etyki).I tak przejcie do spoeczestwa masowego i nadprodukcji dbr wymagao stworzenie zestawu norm uzasadniajcych poczenie sumiennej pracy w reimie wielkich korporacji przemysowych z ostentacyjn konsumpcj, w ktrej cigle jednak dominoway produkty materialne (kolejne gadety udoskonalajce ycie). Wraz z dematerializacj gospodarki wchodzimy w epok nowego, trzeciego ducha kapitalizmu. Orodkiem tworzenia wartoci jest praca kreatywna, dla ktrej niefunkcjonalna jest przemysowa regulacja pracy i stae relacje pracy. Model fabryczny zostaje zastpiony modelem Hollywood, sieciowo-projektowym, w ktrym zespoy i zadania tworzone s elastycznie i dynamicznie. Praca coraz wikszej liczby pracownikw (zwaszcza w rozwinitych gospodarkach twrczych) polega na aktywnoci
52

Stephen Goldsmith, William D. Eggers, The New Shape of The Public Sector, Washington 2004 Steven Kelman, Unleashing Change. A Study of Organizational Renewal in Government, Washington 2005 53 Max Weber, Etyka protestancka i duch kapitalizmu, 54 Luc Boltanski, Eve Chiapello, Le nouvel esprit du capitalisme, Paris 1999

24 komunikacyjnej: wiedz, innowacje tworzy si podczas nieustajcych aktw komunikacji. Podobnie usugi towarzyszce twrczej produkcji: marketing, kontakt z klientami, etc. polegaj na nieustannej komunikacji, angaujcej afekty. Taka dziaalno wymaga nowych kompetencji, w ktrych utowarowieniu ulegaj dyspozycje nalece dotychczas do sfery prywatnej. Liczy si nie tylko wiedza merytoryczna, ale i umiejtno jej komunikowania. Ale w gospodarce twrczej konsumpcja przestaje si rni od produkcji, konsument musi dysponowa takimi samymi kompetencjami, jak wytwrca (zjawisko prosumpcji). Konsumpcja oferty symbolicznej, majcej oraz wikszy udzia w obrocie handlowym, a ponadto majcej status hegemoniczny w ponowoczesnej gospodarce, to rwnie akty komunikacji. Zarwno produkcja, jak i konsumpcja (a wic popyt) wymagaj uzasadnienia, nowej etyki dla nowego ducha kapitalizmu. Od studiw Marksa nad faszyw wiadomoci i bada Simmela nad pienidzem wiemy, e zdolno ludzka do produkowania takich uzasadnie jest nieograniczona. I w niej te kryje si tajemnica, dlaczego, mimo postpu technicznego nie musi zabrakn pracy. Tyle tylko, e zestaw uzasadnie dla trzeciego ducha kapitalizmu odwouje si do coraz bardziej zoonej argumentacji, opierajcej si zarwno na instrumentalizacji popdw (erotyzacja konsumpcji i urynkowienie mioci55), jak i utowarowieniu najbardziej wyrafinowanych aspektw kultury (marketyzacja religii widoczna w USA i Korei Poudniowej). Dla krytykw przemian trzeci duch kapitalizmu oznacza rosnc racjonalizacj stosunkw spoecznych, w efekcie postp alienacji i utowarowienia, przed ktrym nie obroni si najbardziej intymne sfery ycia56. Powstaj ju jednak projekty krytyczne, ktre logik ponowoczesnego, zdematerializowanego kapitalizmu rewaloryzuj, by odnale w nim potencja emancypacyjny, chronicy przed pync z nadmiernej racjonalizacji destrukcj. Zapowiedzi skutkw tej krytyki jest postmaterializacja57 postaw mieszkacw spoeczestw krajw rozwinitych, ktrzy zmieniaj hierarchie wartoci, uznajc e sprawy materialne nie stanowi priorytetu, e niemniej wane ni praca zawodowa jest udzielanie si na rzecz wsplnoty lokalnej i globalnej. Pokosiem takiej postmaterializacji jest eksplodujcy fenomen przedsibiorczoci spoecznej58, odkrywanie form wymiany nie podlegajcej rynkowej kalkulacji (banki czasu59; lokalne pienidze; spoecznoci Linuksa i Wikipedii, polegajce na wsplnym, nieodpatnym tworzeniu usug, oprogramowania i serwisw informacyjnych o olbrzymiej wartoci uytkowej; ruch Creative Commons). 4. Wnioski: Czstym argumentem w debacie o polityce rozwojowej jest zarzut, e wnioski pynce z analizy sytuacji w krajach bardziej rozwinitych nie maj bezporedniego zastosowania w krajach biedniejszych, bo te maj swoje, bardziej realne problemy, ni postmaterializm i przedsibiorczo spoeczna. Nasze mylenie sparaliowane jest mitem powanych spraw, ktry uruchamiany jest zawsze, gdy prbuje si podj w Polsce dyskurs trzeciego ducha kapitalizmu. Klasycznym przykadem bya w Polsce batalia o prawo spoecznoci homoseksualnych do manifestowania swojej tosamoci. Obok rnych odwoa do sfery obyczajowej, pojawia si argument naczelny: mamy w tej chwili powaniejsze sprawy, ni problemy jakich mniejszoci. Zaatwimy kwestie drczce wikszo (np. bezrobocie), to i zajmiemy si mniejszociami.
55 56

