Zamojszczyzna. Sownik historyczno biograficzny.

praca zbiorowa pod redakcj Reginy Smoter Grzeszkiewicz

Sowo wstpne Zamojszczyzna pomimo wielu publikacji, ktre ukazay si na przestrzeni ostatnich kilkudziesiciu lat nadal pozostaje obszarem nie odkrytym do koca cigle pojawiaj si nowe fakty, odkrywane s nowe dokumenty, co w sposb znaczcy poszerza nasz wiedz o tym, bogatym historycznie regionie. "Zamojszczyzna. Sownik historyczno biograficzny" jest kolejn prb ogarnicia tej historii. Podczas pisania niniejszej pracy wsppracowao ze mn kilkanacie osb przekazujc cenne informacje, na podstawie ktrych mogy by zredagowane niektre z hase (podano pod nimi nazwisko autora), relacje innych zaczerpnam z dostpnych publikacji, wykaz ktrych znajduje si w doczonej bibliografii. autory hase Leszek Balicki, Melchior Batorski, Aniela z Osmanw Bielecka, Mieczysaw Bondzia, Jan Borsuk, Maria Braek, ks. Julian Brzezicki (proboszcz parafii Trzsiny), Aleksandra Bulak, Helena z Majewskich Bulakowa, Feliksa z Kurw Czajkowa, Stanisaw Ferenc, Magdalena Fudala, Izabela z Bakoskich Gajewska, Aleksander Garbacik, Bogusaw Garbacik, Katarzyna Jasina Toka, komandor Eugeniusz Jereczek, Jan Jurczykowski, Maria Kiszka, Romuald Koodziejczyk, Aniela z Kimaczyskich Kowalikowa, Helena z Batorskich Krukowska, Wiesaw Krzeszowski, Katarzyna Ksiek, Magdalena z Piwowarkw Kozakowa, Krzysztof Leszczyski, Boena Ligaj, Maria z Rzepeckich Lisowska, Edward Litwin, Elbieta Litwin, Jzef Lotz, Albina Lubowiecka, Barbara abudziska, Jan upina, Sebastian Mirek, ks. prof. Jerzy Myszor, Wiesawa i Alicji Niewidziajo, Marii Loc Oczko, Helena z Biziorw Odrzywolska, Joanna Pawlas, Marian Petryka, Aleksander Piwowarek, Irena Podzik "Kora", Bronisaw Rak, Boena Romaska, Waldemar Seroka, Roman Skra, Marianna Smoter, Anny z Koziarw Szeptuchowa, Marian Tarka, Teresa Wikiera, Stanisawa Zybaa, Marta Zych. podzikowania dla: Edwarda Bulaka, Stanisawa Ferenca, Honoraty Ksiek, Magorzaty Mazur (redaktor Tygodnika Zamojskiego), Bolesawa i Tomasza Misy, Tadeusza Sokoowskiego, Zofii Sykay, Bogdana Szykuy, Agnieszki Szykuy (redaktor Zamojskiego Kwartalnika Kulturalnego), Janiny Wieczerskiej (korespondent Dziennika Batyckiego Rejsy), Teodory Wypych, Barbary Zbyryt, Kazimiery Zwolak, pracownikw Pastwowego Archiwum w Zamociu, Powiatowej i Miejskiej Biblioteki w Bigoraju, Gminnej Biblioteki Publicznej w Goraju, Filii Biblioteki Pedagogicznej w Hrubieszowie, Biblioteki Miejskiej w Szczebrzeszynie, Miejskiej Biblioteki Publicznej w Tarnogrodzie, Publicznej i Miejskiej Biblioteki w Tomaszowie, Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie, Muzeum Ziemi Bigorajskiej (Zagroda Sitarska), Sistr Franciszkanek Misjonarek Maryi ze Zgromadzenia w abuniach.

"Akt uroczysty zakoczenia prac w szkole hrubieszowskiej" Dokument o charakterze informacyjnym, opublikowany przez hrubieszowska szko wydziaow (istniaa od roku 1829), w ktrym inspektor zawiadamia mieszkacw miasta i osoby zainteresowane, e zapisy uczniw na kolejny rok szkolny odbywa si bd w dniach 15 30 wrzenia, informowa rwnie tych, ktrzy trzymali uczniw na stancji, e "na utrzymanie stancji uczniowskich powinni otrzyma zgod od wadzy policyjnej". akt urodzenia Bolesawa Prusa Znajduje si w Ksigach urodzonych parafii Hrubieszw za rok 1834 1844 (s. 525, nr 102), gdzie czytamy: "dziao si w miecie Hrubieszowie dnia dwudziestego szstego grudnia tysic osiemset czterdziestego sidmego roku o godzinie pitej wieczr. Stawi si Antoni Gowacki lat czterdzieci szec majcy, oficjalista prywatny, w abczu zamieszkay w obecnoci Tomasza Radomskiego, organisty lat pidziesit sze i Macieja Patkowskiego, sugi kocielnego lat czterdzieci sze majcego, obywateli w Hrubieszowie zamieszkaych. I okaza nam dzieci pci mskiej urodzone w Hrubieszowie w dniu 20 sierpnia roku biecego o godzinie jedenastej w nocy, z jego maonki Apolonii z Trembiskich lat trzydzieci sze majcej. Dzieciciu temu na chrzcie witym dzi odbytym nadane zostao imi Alexander, a rodzicami jego chrzestnemi byli X. Feliks Troszczyski, proboszcz z Joann Grodeck, dziedziczk Grdka. Akt ten stawajcemu i wiadkom przeczytany [zosta]". Akta Xawerego Koisiewicza... Zbir akt mecenasa Koisiewicza obrocy praw przy Warszawskich Departamentach Rzdzcego Senatu (zachowany w zespole Akt Ordynacji Zamoyskiej przechowywanym w zbiorach Archiwum Pastwowego w Lublinie), wrd ktrych zachoway si wykazy przywilejw nadane miastu Szczebrzeszyn przez: Stanisawa Grk, Michaa Korybuta Winiowieckiego, Stanisawa Koniecpolskiego i Klemensa Zamoyskiego. O prawo korzystania ze wspomnianych przywilejw ubiegali si w 1832 roku mieszkacy Szczebrzeszyna wytyczajc w tej sprawie proces przeciwko ordynatowi Stanisawowi Zamoyskiemu Xawery Koisiewicz reprezentowa w powyszym procesie szczebrzeszysk spoeczno. akta miasta Szczebrzeszyna w zasobach archiwalnych Akta miasta Szczebrzeszyna przechowywane w zasobach Archiwum Pastwowego w Lublinie (APL) obejmuj: Akta Urzdu Stanu Cywilnego (USC) wyznania grecko katolickiego z lat 1810 1875 [- 1889] Ksigi Grodzkie Szczebrzeskie z lat 1612 1807 Akta miasta Szczebrzeszyna z lat 1720 1813 (w obrbie tych akt zachowa si dokument z 1800 roku; jest to zezwolenie na zawarcie zwizku maeskiego przez jednego z mieszkacw) Ksigi wjtowsko awnicze z lat 1720 1771 Ksigi Rady Miejskiej z lat 1766 1813 Ksigi jurydyki po proboszczowskiej z lat 1720 1753 Akta klasztoru franciszkanw z 1828 roku Akta USC wyznania rzymsko katolickiego z lat 1810 1874; Akta USC wyznania prawosawnego 1816 1895 [- 1901] Akta USC wyznania mojeszowego z lat 1815 1894 [- 1939] Dokumenty ze Szkoy Powiatowej Realnej w Szczebrzeszynie z lat 1850 1855 obejmujce raporty o stanie szk elementarnych, wiadectwa uczniw; Akta szpitala w. Katarzyny z lat 1857 1943 obejmuj: 1) zarzdzenia, sprawozdania , statystyk z lat 1874 1934, 2), 2) sprawy przyj chorych, opieki nad nimi, opat za leczenie, ksigi chorych, personel szpitala z lat 1857 1941, 3) sprawy gospodarcze szpitala i apteki, dochody i wydatki, inwentarz majtku szpitalnego z lat 1869 1943, sprawy przytuku dla starcw lata 1874 1913, 4) prace kancelaryjne: dzienniki korespondencji z lat 1870 1915. APL, AOZ. Adm[inistracja?] 1672. Opis statystyczny m. Szczebrzeszyna 1860 r. s.166 185 Archiwum parafialne zostao zabrane przez Niemcw i przeniesione do do Lublina, obecnie znajduje si w zbiorach Archiwum Pastwowego w Lublinie. wydawnictwa

Matricularum Regni Poloniae Summaria (wydanie T. Wierzbalski, c. I IV. Warszawa 1905 1961); zawiera dokument traktujcy o przejciu Szczebrzeszyna przez bratanka Dymitra z Goraja Prokopa.

Zbir Dokumentw Maopolskich IV s. 307 nr 1136; potwierdzenie nadania Szczebrzeszyna Wadysawowi Opolczykowi (wydanie I. Sukowska Kura, S. Kuras cz. I VIII. Ossolineum 1962 1975)

Archiwum Pastwowe w Zamociu Akta miasta Szczebrzeszyna z lat [1836], 1920 1950 Narodowe Archiwum Republiki Biaoruskiej w Misku przechowywane s dwie ksigi ziemskie z lat 1634 1647, oraz jedna ksiga grodzka z roku 1699 okrelane jako "zamojskie". Poniewa nieznane s s ksigi ziemskie i grodzkie zamojskie mona domniemywa, e s to ksigi sdw funkcjonujcych w Szczebrzeszynie (lub innych sdw zamojskich). Albert ze Szczebrzeszyna Nieznany z nazwiska bednarz, figuruje w ksigach wjtowskich Zamocia z lat 1583 1591 jako waciciel domu przy ul. Ormiaskiej w Zamociu. Alfabet ydw Zamojszczyzny ydzi na Zamojszczynie pojawili si w pocztkach XVI wieku zamieszkali w miastach i wioskach; obecno ydw w Szczebrzeszynie datuje si ju od 1507 roku, kolejni pojawili si w Zamociu i innych miejscowociach. Histori niektrych gmin ydowskich moemy odczyta z pinkasw Ksig Pamici wydawanych przez Ziomkostwa poszczeglnych miast przedwojennej Polski funkcjonujcych w Izraelu lub Stanach Zjednoczonych. Losy poszczeglnych osb, czy rodzin (w tym take ydw mieszkajcych na wsiach) s mniej znane majc to na uwadze opracowaam (w miar dostpnych informacji) poniszy tekst. Zabrako w nim danych o losach ydw zamojskich (t tematyk na amach Zamojskiego Kwartalnika Kulturalnego zajmowa si w ubiegych latach Adam Kopciowski), oraz danych o ydach szczebrzeszyskich, o ktrych traktuje publikacja "Poza miastem, poza histori. Rzecz o szczebrzeszyskich ydach" (Szczebrzeszyn 2009). A Abram z Wojsawic - pierwszy aszkenazyjski yd, ktry za zgod ordynata Jana Zamoyskiego zamieszka w Zamociu. Adler Icek - mieszka w pocztkach XX wieku w Zwierzycu zajmowa si sprzeda pieczywa. Aszkenazy Izaak - urodzony 10 sierpnia 1887 roku w Zamociu. Od najmodszych lat zwizany z ruchem robotniczym za udzia w 1904 roku w strajku szkolnym w Puawach zosta usunity ze szkoy. W rok pniej zaznaczy swoj dziaalno w zamojskim Bundzie. Aresztowany, przebywa w wizieniach w Zamociu i Lublinie. W latach 1912 1916 ukoczy kursy a nastpnie studia stomatologiczne w Witebsku i Charkowie; w zawodzie dentysty pracowa od 1916 roku na terenie guberni czernihowskiej. Uwaany jest za jednego ze wsporganizatorw Czerwonej Gwardii. Bra udzia w Konferencji i V Zjedzie Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewikw) - SDPRR (b), ukrywa rwnie samego Lenina i organizowa nielegalne posiedzenia Komitetu Centralnego SDPRR (b) w Piotrogrodzie w dniach 6 19 lipca 1917 roku. Po zwycistwie Rewolucji przez wiele lat pracowa na kierowniczych stanowiskach w radzieckich instytucjach eksportowych (lata 1930 1938) w przemyle chemicznym (1939 1942), w arbitrau pastwowym (1942 1944), budownictwie (1944 1951). B Bankier Mosze Cwi - W roku 1907 wybrany zosta na stanowisko rabina we wsi gminnej kiewka; gdy zachorowa jego funkcj przyj Naftali Czerwony Kamie rabin z Krasnegostawu. Baumfeld z Perelmuterw Ita - wraz z brami Boruchem i Mendlem posiadaa myn wodny w Krasnymstawie. Beglajbter Szmul w rodowisku szczebrzeszyskim znany by jako "Kulawy Szmul" (z hebr. "Lumer Szmuel"); z zawodu snycerz. Bardzo oddany swojej rodzinie podczas jednego z kozackich napadw na Szczebrzeszyn jako kilkuletni chopiec stan w obronie znajdujcych si w domu kobiet. Za swj wyczyn zosta porzdnie pobity przez Kozakw zamali mu nog w dwch miejscach; krzywo si zrosa i odtd utyka. Szmul mia szeciu synw wszyscy byli stolarzami, i nawet jego zi Bibel, wyksztacony rabin (w roku 1927 wyjecha z rodzin do Stanw Zjednoczonych) zosta stolarzem. Biberman Hersz - na pocztku XX wieku mieszka w Rudce k/Zwierzyca zajmowa si kamasznictwem i

sprzeda skr. Biberman Luzer - mieszka w Rudce k/Zwierzyca przedmiotem jego dziaalnoci bya sprzeda wody sodowej. Biberman Srul - pocztku XX wieku prowadzi na jatk misn w Rudce k/Zwierzyca. Bibermanowie Rajzla i Haskiel - w latach 1870 1889 dzierawili w Zwierzycu rzeni i piekarni (na okrelenie budynkw, w ktrych te zakady si znajdoway uywano okrelenia "Marianka") zaopatrujc mieszkacw osady w chleb i miso. Dzieraw przejli ich potomkowie Chana i Wolf Bibermanowie okres ich dziaalnoci przypad na lata 1889 1897. Binder Mendel - w okresie midzywojennym mieszka wraz z on It aj Z Cukiermanw w Krasnymstawie. Z maestwa tego urodzio si troje dzieci: Jonas, Zelka i Miriam. Mendel Binder handlowa materiaami tekstylnymi;w jego domu przy ulicy 3 Maja 11 znajdowa si sklep. Boruch - nieznany z nazwiska mieszkaniec Rudki /Zwierzyca; okoo 1780 roku dzierawi miejscowy myn. O tym, e e ten "interes") by dla Borucha opacalny wiadczy fakt, zatrudnienia mynarza Jana Borowca. Za dzieraw myna Boruch uiszcza czynsz w wysokoci 300 zotych rocznie. Brandt Rajzla - w okresie midzywojennym uczszczaa do szkoy powszechnej w Zaburzu. C Chaim - nieznany z nazwiska chopiec ydowski, zarabia na ycie pasc krowy u gospodyni Mrwkowej w Zaburzu; raniony przez Niemcw wrci do zdrowia dziki opiece swojej pracodawczyni. Ukrywa si w lasach zaburskich. D Diament Chana - zajmowaa si w pocz. XX wieku sprzeda artykuw spoywczych w Zwierzycu. Drajer Moszko - w pocztkach XX wieku mieszka w Zwierzycu utrzymywa si ze sprzeday misa. E Ettinger Salomon - urodzi si w roku 1800, wczenie osierocony wychowywa si pod opiek dziadka rabina z czycy, ktry syn zarwno z europejskiego wyksztacenia jak i religijnego fanatyzmu. Za namow bogatego zamojskiego yda Jakba Natansona wyjecha razem z jego synem na studia farmaceutyczne do Lwowa. Po powrocie zaj si dziaalnoci spoeczn i literack. Jemu przypisuje si zaoenie ydowskiej kolonii rolniczej w danowie k/ Zamocia. Salomon Ettinger pisa bajki, jest autorem komedii obyczajowej; jego prace znane byy tylko w odpisach rkopimiennych "widocznie warunki materialne uniemoliwiay mu wydawanie swoich dzie". F Farber Efraim - zmar w 1999 roku w Kiriat Yam, z pochodzenia szczebrzeszynianin. W tym miecie spdzi dziecistwo i wczesn modo. Suy w Armii Polskiej, po klsce kampanii wrzeniowej powrci do Szczebrzeszyna. Obawiajc si aresztowania wyjecha (a waciwie poszed pieszo) do Tarnogrodu zatrzymany z grup miejscowych ydw zosta deportowany do Beca. Uciek z obozu w pocztkowej fazie jego rozwoju gdy funkcjonowa jako obz pracy. W roku 1946 pozna w Polsce swoj przysza on Ros. Kilka jego wspomnie zostao zamieszczonych w "Book of Memory to the Jewisch Community of Shebreshin". ( Kiriat Yam 1984); wspomnienia z pobytu w Becu znajduj si w panelu "okupacja") na strone internetowej; www.republika.pl/horajec. Fink Rochama - w latach dwudziestych XX wieku prowadzia w Zwierzycu sklep okciowy. Finkelsztajn Chana - w pocztkach XX wieku prowadzia w Zwierzycu sklep galanteryjny. Fleischer Devora - pochodzi ze znanej, bogatej rodziny w Szczebrzeszynie; w okresie midzywojennym pracowaa w kinie "Muza") zaoonym przez Mari i Wacawa Krzeszowskich w Szczebrzeszynie w roku 1931 czytaa tekst i graa na pianinie dajc podkad muzyczny Po wyzwoleniu zaangaowaa si w akcj odzyskiwania dzieci ydowskich pozostajcych w polskich rodzinach. Podrowaa po Polsce ( w swoich wspomnieniach "24 dzieci uratowanych od katolikw"), ktre opublikowano na amach "Book of Memory to the Jewisch Community of Shebreshin" (Kiriat Yam 1984) opisuje jak odnajdywano wojenne sieroty, warunki ich pobytu w odzi (ktra po wyzwoleniu bya najwikszym skupiskiem ludnoci ydowskiej na terenie Polski), wspomina o domach dziecka zlokalizowanych w odzi i na lsku - dzieci ydowskie przebywajce w tych placwkach z czasem odsyano poprzez Niemcy do Palestyny, do ich ocalaych rodzin, albo pod opiek wczesnych wadz ydowskich. Fronowicz Etla w latach dwudziestych XX wieku mieszkaa w Zwierzycu zajmowaa si sprzeda wyrobw elaznych.

Frydling Syma - kierowniczka szkoy "Kadimah") w Zamociu, gdzie pracowaa w latach trzydziestych XX wieku; ukoczya studia magisterskie i zdaa egzamin praktyczny dla nauczycieli szk rednich. G Goldstein Ludwik - zwierzyniecki chirurg z pocztkw XX wieku w1836 roku ocenia stan zdrowotny zwierzt przeznaczonych do uboju Gojdszlagier Josef w styczniu 1925 roku stan na czele organizacji Oglnych Syjonistw w kiewce; funkcj prezesa sprawowa do roku 1929, pniej zastpi go Gutman Herszek. Greber z Binderw Miriam - crka Mendla i Ity ai z Binderw; urodzia si w 1931 roku w Warszawie do wybuchu wojny mieszkaa z rodzicami w Krasnymstawie. Gdy Niemcy utworzyli getto, rodzina Binderw zostaa tam przesiedlona. Latem 1942 roku podczas likwidacji getta zgin brat Miriam Zelka, mia wwczas 18 lat. Miriam wraz z rodzicami i starszym bratem ukrywaa si u rnych ludzi. Jednymi z ostatnich, ktrzy udzielili im schronienia byli Niewidziajowie z Krasnegostawu. Rodzice Miriam i brat Jonas zostali rozstrzelani w 1943 roku. Po wyzwoleniu Miriam Binder ukoczya szko redni. H Hana - nieznana z nazwiska ydwka z Tworyczowa, zgina rozszarpana przez niemieckie psy, gdy ukrywaa si w stercie somy na terenie wsi. Holcberg Icek Majer - mieszkaniec Rudki k/Zwierzyca w pocztkach XX wieku prowadzi w tej wiosce sklep z materiaami okciowymi. Holcberg Szloma - w okresie midzywojennym prowadzi w Zwierzycu sklep obuwniczy J Juma - yd z Dbia - gmina kiewka, pracowa jako szklarz K Kac Sura i Zelman w pocztkach XX wieku mieszkali w Zwierzycu, gdzie trudnili si sprzeda pieczywa. Kalmansohn Jakub - pochodzi z Hrubieszowa, studiowa medycyn we Francji i Niemczech, po czym powrci do kraju. Podczas obrad Sejmu Wielkiego wypowiedzia si w "kwestii ydowskiej", ponadto bra udzia w posiedzeniach Sejmu wystpujc tumacz jzyka hebrajskiego. W roku 1796 ogosi drukiem (w jzyku francuskim) wasny projekt reformy ydostwa - Essai sur l'tat actuel des Juis de Pologne et leur perfictbiliet. L Laks Ruchla - mieszkaa w pocztkach XX wieku w Zwierzycu utrzymujc si ze sprzeday owocw. Lam Lejzor - rodem z Krasnobrodu, w okresie midzywojennym handlowa drzewem. Skupowa je i obrabia w swoim tartaku, co przynosio mu nieze dochody. Lebersztejn Moszek Pinchas - nauczyciel w chederze w kiewce; w roku 1932 naucza 19 dzieci Leflerowie w pocztkach XX wieku prowadzili w Zwierzycu trzy zakady krawieckie. Licht Jehuda Lejbusz - rabin z kiewki mieszka tutaj w drugiej poowie XIX wieku, nastpnie zosta rabinem w Preszburgu (Bratysawie) Litwak Szmul - mieszkaniec Zwierzyca w pocztkach XX wieku prowadzi tutaj zakad krawiecki. M Markowicze - rodzina utrzymujca si z dzieraw - w roku 1639 dzierawili myn w Rudcek/Zwierzyca; oprcz mynw ordynaci Zamoyscy oddawali im w arend karczmy. W Archiwum Ordynacji Zamoyskiej zachowa si tekst umowy zawartej pomidzy on IV ordynata Ann z Gniskich Zamoysk a Mawrem Markowiczem z roku 1690. Maka - nieznana z nazwiska ydwka, crka Jankla rodem z Dbia gm. kiewka. Ukrywana przez Mari Boblow, nastpnie uratowana przez Zofi Poklepwn z Czstoborowic przeya wojn pracujc w Wupertalu na terenie Niemiec Mandelfort Jojna z zawodu felczer, mieszka w Krasnymstawie Margules Bernard - w latach siedemdziesitych XIX wieku prowadzi w Zamociu wraz z Samuelem Elianbergiem destylarni i fabryk sodkich wdek likieru i rumu. W roku 1878 zatrudnili szeciu robotnikw

 ogem w omawianym roku wyprodukowano alkohol o wartoci 36.458 rubli. Markus Salomon - yd, rodem z Wenecji- na zaproszenie pierwszego ordynata Jana Zamoyskiego osiedli si w Zamociu. W roku 1597 wraz z Abrahamem Mizrachi sprzeda wsplnie posiadany dom za cen 650 florenw Anglikowi Izaakowi Wettkaffowi. Mendelsbergowie Wolf i Zelig - w pocztkach XX wieku mieszkali w Zwierzycu utrzymywali si ze sprzeday misa. Mendelswna Estera - kierownik szkoy wieckiej j im. I. L. Pereca funkcjonujcej od 23 maja 1925 roku przy Zjednoczeniu Szk ydowskich w Zamociu P Perelmutowie Boruch i Mendel - waciciele myna wodnego w Krasnymstawie; obiekt zlokalizowany by na rzece kiewce. Pupiski - pracowa jako brukarz drzewny w lasach janowskich; jego on zostaa Frajda Wagner z Dbia. Podczas wojny ukrywali si oboje w Dbiu u Jana Terentiewicza, a pniej w Janowie u biednego chopa. Wraz z crk Edzi przeyli okupacj. W roku 1946 wyjechali do Izraela. R Rajber Zinger - pochodzi ze Szczebrzeszyna, by synem Josa i Fajgi z domu Kadil Rajberw. Gdy Niemcy zajli miasto i zaczli pastwi si nad ludnoci ydowsk uciek wraz z grup modych ludzi w pobliskie lasy kawczyskie z nadziej, e uda im si przey. Znaleli bro i z t broni przedostali si a do Izbicy. W partyzantce Rajber przyj pseudonim "Zenik") - po arciu do Izbicy trafi do miejscowego getta, gdzie zaprzyjani si z rodzin Pelc dwanacie osb z tej rodziny wyprowadzi pojedynczo do pobliskiego lasu, tym sposobem uratowa im ycie. Zinger Rajber zmar w roku 1948 na nowojorskim Brooklynie w wieku 22 lat. Rajska - w latach poprzedzajcych wybuch II wojny wiatowej mieszkaa w Krasnobrodzie zajmujc si drobnym handlem. Reifman Jakow - do Szczebrzeszyna przyby w pocztkach XIX z Opatowa (Opty -jak mawiali ydzi) w celach matrymonialnych. Z woli rodzicw oeniony zosta z crka szczebrzeszyskiego bogatego yda Josefa Majmona (niestety nie znamy jej imienia). Z maestwa tego urodzi si jedyny syn Natan. Jakub Reifman uwaany w szczebrzeszyskim rodowisku ydowskim za heretyka by zwolennikiem ruchu owieceniowego Haskali. Da si pozna jako wybitnie uzdolniony czowiek ; wrd ydw funkcjonuje taki zwrot "zdolna gowa do pojmowania wiedzy") , mona go z powodzeniem odnosi do osoby reb Jakowa Reifmana. Jego biografia autorstwa I. B. Singera zamieszczona zostaa w "Book of Memory to the Jewisch Community of Shebreshin". (Kiriat Yam 1948). Jakow Reifman duo pisa, prowadzi rozleg korespondencj wczesnymi "potnymi") umysami swojej epoki; byli to ludzie tej miary co: S. L. Rapoport, M. Jost, D. Luzatto. Ponadto pracowa z modzie ydowsk w Zamociu; w roku 1863 wydano w Wilnie zbir odczytw, ktre dla teje modziey wygasza. Rendler Gitla - mieszkanka Zwierzyca (pocz. XX); wieku zajmowaa si sprzeda artykuw ywnociowych Rajman Natan - w szczebrzeszyskim rodowisku znany by jako "Reb Niusoe") ; uwaany jest za jednego z (obok Meira Szapiro) zaoycieli Jeszywas Chachmej Lublin. Rejneman - w latach 1877 1885 kierowa urzdzon przez siebie w budynku dawnych koszar w Wlce Infuackiej k/ Zamocia fabryk zapaek. Pocztkowo zatrudnia piciu robotnikw; w roku 1882 zatrudnionych byo 25 osb a warto produkcji wyniosa 12.040 rubli Retlich Natan - lekarz medycyny III klasy upowaniony, w myl zarzdze wadz zaborczych do "wszelakiej praktyki lekarskiej i do czynienia dochodze sdowych lekarskich.") W latach trzydziestych XIX wieku zatrudniony by w szczebrzeszyskim szpitalu. S Salomon syn Mojesza - rabin gminy ydowskiej w Zamociu ; w roku 1751 wyda we Frankfurcie n/Odr dzieo w jz. hebrajskim "Markebet ha Miszna "("Powz Miszny"). on reb Salomona bya crka rabbi Mojesza z Leszna, wybitnego uczonego. W roku Salomon by rabinem w Chemie, w roku 1758 przenis si do Zamocia. Podczas Generalnego Zjazdu Gmin ydowskich w Brodach reprezentowa ydw z Ordynacji Zamoyskiej. Przez sze lat sprawowa funkcj rabina lwowskiego jego pragnieniem by wyjazd do Palestyny; czynic pewne starania w tym kierunku wyjecha do Salonik tutaj zmar. Salomon syn Mojesza jest autorem obszernego traktatu napisanego w jz. hebrajskim o zasadach tonacji w religijnej muzyce hebrajskiej "Szaarej Neimo"("Wrota sodyczy"). Praca ukazaa si w roku 1766 z uzupenieniem

dokonanym przez rabina z Dubna. Szajka - nieznana z nazwiska ydowska dziewczyna, mieszkaa w okresie midzywojennym w Suwku. Jej uczucia religijne skaniay si w stron katolicyzmu, dlatego miejscowe dziewczta koleanki ochrzciy j w 1938 roku w tajemnicy przed rodzin. Gdy wybucha wojna Szajk ukrywaa kobieta z Tworyczowa o nazwisku Wyupek pomaga jej ksidz z Tarnogry lub Krasnegostawu (informacja nie jest do koca cisa), pod ich opiek dziewczyna prawdopodobnie przeya wojn. Sznajder Moszko - w latach osiemdziesitych XIX wieku dzierawi we wsi Wieprzec myn; w roku 1885 zatrudnia czterech robotnikw, przerabiano wwczas 750q zboa. Szyc Szulim - mieszkaniec Zwierzyca w pocztkach XX wieku prowadzi sklep obuwniczy. T Traub Srul - mieszkaniec Zwierzyca, w pocztkach XX wieku zajmowa si sprzeda misa. W Wagner Abram - mieszka we wsi Dbie, gm. kiewka; dzierawi myn. Niemcy zamordowali jego on, crk Rajz i najmodszego syna. Wagner Josek - syn Abrama Wagnera z Dbia, ukrywa si w Sobieskiej Woli u Wadysawa Sawickiego, oraz u innych Polakw z tej miejscowoci. Po wyzwoleniu wyjecha do Izraela. Wagon Chaim Dawid - od 1932 roku kierowa parti Bejtar (Stowarzyszenie Modziey ydowskiej im. Trumpeldora) w kiewce. W dniach 21 23. 06. 1933 roku odby si w Lublinie Zjazd tej partii z kiewki uczestniczyo 21 osb. Wagnerowie - zamona rodzina mieszkajca w pocz. XX wieku w Rudce /k Zwierzyca; Dawid wyrabia i sprzedawa czapki, Srul sprzedawa artykuy spoywcze, Berko prowadzi dom noclegowy. Wajszczuk Edmund - lekarz, mieszka z rodzin w Krasnymstawie; chorowa na serce zmar w 1943 roku w swoim mieszkaniu "ludzie, ktrzy byli jego pacjentami wspominaj go jako dobrego lekarza a nade wszystko czowieka". Waks Syma - w latach dwudziestych XX wieku mieszka w Zwierzycu - zajmowa si sprzeda owocw. Wank Szol - maamed (nauczyciel)Talmud Tory funkcjonujcej w okresie midzywojennym przy synagodze w kiewce. Warman Chil mieszka w Zwierzycu (pocz. XX wieku), zajmowa si sprzeda pieczywa. Wildman Jankiel - pierwszy przewodniczcy powstaej w 1925 roku w kiewce organizacji pod nazw: "Szlomej Emanuej Izrael") ("Pokj Wiernych Izraelitw") Z Zamo Abraham syn Izaaka Zamo - prawdopodobnie rodem z Zamocia; w roku 1753 opublikowano w Berlinie jego dzieo w jz. hebrajskim "Bet Abraham" ("Dom Abrahama"). Izaak Zamo peni funkcj "skarbnika samorzdu ydowskiego w Polsce") w pierwszej poowie XVIII wieku. Wystpowa ostro przeciwko nauce goszonej przez pseudo mesjasza Sabbataja Cwi. Zamo Izrael - yd zamojski, y w latach 1715 1772. Matematyk, fizyk, astronom zajmowa si rwnie filozofi; by nauczycielem Mosesa Mendelssohna. Zendel - prowadzi may sklep we wsi Dbie gm. kiewka- zosta zabity przez Niemcw; jego syna Joska popdzono do getta w Izbicy, ona - Ruchla zosta rozstrzelana przez ukraiskiego burmistrza kiewki, Volksdeutscha Jzefa ernickiego 19 lipca 1943 roku. ydzi z Izbicy Informacje o wymienionych poniej ydach izbickich winiach uciekinierach z Sobiboru zamieci w swoich wspomnieniach "Z kiewki do Izraela" Chaim Zylberklang (Lublin 2003 s. 42 43). Byli to: Blank Herszek, Blank Moszek, Blatt Tojwie, Szmajsner Szloma, Pochlebnik Szloma. ydzi z cznej Wykaz nazwisk ydw z cznej wedug wykonywanych przez nich zawodw sporzdzony zosta na podstawie pracy J. Doroszewskiego i T. Radzika "Z dziejw spoecznoci ydowskiej na Lubelszczynie w latach 1918 1939" (Lublin 1992, przypis 19) robotnicy - Adler Szaja, Brafman Jankiel, Bronsztejn Fejwel, Edelsztejn Hele, Enszpejn Berek, Jelipta Moszek, Kuperszmied Abraham, Milchaus Chil, Morawiec Srul, Rotgold Herszek, Singer Daniel Lejb, Szapson Szlomo Lejb, Wajemus Chaim, rymarze - Bronsztajn Moszek, Kalmanowicz Szulim, stolarz -

Zajdman Dawid, szewcy - Fajn Szmul, Szulgajcer Josek, lusarz- Zylbersztejn Szmul. ydzi z terenu gminy Radecznica W roku 2001 podczas rozbirki starego budynku Urzdu Gminy Radecznica znaleziono dokumenty z 1918 roku, ktre zwierajce "Wykaz podatnikw gminy ydowskiej Szczebrzeszyn zamieszkujcych w gmin Radecznica". Przy kadym nazwisku a jest ich 16 podano nazw wioski z ktrej pochodzi dany podatnik: Radecznica - Hersz Goldblit, Szmul Rostenbaum, Izrael Samborski, Chaja Gold, Hil Honig, Boruch Mantel, Icek Mantel Gorajec - Hersz Met, Josf Kleiner, Jankiel Met, Ela Met, Chaim Fink, Zaporze Szmul Grnbaum, Hersz Basowicz - nazwa wioski nieczytelna, Huna Kafenbaum - brak nazwy miejscowoci, Chopkw - Szmul Gildyner. Nazwisko Met pojawia si w Gorajcu w roku szkolnym 1936/1937, wwczas w miejscowej szkole powszechnej uczyy si dwie dziewczynki pochodzenia ydowskiego o tym nazwisku - Chajka - urodzona 30 listopada 1925 roku, oraz Fajga urodzona 17 marca 1928 roku. Do gorajeckiej szkoy uczszcza jeszcze jeden chopiec ydowski o nazwisku Jankiel Zimerman Oprcz wymienionych osb w Gorajcu w okresie midzywojennym mieszka Dawid Godgraber - podczas okupacji uratowany zosta przez Jana Dziwot mieszkajcego w gorajeckiej kolonii tzw. "Kalinowym Doku"). Na podstawie "Wykazu posiadoci opuszczonych poydowskich 1945 - 1947; 1949" przechowywanym w Archiwum Pastwowym w Zamociu - dowiadujemy si i na terenie gminy Radecznica w okresie midzywojennym mieszkali: w Radecznicy - Aszenberg Icek, Mantel Icek, Mantel Szaja, w Zaporzu Honik Jankiel, Honik Judka, Oberferst Mira, Podlesiu Maym - Fluk Abram, w Czarnymstoku Kiestenbaum Dawid, Gorajcu - Zagrobli - Altman Hersz, Dym Jankiel, Fink Abram, Godgraber Hana, Huf Sura, Klajner Dawid, Kopf Jojna, Met Abram, Met Josef, Met Moszek, Zynerman Lejba, Gorajcu Zastawie - Met Abusz, Met Ela, Met Jankiel, Met Chaskiel, Met Dawid, Met Lejb, aja z domu Met Kastenbaumowa, Chaja z domu Met Metowa - ich domy pooone byy za "star rzek") , Gorajcu Starawie - Birman Chaim, Zynerman Moszek, Chopkowie - Gildyner Berek, Gildyner Lejba, Gildyner Szmul, Zaporzu - Aszenberg Mira . ydzi ze Zwierzyca Tekst opracowano na podstawie relacji Stanisawa Bohdanowicza "Likwidacja ydw ze Zwierzyca" zamieszczonych w II tomie Wydawnictwa Materiaw do dziejw Zamojszczyzny w latach wojny 1939 1944 pod red. Z. Klukowskiego (Zamo 1945) - "Zamojszczyzna w walce z Niemcami "(s. 77 86) *** Gros ydw ze Zwierzyca zajmowao si handlem, gdy Niemcy wkroczyli do osady zabrali co najcenniejsze towary wysyajc je swoim rodzinom do rzeszy; w takiej sytuacji ydzi zajli si handlem domokrnym. Niektrzy znajdowali zatrudnienie w miejscowym tartaku prowadzonym przez Ernsta Schalhorna przyjmujc ich do pracy stwierdza: to saby robotnik, ale bardzo tani. W tartaku m. in. pracowali: Tobiasz Hagen z wyksztacenia muzyk, Osjasz Wiselberg z synem Alfredem, Moszko Szafran i jego syn Dawid ucze szkoy handlowej. We wrzeniu 1942 roku grupa okoo 52 osb zostaa wywieziona do Beca (w liczbie tej byli te ydzi z innych miejscowoci, oraz najbiedniejsi, ktrzy nie mogli si wykupi). Pogrom zwierzynieckich ydw rozpocz si w padzierniku 1942 roku zebrano wszystkich i popdzono w kierunku Szczebrzeszyna wraz z ydami szczebrzeskimi zostali wywiezieni do Beca. Jako ostatni rozstrzelany zosta Jurfest, przed wojn bogaty kupiec drzewny i waciciel tartaku rozstrzelano go za to e "by niepotrzebny"; wczeniej wskaza Niemcom dom w ktrym mieszkali ydzi w Borku pod Zwierzycem. W likwidacji zwierzynieckich ydw zasuy si str z miejscowej rzeni Ignacy Kulik jak podaje S. Bohdanowicz "terroryzowa ich, da apwek. Po likwidacji ydw tylko on jeden ich apa, wyciga z ukrycia, ugania si za dziemi ydowskimi, ktre bdziy bez rodzicw. Zapanych zaprowadza na posterunek andarmerii, gdzie ich zabijano; Niemcy w nagrod za gorliwo pozwolili mu strzela do ydw. Kiedy zabi ydwk kokiem wyrwanym z potu przebraa si miarka wyrokiem Podziemia zosta rozstrzelany wraz z on we wasnym domu 29 grudnia 1942 roku." algierka nazwa kaftana (duszego ni normalny), jakie nosiy bigorajskie kobiety w pocztkach XX wieku - mia konierz, klapy i mankiety biae wyszywane row wczk Antczak Franciszek Komendant policji w Szczebrzeszynie, we wrzeniu 1942 roku zmar w obozie koncentracyjnym w Owicimiu.

Arbeitsamty Niemieckie Urzdy Pracy; miay na celu przygotowywanie i zabezpieczanie rezerw siy roboczej, oraz dostarczanie jej na teren III Rzeszy. Arbeitsamt w Zamociu powsta w okresie 10 17 padziernika 1939 roku, oprcz powiatu zamojskiego obejmowa m. Bigoraj, gdzie 10 listopada zorganizowano zamiejscowa placwk, tzw. Aussenstellen (Niemcy zatrudniali w nim 18 osb). Kierownikiem zamojskiego Arbeitsamtu by R. R. Marvan "arcydziea" uczniw szczebrzeszyskiej szkoy Tak okreli Szymon Tokarzewski, bliski wsppracownik ks. Piotra ciegiennego rysunki i malowida wykonane przez uczniw szczebrzeszyskiej szkoy z lat czterdziestych XIX wieku, ktre zdobiy ciany plebanii w Chodlu, gdzie od 1843 roku ks. Piotr peni obowizki proboszcza. Malowida byy kompozycjami twrcw ustpy z Biblii i sentencje dopisywa osobicie ks Piotr ciegienny. Awarowie Koczownicze plemiona pochodzce z Azji rodkowej, w swoich wyprawach posuwali si w gb Europy; na Zamojszczynie obecno Awarw odnotowano m. in. w Grdku n. Bugiem odkryto tutaj grb wojownika koczownika datowany na XII XIII wiek, oraz grot z VI VII wieku, co zdaniem Ewy i Andrzeja Kokowskich wskazuje i Awarowie arli w swoich wdrwkach co najmniej do rodkowego Bugu.

B
Baj Jan Nauczyciel, organizator polskiej szkoy w Zawalowie (pow. hrubieszowski) w 1915 roku; w zawodzie nauczyciela pracowa do 1925 roku po czym peni obowizki wjta gminy Miczyn, prowadzi ponadto wasne, 20 morgowe gospodarstwo i praktyk weterynaryjn na terenie zarzdzanej przez siebie gminy. Zmar w 1970 roku. Bakuniak Franciszka Poetyka i dziaaczka ludowa, urodzia si w Udryczach; pisa i czyta nauczy j tuacz powstaniec, ktry zatrzyma si podczas swojej wdrwki na jaki czas w wiosce. Bya czonkiem miejscowego Kka Rolniczego im. Stanisawa Staszica, jako delegat z terenu Zamojszczyzny braa udzia w Krajowych Zjazdach Kek Rolniczych.Artykuy i wiersze Franciszki Bakuniak publikowane byy na amach "Gosu Zamojskiego", "Ziemi Zamojskiej", "Siewu". Dziki jej staraniom powsta w Udryczach teatr amatorski. Bakuniakwna Zofia ps. "Dorotka" Komendantka Wojskowej Suby Kobiet w obwodzie hrubieszowskim w okresie: listopad 1941 maj 1944; kurs przygotowujcy j do tej pracy ukoczya w Lublinie. Balicki Bazyli Urodzony w 1724 r., zmar 20.05. 1833 r - dragon Ordynacji Zamojskiej zwolniony ze suby po I rozbiorze Polski. Mieszka w urawnicy w domu pod nr 4. Oeniony by z si z Zofi z abunikw i mia z ni trzech synw: Jana (1777 1841); Jacentego (we wczeniejszych zapisach Hiacynta) Jakuba (dwojga imion) (1797 - ), dymisjonowanego w 1827 r. onierza II puku piechoty liniowej, zamieszkaego na powrt w urawnicy, oenionego w 1839 r. z Ann ze Szmigw oraz Grzegorza (1800 1859), onatego z Mariann z Dbrowskich. Balicki Wadysaw Urodzi si w 23 IX 1911 roku, zmar 30 czerwca 1977 roku, pochowany jest na cmentarzu w Szczebrzeszynie). W 1938 roku wyjecha do Warszawy, tam zamierza si ksztaci, pracowa. Wojna pokrzyowaa te plany. Wrci w 1939 r. do rodzinnej wsi, angaujc si w dziaalno konspiracyjn walczy w szeregach Batalionw Chopskich, ps."Chmura". Po wyzwoleniu wraz z kilkoma mieszkacami urawnicy zaoy Spdzielni Spoywcw "Jutrzenka" placwka funkcjonowaa do 1948 roku, pniej spdzielni przeja pozostajca pod pastwow kontrol GS "Samopomoc Chopska". Podj prac w tej spdzielni i pracowa w niej do koca ycia (do 31 VII 1973 r.). Pocztkowo w urawnicy, pniej w Zwierzycu. By gwnie handlowcem, take magazynierem, pracowa take jako np. przewodniczcy rady

zakadowej zwizku zawodowego. By rwnie radnym Gromadzkiej Rady Narodowej (wwczas w Brodach Maych), sekretarzem Komitetu Gminnego i czonkiem Powiatowego Komitetu PSL. (Leszek Balicki) Banachowicz (...) Burmistrz Tomaszowa Ordynackiego, z zawodu garncarz. Urzd swj sprawowa pod koniec XVII wieku. Surowy, wymagajcy, tward rk rzdzi miastem (jak odnotowa dr Janusz Peter)- "tpi dostrzeone bahostki w sposb twardy, nie raz brutalny...". Na skutek licznych zatargw z mieszczanami udao si na pewien czas zdj go z urzdu w okresie 1689 1694 nazwisko Banachowicz nie wystpuje w wykazie pracownikw tomaszowskiego magistratu, pojawia si ponownie w roku 1695 roku. Bank Spdzielczy w Szczebrzeszynie Pocztek Banku Spdzielczego w Szczebrzeszynie daa "Kasa Stefczyka", ktra od 1925 roku a do wysiedlenia 5 grudnia 1942 roku funkcjonowaa w Wielczy; majtek Kasy i zasoby gotwkowe przejli Niemcy. Po wyzwoleniu, jesieni 1947 roku dawni dziaacze Kasy postanowili reaktywowa jej dziaalno. Du pomoc i zrozumienie wykaza Inspektorat Kas Stefczyka w Lublinie oraz Bank Rolny w Zamociu, ktry udzieli kredytu w kwocie 500. 000 zotych. Zarzd Kasy zatrudni mnie[Aleksandra Garbacika] na stanowisku ksigowego. Przez pierwsze trzy lata pracowalimy bez zapaty, bo Kasa nie miaa pienidzy. We wtorki i czwartki zaatwialimy interesantw spdzielni oszczdnociowo - poyczkowych a w niedziel po poudniu wykonywaem swoje obowizki. Zapotrzebowanie na poyczki byo due. Skoczya si wojna, trzeba byo wszystko odbudowywa. Kasa obsugiwaa rozlegy teren: Wielcz, Zawad, Niedzieliska, Kty I i II, cae gminy - Suw, Radecznic, Szczebrzeszyna. Zainteresowanie nasz placwka byo due, ale znaczne utrudnienie stanowia jej lokalizacja - uciliwy dojazd, brak komunikacji, w zasadzie wszyscy podrowali furmankami. Wiosn 1950 roku Kasa zostaa przeniesiona z Wielczy do znajdujcego si w centrum obsugiwania Szczebrzeszyna - ulokowano j w domu p. Jzefa Zbka przy ul. Zamojskiej. Osada kadrowa: kierownik - Aleksander Garbacik, kasjer - Wawrzyniec Haasa, pracownik umysowy - Jzef Zbek. Od stycznia 1951 przejlimy obsug bankow Gminnych Spdzielni w: Szczebrzeszynie, Michalowie (pniej G [minna] S[ pdzielnia] Deszkowice. Celem usprawnienia obsugi rolnikw GS - w, szk oraz powstajcych instytucji otworzylimy punkty kasowe w: Radecznicy, Suowie, Michalowie; zatrudnialimy ju dwunastu pracownikw. Pomieszczenia Kasy stay si ciasne, uciliwe okazay si przepisy regulujce wymagania jakim powinny odpowiada Kasy, a w Szczebrzeszynie brako lokalu speniajcego te wymagania. W maju 1954 roku w Warszawie w siedzibie "Domu Chopa" odby si Zjazd Krajowy Delegatw Kas Stefczyka, na ktrym m. in. przyjto nazw Bank Spdzielczy. Do koca 1971 roku spacilimy w Banku Rolnym udzielony nam kredyt, mielimy wypracowany zysk w kwocie 500. 000 zotych. Walne zgromadzenie Delegatw podjo uchwa o koniecznoci wybudowania nowego, wasnego budynku dla potrzeb Banku Spdzielczego. Zarzd B. S. to trudne zadanie powierzy mnie. Du pomoc i zrozumienie wykazay wadze Szczebrzeszyna, a szczeglnie Przewodniczcy Rady Miejskiej. Uchwa Rady Miejskiej przydzielono Bankowi Spdzielczemu pusty plac w obrbie centralnego placu Szczebrzeszyna - placu Tadeusza Kociuszki. Po pokonaniu wielu barier administracyjnych sporzdzilimy dokumentacje, uzyskalimy pozwolenie na budow, ktra rozpoczlimy w 1975 roku. Koszt cakowity inwestycji wynis 1.100.000 z, cakowicie wypracowanych jako zysk B. S. By to pierwszy po wojnie nowy budynek powstay w Szczebrzeszynie. By duma i wizytwk miasta. Z chwil oddania budynku Banku Spdzielczego do uytku Cukrownia Klemensw2 zlecia nam swoj obsug z czasem zrobia to Mleczarnia Szczebrzeszyn. Bank Spdzielczy wzmocni swoj pozycj, by mocny finansowo. Cigle wzrastay zyski z obsugi kont i kredytw. Bylimy w tym okresie zdolni do wspierania inicjatyw i potrzeb w rodowisku, np. Zakupilimy 20 kompletw strojw dla zespou taca ludowego przy Liceum Oglnoksztaccym. Zesp by yw wizytwk szkoy i Szczebrzeszyna, zapraszano go do obsugi imprez i uroczystoci w okolicznych wsiach oraz okolicznych zakadach pracy. Organizowalimy wycieczki po Polsce na ktre byo zapotrzebowanie dla czonkw i pracownikw Banku Spdzielczego i ich rodzin. Dla upowszechnienia nawyku oszczdzania i racjonalnej gospodarki pienidzem wrd modziey, uczniw Zarzd B.S z mojej inicjatywy fundowa nagrody dla wyrniajcych si uczniw oraz opiekunw. Aktywizowalimy rodowisko wiejskie poprzez organizacj szkole i kursw w ramach wsppracy z Koami Gospody Wiejskich. Kka Rolnicze chtnie u nas lokoway wypracowane dochody, poniewa bylimy blisko i nie ograniczalimy swobody dysponowania ich pienidzmi. (Aleksander Garbacik) "Bartek" Kryptonim plutonu stacjonujcego w rejonie Szczebrzeszyna kryptonimy