Krytyka Polityczna 9/10 (2005 r.), numer powicony mioci i polityce Maurizio Lazzarato, Les revolution du capitalisme, Paris 2004. 57 Ronald Inglehart, Modernization and Postmodernization, Princeton 1997 58 David Bornstein, How to Change the World, Oxford 2004. 59 Pawe Wrabec, Banki czasu, Polityka 45/2005 r.

25 To argumentacja niebezpieczna nie tylko ze wzgldu na kwestie praw czowieka, ale ze wzgldw czysto pragmatycznych. Skoro przyjlimy (a wczeniejsza analiza dostarcza cho czci argumentw), e moliwy jest rozwj i kreowanie zatrudnienia, ale warunkiem jest tworzenie gospodarki twrczej, opartej na innowacjach (nawet, jeli jej udzia w globalnym wolumenie narodowej gospodarki byby pocztkowo znikomy), to warunkiem stworzenia takiej gospodarki s nie tylko reformy podatkowe, ale rewaloryzacja wszystkich sfer ycia spoecznego, ktre wpywaj na warto wymienionych wczeniej kapitaw produkcyjnych. Nie wystarczy naprawi finanse pastwa, ale trzeba rwnie reformowa metropolie, by podnosiy poziom kapitau twrczego. To nie luksus, ale konieczno. Bez centrw kreatywnoci zlokalizowanych w atrakcyjnych metropoliach nie stworzymy lokomotywy gospodarki, czyli silnego, autonomicznego sektora twrczego. Bez niego za nie spodziewajmy si, e rozwiemy tzw. bardziej realny problem wielkiego bezrobocia. Tym bardziej, e w warstw coraz bardziej zagroon nezrobociem s modzi ludzie z wyszym wyksztaceniem. W pitnastoleciu 1994-2010 opuci mury wyszych uczelni ponad 3,5 mln absolwentw, ptora raza wicej ni wyksztacio si w okresie caego PRL. Nawet ponad ptora mln z nich nie bdzie miao w 2010 r. pracy60. Opnienie rozwojowe powoduje, e zgodnie z teoriami modernizacyjnymi, istnieje szansa, by podczas transformacji spoecznej unikn bdw i kosztw, jakie popeniy spoeczestwa rozwinite (uwzgldniajc choby efekty krytyki ponowoczesnego kapitalizmu i promujc nowe formy uspoecznienia gospodarki). Wiemy, e rozwj jest moliwy. Czy w warunkach Polski, Czech i Sowacji jest w najbliszym okresie realny? Kapita pocztkowy nie jest najlepszy. Na podstawie bada European Values Survey przedstawiam tabel pokazujc postrzeganie przez Polakw, Czechw i Sowakw kilku istotnych dla dalszych rozwaa kwestii. Pierwsze trzy wiersze tabeli wskazuj na postawy wydawaoby si obiektywnie pozytywne. Praca podczas kapitalistycznej transformacji zyskaa pierwszorzdne znaczenie, zarwno w sensie praktycznym, jak i moralnym. To zestaw wartoci nowoczesnych, z epoki drugiego ducha kapitalizmu. Lepiej to wida w analizie Krystyny Skaryskiej61. Owszem, jestemy bardzo pracowici, ale swojej pracy nie lubimy. Pracujemy duo, ale w duej mierze ze strachu. Poza tym, jak wytumaczy, e Holendrzy ktrym si znacznie lepiej wiedzie (i ktrzy byli uosobieniem etyki protestanckiej) dzi wcale pracy nie uwaaj za a tak wan ani niezbdn, by si speni w yciu? Ponad 70 proc. Polakw mwi, e ludzie ktrzy nie pracuj, s leniwi. Z tak tez zgadza si tylko 40 proc. Holendrw.
Kraj Praca rzecz najwaniejsz Poniajce bra za darmo (silna afirmacja) Trzeba pracowa, eby ujawni talent (silna afirmacja) Zaufanie do innych Nie chc homoseksualisty za ssiada62 Postrzeganie korupcji (miejsce w rankingu, Polska 78,5% 28,5% 47% 18,4% 55,4% 70 Czechy 53,4% 16% 37,7% 24,5% 19,3% 47 Sowacja 61,9% 24,7% 34,5% 15,9% 44% 47