Bartomiej Z pochodzenia chemianin, 29 wrzenia 1400 roku z nadania Wadysawa Jagiey otrzyma wjtostwo w Rubieszowie /Hrubieszowie/. Bartoszewski Konrad "Wir" Porucznik AK, komendant Rejonu Jzefw; jego oddzia stoczy wiele walk z Niemcami. 25 lutego 1943 zosta aresztowany wraz z Hieronimem Micem, ps. "Korsarz", naczelnikiem Urzdu Pocztowego w Jzefowie. Osadzeni zostali w jzefowskim areszcie gminnym. Odbili ich partyzanci po brawurowej akcji. Za kar Niemcy rozstrzelali na oczach mieszkacw tej miejscowoci jego rodzicw, siostr, ich dom zrwnali z ziemi. Basaj Stanisaw, ps. "Ry" (24.11.1917 25.03.1945), urodzi si w Polankach (powiat tomaszowski). W 1942 roku zorganizowa oddzia partyzancki Batalionw Chopskich "Rysia", ktry pod koniec okupacji liczy okoo 700 osb. Po wyzwoleniu organizowa w powiecie hrubieszowskim Milicj Obywatelsk - zmordowany zosta przez band UPA (Ukraiska Powstacza Armia, faszystowska nacjonalistyczna organizacja wojskowa dziaajca na wschodnich terenach Polski). Bczkowski Gustaw Z zawodu farmaceuta, urodzony 14 sierpnia 1879 roku w Jocu (pow. Piski), uczy si w Warszawie, kilka lat pracowa na Bakanach, gdzie zdoby gruntowne farmaceutyczne wyksztacenie. W roku 1931 przyby do Radecznicy, tutaj zaoy prywatn aptek (przetrwaa do koca 1951 roku; w styczniu tego roku zostaa upastwowiona, uzyskujc nazw "Apteka Spoeczna nr 110 w Radecznicy"). W czasie okupacji Gustaw Bczkowski zaangaowany by w dziaalno konspiracyjn suy pomoc partyzantom z terenu caej gminy. W aptece pracowa do koca swoich dni zmar w 1953 roku. (Stanisaw Zybaa) Beec Miejscowo pooona na Roztoczu rodkowym pocztkami siga wieku XV, wtedy na tych terenach pojawili si pasterze wooscy. W roku 1607 Samuel Lipski, na mocy pozwolenia Zygmunta III Wazy lokowa miasto Beec; poniewa w pobliu rozwija si Tomaszw Ordynacki stanowic zagroenie gwnie w zakresie handlu miasto Beec nie ostao si zbyt dugo w roku 1676 wymieniany jest jako wie. W roku 1756 zbudowano w Becu drewnian cerkiew greckokatolick; podczas I rozbioru Polski miejscowo znalaza si pod zaborem austriackim; w roku 1809 Beec wszed w skad Ksistwa Warszawskiego. Niemcy zajli Beec 18 wrzenia 1939 roku zaoyli tutaj obz pracy, w ktrym od wiosny 1940 osadzano ludno cygask, a nastpnie ydowsk winiowie budowali umocnienia przeciwlotnicze na granicy ze Zwizkiem Radzieckim. Jednym z winiw w pocztkowym okresie funkcjonowania obozu by szczebrzeszyski yd Efraim Farber swoje przeycia z tego okresu opisa we wspomnieniach zatytuowanych "W beeckim piekle" (zostay opublikowane na amach Ksigi Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie, Kiriat Yam 1984). Od marca 1942 roku obz w Becu sta si obozem zagady cznie ponioso tutaj mier okoo 600.000 ydw z Polski i Europy, w tym znaczna cz ydowskiej spoecznoci Szczebrzeszyna. Beec zosta wyzwolony przez onierzy Armii Krajowej w liczbie 700, ktrzy utrzymali pozycje do czasu nadejcia I Frontu Ukraiskiego. W roku 1963 na terenie byego obozu odsonito pomnik upamitniajcy Zagad; w roku 2008 otwarto muzeum jego dyrektorem zosta lubelski historyk dr Robert Kuwaek. Benderowie Jan i Sabina Waciciele kaszarni zlokalizowanej przy ulicy Zamojskiej (funkcjonowaa do lat 90 XX wieku) w Szczebrzeszynie "obrabiali kasz jczmienn, jaglan, i gryczan; biedni byli... Obydwoje ju nie yj, ponad 13 lat".. Na niewielkim drewnianym budynku, gdzie mieci si zakad zachowa si do dzi szyld z nazwiskiem Sabiny Bender. (relacja aszkiewiczowej ssiadki Benderw) Ber Issachar Do Szczebrzeszyna przyby na zaproszenie miejscowego kahau (XVI w ) by obj posad rabina, wczeniej pracowa w kilku miasteczkach na terenie Galicji. Jest autorem dwu prac: "Zwierciado kapastwa", oraz "Dary kapastwa". We wstpie do Darw kapastwa artowa sobie, i jest "podpor witej gminy Szczebrzeszyn pooonej w Rosji...". "Zwierciado kapastwa" napisane zostaa w roku 1550

(ydowskim 5310), wspomina w niej rabi Ber o swoim nauczycielu Remu z Krakowa. Bezruczko Marko Ukraiski pukownik, podczas wojny polsko rosyjskiej w 1920 roku kierowa obron Zamocia przed Rosjanami. Bezuch Czesaw Podczas okupacji peni funkcj rusznikarza w rejonie Skierbieszw i w gminie Grabowiec w obwodzie hrubieszowskim. Naprawia bro dla partyzantw zgrupowanych w Armii Krajowej, Gwardii Ludowej oraz dla partyzantw radzieckich. Biblioteka Akademii Zamojskiej Powstaa w roku 1596 staraniem Jana hetmana Zamoyskiego, ktry ofiarowujc uczelni swoje bogate o duej wartoci naukowej zbiory zapocztkowa rozwj placwki. Kolejne dary przekazywali zamojscy profesorowie, swoje prywatne zbiory moc zapisu testamentowego przekaza take Tomasz Zamoyski, ktry zapocztkowa budow gmachu biblioteki otwarcie miao miejsce w 1668 roku. Po raz pierwszy zbiory Biblioteki Akademii Zamojskiej zostay skatalogowane w latach 1674 1675 przez prof. wymowy Akadami Zamojskiej - Andrzeja Krobskiego; prof. Krobski skatalogowa ksigozbir wedug wydziaw Akademii jako: teologiczne, prawne, medyczne, filozoficzne, historyczne, retoryczne, matematyczne, poetycko gramatyczne, oraz libri exotici (ksiki o oryginalnej, mao znanej tematyce). W roku 1785 Stanisaw hr. Zamoyski przenis zbiory do Warszawy day one pocztek Bibliotece Ordynacji Zamoyskiej. Biblioteka im. Jakba Abramowicza Funkcjonowaa (w poczeniu z czytelni) w okresie midzywojennym; bya wasnoci gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie. Z ksigozbioru korzystao (stan na rok 1926) okoo 200 osb; w roku 1929 na uposaeniu biblioteki znajdowao si 500 tomw autorw polskich i ydowskich cznie. Przy bibliotece zorganizowano Kko Dramatyczne. Biblioteka Miejska w Szczebrzeszynie Historia Biblioteki Miejskiej w Szczebrzeszynie pocztkami siga roku 1906, wtedy nowo powstay oddzia Macierzy Szkolnej jako jedno z najpilniejszych zada przyj zaoenie biblioteki. Nieco wicej informacji na temat tej placwki pochodzi z roku 1938 staraniem Koa Mionikw Ksiki, ktremu przewodniczy dr Zygmunt Klukowski otwarto Bibliotek Miejsk. Okolicznociowe przemwienie na temat "Czowiek i ksika" wygosi dr Klukowski. Biblioteka funkcjonowaa do roku 1940, przed jej zamkniciem zdoano cz zbiorw rozproszy u czytelnikw celem uratowania przed zniszczeniem przez Niemcw. Dziaalno placwki reaktywowano w 1948 roku pracami organizacyjnymi zaja si ona doktora Wanda z Szymaskich Klukowska. Podstaw ksigozbioru stanowiy ksiki z jej prywatnych zbiorw, oraz ze zbiorw ma. Komitet Organizacyjny Biblioteki, ktry powoano w osobach: K. Kaucha, Z. Klukowski przewodniczcy biblioteki i S. Kilarski - wystosowa w dniu 1 padziernika apel do mieszkacw miasta z prob zwrot przechowywanych ksiek, oraz wsparcie finansowe; peny tekst apelu znajduje si w Ksidze Pamitkowej przechowywanej w zbiorach obecnej biblioteki. Na lokal biblioteczny przeznaczono pomieszczenie bdce wasnoci obywatela Budzyskiego. W odpowiedzi na apel zaczy napywa pierwsze ksiki i pienidze lista darczycw jest duga; warto jednak pozna nazwiska osb, ktre w trudnym powojennym okresie wykazay si obywatelskim poczuciem obowizku w nawiasie podano ilo ksiek lub kwot przekazan przez poszczeglne osoby: dr Z. Klukowski (15 ksiek), rodzina Szczygowskich (13), Anna Mystowska (6), Drodykowie (8 ksiek, w tym 5 dla dzieci), Spdzielnia Wydawnicza "Ksika" z Warszawy (6, w tym Manifest Komunistyczny Marksa). Pienidze ofiarowali: Kilarski (500 zotych), rodzina Adamusw z Klemensowa (500), Wadysaw Budzyska (100), Aniela Dziwota (100), Anna Pirg (100), M. Kotajwna (100), Aniela Basajewska (200), Zajdlicowa (100), Wincenty Szyduczyski (50), Makiewicz (50), B. Jasina (100), Wadysawa Guzowska (100), Guzowski (100), Smarkalowa (50), (cz nazwisk z powodu trudnoci odczytania nieczytelnych podpisw nie zostaa w tym przekazie uwzgldniona), Zwizek Kupcw Polskich - oddzia Szczebrzeszyn ofiarowa na mocy uchway z dnia 11 lutego 1949 roku 3000 zotych; na mocy uchway z dnia 13 lipca 1949 roku rwnie 3000 zotych. O dziaalnoci szczebrzeszyskiej biblioteki pisaa wczesna prasa: pod dat 27 stycznia 1949 roku "ycie Lubelskie" (nr 26) zanotowao "nastpio wreszcie dnia 16 bm. uroczyste otwarcie oczekiwanej od dawna biblioteki, pod dat 5 lutego 1949 roku (nr 35) Mieszkacy Szczebrzeszyna wierz, e miarodajne czynniki pamitajc o ich potrzebach kulturalnych

(Szczebrzeszyn nie ma nawet kina) przyjd bibliotece z pomoc w powikszeniu skromnego na razie ksigozbioru; pod dat 15 kwietnia 1949 (nr 104) "ycie Lubelskie" pisao: Niedawno uruchomiona Miejska Biblioteka Publiczna liczy ju obecnie blisko 200 czytelnikw. Bolczk nowo otwartej placwki jest zbyt maa ilo ksiek , posiada ona bowiem zaledwie 700 tomw". Dugoletnim kierownikiem biblioteki bya Maria Wjcik; w roku 1971 w "Bibliotecznej Subie Informacyjnej nr 1 " ukaza si artyku jej autorstwa informujcy o dziaalnoci placwki. Gdy odesza w 1997 roku na zasuon emerytur obowizki kierownika biblioteki przeja Maria Krpa - funkcj t sprawuje do dzi. W roku 1965 po odrestaurowaniu bnicy, ktra zaadaptowano na Dom Kultury biblioteka zostaa z prywatnego domu przeniesiona do nowego lokalu; obecnie mieci si w budynku Urzdu Miejskiego. Biblioteka Pastwowego Domu Modziey w Szczebrzeszynie O jej istnieniu wiadcz pojedyncze ju dzi egzemplarze ksiek zachowane w zbiorach biblioteki przy Liceum Oglnoksztaccym, ktre oznakowane s okrg piecztk o treci: "Pastwowy Dom Modziey w Szczebrzeszynie", w centralnej czci piecztki widnieje orze. Biblioteka "Sokoa" w Szczebrzeszynie Towarzystwo Gimnastyczne "Sok"/o Szczebrzeszyn prowadzio dla potrzeb swoich czonkw bibliotek; wiadomo, e jej opiekunem by Zomaniec (jego imi nie jest znane), nie wiadomo te jak bya zasobna i jakie publikacje skaday si na jej ksigozbir. Placwk zlokalizowano prawdopodobnie w wietlicy "Sokoa" (obecny budynek stolarni przy Szkole Zawodowej) wybudowanej staraniem dyrektora Fabryki Kalafonii i Terpentyny "Alwa" - Andrzeja Waligry. Biblioteka Szkoy Zamoyskich Nazwa piecztki (o owalnym ksztacie) z charakterystycznym koziokiem, ktr sygnowano ksiki bdce na uposaeniu biblioteki szkolnej w Szczebrzeszynie do roku 1852. Po zamkniciu wczesnej Szkoy Realnej ksiki zostay przekazane do Biblioteki Rzdowej. Na pojedyncze egzemplarz sygnowane wspomnian piecztk natrafi mona w zbiorach Biblioteki Jagielloskiej, Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Biblioteki Uniwersytetu Marii Curie Skodowskiej w Lublinie, Biblioteki im. H. opaciskiego w Lublinie. Biblioteka w szczebrzeszyskim Magistracie W roku 1929 liczya 455 tomw - ze zbiorw bibliotecznych korzystao 15 osb, wypoyczania ksiek odbyway si we w czwartki. Stan ksigozbioru znany jest na podstawie relacji Jadwigi Syrkowej kierowniczki Szkoy Powszechnej (eskiej nr 2) "ksiki stare, brak ksiek pisarzy wspczesnych, dobr nieszczeglny. Pienidzy na kupienie nowych ksiek nie ma". biblioteki zamojskich bibliofilw Do grona zamojskich bibliofilw, ktrzy posiadali niezwykle cenne z uwagi na zgromadzony ksigozbir, prywatne biblioteki naley zaliczy: Bolesawa Lemiana zgromadzony przez poet ksigozbir liczy okoo 1, 2 tys. tomw z zakresu: literatury piknej, filozofii, sztuki i ludoznawstwa w jzykach polskim, francuskim, rosyjskim i niemieckim. Kazimierza Lewickiego jego zbiory zyskay miano "biblioteki polonistycznej", wrd liczcych okoo tysica tomw, do najcenniejszych nalea niewtpliwie "Statut Jana askiego z 1506 roku". Edwarda Kopciskiego posiada zbiory z zakresu sztuki i bibliofilstwa, Wand Madlerow jej ksigozbir liczy 500 tomw, byy to dziea o treci przyrodniczo humanistycznej, Ryszarda Ostrowskiego zgromadzi szereg z zakresu sztuki drukowanej i grafiki. Michaa Pieszk zebra ok. tysica tomw z dziejw Zamocia i geografii, Zofi Pohosk jej zainteresowania oscyloway wok literatury piknej i humanistyki, std zgromadzone o takiej treci dziea. Bogaty zbir ex librisw oraz dzie z zakresu nauk prawniczych zgromadzi Henryk Rosiski. W bibliotece Kazimierza Zaremby znalazy si zbiory z zakresu sztuki i literatury piknej. Swoje biblioteki posiadali take: Janina Zubowiczowa jej ksigozbir obejmowa ok. tysica tomw z zakresu nauk humanistycznych i literatury piknej, oraz Wadysaw Romuald posiada ksigozbir religioznawczy. Bielak Antoni Pochodzi z Domorowa (pow. bigorajski), urodzony w 1889 roku. Nie ukoczy adnej szkoy samodzielnie zdobywajc wyksztacenie. Pracowa na roli. Przed wybuchem Rewolucji Padziernikowej powoany zosta do armii carskiej; od padziernika 1917 roku pracowa jako milicjant w Permie (miasto w Rosji nad rzek Kam, u stp gr Ural stanowicych granic midzy Europ a Azj). Od padziernika 1919 roku czonek

Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewikw). Bieliski Jan dr Absolwent szk szczebrzeskich, pierwszy w Polsce hydroterapeuta. Zaoy wasny zakad wodoleczniczy w Nowym miecie n/Pilic, uczestnik powstania styczniowego. Bie Pawe (16. 01. 1828 21. 10. 1886) pochowany jest na cmentarzu w Puszczy Solskiej. Rzebiarz ludowy. Jego dzieem s znane na terenie Bigorajszczyzny wiatki znajdujce si w miejscowych kapliczkach, m. in. w Banachach, na pograniczu Bidaczowa i azor. Jedna z rzeb Pawa Bienia, Matka Boa Bolesna w 1938 roku trafia do Muzeum Etnograficznego w Krakowie "Bilder fun a prowinc" ("Obrazki z podry na prowincj", 1891) Cykl reportay autorstwa Icchoka Lejbusza Pereca, w ktrych ukaza ycie spoecznoci ydowskich z okolic Tomaszowa Lubelskiego. Reporta powsta jako wynik bada grupy osb zorganizowanej przez filantropa Jana Blocha celem zbadania warunkw w jakich yj i pracuj ydzi z Tomaszowa Lubelskiego i okolicznych miejscowoci. Biliski Wojciech, pk. (19. IV. 1903 6. IX. 1985), uczestnik walk o Monte Cassino, pochowany na cmentarzu w Tomaszowie Lubelskim. Bigoraj Miasto pooone nad rzek ad na skraju Puszczy Solskiej w obrbie Kotliny Sandomierskiej. Zaoone zostao w XVI wieku przez Adama Gorajskiego. O wywodzeniu si rodziny Gorajskich, protoplast ktrej by Dymitr z Goraja od szlachty ruskiej - bojarw wiadczy dzi nazwa jednej z dzielnic Bigoraja Bojary. Prawa miejskie wraz z przywilejem na jarmark i targi otrzyma Bigoraj z rak Stefana Batorego w roku 1578. W roku 1699 staraniem wczesnego waciciela miasta Marcina Szczuki powsta pierwszy koci parafialny. Kolejny obiekt sakralny ufundowa w 1755 roku Eustachy Potocki wzniesiono wwczas barokowy kociek, przebudowany u schyku XIX wieku zosta zniszczony przez Niemcw podczas bombardowania Bigoraja w 1939 roku. Odbudowany po wyzwoleniu, peni dzi funkcje kocioa parafialnego. Bigoraj zasyn jako prny orodek sitarsko przetakarski; ju od XVII wieku poczynajc cae rodziny bigorajan trudniy si tym rzemiosem. Z wytworzonymi sitami i przetakami wdrowali w Polsk. Wytworzyli wasny, specyficzny jzyk, na lady ktrego moemy dzi natrafi w opracowaniach etnograficznych. Pamitki po bigorajskich sitarzach przechowywane s w miejscowym muzeum Zagrodzie Sitarskiej. W roku 1860 w miecie byo: 3. 215 Polakw, 1.804 ydw. W wieku XIX warto rocznej produkcji sit i przetakw wynosia 40.000 rubli; domw murowanych byo 483. Oprcz warsztatw sitarskich w Bigoraju funkcjonowaa fabryka kapeluszy; wyrabianiem sit zajmowali si take miejscowi ydzi byy to sita tzw. "niemieckie", lepsze gatunkowo od polskich. O Bigoraju pisa Ignacy Krasicki" "zaszczyt jego wieloraki, synny w sita i przetaki...". W latach trzydziestych XIX wieku istniay w miecie dwie parafie grecko - unicka, administratorem ktrej by Eliasz Sajkiewicz, oraz obrzdku aciskiego, ktr zarzdza Antoni Paszkiewicz. Po stumieniu powstania styczniowego wadze zaborcze za wszelk cen dyy do likwidacji obrzdku unickiego chcc by unici przechodzili na prawosawie ci protestujc zmieniali swj obrzdek na aciski; w parafii Bigoraj w omawianym okresie na takie posunicie zdecydoway si a 304 osoby. Jedn z parafianek Bigoraja oboono kar 25 rubli, ktre musiaa paci co tydzie d a nie powrci do obrzdku unickiego. Bigoraj by duym skupiskiem ludnoci ydowskiej tutaj y i pracowa dziadek Isaaca Bashevisa Singera ze strony matki Mordechaj Zylberman. Do miasta przyby ok. 1883 roku 12 stycznia 1884 roku naczelnik powiatu bigorajskiego zatwierdzi jego wybr na rabina; funkcj t sprawowa do roku 1913. W pocztkach XX wieku miasto zamieszkiwao ponad 3500 ydw, znajdowaa si synagoga, trzy domy modlitwy, szkoa ydowska, kilkanacie chederw, dwa cmentarze. W okresie poprzedzajcym wybuch II wojny wiatowej w Bigoraju znajdowao si sporo ydw "ich domy stay w rynku. Biedne i brzydkie. Rynek wyoony by kamieniami. Targi odbyway si w czwartki. Przy ul. Kociuszki (dawnej Tarnopolskiej) znajdoway si zabudowania bogatych ydw, bardzo adne, drewniane..." (relacja Haliny Raskiej). W latach 1916 1918 z inicjatywy koa Polskiej Macierzy Szkolnej zorganizowano pi bibliotek. Z roku

1919 pochodz informacje o istnieniu w Bigoraju Szkoy Handlowej; w powiecie Teodorwka funkcjonowaa Szkoa Rolnicza Ludowa eska. W roku 1936 gmina ydowska posiadaa wasn bibliotek. Z chwil wybuchu wojny miasto zostao zbombardowane i zniszczone. W Bigoraju (lub Dylach, istniej dwie wersje) funkcjonowa w 1944 roku obz pracy dla przesiedlonej ludnoci, gdzie Niemcy dopucili si wielu zbrodni. Na terenie miast i powiatu aktywnie zaznaczyli swoj obecno partyzanci z Gwardii Ludowej, Armii Ludowej, Armii Krajowej i Batalionw Chopskich - ich walk i powicenie upamitnia wzniesiony staraniem mieszkacw miast pomnik. Pamitki z przeszoci Bigoraja przechowywane s w Muzeum Regionalnym; z zabytkw warto wymieni wzniesiony ok. 1830 roku pomnik Ignacego Krasickiego, fundatorem ktrego by waciciel majtku Rnwka Nowakowski, przyklasztorne zabudowania OO. Franciszkanw z koca XVIII wieku. bigorajska szkoa przy zborowa Zaoona staraniem Adama Gorajskiego, utrzymywana bya z dochodw zboru kalwiskiego i dostpna dla wszystkich. Prowadzili ja nauczyciele rekrutujcy si z katechetw lub alumnw przygotowujcych si do stanu duchownego. W roku 1608 synod beycki skierowa do Bigoraja katechet Wojciecha Czechowica pracowa do roku 1610, nastpnie Andrzeja Jezierskiego (1610 1611). W roku 1630 decyzj [Zbigniewa?] Gorajskiego powoano na nauczyciela Jakuba Marcellusa. Program szkoy podobny jak w placwkach tego typu na terenie kraju. bigorajska suba medyczna w okresie okupacji Dyrektor - dr Stanisaw Pojasek, lekarze - Micha Kowalik, Andrzej Muranowicz (pracowa od roku 1942), Walerian Szczepankiewicz (od 1942 roku), Roman Szymaski, Stefan Szmidt, studenci medycyny Tadeusz Bachuta, Joachim Juhnke, Lucjan Kope, Zbigniew Krynicki, personel pomocniczy - siostry zakonne, przeoonymi ktrych byy: Alojza Zieliska (do 24. IV. 1942 roku) oraz Symplicja Pietrzniak. bigorajskie kapliczki Kompendium wiedzy na temat bigorajskich kapliczek (zlokalizowanych w samym miecie Bigoraju i na terenie powiatu) stanowi praca Krzysztofa Garbacza "Na szlaku bigorajskich kapliczek i krzyy przydronych" (Zielona Gra 2009). Poniej wykaz najstarszych kapliczek z omawianego regionu sporzdzony na podstawie podane pracy. Andrzejwka kapliczka z 1935 roku Andrzejwka Bukowa krzy z daszkiem z 1909 roku Bigoraj kamienna figura z 1699 roku, za jej fundatora uwaany jest Marcin Szczuka o czym wiadczy zachowana na jednej z bocznych cian inskrypcja...MS, starosta wwolnicki... krzy elazny na kamiennym cokole z XIX wieku, na ktrym w pocztkach ubiegego stulecia mieszkacy Bigoraja zawiesili tabliczk z napisem "Chwaa bohaterom 1863 roku" figura s. Jana Nepomucena z zachowan inskrypcj: Bogu na chwa Wiekowi na Pami dla Honoru S. Jana Obywatele Bigorayscy Sebastyan y Maryanna Grabiscy Stanisaw y Franciszka Jzefy y Doroty Grabiscy Stanisawa Zofia Mazurkowie y inni przykadni do tey Fundacyi, za staraniem IDX Sebastyana Szczerkowskiego Rk za Aug. Kuczyskiego te Postument wystawili Roku 1821 Bigoraj Puszcza Solska kapliczka z 1860 roku na cmentarzu; kapliczka domkowa z 1894 roku take znajdujca si na miejscowym cmentarzu Bigoraj Sl w zbiorach Muzeum Lubelskiego zachowao si zdjcie kapliczki z 1934 roku, autorstwa J. wieego (nr. negatywu: 4968) Ciosmy kapliczka domkowa z 1892 roku; fotografia z 1938 roku przedstawiajca krzy wykonany przez Franciszka Ciosmaka w 1851 roku, zachowana w zbiorach Muzeum Lubelskiego Dbrowica krzy "morowy" z 1848 roku Dbrowica Ciosmy kaplica kodowa powicona powstacom 1863 roku Korytkw Duy kapliczka supkowa z 1848 roku; kamienna figura Chrystusa z 1907 roku

Korytkw May Andrzejwka kapliczka z 1837 roku Majdan Stary - kapliczka kodowa z 1918 roku Potok Grny kapliczka domkowa z 1898 roku Tarnogrd kamienna figura w. Jana Nepomucena z 1848 roku bigorajscy dziaacze Polskiej Partii Socjalistycznej PPS rozwina swoja dziaalno w Bigoraju na przeomie XIX i XX wieku. Organizatorem by adwokat Wincenty Bubko, ktry zosta sekretarzem Powiatowego Komitetu Wykonawczego PPS w Bigoraju. Skad osobowy Komitetu stanowili ponadto: Seweryn Rutaski, Bolesaw Zarzycki, Jan Gogowski. Czynni bigorajscy dziaacze PPS to: Jan Jaboski, Antoni Markiewicz, Stanisaw Nahajski, Jzef Stryjecki, Kazimierz Szul. bigorajskie placwki finansowe okresu midzywojennego W latach dwudziestych ubiegego stulecia w Bigoraju funkcjonoway placwki finansowe, zaoycielami ktrych byli miejscowi ydzi: Bigorajski Bank Spdzielczy utworzony zosta w 1925 roku, obowizki prezesa peni Josef Wajsman Bank Udziaowy w Bigoraju powsta w 1928 roku, na prezesa wybrano Icka Wircnera Bank Kupiecki utworzony zosta w 1929 roku, jego dziaalno trwaa zaledwie trzy lata "prowadzi on podejrzane transakcje finansowe, nie mia obrotw, nie cieszy si zaufaniem ludnoci ani ydowskiej , ani polskiej". bigorajskie urzdy okupacyjne Utworzone zostay po opanowaniu miasta przez Niemcw, ktrzy uczynili z Bigoraja siedzib powiatu wchodzcego w skad dystryktu lubelskiego: Starostwo Powiatowe (Kreishauptmanschaft), Wydzia Powiatowy (Gemeindeverband), Agronom Powiatowy (Kreislandwirt), Urzd Pracy (Arbeitsamt), Urzd Techniczny, Urzd Skarbowy, Inspektorat Szkolny, Sd Grodzki. W Bigoraju posiaday swoje siedziby powiatowe komendy ronych rodzajw policji: Gestapo (Geheime Staatzpolizei), czyli Tajna Policja Pastwowa, Policja Kryminalna (Kripo), andarmeria, Pomocnicza Policja Porzdkowa (Sonderdienst), Policja Lena (Vertschutzkommando), Policja Polska (granatowa), Policja Ukraiska, Policja ydowska. W miecie stacjonowa take oddzia Policji Ochronnej Schultzpolizei (Schupo), oraz garnizon Wermahtu. Bin Szymon Prezes bigorajskiego Judenratu; w sierpniu 1940 roku wraz z vice prezesem Hillelem Janowerem odmwi wytypowania grupy ydw do obozu w Becu, oraz utworzenia Policji ydowskiej obydwaj wraz z pozostaymi czonkami Judenratu zostali rozstrzelani. Bojarski Micha Urodzi si w roku 1806, syn parocha. Ukoczy 5 klas szkoy redniej w Szczebrzeszynie. Wyksztacenie duchowne otrzyma w Chemie w 1831 roku, peni obowizki proboszcza w Tereszpolu; w roku 1875 przeszed na prawosawie. Zmar w 1878 roku. Biskupowicz Jakub (17. III. 1926 2002), urodzony w Hrubieszowie. W maju 1942 roku zosta wraz z grup 2000 osb pochodzenia ydowskiego (i z wasn rodzin) wywieziony do obozu w Sobiborze, skd uciek podczas synnego sobiborskiego buntu (wrzesie 1943 rok). Wstpi do partyzantki, po wyzwoleniu w szeregi Wojska Polskiego. W 1949 roku wyjecha do Izraela. bitwa pod Dubienk Rozpocza si 18 lipca 1792 roku pomidzy oddziaami armii koronnej dowodzonej przez gen. mjr. Tadeusza Kociuszk a oddziaami armii rosyjskiej pod dowdztwem pk. Palmenbacha bya najbardziej krwaw bitwa stoczon w 1792 roku. Dywizja Kociuszki poniosa znaczne straty okoo 900 zabitych i rannych, w tej liczbie 91 wzitych do rosyjskiej niewoli, utraconych 6 dzia. Pomimo klski zachowaa nadal sprawno bojow. Kociuszko zyska awans na generaa lejtnanta i szefa 4 regimentu buawy polnej koronnej, w dwa lata pniej zosta naczelnym wodzem powstania.

bitwa pod Panaswk Stoczona zostaa 3 wrzenia 1863 roku pomidzy oddziaem Marcina "Lelewela" Borelowskiego a Rosjanami. Przy pochwku polegych powstacw bra udzia Robert Przegaliski pod pisarz sdu Pokoju w Szczebrzeszynie ich ciaa zoono we wsplnej mogile naprzeciwko byej Fabryki Mebli w Zwierzycu. W 1923 roku zwierzynieccy harcerze wykonali brzowe tablice z nazwiskami polegych i umiecili je na obelisku (wedug Przegaliskiego polego 51 powstacw, ich nazwiska spisano i dugo byy przechowywane, w kocu lista zagina). Gdy sporzdzano wspomnian tablic z trudem udao si odtworzy 19 nazwisk, byli to: Bartod Jzef, Dulba Bronisaw, Dulba Walenty, Dulba Walery Dominik, Horodyski Wadysaw, Kaczaa Jakub, Neumark Bogusaw, Neumark Lambert, Nowacki Jan, Nyary, mjr. Remberger/Rainberger, Roller Seweryn, Skaowski Mieczysaw, Szmot Jan, Telesz Wojciech, Wiszin, Zagorski Jan, Zawirski Jzef. bitwy komarowskie Na terenie gminy Komarw miay miejsce trzy bitwy, z ktrych szczeglnie jedna na trwae zapisaa si w historii Zamojszczyzny, znana jako bitwa pod Komarowem. Pierwsza potyczka pomidzy XIX korpusem rosyjskim (stanowicym cz 5 armii rosyjskiej) a czci IV korpusu austriackiego (wchodzcego w skad 4 armii austriackiej) rozegraa si na terenie gminy Komarw w 1914 roku. Zmagania zakoczyy si porak i wycofaniem onierzy rosyjskich w gb Krlestwa Polskiego. Bitwa pod Komorowem miaa miejsce na polach Woli niatyckiej w 1920 roku. Stoczona zostaa stoczona przez uanw 1 Dywizji Jazdy pukownika Juliusza Rmmla i 1 Armii Konnej generaa Siemiona Budionnego. Walczce strony stoczyy j w szyku konnym z uyciem broni biaej. Bitwa zakoczya si sukcesem strony polskiej. We wrzeniu 1939 r. w Komarowie i jego okolicach walczyy oddziay Frontu Pnocnego z niemieck 4 Dywizj Lekk. Blumberg Ignacy Pierwszy burmistrz miasta Jzefowa powoany na stanowisko nominacj krla saskiego Fryderyka Augusta z dnia 15 marca 1811 roku. Mieszkacy Jzefowa na jego uposaenie zebrali kwot w wysokoci 300 zotych rocznie, z tego 100 chrzecijanie i 200 zotych ydzi. "Blumkowie" Popularna w latach dziewidziesitych XIX wieku w Zamociu rodzinna orkiestra ydowska, jej skad osobowy stanowio piciu braci Blumw. Grywane przez nich utwory miay charakter rozrywkowo zabawowy, to te chtnie zapraszani byli celem przygrywania do taca na organizowanych w Zamociu, bd okolicach balach. Bazik Franciszek (1927 2005), mieszka na terenie powiatu bigorajskiego; podczas wojny udziela pomocy potrzebujcym, czsto przechowywa zagroonych aresztowaniem. "Bdy " Opowiadanie Isaaca Bashevisa Singera o dziaalnoci sekty Sabataja Cwi w Szczebrzeszynie. Jeden z jej czonkw by soferem(pisarzem), gdy sporzdzi tekst dla szanowanego w miecie obywatela i bogatego czowieka Mota Wolbroma z bdem w domu tego ostatniego zaczy dzia si dziwne i przykre rzeczy: choroba ony rabiego Mota, poar... Po odkryciu bdu i zdemaskowaniu winowajcy sabatajczycy opucili Szczebrzeszyn. W miecie zapanowa spokj. Poruszony przez Singera problem rodzi pytanie: czy rzeczywicie w Szczebrzeszynie byli zwolennicy Sabataja, czy to tylko literacka fikcja. Historia milczy, ale dlaczego pisarz o tym wspomnia? W kadej opowieci, bajce, powiastce tkwi jaka cz prawdy... Bocheski Hipolit (1829 1891), rejent powiatu hrubieszowskiego, na stanowisku tym przepracowa 30 lat. Pochowany jest na cmentarzu w Hrubieszowie na jego nagrobku zamieszczono napis "Zostawi imi nieskalane, czyste. Przyjmij go Panie w progi wiekuiste". Bogdanowicz (...) Ostatni z bigorajskich sitarzy wedug przeprowadzonych przez studentw Zakadu Etnografii i Etnologii UMCS bada (1951 rok) "trudni si tkaniem siatki na krojscach (zamienna nazwa krosen), mia wwczas 60 lat, by kalek, mieszka na przedmieciu Bigoraja Bojarach.

Bogucki Bolesaw W 1906 roku zaoy w Szczebrzeszynie Towarzystwo Poyczkowo Oszczdnociowe; towarzystwa tego typu byy najbardziej rozpowszechnionymi instytucjami kredytowymi w pocztkach XX wieku na Lubelszczynie. Bohlen Antoni Dugoletni dzierawca Rogona, wykorzystujc spadek terenu przy drodze wiodcej do Zamocia (tu za dzierawion wiosk) pozakada w 1894 roku liczne stawy. Bohun Piotr Nauczyciel szczebrzeszyskiego gimnazjum, akowiec; wsppracowa z "Podkow". Wiosn 1939 roku przemawia na wiecu mieszkacw Szczebrzeszyna; z jego inicjatywy spalono kuk Hitlera puszczajc j jako Marzann na wody Wieprza. Bohun przyjani si z Zygmuntem Kimaczyskim. Nauczyciel szkoy powszechnej w w Czarnymstoku, pierwszy komendant placwki a potem rejonu Radecznica, zgin w styczniu 1943 roku zastrzelony przez Niemcw w obejciu gospodarza Furlepy w Czarnymstoku. Bojarski Micha Proboszcz unicki, tereszpolski. Urodzi si w 1806 roku, by synem parocha ( (duchownego unickiego), ukoczy 5 klas szkoy redniej w Szczebrzeszynie; wyksztacenie duchowne otrzyma w Chemie w 1831 roku. Prawosawie przyj w 1875 roku; zmar w 1878 roku. Borelowski Marcin Lelewel Marcin Borelowski urodzi si 29 padziernika 1829 roku w Pwsiu Zwierzynieckim (Podlasie). Zdoby zawd blacharza, nastpnie uczy si studniarstwa. Od 1860 roku zamieszka w Warszawie, gdzie czynnie uczestniczy w tworzeniu tajnych kek patriotycznych, w wydawaniu tajnej prasy, odezw, ulotek. Bra udzia w organizowaniu policji narodowej, a take produkowa bron i amunicj. Centralny Komitet narodowy majc na uwadze jego zasugi mianowa go pukownikiem i oddelegowa na Podlasie celem organizacji sil zbrojnych. Marcin Borelowski "Lelewel" walczy pod: Krasnobrodem, w poowie 1863 roku pod Tomaszowem Lubelskim. 3 wrzenia 1863 roku stoczy zwycisk bitw pod Panaswk. jego oddzia w poczeniu z grup powstacw dowodzonych przez Kajetana Cieszkowskiego oraz 17 kompani wgierska pod dowdztwem Edwarda Nyary stoczy 3 wrzenia 1863 roku bitw pod Panaswk ( bitwa pod Panswk) poczone siy trzech ugrupowa wynosiy 1100 onierzy; straty Rosjan w tej potyczce zamkny si liczb 300 onierzy (z 4000 biorcych udzia w walce), powstacy mieli 35 zabitych i 109 rannych. 6 wrzenia tego roku zosta miertelnie raniony pod Batorzem, gdzie poleg wraz ze swym adiutantem Wallischem Borman Jan Ucze Szkoy Wojewdzkiej W Szczebrzeszynie niezwykle staranny i pilny na co wskazuj jego notatki z przedmiotw "dawanych w Szkole Wojewdzkiej Zamoyskiej na rok 1825/1826..." zapisane w dwu brulionach na papierze czerpanym ze znakiem wodnym papierni ordynackiej nad rzek Sopot. W roku 1934 zostay przekazane przez ks. Gostyskiego do zbiorw Biblioteki Wojewdzkiej im. H. opaciskiego w Lublinie. Boromirski Gasper Komisarz obwodu hrubieszowskiego (XIX wiek), kawaler Orderu Legii Honorowej, jego pomnik znajduje si w Hrubieszowie. Borsuk Bolesaw Wieloletni sotys wsi Lipowiec (gm. Tereszpol), zmar w 2008 roku. Borucki (...) Z zawodu weterynarz, w okresie okupacji peni obowizki burmistrza w Szczebrzeszynie. Po roku urzdowania zosta zastrzelony przez Niemcw, chocia by Volksdeutschem (co odnotowa dr Klukowskim; w Dzienniku z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944, Lublin 1958).

Borowski Jzef Aptekarz z aszczowa, 29 lipca 1833 roku ukoczy Uniwersytet w Charkowie. W roku 1855 osiad w aszczowie. Niewielkie dochody uzyskiwane ze sprzeday medykamentw stay si przyczyn znacznego zaduenia. 27 lutego 1855 roku zmara mu ona, on sam zmar niedugo potem, 20 marca tego roku. Opiekun jego nieletnich synw Konstantego i Maurycego, ks. Antoni Kostkiewicz, proboszcz aszczowski po porozumieniu z rodzin zmarego i za zgod Sadu Pokoju w Tomaszowie przeprowadzi licytacj zaduonej apteki. W roku 1858 wraz z domem w ktrym zostaa zlokalizowana odsprzedano ja Wadysawowi Raczyskiemu; kolejnym wacicielem placwki zosta "prowizor farmacji Henryk Koskowski". Borzcki Teofil Absolwent szczebrzeszyskiego gimnazjum, przez pierwsze dwa lata po zoeniu egzaminu dojrzaoci pracowa w miejscowej szkole jako nauczyciel przedmiotw filologicznych, po czym wyjecha do Warszawy by podj studia filologiczne. W roku 1826 opublikowa prac "Tre logiki popularnej poprzedzona krtkim wykadem psychologicznym". Praca zostaa pomylana jako podrcznik dla suchaczy kursw przygotowawczych do Szkoy Gwnej. Boryski Jan Kanty, ks. Rektor hrubieszowskiej szkoy wydziaowej, w roku szkolnym 1828/ 1829; w placwce nauczano wg. uoonego przeze planu lekcji. Po raz pierwszy w historii szkoy poczy nauczanie religii z nauk o moralnoci. Plan autorstwa ks. Boryskiego obowizywa do roku 1833. W roku 1834 wyjeda do Warszawy celem zakupienia ksiek i pomocy naukowych do szkoy. Biblioteka szkolna wzbogacia si wwczas o: Dziennik Powszechny Krajowy z 1834 roku Tygodnik Polski z 1839 roku Dziennik Sylwan z 1832/ 1833 roku figury geometryczne ze skrzynk pamitnik rolniczo techniczno z roku 1833/ 1834 acuch mierniczy do pomiaru gruntu Bractwo Szkaplerne Najwitszej Maryi Panny Zaoone zostao w 1684 roku przez cechy rzemielnikw tomaszowskich; zatwierdzi je biskup chemski Jacek na wicach wicicki specjalnym pismem z dnia 19 maja 1684 roku. Bractwo w. Anny Utworzone zostao 8 maja 1598 roku przy kociele tarnogrodzkim z inicjatywy arcybiskupa lwowskiego Dymitra Solikowskiego za pozwoleniem biskupa przemyskiego. Celem dziaalnoci Bractwa... byo umacnianie wiary czonkw oraz dbao o ich morale. Brandt Jan Waciciel majtku Smory (powiat bigorajski), z zamiowania etnograf, z przekonania wielki patriota i spoecznik. Podczas I wojny wiatowej zajmowa si przemytem broni - gdy Rosjanie zbliali si do Smorynia wysadzi skad broni zlokalizowany w obrbie zabudowa na jego posesji. Jan Brandt jest autorem szkicw etnograficznych publikowanych na amach miesicznika geograficzno etnograficznego "Wisa": "Lud z okolic Smorynia w pow. Bigoraj" (Wisa 1903, t. XVII, s.511), "Przemys drobny w powiecie bigorajskim" (Wisa 1902, t. XVI, s.326). Brandt Jzef Stanisaw Adam Malarz batalista, syn lekarza ordynackiego Fryderyka Alfonsa i Krystyny Lessel, urodzony 11 lutego 1841 roku w Szczebrzeszynie. wiadectwo urodzenia zostao spisane w obecnoci prof. Gimnazjum im. Zamoyskich Fortunata Janiszewskiego, ks. proboszcza parafii Szczebrzeszyn Marcina Gosiewskiego, oraz ojca Fryderyka Alfonsa i brata matki Jzefa Lessla 29 lipca 1841 roku. Jzef Brandt mieszka w Szczebrzeszynie zaledwie kilka lat, gdy jego ojciec otrzyma posad akuszera gubernialnego rodzina Brandtw przeniosa si do Warszawy. Prace Jzefa Brandta znajduj si w krajowych i zagranicznych muzeach: Tarnowie, Warszawie, Krakowie, Bytomiu, Kielcach, Poznaniu, Toruniu, Lublinie, Wrocawiu, Monachium, Drenie, Rapperswil, oraz w posiadaniu prywatnych kolekcjonerw. Pierwsza wystawa prac artysty miaa miejsce w latach 1860 1862; prezentowa swoje ptna w Towarzystwie Sztuk Piknych w Warszawie. Jzef Brandt zmar 12 czerwca 1915 roku w Radomiu. W roku 1926 w Muzeum Okrgowym w

Lublinie prezentowano jego prace malarskie i rysunki. Brandt Stanisaw, ps. "Db" Urzdnik ordynacki ze Zwierzyca, komendant miejscowej szturmwki, zaangaowany w dziaalno konspiracyjn. Aresztowany w styczniu 1942 roku na skutek donosu "Wismana" (agenta Gestapo na Zamojszczyzn) przebywa w obozie koncentracyjnym w Owicimiu nr obozowy 68777, rozstrzelany 25 listopada 1942 roku Brandwoj Menia Zamojska ydwka, wacicielka budki ze sodyczami, ktr prowadzia w Zamociu przy Lubelskim Przedmieciu nr 142; w czerwcu 1926 roku zosta ograbiona przez drobnych wamywaczy na kwot 200 zotych. " Bratniak" Organ prasowy uczniw szkoy handlowej w Zamociu (okres midzywojenny). Brygada 2 im. Jarosawa Dbrowskiego Rejonem jej dziaa byy lasy Zamojszczyzny na wschd od szosy Sieniawa Bigoraj Frampol w kierunku pnocnym a do Krasnegostawu, wschodnim do Hrubieszowa, poudniowym do Rawy Ruskiej i Niemirowa. Do zada Brygady naleao utrzymanie w staym zagroeniu dla Niemcw szlaku kolejowego na trasie Rejowiec Lww, oraz szos: Bigoraj Szczebrzeszyn Zamo Wola Obszaska Jzefw Tomaszw Lubelski Zamo Tomaszw Lubelski Rawa Ruska Jzefw Zwierzyniec Zamo Hrubieszw Zamo Krasnystaw Szczebrzeszyn Turobin kiewka Krasnystaw z pord onierzy brygady wyodrbniono ponadto jeden baon, ktry mia za zadanie utrzymywanie kontaktw z oddziaami Armii Czerwonej. Bryk Aleksander Urodzi si 6. IX. 1905 roku w Zamociu, absolwent Pastwowego Seminarium Nauczycielskiego w Szczebrzeszynie, nauczyciel, kompozytor, muzykolog. W roku 1932 podj prac nauczyciela w gimnazjum w ukowie. Autor "Oberka od Szczebrzeszyna", ktrego nutowy zapis sporzdzony 15 lutego 1951 roku znajduje si w Zbiorach Specjalnych Biblioteki Wojewdzkiej im. H opaciskiego w Lublinie; spisany zosta dla potrzeb Polskiego Radia. Wykaz prac Aleksandra Bryka, oraz krtk notatk biograficzn zamieci Henryk Zwolakiewicz w Studiach i Materiaach Lubelskich. Etnografia I. Lublin 1962, s 13 14. Aleksander Bryk opracowa: lubelskie pieni regionalne na chr mieszany mski i eski, tace lubelskiego, tace symfoniczne, "Poradnik dla kierownikw zespow instrumentalnych", jest autorem "Obrazkw lubelskich", "Suity bigorajskiej", "Suity lubelskiej", wyda: 10 pieni lubelskich (Lublin 1954), 5 tacw lubelskich (Lublin 1952), Mach taniec lubelski (1953), Tace lubelskie Mazur (1957), artyku O muzyce ludowej (Kalendarz lubelski 1958), Karol Namysowski (Literatura Ludowa 1959, nr 5 6), prac powicona yciu i twrczoci Karola Namysowskiego - "Karol Namysowski" (Lublin 1961). Bubikowie Wielopokoleniowa rodzina z Wielczy. Jednym z najstarszych przodkw jest Maciej, w roku 1789 nazywany "Bubiek", a w roku 1797 "Bubiko". W latach 30 - tych XX wieku maestwo Bubikw Marianna i Tomasz ufundowali w Wielczy figur przydron: "Boe zmiuj si nad nami. Fundatorzy Tomasz i ona Maryanna Bubiki. 1934 r." (Krzysztof Leszczyski)

"buda" Kitowskiego Konny rodek transportu; kursowa ze Szczebrzeszyna do Zamocia w okresie midzywojennym jednorazowo mg pomieci okoo 20 osb. "budziarze" Troch zoliwe okrelenie uywane w odniesieniu do mieszkacw wsi Zastawie k. Goraja, gdzie w okresie midzywojennym i w pierwszych latach po wyzwoleniu istniaa bardzo licha (tzw. "budy") zabudowa. "Dopiero po wyzwoleniu zaczli podpala te budy i bra odszkodowanie by postawi przyzwoity dom" (relacja Tomasza Misy z Goraja). By moe (s to tylko domysy) mieszkacy Zastawia w odniesieniu do gorajakw, troch bogatszych, sytych uywali nazwy "sutry", ktre to okrelenie funkcjonuje w Goraju do dzi. (Tomasz Misa) Buhaczowski (...) Magister farmacji, waciciel skadu aptecznego w Szczebrzeszynie 15 listopada 1941 roku zosta rozstrzelany wraz z grup mczyzn ze Szczebrzeszyna w Zamociu. Bukowina k/Bigoraja Wie naleca do Akademii Zamojskiej, dochody czerpane tytuem opat czynszowych przez miejscowych wocian, oraz dochody z dzierawy miejscowej karczmy stanowiy uposaenie dla siedmiu profesorw zamojskich. Roczny dochd uzyskiwany przez akademi wynosi 1400 zotych rektor Akademii razem z kwestorem "kontrolowali zarzdzanie wsi i godzili spory gromadzkie". Bukowa miejscowo w pow. bigorajskim, istnia tutaj zaoony na pocztku okupacji obz pracy dla ydw Bulak Andrzej Woniak Marcin Bulakwna Magda Rodem z Suwka, lubia jedzi konno w mskim przebraniu. Jak gosi rodzinna opowie w roku 1863 ocalia ycie swemu starszemu bratu Janowi Bulak, ktry zosta ranny podczas potyczki z Rosjanami pod Suwkiem. (Aleksandra Bulak) Bunsch (...)/Bnsch (...) Podczas okupacji peni funkcj generalnego dyrektora Ordynacji Zamoyskiej; dziki jego staraniom zwolniono z obozu przejciowego w Zwierzycu 100 osb, pracownikw Ordynacji. Na stanowisko wybrany zosta przez okupacyjne wadze Zwierzyca w styczniu 1940 roku, w zarzdzaniu majtkiem ordynackim pomaga mu gwny ksigowy, ktrym z nominacji wadz niemieckich zosta Grosenik. bunt deszkowicki Mia miejsce w lipcu 1930 roku, wwczas kilkunastu mieszkacw wsi Deszkowice pod "wodz" Pawa Chwiejczaka chciao skosi pszenic rosnc na polu folwarcznym, ktre oddane zostao im w zamian za serwituty. Doszo do zatargu z policj aresztowano Chwiejczaka i jego pomocnikw. Cae zajcie opisano na amach wczesnego "Sowa Zamojskiego". Butler Antoni, hr. Waciciel Radzicina (pow. bigorajski); lokowa Frampol (Marek Butler fundowa dla kocioa we Frampolu rokokowe otarze), oraz Bia ad. Butler Franciszek Waciciel dbr Radzicin (powiat bigorajski), w roku 1705 zaoy wiosk Frampol w roku 1735 uzyskaa prawa miejskie. Bzdziuch "Twardowski" Franciszek (13. 07. 1906 26.02. 1979), skrzypek i zaoyciel orkiestry dtej (1951 rok) w Aleksandrowie (pow. bigorajski). Pierwotny skad zaoonej przez niego orkiestry stanowili: Jan Bzdziuch (syn zaoyciela) tenor, Grzegorz Bzdziuch (z Aleksandrowa III) klarnet, Stanisaw Nowak klarnet, Tomasz Przytua

trbka, Jan Nizio klarnet, Franciszek Muca bbenek i trbka, tenor, Jan Torba (Tarnowski) tenor, Roman Przytua bbenek, Bronisaw Sokal trbka, Adam Seroka trbka. Pierwszy wystp orkiestry mia miejsce podczas wit Wielkanocnych 1954 roku. Bystrzycki, ks Wikariusz szczebrzeszyski, w roku szkolnym 1815/1816 uczy religii w miejscowej Szkole Wydziaowej.

C
"cebularze" Lokalna nazwa stosowana na okrelenie mieszkacw Goraja, a to z tej racji i w przeszoci (okres midzywojenny) wiele osb, gwnie kobiet handlowao czosnkiem i cebul. Od "cebularzy" wzia swoj nazw gazeta "Cebulanka" (czyli Lokalne Nowiny Gorajskiej Gminy, dwumiesicznik Kka Dziennikarskiego dziaajcego przy Gminnym Orodku Kultury w Goraju), ukazujca si od maja 2009 roku pod red. Marty Miszczak, dyrektor Gminnego Orodka Kultury. cech sitarski bigorajski Powsta na pocztku XVIII wieku, w roku 1720 bigorajscy sitarze otrzymali przywilej nadany im przez Katarzyn Szczuck; kolejny dokument regulujcy dziaalno cechu to "Dekret dla cechu sitarskiego z 1746 roku" (obszerna tre dekretu zostaa opublikowana w XVIII tomie "Prac i Materiaw Etnograficznych", Wrocaw 1961, s. 296 299). W roku 1827 (wg. informacji zebranych przez Jana Brandta) w Bigoraju pracowao 343 sitarzy, w roku 1920 sitarze zaoyli stowarzyszenie pod nazwa "Stowarzyszenie Wytwrcw Sit w Bigoraju" pierwszym prezesem zosta Stanisaw Znak. cechy rzemielnicze hrubieszowskie Pocztek organizacji cechw hrubieszowskich przypada na pocztek XVII wieku w roku 1616 (starost hrubieszowskim by wwczas Jan kiewski, syn Stanisawa) powstao ich czternacie. Byy to cechy: rymarski, krawiecki, piekarski, szewski, kowalski, lusarski, bednarski, stolarski, stelmachowski, kotlarski, grabarski, cech zotnikw, miecznikw oraz tkacki. Ustawy cechw zostay zatwierdzone przez Zygmunta III Waz (cech szewski 7 marca 1616 roku), lub przez Jana kiewskiego (cech tkacki, 1616); powtrne zatwierdzenie ustaw cechowych miao miejsce w 1724 roku. Upadek cechw nastpuje wraz z utrat przez Polsk niepodlegoci (1772); w roku 1815 w Hrubieszowie istniay cechy: szewski, kowalski, bednarski, tkacki (ich skad osobowy stanowili wycznie Polacy), istnia cech mieszany kunierski, zoony z Polakw i ydw, oraz cechy stricte ydowskie krawiecki i szklarski. Cederbaum Alexander Redaktor, dziennikarz, dziaacz spoeczny i wydawca. Urodzi si w Zamociu w 1816 roku, od roku 1840 mieszka w Odessie, gdzie w dwadziecia lat pniej wydawa tygodnik hebrajski "Hamelic" ("Ordownik"); za w Petersburgu jego staraniem zaczto wydawa "Wiestnik ruskich Jewrejew". W roku 1871 wyjecha do Palestyny, tam kontynuowa wydawnictwo "Hamelic'a". Cielicki Jzef ks. (1896-1988) Urodzi si 14 marca 1896 r. w Urzdowie. Tu ukoczy szko powszechn Dziki sugestiom miejscowego nauczyciela podj nauk w Gimnazjum Mskim w Sandomierzu, a pniej w Seminarium Duchownym w Lublinie. 19 kwietnia 1919 r. z rk biskupa lubelskiego Leona Fulmana otrzyma wicenia kapaskie. Funkcj wikariusza peni w parafiach: w Konopnicy, Tarnogrze, Kolegiacie Zamojskiej oraz parafii w. Pawa w Lublinie. W Lublinie pracowa przez osiem lat (1924-1932) angaujc si w dziaalno Stowarzyszenia Modziey Polskiej i Akcji Katolickiej. Od 1929 roku prowadzi sekretariat generalny Ligi Katolickiej Diecezji Lubelskiej. W 1930 roku, w wieku 34 lat nominowany zosta na kanonika honorowego Kapituy Zamojskiej. Wiosn 1932 r. zosta mianowany proboszczem parafii w. Mikoaja Biskupa i dziekanem w Szczebrzeszynie. Gdy 30 czerwca 1933 roku dekanat szczebrzeszyski poczono z zamojskim, wwczas ks. Cielicki stan na czele najwikszego dekanatu w diecezji - dekanatu zamojskiego. W jego dekanacie znalaza si take Kolegiata Zamojska, w ktrej w maju 1939 r. zosta kanonikiem gremialnym. Funkcj dziekana peni do 20 marca 1946 r. Kapitua Kolegiacka nadaa mu ponadto tytu praata scholastyka (1952) i kustosza Kapituy (1959). Wraz z in. Waligr bra udzia w prbie rozbirki cerkwi unickiej Akcja ta zostaa powstrzymana z inicjatywy dra Klukowskiego.

*** Ks. Jzef Cielicki by organizatorem komitetu pomocy dla ydw zwaszcza w pocztkowym okresie okupacji. W czerwcu 1940 roku zosta aresztowany przez Niemcw i wywieziony na Rotund w Zamociu. Po kilku dniach nastpio zwolnienie, poniewa zgosi si za niego (dobrowolnie) ks. wikary Wadysaw Kos. Pniej ukrywa si na terenie diecezji tarnowskiej. Chorowa. W 1945 r. powrci do Szczebrzeszyna w rok pniej nowy biskup lubelski - Stefan Wyszyski, przenis go na probostwo do Zaklikowa. Pracowa tu dugo, powoli wracajc do zdrowia. Rwnie tutaj uzyska kolejne dowody uznania ze strony wadz kocielnych - w 1952 roku godno praata scholastyka, a w 1959 roku awansowa na najwysze po dziekanie stanowisko - praata kustosza w Kapitule Zamojskiej. Byy to dowody uznania poprzednich zasug ks. Cielickiego. W czerwcu 1969 roku z uwagi na stan zdrowia, i na wasn prob, zosta zwolniony z probostwa, przeszed na emerytur. Pozosta w Zaklikowie w charakterze rezydenta. Pniej jednak, w 1972 roku przyj stanowisko kapelana Zgromadzenia Sistr Opatrznoci Boej w Irenie. Tu spdzi ostatnich 16 lat ycia. W kwietniu 1989 r. mia obchodzi 70 -lecie stanu kapaskiego. Przysza jednak cika choroba, szpital i mier - zmar 31 grudnia 1988 r.(Leszek Balicki) Chechowski Tomasz Andrzej Kierownik objazdowej trupy teatralnej, ktra w roku 1832 dwa razy odwiedzia Hrubieszw (w kwietniu i czerwcu) "przedstawienia odbyway si w murowanej stajni na rynku..."; aktorzy zagrali m. in. komedi "Lekarstwo co minut", melodramat "Tysic lat, czyli ycie szulera", dramat "Sen, czyli kaplica Clenthorn" oraz fars "oko, mapa brazylijska". Chaniw Wie w powiecie zamojskim posiada bogat histori, ciekaw przeszo; pocztki miejscowoci sigaj poowy XV wieku, w roku 1419 dziedzice wsi Gworko, Manczyn i Mikoaj z Chaniowa wybudowali koci pw. w. Jakuba, Filipa i Mateusza. W XIX wieku w Chaniowie istniaa karczma, w okresie midzywojennym wie liczya 571 mieszkacw, w tym 16 osb pochodzenia ydowskiego. Podczas II wojny wiatowej mieszkacy wiele wycierpieli od Niemcw 19 padziernika 1942 roku hitlerowcy w nocy okryli wie, aresztujc 25 osb, w tym Wojciecha Peczyskiego ojca ludowej poetki Honoraty Banach (zgin na Majdanku). Z tej grupy 17 osb ju nie wrcio do rodzinnej wioski. 23 lipca 1944 roku wie zostaa spacyfikowana, rozstrzelano 45 mczyzn. Chodorowski Tadeusz Major, dowdca 3 batalionu 75 pp., zgin podczas potyczki z Niemcami w okolicach Zwierzyca (stacje kolejowe Biay Sup, Obrocz), ktra mia miejsce w dniach 17 18 wrzenia 1939 roku. Chwiejda Jan Mieszkaniec Latyczyna (gm. Radecznica), dziaacz ludowy okresu midzywojennego - organizowa na terenie gminy Radecznica obchody wit ludowych; wyjeda te na tego rodzaju uroczystoci do Szczebrzeszyna i Zamocia. Zawsze towarzyszya mu zaburska orkiestra w penym komplecie. W roku 1943 jak wspomina jego szwagier - Jan Krukowski z Zaburza - " jadc na wito ludowe do Zamocia przez Szczebrzeszyn zastpi nam drog komendant posterunku w Szczebrzeszynie Cymberski. Chwiejda wyci konie, nie chcia si zatrzyma i pojechalimy dalej w stron Zamocia. Cymberski jednak nie chcia da za wygran, siad na rower, wymin nas i pojecha w stron cukrowni w Klemensowie. Stan na mocie i znw chcia zatrzyma cay konwj. Chwiejda rwnie nie chcia si zatrzyma - wtedy Cymberski zapa konie za wdzido, a Chwiejda wsta z siedzenia i zacz batem okada Cymberskiego po rkach. Cymberski wtedy puci konie i my ruszylimy w stron Zamocia, a za nami cay konwj, okoo 100 furmanek - bo po drodze furmanki z okolic Szczebrzeszyna doczyy do nas. Po tym zdarzeniu Chwiejd aresztowano i osadzono na trzy miesice. Po wyjciu cay czas by nachodzony i przeladowany przez policj granatow. W czerwcu 1940 roku zosta ponownie aresztowany tym razem przez Niemcw - "to jego aresztowanie wspomina Jan Krukowski - miao co wsplnego z tym, e by lewicowych pogldw, i by oskarony do Niemcw jako komunista - tak mi owiadczy adwokat Ukrainiec - Sewer Krasnopera, ktry mia wpywy w gestapo i urzdowa przy Sdzie Okrgowym w Lublinie, a ja robic starania o Chwiejd, gdy by moim szwagrem byem kilka razy u tego adwokata. Po ostatnim pobycie u niego wprost mi owiadczy, e tacy ludzie jak Chwiejda wiata dziennego nie zobacz, gdy jest to przedwojenny komunista. Tak te si stao - z wizienia na Zamku w Lublinie zosta wywieziony do Owicimia, skd nie

powrci... " Chyliczkowski Jan, ks. (24. X. 1830 Warszawa 3. VI. 1902 Brze Kujawski). Ukoczy Seminarium Duchowne i Akademi Duchowna w Warszawie. wicenia kapaskie otrzyma 27 maja 1854 roku, w latach 1855 1858 peni obowizki katechety w II Gimnazjum Realnym w Warszawie. Obecno ks. Jana Chyliczkowskiego na Zamojszczynie datuje si od roku 1859, zosta wwczas proboszczem parafii w. Bartomieja Apostoa Goraju. Gdy wybucho powstanie styczniowe ks. Jan nie pozosta obojtnym wobec rozgrywajcych si wydarze w maju 1863 roku udzieli na swojej plebanii schronienia mjr. Waliszowi i kpt. Stpnickiemu ze sztabu pk. Marcina Borelowskiego Borelowski Marcin "Lelewel", gdy przeprawiali si przez Goraj. Aresztowany i skazany za ten czyn przez najwysze instancje sdu wojennego (Audytoriat Polowy) na kar mierci ocala dziki asce Namiestnika hr. Fiodora F. Berga (1790 1874, ostatni namiestnik carski w Krlestwie Polskim), ktry z uwagi na mody wiek skazanego (ks. Chyliczkowski liczy wwczas 33 lata)zamieni wyrok na zsyk w gb Syberii. W styczniu 1864 roku ks. Jan Chyliczkowski wywieziony zosta do Woogdy, a nastpnie Krasnojarska. Na zesaniu zbiera informacje, gromadzi materiay etnograficzne o mieszkacach krasnojarska i okolic, co zaowocowao wydaniem po powrocie do kraju interesujcej pracy "Syberia pod wzgldem etnograficznym, administracyjnym, rolniczym i przemysowo handlowym" (Wocawek 1898), ks. Jan jest take autorem "Kaza pasyjnych" (Warszawa 1890). Z zesania ks. Chyliczkowski powrci po 20 latach, nie mg jednak na mocy decyzji wadz zaborczych sprawowa posugi kapaskiej na terenie diecezji lubelskiej i warszawskiej wobec czego rozpocz prace w w diecezji kujawsko kaliskiej). Zmar w Brzeciu Kujawskim. Chytro (...) Z zawodu nauczyciel, z pochodzenia Czech, w 1937 roku przyby do Suwka (gm. Suw, pow. zamojski), gdzie rozpocz prac w miejscowej szkole powszechnej. le odnosi si do dzieci i ich rodzicw, czsto wymierza (nawet dziewczynkom) kare chosty bijc w przysowiow "ap". Jak si pniej okazao by czonkiem niemieckiej V Kolumny. Podczas okupacji wsppracowa z Niemcami na skutek jego donosu zgino z Suwka i okolic kilku mczyzn, ktrych Niemcy rozstrzelali na zamojskiej Rotundzie. Zosta zlikwidowany w czerwcu 1941 roku przez miejscowych partyzantw na drodze midzy Suowem a Deszkowicami. Wraz z nim zginli dwaj Niemcy. (Helena z Majewskich Bulakowa) ciaopalne cmentarzysko z koca epoki brzu w Bodaczowie Odkryte zostao w 1933 roku podczas naprawy drogi bitej, prowadzcej od Bodaczowa do pobliskiej cukrowni w Klemensowie na gbokoci 60 100 cm. Znaleziono cay szereg naczy, o ktrych poinformowa pracownikw Pastwowego Muzeum Archeologicznego (PMA) w Warszawie nauczyciel szczebrzeszyskiego gimnazjum Pawe Fenc. Przeprowadzone badania pozwoliy na ustalenie istnienia cmentarzyska kultury uyckiej. Wg. danych PMA w Warszawie znajdowao si wwczas (stan na rok 1933) kilkanacie naczy z Bodaczowa, na temat istnienia ktrych nie ukazaa si adna publikacja. cignienie losw Odbywao si podczas kadego egzaminu w Szkole Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie istniay wykonane w tym celu przez tokarzy drewniane kulki (gaki) z drewna bukowego - opatrzone byy numerami parzystymi i z drzewa grabowego te opatrzono numerami nieparzystymi. W zalenoci od tego, ktra kulka zostaa wylosowana ucze odpowiada na parzyste, lub nieparzyste pytanie, co w konsekwencji bardzo uatwiao nauk; losujc ucze ykiem doni wyczuwa ktre drewno jest bardziej mikkie. Cichocki Roman Absolwent szczebrzeszyskiego gimnazjum, znany jest jako wynalazca pugw. cmentarzysko kultury uyckiej w aszczowie Pooone jest na niewielkim wzniesieniu w pobliu rzeki Biaki taki sposb lokowania cmentarzysk zdaniem Jzefa Niedwiedzia jest charakterystyczny dla kultury uyckiej. W latach 1948 1985 w aszczowie odkryto i przebadano dwadziecia pi grobw nalecych do kultury uyckiej, oraz pi obiektw wczesnoredniowiecznych. "Cook Haitim" "Ucisk Czasw" - tytu pracy autorstwa Meira ben Samuela, szczebrzeszyskiego yda, wydana w 1650

roku w Krakowie. Zawiera opis pogromu spoecznoci ydowskiej podczas powstania Chmielnickiego w 1648 roku. "Coraz krtsza pami" Tytu wystawy zorganizowanej przez Muzeum Wsi Lubelskiej w 1987 roku w lubelskim salonie PP Desa przy Krakowskim przedmieciu 58 w Lublinie, na ktrej prezentowano przedmioty codziennego uytku (opakowania po artykuach spoywczych, butelki, opakowania po artykuach aptecznych, opakowania po rodkach czystoci, artykuy pimienne i papiernicze, szko stoowe i galanteryjne, fajans, porcelan, meble, ubiory, judaika, obrazy i. t. p.). Wrd prezentowanych eksponatw z terenu Zamojszczyzny znalazy si: butelka szklana po alkoholu, sygnowana (skrt) "J. Oster", Zamo gite krzeso wyprodukowane w Fabryce Wyrobw Drzewnych w Zwierzycu, zaoonej przez Ordynacj Zamoysk w 1884 roku narzdzie stolarskie z Goraja (okres midzywojenny) credo Bronisaw Pietruszyskiego Cytowane poniej sowa stanowiy yciowe motto zasuonego dla Szczebrzeszyna i polskiej kultury fizycznej Bronisaw Pietruszyskiego wypowiedzia je podczas uroczystoci wrczania mu nagrody przyznanej przez "Sztandar Ludu" w 1978 roku -"wsplnym naszym zadaniem jest nie tylko nauczy czego modzie, ale j wychowa w duchu patriotyzmu, poszanowania wsplnego dobra, niesienia sobie w razie potrzeby wzajemnej pomocy". Cruciger Feliks Urodzony w Szczebrzeszynie, syn Andrzeja. Pierwszy superintendent zborw kalwiskich w Maopolsce; w proczu zimowym 1529/1530 rozpocz nauk na Uniwersytecie Krakowskim studia ukoczy w 1535 roku bakalaureatem sztuk wyzwolonych. Mieszka w Niedwiedziu. Okoo 1546 roku wraz z dziedzicem tej miejscowoci Stanisawem Stadnickim przeszed na protestantyzm; w listopadzie 1550 roku uczestniczy w I Synodzie Kalwiskim w Piczowie. Na synodzie w Somnikach (25. X. 1554 rok), ktry to synod stworzy podstawy organizacyjne kalwinizmu w Maopolsce wybrano Crucigera superintendentem. Cukrownia Klemensw Powstaa z inicjatywy Maurycego hr. Zamoyskiego w 1895 roku (funkcjonowaa do roku 2004) obiekt zosta zlokalizowany zosta na gruntach wsi Bodaczw. Pierwszym dyrektorem cukrowni by Micha Lubiski, w roku 1912 funkcj t peni in. Wyszyski. Pierwsza kampania cukrownicza uruchomiona zosta pod koniec 1895 roku surowiec przerobowy, buraki uprawiano na gruntach ordynackich, take miejscowi chopi mogli sprzedawa zasiane przez siebie buraki. Dla potrzeb zakadu (jak podaje Krzysztof Czubara) uruchomiono sie kolei wskotorowej o dugoci 50 km cznie, ktr obsugiwao 6 parowozw i 90 wagonw. W latach trzydziestych ubiegego wieku cukrownie wydzierawiono spce akcyjnej "Towarzystwo Cukrowni i Rafinerii Klemensw". W roku 1940 obowizki dyrektora peni Stanisaw Maliski. Po wyzwoleniu cukrownia zostaa zmodernizowana; najwiksz moc przerobow uzyska zakad w latach szedziesitych ubiegego wieku produkowano wwczas rocznie ok. 12.000 ton cukru. Czarnouski (...) Aptekarz w Nowym Zamociu (1591) czarnostocki wiatrak Zlokalizowany w czci wsi zwanej "Rusi" stanowi podczas okupacji punkt obserwacyjny dla partyzantw z oddziau "Podkowy". Spon w 1967 roku. Czekanowski Stanisaw (1868 1963), ziemianin, dziaacz administracji pastwowej, w latach 1934 1944 peni obowizki prezesa Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego. Na lamach Tygodnika Zamojskiego (15 21 wrzenia 2010 r. nr 37 (1605) ukazay si jego wspomnienia z przeomu wrzenia i padziernika 1939 roku obrazujce wczesn sytuacje na terenie ziemi hrubieszowskiej, do druku zostay udostpnione przez prof. dr hab. Zdzisawa Szelga. Czernicki (...) Rodem z Zamocia, polski policjant aresztowany przez Niemcw i zamordowany w Owicimiu; w 1943

roku zostaa aresztowana jego crka Halina czonek Armii Krajowej. "Czernicin - dzieje wsi" Praca autorstwa Joanny Pawlas i Boeny Romaskiej - "Czernicin to jedna z wikszych wiosek gminy Turobin w wojewdztwie lubelskim. Ley na granicy Roztocza i Wyyny Lubelskiej. Wzdu wsi pynie rzeka Por, majca swoje ujcie w Wieprzu. Na pierwszy rzut oka nie odznacza si niczym szczeglnym - brak tu wielkich tradycji historycznych, bogatego folkloru, wielu sawnych ludzi. A jednak... przy bliszym poznaniu wie ta odkrywa swoje walory: czyste powietrze, pikne krajobrazy, ciekawe, czasem tajemnicze miejsca. Pikno Czernicina opiewa w swoich Sielankach yjcy i tworzcy tutaj w XVI wieku sawny poeta Szymon Szymonowicz..." - powstaa w kooperacji z uczniami szkoy podstawowej w Czernicinie (klasy I - IV), dostpna w bibliotece szkolnej, oraz na stronie internetowej: www.republika.pl/horajec czerniciskie obiekty sakralne Pierwszy koci (drewniany wystawiono w Czernicinie ok. 1326 roku, jego fundatorem by dziedzic Bogdan widwa z Szamotu ; patronk parafii czerniciskiej zostaa w. Katarzyna Panna. W czasie najazdw tatarskich koci zosta spalony. Na jego miejscu w 1416 r oku miejscowy dziedzic Dobrogost z Szamotu widwa wybudowa drugi z kolei koci ( rwnie drewniany), ktry rwa do 1736 r. W 1574 roku pojawili si we wsi kalwini - koci katolicki w Czernicinie zosta zamknity. Dopiero w 1595 roku, gdy Jan Zamoyski naby do swojej ordynacji Czernicin wypdzi std kalwinw i odda koci katolikom. W 1648 roku Czernicin przey najazd Kozakw, ktrzy znw zniszczyli koci. W 1740 roku z inicjatywy ks. Andrzeja Fabiaskiego, a nastpnie ks. Antoniego Grskiego zbudowano trzeci z kolei wityni przy ktrej istnia szpital. Koci wraz z budynkiem szpitalnym po 117 latach zosta rozebrany i na jego miejscu postawiono nowy. (Joanna Pawlas, Boena Romaska) czerniciskie szkolnictwo podstawowe Rozpowszechnianie owiaty w Czernicinie zapocztkowa w 1860 r. ks. Stefan Chamerski - zaoy szkk parafialn, ktra miecia si na plebanii. W 1868 r. przeniesiona zostaa do budynku gminnego, stajc si jednoczenie szko rzdow. Po odzyskaniu niepodlegoci w 1918r. wadze owiatowe zaczy przejmowa szkoy. Naleaa do nich rwnie szkoa jednoklasowa w Czernicinie. W 1923 r. szko jednoklasow przeksztacono na dwuklasow szko rozwojow. Jej kierownikiem zosta Jzef Ksiek. Wraz z on Zofi objli 2 etaty nauczycielskie. Szkoa miecia si w starym budynku nalecym do Urzdu Gminy w Turobinie. Byy tam dwa pomieszczenia uywane jako sale lekcyjne. W powojennym wyu demograficznym na jednego nauczyciela przypadao okoo 60 uczniw, do penej obsady brakowao 3 nauczycieli. Midzy 1928 a 1930 rokiem szkoa staa si 4 - klasow szko powszechn z picioma nauczycielami, do jej dyspozycji oddano budynek szkoy w urawiu z dwoma izbami lekcyjnymi. Od 1937 roku szkoa w Czernicinie funkcjonowaa jako 7- klasowa realizujc trzy szczeble programu w penym zakresie, budynku jednak nie rozbudowano. W latach wojennych szkoa pracowaa na okrojonym programie nauczania i w zmniejszonej do 3 obsadzie nauczycieli. Jednoczenie nauczyciele prowadzili komplety tajnego nauczania, liczce po kilku uczniw. Nowy budynek szkolny wybudowany zosta po II wojnie wiatowej w latach 1964- 1966 w ramach akcji "Tysic szk na tysiclecie pastwa polskiego". Nowy budynek mieci 8 sal lekcyjnych. Uroczysta inauguracja roku szkolnego odbya si po raz pierwszy w r.1966/67. W budynku szkoy obecnie znajduje si Izba Pamici Szymona Szymonowicza, w ktrej zgromadzono przedmioty znajdujce si niegdy w dworku poety, rozebranym przed II wojn wiatow. (Joanna Pawlas, Boena Romaska) Czerwienic Seweryn (1911 1948), onierz Armii Krajowej, wizie obozu na Majdanku (1941 -1943) i Borowicze (1944 1946), pochowany na cmentarzu w Kosobudach. Cybulska Jadwiga Nauczycielka ze szkoy powszechnej w Szczebrzeszynie opiekowaa si pierwsz druyn szczebrzeszyskich skautek powsta w dwudziestoleciu midzywojennym. Cyrku zamojski Powsta na mocy decyzji wadz carskich w 1782 roku, administracyjnie podlega Gubernium Lubelskiemu, porednio Zjednoczonej Kancelarii Austriacko Czeskiej w Wiedniu. Na czele urzdu cyrkularnego sta

starosta, oprcz niego zatrudnionych byo 2 3 komisarzy, sekretarz, dwaj kancelici, praktykant, dwch posacw. Cyrku dzieli si na 15 dystryktw sdowych praca kadego z nich kierowa justycjariusz; kasa cyrkuu zlokalizowana bya w kwi. Czajka Henryk (1926 2005), podczas okupacji zaangaowany w dziaalno Ruchu Oporu; wiziony na Zamku w Lublinie, w Dachau. Pooy due zasugi w odbudowie zamojskiej Starwki. Czarniecki Stefan Stanisaw Pisarz polny, koronny, spokrewniony z hetmanem Czarnieckim. Dokona wielu zapisw na rzecz kociow i i klasztorw, w tym w Zamociu i Wojsawicach wacicielem ktrych zosta w roku 1666 po oenku z Katarzyn Hulewicz. Czarnocki Adam (Doga Chodakowski Dorian) (1784 1825), etnograf, pierwszy polski archeolog; dziki jego odkryciom w pocz. XIX wieku wyjaniono sporn kwesti co do istnienia Czerwienia Czerwie Czarnystok Wie w powiecie zamojskim zlokalizowana na Roztoczu. Pocztkami siga schyku XVI wieku pierwsza wzmianka pochodzi z roku 1526. W roku 1564 Czarnystok nalea do braci Latyczyskich Jana i Mikoaja, w roku 1603 cz wsi odkupi od nich Jan Zamoyski i wczy do Ordynacji odtd Czarnystok pooony by w obrbie klucza gorajeckiego dbr ordynackich; na przeomie XVIII XIX wieku caa wie znajdowaa si w posiadaniu Zamoyskich. Tutaj podobnie jak w innych wsiach ordynackich stacjonowali dragoni onierze pozostajcy do bezporedniej dyspozycji ordynata i jego sukcesorw, penili sub przy kancelarii ordynackiej wykonujc rne polecenia. Dragoni nie odrabiali paszczyzny, za uytkowanie ziemi pacili czynsz - z wierci ana 75 zotych rocznie; w okresie wykonywania zleconych zada otrzymywali diet tzw. "strawne". W pocztkach XVIII wieku dzierawcami Czarnegostoku byli Modeccy. Wedug spisu z roku 1827 we wsi znajdowao si 100 domostw zamieszkaych przez 662 osoby, w roku 1880 domw byo 75 mieszkacw 635; w ich uytkowaniu pozostawao 2.052 mrg gruntu wociaskiego. W roku 1868 po ustanowieniu gminy pastwowej Radecznica Czarnystok zosta do niej wczony; wedug danych z roku 1877 administracyjnie przynalea do Guberni Lubelskiej, powiatu zamojskiego, gminy Radecznica, parafii katolickiej w Szczebrzeszynie sprawy sdowe rozstrzygano w Sdzie Pokoju w Szczebrzeszynie (tutaj te funkcjonowaa poczta obsugujca wiosk). W roku 1906 wjtem gminy Radecznica zosta wocianin z Czarnegostoku Kruszyski. Trzy osoby we wsi (rok 1912) zajmoway si handlem: Maria Mazurek prowadzia skad piwa sprzedajc je beczkami, Bruch Kletensbaum i Chuna Kafenbaum handlowali tytoniem i innymi drobiazgami; obydwie rodziny ydowskie wywieziono we wrzeniu 1942 roku do Szczebrzeszyna; z Kafenbaumw ocalaa Nesia i jej m Szloma. Czarnystok zosta czciowo wysiedlony w lipcu 1943 roku; grupa mczyzn, w tej liczbie Micha yp, Jan Smoter, Koprowski Seweryn, Kozowski (...), Koczot Stanisaw, Malec Stnisaw, b Jan znalaza si w obozie przejciowym w Zwierzycu. Podczas poaru wsi (lipiec 1944 roku) mieszkacy ratowali si ucieczk do pobliskiego lasu. Modzi nie zorganizowani chopcy prbowali walczy z wkraczajcymi do wioski Niemcami dwch zgino: Jan Maysz i Leonard Furlepa . 15 stycznia 1944 roku w Czarnymstoku zgin nauczyciel Piotr Bohun, zastrzelony zosta w obejciu gospodarza Antoniego Furlepy. Po wyzwoleniu daje si zauway niewielkie w skali wsi migracje mieszkacy Czarnegostoku wyjedaj bd w celach matrymonialnych, bd tytuem pracy zarobkowej: na Zachd wyjecha Stanisaw Furlepa do powiatu hrubieszowskiego Bolesaw Terejko, Jan Ducher, Jan Makowski. Do powiatu chemskiego - miejscowo Chredkw wyjecha Kazimierz Sidor, do Zgorzelca Tadeusz Wrona. 31 grudnia 1954 roku rozwizano gmin Radecznic, w jej miejsce ustanowiono pi gromad: Czarnystok, Gorajec, Zaburze, Radecznica i Zakodzie. W skaad gromady Czarnystok weszy wwczas trzy wsie Czarnystok, Trzsiny i Wlka Czarnostocka. W roku 1960 poczono Czarnystok z Gorajcem w jedn gromad z siedzib w Gorajcu; 1 stycznia 1973 roku poczono gromady Gorajec i Radecznica tworzc w ten sposb gmin Radecznica o 14 wsiach. W latach 1955 1975 mieszkacy Czarnegostoku przy wydatnym poparciu rzdowym zbudowali szos czc wie z Lipowcem; w rezultacie uzyskano poczenie samochodowe z: Bigorajem, Zamociem, Lublinem. W 1973 roku uruchomiono lini autobusow czc Czarnystok z Radecznic. W roku 1963 Czarnystok zosta zelektryzowany, w 1964 roku powstao Kko Rolnicze, ponadto wie zostaa wczona do obwodu lecznictwa otwartego z

przychodni zlokalizowana w Gorajcu. *** Od 1896 roku funkcjonowaa we wsi szkoa, ktra wzniesiono staraniem wjta gminy Radecznica na miejscu dawnego domu ydowskiego i kuni ydowsk rodzin usunito z zajmowanej posesji. Pierwszym nauczycielem by Zbyszkow z guberni orowskiej; za jego czasw zaoono przy szkole sad. Po nim pracowao trzech nauczycieli i jedna nauczycielka. Ostatni nauczycielk w okresie poprzedzajcym wybuch I wojny wiatowej bya crka popa z aszczowa Halina opatyska, ktra wsppracowaa z Rosjanami to za jej spraw dwaj gospodarze: Marcin Sitarz z Wlki Czarnostockiej i Andrzej Poznaski z Gorajca zostali zesani na Sybir. W roku 1916 na bazie tej szkoy zorganizowano szko ludow. W okresie midzywojennym gdy wzrosa liczba dzieci objtych powszechnym nauczaniem poza pomieszczeniami w szkole miejscowi gospodarze udostpniali swoje izby na zajcia lekcyjne. Byli to: Kruszyski, Smoter, Jurek. Wrd absolwentw szkoy podstawowej w Czarnymstoku znaleli si ludzie tej miary co: bracia Ferdynand i Czesaw Braszko (z zawodu lekarze), Aleksander Harkot peni obowizki przewodniczcego Rady Gminy Radecznica, byy wojewoda zamojski Stanisaw Rapa, ludowy poeta Wadysaw Koczot, emerytowny major WP Alfred Smoter, Maria Mrozek siostra w Zgromadzeniu Sistr "Wsplnej Pracy" od Niepokalanej Maryi; lubowania zakonne zoya dnia 15 sierpnia 1987 roku we Wocawku. Jzef Grygiel, ktry po ukoczeniu Kolegium Serafickiego w Radecznicy i Wyszego Seminarium Duchownego zosta ksidzem zakonnym o imieniu Anzelm w Zgromadzeniu Bernardynw. Na duchownego prymicjonowany zosta w 1933 roku; mieszka we Lwowie i Samborze - by proboszczem parafii Zawalw. W latach 1943 1946 peni funkcje kapelana w radecznickim kociele; std wyjecha do Dukli. Zmar 28 grudnia 1947 roku w odzi. *** Poprzedniczk stray poarnej w Czarnymstoku bya "stra ogniowa" zaoona przez ks. Gadysza, jednego z pierwszych proboszczw parafii Trzsiny zapewne potrzebna do obrzdku paschalnego przy symbolicznym grobie Chrystusa; do tej pory w obrzdku cerkiewnym taka oprawa wit Wielkiej Nocy nie wystpowaa. Czarnostocki oddzia stray poarnej powsta w 1923 roku naczelnikiem zosta podoficer WP Micha Bzdziuch, powierzone mu obowizki peni do roku 1930. Prezesem Zarzdu wybrano ks. Jzefa Gadysza. Inni czarnostoccy straacy znani z ofiarnej pracy to: Jzef Furlepa, Micha Furlepa, Micha Maysz, Wadysaw Olech, Jzef Maysz, Marcin Mrozek, Jan Kijek, Kazimierz Siemczyk, Marcin Maysz, Jan Byk, Antoni Mazur, Jzef Kruszyski, Stanisaw osiewicz, Jzef Jaska, Leon Rapa. Dziaalno oddziau zostaa przerwana na czas okupacji, po wyzwoleniu komendantem zosta Jan Furlepa po nim opiek nad straakami przej Feliks Smoter funkcj te peni przez kilkanacie lat na ile pozwalao mu zdrowie i kondycja fizyczna powoany w 1937 roku do wojska, (jego jednostka stacjonowaa w Kowlu), po kampanii wrzeniowej dosta si do niewoli niemieckiej, gdzie do maja 1945 roku zatrudniony by jako robotnik rolny. Przez osiemdziesit lat dziaalnoci czarnostockiej stray poarnej przewino si przez jej szeregi okoo 70% ogu mskiej spoecznoci Czarnegostoku; swoj prac w szeregach OSP dobrze przysuyli si wsi. *** Czarnystok naley do parafii Trzsiny erygowanie ktrej miao miejsce w 1925 roku. Pierwszym proboszczem zosta ks. Jzef Gadysz. Z chwil powstania parafii zaoono cmentarz; najstarsze nagrobki pochodz z lat dwudziestych XX wieku w 1925 roku pochowano: Janin Jasku i Jzefa Duchera, w rok pniej - Zofi Zdunek ze Staczykw i Magdalen Bzdziuch ze Stpnikw. Na trzsiskim cmentarzu spoczywaj take: Feliks Smoter dugoletni opiekun oddziau OSP (zm.1983), Jan Misig nauczyciel miejscowej szkoy (zm.1983), Pawe Krzak malarz (zm. 1992); cmentarz zlokalizowany jest na obrzeu lasu bdcego czci skadow Puszczy Solskiej. Trzsisk parafi na przestrzeni lat 1922 1995 zarzdzao dziesiciu ksiy, obecnie rezydujcy od 1996 roku ks. kanonik Julian Brzezicki jest jedenastym proboszczem na tej placwce. W pamici mieszkacw Czarnegostoku szczeglnie zapisali si: ksidz Gsiorowski sprawowa duszpastersk opiek nad Zwizkiem Maryi Niepokalanej zaoonym przez parafianki mode kobiety, prac ktrych kierowaa Antonina Picirek do Zwizku naleay: Sitarz, z Wlki Czrnostockiej, Bzdziuch, A. Picirek, Marianna Smoter, Helena z Sobczakw Wronowa, Leokadia Pacyk, siostry Krzysztoniwny Janina, Natalia i Genowefa, Helena Furlepa, Paulina Furlepa, Helena Furlepa, Janina Ryba, Malinowska z Wlki Czarnostockiej, Janina Sobczak, Genowefa Smoter, Janina osiewicz z Wlki Czarnostockiej, Leokadia Furlepa, Janina Wrona z Wlki Czarnostockiej. ks. Jzef Perskiewicz w 1943 roku wraz z mieszkacami parafii (ludnoci z Trzsin, Czarnegostoku) trafi do

obozu przejciowego w Zwierzycu gdzie suy duchow i fizyczn pomoc swoim wspwyznawcom. Jan Mazur zarzdza parafi w latach 1953 1957, ks. Szubartowski, Wacaw Daruk. W roku 1999 Jan Pawe II wynis na otarze ks. Zygmunta Pisarskiego; ks. Zygmunt administrowa trzsisk parafi w okresie od 2 maja 1930 roku do 8 lutego 1932 roku zgin 30 stycznia 1943 roku mczesk mierci w Goleszynie. Czermno Miejscowo pooona na pnocnym skraju powiatu tomaszowskiego, w przeszoci znana jako Czerwie ("Zoty Grd") i wchodzia w skad Grodw Czerwieskich stanowicych system obronnych umocnie; grody zlokalizowane byy na wschodnich ziemiach Polski rozcigay si od Horoda po Przemyl. Upadek Czerwienia nastpi w wieku XIII, kiedy zniszczyli je Tatarzy rozbierajc na rozkaz Batu Chana way obronne. Pierwsze wzmianki o Czermnie pochodz z 981 roku, wymienione zostao w "Powieci dobroczynnej", gdzie opisano wypraw Wodzimierza I na Lachw i zajcie przez jego wojsko grodw: Przemyl, Czerwie i innych. Od lat na terenie Czermna prowadzone s prace wykopaliskowe pod kierunkiem prof. Andrzeja Kokowskiego kierownika Katedry Archeologii UMCS. Czerwie Grd obronny zlokalizowany nad Huczw; od jego nazwy wzio si okrelenie "Grody Czerwieskie" dla zespou grodw rozmieszczonych midzy grnym Wieprzem a Bugiem, pord ktrych Czerwie i Woy (Grdek Nadbuaski) peniy funkcj obronn, pozostae: Guciw, Ssiadka, Szczebrzeszyn, Lipsko, znane byy jako orodki o charakterze gospodarczym. Grd Czerwie (obecnie wie Czermno k. Tyszowiec Czermno) funkcje obronne peni na przeomie X- XII, na ten okres archeolodzy datuj lady osadnictwa. Czerwieniec Agnieszka Mieszkanka Wielczy, rozstrzelana przez Niemcw we wasnym obejciu gospodarczym za opnienie w dostawie kontyngentu. Rodzinie nie pozwolono dokona pochwku wyznaczeni ssiedzi wykopali d obok stodoy, tam Niemcy wrzucili zwoki. (Bogusaw Garbacik) Czuwara z Lipikw Paulina Urodzona 25. 01. 1909 w Zadnodze, pow. Tomaszw Lubelski, absolwentka Szkoy Rolniczej w Sitnie. W latach 1936 1939 penia funkcj sekretarza Zarzdu Zwizku Modziey Wiejskiej RP (Rzeczpospolitej Polskiej). W czasie okupacji wstpia w szeregi BCh, a take zaangaowaa si w dziaalno Ludowego Zwizku Kobiet w roku 1942 zostaa przewodniczca na powiat tomaszowski. Braa udzia w bitwie pod Zaborecznem i R, gdzie zostaa ciko ranna. Od roku 1945 czonek Polskiego Stronnictwa Ludowego, od 1949 Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, penia rwnie funkcj radnej Powiatowej i Miejskiej Rady Narodowej w Tomaszowie Lubelskim. Za swoj postaw podczas okupacji i walk z wrogiem odznaczona mi. in. Srebrnym Krzyem Orderu Virtuti Militari, Krzyem Walecznych, Krzyem Partyzanckim. "Czyn chopski" Okrelenie najwikszej w dziejach Zamojszczyzny manifestacji antysanacyjnej, w ktrej uczestniczyo okoo 25. 000 robotnikw folwarcznych i chopw, w tym ok. 30% stanowia modzie wiejska; Dniem "Czynu chopskiego" ogoszono 15 sierpnia 1937. Czyka Onufry (23. VI. 1859 12. V. 1922), nestor pszczelarstwa w regionie hrubieszowskim, konstruktor ula, autor podrcznika z zakresu pszczelarstwa. Pochowany jest na cmentarzu w Hrubieszowie. D Dankiewiczwna (...) Nauczycielka pochodzca z Galicji, w latach dwudziestych ubiegego wieku skierowana zostaa do pracy w czteroklasowej szkole powszechnej w Podborczu (gm. Radecznica). Pomieszczenia lekcyjne mieciy si w domu Franciszka Krzaka. Daruk Wacaw, ks. Urodzi si dnia 15 sierpnia 1928 roku we wsi Zadbce, w powiecie hrubieszowskim, po ukoczeniu