60 61

Mieczysaw Kabaj, Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsc pracy, W-wa 2005 r. Krystyna Skaryska, Pracowity Polak? Co to dzisiaj znaczy, Kultura wspczesna, 1/2006 62 European Values Survey, dane za 1999 r., www.atlaseuropeanvalues.com (pi pierwszych wierszy tabeli),

26
wysza pozycja oznacza gorsz ocen)63

O co chodzi? Polacy (podobnie, jak Czesi i Sowacy) odkryli wag pracy, ale struktura zatrudnienia, problemy z bezrobociem wywouj szacunek dla pracy, ktry moe mie i ze strony. Obawa bowiem przed utrat zatrudnienia rodzi postawy konformistyczne, hamujce kreatywno i innowacyjno. W autorytarnej kulturze pracy nie ma miejsca dla innowatorw, bo innowacyjno oznacza z koniecznoci otwarto na zmian. A tego w polskim rodowisku pracy trudno uwiadczy. Holendrzy maj nonszalanckie podejcie do pracy, co nie wynika z samej tylko nonszalancji, ale konstatacji, e w gospodarce twrczej prac, czyli tworzeniem wartoci jest cae ycie. Rwnie udzia w kulturze pomaga w adowaniu akumulatorw do pracy twrczej. Nie ma sensu dzieli sfer ycia (co ma dobre i ze strony). Odwrotna jednak relacja w ocenach wystpuje, gdy spojrzymy na dalsze wartoci o charakterze postmaterialistycznym. Okae si, e cech endemiczn Polski, Czech i Sowacji jest brak zaufania do innych (w przeciwiestwie do nas poowa Holendrw ufa ludziom). I podobnie jest z tolerancj. Owszem, deklarujemy, e tolerancja jest wana, ale ponad poowa Polakw i blisko poowa Sowakw nie chciaaby homoseksualisty za ssiada (tylko Czesi nie maj tego problemu i akceptuj homoseksualistw). C, to wanie tolerancja i zaufanie s koniecznymi, cho niewystarczajcymi skadnikami kapitau twrczego. Czy moliwa jest rewaloryzacja tych skadnikw? Prb odpowiedzi w odniesieniu do Polski podja Kultura wspczesna64, w ktrej socjologowie, psychologowie i antropologowie podejmuj si analizy, na ile szeroko rozumiana kultura polska moe by kapitaem sprzyjajcym rozwojowi. A raczej co zrobi, jak j uruchomi, by dziaaa stymulujco. Niestety, z wielu analiz wynika, e populistyczno-konserwatywny zwrot powanie zagraa naszym szansom. Obecna elita rzdzca, zamiast zmusza do krytycznej refleksji, schlebia stereotypowym gustom, uwzniolajc postawy dysfunkcjonalne, jeli chodzi o szanse na rozwj: ksenofobi, homofobi, antyintelektualizm i nieuctwo, prowincjonalizm, konformizm. Za bardzo niebezpieczne naley uzna faktyczne ograniczanie szans kobiet na rynku pracy, zgodnie zreszt z popularnym w Polsce pogldem, e praca w pierwszej kolejnoci naley si mczyznom65, co znajduje wyraz m.in. w tzw. polityce prorodzinnej. Jest to podejcie nie tylko dyskryminujce, ale i krtkowzroczne, gdy ocenia si, e w gospodarce coraz bardziej opartej na wiedzy, a nie na miniach kobiety s lepszymi pracownikami dysponuj na og lepszym kapitaem intelektualnym i spoecznym. Zgodnie z danymi przedstawianymi przez The Economist, globalny wpyw aktywizacji zawodowej kobiet mia wikszy wpyw na rozwj gospodarczy, ni spektakularna ekspansja gospodarki chiskiej66. Co waniejsze, przykad Szwecji pokazuje, e mona pogodzi polityk prokreacyjn z prozatrudnieniow, pod warunkiem e uwolni si j z anachronicznego patriarchalizmu. 5. Podsumowanie Rozwj i wzrost zatrudnienia jest moliwy, pod warunkiem e nie bdziemy go traktowa tylko w kategoriach ekonomicznych. Zmiana, a raczej zrnicowanie i wzbogacenie dyskursw towarzyszcych kwestiom rozwoju i zatrudnienia jest warunkiem podstawowym
63 64

Corruption Perception Index 2005, Transparency International, www.transparency.org E. Bendyk, K. Krzysztofek (red.), Czy kultura w Polsce ma znaczenie?, Kultura wspczesna 1/2006 65 European Values Survey, ibidem, w Polsce 40 proc. spoeczestwa uwaa, e praca naley si w pierwszej kolejnoci mczyznom. 66 The Economist, A guide to womenomics, 15 kwietnia 2006 r.