Gimnazjum i Liceum Biskupiego w Lublinie w 1949 roku rozpocz studia teologiczne w Wyszym Seminarium Duchownym w Lublinie. wicenia kapaskie otrzyma dnia 20 lutego 1955 roku z rak biskupa lubelskiego Piotra Kawy. Pracowa jako wikariusz w parafiach abunie i Milejw. W roku 1965 zosta rektorem kocioa witego Ducha w Kraniku. W roku 1970 zosta mianowany proboszczem parafii Trzsiny, w ktrej pracowa do przejcia na emerytur w 1996 roku. Ksidz Wacaw Daruk zmar 12 kwietnia 2005 roku w szpitalu w Szczebrzeszynie po dugiej i cikiej chorobie; pogrzeb odby si w pitek, 15 kwietnia w parafii Trzsiny. Mszy w. pogrzebowej przewodniczy zamojski biskup pomocniczy Mariusz Leszczyski. Pochowany zosta na cmentarzu parafialnym w Trzsinach. Dawid Wincenty Syn Pawa i Anny ze Skubiskich Dawidw - urodzi si 1816 roku w Szczebrzeszynie tutaj uczszcza do szkoy redniej wspomnienia Wincentego Dawida z lat szkolnych opublikowane zostay na amach Kalendarza Lubelskiego (Notatki z ycia. Szkoy szczebrzeskiej po roku 1830. Kalendarz Lubelski 1879, s. 18 - 25). W latach 1837 1841 Wincenty Dawid studiowa na wydziale filologicznym Uniwersytetu Petersburskiego. Po zakoczeniu nauki pracowa kolejno w Suwakach i Lublinie. Zaangaowany w dziaalno Stowarzyszenia Ludu Polskiego zosta aresztowany w 1844 roku jako "podejrzanego politycznie wcielono go do armii rosyjskiej i wysano na Kaukaz", gdzie przebywa do roku 1853. Podczas pobytu na zsyce Dawid obserwowa ycie miejscowej ludnoci, sucha ich legend, poda, co zaowocowao napisaniem (uznanej dzi za czoow w jego twrczoci) powieci poetyckiej Tehe, czyli zburzenie auu Dubby. Powie kaukazka. (Warszawa 1860). Rzecz yczy dwojga modych ludzi, ktrych mio zagroona zostaa splotem wielu, czsto o podou polityczno plemiennym (rodowym) wydarze; au to osada grali kaukaskich. Kolejn prac z czasw suby wojskowej s Wspomnienia z podry i wycieczek po Kaukazie (wydane w latach 1854 1855); Wincentemu Dawidowi nie obce byy zmagania ludnoci polskiej mieszkajcej w rejonie Kaukazu o przetrwanie i zachowanie wasnej tosamoci, w tym utrzymanie jedynego polskiego kocioa w tych okolicach - przejty ich losem wyda po powrocie do kraju Wiadomoci o kociku katolickim w Diszlagarze na Kaukazie (Warszawa 1857) - cakowity dochd ze sprzeday opracowania przeznaczony zosta na potrzeby kocioa. Po powrocie do kraju podj prace w szkolnictwie pracowa w Lublinie, Pocku, Warszawie, wsppracowa z Redakcjami kilku czasopism, sam redagowa Wdrowca. Tygodnik powicony podrom i krajoznawstwu. Wydawa take znakomite i bardzo poczytne w wczesnej Polsce prace z zakresu pedagogiki: Krtka gramatyka polska (Warszawa Lublin 1882), Krtka gramatyka polska dla dzieci polskich (Warszawa 1864), Metoda pocztkowego nauczania czyli przewodnik dla rodzicw, pocztkujcych nauczycieli i w ogle dla osb kierujcych pierwsza nauk dzieci (Lublin 1868). Najwiksze uznanie jako pedagogowi przyniosa mu praca Nowa mnemonika, czyli sposb uatwiajcy nauk jzykw obcych, tudzie spamitywanie imion wasnych i cyfr w jeografii, statystyce i. t. p. (Warszawa 1854). Wincenty Dawid zmar 15 marca 1897 roku w Warszawie. Dawidkowicz Boruch Faktor yda Dawida, dzierawcy chmielnickiego. W roku 1643 sam Boruch by dzierawc tarnogrodzkim; z tego okresu znana jest tre kontraktu jaki zawar z Elbiet Kalinowsk, starocin kamienieck na zakup zboa w nalecych do niej dobrach. Dawidowski Tomasz Proboszcz szczebrzeszyski, y na przeomie XVIII i XIX wieku. Jego nazwisko figuruje w "Katalogach i spisach duchowiestwa diecezji chemskiej i lubelskiej z 1858 roku", ktre cytuje w pracy "Dzieje kapituy zamojskiej" Franciszek Stopniak (Lublin 1962). Ks. Dawidowski zmar okoo 1865 roku. "Dekady czytelnicze" Spotkania organizowane w latach siedemdziesitych ubiegego wieku na terenie wojewdztwa zamojskiego we wszystkich gminach. Tematami spotka byy: problematyka wychowania, rolnictwo, technika, tradycje kulturalne regionu dekanat szczebrzeski diecezji unickiej chemskiej Informacje odnonie jego istnienia pochodz z lat 1772 1914; stanowi wwczas jeden z 22 dekanatw tej diecezji. W roku 1772 w obrbie dekanatu znajdowao si 26 cerkwi parafialnych, w roku 1816, 16 cerkwi parafialnych i 7 filialnych (Bortatycze, Czarnystok, Kosobudy, Lipsko, Rozopy, Ruskie Piaski, Szewnia). W 1840 roku do diecezji chemskiej ukraiskiej, dekanat szczebrzeski naleao 95 wsi tworzcych 14 parafii;

wg. bada przeprowadzonych przez Witolda Kobuka rednia liczba miejscowoci skadajcych si na jedn parafi wynosia 6,8 wsi. W poowie XIX wieku (1863 rok) w obrbie dekanatu znajdoway si parafie: Bigoraj, Branew, Kosobudy, Lipsko, Obrocz (filia parafii w Tarnowie), Potoczek (filia w Szewni), Siedliska (filia w Bortatyczach), Sl, Suchowola (filia w Krasnobrodzie), Szczebrzeszyn (w roku 1842 proboszczem parafii by ks. Aleksander Grski); obowizki dziekana peni ks. Jzef Lisowski, proboszcz z Toplczy /k Szczebrzeszyna. Denkiewicz Micha Urodzony we wrzeniu 1893 roku w Wierzbie k. Zamocia. Ukoczy dwie klasy progimnazjum oraz kursy rzemielnicze. W latach 1912 1914 pracowa jako stolarz i robotnik na kolei w Smolesku; wcielony do armii carskiej odsuy w jej szeregach cztery lata (1914 1918; od kwietnia 1917 roku uczestniczy wraz z 17 Dywizj Strzelcw w walkach na froncie zachodnim). Bra udzia w rewolucji 1917 roku; w lutym 1918 roku powrci do kraju. Uczestnik powstania zamojskiego 1918 roku poszukiwany przez policj ratowa si ucieczk na teren Rosji. W okresie od stycznia do kwietnia 1918 roku peni obowizki intendenta w miskim szpitalu wojskowym. Pracowa ponadto w handlu (Misk, lata 1922 1923). W roku 1923 ponownie powrci do Polski, zatrudniajc si jako robotnik sezonowy i stolarz w Chemie, a nastpnie jako wspwaciciel sklepu. Wsppracowa z KPP, podczas okupacji niemieckiej wiziony w obozach w Owicimiu i Mathausen; w latach 1942 1945 czonek PPS, w roku 1948 wstpi do PZPR. "De obitu magnii Zamosci. Ad eius filium Thomam pro consolatione epistola i Honori herois Zamoscii" Tytu pomiertnych wspomnie o Janie Zamoyskich , wydanych w 1605 roku przez Dawida Hilchena, literata z Rygi w Brunszwiku. Depczyski Wincenty, ks. (20. 03. 1905 Krasnystaw 30. 01. 1979 Lublin). Ukoczy Gimnazjum im. Wadysawa Jagiey w Krasnymstawie, w roku 1929 Seminarium Duchowne w Lublinie. W roku 1950 uzyska doktorat z prawa kanonicznego na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, w roku 1963 otrzyma godno szambelana papieskiego. Od 6 listopada 1951roku 10 lipca 1977 roku peni obowizki dziekana i proboszcza parafii Tarnogrd. Ks. Wincenty Depczyski jest ponadto autorem kilku prac, niektre z nich, jak: Historia parafii Tarnogrd ukazay si drukiem. Opracowa ponadto: Histori parafii Krzeszw, Histori osady Krzeszw nad Sanem, Katalog kapanw diecezjalnych i niediecezjalnych zmarych w latach 1918 1978, ktrzy pracowali w diecezji lubelskiej oraz Martyrologium duchownych diecezji lubelskiej, zakonnikw oraz duchownych poza diecezjalnych nkanych w miejscach kani na terenie Lubelszczyzny w latach 1939 1945. W roku 1970 nakadem Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Tarnogrodzie ukaza si praca ks. Depczyskiego Tarnogrd 1567 1967. Monografia historyczno gospodarcza stanowica cenny przyczynek do poznania dziejw Tarnogrodu (egzemplarz dostpny jest m. in. w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Tarnogrodzie). deportacja ludnoci Zamojszczyzny Rozpocza si zim 1942 roku. Jedn z pierwszych wysiedlonych miejscowoci z Zamojszczyzny deportowano kilkadziesit tysicy osb, w tej liczbie 16. 000 Majdanku, 2.000 w Owicimiu, kilka tysicy osb, gwnie ludnoci wiejskiej roboty do III Rzeszy. Deportacja nie omina najmodszych mieszkacw germanizacji wywieziono do Niemiec 4,5 tys. dzieci. by Skierbieszw. Ogem znalazo si w obozie na zostao wywiezionych na Zamojszczyzny celem

deportacje ydw zamojskich ydzi z Zamocia a take przywiezieni tutaj z okolicznych miejscowoci, z centralnej Polski, Niemiec, Czech i Wgier zostali zatrzymani w getcie na Nowym Miecie, skd deportowano ich do obozu zagady w Becu. Pierwszy transport mia miejsce 11 kwietnia 1942 roku w przeddzie wita Pesach, co stanowio dla nich dodatkowy, bolesny cios, bowiem Pesach to wito wolnoci upamitniajce wyjcie ydw z niewoli egipskiej; wywieziono wwczas ok. 2500 osb. Kolejne transporty miay miejsce w maju, sierpniu, wrzeniu i padzierniku tego roku. "Descriptio veteris et novae Poloniae" Dzieo Stanisawa Sarnickiego wydane w 1585 roku w Krakowie, znajduje si w nim opis Kryowa, jako "fortecy murowanej w miejscu niezwykle dogodnym przeciwko najazdom Scytw, jak najlepiej uzbrojone na

wzr miast niemieckich". Deutschstmmige Akcja wyszukiwania spolonizowanych wsi niemieckich; polegaa na lokalizacji osiedlonych na Zamojszczynie na mocy dekretu cesarza Jzefa II z 14 marca 1784 roku potomkw byych kolonistw niemieckich z: Palatynatu, Alzacji i Lotaryngii. W wyniku przeprowadzonego rozeznania przez policje SS dystryktu Lublin akcj zdecydowano si obj wsie: Antoniwka, Biaobrzegi, Brody Due, Brody Mae, Horyszw, Huszczk, Poskie, Rogono, Sitaniec. Dni Staszicowskie Obchodzone s w dniu imienin (8 maja) zaoyciela Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego Stanisawa Staszica. Tego dnia w kocioach parafialnych na terenie gminy Hrubieszw odbywaj si msze w jego intencji. Gwne obchody uroczystoci maj zawsze miejsce w Dziekanowie, byej siedzibie Towarzystwa, gdzie do dzi istnieje okazay dworek, dawne locum Zarzdu. dobromierzyckie etony Suyy jako lokalny rodek patniczy podczas zakupu towarw produkowanych w folwarku Dobromierzyce gdy zarzdza nim Stanisaw Gsiorowski (y w latach 1838 1886); kilka etonw znaleziono w obrbie wsi. "Doktor Janusz Peter. Spoecznik i regionalista" Praca autorstwa Janusza Brodowskiego, czonka Tomaszowskiego Towarzystwa Regionalnego powicona yciu, pracy i pasjom znanego lekarza, spoecznika i regionalisty w jednej osobie dr Janusza Petera z Tomaszowa Lubelskiego autor pracy / biografii o swoim bohaterze wypowiada si tak: " w domu rodzinnym czsto syszaem wymieniane przez rodzicw nazwisko doktora Janusza Petera - lekarza, ktry y i pracowa w Tomaszowie Lubelskim. W szkole podstawowej, bdc na wycieczkach w Muzeum Regionalnym suchaem opowieci o Januszu Peterze. Mwiono o nim, jako o regionalicie i twrcy tego muzeum. Wspomnienia byych onierzy AK i BCh snute na zbirkach harcerskich, przy ogniskach, mwiy o nim, jako o lekarzu - partyzancie, ktry w czasie okupacji uratowa ycie wielu partyzantom polskim i radzieckim. Pracownicy szpitala wspominali go jako budowniczego nowego szpitala tomaszowskiego. Nazwisko doktora Janusza Petera na stae zwizao si z Tomaszowem Lubelskim." Praca zostaa wydana w roku 1997 nakadem Tomaszowskiego Towarzystwa Regionalnego. Dokument regulujcy sprawy pomidzy ydami a chrzecijanami rozsdzane przez sd jarmarczny w Zamociu Wydany zosta w 1604 roku przez ordynata Jana Zamoyskiego - zgodnie z treci Dokumentu... orzeczenia wydawane przez sd jarmarczny dla ydw winny by wpisywane do akt po polsku, a nie jak dotdotychczas po acinie, ktrego to jzyka ydzi nie znali. Doleal Kazimierz ps. "Dolina" Zgin w wieku 21 lat 4 lipca 1941 roku podczas akcji na kas gminn w Suowie. Wycofujca si grupa szturmowcw dowodzona przez "Narbuta" wrzucia do pomieszczenia w ktrym lea zabity "Dolina" wizk granatw by Niemcy nie rozpoznali zwok, a tym samym rodzina unikna represji. "Do moich towarzyszy oblenia" (przy szklance) Utwr Franciszka Kowalskiego, nauczyciela literatury polskiej w Szkole Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie. Gdy wybucho powstanie listopadowe F. Kowalski wstpi do powstaczego wojska; utwr ten napisa podczas pobytu w twierdzy zamojskiej, gdzie w stopniu podporucznika dowodzi plutonem w szwadronie kpt. Michaa Golejowskiego. Z okresu powstaczego pochodz 22 piosenki Franciszka Kowalskiego, najbardziej popularn, piewan do dzi jest zaczynajca si od sw: "tam na boniu byszczy kwiecie...". Dom schronienia dla ubogich starcw i kalek Utworzony zosta w 1845 roku staraniem hr. Andrzeja Zamoyskiego w Szczebrzeszynie - funkcjonowa dziki zabezpieczeniom na 38 morgach 76 prtach ziemi ornej i kowej, dzierawa ktrych przynosia rocznego dochodu 137 rubli. W przytuku znajdowao schronienie sze osb. Dom Starcw i Kalek

Funkcjonowa w Zamociu w okresie midzywojennym o jego nie najlepszej kondycji finansowej wiadczy fakt dokonywania darowizny przez obywateli Zamocia dr Dulewskiego i Tobiasza Fuksa; obydwaj wpacili pewne kwoty pienine. Domaski Eugeniusz (1913 kwiecie /maj 1940), oficer Batalionu Korpusu Pogranicza "Ostrg". Jeniec Kozielska, zgin w Katyniu. Eugeniusz Domaski pochodzi z Korytkowa Duego (pow. bigorajski) "dominium scebresinum" Posiado Dymitra z Goraja nadanie ktrej potwierdzi przywilejem z 1388 roku Wadysaw Jagieo. Skaday si na: Szczebrzeszyn, Turobin, Kranik, Goraj i okoliczne wsie. Dymitr jako dziedzic Szczebrzeszyna posiada wadz sdownicz, prowadzi szczebrzeszysk i okoliczn szlacht pod wasn chorgwi na wojn, zatwierdza powag swego imienia ("swoj zwierzchnoci") ukady majtkowe szlachty.

dominium Sistr Miosierdzia Do roku 1864 stanowiy miejscowoci: Wlka Panieska i Kalinowice; ponadto Siostry posiaday zabezpieczenie na "pastwie abuskim", ktre z lokowanych na nim 31.000 zotych wypacao Siostrom 800 zotych rocznego procentu. "pastwo abuskie" odziedziczyy siostry po Braciach Bonifratrach wwczas sprowadzone je z Zamocia do Szczebrzeszyna. "Dominium Tomasovience" Dobra wchodzce w skad klucza tomaszowskiego Ordynacji Zamoyskiej - Rogono, Wieprzowe Jezioro "z wsiami i dobrami przynalenymi", osiniec, Zawadki, Szara Wola, Wlka osiniecka, Pasieki, Maziy i inne miejscowoci. Zostay wszystkie wyliczone dyplomem cesarza Jzefa II z 1786 roku zatwierdzajcym Ordynacje Zamoysk; dyplom publikowany by w "Statutach Ordynacji Zamoyskiej". Dorfgemeinde Szczebrzeszyn Kreis Zamosc Gmina niemiecka utworzona 31 sierpnia 1943 roku po uprzednim wysiedleniu ze Szczebrzeszyna okoo 1000 osb, w miejsce ktrych sprowadzono kolonistw niemieckich. W skad gminy oprcz miasta Szczebrzeszyn weszo 31 wsi, w tym 13 polskich i 18 niemieckich w tych mieli zamieszka wycznie niemieccy kolonici. Oprcz tej nazwy na okrelenie Szczebrzeszyna uywano zwrotw "Hauptordf Szczebrzeszyn", lub "Stedgemeinde Szczebrzeszyn". Dostal Franciszek Lekarz medycyny, absolwent Akademii Wiedeskiej, 26 maja 1791 roku uzyska dyplom lekarski. W roku 1795 zamieszka w Tyszowcach, skd przyjeda do Tomaszowa celem wiadczenia usug medycznych. dragoni Formacja wojskowa, pierwotnie piechota, przemieszczajca si konno i prowadzca walk pieszo. Stanowiy j lekkie oddziay kawalerii, uzbrojone w krcice i szable. Ich zalet by wielka mobilno. wietnie walczyli w zwarciu. Dragonia naleaa do wojsk autoramentu cudzoziemskiego, ktre skaday si z rajtarii, arkebuzerii, piechoty oraz dragonii. Wojska zorganizowane byy w regimenty lub szwadrony skadajce si z kompanii. Z czasem dragonia zostaa przeksztacona w jazd, wyszkolon rwnie do walki w szyku pieszym. Pierwsze oddziay dragoskie pojawiy si we Francji w poowie XVI w., w Polsce w pierwszej poowie XVII w. W XVIII w. dragoni stali si jednym z najliczniejszych rodzajw jazdy w armiach europejskich. W inwentarzu woci szczebrzeskiej z 1653 r. spotykamy list nazwisk mieszkacw wsi urawnica, ich posiadoci i powinnoci ("osiado wsi urawnica"). Trzech z nich jest "na posudze", ktrej sens ju wyjaniano. Jednak nazwiska a szeciu osiadych gospodarzy opatrzono klauzul "dragon, suy". Dla pamici potomnych, by moe zainteresowanych, zanotujmy nazwiska tych dragonw. Byli to: Piotr Padrzyk, Machnio Hlipczyk (pniej Lipczyk),Wako Sierko, Hwiedko Tarabara, Jacko Jurkowic, Micha Wrbel. Wszyscy oni posiadali gospodarstwa panowe, a wic, jak na warunki urawnicy penowymiarowe, siedzieli wic na pankach, a ponadto "suyli". Byli wic zwolnieni z czynszw, co wynika z list poboru. W pniejszych latach w rejestrach poborowych spotykamy ponadto zapis: "z osobna pankw 4 kniaziowych, ktrzy dragonami su i wolni od czynszu". Dragonw byo zatem wicej o

nastpcw zasadcy urawnicy, ktrzy nie zostali nie wymienieni z nazwiska. Chodzio jednak najprawdopodobniej o potomkw Tarabarw, zaoycieli wsi. Ten zapis powtarza si w latach 1656, 1658, 1665, 1667. Warto zauway, e w poowie XVII wieku w urawnicy mieszkao ok. 25 rodzin. czna liczba dragonw w subie ordynackiej wynosia 12 lub 13. Co druga rodzina miaa zatem swego przedstawiciela w wojskach ordynackich. Nawet dzisiaj wie taka zyskaaby miano wojskowej. Nie mamy bliszych wiadomoci o przebiegu tej suby. Nie wiemy przede w wszystkim jak cise byy zwizki urawnickich dragonw ze sub. Nie ma bowiem dziennikw suby, tym bardziej zapisw o ich udziale w walkach. Nie mona wic oceni ich zasug bojowych. Pewne jest jednak, e suyli. Musieli wic oddawa si tej subie, uczestniczy w wiczeniach, wartach, eskortach, konwojach itp. obowizkach. Musieli wic bywa w wiecie, nabywa dowiadczenia, wiedzy i kultury. Przynosili pniej te wartoci do rodzinnej wsi. Byli take w korzystniejszej ni inni sytuacji materialnej. Szacuje si w literaturze, e roczny dochd netto kmiecia z gospodarstwa jedno anowego w latach 1560-1570 wynosi 30-35 z. Kwoty odu w wojsku ordynackim s take rnie okrelane. Oczywiste jest te, e od pobierano za czas rzeczywistej suby. Wemy jednak najmniejsz kwot 144 z rocznie, ktr ju wczeniej prezentowano. Jeli przyj, e rzeczywisty czas suby wynosi tylko nominalnego dawa on 36 z, a wic rwnowarto dochodu z jedno anowego gospodarstwa. W urawnicy gospodarstwa byy panowe. Musiao to by powane zasilenie gospodarstwa. Nie jest to jednak koniec dragoskiej historii urawnicy. Po pierwszym rozbiorze dua cz Ordynacji znalaza si pod zaborem austriackim. Wprawdzie po usilnych staraniach ordynata cesarz Jzef II w 1786 roku zatwierdzi istnienie ordynacji i cz jej praw, nie wszystkie przywileje udao si zachowa. Zlikwidowano przede wszystkim wojsko ordynacji. Wskutek tego posunicia 200 dotdotychczasowych staych dragonw, cho pewnie onierzy i innych formacji, ju w 1773 r. pozostao bez rde utrzymania. Ordynat postanowi ulokowa ich w 22 wsiach swoich dbr przyznajc im nadziay gruntw. Z lecych bliej urawnicy wsi byy to m. in.: Kosobudy, Czarnystok, Lipowiec, Gorajec a take sama urawnica. Ziemi t otrzymywali na wasno. (Leszek Balicki)

Drozd Lucjan Czonek zwierzynieckiego Koa piewaczego zgin w 1941 roku wraz z Franciszkiem Sierpiskim, take piewakiem. Druyna Pogotowia Powoana zostaa we wrzeniu 1939 roku w obrbie Placwki Pogotowia Spoecznego w Szczebrzeszynie. Skad osobowy Druyny... stanowio 38 harcerek (imienny wykaz znajduje si w pracy S. Jwiakowskiego Skauting i harcerstwo w Szczebrzeszynie 1915 1939 (Szczebrzeszyn 1994, egzemplarz dostpny w zbiorach Biblioteki Miejskiej w Szczebrzeszynie), w tym zastrzelona wraz z matk w sierpniu 1944 roku Maria Rytko, crka Leopolda. Druyna zakoczya dziaalno w listopadzie 1939 roku. Dubicki Stanisaw Mieszkaniec Zwierzyca, urzdnik ordynacki, zaangaowany w dziaalno konspiracyjn, komendant zwierzynieckiej szturmwki. Zgin w czerwcu 1941 roku . Dubiel Marianna Rodem z Frampola, czonek Zarzdu Gminnego Zwizku Bojownikw o Wolno i Demokracj, czonkini Armii Krajowej w okresie okupacji pracowaa jako sanitariuszka, po zakoczeniu wojny w Orodku Zdrowia we Frampolu. dubienieccy starostowie Starostwo dubienieckie niegrodowe (nazwane od miasta Dubienki) powstao przez wydzielenie niektrych dbr z dawniejszego starostwa horodelskiego. Wg. Lustracji z 1765 roku skadao si z: Dubienki, Uchanki, miejscowoci Starosiele, Berezowiec, Kadniow, Strzelce, folwarku Janw Ostrw. Starostami byli kolejno: w roku 1765 Eustachy Potocki, gen. artylerii litewskiej 1770 Adam Chooniewski, kasztelan buski 1771 Celestyn Czaplic , podkomorzy ucki Starostowie z tytuu sprawowanych urzdw opacali podatek od zarzdzanych przez siebie dbr: kwarty dochodw w skali roku (5802 z, 8 gr) oraz hiberny (podatek z dbr krlewskich na utrzymanie wojska)

472 z, 3 gr rocznie. Dubienka Pocztkowo miejscowo funkcjonowaa pod nazwa "Dbno" lub z jz. rosyjskiego "Dubno", jako taka przynaleaa administracyjnie do starostwa horodelskiego. Nazw "Dbno", "Dubno" przemianowano na "Dubienk" na mocy przywileju Zygmunta II wydanego w pocztkach XVIII wieku. Upadek Dubienki jako miasta nastpi po pierwszej wojnie szwedzkiej (1563 1570). W wieku Dubienka XIX stanowia jeden z gwnych punktw skadowych dla zboa spawianego po Bugu. duszpasterska wizyta Miaa miejsce w czerwcu 1905 roku, wczesny biskup lubelski ks. Franciszek Jaczewski odwiedzi Zamojszczyzn - by rwnie w Szczebrzeszynie, gdzie bardzo serdecznie podejmowali go zarwno katolicy, jak i miejscowa ludno ydowska - starzec mieszczanin wyraajc rado miasta i parafii caej poda chleb i sl..., kaha przez usta swego rabina zaznaczy, e wszyscy synowie Izraela podzielaj rado katolikw, bo i oni w biskupie katolickim widz posaca Boego, nioscego pokj i mio wszystkim bez rnicy - zanotowa relacjonujcy na amach "Kroniki Rodzinnej" przebieg podry ks. Karol Dbiski kanonik katedralny lubelski, proboszcz wostowicki i dziekan nowo- aleksandryjski. "dwoista danina dawna" Zobowizanie pienine, ktre w roku 1557 szczebrzeszyscy ydzi zadeklarowali si paci panu miasta Andrzejowi Grce tytuem wdzicznoci za "uchylenie zakazu zajmowania si handlem", ponadto Andrzej Grka podda ydw sdownictwu miejskiemu. "Dzieje, istota, wiata i cienie przyrzdw rozciganych" Praca dr Janusza Petera, dyrektora szpitala w Tomaszowie Lubelskim traktujca o sposobach, metodach, technikach medycznych stosowanych podczas leczenia zama koci. Tekst drukowany by na amach "Chirurgii Narzdw Ruchu", t. VIII, z. I, III, IV 1935 r; odbitka tego unikalnego dzi opracowania w iloci 39 stron znajduje si w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Tomaszowie. Dziekanw Wie zlokalizowana we wschodniej czci gminy Hrubieszw, od roku 1799 stanowia wasno Ignacego Cetnera, w roku 1800 odkupi ja Stanisaw Staszic - z chwil utworzenia Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Dziekanw by jedn z gmin Towarzystwa... Z tamtego okresu zachoway si we wsi: zarzdzwka Staszicowska - dworek przez wiele lat funkcjonowa jako rezydencja i kancelaria kolejnych prezesw Towarzystwa, zamieszkiwa tutaj rwnie Stanisaw Staszic podczas pobytu w dobrach hrubieszowskich, w roku 1815 dworek zosta spalony przez Moskali. Kunia z 1810 roku, oraz kaplica Grotthausw, dziedzicznych prezesw Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego. Dyakowski Kazimierz Byy czonek Polskiej Organizacji Wojskowej, kapitan rezerwy Wojska Polskiego; do roku 1939 pracowa w (nazwa nieznana) majtku na Woyniu. W czasie okupacji administrator folwarkw Ordynacji Zamoyskiej w Zawadzie, Poskiem I, Poskiem II. Do folwarku w Zawadzie doprowadzi i przekaza hr. Janowi Zamoyskiemu 80 sztuk koni, ktre uratowa ze stadniny hr. Aleksandra Ledchowskiego w Smrodanie. Wdziczny za ten nieoczekiwany dar Jan Zamoyski zatrzyma Dyakowskiego zatrudniajc go jako administratora folwarkw. Na przeomie 1941/1942 roku, kiedy na Zamojszczynie Niemcy wysiedlali poszczeglne wsi Kazimierz Dyakowski zatrudnia w administrowanym przez siebie folwarku wielu ludzi z AK, a sam folwark, jak wspomina pracujcy tutaj Aleksander Garbacik "by punktem zbornym onierzy Armii Krajowej." (Bogusaw Garbacik) Dygas Andrzej Fundator przydronej figury zlokalizowanej okoo 500 m od skrzyowania szosy szczebrzeskiej z Wielcz Komasacj. Obiekt zbudowany zosta w roku 1911 - przez dugi czas fundacj przypisywano rodzinie Machakw, a w kocu sprawa zostaa wyjaniona - " figura postawiona rzekomo przez Machakw jest figur postawion przez Dygasa Andrzeja w 1911 roku. W tych latach, a do poaru prawdopodobnie w latach 30 - tych, pole po drugiej stronie szosy (po stronie Niedzielisk) naleao do Dygasw. Po poarze i po komasacji nastpia zmiana miejsca pola na Wielcz nr 102 wraz z przylegymi gruntami i od tej pory

Machakowie mieszkajcy przy figurze w wyniku upywu czasu i potrzeby konserwacji podpisali figur swoim nazwiskiem. Tak powiada ciotka siostra mego dziadka Mariana, a crka Walentego i Anny Dygas",relacja Mariusza Dygasa potomka wielckich Dygasw. (Krzysztof Leszczyski) Dym Micha Pracownik Powiatowego Urzdu Bezpieczestwa w Zamociu od 10 listopada 1944 roku. O jego poczynaniach wspomina Stanisaw Ferenc, byy sotys wsi Podborcze (jego wspomnienia zatytuowane "Mj pamitnik" opublikowane zostay w: "Pamitnikach Nowego Pokolenia Chopw Polskich", t. IV. Warszawa 1998. Jako pracownik zamojskiego UB dokona rwnie rewizji w domu Jana Krukowskiego w Zaburzu, ktry (oprcz meldunkw kierowanych do niego podczas okupacji przez Wyupka "Wart", Madeja "Mrwk", Grygla "Ora", Mazurka "Przemysawa", Cichoskiego "Lisa"- intendenta szczebrzeszyskiego szpitala, Grabowskiego "Toka" oficer szkoleniowy komendy okrgu IV BCh, Malinowskiego "Kosa", Godzisza "Kranika" i innych) przechowywa egzemplarze konspiracyjnego pisma "Z Ziemi wysiedlonych" oraz "pisma rnych wydawnictw i organizacji o rnych odcieniach politycznych, o wadze od 40 do 50 kilogramw. Wszystko to zostao zabrane i na pewno zniszczone przez Michaa Dyma byego pracownika Urzdu Bezpieczestwa w Zamociu, ktry dokona rewizji na skutek jakiego donosu na mnie... - zapisa J. Krukowski w swoich wspomnieniach, tekst ktrych dostpny jest w Bibliotece Publicznej Gminy Radecznica w Radecznicy. Dymitr z Goraja Z pochodzenia Rusin, piecztowa si herbem "Korczak"; pierwszy waciciel Szczebrzeszyna, ktry otrzyma wraz z powiatem szczebrzeskim w 1379 roku od Ludwika Wgierskiego. Dymitrowi przysugiwao prawo sdzenia osiadej w nim szlachty; nadanie to potwierdzi w 1388 roku Wadysaw Jagieo dodajc mu klucz turobiski, na ktry skaday si Turobin, Czernicin, Wola Czerniciska, Tarnawa, abno, Biskupie. Prze wiele lat Dymitr z Goraja peni obowizki podskarbiego koronnego w roku 1398 jego staraniem parafia szczebrzeszyska zostaa podporzdkowana w obrbie administracji kocielnej arcybiskupowi halickiemu Jakubowi Strepie, wwczas cay powiat wraz miastem wczony zosta do metropolii halickiej - chocia nie bezporednio, przegradzao go z metropoli ksistwo beskie. Podczas swojej bytnoci w Szczebrzeszynie Dymitr fundowa w 1394 roku koci drewniany, jego opiekunem zosta nieznany z nazwiska rektor Jan; w roku 1398 dla nowo powstaej parafii wyznaczy uposaenie potwierdzone przez Jakuba Strep, w roku 1398 wznis drugi koci pod wezwaniem w. Trjcy, przy ktrym osadzi Franciszkanw. Dzieje kapituy i kolegiaty zamojskiej w wietle zachowanych materiaw rdowych. Materiay rdowe dotyczce kapituy i kolegiaty zamojskiej zachoway si w Zespole [Akt] Kapituy i Kolegiaty przechowywanym w zbiorach Archiwum Pastwowego w Lublinie zebra je i opublikowa ks. Bolesaw Kumor. *** W roku 1658 (w Wielki Czwartek) wybuch w Zamociu poar, ktry strawi cz kocioa, oraz cz domw kapitulnych przy nim. Spaliy si rwnie prawa, przywileje, fundacje, rozporzdzenia i zapisy kolegiaty przechowywane w archiwum kapitulnym zeznania w tej sprawie skada 18 maja 1658 roku przed Trybunaem Lubelskim wczesny kanonik i prokurator (penomocnik w sprawach kontaktw z instytucjami rzdowymi) kapituy zamojskiej Jan Unikowski; protok sporzdzi Feliks Szaniawski, notariusz lubelski. W dniach 5 14 maja 1671 roku biskup Krzysztof egocki dokona wizytacji kolegiaty zamojskiej, w sporzdzonym przez siebie protokle wizytacyjnym zamieci dodatkowo spis inwentarza kolegiaty i poszczeglnych kaplic funkcjonujcych przy niej, oraz zestawienie sum i czynszw kapitulnych. Dokument ten ma niezwyk warto historyczn stanowi szczegowy wykaz pozostajcych na uposaeniu zamojskiej wityni przedmiotw i szat liturgicznych z uwzgldnieniem ich walorw artystycznych, fundatorw, wskazania osb, ktre z nich korzystay podczas sprawowania liturgii, czy posug kapaskich maych kobiercw po nieboszczyku x. Fotynowiczu 4, acuch zoty w pancerz robiony, ktrego jest okci trzy i podany ad usum infuatom zamojskim tylko w ten czas, kiedy pontificaliter celebruj od J.W.W. Tomasza i Teresy ordynatw Zamoyskich fundatorw anno 1746, ornat na dnie biaem w kwiaty, rznego koloru wyszywane jedwabiem, ze sto i manipularzem od JW.imc. x. Pawowicza dziekana zamojskiego. Lektura protokou z przeprowadzonej wizytacji w kolegiacie zamojskiej (24 kwietnia 1765 roku) dostarcza take kilku innych wanych informacji biblioteka kapitulna[znajdowaa si] w szafie za

krat w kaplicy w. Wojciecha. Fundatorem kapeli muzycznej by Mathiam Pawowicz, infuat zamojski na ktr de propio peculis viva manu da i lokowa sumy kapitalnej z pol[skich] 19 500 et quidem: 1 Na ydach starszych woyskich, na ktrych ydzi starsi zamojscy iuxta oboquentiam iuscriptionis in Castro Besensi facte tenetur censuum corocznie paci binis rathis [musieli] od sumy kapitalnej z pol. 6.000. 2 Na kahale turobiskim wedug inskrypcyjej in actis commissorialbus arcis Zamoscensis uczynionej z pol. 7500. 3 Na kahale szczebrzeskim coram itidem, actis commisorialibus zeznanej i zapisanej sumy zl pol. 3.000. 4 Na kahale janowskim itidem coram iisdem actis commisorialibus zapisanej zl pol. 1000. Podczas I rozbioru Polski w 1772 roku Zamo znalaz si pod zaborem austriackim; dziaalno najwaniejszych instytucji spoecznych w miecie zostaa wstrzymana zamknito Akademi zamojsk, Seminarium Duchowne, kolegiat, zawieszono dziaalno funkcjonujcej przy wityni kapituy zamojskiej, ograniczone zostay przywileje infuata zamojskiego. Zaistniaa sytuacja niosa ze sob zrozumiale komplikacje staa si przedmiotem wielu zabiegw zarwno ordynata Andrzeja hr. Zamoyskiego jak i wadz duchowych kolegiackich o zachowanie priorytetowych dla Zamocia i jego mieszkacw wartoci. 4 stycznia 1786 roku Andrzej hr. Zamoyski powoujc si na postanowienia konstytucji sejmowych Rzeczpospolitej, oraz zwizanych z Ordynacj Zamoysk przedoy cesarzowi Jzefowi II prob w sprawie przywrcenia do ycia kolegiaty zamojskiej. Poczynania ordynata czynnie wspiera dziekan infuat zamojski Aleksander Trbiski, ktry w 1790 roku w imieniu kapituy zamojskiej zwrci si do cesarza z prob o przywrcenie do ycia innych, wanych dla ycia spoecznego miasta instytucji obok kolegiaty wymienia take akademi i seminarium duchowne. Kady dziekan infuat zamojski z chwil utworzenia kapituy otrzymywa przywilej noszenia infuy podczas speniania czynnoci liturgicznych 17 padziernika 1791 roku rzd austriacki majc na uwadze prob kapituy zamojskiej zaakceptowa ks. Baltazara Dulewskiego jako koadiutora dziekana infuata zamojskiego, tym samym potwierdzi przywilej noszenia infuy przez dziekanw kapituy zamojskiej. Na mocy kolejnej decyzji nadwornego dekretu sygnowanego dat 10 luty 1792 cesarz Leopold przywraca do ycia zamojsk wityni. Moemy sobie wyobrazi jakie zapanoway wwczas w Zamociu nastroje, przecie kolegiata to "serce" miasta, ostoja polskoci, duchowy bastion, gdzie zamocianie zawsze w trudnych chwilach szukali (i szukaj) wsparcia polecajc si opiece swojej Matki Boej Hetmaskiej. Decyzja cesarza Leopolda tym bardzie podniosa na duchu zamojskie spoeczestwo, e inne obiekty sakralne klasztor bonifratrw, parafia ormiaska, koci Matki Boej Loretaskiej i w. Katarzyny, parafia unicka pozostaway zamknite; przy kolegiacie pozostawao 4 wikariuszy i kaznodzieja. Zamojskie duchowiestwo odzyskujc kolegiat czyni dalsze starania o przywrcenie funkcjonujcej przy wityni kapituy wszystkich praw i przywilejw potwierdzonych przez papiey i polskie sejmy, szczeglny nacisk kadc dziekani kolegiaty i beneficjw parafii szczebrzeszyskiej. W roku 1809 Zamo zosta zdobyty przez wojska ks. Jzefa Poniatowskiego miasto krtko cieszyo si wolnoci ju w roku 1813 po omiomiesicznym obleniu do Zamocia wkroczyli Rosjanie. Ten krtki okres wolnoci przynis istotne zmiany natury administracyjno kocielnej. Zamo z racji wczenia do Ksistwa Warszawskiego znalaz si pod jurysdykcj biskupa przemyskiego Antoniego Goaszewskiego (jak podaje Zygmunt Gloger "biskup przemyski siedzia smy z rzdu niej warmiskiego, a przed chemiskim, po unii lubelskiej siedzia midzy [biskupem] uckim a mudzkim. Dekanatw liczya diecezja 9 "przez samych wysoko wyksztaconych biskupw, Piotra z Bunina i Andrzeja Krzyckiego. Przemyl w swoim czasie by siedliskiem wyksztacenia humanitarnego. W roku 1772 przesza diecezya pod rzdy austriackie"), ktry przekaza administracj na d okrgiem zamojskim z miastem Zamo wcznie biskupowi lubelskiemu Wojciechowi Skarszewskiemu. Biskup Skarszewski zdawa sobie doskonale spraw z doniosoci i znaczenia tej decyzji, skoro w pimie skierowanym do duchowiestwa i ludnoci wieckiej zamieszkujcej w obrbie diecezji przemyskiej napisa: okolicznoci te mnie, nieudolnego przeraaj przydanym ciarem nowych obowizkw pasterskich. Sama tylko obietnica Zbawiciela naszego pokrzepia mnie i mog by pewny pomocy Jego w zarzdzaniu ta czci diecezji, ktra przez lat trzydzieci kilka razem z krajem oderwana bya od pasterstwa poprzednikw moich... Wraz z uzyskaniem stanowiska administratora diecezji przemyskiej biskup Skarszewski eryguje oficjaat okrgowy dla tej czci diecezji w obrbie ktrej pooony jest Zamo, czynic miasto jego siedzib na stanowisko oficjaa "wraz z odpowiedni wadz w zakresie jurysdykcji kocielnej" powoany zosta ks.

Mateusz Kosiarski, kanonik zamojski, prepozyt tomaszowski. W Zbiorze Dokumentw Kolegiaty i Kapituy Zamojskiej opracowanym prze ks. Bolesawa Kumora, w dokumencie nr 148 sygnowanym dat 29 lipca 1812 roku spotykamy ciekawy zapis o przystpieniu kapituy zamojskiej do konfederacji generalnej. W okresie tym rzdy w Polsce sprawowa (w cakowitej zalenoci od Napoleona I) Fryderyk August, ktry usiowa stworzy oddane mu stronnictwo, zapewne celem umocnienia swojej pozycji politycznej, std pomys zwoania konfederacji generalnej. Moemy sobie postawi w tym miejscu pytanie: co skonio czonkw kapituy zamojskiej do udzielenia wsparcia Fryderykowi Augustowi? Z treci zachowanego dokumentu dowiadujemy si, e kapitua przystpuje chtnie do akcesu konfederacji generalnej, zarczajc uroczycie, i duchem jednoci i mioci braterskiej tchnc na zawsze, a najszczeglniejszym zapaem ujta wszystko, cokolwiek w jej mocy jako zgromadzenia duchownych byoby, oy ku potrzebie i ratunkowi ojczyzny chce i bdzie.... W maju 1817 roku duchowiestwo zamojskie gocio biskupa Wojciecha Skarszewskiego po dokonaniu wizytacji kapituy administrator wyda czciowy dekret dotyczcy: kolegium wikariuszy, porzdku naboestw i katechizacji w kolegiacie, przywilejw odpustowych, duszpasterstwa wrd winiw, odprawiania mszy fundacyjnych,wsplnego stou wikariuszy i prowadzenia odpowiednich ksig w kancelarii parafialnej. Pena wersja dekretu ukazaa si 5 sierpnia 1817 roku. Streszczenia obszernego aciskiego tekstu dokona ks. Kumor podaj za nim: dotyczy on staej rezydencji kanonikw przy kolegiacie, suby Boej, pieww liturgicznych i obowizkw chrowych w kapitule. Przypomina o obowizku odprawiania aniwersarzy. Zajmuje si uposaeniem kapituy, archiwum i bibliotek kapitulna, stanem i restauracj budynkw kocielnych - gruntowa przebudowa kolegiaty mia miejsce w latach 1824 1826, fundusze w wysokoci 100.000 wyoy Rzd Krlestwa Kongresowego. Pocztek XIX wieku przynosi kolejne zmiany w dziejach zamojskiej wityni na skutek administracyjnej zmiany granic pastwa, oraz zmian wewntrz diecezjalnych (na mocy bulli papiea Piusa VII Ex imposita nobis a Deo z 30. VI. 1818) wytyczone zostay nowe granice diecezji lubelskiej w obrb ktrej decyzj biskupa Skarszewskiego z dnia 15 grudnia 1818 roku wczono Zamojszczyzn. Bezporednim administratorem kolegiaty zamojskiej zosta w tym momencie biskup lubelski Jzef Marcelin Dzicielski. On take wzorem swego poprzednika podj istotne decyzje odnonie kolegiaty zamojskiej; w dokumencie projekcie reorganizacji kolegiaty zamojskiej wydanym 20 czerwca 1832 roku (orygina w jz. aciskim) znajduje si lista wczesnych kanonikw zamojskich, co stanowi cenny przyczynek do poznania historii zamojskiego duchowiestwa: Aleksander Ulidowicz peni obowizki kapelana wojska w Krlestwie Polskim; dziekanem infuatem zamojskim zosta w 1828 roku. Ignacy Czarnouski od roku 1806 peni funkcj kanonika honorowego zamojskiego, w roku 1815 mianowany zosta vice kustoszem, w roku 1829 kanonikiem penitencjarzem (uprawnionym przez biskupa do udzielania rozgrzeszenia w wypadkach podlegajcych jurysdykcji ordynariusza)...By proboszczem w Dubience. Antoni Gosiecki prepozyt turobiski, od 1830 roku peni obowizki sekretarza kapituy zamojskiej, by rwnie jej prokuratorem. Mateusz Becikowski proboszcz w Potoku, od roku 1828 kanonik zamojski, od 1830 sekretarz kapituy zamojskiej, w roku 1838zosta scholastykiem zamojskim. Jan Dynowski kanonik honorowy zamojski, kustosz zamojski, peni obowizki proboszcza w Kumowie. Feliks Troszyski peni obowizki proboszcza w Hrubieszowie, by kanonikiem honorowym pockim, kanonikiem zamojskim zosta w roku 1838. Fabian Sdrowski proboszcz w starym Zamociu, kanonikiem zamojskim zosta w 1838 roku. Walenty Wojtasiewicz proboszcz z Sitaca, od roku 1838 kanonik zamojski, nastpnie prokurator kapituy zamojskiej, w roku 1858 zosta kanonikiem lubelskim. Jzef Biesch senior wikariusz przy kolegiacie zamojskiej (1815 rok), peni obowizki prokuratora , w roku 1838 zosta kanonikiem zamojskim, w roku 1834 peni obowizki kanonika penitencjarza. Kajetan Straz prepozyt tarnogrodzki, od roku 1838 kanonik zamojski. Antoni Kociakiewicz kanonik zamojski (1838), zmar w 1856 roku. Joachim Jdrzejewicz proboszcz w Rachaniach, w roku 1830 peni obowizki prokuratora kapituy, od 1838 roku kanonik zamojski, historyk kolegiaty zamojskiej. W roku 1924 dziekan kapituy zamojskiej otrzyma od papiea Piusa XI brewe moc ktrego potwierdzone zostay dotdotychczasowe przywileje dotdotyczce uywania przez niego pontyfikaliw. Okres okupacji przynis ogromne straty w potencjale ludzkim naszego kraju, Zamojszczyzna ucierpiaa szczeglnie pacyfikacja, germanizacja, tysice dzieci oderwanych od rodzicw, wywiezionych do Rzeszy, zgadzonych w obozach... Zamojscy duchowni chcc upamitni te bolesne wydarzenia zwrcili si do papiea Piusa XII z prob o udzielenie przywileju noszenia nowego stroju kanonickiego koloru czarnego i rubinowego. Swoj decyzj czonkowie kapituy zamojskiej uzasadnili tak: ma on by pamitk okruciestw okupacji niemieckiej na Zamojszczynie w czasie drugiej wojny wiatowej. Odpowied/brewe papiea odnonie noszenia opisanego powyej stroju otrzymaa kapitua zamojska w lutym 1958 roku dokument

zapisany na pergaminie o wymiarach 47 x 34 cm z pieczci Rybaka, wycinita na czerwonym tuszu, z podpisem Gildo Brungola de speciali mandato cardinali a publicis Ecclesiae negotiis przechowywany jest w Archiwum Kapituy Zamojskiej. dzieje ludnoci ydowskiej z terenu gminy Radecznica Z lat czterdziestych XIX wieku pochodz informacje o tym, i do Radecznicy przyby yd o nazwisku Oberweis Icek - otrzyma wwczas pozwolenie od Zarzdu Ordynacji Zamoyskiej na zamieszkanie w wiosce - ...e pobyt temu ydowi dopki si dobrze sprawowa bdzie moe by pozwolonym; pieczenia chleba, ani szynkowania zapewnia, ani z tym ydem w ugod wchodzi nie trzeba, bo monopolu na ten artyku zaprowadzi nie mona... W roku 1896 w Czarnymstoku, w miejscu, gdzie znajduje si drewniany budynek starej szkoy mieszkaa rodzina ydowska; yd by kowalem, posiada wasn kuni - rodzin usunito z zajmowanej posesji z chwil gdy wjt gminy - opatyski wyrazi zgod na pobudowanie wspomnianej szkoy. W roku 2001 podczas rozbirki starego budynku Urzdu Gminy Radecznica znaleziono dokumenty z 1918 roku, ktre zwierajce Wykaz podatnikw gminy ydowskiej Szczebrzeszyn zamieszkujcych w gmin Radecznica. Przy kadym nazwisku a jest ich 16 podano nazw wioski z ktrej pochodzi dany podatnik: Hersz Goldblit Radecznica, Szmul Rostenbaum Radecznica, Hersz Met Gorajec, Josf Kleiner Gorajec, Izrael Samborski Radecznica, Szmul Grnbaum Zaporze, Jankiel Met Gorajec, Ela Met Gorajec, Chaim Fink Gorajec, Hersz Basowicz - nazwa wioski nieczytelna, Chaja Gold Radecznica, Hil Honig Radecznica, Huna Kafenbaum - brak nazwy miejscowoci, Szmul Gildyner Chopkw, Boruch Mantel Radecznica, Icek Mantel Radecznica. Nazwisko Met pojawia si w Gorajcu w roku szkolnym 1936/1937, wwczas w miejscowej szkole powszechnej uczyy si dwie dziewczynki pochodzenia ydowskiego o tym nazwisku - Chajka - urodzona 30 listopada 1925 roku, oraz Fajga urodzona 17 marca 1928 roku. Do gorajeckiej szkoy uczszcza wwczas jeszcze jeden chopiec ydowski o nazwisku Jankiel Zimerman. Oprcz wymienionych osb w Gorajcu w okresie midzywojennym mieszka Dawid Godgraber - podczas okupacji uratowany zosta przez Jana Dziwot mieszkajcego w gorajeckiej kolonii tzw. "Kalinowym Doku". Prawdopodobnie w Gorajcu mieszkaa w przeszoci najliczniejsza, albo najbogatsza grupa ludnoci ydowskiej z terenu gminy, skoro ludzie ci wznieli wasnym sumptem okazaa bnic. Gmina ydowska Gorajecka istniaa jako prny orodek do pocztkw XX wieku, wniosek taki nasuwa si po przeczytaniu wyej cytowanego dokumentu - zwrot uyty w jego tytule - podatnicy gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie wskazuje na jedn istotn spraw - ydzi z terenu gminy Radecznica organizacyjnie podporzdkowani byli kahaowi szczebrzeszyskiemu, zatem przewodniczcy tej gminy, oraz wsppracujca z nim Zarzd byli bezporednimi przeoonymi radecznickich ydw w kwestiach natury religijnej, prawnej (mam na myli wewntrz gminne przepisy ydowskie i uwarunkowania prawne.) Bardziej znany w historii gminy jest okres midzywojenny - ydzi mieszkujcy na tych terenach znajdowali si: w Czarnymstoku - byli to: Bruch Kletensbaum i Chuna Kafenbaum handlowali tytoniem i innymi drobiazgami; z rodziny Kafenbaumw ocala z wojennej poogi Szloma i jego ona Nesia. Do szkoy powszechnej w Czarnymstoku uczszczao w 1939 roku troje ydowskich dzieci - o imionach - Szangla, Fajga i Mojsze. Prawdopodobnie byy to dzieci Rywki mieszkajcej na "Rusi", ktra miaa sklep z materiaami. Na "Rusi" mieszka take Dawid Kiestenbaum, posiada wasne gospodarstwo. . Duym skupiskiem ludnoci ydowskiej bya Radecznica - miejscowi ydzi zajmowali si drobnym handlem, dziaalnoci usugow - jednym z nich by kupiec i sklepikarz - Lejzor Honig, ktry zamordowany zosta przez hitlerowcw w 1942 roku. Na podstawie Wykazu posiadoci opuszczonych poydowskich 1945 - 1947; 1949 przechowywanym w Archiwum Pastwowym w Zamociu dowiadujemy si i na terenie gminy Radecznica w okresie midzywojennym mieszkali: w Radecznicy - Aszenberg Icek, Mantel Icek, Mantel Szaja, w Zaporzu Honik Jankiel, Honik Judka, Oberferst Mira, Aszenberg Mira, Podlesiu Maym - Fluk Abram, w Czarnymstoku - Kiestenbaum Dawid, Gorajcu - Zagrobli - Altman Hersz, Dym Jankiel, Fink Abram, Godgraber Hana, Huf Sura, Klajner Dawid, Kopf Jojna, Met Abram, Met Josef, Met Moszek, Zynerman Lejba, Gorajcu - Zastawie - Met Abusz, Met Ela, Met Jankiel, Met Chaskiel, Met Dawid, Met Lejb, aja z domu Met Kastenbaumowa, Chaja z domu Met Metowa - ich domy pooone byy za "star rzek"; z rodziny Metw zamieszkaych w Gorajcu z wojennej poogi ocaleli: Pesia Rajzla z domu Fink Metowa, Abusz Met , Gorajcu - Starawie - Birman Chaim, Zynerman Moszek, Chopkowie - Gildyner Berek, Gildyner Lejba, Gildyner Szmul, ***

Okres okupacji przynis cakowita zagad - ydzi z terenu gminy byli albo rozstrzeliwani na miejscu. W czasie wojny zgino ogem w Radecznicy ponda pidziesit osb pochodzenia ydowskiego, jednym z okrutnych eksternistw by nieznany z imienia Baranowski. Zagad radecznickich ydw przeyo dwch chopcw - ukryli si w piwnicy Batorskiego na Zaporzu, ktry jednemu z nich Rubinowi Weistuch umoliwi wyjazd na roboty do Rzeszy, z tej racji, e mia czysty - aryjski wygld. Po wyzwoleniu crka Batorskiego Helena zostaa zaproszona tytuem wdzicznoci przez wspomnianego Rubina do Hajfy w Izraelu, gdzie si osiedli ze swoj on - ydwk czesk. W Gruszce Zaporskiej take ukrywano ydw - nieznany z nazwiska mieszkaniec Gruszki przechowywa w oborze szeciu ydw z Radecznicy. Gdy zjawia si policja zacz ucieka i wwczas zosta postrzelony. Dzi w nocy ( 22 marca 1943 ) roku) umar ydw rozstrzelali polscy policjanci z Radecznicy. Zgina rwnie jego ona i dzieci - po rozmowie z Helen z Batorskich Krukowsk wiemy, e w nieznany z nazwiska gospodarz Gruszki, o ktrym pisa Zygmunt Klukowski w Dzienniku z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944 (Lublin 1958 ) to Sulowski. ydw z terenu gminy zabierano take do pobliskiego Szczebrzeszyna, gdzie ginli wraz z miejscow ludnoci ydowsk. Nazwisko Hany Wofson z Gorajca figuruje w "Ksidze Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie" (Kiriat Yam 1984) na licie zawierajcej nazwiska pomordowanych szczebrzeszyskich ydw.. Niektrzy z nich ukrywali si w okolicznych lasach w Podborczu w kompleksie lenym zwanym "Cetnarem", w lasach czarnostockich, na bagnach i na kach pod Smoryniem. Innym miejscowa ludno udziela schronienia i dostarczaa ywno. Zdarzenie takie miao miejsce w Czarnymstoku - jedna z rodzin uratowaa ydowskie maestwo z dzieckiem. Po wyzwoleniu ludzie ci wyjechali do Ameryki, skd przysyali paczki ywnociowe jako dowd swojej wdzicznoci; w Zaburzu ydowskim chopcem o imieniu Chaim opiekowaa Mrwkowa - zarabia na ycie pasc krowy, raniony przez Niemcw wrci do zdrowia dziki opiece swojej pracodawczyni. Ukrywa si w lasach zaburskich. Wiadomo, e na terenie gminy grasoway bandy - posiadamy informacje przynajmniej o trzech, ktre prowadziy gwnie dziaalno rabunkow - Szpugowie z Toplczy, banda Dyma, rodzina Zawilakw z Czarnegostoku (ich poczynania odnotowano jeszcze przed wybuchem wojny). Prawdopodobnie - bo do koca zagadnienie to nie zostao wyjanione - jedna z tych grup zabia na tle rabunkowym ukrywajcego si w Czarnymstoku yda (jego nazwisko nie jest znane), miejsce gdzie zosta pochowany mieszkacy wsi okrelaj dzi jako "ydw d". Grup ydw ukrywajcych si na kach pod Smoryniem rozstrzelali (prawdopodobnie na skutek donosu) Niemcy. Po zakoczeniu dziaa wojennych nikt z gorajeckich ydw nie roci pretensji do budynku bnicy, wobec czego wadze gminne pozwoliy zaj go na potrzeby szkoy powszechnej. W pimie z dnia 17 marca 1948 roku skierowanym przez Zarzd Gminy w Radecznicy do Biura Obwodowego Okrgowego Urzdu Likwidacyjnego w Zamociu28 czytamy: Na Zasadzie ustawy z dnia 30 stycznia 1948 roku ogoszonej w Dz. Ustaw R. P. Nr 10/48r poz. 75 oraz zgodnie z art. 8 pkt. 1 zarzd gminy niniejszym zgasza wniosek o przejcie na rzecz samorzdu - Zarzdu gminnego budynku murowanego /bonicy/, pooonego we wsi Gorajec - Zagroble obecnie ju przerobionego na szko powszechn, celem przydzielenia go na szko, ktry jest niezbdnie potrzebny Zarzdowi gminnemu na ten cel. Budynek ten by wzniesiony kosztem gminy ydowskiej mieszkacw wsi Gorajec i obecnie nikt do niego nie roci prawa, skutkiem czego w miesicu lutym 1947 zosta przejty pod zarzd Zarzdu gminnego, za obecnie korzystajc z dobrodziejstw wyej cytowanej ustawy Zarzd gminy chce przej go na wasno. (Regina Smoter Grzeszkiewcz, Stanisaw Zybaa) dziaacze ruchu ludowego na Zamojszczynie Ruch ludowy na Zamojszczynie ma wieloletni tradycje; spora ilo osb z tego regionu naraajc ycie aresztowania, wizienie, w tym synne w Berezie Kartuskiej - powicaa si pracy majcej przynie lepsze jutro, popraw warunkw bytowych dla nich i przyszych pokole. Do najbardziej znanych na Zamojszczynie dziaaczy ludowych naleeli: Basaj Stanisaw, ps. "Ry" (24.11.1917 25.03.1945), urodzi si w Polankach (powiat tomaszowski). W 1942 roku zorganizowa oddzia partyzancki Batalionw Chopskich "Rysia", ktry pod koniec okupacji liczy okoo 700 osb. Po wyzwoleniu organizowa w powiecie hrubieszowskim Milicj Obywatelsk zmordowany zosta przez band UPA (Ukraiska Powstacza Armia, faszystowska nacjonalistyczna organizacja wojskowa dziaajca na wschodnich terenach Polski). Basiak Jzef. y w latach 1904 1973; od listopada 1939 roku zwizany z Zamojszczyzn - podj wwczas prac w spdzielni Spoywcw "Spoem" w Hrubieszowie. Podczas okupacji pracowa w Komendzie BCh Obwodu Hrubieszw. Jest autorem zbiorku pieni chopskich wydanych w 1928 roku na powielaczu utwory powstay z okazji 10 lecia powstania pierwszego Rzdu Ludowego.

Daruk Wacaw, ps. "Znicz". Ur. 16.09. 1916 roku w miejscowoci Trzeszczany, pow. hrubieszowski, od 1933 roku czonek Zwizku Modziey Wiejskiej RP (Rzeczpospolitej Polskiej) w Trzeszczanach. W 1941 roku wstpi do Batalionw Chopskich, gdzie peni funkcj cznika i kolportera prasy Stronnictwa Ludowego "Roch", oraz wydawanej przez BCh. By rwnie zastpca dowdcy oddziau. Po wyzwoleniu zaangaowa si w dziaalno Stronnictwa Ludowego, a nastpnie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. W latach 1948 1950 zorganizowa Uniwersytet Ludowy\Szko Wieczorow dla dorosych w rodzinnej wsi. Wacaw Daruk jest autorem wspomnie: "Bez gaskania po gowie" (1973), "Dziennik jednego roku" (1973). Dziduch Jan (ur. 23. XI. 1893 Sl, pow. bigorajski zm. w Owicimiu). onierz armii rosyjskiej, uan I Puku Uanw Krechowieckch. W 1918 roku wybrany zosta na wjta gminy Sl, w 1922 roku otrzyma mandat z listy Polskiego Stronnictwa Radykalnego . Aresztowany podczas okupacji przez Niemcw zmar w Owicimiu. Dzioch Jan. Rodem z Soli k/Bigoraja, zgin w Owicimiu. Od roku 1918 sprawowa w swojej gminie funkcj wjta. W roku 1922 otrzyma mandat poselski z listy Chopskiego Stronnictwa Radykalnego (ChSR); w kwietniu 1925 roku zosta wiceprezesem Zarzdu Naczelnego ChSR. Od roku 1931 nalea do Stronnictwa Ludowego. Greniuk Piotr (1902 1955), absolwent Pastwowego Seminarium Nauczycielskiego w Szczebrzeszynie. Pracowa jako nauczyciel w powiecie hrubieszowskim; w miecie Hrubieszowie ukoczy Wyszy Kurs Nauczycielski oraz Wydzia Pedagogiczny Wolnej Wszechnicy Polskiej. Pasj jego ycia poza praca w szkolnictwie bya etnografia i etnologia, udziela si rwnie w pracach na rzecz harcerstwa w latach 1928 1933 peni obowizki komendanta hufca Hrubieszw: w roku 1932 zorganizowa Muzeum Etnograficzne Ziemi Hrubieszowskiej. W roku 1944 wstpi do Zwizku Modziey Wiejskiej RP "Wici". Jest autorem kilku zbiorkw etnograficznych i materiaw wietlicowych: "W naszej wietlicy" (1946), "Plon niesiemy plon"( 1946), wspautorem opracowania "Kociuszko w pieni i poezji" ( 1946). Pisa rwnie artykuy traktujce o sztuce ludowej i przemyle ludowym, oraz poruszajce problematyk spoeczno owiatow. Grygiel Jan. Mieszkaniec Gorajca, rolnik (2.02. 1908 - 18.05.1943). Ukoczy szko podstawowa, uczy si krawiectwa a nastpnie prowadzi wasne gospodarstwo rolne. Zaangaowany w dziaalno zwizku Modziey Wiejskiej RP oraz stronnictwa Ludowego. Od pocztku okupacji organizowa na terenie powiatu zamojskiego a pniej bigorajskiego komrki Stronnictwa Ludowego "Roch", oraz jednostki Batalionw Chopskich. Peni funkcj komendanta Obwodu BCh Bigoraj oraz czonka Powiatowego Kierownictwa Ruchu Ludowego; podlege mu oddziay udzielay pomocy wysiedlonej ludnoci z powiatw: zamojskiego, hrubieszowskiego i tomaszowskiego. W dniach 3 - 12 luty 1943roku pozostajce pod jego dowdztwem oddziay BCh podjy dziaania przeciw siom okupanta na pograniczu powiatw bigorajskiego i tomaszowskiego. Zadenuncjowany do gestapo podczas likwidacji grasujcej na terenie powiatu bandy zosta aresztowany wraz z on Ann - zmara w szpitalu wiziennym w Zamociu; uciek z wizienia. Zgin zamordowany przez band (nie wiadomo przez jak) we wasnym mieszkaniu w Gorajcu wraz z rodzicami Ann i Antonim, oraz Janem Mazurkiem. Gryn Jan ps. "Miron" - inynier, rolnik urodzony w Huszczce w powiecie zamojskim. Ukoczy Gimnazjum Humanistyczne w Zamociu oraz Wydzia Rolniczy Szkoy Gwnej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. W 1941 roku obj funkcj komendanta Obwodu BCh Zamo; na przeomie sierpnia i padziernika 1942 roku by komendantem Okrgu IV BCh (wojewdztwo lubelskie). W latach 1943 1944 organizowa pomoc dla osb wysiedlonych i przeladowanych przez Niemcw; aresztowany w 1944 roku wywieziony zosta w gb ZSRR, powrci w listopadzie 1947 roku. Kdra Jan.(20. VII. 1923 Sabaudia, pow. Tomaszowski 9. 05. 1945 okolice Tomaszowa Lubelskiego). Udziela si w pracach Koa Zwizku Modziey Wiejskiej RP w Tomaszowie, uczestniczy w wojnie obronnej 1939 roku. W roku 1941 zorganizowa grup ZWZ, wkrtce wszyscy przeszli do BCh, a w marcu 1943 roku grupa ktrej przewodzi przeksztacia si w oddzia partyzancki Po wyzwoleniu wstpi do Milicji Obywatelskiej. Klimaszewski Ignacy z zawodu nauczyciel, urodzony w lutym 1904 roku w Kotlicach, powiat tomaszowski. Dziaacz Centralnego Zwizku Modziey Wiejskiej, Zwizku Modziey Wiejskiej RP; od roku 1922 czonek PSL "Piast", w latach 1927 1931 nalea do Stronnictwa Chopskiego, a nastpnie Stronnictwa Ludowego. Uczestnik wojny obronnej 1939 roku. Po upadku kampanii wrzeniowej przedosta si do Turcji, gdzie wstpi (8 lutego 1940 roku) do II dywizji Armii Polskiej; internowany do Szwajcarii pracowa jako nauczyciel w gimnazjum i liceum oglnoksztaccym dla onierzy i uchodcw. Do kraju powrci w 1945 roku. W okresie 1945 1947 peni obowizki inspektora szkolnego w Nowym Sczu, od roku 1959 Kuratora Szkolnego Warszawskiego. Za swoj dziaalno odznaczony zosta

Orderem Sztandaru Pracy II Klasy. Pracowa ponadto w organizacjach: Zwizek Nauczycielstwa Polskiego, Liga Przyjaci onierza, Towarzystwo Szkoy wieckiej. Koodziej Genowefa mieszkanka powiatu tomaszowskiego. W roku 1931 wstpia do Zwizku Modziey Wiejskiej RP, penia funkcj czonka Zarzdu Koa we wasnej wsi. Czonek BCh organizowaa placwki Zielonego Krzya (wydzia sanitarny Ludowego Zwizku Kobiet, utworzony 1942; od jesieni 1943 podporzdkowany wydziaowi sanitarnemu KG BCh; organizowa sub sanitarn dla BCh, Ludowej Stray Bezpieczestwa i ludnoci cywilnej - szpitale polowe, szkolenie sanitariuszek). Uczestniczya w bitwie pod Zaborecznem i R, gdzie zgina 2 lutego 1943 roku w obronie punktu sanitarnego. Michoski Edward ( 1913 1979), uczestnik wojny obronnej 1939 roku. Dziaalno konspiracyjn w ruchu ludowym rozpocz w 1940 roku o jego poczynaniach na terenie gminy Radecznica (pow. zamojski) pisze w swoich wspomnieniach ("Moje wspomnienia z lat okupacji niemieckiej. Wrzesie 1939 - lipiec 1944 rok" maszynopis dostpny w Bibliotece Gminnej w Radecznicy) Jan Krukowski z Zaburza - "Komendantem tego podokrgu (IV zamojskiego)) by Edward Michoski, ps. "Lis", ktry najwicej kwaterowa i przebywa w Zakodziu u Krukowskiego Nikodema, ledzia i Zycha....". W maju 1944 roku Edward Michoski wsporganizowa z dowdztwem oddziaw partyzanckich skupionych w rejonie Szczebrzeszyna i Radecznicy wielk manifestacj patriotyczn z udziaem Komendanta Gwnego Batalionw Chopskich. Odznaczony zosta zotym krzyem Orderu Virutri Militari. Munkiewicz z Zagoskich Michalina ps. "Marysia" (1908 1968), rodem z aszczowa powiat tomaszowski. W okresie okupacji zaangaowana w dziaalno konspiracyjn bya czniczk i kolporterk Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego i Komendy Gwnej Batalionw Chopskich w Warszawie z jej mieszkania rozdzielano centralnie pras konspiracyjn. Po upadku Powstania warszawskiego zbiega z transportu do obozu przejciowego w Pruszkowie. Od 1945 roku bya czonkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego, Lewicy PSL, od 1949 roku naleaa do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Petryk Feliks ps. "Kmie" (1913 1987), inynier rolnik, urodzony w abukach w powiecie zamojskim. W latach 1930 1938 czonek Zwizku Modziey wiejskiej RP w rodzinnej wsi. Podczas okupacji peni funkcj komendanta placwki Zwizku Walki Zbrojnej w abukach, od roku 1942 komendant placwki BCh w swojej wsi. W latach 1952 1956 Petryk Feliks wiziony by na podstawie faszywych oskare. opuszyski Stanisaw (23. 01. 1913 Krynice, pow. tomaszowski 14. 01. 1943 Rachanie). W okresie midzywojennym czonek Polskiego Stronnictwa Ludowego i Lubelskiego Zwizku Modziey Wiejskiej RP. Podczas okupacji zaangaowany w dziaalno Stronnictwa Ludowego "Roch" i Batalionw Chopskich na terenie powiatu tomaszowskiego. Wsporganizator I Kadrowej Kompanii BCh, ktra braa udzia w bitwie pod Wojd. Piskorska Irena ps. "Szarotka" (1925 1944) urodzona w Hrubieszowie, zgina podczas operacji "Wicher" skierowanej przez Niemcw przeciwko partyzantom w Puszczy Solskiej w czerwcu 1944 roku. Sokoowski Stanisaw, ps. "Rolnik" (1913 1944) urodzony w Zamociu, w latach 1936 1939 studiowa w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego. Bra udzia w wojnie obronnej 1939 roku pod koniec tego roku wstpi do Zwizku Walki Zbrojnej, w roku 1942 do Batalionw Chopskich; aresztowany przez Niemcw zbieg po dwch tygodniach pobytu na Majdanku. Peni obowizki komendanta Obwodu BCh Krasnystaw pod jego dowdztwem oddziay BCh rozbiy we wrzeniu 1943 roku wizienie w Krasnymstawie uwalniajc wszystkich przetrzymywanych Polakw. Sok Jan ps. "Skrzydo" z zawodu nauczyciel. Absolwent Pastwowego Seminarium Nauczycielskiego w Szczebrzeszynie (1934). W roku 1936 wstpi do Zwizku Modziey Wiejskiej RP i Stronnictwa Ludowego. W okresie midzywojennym by wsporganizatorem manifestacji chopskich w powiecie zamojskim aresztowany przebywa przez osiem miesicy w wiezieniach w Zamociu i Janowie Lubelskim; w okresie okupacji czonek Stronnictwa Ludowego "Roch" i Batalionw Chopskich. Jest autorem wspomnie z okresu okupacji "Konspiracja nad Wis i Sanem 1939 1944 " (1967). widziski Lucjan Ryszard (1890 1963) urodzony w Hrubieszowie, z zawodu nauczyciel. W roku 1914 ukoczy matematyk na Uniwersytecie w Kijowie, w roku 1918 rozpocz prac w Prywatnej Szkole im. Jana Hetmana Zamoyskiego w Szczebrzeszynie, gdzie uczy matematyki. W latach 1919 1931 peni funkcj prezesa Powiatowego Zarzdu PSL "Wyzwolenie" w Hrubieszowie, by jednym ze wspzaoycieli Banku Spdzielczego Rolniczo Handlowego w Hrubieszowie. We wrzeniu 1939 roku zaoy na terenie powiatu hrubieszowskiego organizacj ruchu oporu pod nazw "Gwardia Chopska"; w latach 1947 1954 trzykrotnie aresztowany i osadzany w aresztach ledczych. Wiejak Maria, ps. "Lilia", "Niezapominajka", urodzona w askarzewie, ya w latach 1925 1944,

zmara na Zamku w Lublinie. Podczas okupacji zaangaowana w dziaalno Wojskowej Suby Kobiet jako czniczka AK Obwodu Hrubieszowskiego. Aresztowana (z poczt konspiracyjna, ktr miaa przy sobie) na trasie Hrubieszw Sahry przez policje ukraisk trafia na Zamek w Lublinie, gdzie zostaa rozstrzelana. "Dziaalno 2 Puku Strzelcw Konnych w latach 1939 1945" Praca maturalna autorstwa Andrzeja Ciesielczuka i Krzysztofa Papugi, uczniw Liceum Oglnoksztaccego im. Stanisawa Staszica w Hrubieszowie, wydana w 1978 roku przez Towarzystwo Regionalne Hrubieszowskie w ramach konkursu na prace maturalne o tematyce hrubieszowskiej. Dziaalno Ojcw Bernardynw w Radecznicy w latach 1945 1950 Tekst zosta napisany w oparciu o materiay udostpnione przez Karolin Krzyszto, Prezesa Stowarzyszenia onierzy Oddziaw Partyzanckich Okrgu Lubelskiego "Wolno i Niezawiso". Pochodzcy z Latyczyna Zdzisaw Kiepek przekaza wycinki z prasy lubelskiej traktujcej o procesie Mariana Pilarskiego oraz Ojcw Bernardynw, za co nale mu si serdeczne podzikowania. Dzikuj rwnie serdecznie kierownik Biblioteki Publicznej Gminy Radecznica Zofii Sykaa za udostpnienie materiaw prasowych odnonie omawianego zagadnienia oraz prywatnego listu skierowanego do niej przez syna Mariana Pilarskiego "Jara" Janusza Mariana Pilarskiego, a take ks. prof. Jerzemu Myszorowi z Chema laskiego, za udostpnienie informacji o ks. Janie Hugolinie Ryba. Konspiracyjna dziaalno radecznickich Bernardynw datuje si od czasw II wojny wiatowej, wtedy to jak odnotowa ks. Jzef Wacaw Ponka zaangaowali si we wspprac z miejscowym Ruchem Oporu, sam ks. Ponka, ps. "Czarny" by kapelanem stacjonujcych na terenie gminy Radecznica oddziaw partyzanckich. Ju wtedy niepodlegociowcy zamojscy znaleli schronienie w radecznickim klasztorze. Po wyzwoleniu klasztor nadal pozostawa ich punktem kontaktowym. Obowizki gwardiana peni wwczas ks. Jzef Wacaw Ponka to z nim spotyka si kpt. Marian Pilarski, ps. "Grom", ktry na mocy decyzji podjtej we wrzeniu 1945 roku w Warszawie przez piciu pukownikw Armii Krajowej: Niepoklczyckiego, Sanojcy, Bokszczanina, Szczurka i Jana Rzepeckiego przystpuje do organizacji II Inspektoratu Zamojskiego. Ks. Ponka wyraa zgod by punkt pocztowo kontaktowy dowdcw i czonkw Inspektoratu Zamojskiego Wolno i Niezawiso mieci si w klasztorze OO. Bernardynw w Radecznicy. Punkt ten otrzyma kryptonim "Zamek". Ksidz Ponka odnotowa ten fakt w swoich wspomnieniach: do Radecznicy dawni partyzanci prawie nie przybywaj, siedz spokojnie, zjawi si natomiast inny, dawny znajomy O. Wacawa jeszcze z okupacji "Jar" (Marian Pilarski) inspektor podziemnego inspektoratu zamojskiego. Ze wzgldu na rol tego czowieka zaznaczy naley, ze przyby w gocin jako znajomy O. Wacawa i przyby z ze swoj sekretark "Wisk" - Jadwig Wicek; o jakiej wsppracy w podziemiu kogo z klasztoru czy gimnazjum nie byo mowy, bo na razie nie byo i sensu. Z czasem dopiero, gdy odwiedziny si powtarzay - "Jar" wysun propozycj wsppracy O. Wacawowi, ktry jednak z tego wymwi si, a zgodzi jedynie na wizyty "Jara" w klasztorze i gimnazjum, ale w charakterze gocia. Rola jak "Jar" peni nie bya tajemnic na "Grce Radecznickiej", bo "Jar" z klasztoru czsto chodzi w teren i kontaktowa si na miejscu z partyzantami "Krukiem" (zgin we wrzeniu 1946) i [...] do ktrych z Zamocia rnymi okazjami przysya instrukcje i wiadomoci podziemne. Z czasem "Jar" takiej jak opisano roli i sytuacji zadomowi si w klasztorze i zacz bywa w odwiedzinach raz i dwa w miesicu bawic po par dni. Na razie nie byo to nic gronego, bo "Jara" krpowao dane O. Wacawowi sowo, e na terenie klasztoru konspiracji organizowa nie bdzie... Z chwil utworzenia II Inspektoratu Zamojskiego wspprac z "Jarem" przy akceptacji wczesnego Prowincjaa Zakonu Bernardynw Andrzeja Szepelaka podjli: ks. Jzef Wacaw Ponka, o. Ryba Jan, brat zakonny Golba Piotr (organista) oraz: Skowera Wadysaw, Kaleta Kazimierz, Tor Alfred, Woniacki Marian, Wooszczuk Jzef, Bizior Stanisaw. Dziaalno Inspektoratu miaa miejsce w latach od wrzenia 1945 do padziernika 1950 (jako ostatni aresztowany zosta ks. Andrzej Szepelak). Aresztowania rozpoczy si w kwietniu 1950 roku. Kolejno zostali zatrzymani: Wooszczuk Jzef syn Antoniego i Magdaleny z Kliszczw, urodzony 16 stycznia 1908 roku w koloni Frank Kamionka (pow. hrubieszowski), plutonowy rezerwy. Aresztowany 8 kwietnia 1950 roku. Pilarski Marian urodzony 30 sierpnia 1902 roku w Pisarzowicach (gm. Biaa Krakowska), chory zawodowy w Wojsku Polskim do 1939 roku, po roku 1939 podporucznik, w Armii Krajowej kapitan (stopie niezweryfikowany, jak podano w Wyroku Wojskowego Sdu Rejonowego w Lublinie z dnia 16 padziernika 1951 roku). Aresztowany 12 kwietnia 1950 roku. Skowera Wadysaw urodzi si 11 kwietnia 1904 roku w Przeworsku (pow. Tomaszw Lubelski). Wyksztacenie rednie, do roku 1939 chory zawodowy, byy czonek Polskiej

Organizacji Wojskowej. Do roku 1939 odznaczony zosta: Krzyem Niepodlegoci, Krzyem Virtuti Militari, Krzyem Walecznych, Krzyem Zasugi. Do chwili aresztowania mieszka w Zamociu. Aresztowany 12 kwietnia 1950 roku. Tor Alfred urodzony 19 lipca 1917 roku w Horyszowie Polskim, czonek Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, urzdnik, wyksztacenie rednie. W Armii Krajowej porucznik. Aresztowany 12 kwietnia 1950 roku. Kaleta Kazimierz - urodzony w Chaniowie 25 sierpnia 1906 roku, sierant zawodowy w Wojsku Polskim do 1939 roku. W roku 1939 odznaczony zosta medalem Dziesiciolecia. Aresztowany 13 kwietnia 1950. Aresztowany 13 kwietnia 1950 roku. Woniacki Marian urodzony 28 kwietnia 1909 roku w Tyszowcach ( pow. Tomaszw Lubelski). Czonek Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, urzdnik. Aresztowany 13 kwietnia 1950 roku. Bizior Stanisaw urodzony 15 kwietnia 1918 roku w Szczebrzeszynie, syn Pawa i Katarzyny z Jwiakowskich. Z zawodu stolarz (ukoczy szkol powszechn i rzemielnicz). Aresztowany 13 kwietnia 1950 roku. Ryba Jan urodzony 28 stycznia 1913 roku w miejscowoci Trzemeszna (pow. Tarnw), syn Jakuba i Tekli z domu Kawa. Ukoczy wysze seminarium duchowne. Przed aresztowaniem przebywa w klasztorze Ojcw Bernardynw w Dukli ( pow. Krosno). Aresztowany 20 kwietnia 1950 roku. Ojciec Hugolin Ryba przyby do klasztoru OO. Bernardynw w Radecznicy w czerwcu 1941 roku - obj funkcj nauczyciela religii w Radecznicy i pobliskim Podlesiu, gdzie dojeda na zajcia z dziemi modzie dwa razy w tygodniu napisa o nim ks. o. Jzef Wacaw Ponka. Nieco wicej informacji podaje Mirosaw Piotrowski - autor notki biograficznej w "Leksykonie duchowiestwa represjonowanego w PRL", redagowanego przez ks. prof. Jerzego Myszora: Ojciec Jan Hugolin Ryba, czonek organizacji "WiN", ps. "Robak", gwardian klasztoru OO. Bernardynw w Radecznicy. Ur. 28. 01. 1913 r. w miejscowoci Trzemeszna pow. Tarnw, jako syn Jakuba i Tekli z domu Kawa. Wstpi do zakonu OO. Bernardynw, gdzie ukoczy Wysze Seminarium Duchowne. Przebywa w klasztorze OO. Bernardynw w Radecznicy i w Dukli, pow. Krosno, gdzie dnia 20. IV. 1950 r. zosta aresztowany i oskarony o przestpstwa z art. 86 2 KKWP [Kodeks Karny Wojska Polskiego]; z art. 27 KKWP w zw[izku]. z art. 225 1KK[kodeksu Karnego]. Sdzony by wraz z innymi 3 zakonnikami i 6 wieckimi czonkami "WiN" - byli to: o. Andrzej Szepelak, o. Jzef Ponka ps. "Czarny", brat zakonny Piotr Golba, a take Marian Pilarski ps. "Grom", Stanisaw Chadam. Wadysaw Skowera ps. "Orkan", Kazimierz Kaleta ps. "Zakrt", Alfred Tor, ps. "Zych", Marian Woniacki ps. "Marian", Jzef Woszczuk ps. "Czad", "Pistolet", Stanisaw Bizior ps. "migo", "Eam". Akt oskarenia stawia zarzuty wszystkim podejrzanym z art. 86 2 KKWP, a ponadto wymienionym w pkt. 2, 4, 11 z art. 7 Dekret z dn. 13. VI. 1946 r oraz wymienionym w pkt. 8 i 9 z art. 225 Kodeksu Karnego i cay szereg innych. Twierdzono, e klasztor w Radecznicy suy jako miejsce zebra czonkw "WiN", ciganych przez organa pastwowe, a take by miejscem przechowywania broni i archiwum organizacji. Rozprawa przeciwko o. Rybie i innym odbywaa si w Wojskowym Sdzie Rejonowym w Lublinie w dniach 9 -12 i 15 padziernika 1951 r., w skadzie: mjr Mieczysaw Widaj (przewodniczcy), ppor. Leszek Basiski (asesor), ppor. Tadeusz Jankowski. Protokolantami byli: por. Bogdan Szymaski, por. Wadysaw Poninkiewicz i sekretarz Maria Kalamarzwna. Prokuratorem by mjr. Henryk Ligza. Ojca Ryb broni adwokat Stanisaw Winiewski. Wraz z innymi oskaronymi uznany zosta winnym przestpstwa z art. 86 2 KKWP popenionego na terenie powiatu zamojskiego i okolicy, "usiowaniem dokonania przemoc zmiany ustroju Pastwa Polskiego, przez uczestnictwo w dziaaniach konspiracyjnych, szpiegowskich i terrorystycznych, zwizkw przestpczych, wystpujcych pod nazw "WiN" oraz pniej Inspektorat zamojski AK - zmierzajcych bezporednio do urzeczywistnienia zamiaru obalenia wadzy ludowej" - w czasie od jesieni 1946 r. do jesieni 1948 r. Ze wzgldu na wspprac z wadzami podczas ledztwa i procesu, Ojciec Ryba potraktowany zosta agodniej. Wyrokiem Wojskowego Sdu Rejonowego w Lublinie z dnia 16. 10. 1951 r., na podstawie art. 86 2 KKWP, skazany zosta na 6 lat wizienia, pozbawienie praw publicznych i honorowych na 3 lata oraz przepadek caego mienia na rzecz Skarbu Pastwa. Na poczet kary zaliczono mu areszt tymczasowy od 20. IV. 1950 r. Uwolniony zosta natomiast od zarzutu podegania Mariana Pilarskiego ps."Jar", do dokonania morderstwa na sucej klasztoru OO. Bernardynw w Radecznicy Marii Miliskiej. W uzasadnieniu wyroku napisano m. in. w sprawie o. Ryby: "zoy zeznania szczere i obszerne, nie tylko co do tego zarzutu, lecz take co do wszystkich innych faktw majcych znaczenie w niniejszym procesie". I dalej: "Przy wymiarze kary Sd mia na uwadze, co nastpuje: (...) Co do osk. [aronego] Ryby, z jednej strony jego aktywno przestpcz, pozycj spoeczn, inteligencj i wyksztacenie - z drugiej za strony, szczere przyznanie si do winy, okazan na rozprawie skruch, zerwanie z przestpczoci oraz czynny al." Ponka Jzef urodzony 10 marca 1912 roku w miejscowoci Biaa (pow. Rzeszw), wyksztacenie wysze teologiczne. Przed aresztowaniem zamieszkiwa w Dbicy Kaszubskiej (pow. Supsk). Podczas przesuchania prowadzonego przez Wojskowy Sd Rejonowy w Lublinie pisaa lubelska prasa - ks. Ponka zeznawa e: pozna Mariana Pilarskiego we wrzeniu 1945 roku podczas spotkania na imieninach u Kalety, ktrego przedstawiono mu jako komendanta

zamojskiego obwodu WiN. Od tej pory datuje si wsppraca ks. Ponki z hersztem bandy. Oskarony twierdzi, e wizyty Pilarskiego w klasztorze stara si ukry przed zakonnikami, przedstawiajc bandyt jako swego prywatnego gocia. Golba Piotr syn Franciszka i Ludwiki z Kisielw, urodzony 29 [...] 1910 roku w miejscowoci Wizownica (pow. Jarosaw). Byy organista, brat zakonny. Przed aresztowaniem mieszka w klasztorze Ojcw Bernardynw w Radecznicy. Aresztowany 28 sierpnia 1950 roku. Proces Ojcw Bernardynw nagonia lubelska prasa, tym bardziej, e postawienie w stan oskarenia katolickiego kleru stanowio doskona poywk ideologiczn dla wadz komunistycznych. Z pord aresztowanych dodatkowymi zarzutami obciono ks. Jzefa Wacawa Ponk posdzajc go o morderstwo Marii Miliskiej konfidentki UB (pracowaa jako kucharka w radecznickim klasztorze), ktra zostaa zlikwidowana z polecenia "Zapory" - O. Hugolin przyj do kuchni now suc Mari Milisk, z czasem okazao si wedug oceny O. Hugolina i "Jara", e ona jest konfidentem UB, i w przededniu wyjazdu O. Wacawa do czycy w obecnoci O. Hugolina i "Jara" suca zostaa zabrana z klasztoru (przez "Zapor") i nie wrcia wicej - zostaa zabita. Co o fakcie znanym i doborze czasu i okolicznoci sdzi - trudno powiedzie. Cytowane poniej wypowiedzi zamieszczone w tekcie " Na usugach Waszyngtonu i Watykanu prowadzili zbrodnicz dziaalno przeciw Polsce Ludowej. Przemwienie prokuratora i wyrok w procesie "Inspektoratu Zamojskiego" prawdopodobnie opublikowane zostay na amach "Sztandaru Ludu" z padziernika 1951 roku dla potrzeb niniejszej publikacji, o czym wspomniaam wczeniej przekaza je Zdzisaw Kiepek pochodzcy z Latyczyna: Dziaalno bandy Pilarskiego nie mogaby osign takiego rozmiaru, gdyby nie znalaz on wsplnikw w klasztorze radecznickim. Jeden ze wiadkw, ojciec Kaperniak wyrazi nie tylko swoje uczucia, ale take uczucia zdrowego odamu czonkw zakonu Bernardynw, ktrzy odegnuj si i odcinaj od Szepelaka, Ryby i Ponki. Tam w radecznickim klasztorze ukryway si zarwno bandy dawno ju zlikwidowane, jak i zlikwidowana przed kilku dniami banda "elaznego". Tam odprawiano sady bandytw nad bezbronnymi dziewcztami przechowywano ociekajce krwi legitymacje zabrane zamordowanym przez bandytw onierzom i robotnikom. Tam rzdzi kat i szpieg Pilarski... Rejonowy Sd Wojskowy w Lublinie wyda wyrok na czonkw bandy Pilarskiego pod nazwa " Inspektorat Zamojski". Uznajc win oskaronych za udowodnion Sd skaza: Dowdc bandy Mariana Pilarskiego oraz szefa "andarmerii" Stanisawa Biziora na kar mierci. Prowincjaa zakonu oo. Bernardynw ks. Szepelaka na 15 lat wizienia. Gwardiana zakonnego ks. Ponk na 12 lat wizienia. Jego nastpc gwardiana ks. Jana Ryb na 6 lat wizienia. Na 10 lat wizienia skazani zostali: Wadysaw Skowera, Kazimierz Kaleta i Jzef Woszczuk. Na 5 lat wizienia organista klasztoru w Radecznicy, braciszek zakonny Piotr Golba oraz czonkowie bandy Alfred Tor i Marian Woniacki. Jest to opinia jednostronna ukazana przez pras, a jak wiadomo dziennikarze i redaktorzy poddani surowej cenzurze (tym bardziej e "Sztandar Ludu" by wczesnym organem prasowym PZPR) nie mogli pisa inaczej pod grob utraty pracy i kto wie czy nie zostali by pocignici do odpowiedzialnoci karnej pod zarzutem wsppracy z oskaronymi. Opinia ogu spoeczestwa spoeczestwa trzewo i rozsdnie mylcego bya zupenie inna. Piszc o radecznickich Bernardynach nie sposb pomin jeszcze jednego z nich o. Stanisawa Chadama urodzonego w Zaburzu 15 marca 1916 roku w rodzinie Marcina i Franciszki z Tujakw. Ukoczy gimnazjum neoklasyczne im. Antoniego Malczewskiego w Sokalu matur zda w 1938 roku. W latach 1938 1939 studiowa filozofi i teologi we Lwowie, w okresie 1939 1942 ukoczy w Krakowie tajny Wydzia Teologiczny Uniwersytetu Jagielloskiego ju jako czonek zakonu Bernardynw (do Zakonu Braci Mniejszych Bernardynw wstpi w 1934 roku) W okresie okupacji Stanisaw Chadam dziaa czynnie w Ruchu Oporu jako kapelan Armii Krajowej (marzec 1942 stycze 1945). Zaprzysiony zosta w 1942 roku przez ks. kapelana AK na terenie klasztoru Ojcw Bernardynw w Radecznicy, ks. Wacawa Ponk otrzyma stanowisko kierownika wywiadu na rejon Radecznica Zwierzyniec. By ponadto zwizany z dziaalnoci partyzanck w Kalwarii Zebrzydowskiej (swoim macierzystym klasztorze). Odprawia naboestwa partyzanckie, ukrywa w zabudowaniach klasztornych gen. Brunona Olbrychta (1942 1943), opiekowa si rwnie ukrywajcym si w tym samym klasztorze w kalwarii Zebrzydowskiej profesorem Jzefem Feldmanem (1944 1945). W latach 1945 1947 zaangaowa si w dziaalno Zrzeszenia "Wolno i Niezawiso".atach 1950 1952 bra udzia w ruchu oporu kocielnego przeciw ingerencji wadz bezpieczestwa PRL w sprawy wewntrzne zakonu OO. Bernardynw. O. Stanisaw Chadam zatrzymany zosta 12 stycznia 1952 roku tytuem podejrzenia o to i w roku 1951 w Kalwarii Zebrzydowskiej, pow. Wadowice wszed w porozumienie z osob dziaajca w interesie obcego pastwa w celu dziaania na szkod Pastwa Polskiego W czynie zarzuconym Ojcu Chadamowi uznano e mieszcz si w nim cechy przestpstwa z art. 5, dekretu z dnia

13 czerwca 1946 roku. Aresztowany przez krakowskie UB przetrzymywany by w wizieniu Montelupich w Krakowie bez wyroku Sadu w okresie od 12 stycznia do 13 grudnia 1952 roku, co potwierdza Odpis postanowienia Sdu wojewdzkiego w Krakowie z dnia 15 wrzenia 1997 roku, sygn. Akt III Ko .I. 207/97 w przedmiocie zasadzenia zadouczynienia.Po wyjciu z wizienia w latach 1954 1957 peni obowizki prowincjaa Zakonu Bernardynw, w latach 1957 - 1963 by przeoonym klasztoru w Kalwarii Zebrzydowskiej. "Dzieje Gminy Radecznica" Praca zbiorowa pod redakcj Reginy Smoter Grzeszkiewicz, zawiera: informacje wstpne dotdotyczce caoci pracy, obszerne dane o dziaalnoci niektrych z mieszkacw gminy, szczeglnie dla niej zasuonych, dzieje poszczeglnych wsi, histori gminnego poarnictwa, ciekawe teksty o dziaalnoci radecznickiego teatru amatorskiego, Ojcw Bernardynw. Cenn pozycj w tej pracy s okupacyjne wspomnienia mieszkacw gminy, dzieje ludnoci ydowskiej, historia obiektw sakralnych, a cao zamyka niezwykle ciekawy przewodnik po Radecznicy autorstwa Stanisawa Zybay - praca powstaa we wspautorstwie z mieszkacami gminy. Egzemplarze "Dziejw gminy Radecznica" dostpne s w: Bibliotece Miejskiej w Szczebrzeszynie, Bibliotece im. H. opaciskiego w Lublinie, w Bibliotece UMCS w Lublinie, Bibliotece Gminnej w Radecznicy, Bibliotece Wyszej Szkoy Zarzdzania i Administracji w Zamociu, oraz w Ksinicy Zamojskiej; ukazaa si dziki wsparciu finansowemu Urzdu Gminy w Radecznicy. "Dziennik Ekonomiczny Zamojski" Ukazywa si w latach 1803 - 1804 w Zamociu - wydano 18 numerw. Na amach Dziennika ... omawiano zagadnienia dotyczce ekonomii, technologii, mechaniki i budownictwa wiejskiego, rozmaitoci gospodarczych. Pismo dedykowane jest "Janie Wielmonemu Jegomoci Panu Stanisawowi Hrabi Ordynatowi na Zamociu Zamoyskiemu Fundatorowi Liceum Zamojskiego Kunsztw i Nauk askawemu Protektorowi..." Obowizki redaktora naczelnego peni Bazyli Kukulnik - profesor fizyki, historii naturalnej i nauk ekonomicznych w Liceum Zamojskim. Dziennik Ekonomiczny Zamojski by jak na owe czasy pismem na wskro nowatorskim - zawiera zarwno treci teoretyczne jak rwnie porady praktyczne. W najbliszym regionie Dziennik...dostpny jest w zbiorach Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie. Dzie lska Cieszyskiego Obchodzony by uroczycie dnia 23 maja 1920 roku w Szczebrzeszynie ( zorganizowano z tej okazji kwest na rzecz Macierzy Szkolnej Ksistwa Cieszyskiego) i Klemensowie - tutaj obchody uwietni wieczr teatralny podczas ktrego odpiewano pie "lsk moja ojczyzna" (sowa Stanisaw Splowacz), oraz "Piosenk lzakw". Obchody zorganizowano jako wyraz solidarnoci z mieszkacami lska trway wwczas pertraktacje z z rzdem czeskim odnonie aneksji lska do Czech. Wydarzenie to odbio si szerokim echem na Zamojszczynie; ju w roku 1919 na amach "Nowin Zamojskich" (z dnia 9 lutego) ogoszony zosta apel o finansowe wsparcie dla Kresw Cieszyskich. W odpowiedzi na apel mieszkacy Szczebrzeszyna, Klemensowa i okolicznych wsi zebrali znaczne kwoty pienine (w koronach i markach) przekazujc je na rzecz Macierzy Szkolnej na lsku Cieszyskim peny wykaz darczycw oraz kwota jaka zosta zebrana opublikowano na amach okolicznociowej broszury zredagowanej przez zesp w skadzie: A. Wadowski, M. Pieszko, S. Miler, A. Borkowski "Klemensw i Szczebrzeszyn Cieszynowi. Pamitka obchodu "Dnia lska Cieszyskiego ". Broszur wydano nakadem Koa Macierzy Szkolnej w Klemensowie. dzierawcy ziemi radecznickiego monastyru Radecznicki klasztor OO. Bernardynw przej po roku 1869 w swoje posiadanie eski Zakon Mniszek Prawosawnych - ich obecno datowana jest w klasztorze do roku 1916. Mniszki wraz z klasztorem otrzymay znaczny area ziemi uprawnej, ktra dzierawili okoliczni wocianie. Ich nazwiska znalazy si na Planie Ziem Klasztoru Radecznica Lubelskiej Guberni Gminy Radecznica, sporzdzonym przez Antona Osipowicza Rogaczewskiego, geometr powiatu zamojskiego w 1896 roku, byli to: Pawe Jasiski, Jzef Sokoowski, Piotr Popawski, Tekla wieawska, Andrzej Rybicki, Wadimir (...), Marianna Krukowska, Franciszek Buko, Ludwik Dbrowski, Franciszek uk, Micha Bartorski, Andrzej Flak, Sebastian Kubik, Micha (...), Jakub Kabat, Antoni Marchewka, Wojciech Wdowiak, Marcin Krzyszczak, Marcin (...), Maciej Baka, Jakub Jachymek, Jzef Mazur, Micha Mazur, Marcin Sikora, Franciszek Olbiski, Pawe Guzowski