27 wyjcia z oczywistego kryzysu. Wielowymiarowa debata wykraczajca poza powtarzane jak mantra recepty: obnienie podatkw, uelastycznienie rynku pracy (ktry w Polsce jest jednym z najbardziej elastycznych, a udzia pracujcych na staych umowach o prac jest mniejszy, ni w elastycznych USA), promocja maych i rednich przedsibiorstw. By moe te postulaty maj sens, ale naley przeanalizowa je w szerszym kontekcie. Dowiadczenie woskie uczy np., e zbyt duy udzia maych i rednich, opartych na rodzinnej formie wasnoci przedsibiorstw w gospodarce nie sprzyja jej innowacyjnoci67, bo innowacyjno wymaga wspdziaania w sieci organizmw gospodarczych o rnym potencjale i rnej strukturze. Moemy opiera si na pozytywnych przykadach, takich jak Wrocaw, Praga i Bratysawa, ktre powoli zmieniaj si w metropolie sprzyjajce kreatywnoci, tworzc atrakcyjne kulturalnie, otwarte przestrzenie przycigajce ludzi twrczych i wyksztaconych. Do nich z kolei cign inwestorzy, stymulujc dalszy rozwj tych regionw. Znamy techniki sprzyjajce odtwarzaniu kapitau spoecznego i budowaniu na jego podstawie innowacyjnoci spoecznej. Jak najszybsze i jak najszersze upowszechnienie dostpu do technik teleinformatycznych, a zwaszcza do internetu, stwarza szans aktywizacji zawodowej. Dane Diagnozy Spoecznej68 pokazuj pozytywn korelacj midzy korzystaniem z Internetu, a szansami na rynku pracy ( a z kolei znacznie atwiej, ni podatki mona by obniy ceny usug telekomunikacyjnych). Wicej, coraz wicej przypadkw pokazuje, e dostp do Internetu sprzyja spoecznej innowacyjnoci (casus Doliny Strugu69) oraz odsania nowe moliwoci funkcjonowania na lokalnym i globalnym rynku (tzw. long tail effect70 bezporednio lub za porednictwem takich platform, jak Allegro lub eBay, dziki ktrym dziesitki tysicy osb uzyskuj dodatkowe lub podstawowe dochody. S przykady, s narzdzia. Czego brakuje? Potrzebna jest kultura innowacyjnoci, samokrytyczna kultura zdolna do kwestionowania samej siebie, zdolna do nieustannego procesu rewitalizacji i rewaloryzacji71. Spord trzech analizowanych spoeczestw w Polska w tej chwili kultura innowacyjnoci ma najmniejsze szanse rozwoju. Kultura taka nie ma szansy wobec rewanystowskiej, anachronicznej retoryki IV Rzeczpospolitej, koncentrujcej si na leczeniu kompleksw poprzez wygrywanie przegranych bitew z przeszoci. Zamiast projektu IV Rzeczpospolitej bardziej przydaby si projekt modernizacyjny, nazwijmy go Polska 2.0, odwoujcy si rwnie do tradycji, dla ktrej nie ma jednak miejsca w kanonie historii uprawianej przez konserwatywnych populistw. Ta tradycja, do ktrej mona si odwoa to tradycja spoecznej samoorganizacji i samodoskonalenia z kulminacj w ruchu spdzielczym, to m.in. tradycja Stanisawa Brzozowskiego i Edwarda Abramowskiego, tradycja samoorganizacji wiata pracy z kulminacj podczas zrywu w 190507 r., prefigurujcego pniejszy zryw Solidarnoci. Ale najwaniejsze, by w procesie modernizacji Polska 2.0 odwoywa si do wieloci tradycji, rewaloryzujc je i adaptujc do wspczesnoci te ich elementy, ktre sprzyjaj rozwojowi spoecznemu i gospodarczemu. Musi to by projekt otwarty, inkluzywny, czerpicy si z afirmacji rnorodnoci.

67 68

Structuraly unsound, The Economist, 24.11.2005 r. Dominik Batorski, Przemiany i konsekwencje korzystania z Internetu, konferencja Spoeczne Aspekty Internetu 2005. 69 Rozwj Doliny Strugu w wyniku zastosowania innowacji i technologii teleinformatycznych, UNDP 2004, www.undp.org.pl 70 Chris Anderson, http://longtail.typepad.com/the_long_tail/ 71 E. Bendyk, Metakultura biernoci, Kultura wspczesna, 1/2006 r.