(ze Szczebrzeszyna). dziewitnastowieczni zamojscy prenumeratorzy ksiek Prenumerata ksiek na terenie Zamojszczyzny w pocztkach XIX wieku jest zagadnieniem mao znanym; z opracowania Anny Dymmel (Prenumeratorzy pimiennictwa naukowego wydawanego w Krlestwie Polskim w pierwszej poowie XIX wieku). Lublin 1992) dowiadujemy si e spord mieszkacw Zamocia w omawianym okresie a 8 osb nabyo "Zasady algebry" autorstwa P. Bourdona. Urzdnicy administracyjni Ordynacji Zamoyskiej ze Szczebrzeszyna prenumerowali "Izys Polsk" (Dziennik Umiejtnoci, Wynalazkw, Kunsztw i Rkodzie, Powicony Krajowemu Przemysowi tudzie Potrzebie Wiejskiego i Miejskiego Gospodarstwa, ukazywa si w latach 18201828), podobnie urzdy Miejskie w Goraju i Tomaszowie. Biblioteka Szkoy Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie prenumerowaa "Zoologi" F. P. Jarockiego w iloci od 1 - 3 egzemplarzy. W latach 1830 1860 prenumerat ksiek prowadzio 8 osb z Hrubieszowa, osoby ze Szczebrzeszyna i Tomaszowa - przedmiotem ich czytelniczych zainteresowa byy praca Zenona Sierpiskiego "Obraz miasta Lublina" Czasopisma naukowe prenumerowa ponadto mieszkajcy w Klemensowie Andrzej hr. Zamoyski, byy to prace z zakresu hodowli owiec, pisma o treci geograficznej - lektura tego rodzaju pism wynikaa z rozlicznych zainteresowa hrabiego. E "Echo Bigorajskie" Miesicznik owiatowo spoeczny wydawany przez Powiatowy Zwizek Polskiego Nauczycielstwa Szk Powszechnych w Bigoraju. Czasopismo redagowane byo przez Konrada Lindnera i Juliana Sobot. "Echo..." drukowano w drukarni Sejmiku Powiatowego w Zamociu, od wrzenia 1928 roku przemianowano je w "Gos Zamojszczyzny". Edwards Samuel Kupiec toruski, handlowa artykuami leczniczymi, chemikaliami, surowcami przemysowymi i artykuami spoywczymi. Fili swego przedsibiorstwa ulokowa w Zamociu; z okresu jego dziaalnoci w tym miecie zachowaa si znaczna ilo dokumentw przechowywanych obecnie w Wojewdzkim Archiwum Pastwowym w Bydgoszczy. Eljasz yd hrubieszowski, znany tylko z imienia handlowa towarami wschodnimi, przed rokiem 1445 jedzi po nie przez uck do Kijowa. emisariusz ks. Piotra Ucze szczebrzeszyskiej Szkoy Wojewdzkiej Szymon Tokarzewski. Zafascynowany poczynaniami ks. Piotra ciegiennego wcignity zosta przez tego do pracy konspiracyjnej "od sioa do do sioa wdrowa po kraju... i nawoywa lud...". Swoje przeycia tamtego okresu, oraz zsyk na Syberi opisa w tomie wspomnie "Ciernistym szlakiem". Inne prace Szymona Tokarzewskiego to: Bez paszportu. Z pamitnikw powstaca. Krakw 1910 Katornicy. Warszawa po roku 1900 Na tuactwie. Krakw 1911 Pord cywilnie umarych. Obrazki z ycia Polakw na Syberii. Warszawa Siedem lat katorgi. Pamitnik Szymona Tokarzewskiego 1846 - 1857. Warszawa 1918 O ucieczce. Opowiadania wygnaca. Warszawa Z roku 1863 i lat nastpnych. Opowie w dwch czciach. Warszawa. Engelhardt Gustaw Szef kancelarii Ordynacji Zamoyskiej, z pochodzenia Szwed, aresztowany w padzierniku 1939 roku ("wiedzia o schowanych aktach [dokumentach] wadz polskich i nie zameldowa i tym " - wspomina Ignacy Kurzpa ze Zwierzyca), po kilkumiesicznym pobycie na Zamku Lubelskim zosta zwolniony. Erlich Ludwik (1889 1968), prawnik, Sdzia Staego Trybunau Sprawiedliwoci Midzynarodowej w Hadze. Po zajciu Lwowa przez Niemcw ukrywa si na terenie Ordynacji Zamoyskiej , gdzie zbiera materiay dotyczce

polityki wadz niemieckich odnonie okupowanej ludnoci polskiej. Aresztowany przez Gestapo i osadzony w wizieniu w bigorajskim wizieniu uwolniony zosta w nocy z 23 na 24 wrzenia 1943 roku przez oddzia AK pod dowdztwem kpt. Tadeusza Sztumberk Rychtera. Od poowy maja 1944 roku zamieszkiwa w radecznickim klasztorze; ks. Wacaw Ponka, autor "Wspomnie z lat 1939 1946" (dostpne na stronie internetowej: www.republika.pl/horajec), wspomina o prof. podajc jego imi jako Stanisaw. F fabryka braci Kabasw Funkcjonowaa w Zamociu u schyku XIX wieku (1896) - Ludwik i Bolesaw Kabasowie wytwarzali powozy, gwnie z przeznaczeniem do eksportu na Litw i na Ukrain. fabryka zapaek Uruchomiona zostaa w 1877 roku w Wlce Infuackiej w budynku byych koszar przez Rejnemana. W roku 1878 wyprodukowano 200 000 pudeek zapaek. Zakad funkcjonowa do 1885 roku. fabryki krochmalu Funkcjonoway w XIX wieku na terenie powiatu tomaszowskiego w Czerkasach (wie powstaa prawdopodobnie w XVIII wieku, przez dugi czas stanowia pod wzgldem administracyjnym przedmiecie aszczowa) i Podlodowie Zakad istnia od 1878 roku, warto produkcji w 1880 roku wyniosa 34. 200 rubli. Farberowie Ester z Majmonw i Mendel Farberowie byli rodzicami Efraima. Mendel peni obowizki szamesa w szczebrzeszyskiej synagodze - w "Ksidze Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie" ( Kiriat Yam 1984) znajduje si tekst jego autorstwa, w ktrym zawar opis synagogi z czasw jej wietnoci (prezentowany jest poniej), oraz teksty: Na cmentarzu, Nadgorliwi fanatycy. O Ester nie wiemy nic poza tym, e pochodzia z rodziny Majmonw - jako ciekawostk mog jedynie doda i tej rodziny wywodzia si take ona szczebrzeszyskiego uczonego z pocztkw XIX wieku - Jakowa Reifmana. Syn Mendla i Ester - wspomniany wczeniej Efraim dziecistwo i modo spdzi w Szczebrzeszynie. By onierzem kampanii wrzeniowej. Po powrocie z frontu, gdy Niemcy zaczli stosowa coraz bardziej rygorystyczne rodki wobec miejscowych ydw wyjecha, a waciwie poszed do Tarnogrodu. Aresztowany wraz z grup tarnogrodzkich ydw znalaz si w obozie w Becu - z tego okresu pochodz jego wspomnienia zamieszczone we wspomnianej na wstpie Ksidze Pamici.... Ukazuje w nich Efraim obraz zajtego przez Niemcw Szczebrzeszyna, codzienn egzystencj miejscowych ydw, strach, bl, zakamanie nie obce rwnie spoecznoci ydowskiej, a szczeglnie czonkom Judenratu (nie poda jednak ich nazwisk). Opisuje rwnie warunki panujce w obozie w Becu. Oprcz wymienionych powyej wspomnie Efraim Farber jest autorem tekstw, ktre zostay opublikowane na amach Ksigi pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie: Zakoczy sprawy przed terminem ,W niemieckiej niewoli , W zbrojnej walce, W szatach arianina w Belgii , Szczliwy dziadek, Pracowaem ciko, sprawowaem si dobrze, Lekarz i mohel. W roku 1946 pozna w Polsce swoj przysza on - Ros. Na stae zamieszkali w Izraelu. Po otrzniciu si z wojennych koszmarw Efraim zabra si energicznie do pracy by ocali to, co z przedwojennej ydowskiej szczebrzeszyskiej rzeczywistoci pozostao w pamici Tych, ktrzy przeyli. Tak zrodzi si pomys napisania Ksigi Pamici w terminologii hebrajskiej nazywanej krtko "pinchasem". Aktywnie uczestniczy w pracach powstaego w Izraelu Ziomkostwa Szczebrzeszyskich ydw, ktre to Ziomkostwo po wielu wysikach i staraniach wydao omawian Ksig. Jest to rzecz wyjtkowa - tym bardziej, e brakuje dokumentacji traktujcej o przeszoci szczebrzeszyskich ydw. W roku 1991 Efraim Farber przemawia podczas uroczystoci odsonicia na szczebrzeszyskim kirkucie obelisku upamitniajcego zagad ydw ze Szczebrzeszyna i okolic; powiedzia wwczas: "Ziomkowie uratowani cudem od hitlerowskiej zagady skadaj hod nad grobem pomordowanych ojcw - matek - rodzin..." Zmar w 1991 roku. Feldmanowie Berko i Icek Ubodzy szczebrzeszyscy sklepikarze ydowscy, prowadzili w 1880 roku sklepik zlokalizowany w okolicach szpitala, ktry przynosi rocznego dochodu rubli 50. Ferenc Edward Wieloletni sotys wsi Zaburze (gm. Radecznica), zmar w 2008 roku.

Ferenc Kazimierz Pierwszy prezes powstaego w Podborczu w okresie midzywojennym Kka Rolniczego; inni czonkowie to: Maciej Ferenc, Walenty Piwowarek, Jan Wypych s. Kazimierza, Marcin Bartnik, Micha Olech, Jan Wypych z Grygli (lokalna nazwa czci wsi Podborcze). Kko Rolnicze funkcjonowao pod patronatem Sejmiku Samorzdowego w Zamociu; Sejmik pokry m. in. 50 % kosztw zakupu siewnika rzdowego uytkowany by przez ca spoeczno wsi. Fitelberg Grzegorz (1879 1953), skrzypek, kompozytor, dyrygent i pedagog. W roku 1901 otrzyma nagrod im. hr. Maurycego Zamoyskiego w Warszawie za Trio F- moll op. 10 na skrzypce, wiolonczel i fortepian. Fleischer Devora Do wybuchu drugiej wojny wiatowej mieszkaa w Szczebrzeszynie; jej rodzice byli zamonymi ludmi rodzina Fleischerw bya znana i ceniona w miecie. Devora, ktra ocalaa z hitlerowskiego pogromu, po wyzwoleniu na wasn rk rozpocza poszukiwania swego dziecka, brata i siostry przemierzajc teren Lubelszczyzny i kraju -".. podrowaam przez wiele miesicy chcc odnale moje jedyne dziecko, siostr i brata... Po duszych wdrwkach po miastach i wsiach osiadam w odzi". Tutaj znajdowao si wiksze skupisko ydw. W odzi Devora nawizaa kontakt z Lejbelem Goldberg ps. "Turek", ktry we wsppracy z Centraln Historyczn Komisj w odzi kierowan przez czowieka o nazwisku Szeptl poszukiwa ydowskich dzieci na terenie wyzwolonej Polski bd to w klasztorach, czy u polskich rodzin. Relacje Devory Fleischer z tamtego okresu s cennym przyczynkiem do odsonicia mao znanej i nie nagonionej historii odzyskiwania ydowskich dzieci te, ktre udao si odnale (oddawano je dobrowolnie lub za pienidze) - umieszczane byy pocztkowo w Domach Dziecka w odzi na ul. Piotrkowskiej 88 i Narutowicza 18, w Kamiecu, na Dolnym lsku, nastpnie odsyane do Niemiec, a stamtd do Palestyny... "on pniej [ydowski pisarz Chaim Grade] odwiedzi Dom Dziecka w odzi na Piotrkowskiej 88, gdzie spotka uratowane dzieci z polskich rk pice beztrosko i w biaych eczkach, czysto, ale samotne, pene sieroty.." (tekst pochodzi ze wspomnie Devory opublikowanych na amach "Book of Memory to the Jewisch Community of Shebreshin" (Kiriat Yam 1984; przekad z jidysz Adam Altman) Flis Stanisawa (1918 1984), ludowa poetka rodem z Bonia/k Szczebrzeszyna. dotdotychczas jej utwory nie zostay opublikowane; notatk o autorce i trzy wiersze ("Przy obku", "W dniach staroci i rozpaczy", "Na poegnanie obrazu Matki Boej") zamieci na amach Twrczoci Ludowej nr 3(55) s. 27 z 2003 roku Jan Adamowski; tekst powicony Stanisawie Flis znajduje si na stronie:www.republika.pl/scebreshinum. Ukaza si rwnie w grudniowym (2010 rok) numerze szczebrzeszyskiego "Chrzszcza". "Foglarowszczyzna" Grunty nalece do obywatela m. Tomaszowa, Foglara zlokalizowane w okolicach wsi Rogono; u schyku XVII wieku Foglar uczyni na nich spory zapis na szpital tomaszowski. "folks" Spolszczona nazwa Volksdeutscha, zwrotu tego uywa Adam Mastaliski, ktrego "Dziennik z czasw okupacji" publikowany by w 2008 roku na amach "Tygodnika Zamojskiego". W Zamociu celem werbowania chtnych do do zniemczenia utworzono specjalny urzd przy ul. Nowej 12 jak podaje Mastaliki " chrzest na folksa przechodzili ci, ktrzy zgaszali si dobrowolnie lub zostali do tego zmuszeni". frampolski orodek tkactwa Za pocztek jego funkcjonowania uwaa si rok 1773, kiedy we Frampolu rozpocz swoj dziaalno cech tkaczy. Przedmiotem produkcji byo: ptno lniane, obrusy, serwety; szczeglnym uznanie cieszyy si frampolskie obrusy; jak podawa na amach "Tygodnika Zamojskiego" Krzysztof Czubara - ptno produkowano we Frampolu przez okoo 250 lat! Frayman Moszko yd tarnogrodzki, ok. 1823 roku wadze miejskie odkupiy od niego grunt zlokalizowany nad strumykiem (od tarnogrodzkiego rynku prowadzia do niego nienazwana uliczka), na ktrym pobudowano dla potrzeb miasta bydobjni.

Fudakowski Kazimierz h. Doga y w latach 1831-1901, syn Ignacego, onaty z Ludwik Saryusz - Bielsk. Ukoczy Szko Nauk Politycznych w Paryu, oraz studia na Uniwersytecie w Monachium. By wacicielem dbr w Krasnobrodzie i okolicy. W roku 1923 zosta prezesem Centralnego Towarzystwa Rolniczego; od roku 1935 piastowa godno senatora RP. Jest autorem wspomnie "Moje wspomnienia 1892 1932" , ktre w maszynopisie przekaza do zbiorw "Ossolineum". fundatorzy, budowniczowie i projektanci obiektw sakralnych (kocioy i cerkwie); tekst opracowany na podstawie pracy J. Niedwiedzia "Leksykon historyczny miejscowoci dawnego wojewdztwa zamojskiego", Zamo 2003 Abrek Andrzej prof. Akademii Zamojskiej, w latach 1674 1765 wybudowa w Bukowinie drewnian kaplic. Blacha Adam okoo 1903 roku wybudowa w Dbrowicy (pow. bigorajski) ma, drewnian kaplic. wika Micha w 1880 roku w miejscowoci Gzd Lipiski wybudowa drewniany koci Dzierkowa z Krasiskich Aniela w 1766 roku jej staraniem wybudowano w Dyniskach cerkiew Dulewski Baltazar w 1782 roku z jego fundacji wybudowano w Goraju murowany koci. Frckiewicz Wacaw projektowa murowany koci we wsi Czoki (pow. zamojski); obiekt wybudowany zosta w latach 1983 1985. Gisges Wadysaw projektowa koci w Czernicinie, ktry wybudowano w latach 1857 1858; obiekt murowany istnieje do dzi. Grka Stanisaw przed rokiem 1561 wybudowa w Goraju drewniany koci, ktry uleg zniszczeniu podczas poaru miasta w 1561 roku. Granowskich rodzina fundowaa w 1757 roku koci drewniany w Chodywacach. Kazula Stefan w roku 1630 wybudowa w Hrubieszowie cerkiew murowan. in. Klimek Adam projektowa drewniany koci w Bondyrzu, obiekt wybudowano w latach 1948 1949. Kluszowski Andrzej w 1639 roku fundowa koci w Dzierni, zniszczony w 1648 roku przez Kozakw zosta ponownie odbudowany. Kobylaski Jzef, ks. - w latach 1777 1778 wystawi w Dubie drewniany koci Kostyski (...), ks. - w 1677 roku wystawi w Hrubieszowie koci. Krzyanowski Jan w latach 1872 1875 ufundowa w Liskach drewnian cerkiew. Kurdwanowski Maurycy - w latach pidziesitych XVIII wieku wybudowa w Jarczowie cerkiew. Kurdwanowskich rodzina w wieku XVIII fundowaa drewnian cerkiew unick w Czumowie Kuria Biskupia w Lublinie fundowaa w latach 1929 1932 drewniany koci w Gilowie. Losenau Losa de projektowa wybudowany w latach 1795 1828 cerkiew p w. w. Mikoaja w Hrubieszowie. abuski Adam w 1435 roku wybudowa w abuniach drewniany koci. ysakowska Katarzyna przed rokiem 1672 fundowaa w Hrubieszowie nowy, koci drewniany oraz z dzwonnic na froncie murowan kaplic. Makomaska Konstancja fundowaa w 1828 roku cerkiew unick, niewielkich rozmiarw w Dzierni (pow. Tomaszw Lubelski). Makomaskich rodzina fundowaa w 1860 roku w Dbrowie (pow. tomaszowski) murowan kaplic p w. w. Antoniego. Maczykowscy Tobiasz i Dorota w roku 1705 wystawili murowan kaplice przy kociele w Goraju. Myszkowski Adam Kazimierz w 1622 roku wybudowa w Dubnie drewnian cerkiew. Myszkowski Aleksander w 1626 w miejscowoci Dub bdcej jego wasnoci wybudowa drewniany kociek. Myszkowski Jan w latach 1667 1678 wybudowa w Dubie drewniany koci. Pawowski Mateusz, ks. - w 1732 roku rozpocz w Bigoraju budow kocioa (istnieje do dzi), jego dzieo dokoczy w 1755 roku Eustachy Potocki. Radziszewski Ludwik- projektowa cerkiew klasycystyczna w Luchowie, obiekt wzniesiono w latach 1841 1866. Rylski Henryk w 1882 roku fundowa w Duniowie (pow. hrubieszowski) cerkiew drewnian. Sapieha Jerzy w I poowie XVIII wieku fundowa w Hostynnem drewnian cerkiew unick. Sarbiewska Zofia w roku 1671 fundowaa w Goleszynie cerkiew unick. Strutyscy Ambroy i Julianna w roku 1738 rozpoczli budow kocioa w Horodle, konsekracja miaa

miejsce w 1759 roku. Szuka Marcin dziedzic Bigoraja, w 1699 roku fundowa drewniany koci parafialny. wieawski Stefan inwestowa w 1910 roku w budow kocioa w Dohobyczowie; obiekt wzniesiono wg. projektu Wiesawa Kononowicza. Tracz Jan w 1920 roku z inicjatywy mieszkacw Krynic przy poparciu dziedzica Grzegorza Lipczyskiego skoczy budow kocioa. Wieniawski Antoni w 1836 roku wybudowa w Horodle cerkiew. Wadysaw, ksi Mazowiecki i Beski fundowa koci i klasztor dominikaski w Hrubieszowie. Zamoyscy w latach 1842 1848 fundowali w Kosobudach cerkiew unicka; obiekt zosta rekoncyliowany na koci rzymsko katolicki. Zamoyski Marcin w roku 1668 fundowa w grecku Kocielny koci i klasztor. Zarolak Jan ciela z Aleksandrowa (pow. bigorajski), w 1934 roku budowa koci w tej miejscowoci. Zienkiewicz Jan w latach 17901793 wybudowa cerkiew unick w Bigoraju. Zygmunt III Waza w roku 1625 ofiarowa drewno na budow cerkwi w Grabowcu. Furmanek (...) Mieszkaniec jednej spod radecznickich wiosek, uczestnik powstania 1863 roku. Wraz z oddziaem zorganizowanym przez radecznickiego Bernardyna O. Hilarego bra udzia w potyczce z Rosjanami pod Batorzem gdzie grupa radecznickich powstacw zostaa rozbita. To on przywiz rannego O. Hilarego w rodzinne strony, poniewa wok Radecznicy znajdoway si rosyjskie posterunki zatrzymali si w Andrzejwce pooonej kilka kilometrw od Radecznicy. Furmanek z Pochwatw Katarzyna (12. IX. 1906 23. VIII. 1953), dugoletnia nauczycielka w Teodorwce, pochowana na cmentarzu w Radzicinie. Fus Andrzej W roku 1934 przy wspudziale Tomasza Bulicza zorganizowa we wsi Bukowina (gm. Biszcza, pow. Bigoraj) oddzia stronnictwa ludowego. Tajna pras bukowskim politykom dostarczali Micha Fus (pochodzcy z Raca) i Dubiel (pochodzcy z Majdanu Siennickiego). Futa Mieczysaw Nauczyciel, w latach 1936 1940 peni obowizki kierownika szkoy powszechnej w Dziekanowie. Czonek Centralnego Zwizku Modej Wsi. Po roku 1936 prezes Powiatowego Zwizku Modej Wsi w Hrubieszowie, do czasu aresztowania w 1940 roku uczestniczy w pracach Chopskie Organizacji Wolnoci "Racawice". Aresztowany w 1940 roku zosta przewieziony na posterunek w Moniatyczach a nastpnie na Zamek w Lublinie, gdzie zosta poddany torturom. Kolejne miejsca pobytu to obozy koncentracyjne w: Sachsenhausen, Drgen, Owicim, Monice i Buchenwald, skd zbieg. Dotar do granicy niemiecko belgijskiej, byy to tereny ju wyzwolone przez onierzy gen. Maczka. Zosta burmistrzem w jednym z miasteczek. Zaoy orodek dla Polakw, ktrzy ucierpieli na skutek dziaa wojennych, oraz polsk szko i sierociniec dla polskich dzieci. W roku 1947 wyjecha z polecenia Polonii Belgijskiej na leczenie do Kanady. Zmar 29 stycznia 1955 roku, spoczywa na polskim cmentarzu w Toronto. W roku 1987 staraniem spoeczestwa Dziekanowa wmurowano na budynku miejscowego urzdu gminnego tablic upamitniajc posta Mieczysawa Futy. G Gajda Jan Urodzony 1836 roku w Galicji, z pochodzenia mieszczanin, w Przemylu ukoczy 8 klas szkoy redniej wieckiej. Wyksztacenie duchowne otrzyma w latach 1855 1859 we Lwowie, wicenia kapaskie otrzyma w 1860 roku; od roku 1868 pracowa w diecezji chemskiej by kolejno administratorem w: Lublinie, Radecznicy, peni obowizki dziekana zamojskiego. W 1875 roku przeszed na prawosawie; zmar po roku 1885. Gajewski Pawe Twrca szk kilimiarskich spoeczne szkoy kilimiarskie, malarz, jest m. in. autorem cyklu prac "cztery pory roku", z ktrych zachoway si dwie "wiosna" i "lato"; wg. danych z 1965 roku ptna stanowiy

wasno Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Hrubieszowie. galeria postaci i rodzin urawnickich Baliccy Reprezentantw tego nazwiska byo w urawnicy chyba najwicej, tak duo, e wszystkich nie uda mi si przypomnie. Byli wic, po pierwsze, Baliccy wywodzcy si od Bazylego Balickiego, dragona Ordynacji Zamojskiej zwolnionego ze suby po I rozbiorze. Mieszka on w urawnicy w domu pod nr 4 i - trzeba podkreli mieszka dugo. Tak dugo, e zgaszajcy jego zgon synowie "rodzicw zmarego nie umieli". Bazyli, urodzony w 1724 r., zmar 20.05. 1833 r. y wic 109 lat. Oeni si z Zofi z abunikw i mia z ni trzech synw: Jana (1777 1841); Jacentego (we wczeniejszych zapisach Hiacynta) Jakuba (dwojga imion) (1797 - ), dymisjonowanego w 1827 r. onierza II puku piechoty liniowej, zamieszkaego na powrt w urawnicy, oenionego w 1839 r. z Ann ze Szmigw oraz Grzegorza (1800 1859), onatego z Mariann z Dbrowskich. Syn Bazylego i Zofii Jan, onaty z Franciszk z Tymickich mieli czworo dzieci: Aleksego (1807 - ); Jzefa (1812 - ); Mariann (1816 - ) i Ann (1817 - ). W 1825 r. Jan, po mierci ony, oeni si po raz drugi z Helen Saabonwn (ur. 1781 r.). Aleksy i jego ona Anna z Dbrowskich (ur. 1813), ktr polubi 24. 07. 1836 r. mieli dwch synw: Justyna ur. 11. 06. 1841 r. i Jana ur. w 1845 r. Justyn, s. Aleksego i Anny poj za on Antonin z d. Gucma (ur.w 1839 r.). Dzieci mieli czworo, wycznie synw, co byo zreszt niemal zasad w tej rodzinie. Byli to: Jan ur. w 1867 r., Antoni ur. 25.05. 1872 r. i Wojciech ur. w 1875 r. By jeszcze syn Andrzej, ur. w 1864 r. lecz zmar w wieku dwch lat. Jan mia rwnie co najmniej dwch synw (Piotra i Wojciecha). Antoni za, oeni si z Agnieszk Skwarek z Kawczyna. Urodzona 18.01. 1882 r., z ojca Jana i Antoniny z Witoszkw. Primo voto Sekrecka. Maestwo z Antonim zostao zawarte 26. 09. 1906 r. Antoni i Agnieszka mieli synw a piciu: Leonarda (30. 10. 1909 - ), Wadysawa (24.09. 1911 30.06. 1977), Ludwika (19.06.1914 2.07.1996) Feliksa (10.11.1919) i Bolesawa (28.05.1922). Czterej pierwsi mieszkali i gospodarzyli w urawnicy z tym, e Wadysaw, oprcz gospodarstwa, w okresie powojennym cigle pracowa w Gminnej Spdzielni Samopomoc Chopska w Zwierzycu. O Leonardzie i Wadysawie jest mowa poniej. Ludwik weni si w rodzin Sekreckich, rodzin dobrze radzcych sobie gospodarzy. Te Ludwika, Stanisaw jednak ciko chorowa i do szybko zmar. Ludwik wic przej rol gospodarza. pracowa ciko, gospodarstwo byo bowiem niemae, ale radzi sobie niele. Jedyny mankament w tym oenku, to kontrast midzy cichym, spokojnym usposobieniem Ludwika i wadcz natur obu dam, tj. teciowej (zwanej Stachow) i ony, ktre wiody prym w tym gospodarstwie. Ludwik mia troje dzieci: Stanisawa, Jana i Halin, ktrzy zaprawieni od modoci do pracy wyszli na ludzi, skoczyli szkoy i urzdzili si w yciu. Ludwik, po cikiej chorobie, zmar 2 lipca 1996 r. w wieku 82 lat. Feliks dugo pozostawa w stanie kawalerskim. By moe stao si tak za spraw jego maomwnoci: wyjtkowo dugo trzeba byo czeka na to, by si odezwa. Obserwowaem go jednak kiedy, gdy z okazji udanej transakcji lenej (cechowanie), wypado wypi po par kieliszkw wdki. Gdy opady zahamowania, c to by za uroczy czowiek, wesoy, z celnym, ostrym, niespotykanym wrcz dowcipem, umiechem. Na co dzie za milczcy, mao komunikatywny. Oeni si Feliks w kocu z Janin z Poznaskich (tych od "Czarnego"), przenis si do ony i tam zaczli gospodarowa. Wkrtce po tym, gdy w 1957 r. zmara jego niespena roczna crka, Wandzia, adoptowali dziewczynk, Marysi. Marysia, liczna brunetka, po wyjciu za m, wyjechaa do Staszowa, posza na swoje. Nie znam jej dalszych losw. Wkrtce zmara Janina. Feliks yje do dzisiaj. Imi Wandzia miao w tej rodzinie niekonwencjonaln histori. Bya to ju bowiem druga Wandzia. W wyniku synnej akcji ratowania dzieci zza zwierzynieckich drutw moja stryjenka wzia bowiem na wychowanie dziewczynk, wanie Wandzi. Po wojnie odnalaza si jej ciocia, ktra zabraa dziewczynk. Pniej, dorosa ju Wanda, ktra mieszkaa w Brzegu n/Odr, przyjedaa odwiedza "cioci" z urawnicy bardzo czsto nawet z mem i z dziemi. Najmodszy z tej rodziny, Bolesaw, wkrtce po wojnie wyjecha na tzw. Ziemie Zachodnie. Osiedli si w widnicy. Tam ukoczy szko zawodow, rozpocz prac w fabryce elektrotechniki motoryzacyjnej. Tam te si oeni, dzieci jednak take nie mieli. W 1966 r. adoptowali dziewczynk z rodziny Zofii, ony Bolesawa. Basia okazaa si wdziczn crk i podpor na staro. Zofia, ona Bolesawa, zmara pod koniec lat 80-tych, Basia zdya ju wyj za m, Bolesaw zosta sam. Ma jednak wsparcie w crce i jej rodzinie. Mimo swojej osiemdziesitki trzyma si jednak nadzwyczaj dobrze. Byy i boczne odgazienia tej rodziny. Wspominaem ju o Piotrze, Wojciechu. Za dzisiejszym kocioem mieszkaa take Aniela Balicka, wdowa, zdaje si, po Jzefie, te chyba spokrewnionym z rodzin Antoniego, lub jego ojca Justyna. Mieszka tam take Piotr Balicki, stryjeczny brat Wadysawa, a wic syn brata Antoniego Balickiego. Piotr mia kilkoro dzieci. Najbardziej pamitam Stanisawa, ktry by mniej

wicej z mojego wieku i w latach pidziesitych dojeda do Technikum Rolniczego w Zamociu. Skoczy technikum i gospodarowa w urawnicy, a ponadto by maszynist kolejowym. Obecnie peni kolejn misj jest kocielnym w miejscowym kociku. Ale to dopiero jedna z rodzin Balickich. Druga, do rozlega rodzina Balickich mieszkaa za czasw mojej modoci (tj. bezporednio po wojnie), na tzw. starej wsi. Mieszka tam, jeli waciwie pamitam, Micha Balicki i jego ona Marianna z d. Czochra. Micha to syn Bazylego (ur. 1842) i Katarzyny Hajduk, ojciec Wojciecha, Hanny, Bronisawa i Antoniego(zm.1936). Hank pamitam gwnie ze zdjcia, widziaem j wprawdzie, ale byem zbyt may, by j zapamita. Wiem tylko, e bya pikna. Bya serdeczn koleank mojej mamy, razem wystpoway w zespole artystycznym modziey wiejskiej. Po wojnie wyjechaa na Zachd. yje gdzie w okolicach Wrocawia, mj brat spotka kilka lat temu jej syna. Przyznawa si do urawnickich korzeni. Wojciech, oeniwszy si, poszed na swoje gospodarstwo. Pocztkowo mieszka naprzeciwko ojca, po drugiej stronie drogi na starej wsi. Pniej pobudowa si przy gwnej szosie. Mia jedyn crk, Halin, adn dziewczyn, ktra wysza za Edka Bartnika, mojego nieco starszego koleg z urawnickich czasw. Oboje Bartnikowie gospodaruj do dzi i niele si maj. Ma rwnie adn crk i syna Mirka. Obok Wojciecha, ale ju przy szosie, mieszkaa jeszcze jedna rodzina Balickich. On mia na imi Micha (s. Szczepana), jego ona za bya Tekla. Mieli chyba sidemk albo semk dzieci. Nie wszystkie z nich pamitam. Dwch z ich synw, Czeka i Romka, znaem dobrze, byli bowiem mniej wicej w moim wieku, razem chodzilimy do szk. Jeden ze starszych synw, Jan, oeni si ze wspominan ju crk Leonarda, Mari (Mani). Nie jedyny to przypadek w urawnicy, gdy Balicki eni si z Balick. Dowodzi to, e adnych koneksji rodzinnych midzy nimi nie byo, a jeli byy, to bardzo dalekie i nie stanowiy przeszkody dla maestwa. (Szczepan, jak si okazuje, by bratankiem Aleksego Balickiego).Fatum jakie ciyo nad t rodzin. Romek szuka swojego miejsca na lsku. tam straci zdrowie. Nie znam jego dalszych losw. Czesiek Balicki, ur. w 1940 r. skoczy Technikum Ekonomiczne w Zamociu. Zosta w urawnicy. Oeni si z Helen Chwiejczak (ur. w 1948 r., siostra Ignaca). Troch pracowa, troch gospodarowa. W wieku czterdziestu czterech lat, w 1984 r., przy budowie domu, usiad na odwrconym wiadrze, by odpocz. Nagle si przewrci i wicej ju nie wsta. Zawa. A jeszcze w 1982 r. podobno by w Jeleniej Grze i usiowa si ze mn skontaktowa. Wybrali si do Fabryki Dywanw w Kowarach, by zakupi kobierce do wieo zbudowanego kocioa w urawnicy. Traf chcia, e nie byo mnie wtedy w domu. Fatum jednak trwa dalej: syn Czeka, Jacek zmar nagle we nie, w wieku 33 lat, 12 V 2002 r. Starszy od Romka i Czeka, Janek (ur. 28 V 1935), rwnie jeszcze w sile wieku, cierpia na chorob Bergera. Najpierw amputowano mu nog, wkrtce i to okazao si prodkiem. Zmar chyba w rok po swojej onie (23 I 1995 r.). Najstarszymi dziemi Michaa byli jednak Jzef i dwie crki. Mao jej jednak pamitam. Jedna, zdaje si, mieszka gdzie w Lublinie, druga wysza za Czesawa Sasa i jest chyba matk obecnej dyrektorki Szkoy Podstawowej w urawnicy. Byy jeszcze co najmniej dwie rodziny Balickich. Jedna to Walenty Balicki i jego ona, ktrzy mieszkali na parceli zajmowanej take przez rodzin Bbenkw. Byli zreszt z Bbenkami skoligaceni: ona Michaa Bbenka (ojca Jzefa, Stanisawa i Jana Bbenkw), Maria Balicka bya siostr Michaa, ojca Walentego (jeli czego nie pomieszaem). Walentego ju prawie nie znaem. Pamitam tylko, e w latach podeszych by ju guchy. Jego syn, Jzef, przystojniak z wielkimi, niebieskimi jak len oczami, weni si poniekd w moj rodzin. Wzi za on Celin Kuczmowsk, moj cioteczn siostr. By do zaradny, pracowa pocztkowo przy odbiorze burakw w Klemensowie, pniej w PZU w Zamociu, zdaje si przy likwidacji szkd. Gdzie w pocztkach lat siedemdziesitych rozpocz budow domu. Zrb do okazaego budynku dugo straszy i denerwowa ludzi. Dopiero w kocu lat osiemdziesitych Jzef, wraz z dorosymi ju dziemi, a mia ich bodaj czworo (Krysia, Jola, Jarek, Agnieszka) dokoczyli budow. Dzi mieszkaj ju wygodnie i spokojnie, oboje ju chyba na emeryturze. Celina bowiem take pracowaa, i to dugo, w laboratorium przy szczebrzeszyskim szpitalu. Gdy odwiedziem ich ostatnio (lato 2001 r.), oboje dugo nie mogli stwierdzi, z kim maj do czynienia). Pniej jednak byli serdeczni, jak zwykle. Kolejna rodzina Balickich z urawnicy. T znam najmniej. Mieszkali do daleko, nie miaem tam rwienikw. Pocztkowo nawet o nich nie wiedziaem. Tymczasem w ostatnim skupisku zabudowa urawnicy, jadc w stron Zwierzyca po lewej stronie, przed Wnukami i Smoami, mieszkali rwnie Baliccy. Trudno przewidzie losy yciowe. O istnieniu tej rodziny dowiedziaem si, gdy moja kuzynka i ssiadka, Gienia Hoowiska wysza za m. Jej wybrankiem okaza si Janek Balicki z tej wanie rodziny. Zostaem nawet chrzestnym ich syna, Ludwika. Po raz drugi zetknem si z t rodzin stosunkowo niedawno. Oto po mierci mojej mamy postanowilimy sprzeda nasza ojcowizn, by uchroni j przed zmarnowaniem i rozkradzeniem. Kupio t sched (zreszt za grosze) mode maestwo. Ona bya koleank zabaw wakacyjnych mojej crki, Ani, ktra bywaa w urawnicy na wakacjach. To Ela Sierkowska, crka Lucjana Sierkowskiego, mojego szkolnego kolegi i ssiada. Mem Eli okaza si rwnie Balicki, imieniem Jan,

wanie z opisywanej rodziny. Jego dziadek, Marcin Balicki (prawdopodobnie wnuk Grzegorza, s. Bazylego), y w latach 1880-1930 (daty przyblione). W latach 1900-1920 przebywa "za chlebem" w Stanach Zjednoczonych. By ojcem Jzefa i Jana. Pierwszy to ojciec mego "nastpcy na wociach", drugi by mem Gieni Hoowiskiej, ziciem Jana Hoowiskiego, brata mej babci. Modego Janka odwiedziem niedawno kilkakrotnie. Wiedlimy dugie rozmowy, gwnie o historii urawnicy. Mimo modego wieku chopak duo wie, take o czasach, ktrych nie pamita, a ponadto, co jest rzadkoci umie sucha. Dlatego wanie wie. To on, w kocu modzieniec, przypomnia mi o owych dragonach osiedlanych w urawnicy, rzekomo w nagrod za jakie zasugi wobec krla i ojczyzny. Podobno do dzi czasami nazywaj ich "dragonami". Dugo szukaem prawdy. W kocu znalazem. Rzecz okazaa si nieco bardziej prozaiczna: w urawnicy mieszkali dragoni hetmana i kanclerza Zamojskiego. Gospodarowali na swoich "pankach", mieli by gotowi do suby. Ponadto, gdy w 1772 r., w wyniku I rozbioru Polski, Ordynacja Zamojska znalaza si czciowo w zaborze austriackim, okrojono jej przywileje, m.in. zabroniono jej utrzymywania wasnego wojska. Przyjazny, i jak zwykle, "ludzki" dla swych poddanych, ordynat zamojski rozmieci swoich "dragonw" w dobrach swoich posiadoci. Ulokowano ich w 22 wsiach, nadajc im 232 wierci i 345,5 zagonw, m.in. (wymieniam blisze miejscowoci) w Kosobudach, Czarnymstoku, Lipowcu, Gorajcu, a take w urawnicy, tam ju bowiem mieszkaa ich cz. Nadano im ziemi jako rdo utrzymania. W urawnicy otrzymali oni 23 "wierci" i tylu byo prawdopodobnie obdarowanych. Poniewa an, jako jednostka podstawowa liczy ok. 17 ha, kady dosta wic "wier", czyli po ok. 4,5 ha i zosta gospodarzem (por.: rozdz. 6 "Dragoni"). I na koniec: nie dam gowy, czy we wsi nie znalazby si jeszcze jaki Balicki. Wyszperaem, e w 1929 r. w urawnicy by sklep z artykuami spoywczymi. Prowadzi go Balicki W. I bd tu mdry o kogo chodzi! Ostatnio wyjaniono mi, e by to Wojciech Balicki, ktry zdaje si po powrocie z "Ameryki" zaoy sklep, pocztkowo ze swym bratem Mikoajem, pniej ju samodzielnie ( Relacja Bolesawa Balickiego (22 maja 2003 r.) A w ogle to po wielu szperaniach w historii zastanawiam si, co robi Baliccy w tych swoich mikrogospodarstwach urawnickich. I w Galicji, i w Krlestwie, i nawet na Ukrainie, Baliccy byli szlacht herbow, a powtarzajcym si herbem by "Topr". Nawet urzdujcy w Ordynacji Zamojskiej w 1624 r. pisarz prewentowy nazywa si Jan Balicki. Balicki Leonard Najstarszy z piciu synw Antoniego (ur.1871, zm. 30 I 1944 r.) i Agnieszki z d. Skwarek (ur. 18 I 1882 zm. 23.IX.1961 r.). Urodzi si w 1909 r., y 83 lata, zmar 2.XI.1992 r. onaty z Mariann z Dbrowskich, ktra urodziwszy troje dzieci zmara w modym wieku, ya bowiem 34 lata (zm. 15 IX 1945 r.).Odtd, wraz z matk Agnieszk, pniej crk Mari, Leonard prowadzi gospodarstwo rolne i wychowuje dzieci. Pozosta wdowcem do koca ycia. Szanowany gospodarz, czowiek z autorytetem w rodowisku. W czasie wojny w partyzantce. Przed wojn i po wojnie zajmowa si dodatkowo wyrbem i wywozem drewna z lasw. By czynny w Ochotniczej Stray Poarnej w urawnicy (np. obsugiwa komi dowz do poaru). Dzieci: Maria (zwana i znana niemal wycznie jako Mania), ur. 17 I 1938 r., zm. 12 II 1994. Wysza za m za Jana Balickiego, s. Michaa i Tekli, ur. 28 V 1935 zm. 23 I 1995 r. Jej bracia: Stanisaw (ur. w 1939 r.), pracownik naukowy Politechniki Wrocawskiej; Marek (ur. w 1941 r.) absolwent Technikum Drzewnego, pracownik przemysu drzewnego w Miliczu, obecnie na emeryturze. Leonard spoczywa na cmentarzu parafialnym w Szczebrzeszynie. Balicki Wadysaw Urodzi si w 23 IX 1911 r., jako jeden z piciu (drugi z kolei) synw Agnieszki i Antoniego Balickich. Rodzice: Antoni ur. w 1871 r., zm. 30 I 1944 r., Agnieszka, z d. Skwarek, ur.1883 r., zm. 29 IX 1961 r. Brat Leonarda, a take Ludwika, Feliksa i Bolesawa. W 1938 r. wyjecha do Warszawy, tam zamierza si ksztaci, pracowa. Wojna pokrzyowaa te plany. Wrci w 1939 r. do rodzinnej wsi. W czasie wojny w partyzantce, Batalionach Chopskich (pseud. "Chmura"). W 1941 oeni si z Janin Wrblewsk. Take w BCH, czniczka, ps. Nina. Z Janin mia Wadysaw troje dzieci: Leszka, ur. w 1941 r.; Kazimierza ur. w 1944 r. i Mari - ur. w 1948 r.. Dzieci wyjechay z urawnicy. Leszek i Kazimierz do Wrocawia, Maria do widnika. Wszyscy zdobyli wysze wyksztacenie i podjli prac zawodow. Leszek pracownik naukowy, obecnie na emeryturze, Kazimierz ekonomista, Maria dziennikarz. Po wojnie na gospodarstwie. Mia natur spoecznika. Wraz z kilkoma podobnymi zapalecami zaoyli Spdzielni Spoywcw "Jutrzenka". Prowadzili j do 1948 r. Pniej spdzielni przeja pozostajca pod pastwow kontrol GS "Samopomoc Chopska". Podj prac w tej spdzielni i pracowa w niej do koca ycia (do 31 VII 1973 r.). Pocztkowo w urawnicy,

pniej w Zwierzycu. By gwnie handlowcem, take magazynierem, pracowa jednak take jako np. przewodniczcy rady zakadowej zwizku zawodowego. By rwnie radnym gromadzkiej rady narodowej (wwczas w Brodach Maych), sekretarzem komitetu gminnego i czonkiem powiatowego komitetu PSL. Cigle aktywny, cigle pracujcy. Na pocztku lat 50-tych inwestuje we wasne gospodarstwo. Nowe zabudowania zasiedli z rodzin w 1951 roku. Mimo podstawowego zaledwie wyksztacenia, cigle si uczy, czyta wielkie iloci ksiek. By ponadto tzw. zot rczk, zwaszcza we wasnym gospodarstwie. Mia wielkie dowiadczenie w sprawach rolniczych, szczeglnie w zakresie upraw rolinnych. By wyjtkowo rzetelny we wszystkim, czego si podejmowa i uczynny w stosunku do innych. Czsto suy rad i pomoc ssiadom, by wic lubiany i powaany. Pod koniec ycia chorowa na serce i astm. Zmar 30 czerwca 1977 r. Pochowany na cmentarzu parafialnym w Szczebrzeszynie. Bbenkowie Niektrzy pisali si: Benbenkowie lub Bembenkowie I to nie z powodu jakich fochw, lecz za przyczyn niechlujstwa rnych pisarzy gminnych i magistrackich. Najwczeniejsze wiadomoci o tym rodzie pochodz z koca XVIII wieku. W urawnicy, w domu nr 47 mieszka wwczas Jan Bembenek (pisownia z ksig metrykalnych). By on synem Anny Bembenek, wdowy po Danielu, c. Szymona Romaskiego i Katarzyny z Lepionkw (oboje z Lipowca). Anna zmara 9.02. 1844 r. w wieku 75 lat. Jan urodzi si w 1788 roku, zmar 29 grudnia 1853 r. Jego on bya Marianna z Kowalskich ur. w 1796 r. Jan i Marianna Bembenkowie mieli do spory przychwek, liczne dzieci jednak zmary w okresie niemowlcym.Prawdopodobnie niepena lista dzieci wygldaa nastpujco: 1813 r. crka Agnieszka, zamna (od 1841 r.) z Bartomiejem Kowalskim 1816 r. - crka Anna 1819 r. bliniaki: s. Jerzy, crka Helena (zm. 18 X 1831 r.) 1820 r. syn Daniel, zm. 1822 r. 1826 r. syn Jan, (zm. 1827) 1829 r. syn Jozafat (zm. 1831) 1834 r. syn Jzef, ur. 4 I 1834 r. Lista moe by niepena. Wymieniony jako ostatni w kolejnoci syn, Jzef, by dwukrotnie onaty. Prawdopodobnie z pierwszego maestwa pochodzia crka Ewa, ktra zmara w 1871 r., w wieku 16 lat. Pierwsza ona Jzefa jednak szybko zmara, oeni si wic po raz drugi z Mariann z Tulejw (ur. w 1834 r., zm. 11.05. 1876 r.). O ich dzieciach mamy skpe wiadomoci. Wiadomo, e 4 XI 1854 r. urodzi si im syn Tomasz, ktry zmar 16 XI tego roku. W 1867 r. urodzia si Marianna (pniej zamna z Kieszem, zmara 10.04. 1936 r.). W dniu 9.09. 1869 r. urodzi si syn Micha (zm. 28.12.1940 r.). W 1874 r. urodzia si jeszcze jedna crka Anastazja, o jej dalszych kolejach ycia nie mamy jednak wiadomoci. Micha Bembenek poj za on Mariann z Balickich. (Bya ona crk Stefana i Marianny z d. Kapuciska). Marianna z Balickich urodzia si 8 V 1869 r. (zm. 25 V 1949 r.). lub formalnie odby si w dniu 22 VII 1905 r. W rzeczywistoci maestwo to istniao znacznie wczeniej cho ze wzgldu na przeladowania religijne nie mogo by zawarte. Z tego wanie powodu urodzony 4 I 1897 r. syn Jzef zosta pocztkowo odnotowany w ksigach metrykalnych jako Balicki (nazwisko panieskie matki) i dopiero po uznaniu (22 VII 1905 r.) maestwa Michaa i Marianny zacz nosi nazwisko Bembenek. Nastpnie, 25 V 1905 r., urodzi si syn Stanisaw, pniej za (20 III 1899 r.) Jan. Mieszkali oni na tzw. starej wsi obok Kapuciskich. Gdy w 1916 r. uruchomiono kolej, budynki znalazy si blisko torw. Obawiali si nowego wynalazku: "wystarczy iskra na strzech i wszystkie zabudowania pjd z dymem" mawiano. Wwczas Bbenkowie przenieli si wyej, w stron lasu, za dzisiejsz wewntrzn drog urawnick ("szos"). Tam urzdzili swe lokum trzej bracia Bbenkowie: Jzef, Stanisaw i Jan, synowie Michaa. Wczeniej, najbliej szosy mieszkaa rodzina Balickich, z ktrej wywodzia si Marianna, ona Michaa. Z trzech braci Bbenkw zostao wkrtce tylko dwch. Najmodszy, Jan, onaty z Mari Szpuga z Toplczy, aresztowany w czasie wojny przez Niemcw, trafi do Majdanka i nigdy ju nie wrci. Micha Bbenek zmar w 1943 r., Maria w 1950 r. Na parceli za obecn "szos" byy wic kolejne zabudowania: pierwsze Balickich (Walenty), drugie Jzefa i Katarzyny Bbenkw, trzecie - Stanisawa. Stanisawa znaem najmniej. Oeni si z Genowef z d. Surmacz. Mieli dwoje dzieci. Jedno (syn Tadeusz-Mikoaj) zmaro po miesicu od urodzenia w 1937 r. Zostaa im jedyna crka, Marysia (ur. 20 II 1939 r.). Gdy wysza za m (Trusz), posza za mem. Po mierci jej rodzicw przejli gospodarstwo. Na miejscu starego domu postawi swoje "gniazdo" syn Jzefa, Leon. Ale to byo ju w czasach wspczesnych, powojennych. Oeni si z Mari z Bielcw. Jzef, po powrocie z wojska, w 1921 r. (4 XI) wzi za on Katarzyn Hoowisk ur. 22 I 1898 r., (c. Michaa i Jzefy, z d. Kurzawska), siostr mojej babki, Marianny. Obie panny byy wyjtkowo urodziwe, dobrze

wychowane, pracowite. Wykorzystujc swoje wszechstronne zdolnoci, Jzef powoli si dorabia. By stolarzem i ciel, wzitym szewcem, pszczelarzem, gra na klarnecie. Na dodatek by jeszcze pomocnikiem sotysa. Zbudowa swoje gospodarstwo, wychowywali siedmioro dzieci: Janina (1922), Janek (1924), Leon (1926), Feliksa (1928), Maria, Eugeniusz (oboje 1932), Stanisawa(1936). Leon i Stanisawa zostali w urawnicy. Reszta opucia gniazdo rodzinne: Janina, Fela, Marysia i Janek wywdrowali na ziemie zachodnie, Gienek do Szczebrzeszyna, a pniej do Zamocia. Z tak licznego rodzestwa yje ju tylko dwoje: Marysia w Choszcznie i Stasia w urawnicy. Najmodsza z rodzestwa, Stasia, ma obecnie lat 66, Marysia skoczya 70 lat (2002 r.). Od lat czterdziestych Jzef, a pniej jego ona, podupadali na zdrowiu. Cika praca i warunki ycia zrobiy swoje. On miewa ataki padaczki, ona chorowaa na ischias. Mimo tego pracowali do koca ycia. W lipcu 1962 r., w wieku 65 lat, po kolejnym ataku padaczki zmar w szpitalu w Szczebrzeszynie Jzef. Katarzyna przeya ma o kilkanacie lat. Zmara w 1979 r. Z sidemki dzieci yj do dzisiaj (2002 r.) ju tylko Maria (w Choszcznie) i Stanisawa w urawnicy. Gienek, ktry zmar zaledwie przed kilku laty, odziedziczy po ojcu niemal wszystkie zdolnoci (nie tylko zreszt on, take Leon). Wszystkie dzieci wyszy na tzw. ludzi wasn prac dorobili si godziwych warunkw bytu i szacunku otoczenia. Doda naley, e Eugeniusz, oprcz talentw yciowych potrafi take spisa i pozostawi rodzinie ciekawe wspomnienia opisujce histori rodu Bbenkw. Liczna rodzina rozproszya si po wiecie. Rozproszone s rwnie ich groby. Jzef, jego brat Stanisaw oraz Katarzyna i Leon spoczywaj na cmentarzu parafialnym w Szczebrzeszynie. Najstarsza - Janka oraz Fela zostay pochowane na cmentarzu parafii w. Wawrzyca przy ul. Bujwida we Wrocawiu. Janek prawdopodobnie w Zgorzelcu. Gienek w Zamociu, na nowym cmentarzu na tzw. "Gajku" Budzyscy Dwie, a waciwie trzy rodziny Budzyskich mieszkay pod Przekopem. By to przede wszystkim Marcin Budzyski. Jego praprzodkami byli: Jerzy Budzynski i Marianna z Sierkowskich. Ich syn, Mikoaj Budzyski ur. w 1857 r. oeni si z Katarzyn Sierkowsk (ur. w 1862 r.). Mikoaj i Katarzyna mieli czworo dzieci: Agnieszk (ur.1887 r.), Ann (1889), Marcina (1897) i Zofi (1907 pniej ona Jana Wrblewskiego). I to wanie Marcin mieszka na Wlce. Obok zreszt mieszkaa samotnie jego siostra Anna. Marcin (ur. 13 X 1897 r.) i jego ona Marianna z d. Wasg (ur. 23 IX 1907 r.) mieli jedynego syna Jana (ur. ok. 1935 r.). Po wojnie Budzyscy wybudowali nowe budynki. W latach szedziesitych oboje zmarli. Jan nie by ju tak zapobiegliwy jak ojciec, zaledwie zdoa utrzyma gospodarstwo w stanie, jaki zasta. Zreszt Jan take y krtko zmar kilka lat po rodzicach. Po drugiej stronie drogi mieszkaa take rodzina Budzyskich, prawdopodobnie skoligaconych z poprzednimi. Byli to Jan i Florentyna Budzyscy. Bliszych danych o nich nie mamy. Wiadomo, e Jan zajmowa si kopaniem kamienia (do dzi chyba istnieje "kamieniarnia" Budzynskiego). W latach szedziesitych w ich domu zamieszkiwaa jeszcze matka i jej dzieci: Henryka (ur. ok. 1940), Jan (zwany mig) (ur. ok. 1942 r.) oraz najmodszy Romek. Henryka wyprowadzia si z urawnicy i nie znam jej losw. "miga" podj prac w Zakadach Misnych w Zamociu i tam zamieszka. Zmar jednak ok. 1990 r. Jego brat znalaz si w Tomaszowie Lubelskim i take ju nie yje. W centrum wsi, przed "gr" mieszka bodaj najliczniejsza rodzina Budzyskich. Wywodz si oni od Marcina i Marianny Budzyskich. Ich syn, Franciszek, y w latach 1882-1949, mia on Tekl, z d. Joczak (ur. w 1889 r.). Mieli ono szecioro dzieci: Jana (ur. w 1909 r.), Jzefa (1914), Leonarda (ur.1919 pniej mieszka w widnicy, zm. ok. 1990 r.), Janin (1922), Bronisaw (1926) i Zofi (1933). Jan oeni si z Feliks z d. Wrblewsk (ur. 31 X 1913 r.), c. Tomasza Wrblewskiego i Katarzyny. Mieli dwoje dzieci, Halin (ur. 1939) i Stanisawa (ur. 1942), ktrzy mieszkaj do dzisiaj w urawnicy i oboje doczekali si ju wnukw. Chwiejczakowie Rodowodu rodziny Chwiejczakw nie znam zbyt dokadnie. Z tego, co wiem, pochodz z Brodw Duych. Ich protoplasta weni si do urawnicy, bodaj czy nie do Wrblewskich. Mieszkali w rodku wsi, obok Poznaskich. Ojciec, Jzef by przed wojn sotysem wsi, prbowa zakada koo Stronnictwa Ludowego. Synowie Walenty i Piotr zostali na ojcowinie. Dobrzy gospodarze, z nowatorsk yk cho o rnych charakterach. Wida usiowali wdraa nowinki pamitam bowiem alejk dojazdow do ich gospodarstwa. Obsadzona bya czarnymi i biaymi morwami. Prbowali chyba, jeszcze przed wojn, hodowa jedwabniki. Pniej, gdy tego zaniechali, morwy zostay na pociech dzieci z caej wsi. Akceptowali to obrywanie nikomu niepotrzebnych, a sodkich jak mid owocw. By jeszcze jeden Chwiejczak Stanisaw. Spdzi ok. roku w obozie koncentracyjnym na Majdanku. Opisuje to w swojej pracy wspomnieniowej "Kolczasty trakt", wydanej w Warszawie 1971roku. Po wojnie, ju w dorosym wieku, wyemigrowa na Zachd, do Wrocawia. Tu si wyksztaci, oeni i mieszka. By przez dugi czas prezesem Oddziau Wojewdzkiego Centrali Nasiennictwa, Ogrodnictwa i Sadownictwa (CNOS) we Wrocawiu. Rzadko zdarzao mu si

przyjecha do urawnicy. Walenty gwnie gospodarzy. Znany by z ostrego, porywczego charakteru i jzyka. To chyba jego i jego charakter, upamitni dr Klukowski w swojej "Kronice z lat okupacji" [Dzienniku z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944]. Pod dat 28 lutego 1941 r. zapisa: "Zota modzie szczebrzeszyska z Piotrem Jwiakiem, b. moim uczniem, oficerem rezerwy na czele, upia si wczoraj wieczorem i zacza robi pijackie awantury. W rezultacie zatrzymano 4 modziecw: Jwiaka Piotra z Brodw, Chwiejczaka z urawnicy (...). Osadzono ich w areszcie przy magistracie, pobito przy tym kliwie". Walenty mia czworo dzieci: Ignacego (zwanego Ignac - najstarszy, wci kawaler), Helen, Jadwig i Marysi. Ignacy skoczy Technikum Rolnicze w Zamociu. Troch pracowa w gminie, troch gospodarzy. Helena wysza za m w urawnicy (za Czeka Balickiego) i posza "na swoje". Piotr, ktry mieszka obok, by spokojnego charakteru, mia te wiele innych zalet. By zmylnym ciel, czy mwic dokadniej zot rczk, wszystko potrafi zrobi. By te kopalni wiedzy o historii urawnicy i jej ludziach. Lubi zreszt opowiada i mia do tego talent. Zmar w 1978 r. w wieku 74 lat. Mia Piotr dwie crki: Teres (po mu Wdzina), ktra rwnie ukoczya Technikum Rolnicze(a moe Liceum Oglnoksztacce?) i zmara w do modym wieku, niemal rwnoczenie z rodzicami, zostawiajc dwoje dzieci. Drug bya Elbieta. U tej ostatniej, po mierci Teresy, wychowywa si na ziemiach zachodnich najmodszy jej syn Wojtek (Sawek?). Ten ma 2 starsze siostry: Renat (obecnie osiewicz, mieszka w urawnicy i ma trzech synw), starsza mieszka w Zamociu . Kapuciski Wojciech Jeden z tych, ktrzy bezporednio po wojnie, wtedy, gdy wielu miao kopoty z wyborem postawy wobec nowej rzeczywistoci, wybra i zacz aktywnie si udziela. Ju 30 wrzenia 1944 r. zosta wybrany pierwszym przewodniczcym Gminnej Rady Narodowej w Zwierzycu. Pniej by zaangaowanym dziaaczem Gminnej Spdzielni "Samopomoc Chopska" (skarbnik w pierwszym Zarzdzie GS, powoanym 9 lutego 1945). Jednym sowem by aktywnym obywatelem gminy. (Por. H. Matawska: Zwierzyniec. R[ada]M[iejska] Zwierzyniec 1991, s. 366, 389). Niestety, jak to czsto bywa, y do krtko, zmar chyba na pocztku lat szedziesitych na raka odka. Mimo, e nie pali, nie pi. Postawny, wysoki, tzw. kawa chopa. Mia dwch synw: Heka i Mariana. Starszy Heniek, prawdopodobnie z 1940 r. mia wyksztacenie pedagogiczne (Studium Nauczycielskie? pniej studia) by nauczycielem, nastpnie dyrektorem zbiorczej szkoy gminnej w Zwierzycu. Na koniec zosta inspektorem owiaty szkolnej. Modszy syn, Marian, po skoczeniu szk by rwnie nauczycielem, przez pewien czas nawet kierownikiem Szkoy Podstawowej w urawnicy. Kniaziowscy Nazwisko w urawnicy tak czste, e nie wiadomo, czy pochodz z jednego pnia. Po kolei wic: na tzw. Wlce, czy jak kto woli, Przekopie, a wic pod lasem, mieszkao troje Kniaziowskich, o ktrych wiadomo na pewno, e s rodzin. Pamitam jeszcze ich ojca (by moe by to ojciec ony), staruszka, ktry nam, dzieciakom, opowiada o tym, jak przemycali do Galicji spirytus. W Krlestwie Kongresowym, czyli w zaborze rosyjskim, byo tego towaru w brd. Nie byo natomiast soli, lub bya ona droga, sprowadzano j bowiem a z Rosji. W Galicji, tj. zaborze austriackim na odwrt: soli byo w brd (tam przecie leaa Wieliczka, Bochnia), nie byo natomiast spirytusu. Noszono wic do Galicji spirytus w pcherzach uzyskiwanych podczas winiobicia, a z powrotem - sl z Galicji, wszystko przez tzw. zielon granic. Dzieci owego Kniaziowskiego to Jzef, Maciej, Walenty i Agnieszka (1895-1983), oraz szecioro, ktrych nie znaem. Podaj wic dane spisane z pomnika na cmentarzu szczebrzeszyskim: na tablicy pierwszej: Marianna - 1903-1919, Antoni - 1905-1919. By moe s to ofiary wojny polsko - bolszewickiej, a moe grypy- hiszpanki, ktra wwczas szalaa. Na drugiej tablicy obok: "zginli w Rosji: Jzef - 1893-1942, Zofia 1896-42, Wojciech - 1918-42, Marcin -1920-42" Tu ju nie ma wtpliwoci, zreszt o tym si mwio niemal otwarcie. To Katy i okolice. Jzef mieszka przed wojn na Wlce pod Przekopem. Pniej jednak zdecydowa si wyjecha na Kresy. Prbowa tam zagospodarowywa woyski czarnoziem. Jak mona sdzi na podstawie epitafium zapaci za to najwysz cen. Maciej wybudowa po wojnie nowy dom. Star chat za, dobrze jeszcze utrzyman, czciowo murowan, wynaj na warsztat stolarski. Urzdowa tam stolarz z Brodw, niejaki Jastrzbski. Maciej mia troje dzieci: Gieni, Janka i najmodsz Marysi. Gienia wysza za m za Kazimierza Szutego z Turzyca, wybudowali sobie dom naprzeciwko ojca (nawiasem mwic: w tym miejscu byy jakie kamienne ruiny, pewnie fundamenty domu lub piwnicy prawdopodobnie Jzefa) i gospodarowali sobie na posiadanych urawnicko -turzynieckich hektarach. Mieli jednak syna, kalek, z poraeniem mzgowym. Janek, syn Macieja, by elektrykiem, pracowa w Bodaczowie w Zakadach Tuszczowych, troch dorabia prywatnie, troch pomaga ojcu w gospodarstwie. Oeni si biorc pann z

Brodw Duych, Stasi, ktra miaa, i ma d, chyba same zalety. adna, cicha, spokojniutka, pracowita i tak mona wylicza jej zalety w nieskoczono. Osd to subiektywny, lecz nie spotkaem jeszcze bardziej idealnego czowieka pod wzgldem przymiotw charakteru. Bardzo cenia j i przyjania si z ni moja mama. Janek, jej m zreszt bardzo szybko si przystosowa do swego szczcia, zreszt by podobnie cichy, spokojny, cierpliwy. Byem nawet, jako ssiad, na weselu Stasi i Janka. Marysia, najmodsza latorol Macieja, bya do adna. Jako najmodsza bya te szczeglnie wypieszczona i traktowana. Skoczya jakie tam szkoy, zostaa laborantk medyczn. Znaem j dobrze, bya moj rwienic. Jej zalet byy wielkie, czarne oczy. Do szybko wysza za m za Edwarda Hoowiskiego z Toplczy. By on nauczycielem historii w LO im. Czartoryskich w Puawach. Wkrtce wic oboje wyjechali do Puaw. Do urawnicy cign jednak bardziej jej m, ni ona. W latach 70. wrcili do Zamocia gdzie on pracowa w archiwum KP PZPR, ona gdzie w laboratorium. Std Edward poszed na emerytur. Osiedli si w urawnicy, na posesji naszej ssiadki, Agnieszki Kniaziowskiej, pobudowa dom i zacz uprawia to pszczoy, to maliny, to porzeczki. Maj dwie crki: Ani (po historii) i Monik (po Akademii Medycznej). Walenty Kniaziowski, onaty z Zofi, mieszka po prawej stronie drogi (idc w d), mia rwnie do adne zabudowania, cho jeszcze przedwojenne. Ciekawe, e dom by drewniany, a suszarnia i obora murowane. Styl tych murowanych budynkw (podobny by u Macieja, brata Walentego) mona nazwa "ordynackim" W podobny bowiem sposb budowane byy niemal wszystkie budynki ordynacji: kamie wapienny, ktrego w okolicy (np. w Przekopie) byo moc, wszystkie za naroniki, otwory okienne, drzwiowe wykoczone byy ceg. Wygldao to do zgrabnie i ze smakiem. Zofia, ona Walentego, w pierwszym, najtrudniejszym po wojnie okresie, znalaza dodatkowe rdo dochodw. Jedzia mianowicie co pewien czas do odzi, kupowaa tam kilka bel tkanin rnego rodzaju i sprzedawaa w urawnicy i okolicach, doliczajc sobie odpowiedni mar. Nie mg tego procederu cierpie mj tata nigdy nie uzna dochodu z handlu (taniej kupi droej sprzeda) za uczciwy. Walenty i Zofia Kniaziowscy mieli trzech synw: Edwarda, Stefana i Jana. Stefan by z 1940 r., Edek rok czy dwa lata starszy. Obaj raczej nie mieli gowy do nauki i nie kwapili si do tego. Tote po ukoczeniu szkoy podstawowej Edek wkrtce si oeni, wybudowa wasn, do okaza posiado i zacz gospodarowa. Niestety, zmar do wczenie, mia okoo pidziesitki. Stefan, ukoczy jaki kurs krawiecki, zda egzamin mistrzowski, jednym sowem wybra fach zosta krawcem. Przenis si do Bigoraja, tam si oeni, wybudowa dom i do dzi opywa w dostatki. Najmodszy ich syn, Jan, ukoczy Technikum Lene w Zwierzycu. Pracuje w zawodzie, gdzie w Bieszczadach. Walenty i Maciej byli solidnymi gospodarzami, maomwnymi a pracowitymi, doszli wic do wzgldnego dobrobytu. Jako jedni z nielicznych w urawnicy, obaj mieli sady owocowe. Maciej mia zawsze par adnych koni, Walenty zadowala si zwykle jednym, ale zawsze adnym i raczej pocigowej budowy perszeronem. Najsmutniejszy ywot pdzia Agnieszka. Nie zdecydowaa si na maestwo. Mieszkaa samotnie, w osobnym budynku zawierajcym trzy w jednym, jak to si mwi dzisiaj. Bya to cz mieszkalna, mini -stodoa i mini - obora razem. Agnieszka przez lata samotnoci staa si nieufna, troch oryginalna w zachowaniach. Rzadko utrzymywaa kontakty nawet z mieszkajcymi obok brami. Miaa kawaek pola, ok.1-1,5 ha. Jako sobie jednak radzia. Jej taktyka bya nastpujca: wiosn Agnieszka kupowaa krow. ywia j pasc na miedzach, rowach, w lesie. Miaa wic mleko. Hodowaa te kilka kur i z tego miaa par zotych. W padzierniku zwykle krow sprzedawaa. Nie miaa jej bowiem gdzie przechowa, a zwaszcza czym wykarmi. Gdy przysza nastpna wiosna - powtarzaa t procedur. Agnieszka zmara w 1983 r. Miaa osiemdziesit osiem lat. Bya rwnieniczk mojej babci, lecz przeya j o dziesi lat. O datach mierci Walentego i Macieja nie mam wiadomoci. Ale jest i suplement do sagi tej rodziny. Oto po latach odnalaz si jeszcze jeden czonek tej rodziny, krewny Macieja, Walentego i Agnieszki i chyba wielu pozostaych Kniaziowskich. Doszo do spotkania tej wielkiej rodziny z dorosymi ju wnukami. Spotkanie odbyo si w urawnicy zaledwie kilka lat temu. (Informacja na podstawie relacji H. Kniaziowskiego, b. mieszkaca urawnicy oraz Andrzeja Kniaziowskiego). Byli i inni Kniaziowscy. Obok Walentego mieszka Tomasz Kniaziowski. Nie mam pojcia, czy byli spokrewnieni. Ssiedztwo by na to wskazywao, charakter i wszystkie inne okolicznoci - wrcz przeciwnie. Tomasz mia braci: Jakuba i Michaa. Jakub, tak jak Tomasz, pracowa w "Alwie". Jego dzieci nadal mieszkaj w urawnicy. Natomiast dzieci Michaa: Bronisawa, Krystyna i Edward wyjechay gdzie w rejon Zgorzelca, pozostae: Janina i Wadysaw pozostali w urawnicy, ju jednak nie yj. Tomasz prawie w ogle nie posiada ziemi (mia zaledwie 40 arw). Pracowa w "Alwie" pobliskiej fabryce i to byo jego gwne rdo utrzymania. Jego ona take nie pracowaa wychowywaa dzieci. A mieli ich czworo: Henryk - ur. w 1940 r., skoczy szko poarnicz i do niedawna pracowa w zawodzie, tj. w zawodowej stray poarnej jako oficer. (Ostatnio chyba w Zamociu, w stopniu podpukownika, obecnie na emeryturze). Modsza, Kazia

 skoczya jak szko pedagogiczn, bodaj liceum w Szczebrzeszynie, wysza za m i wyjechaa. Jest nauczycielk w Opolu Lubelskim. Najmodsi - Irena i Sta wyjechali w lad za Hekiem, mieszkaj podobno w Bilgoraju. Tomasz zmar gdzie pod koniec lat szedziesitych. Nie wiodo si im wic najlepiej, byo biednie. W kocu ona Tomasza, nazywana wrd ssiadw "Tomkow" zostaa sama i do koca ycia biedowaa. Od czasu do czasu odwiedzio j ktre z dzieci. W ostatnich latach ycia odwiedzaa czsto moj mam. Zmara ok. 1990 r. Przy gwnym trakcie do Szczebrzeszyna, obok zabudowa Leona Koodziejczyka, miejscowego murarza, zduna i kolejarza w jednej osobie, mieszkaa take rodzina Kniaziowskich. On, gowa rodziny, mia zdaje si na imi Jakub i by bratem Tomasza. Ziemi nie mieli z wyjtkiem ogrdka przy domu. Utrzymywali si rwnie z pracy ojca w pobliskiej fabryce. Dzieci mieli kilkoro. Jeden z nich, Edek, by moim rwienikiem, chodzilimy do tej samej klasy. Reszty rodzestwa, znacznie modszego, nie znaem. Przy wylocie drogi z Przekopu na tzw. wygon, obok Brusiw, Bartnikw i Sierkowskich istniao jeszcze jedno gniazdo rodzinne Kniaziowskich. Byli to potomkowie Pawa, dobrze sytuowanego gospodarza, przedwojennego dugoletniego sotysa, gospodarza wiatego, dobrze sobie radzcego. Pawe by synem Tomasza i Magdaleny z Kowalskich Jego ona, Marianna, pochodzia z Hoowiskich. Bya to stryjeczna linia tych "drugich" Kniaziowskich spod Przekopu (ojciec Tomasza, ojca Heka, by rodzonym bratem Pawa). Mia Pawe, jak mniemam, dwch synw, Wojciecha i Jana. Po wojnie mieszkali w urawnicy: Wojciech zosta na ojcowskich "mieciach" Jan wybudowa si po drugiej stronie drogi. Wojciech Kniaziowski mia 4 crki: Gieni (zmarla kilka lat temu), Marysi, ktra mieszka w urawnicy, Krystyn (mieszka w Pocku) oraz Stanisaw (mieszka w Rumi). Z Marysi chodziem do szkoy. Bya bardzo grzeczna, wesoa, zawsze umiechnita ale take wyjtkowo solidna i zdaje si pozostaa tak do dzisiaj. Zanim jednak Wojciech osiad po wojnie w urawnicy przeby dug drog. I tu ykamy jednoczenie historii owego "odnalezionego" niedawno jeszcze jednego czonka rodziny Kniaziowskich (tych spod Przekopu). Ot bezporednio przed wybuchem II wojny wiatowej (prawdopodobnie ok. 1938 r.) Wojciech Kniaziowski i ojciec "odnalezionego" niedawno Ricka Kniaziowskiego - Walter kupili ziemi na Podolu i tam si przenieli, osiedlajc si obok siebie. Ten typ osadnictwa kresowego by zreszt forsowany przez wczesne wadze pastwowe. Po zajciu kresw przez Armi Czerwon zostali zesani na wschd. Rodzina Waltera w 1941 roku znalaza si w Kazachstanie. Zesanie przey jedynie Walter i jego dwie siostry. Walter wstpi do armii gen. Andersa, za nim poszy take siostry. W 1943 r. byli ju w Palestynie. Po wojnie znaleli si w Anglii. Tam, w 1964 r. urodzi si syn Waltera Rick. Po ukoczeniu colleg`u i odbyciu suby wojskowej znalaz si na Alasce. Obecnie ma 50 lat i pracuje jako wysoki urzdnik managementu portowego Dutch Harbor na Alasce. Jednoczenie udziela si czynnie w Association School Boards, misji wspomagajcej rozwj szkolnictwa. Jest obecnie jej prezydentem. W 2003 r. zosta nawet wybrany czowiekiem roku w tej dziaalnoci. Bodaj w 1995 r. doszo w urawnicy do spotkania rodziny Kniaziowskich mieszkajcych pod Przekopem z rodzin Ricka z USA. Natomiast Wojciech Kniaziowski z rodzin wyldowa w republice Kirgiskiej, a nastpnie wstpi do Ludowego Wojska Polskiego formowanego na terenie ZSRR. Przeszed cay szlak bojowy z ZSRR do Berlina. Wrci do urawnicy po wojnie, zmar w 1985 r. Drugi z synw Pawa, Jan, mia dzieci dwoje: Danusi, uosobienie grzecznoci oraz Jzefa. Danusia pocztkowo dojedaa do pracy w Zamociu, bya jak urzdniczk. Obecnie mieszka w Zamociu na stae. Ma dwoje dzieci. Jzio (tak go wszyscy nazywali) skoczy Liceum w Zamociu, a nastpnie Akademi Rolnicz w Lublinie, Studium Podyplomowe w Wyszej Szkole Ubezpiecze i Bankowoci w Warszawie oraz Studium dla Analitykw Bankowych w SGH. W latach 1974-1982 by Naczelnikiem Miasta i Gminy Szczebrzeszyn. Potem, w latach 1983-1992 pracowa jako dyrektor Biura Wojewdzkiej Rady Narodowej w Zamociu oraz w Urzdzie Wojewdzkim w Zamociu. Obecnie, od 1993 r., jest prezesem Zarzdu Banku Spdzielczego w Szczebrzeszynie. Mieszka w urawnicy. Ma syna Andrzeja. urawnica bya zaoona jako wie na tzw. prawie wooskim. Ten rodzaj lokacji tym si rni od innych, e mia kniaziw, a nie sotysw. Kto wie, czy Kniaziowscy to nie potomkowie owych kniaziw. Nazwiska bowiem ewoluoway, z wooskich staway si polskie. Prawdopodobnie tak byo. Jednego tylko problemu nie zdyem wyjani. Oto w poowie 19 wieku wjt gminy Zwierzyniec wykaza w sprawozdaniu, e w urawnicy istniej cztery gry: Podlipy, Dbrownia, Wielka i Kniaziowa. Trzy pierwsze porastay lasy. Kniaziowa to pola uprawne. Ktra z nich to Kniaziowa Gra? Kurzawscy Do bogato reprezentowane byo w urawnicy nazwisko Kurzawskich. Pierwsi od strony Brodw, Kurzawscy, mieszkali na tzw. wygonie, naprzeciwko Michaa Sierkowskiego. Nie wiem o nich nic bliszego poza tym, e byli to ju starsi ludzie, mieszkali w bardzo leciwej chatce i mieli syna, chyba Jzia, ktry chodzi ze mn do klasy. Jzio zim i latem, wiosn i jesieni nosi czapk-pilotk a ponadto, nie wiedzie czemu charakterystyczny przydomek - "Jubka" Byem nawet kiedy w odwiedzinach u Jubki. Chatka,

mimo staroci trzymaa si niele, bya schludna i czysta, a Jzio poczstowa mnie jak zup. Drudzy z kolei, to to rodzina Jzefa Kurzawskiego, "glaglusia". Obok istniejcego do niedawna sklepu, (tego gwnego, historycznego), cho nieco bardziej w gb, mieszka Leonard Kurzawski. Znam go tylko z tego, e zawsze mia silnego konia perszerona, a take filigranow, szczuplutk crk Marysi, z ktr chodziem do szkoy. Mia te inne dzieci. Najliczniejsz rodzin Kurzawskich byli chyba nasi ssiedzi ze starej wsi. Byo to rodzinne gniazdo Andrzeja Kurzawskiego, zreszt spokrewnionego z nami (czy to on zgin w czasie okupacji w Szczebrzeszynie, zastrzelony przez Niemcw? - wspomina o tym Z. Klukowski w swojej "Kronice...") [Dzienniku z lat okupacji...] . Moja prababcia po kdzieli, Jzefa, bya z domu Kurzawska, po mu Hoowiska. Tene Andrzej mia liczn progenitur. Tak liczn, e nie wiem czy uda mi si ca wyliczy. Sprbujmy jednak, wedug starszestwa byli to: Jan, Piotr, Janina, Genowefa, Bronek, Tadeusz, Maria, Stach, Zosia i Heniek. Chyba wszyscy. Nie byo u Kurzawskich luksusw, lecz by porzdek, wszyscy musieli pracowa i wzajemnie sobie pomaga. Ja kolegowaem si z Hekiem, najmodszym z nich, razem bylimy w szkole, mieszkalimy obok siebie, bylimy zdani na swoje towarzystwo. Razem wic wchodzilimy w tajniki ycia. O jedno zabudowanie wstecz, w stron Szczebrzeszyna mieszkali jeszcze jedni Kurzawscy. Byo to dwoje staruszkw, bez dzieci (ostatnio zwrcia mi uwag moja siostra, e mieli jednak crk, Zosi, ktra niedawno zmara). Niewiele o nich wiem poza tym, e nazywano ich "olejarzami" Prawdopodobnie w przeszoci stary Kurzawski toczy olej (w urawnicy mwio si "bi olej"). I jeszcze jeden Kurzawski, do zreszt oryginalny. Nazywano go "Dzian" Dugo nie wiedziaem skd taka nazwa. W kocu wyjania mi to babcia. Mianowicie Kurzawski wyjeda do Stanw Zjednoczonych na zarobek. Gdy wrci podobno chodzi w kapeluszu i kaza si nazywa "Dzian", co miao w wymowie amerykaskiej oznacza "Don", a wic John. By to przecie Jan Kurzawski. Odtd ju zosta "Dzianem" Nic o nim nie wiem. I chyba nie tylko ja. Dzian y samotnie, z nikim nie utrzymywa kontaktw. A by ju stareki w latach szedziesitych. Wkrtce zmar. Tylu Kurzawskich pamitam cho z pewnoci to nie wszyscy przedstawiciele rodu. Z list mieszkacw wynika bowiem, e w rnych czasach bya to bodaj najbardziej rozgaziony rd w urawnicy. Ja niestety tylko tylu ich pamitam. Kurzawski Jzef Nalea do grupy do znanych osobistoci, by bowiem po wojnie jednym z najbardziej przedsibiorczych obywateli urawnicy. Jest jeszcze jednym dowodem na to, e nawet w tamtych czasach atwiej byo zapewni byt sobie i rodzinie w obsudze rolnictwa, a nie w samym rolnictwie. Utrzymywa si gwnie z zajcia zarobkowego. Jzef by urzdnikiem (tzw. klasyfikatorem) w systemie kontraktacji i skupu ywca. Poniewa umia robi to, co robi, wiodo mu si niele. Ziemi prawie wcale nie uprawia. Jeli w tym zakresie co si robio, to za spraw Stanisawy z Sekreckich, jego ony. Wybudowa dom i wszystkie zabudowania gospodarcze. Kurzawscy mieli troje dzieci: Marka (ur. w 1945 r.) - dzi przedsibiorca w Jeleniej Grze; adn jak laleczka Marysi (ur. w 1948 r.), ktra w najlepszych latach swego ycia, majc lat osiemnacie nagle zachorowaa i wkrtce zmara na biaaczk. Bya starsza o kilka lat od najmodszego swego brata, Krzysztofa. Marysia wysza za m za Wacawa Kowalskiego z Brodw Maych, osierocia syna Wojtka, ktrego wychowywaa Boena, pniej ona Stanisawa Balickiego, syna Ludwika. Stach i Wojtek mieszkaj do dzisiaj w Brodach Maych. Trzecim, dzieckiem Jzefa by Krzysztof. Ten zosta w urawnicy, cho take mia ochot na "emigracj", potem powikszy i unowoczeni gospodarstwo. Wkrtce zmarli take rodzice. Jzef Kurzawski y 55 lat zm.19 VII 1966 r. Dzi na gospodarstwie zosta Krzysztof, ktry radzi sobie niele. Poznaski Bronisaw Pochodzi z rodziny lenikw pozostajcych w subie u Zamoyskich. Jego pradziad by gajowym, czy moe leniczym w Michalowie. Na koniec suby ordynat Zamoyski obdarzy go nadaniem ziemi i skierowa do Hedwiyna. Sprzeciw maonki wobec lenych ostpw Hedwiyna spowodowa, e wybra urawnic. I by to dobry wybr, przynajmniej dla urawnicy. Bronisaw za by niekwestionowanym autorytetem spoecznoci urawnickiej w caym powojennym okresie. Urodzony w 1913 r., zmar 28 V 1991 r. Pochodzi z rodziny osiadej w urawnicy od dawna. Mia siostr Jank (po mu Sierkowsk, zamieszka w Rozdoach) oraz Mari, po mu wistek, ktra mieszkaa w Toplczy. By onaty z Apoloni z d. Wrblewsk (ur. w 1915 r. zm. 2 IV 1990 r.). Mia dwie crki: Helen (ur. 1940 r.) (obecnie farmaceutka, wacicielka apteki w Zwierzycu) i Wand (ur. 1948 r.) (ekonomistka - obecnie pracuje w spdzielni mieszkaniowej w Lublinie). Nie s atwe i cakiem jasne koneksje rodzinne Bronisawa z pozostaymi Poznaskimi w urawnicy. Za

moich czasw byo ich dwch i obaj mieli imiona Jan. Miejscowa spoeczno bardzo szybko sobie poradzia z tym kopotem: jeden otrzyma przydomek "Siwy", drugi za "Czarny". Chodzio, oczywicie, o kolor wosw. "Siwy" by prawdopodobnie stryjecznym bratem Bronka (po Janie). By jeszcze jeden Poznaski Leonard, stryj Bronka. Jak wszyscy Poznascy, by obywatelem aktywnym i wiadomym. Bezporednio po I wojnie by sotysem wsi, radnym w gminie. To jego synem by "Czarny", a crk (jedn z trzech) Janka Poznaska, pniejsza ona Feliksa Balickiego. W rejestrach poborowych urawnicy z 1845 r. mona znale jeszcze Stanisawa, a pniej (np. w 1864 r.) - Antoniego Poznaskiego. Kolejnymi przedstawicielami rodu byli Franciszek (dziad Bronisawa) oraz Jakub (ojciec). Autorytet rodowiskowy Bronisawa wynika z jego wyksztacenia, nowoczesnej postawy yciowej i uczciwoci. By absolwentem szk rolniczych, zna si na tajnikach pracy rolnika. To do niego szo si po rad w sytuacjach trudnych i ostatecznych. On radzi jak zaoy sad, jak pomc choremu zwierzciu. On pierwszy w urawnicy zaoy wodocig, azienk, kupi radio, telewizor. On pierwszy w urawnicy jedzi wspania na owe czasy czesk Jav-250. Std np. szczeglny obrazek z pocztku lat 50-tych: wieczr, kuchnia Poznaskich pena ludzi, ktrzy nie chcc naduywa gocinnoci, siedz nawet na pododze - przyszli posucha wieczornego dziennika radiowego. Podobnie byo pniej z pierwszym we wsi telewizorem. Mimo tych prekursorskich pozycji zawsze otwarty, szczery, uczynny, skonny do pomocy innym. Wspaniay ojciec rodziny. Oboje zreszt kochali, wrcz wypiecili obie swoje crki. Wywianowali je take na nowe ycie mieszkaniami. Dzi obie crki wywdroway z urawnicy, dawn posiado, zwaszcza za dom zajmuje dorosa ju wnuczka, Ania z rodzin. Bronek by ponadto zapalonym myliwym. Zawsze w wigili, wracajc z tradycyjnego polowania, podrzuca nam zajca. Przez cay okres powojenny zwizany by z Zakadami Tytoniowymi w Zwierzycu gdzie pracowa. Jednoczenie prowadzi gospodarstwo rolne. Podczas wojny dziaa w partyzantce, bodaj w AK. By take wiziony "za drutami" w Zwierzycu. M. in. jego relacje stamtd mona znale w opracowaniu Cz. Suewskiego: Hitlerowski obz przejciowy w Zwierzycu.(Zwierzyniec 1993). Po wojnie represjonowany. Mimo to zawsze przyznawa si do swojej kombatanckiej przeszoci. Do ruchu oporu naleay obie siostry Bronisawa. Janina, aresztowana przez UB, siedziaa 6 tygodni w wizieniu w Zamociu. Bronisaw spoczywa na cmentarzu w Zwierzycu wraz ze swoj maonk Apoloni. Sierkowscy Popularne jest w urawnicy take nazwisko Sierkowski. Pierwszy w kolejnoci, od Brodw zaczynajc, mieszka Micha Sierkowski, ktrego nazywano niekiedy uka- MIcha. Wyjanienie tego przydomka jest proste ojciec Michaa to ukasz, a uka to rosyjska wersja tego imienia, tak je zapisywali zaborcy. Waciwie to niewiele o Michale wiem, poza tym, e mia kawaek pola nieopodal naszego domu i czasami, w czasie niw, on lub jego niwiarze przychodzili po wod do picia. Waniejsze dla mnie byo jednak to, e Micha mia crk, Dank, w ktrej podkochiwaem si jeszcze w Szkole Podstawowej. Danka jednak po wod nie przychodzia z tej prostej przyczyny, e tata nie pozwala jej pracowa. Bya wszak jedynaczk. Zostaa nauczycielk, lecz jej losw nie znam. Nastpna rodzina Sierkowskich mieszka do dzisiaj na Przekopie. Dzi jest to Lucjan Sierkowski i jego dzieci. Za moich czasw by to Kuba Sierkowski (dla odrnieniu od innego Jakuba Sierkowskiego (zwanego "Czeku"), ten nazywany Wasylowym). Rzeczywicie, by to syn Bazylego (Rosjanie pisali Wasyla), wnuk Grzegorza Sierkowskiego i Marii z d. Danilewicz. Pamitam Kub jako czowieka wyjtkowo radosnego, wesoego, penego optymizmu. Przy nim zrozumiaem, e mimo wieku, mona by pogodnym, radosnym. Tote bardzo si zasmuciem, gdy gdzie w 1962 lub 1963 roku przysza wiadomo, e Kuba Sierkowski zmar. Zmar w wieku 52 lat po tym, jak nabawi si zapalenia puc rozadowujc wagon. Budowa dom, w ktrym obecnie mieszka jego rodzina. Tyle kosztuje powicenie. Ostatnio dowiedziaem si, e i Lucjan podupad na zdrowiu mia wylew. Lutek ma dwie siostry (Krysi i Zosi) i troje dzieci: Elbiet, t ktra z mem obja nasz sched rodzinn. Jej starszy brat Andrzej, z on Monik mieszka i pracuje w Londynie (ma tam firm budowlan). Od czasu do czasu modsze rodzestwo jedzi w odwiedziny do brata, okazyjnie reperujc swoje finanse. Najmodszy syn Lutka, Piotrek, mieszka w urawnicy, ma czteroletni crk Ew. Kolejna rodzina Sierkowskich mieszkaa na tzw. wygonie, obok Bartnikw, Danielewiczw. Jeli mnie pami nie myli gow tej rodziny by take Jakub Sierkowski, waciciel do duego gospodarstwa. Jedynym jego nastpc by syn, Wadek. Drugi brat, chyba Leonard, wyjecha do Warszawy, mwiono, e pracowa gdzie w dyplomacji, czy te w handlu zagranicznym. Ich ojciec ju wtedy powanie chorowa. Wadek wic, gdy tylko skoczy szko podstawow musia przej gospodarstwo i pracowa, pracowa i pracowa. Tak jest do dzi. Nastpni Sierkowscy mieszkali za Dbrowskimi. Bya to wdowa po Andrzeju (chyba) Aleksandra, z domu Dbrowska, zwana powszechnie Oleszk. Mieszkaa z dorosym ju synem Jakiem, nastpc rodu. Nie znaem ich bliej. W rodzin Poznaskiego, zwanego Siwym, weni si Staszek Sierkowski. Tak powstaa jeszcze jedna

rodzina o tym nazwisku. Za tzw. gr, czyli za szczytem, na ktry wspina si wewntrzna droga urawnicy, za zabudowaniami Gowackich, mieszka kolejny Sierkowski Andrzej. Kiedy bya to podobno dua rodzina. Zostaa jednak zdziesitkowana w czasie wojny. O jednym z nich, Franciszku, pisze Z. Klukowski w swoim "Dzienniku z lat okupacji". Autor nie podaje przyczyny represji okupanta. Z opowieci mojej Mamy wiem, e by to mody, niespena dwudziestoletni chopak, a chodzio o wykrycie u Sierkowskich nielegalnego w czasach okupacji odbiornika radiowego. Wtedy zmar i sam Andrzej. Zosta syn, Stanisaw, ktry wybudowa nowe gospodarstwo po drugiej stronie urawnickiego traktu. Staszek (tak go zwano) by znany z tego, e mia nieco liberalny stosunek do obowizkw rolnika. Podmiewano si wic z niego, e potrafi odoy kopanie ziemniakw a do pierwszego niegu. Ile w tym prawdy nie wiem, powtarzam tylko com sysza. Ponadto mia sad owocowy, ktry by przedmiotem podania nas, maolatw. Jego waciciel mia zreszt niekonwencjonalne metody walki z nami, szkodnikami sadu. Uywa mianowicie do tego celu ...pokrzywy wkadanej w tyln cz spodni schwytanego "przestpcy". To skutecznie odstraszao naladowcw. Staszek mia syna, Heka, utykajcego cae ycie, prawdopodobnie po chorobie HeinegoMediny. Ostatnio syszaem, e zmar, w nietypowy zreszt sposb znaleziono rower i Heka w przydronym rowie obok posesji Poznaskich i Chwiejczakw. Podobno zawa, lub wylew. Prawdopodobnie znale mona Sierkowskich take na przeciwlegym kracu wsi, tym przy zwierzynieckim. Tam jednak miaem rzadsze okazje bywa, mniej ludzi znaem. Nie mog wic nic o nich powiedzie. A jeli ju chodzi o pochodzenie nazwisk: w pocztkach 17 wieku, w rejestrach ordynackich znalazem kilka nazwisk "Sirko" lub "Sierko", najpewniej byli to protoplaci Sierkowskich. Tymicki Wadysaw Nie nalea by moe do wybijajcych si postaci w urawnicy. Mnie zaimponowa jego chopski upr i determinacja w osiganiu tego, co jest konieczne, zamierzone, upragnione. Tymiccy mieszkali na tzw. starej wsi, midzy Czochrami i Naklickimi, w starej, chylcej si ze staroci chaupince. Mieszkali blisko rzeki, na podmokym terenie. Tu warto doda, e byo w urawnicy jeszcze kilku innych Tymickich. By Tymicki Jan (zwany Tymczakiem), ktry mieszka mniej wicej w okolicach dzisiejszego sklepu. Tymiccy mieszkali jako pierwszy numer na wsi od strony Brodw. Bya te rodzina Tymickich w okolicach Bbenkw, po przeciwnej stronie szosy. Ten Tymicki, o imieniu Jan, znany by jako "druciarz". Pracowa bowiem na poczcie, a cilej w telefonii. Jako jedyny w urawnicy mia telefon ju w latach 50-tych. Wrmy jednak do Wadysawa. Gdzie pod koniec lat czterdziestych Tymicki zdecydowa si na budow domu. Zgodnie z panujcymi wwczas trendami, now zagrod zacz budowa przy gwnej wwczas szosie, midzy Sierkowskimi (Andrzej I Stanisaw) i Balickimi (Michaem i Tekl). Podj ten trud, mimo e, jak mawiaj, "bida a piszczaa". Mieli Tymiccy dwch synw: Ryszarda (1939) i Jana (1941). Z tym modszym chodziem do szkoy podstawowej, ze starszym, cho by on dwie klasy wyej do Liceum w Zamociu. Czasy byy wwczas cikie. Obowizkowe dostawy zabieray niemal wszystkie dochody. Kto nie pracowa gdzie poza rolnictwem nie mia praktycznie ani grosza za dostawy przecie nie pacono, a zabierano wszystko. Miasto potrzebowao brzmia propagandowy slogan. Tymczasem Wadysaw budowa. lamazarnie, gwnie wasnymi i chopakw siami, ale budowa. W kocu cel osign budow zakoczy. "Po drodze" niejako Ryszard potrafi skoczy studia (stomatologia). Do dzi jest dentyst, cho po przejciach (naga cika choroba i mier ony), gdzie w Skierniewicach, czy Sieradzu. Co dzieje si z modszym nie wiem. Pocztkowo gospodarowa w urawnicy. I cigle te skojarzenia. urawnica, zakadana na prawie wooskim, miaa pocztkowo wiele nazwisk i imion wanie wooskich. Powtarzao si czsto imi Timko, pniej Tymko. Prawdopodobnie std wziy si pniej nazwiska Tymickich, a take przydomki "Tymczakw". Wrblewscy Nazwisko Wrblewskich ju prawie w urawnicy nie wystpuje. A byy to rody znane i zasuone dla miejscowej spoecznoci. Wywodzili si z dragonw Zamoyskiego: kapral Teodor Wrblewski, Stefan Wrblewski oraz trzeci, prawdopodobnie Jan Wrblewski, wszyscy "libertowani" (tj. zwolnieni ze suby) dragoni, osiedleni w urawnicy po 1772 r. (por. tab. 1 w rozdz. 6). Pniej, jeszcze w XIX w. kapral Jan Wrblewski "dawnym zwyczajem sub peni", a jednoczenie by przysinym w zwierzynieckiej gminie. Odpowiadao to funkcji sotysa i przedstawiciela spoecznoci wsi w gminie. Take w XX wieku niemal na kadym zebraniu gminnym spotykamy nazwisko Wrblewskich: pocztkowo Franciszka, a pniej jego synw Wincentego i Tomasza. Ten ostatni by take czonkiem zarzdu powstaej w 1925 r. gminnej kasy zapomogowo- poyczkowej w Zwierzycu. Prawdopodobnie od Jana Wrblewskiego (1777 1855) (wtedy jeszcze pisano Wrblowski), mona prowadzi dalsze koleje rodu. Jan, syn Jacentego i Marianny, a pniej jego syn, Maciej (ur. 1808) i jego ona, Antonina z d. Petrw s przodkami tej rodziny. Maciej i Antonina

mieli czworo dzieci: Michaa (1839), Mariann (1842), Grzegorza (1846) i najmodszego Franciszka ur. 1.09. 1853 r. Franciszek i jego ona Magdalena z d. Danilewicz mieli take czwrk nastpcw: dwch synw Tomasza (1880) i Wincentego (1882) oraz dwie crki: Mariann (ur. w 1876 r., wysza za Jzefa Chwiejczaka) i Katarzyn (ur. w 1884 r., wysza za J. Kimaka). Franciszek zmar 29. 02.1931 r. w wieku 78 lat. Jego syn, Wincenty, y krtko, zaledwie 46 lat, zmar bowiem 1. XI. 1928 r. Drugi syn, Tomasz zmar 15.08.1949 r. w wieku 69 lat. Mia Franciszek ponadto crki, ktre przez maestwa weszy w rodzinne koligacje z rodzinami Chwiejczakw i Kapuciskich. Wincenty mia trzy crki: Apoloni (po mu Poznaska), Genowef (po mu Kuczmowska) i Janin (po mu - Balicka). Tomasz za podtrzyma nazwisko rodowe. Oprcz crek mia bowiem syna Walentego. Ten z kolei mia take synw: Janusza i Bogdana. Mia take crki. Dalszych losw synw nie znam zbyt szczegowo. Dopiero ostatnio dostaem nowe wiadomoci. Janusz podobno stale mieszka w urawnicy, zmar w 1999 r. Bogdan wywdrowa z urawnicy, osiedli si w Zielonej Grze.Take ju nie yje, zmar kilka dni przed Boym Narodzeniem 2003 r. Syn Bogdana mieszka take w Zielonej Grze, syn Janusza wyjecha do Warszawy. W urawnicy mieszka jeszcze modszy brat Janusza i Bogdana Marian. Ma on cztery crki, a w starej, podupadej chaupce swych rodzicw mieszka jeszcze bezdzietny Tomek. Bezdzietny by rwnie,nieyjcy ju, a mieszkajcy w Czechowicach Julek. Najmodszy z braci Mirek mieszka w Obroczy. Crki powychodziy za m. Tak wic nazwisko Wrblewskich stopniowo, ale skutecznie zanika (Na podstawie relacji Boeny Smolarczyk (z d. Swacha), crki Alicji (z d. Wrblewskiej) i Stanisawa. Swachy. Idc w kierunku Zwierzyca, "za gr", za zabudowaniami Szpugw (take stare nazwisko spotykalimy je w urawnicy wrd pierwszych osadnikw) mieszkaa druga rodzina Wrblewskich: Jan i Zofia. Zofia ma dzi (2003 r.) 96 lat i jest podobno w dobrej formie. Jan ju nie yje. Mieli dwch synw: Jzefa i Stanisawa. Jzef by moim koleg z klasy, pniej ukoczy szko oficersk i suy jako oficer zawodowy. Do wczenie jednak przeszed na emerytur (czy moe rent) ze wzgldu na stan zdrowia. Stanisaw by nauczycielem. Peni nawet, cho do krtko, funkcj dyrektora Szkoy Podstawowej w urawnicy. Ze wzgldu na powane kopoty ze zdrowiem musia odej z tego stanowiska. Ich dalsze koleje ycia nie s mi znane. W kadym razie w urawnicy ju nie mieszkaj. Nazwisko Wrblewski w urawnicy zanika take i w tej gazi. Zubrzyccy Irena i Stanisaw Nauczyciel. On, od 1952 roku (lub blisko tej daty) by kierownikiem Szkoy Podstawowej w urawnicy. Wczeniej, jeszcze od czasw przedwojennych, szko t prowadzili Wiktoria i Adam Ndzyscy. Uczyli wic naszych rodzicw. Gdy Ndzyscy odeszli na zasuon emerytur, ich miejsce zajli Zubrzyccy. Zubrzyccy byli maestwem, wydawao si, bezdzietnym. Okazao si wkrtce, e mieli crk, ktra po mu nazywaa si Fiakowska. Modzi mieszkali w Wywoczce. M, chyba Witold, prowadzi przez pewien czas stacj benzynow przy Bramie Szczebrzeskiej w Zamociu. Mieli Zubrzyccy take syna Jerzego. Mieszka i pracowa w Warszawie, w ktrym z ministerstw. Pani Irena Zubrzycka, uczya matematyki. Robia to znakomicie, z sercem. Jej m, Stanisaw, uczy fizyki i jzyka rosyjskiego. Ich poprzednicy, pastwo Ndzyscy byli nauczycielami i nic ponadto. Raczej na dystans, raczej z dala od wsi i jej problemw. Zubrzyccy natomiast byli ludmi z temperamentem, takimi, ktrzy nie potrafi si nie zaangaowa. Nie wiem, czy Zubrzycki zna urawnic i jej ludzi wczeniej, przed swoim przyjciem. W kadym razie zaraz po objciu rzdw w szkole, zmuszony realiami, wyszuka najbardziej energicznych, liczcych si i chtnych do pracy obywateli urawnicy, takich jak np. Poznaski, Balicki, Ulanicki i inni. Z ich pomoc utworzy Spoeczny Komitet Budowy Szkoy. dotychczasowa szkoa, posiadajca dwa pomieszczenia klasowe i mieszkanie dla nauczycielskiego maestwa, powstaa jeszcze w czasach pierwszej wojny wiatowej i przestaa ju wystarcza. Tym bardziej, e z czteroklasowej szkoy, zafundowanej przez przedwojenn reform Jdrzejewicza, staa si szko o penym, siedmioklasowym zakresie nauczania. Powojenny wy demograficzny zawita i do urawnicy. Rozwizanie tymczasowe, przedsiwzite przez Zubrzyckich, polegao na tym, e od Anieli Balickiej, wdowy po Jzefie, wynajto jeszcze jedno pomieszczenie. Byo ono odlege od budynku szkoy o jakie 200 m, znajdowao si zaraz za obecnym urawnickim kocikiem. Dziki energicznym zabiegom Zubrzyckiego i Komitetu, a take mieszkacw, budowa wkrtce ruszya. Mieszkacy si opodatkowali, wiadczyli robocizn i cz materiaw (zwaszcza drewno), ceg pozyskano gdzie z rozbirki, modzie pomoga t ceg rozadowa z wagonw i oczyci. Cz funduszy dodaa wadza powiatowa. Budowa trwaa krtko. Nie bya wwczas jeszcze tak zbiurokratyzowana, otoczona przepisami, jak dzisiaj. Chyba ju w 1954 r. oddano do uytku nowy, na owe czasy do przestronny budynek, w ktrym byo 4 czy pi dodatkowych sal lekcyjnych. cznie ze star szko to na razie wystarczao. Po kilku latach i to dzieo okazao si niewystarczajce. Rozpoczto kolejn

rozbudow, a raczej dobudow pitrowego, stojcego do dzisiaj skrzyda budynku. Szkoa, jej rozbudowa i prowadzenie to nie jedyna domena dziaalnoci Zubrzyckich. Oboje, zarwno on, jak i jego ona, zreszt znakomici nauczyciele, udzielali si na zewntrz, uczestniczyli w yciu wsi. Nie byo takiej imprezy, w ktrej by nie bra udziau Zubrzycki, najczciej jako wsporganizator. Byli ze spoecznoci wsi "za pan brat". On by troch porywczy, wybuchowy. Ale te rne byy przypadki "gw", ktre przyszo im uczy. Ona za bya uosobieniem cnt nauczycielskich i ludzkich. Jedyn jej wad byo to, e namitnie palia papierosy. Podobno jednak skoczya z tym naogiem ok. 1960 r. Bya poza tym dam z charakteru i manier, tak jednak dam, ktra nie wynosi si ponad wszystkich, a wzbudza podziw, poklask. Bya nauczycielk z krwi i koci, z autentycznym powoaniem. Uwielbiaa j modzie. Zreszt z wzajemnoci. Opowiadano mi, e nawet na ou mierci, gdy bardzo cierpiaa, zapytano j, czy poda jej co do picia. Odpowiedziaa, nie bardzo chyba wiedzc, co mwi: " nie trzeba, zaraz przyjd dzieci z urawnicy, przynios mi wody". Oboje rwali na placwce urawnickiej do emerytury. Potem przenieli si do Wywoczki. Stamtd, zdaje si, pochodzili. Myl, e urawnica pamita ich jako rzetelnych, oddanych nauczycieli i szanowanych obywateli, ktrzy potrafili si zintegrowa i identyfikowa ze spoecznoci urawnicy, sta si jej autentycznymi mieszkacami, y ich problemami. Oddali tej wsi wszystko, czym dysponowali. (opracowa Leszek Balicki) Galiski Jan (1870 1944), sekretarz generalny Ordynacji Zamoyskich, pochowany na cmentarzu w Zwierzycu. "Gazeta Narodowa i Obca" Ukazywaa si pod koniec XVIII wieku w Warszawie na jej amach oddano hod ex kanclerzowi Andrzejowi Zamoyskiemu, ktry zmar w lutym 1792 roku po powrocie z Woch. "Gazeta witeczna" Pismo ludowe redagowane od roku 1881 przez Konrada Prszyskiego (Kazimierza Promyka), ktry stawia sobie za cel podnoszenie kultury rolnej na wsiach Lubelszczyzny, oraz szerzenie oglnej owiaty: "Gazeta..." zwalczaa ciemnot szerzc si na wsiach, alkoholizm, na jej amach zachcano do zakadania szk ludowych."Gazeta witeczna" kolportowana bya do 125 miejscowoci na terenie Lubelszczyzny, w tym rwnie do wsi powiatw: bigorajskiego - Dbrwka k. Bigoraja, Potok Grny, Radzicin k. Frampola, Ronowki, Sl, zamojskiego Mokrelipie, Radecznica, Szczebrzeszyn, Wola Panieska, Zamo, Zwierzyniec, tomaszowskiego Majdan Sielecki, Nedew, Podhorec, Rachanie, Tomaszw Lubelski, Tyszowce. Gazurek Jakub, ks. Urodzi si na lsku Cieszyskim, po zakoczeniu dziaa I wojny wiatowej z nominacji Austriakw (pod zarzdem ktrych pozostawaa Radecznica) zosta radecznickim duszpasterzem. Swoje obowizki peni w latach 1915 1918. (Stanisaw Zybaa) Gehard Wojciech Rodem z Dbowca (gm. Stary Zamo) - nauczyciel, aresztowany prze Niemcw zmar na skutek pobicia w drodze do aresztu. German Prawosawny biskup lubelski, z jego inicjatywy w 1903 roku w Turkowicach utworzono fili eskiego monastyru w Radecznicy. Pierwsza przeoon zostaa ciotka cara Mikoaja II wielka ksina Maria Magdalena Gorczakowa Opis prawosawnego klasztoru w Radecznicy... Geszychter J. yd szczebrzeszyski, w okresie midzywojennym prowadzi skad apteczny, w ktrym poza rodkami farmaceutycznymi i towarami aptecznymi mona byo naby kosmetyki i farby. Skad zlokalizowany by w Szczebrzeszynie przy ulicy Zamojskiej.

Gierasimowicz Michalina Fiedosiewna ona proboszcza parafii hrubieszowskiej [unickiej]. Zmara w wieku 84 lat , dnia 15 grudnia 1888 roku, jej nagrobek znajduje si na cmentarzu w Tomaszowie Lubelskim. Gimnazjum Koedukacyjne Gminy ydowskiej w Zamociu Powstao w 1922 roku. Szkoa miaa profil humanistyczny, dla jej potrzeb ydowska Gmina Zamojska pobudowaa dwukondygnacyjny budynek. Placwka cieszya si duym uznaniem spoecznoci ydowskiej z racji wysokiego poziomu nauczania. Istniaa do wybuchu II wojny wiatowej pierwszym dyrektorem gimnazjum by Rafa Jakubowski. Gimnazjum Koedukacyjne w Hrubieszowie Inicjatork jego zaoenia w roku 1944 bya absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego Stanisawa Bojarska. Placwka otrzymaa imi Krlowej Jadwigi; w roku 1950 zostaa upastwowiona, nastpnie przemianowana na Liceum Oglnoksztacce im. Unii Horodelskiej. Na przestrzeni lat 1944 2004 palcwk opucio 2.354 absolwentw. W tej liczbie znajduj si ludzie tej miary co: prof. Antoni Kuczyski archeolog , pracownik Uniwersytetu Warszawskiego prof. Kazimierz Szymaski pracownik naukowy Politechniki Wrocawskiej Adam Sikorski wicekurator Kuratorium Owiaty w Lublinie Funkcje dyrektorw szkoy penili: w latach 1944 1950 zaoycielka Stanisawa Bojarska, Stefan Wojcieszak, Stanisaw Koaczek, Jerzy Krotkiewicz (1970 1977), Halina Bocaska, Wiesaw Szlzak. "Gos Kolegialny" Pismo wydane przez radecznickich Bernardynw po uruchomieniu drukarni w 1937 roku (w zabudowaniach klasztornych) - od roku 1937 nazw przeksztacono na "Modzie Seraficka". Na temat pisma wypowiedzia si naczelny redaktor Kalendarza Serafickiego: "Pismo pozwoli niezawodnie na wykrycie i wyrobienie si modych talentw literackich, ktre zaprawiwszy si w modoci w kunszcie literackim w swoim gronie bd mieli sposobno dalej pracowa na tym polu." Quazi kontynuacj "Modziey Serafickiej" by miesicznik religijno - kulturalny "Nasza Gazeta" wydawany take w Radecznicy od stycznia do czerwca 2003 roku pod opiek O. Tytusa (OFM). Skad redakcyjny w osobach: Marcina Zymona, Anny Batorskiej, Marioli Taandy, O. Tytusa, oraz prowadzcej korekt polonistyczn Grayny Paszko postawi sobie za cel zarwno przyblianie przeszoci Radecznicy i okolicznych wsi administracyjnie pooonych w obrbie gminy jak i spraw dnia codziennego ze szczeglnym uwzgldnieniem twrczoci modych artystw, przybliajc czytelnikom ich ich poezj, rysunki, zainteresowania. Jak zaznaczono w podtytule pisma, by to miesicznik religijno - kulturalny, nie mogo wic zabrakn na jego amach strawy dla duch i ciaa. W numerze 5/2003 odnotowano, i 4 listopada 1995 roku szkoa podstawowa w Zaburzu otrzymaa imi Jana Pawa II, a cay wysiek kadry nauczycielskiej zmierza w kierunku wychowywania modziey w duchu "nauczania Jana Pawa II". Inne godne odnotowania fakty to rozmowa z ks. biskupem Janem rutw - ordynariuszem diecezji zamojsko - lubaczowskiej. Stae miejsce na amach " Naszej Gazety" zajmowa cykl: " historia poszczeglnych wsi", oraz biece informacje o tym, co ciekawego wydarzyo si na terenie gminy Radecznica. "Gos Ziemi Zamojskiej " Miesicznik, a nastpnie dwutygodnik nielegalnie redagowany i wydawany (pocz. XX wieku) przez Tadeusza uczyckiego, nadleniczego Ordynacji Zamoyskiej, spoecznika i kolportera na terenie Lubelszczyzny, zaoyciela K Polskiej Macierzy Szkolnej w Jzefowie, Grecku Kocielnym, Majdanie Sopockim. Trzeci numer pisma wydany zosta we Lwowie 15 maja 1906 roku i std przez zielon granic trafi do Jzefowa Ordynackiego. "Gos Ziemi Zamojskiej" zosta z czasem przemianowany na "Gos Ziemi Zamojskiej i Chemskiej", ukazywa si do 1908 roku. Gowacki Wadysaw Z zawodu nauczyciel, pracownik owiaty w Urzdzie Miejskim w Hrubieszowie. Z zamiowania regionalista peni funkcj skarbnika Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego Towarzystwo Regionalne Hrubieszowskie. Gmitrowicz Jzef Pochodzi z powiatu zamojskiego, urodzony w 1898 roku; do roku 1914 pracowa w gospodarstwie rodzicw, przed rokiem 1917 w fabryce [nie wiadomo jakiej], po czym zosta onierzem Armii Czerwonej.

Od 6 wrzenia 1919 roku by czonkiem Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewikw), nastpnie pracownikiem sekcji polskiej KPR (b) w Ninim Nowgorodzie. "gniazdo sierot" Potoczna nazwa Zakadu dla Sierot Wojennych w Turkowicach zorganizowanego w obiektach byego monastyru przez Gwny Komitet Pomocy utworzony w 1918 roku celem pomocy ofiarom I wojny wiatowej. W Zakadzie znaleli opiek chopcy z terenw otwy, Litwy, Biaorusi, z obszarw pooonych za Uralem. Dla ich potrzeb zorganizowano dwuklasowa Szko Ludow. W roku 1919 w Zakadzie przebywao okoo 300 chopcw. W roku 1920 istniejca przy zakadzie szkoa, dotychczas dwuklasowa przemianowana zostaa na picioklasowa, w rok pniej na szecioklasow. Od roku 1921 Zakad... prowadzia s. Stanisawa Aniela Polechajo z Turkowic wyjechaa 15 wrzenia 1951 roku. Jej praca i trud (w roku 1933 zostaa uhonorowana Srebrnym Krzyem Zasugi za wybitne osignicia wychowawcze, w roku 1938 Zotym Krzyem Zasugi) zostay upamitnione przez miejscowe spoeczestwo w miejscowym kociele odsonito tablice o treci: "Pamici s. Stanisawy Polechajo, Matki dla dzieci polskich, ukraiskich i ydowskich". Godzisz Jzef Rodem z Rozop k. Szczebrzeszyna, publicysta, swoje artykuy o tematyce rolniczej zamieszcza na amach "Zorzy" (pocz. XX w.) Godziszewski Stanisaw Nauczyciel, prac w Szkole Wydziaowej w Szczebrzeszynie rozpocz w roku 1811 jako kollaborator (pomocnik nauczycieli), w roku 1819 zda egzamin pastwowy uprawniajcy go do pracy w charakterze nauczyciela w roku 1842 powoany zosta na stanowisko dyrektora. Wykada jzyk polski i aciski; w szczebrzeszyskich szkoach pracowa do roku 1848 zmar w roku 1849, pochowany jest na miejscowym cmentarzu. Jego ucze absolwent gimnazjum Czesaw Szczebrzeszak napisa w swoich wspomnieniach o Stanisawie Godziszewskim: "czowiek uczciwy i zacny, z dobrodusznej i nastrojonej powag jego miny uczniowie jak zwykle robili sobie arty, ale kochali go...". Gob Jan Nauczyciel i opiekun druyny skautw w Szczebrzeszynie zaoonej w 1916 roku przez Franciszka Przyrowskiego. Godak (...) Tomaszowski felczer pochodzenia ydowskiego, noc z 30 na 31 stycznia 1863 roku donis do dowdcy twierdzy zamojskiej o wkroczeniu do Tomaszowa oddziau powstaczego, w nastpstwie czego 5 lutego tego roku Rosjanie dokonali rzezi w Tomasowie mordujc 24 osoby. "Schwytany w okolicy Tarnawatki zosta powieszony na przydronym drzewie". Gomiela Mikoaj Rzebiarz ludowy z azor ( 1843 10. VIII. 1908), pochowany na cmentarzu w Hucie Krzeszowskiej. Jego praca (krzy z figur Chrystusa) znajduje si we wsi Szeliga (gm. Huta Krzeszowska, pow. Bigoraj). W Muzeum Okrgowym w Nowym Sczu znajduje si rzeba matki Boej. W 1905 roku zbudowa we wsi Banachy kapliczk, fot. Ktrej wykonana w 1939 roku dostpna jest w zbiorach Muzeum w Lublinie; nr. negatywu 4956 Goraj Dawna posiado Dymitra z Klecia, herbu "Korczak", ktra otrzyma z nadania Ludwika Wgierskiego (XIV w.). Od tej chwili podpisywa si jako "Dymitr z Goraja", a sam Goraj rzdzi si prawem magdeburskim i sta si wanym (obok Kranika) punktem handlowym na obszarze poudniowo wschodniej Polski. gorajska biblioteka parafialna Istniaa (co odnotowano w historii parafii) w czasach dawnej Rzeczpospolitej jej ksigozbir zarwno w przeszoci jak i w wieku XX by raczej skromny. gorajskie "Towarzystwo Wstrzemiliwoci" Zorganizowane zostao w latach czterdziestych XIX wieku przez proboszcza Goraja ks. Matraszka.

Metody, jakie ks. Matraszek stosowa celem powstrzymania wocian od picia alkoholu byy nieco szokujce kijem, gwatem do tego napdza aby parafianie przysigali, e nigdy w swoim yciu wdki pi nie bd. Oskarony przed wadzami gubernialnymi, ktre natychmiast rozwizay Towarzystwo... zaprzesta dziaalnoci. Gorajski Adam Syn Jana Gorajskiego i Anny z Osmlskich. Wczesn modo spdzi na dworze hetmana Jana Tarnowskiego, nastpnie suy w wojsku w randze rotmistrza. W latach 1579 1584 z bratem Piotrem podrowa poza granicami kraju; odwiedzi Bazylej, Wittenberg. Aktywny dziaacz kalwiski, po roku 1575 zosta przywdc kalwinw lubelskich (w jego kamienicy w Lublinie po roku 1570 zorganizowano lubelski zbr kalwiski). W roku 1581 otrzyma godno seniora dystryktu [lubelskiego kalwiskiego]. Po lokacji Bigoraja zorganizowa miejscowy zbr, nastpnie odebra bigorajskim katolikom koci, gdzie zaoy nowy zbr. Przed rokiem 1595 z jego inicjatywy powsta kolejny zbr kalwiski, tym razem we wsi Rzeczyca. Adam Gorajski oeniony by z Katarzyn ze Supeckich, z maestwa tego urodzio si dwoje dzieci: Teofila (wydana za podkomorzego kijowskiego Samuela Hornostaja) oraz Zbigniew - odziedziczy po ojcu dobra we woci radzickiej i miasto Bigoraj. Adam Gorajski zmar w 1602 roku. Gorajski Zbigniew Syna Adama i Katarzyny ze Supeckich Gorajskich. W 1607 roku rozpocz nauk w gimnazjum w Gdasku, w roku 1613 przebywa na protestanckim uniwersytecie w Heidelbergu, w roku 1615 w Bazylei, z kocem 1616 roku w Lejdzie. Bra udzia w wyprawie chocimskiej (1620 rok). on - Teodor Leszczysk, c. Rafaa wojewody beskiego polubi 26 lutego 1629 roku. 19 kwietnia 164(?) roku Adam Gorajski zosta mianowany kasztelanem chemskim. Z maestwa z Teodor urodzio si troje dzieci: Adam, Teodor (od jego imienia wzia nazw wie Teodorwka, lokowana w XVII wieku) obydwaj powicili si subie wojskowej, oraz Rafa stolnik lubelski. gorajski zbr kalwiski Zbr kalwiski w Goraju istnia w okresie przynalenoci miasta do rodziny Firlejw (pocz. XVII wieku); taka wzmiank znajdujemy w "Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich..." pod red. Filipa Sulimierskiego (Warszawa 1881, t. II) Gorayski Aleksander h. Korczak Syn Iwona vel Iwana (w Szczebrzeszynie zwano go "Iwoni") z Klecia, bratanek Dymitra z Goraja od ktrego otrzyma Goraj, zmar w 1448 roku. W latach 1409 1411 bra udzia w walkach z Krzyakami; w bitwie pod Grunwaldem sta u boku takich rycerzy jak: Mszczuj ze Skrzynna, Mikoaj Powaa z Taczowa. Ostatnie zachowane o Aleksandrze Gorayskim wiadomoci pochodz z 1448 roku wystpowa wwczas jako wiadek przy sporzdzaniu aktu sdowego we Lwowie. Gosiewski Marcin W latach 1819 1828 peni funkcj rektora w Szkole Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie. Za jego kadencji stosowano w odniesieniu do niesfornych uczniw kary cielesne tak otrzyma 23 marca 1827 roku Florian Mitygowski za "nieposuszestwo profesorowi historyi p. uchowskiemu za wsplnem zniesieniem si z prefektem i inspektorem szkoy... w twarz profesora uderzy..". Rektor Gosiewski pochowany jest na miejscowym cmentarzu. gociniec Kmicica Pozostaoci starego traktu krlewskiego, ktry oznakowany przydronymi kapliczkami przebiega z Warszawy przez Stary Zamo w kierunku Lwowa. Wedug sporzdzonego przez Henryka Sienkiewicza zapisu w "Potopie" przejeda tdy sam Andrzej Kmicic, std przyjta przez miejscowa ludno nazwa, ktra funkcjonuje do dzi (Maria Kiszka) Grkowie Waciciele Szczebrzeszyna, ktry wraz z przylegociami otrzymali na mocy dekretu sejmowego z 1555 roku. Byli to bracia: Andrzej, ukasz i Stanisaw - prawnukowie Elbiety crki Dymitra z Goraja. Grkowie byli wyznawcami kalwinizmu, podczas ich bytnoci w miecie otwarto szko przy zborow jej rozwj przymia synna w wczesnej Rzeczpospolitej szkoa kalwiska w pobliskim Turobinie zaoona przez

Stanisawa, ponadto dbali o rozwj Szczebrzeszyna i jego bezpieczestwo rozpoczli budow murw obronnych czerpic rodki finansowe z dochodw miejskich. Grski Aleksander Proboszcz parafii unickiej w Szczebrzeszynie, by gorcym zwolennikiem poczenia cerkwi unickiej z prawosawn w swoich poczynaniach posun si tak daleko, e wystosowa do genera gubernatora lubelskiego prob o przeprowadzenie ledztwa w sprawie 62 unitw, jego parafian, ktrzy przeszli na obrzdek aciski. Delegowani do Szczebrzeszyna przez wadze rzdowe wysannicy nie udowodnili nikomu, e "zosta zmuszony przez wpywy zewntrzne do przejcia na obrzdek aciski". Aleksander Grski wypowiedzia si take na temat cerkwi zlokalizowanej przy obecnej ulicy Sdowej, e jest to najdawniejsza budowla na terenie miast sigajca pocztkami 1194 roku. W podziemiach jej spoczywa miay zwoki fundatora obiektu Andrzeja Grki i jego rodziny. Grabarski Jan Nepomucen Proboszcz parafii szczebrzeszyskiej, praat kolegiaty zamojskiej, w lipcu 1906 u wejcia do kaplicy paacowej w Klemensowie wita ordynata hr. Maurycego Zamoyskiego z nowo polubion maonk Mari z Sapiehw Zamoysk (lub odby si 18 lipca 1906 roku w Bice Szlacheckiej majtku Sapiehw). y lat 64 lat; zmar 4 maja 1913 roku; dla uczczenia jego ofiarnej pracy na niwie Paskiej parafianie wmurowali pamitkow tablic w kociele pod wezwaniem w. Mikoaja w Szczebrzeszynie. Grabiski Andrzej Pierwszy waciciel pobudowanej w 1810 roku zagrody sitarskiej przy ul. Nadstawnej 32 w Bigoraju (obecnie muzeum bigorajskich sitarzy). Poza budynkiem mieszkalnym w obejciu znajduj si: drewutnia, dwukomorowy spichlerz, wozownia wiata, budynek inwentarski (w przeszoci istniay jeszcze dwie obszerne stodoy, ktre nie zachoway si do dzi). Grabowski Jan Proboszcz parafii Szczebrzeszyn na przeomie XIX XX wieku, w roku 1900 uzyska pozwolenie od wadz zwierzchnich kocielnych na odbudow kocioa pod wezwaniem w. Mikoaja w Szczebrzeszynie. "Gramatyka polska na klas I i II " Podrcznik autorstwa Teodozego Sierociskiego, profesora historii literatury polskiej i pedagogiki w Szkole Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie; w okresie midzy powstaniowym pozycja ta wesza do "cisego kanonu pomocy szkolnych". Gramowski (...) Leniczy ordynacki, w roku 1863 zawiza w Zwierzycu oddzia powstaczy, skad osobowy ktrego stanowili: pracownicy suby lenej, urzdnicy ordynaccy, robotnicy folwarczni, chopi i rzemielnicy ze Zwierzyca i okolic. Pierwsz potyczk, niestety zakoczon porak stoczy oddzia Gramowskiego z zaog rosyjsk stacjonujca w Szczebrzeszynie. Kolejnym celem byo opanowanie miasta Tomaszowa, ktre powstacy zajli bez trudu. Greniuk Piotr (4. X. 1902 Orchowice 30. V. 1955 Iowiec), pedagog, etnograf, absolwent Seminarium Nauczycielskiego Mskiego w Szczebrzeszynie. Ukoczy Kurs Nauczycielski (1933) oraz Wydzia Pedagogiczny Wolnej Wszechnicy Polskiej. W roku 1945 uzyska na Uniwersytecie dzkim tytu magistra filozofii, a w roku 1952 etnografii i etnologii na Uniwersytecie Mikoaja Kopernika w Toruniu. Pracowa jako nauczyciel na terenie powiatu hrubieszowskiego: Nowosiki (1923 1928), Hrubieszw (1928 1933), peni przy tym funkcj komendanta hufca Zwizku Harcerstwa Polskiego, Turkowice (1933 1934). Piotr Greniuk jest autorem kilku zbiorw etnograficznych i materiaw wietlicowych: "W naszej wietlicy" (1945), "Plon, niesiemy plon" (1946). Jego artykuy publikowane byy na amach "Polskiej Sztuki Ludowej", "Przysposobienia Rolniczego", "Teatru Ludowego". Griner (...) yd szczebrzeszyski, z zawodu krawiec, zatrudniony by jako kino operator w kinie "Muza". ona Grinera (nieznana z imienia) naleaa do Zwizku Modziey Komunistycznej; obawiajc si Niemcw wyjechali oboje wraz z 6 7 miesicznym dzieckiem z wycofujcymi si ze Szczebrzeszyna Rosjanami we wrzeniu

1939 roku. Z Armi Andersa Griner wszed na teren Zwizku Radzieckiego. Przey wojn w latach 40 (moe rok 1947) przysa kartk do Wiesawa Krzeszowskiego, syna waciciela kina, w ktrym by przed wojn by zatrudniony informujc, "e urodzi mu si drugi syn, mieszka w Tel Awiwie i ma prywatne kino". Na ile ta wiadomo bya wiarygodna trudno dociec nie udao si pomimo poszukiwa prowadzonych przez rodzin Krzeszowskich odnale Grinera, ani uzyska danych odnonie rzekomo prowadzonego w Tel Awiwie kina (Wiesaw Krzeszowski) groby "wygnacw" Pochwki osb zmarych na ternie parafii Trzsiny, ktre znalazy si tutaj podczas okupacji jako nasiedlecy; o jednym z nich (nazwiska, ktrego nie dao si ustali), wiadomo, e zmar w domu Jana i Marianny z Mikszw Smotrw w Czarnymstoku - "rodzina z Poznaskiego mieszkaa u Wronw; ojciec tej rodziny zmar w naszym domu - zrobiono mu prost trumn i pochowano na cmentarzu w Trzsinach. Po wyzwoleniu dzieci przyjeday na jego grb" (relacja Marianny Smoter z Czarnegostoku). Grodzicka Zofia ona oficjalisty z folwarku w soli k. Bigoraja, w latach 1911 1914 prowadzia (w pomieszczenia folwarcznych) tajne komplety z historii polskiej. grodziska i zamczyska Zamojszczyzny Jest ich na Zamojszczynie wiele, stanowi pozostaoci dawnych grodw (Czermno, Kolonia, Gozdw, Grdek n. Bugiem, Guciw, Horodo, Majdan Grny, Posadw (grodzisko pochodzi z XII lub XIII wieku, wczeniej w jego miejscu funkcjonowaa osada datowana na X- XI wiek. W roku 1973 pracownicy z Zakadu Archeologii UMCS przeprowadzili w Posadowie badania sondaowe ich zdaniem grd mg wchodzi w skad Ksistwa wodzimiersko halickiego, a nastpnie bezkiego), Ssiadka/Sutiejsk, Skibice, Susiec) i zamkw (Goraj, Grabowiec, Hrubieszw, Jurw, Kryw, Niemirwek, Orw Murowany, Rachanie, Skierbieszw, Szczebrzeszyn, Terebiniec, Tyszowce, Uchanie, Zamch, Zawalw). Przeprowadzane systematycznie przez zakad archeologii UMCS badania dostarczaj coraz to ciekawszych informacji o przeszoci tych terenw. Wiodca lektur ktra umoliwia zapoznawanie si "na bieco" z dokonanymi odkryciami s "Prace i Materiay Zamojskie" wydawane przez Orodek Archeologiczno Konserwatorski w Zamociu; interesujce materiay odnonie charakterystyki i historii grodzisk i zamczysk znajduj si w pracy Ewy Banasiewicz "Grodziska i zamczyska Zamojszczyzny" (Zamo 1990). Zainteresowanych dziejami grodu Sutiejsk/Ssiadka odsyam do pracy Zofii Wartaowskiej (ktra powadzia badania w tej miejscowoci ) "Grd czerwieski Sutiejsk na pograniczu polsko ruskim" (Warszawa 1975). Grodzki Feliks (1863 1948), aptekarz, archeolog amator. W latach 1938 1948 prowadzi w Turobinie aptek. Jego pasj bya archeologia, odbywa wycieczki terenowe w okolice Turobina z ktrych przynosi rnorodne staroytne przedmioty, wiele egzemplarzy przynieli mu rwnie mieszkacy okolicznych wiosek, ktrzy realizowali recepty w turobiskiej aptece. Jego kolekcja, do ciekawa z punktu widzenia pasjonata ma jednak jedna wad jak zauwayli opracowujcy ja archeolodzy Barbara Bargie i Jerzy Libera Grodzki "nie prowadzi niestety kartoteki, nie zapisywa take skd pochodz poszczeglne egzemplarze zabytkw, co uniemoliwia lokalizacj znalezisk, mona je jedynie okreli jako pochodzce z okolic Turobina", jest ich 59, s to m. in. przekuwacz z dobrze wyodrbnionym dem wykonany z krzemienia czekoladowego, datowany na paleolit schykowy, kultura magdaleska siekierka czworocienna, klinowata o przekroju prostoktnym i paskim paszczyznowym obuchu. Krawdzie proste, zwajce si w kierunku obuchu. Wykonana z krzemienia pasiastego, pochodzca z neolitu, kultura amfor kulistych toporek picioboczny w konturach mocno zaokrglonych, zatartych. Wykonany z granitu lub granitowego diorytu Grody Czerwieskie Termin, ktry po raz pierwszy pojawi si w "Powieci dorocznej" ("Powiest'i wriemiennych let") napisanej w Kijowie, w klasztorze Peczerskim (awra Peczerska) zwodzie latopisarskim ukazujcym dzieje Rusi od IX pocz. XII wieku. Terminem tym okrelono zesp grodw zlokalizowanych w dorzeczu Huczwy z gwnym orodkiem administracyjnym Czerwieniem (teren obecnej wsi Czermno k. Hrubieszowa).

Gross - Born Obecnie miasto Borne - Sulinowo pooone na poudniowo - zachodnim kracu Pojezierza Drawskiego. W czasie II wojny wiatowej zlokalizowany tu by obz jeniecki Oflag II D Gross Born, przebywa tutaj Jan Zamoyski, ktry prowadzi kursy malarstwa i rysunku dla wsptowarzyszy, sam rwnie malowa i rzebi, m. in. "Tryptyk". Praca pocztkowo zdobia otarz kaplicy oflagu Neubrandenburg, pniej Gross Born. Po wyzwoleniu "Tryptyk" przekazany zosta osobicie przez Jana Zamoyskiego jako dar do kocioa garnizonowego w Warszawie. Grossemik Niemiec, podczas okupacji przebywa w Zwierzycu, gdzie peni funkcj gwnego ksigowego w Zarzdzie Ordynacji Zamoyskiej. Utyka lekko na jedna nog z powodu noszonej protezy. Za jego spraw (jak podaje w swoich wspomnieniach Kurzepa Ignacy) Zwierzyniec nie zosta spacyfikowany - Grossemik okaza si wic Mem Opatrznociowym dla Zwierzyca. On to wyjedna u gubernatora Franka, e zamiast pacyfikacji w Zwierzycu odbyo si tylko swoiste sprawdzenie dowodw. "groszwki" Nazwa jaka stosowano w odniesieniu do ubogich dziewczyn z Bigoraja i okolic, ktre przyjmoway si do pracy u bigorajskich sitarzy praktyka trwaa szec lat przez pierwsze trzy pracoway za darmo, w okresie pniejszym "za kade utkane pcienko (spd sita) gospodyni wypacaa im jeden grosz... Guliscy Janina i Marian Zwierzynieccy aptekarze; od 1915 roku Marian Guliski peni obowizki komendanta pod obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej, udziela si w pracach zwierzynieckiego oddziau Ochotniczej Stray Poarnej. Janina Guliska zajmowaa si aptek; 1 czerwca 1941 roku aresztowano ich synw, wywiezieni zostali do Owicimia, gdzie zginli. "Guaria" Pod tak nazw figuruje w "Atlasie I. A. Jabonowskiego" wydanym w 1772 roku w Londynie zamek krlewski Goraj (inaczej zwany ad). H Han Jzef (1928 2005), onierz 27 Woyskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, nauczyciel szkoy podstawowej nr 1 w Hrubieszowie. handlarze ydowscy Mwic o handlu uprawianym przez ludno ydowsk naley rozrni dwa rodzaje tej dziaalnoci: handel lokalny (obnony,detaliczny, jarmarki), oraz pozamiejscowy wiksze miasta na terenie Lubelszczyzny w tym gownie Zamo i Lublin, gdzie przywozili swoje towary bogaci handlarze ydowscy z terenu Zamojszczyzny. Wedug ksig celnych lubelskich w latach trzydziestych XVI wieku na jarmarkach lubelskich odnotowani zostali ydzi ze Szczebrzeszyna i Turobina . Hanf Maksymilian Bernardyn, do Radecznicy delegowany zosta z miejscowoci Czeniki w roku 1939. Wkrtce nawiza wspprac z zamojskim gestapo - wyniku czego podpisa Volkslist i przywdzia mundur (1940 rok); do podpisania Volkslisty zmusza rwnie przebywajca w Radecznicy swoj siostr Czesaw. Wybrank jego serca zostaje Szygendwna; podczas wizyt w radecznickim klasztorze, gdzie przyjeda z zamojskim Gestapo czsto bywa w gocinie u jej rodzicw. W maju 1942 roku by wiadkiem masakry radecznickich ydw, ktrej dopucili si jego "koledzy po fachu"- nie zrobio to jednak na nim wikszego wraenia. W roku 1944 Maksymilian Hanf uciek z Lublina, gdzie dotychczas przebywa; dosta si do niewoli rosyjskiej. Posiada jednak dokumenty potwierdzajce jego polskie obywatelstwo, dziki czemu zosta zwolniony. Uda si do Przeworska i Krakowa z prob o przyjcie do spoecznoci zakonnej, jednak wadze Zakonu OO. Bernardynw znajc jego okupacyjn przeszo odmwiy mu przyjcia. Opuci wic Polsk i wyjecha na Zachd. Maksymilian Hanf po wyjedzie z Polski przebywa w Niemczech - jest autorem dwch tomw wspomnie (frgm. wspomnie dotyczce okupacji znajduj si w zbiorach biblioteki gminnej w Radecznicy),

ktre pisa od 1929 roku. Zmar w roku 1987 w Horaz k/Fuldy. (Stanisaw Zybaa)

Hasewicz Wodzimierz ps. "War" Oficer rezerwy piechoty, urodzony 9 padziernika 1906 roku w Szczebrzeszynie. W roku 1915 zosta wraz z rodzin ewakuowany w gb Rosji; do kraju powrci po zakoczeni dziaa wojennych 1904 1918 roku. Ukoczy Seminarium Nauczycielskie Mskie. Pracowa jako nauczyciel w Suchowoli, w roku 1938 zosta kierownikiem szkoy powszechnej w Aleksandrowie (powiat bigorajski). By organizatorem i dowdc oddziau partyzanckiego, ktry zosta wcielony w skad III batalionu zgrupowania OP 9. We wrzeniu 1944 roku aresztowany przez NKWD - przebywa na Zamku w Lublinie, a nastpnie zosta wywieziony do zespou obozw Borowicze (Jogo, Waldlagar, Szibotw,). Po powrocie pracowa jako nauczyciel. Zmar 20 listopada 1961 roku, pochowany jest na cmentarzu w Krasnymstawie. Hejnowie Merla i Fawel ydowska rodzina z Suwka. Hejnowie mieli troje dzieci: Judk, Icka i Mak, ktra jeszcze przed wybuchem II wojny wiatowej w tajemnicy przed rodzicami przyja chrzest wodny, przybierajc imi Maria obrzdku chrztu dokonay na jej usiln prob koleanki katoliczki. W czasie wojny Hejnowie wyprowadzili si do pobliskiego Kitowa - stamtd wraz z synami zabrali ich Niemcy i rozstrzelali podczas zbiorowej egzekucji. Mak ukrya kobieta z Tworyczowa, znana powszechnie jako "Tchrzawica". Pniej ocala dziewczynka zaopiekowa si ksidz z Krasnegostawu. Dalsze losy maski /Marii Hejno nie s znane. (Helena z Majewskich Bulakowa) Herburt Walenty Proboszcz szczebrzeszyski, pose Krlestwa Polskiego na sobr trydencki, ktry obradowa w latach 1545 1563, a powicony by walce z reformacj. Po mierci Herburta "koci szczebrzeszyski heretycy zaraeni arianizmem opanowali i zdewastowali..." - na uytek katolikom przywrci go Jan Zamoyski w roku 1593, gdy zosta wacicielem miast. herby miasta Szczebrzeszyna Szczebrzeszyn w swojej kilkuset letnie historii piecztowa si dwoma herbami herbem "Korczak" Dymitra z Goraja, pierwszego waciciela miast (herb ten uywany jest obecnie) wyobraajcym trzy biae belki na czerwonym tle. Dowolna interpretacja wyjania, e owe belki symbolizuj trzy rzeki okalajce Szczebrzeszyn - Wieprz Por i Topornic. Godo to wystpuje na pieczci miejskiej z 1636 roku znajdujcej si obecnie w Archiwum Lwowskim, dokd zostay zabrane dokumenty ze Szczebrzeszyna po I rozbiorze Polski, oraz herbem darowanym miastu w 1847 roku przez zaborcw. Wyobraa on dwu pytow tarcz na ktrej umieszczono sylwetk kupca stojcego przy ladzie i wadze, oraz narzdzia tkackie, herb nazywany jest "rzemielniczym". Jego ilustracja zostaa zamieszczona w pracy zbiorowej pod red. L. Pawowskiego "Szkoy im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie 1811 1926. Zarys dziejw" ( Szczebrzeszyn 1927). Himmelstadt Nazwa Zamocia nadana miastu w okresie okupacji na cze Heinricha Himmlera, szefa Gestapo i SS, twrcy obozw koncentracyjnych; w Zamociu przebywa 22 lipca 1941 roku. "Historja kocioa zamojskiego ormiaskiego, z wyraeniem przywilejw, przepisw, transakcji do kocioa tego nalecych sum i obligacjw od roku 1585 do roku 1700" Kopia rkopisu przywileju nadanego Ormianom przez pierwszego ordynata Jana Zamoyskiego, zachowaa si w zbiorach Biblioteki Ordynacji Zamoyskiej (dane z lat 1938 1939). Jest to najstarszy dokument do historii Ormian w Zamociu i zarazem najwaniejszy stanowi bowiem prawn podstaw ich osadnictwa w tym miecie. Ormianie posiadali w Zamociu osobn dzielnic, w ktrej " wasno gruntowa i zabudowania byy cile oznaczone ze wzgldw fiskalnych". Holc Maka/Mirka Nauczycielka ze Szkoy Powszechnej nr 2 (eskiej) w Szczebrzeszynie, przedmiotem jej zaj bya matematyka. Na mocy decyzji Rady Pedagogicznej zostaa w 1929 roku wychowawczyni klasy I liczcej 58 dziewczt. Maka Holc (Mirka jak zapisano w Kronice tej Szkoy) zgina z grup szczebrzeszyskich ydw w obozie w Becu.

Hoowiski Wojciech (1897 1965), uczestnik wojny 1920 roku. Odznaczony Krzyem Virtuti Militari oraz Krzyem Walecznych z trzema okuciami. Pochowany na cmentarzu w Kosobudach. honorowi obywatele m. Tomaszowa Lubelskiego Pierwszym z honorowych obywateli Tomaszowa Lubelskiego zosta gen. Tadeusz Piskor; w 1939 roku Armia "Lublin", ktr dowodzi zostaa rozbita pd Tomaszowem. Prochy generaa sprowadzone z Londynu spoczywaj na tomaszowskim cmentarzu przy ul. Lwowskiej. Zaszczytnym tytuem honorowego obywatela zostali take obdarzeni czonkowie rodziny generaa ona Zofia Piskor i syn Jerzy. Kolejny z honorowych obywateli to Jan witka, doceniony zosta przez mieszkacw miasta za zorganizowanie Wydziau Zamiejscowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Tomaszowie. Jak doniosa zamojska prasa (Tygodnik Zamojski z dnia 10 16 wrzenia 2008 roku, nr. 37) pitym honorowym obywatelem Tomaszowa zosta Ryszard Kaczorowski - ostatni prezydent Rzeczpospolitej Polskiej na uchodstwie. honorowi obywatele m. Zamocia Wg. danych z roku 2005 honorowe obywatelstwo Zamocia otrzymao pitnacie osb, w tej liczbie m. in. Jan Pawe II, Edward Moskal (prezes Kongresu Polonii Amerykaskiej), Franciszek Kamiski, Lech Wasa, Jan Zamoyski (XVI ordynat), Jan "Ptaszyn" Wrblewski (muzyk, jazzman), Jan Machulski (aktor), Binder Karl Fredrich. Horajec Pierwotna nazwa wsi Gorajec w pow. zamojskim, gm. Radecznica, po raz pierwszy wystpuje w roku 1564 zapis pochodzi ze rde do historii Ukrainy erela do istoryi Ukrainy znajdujcych si w Archiwum Skarbu Koronnego w Archiwum Gwnym Akt Dawnych. W roku 1630 pobierano w Horajcu podymne od 58 domw, co wskazywaoby na to i bya to w owym czasie do spora miejscowo; nazwa "horajec" posuya do tytuu strony internetowej traktujcej o historii miejscowoci zlokalizowanych w obrbie gminy Radecznica: www. republika.pl/horajec. horodelska manifestacja Miaa miejsce 10 padziernika 1861 roku, zebraa si wwczas pod Horodem wielotysiczna grupa ludnoci rozmaitych stanw i wyzna przybyych z rnych czci Rzeczpospolitej. Celem tak licznego przybycia byy obchody 448 rocznicy podpisania unii horodelskiej unia horodelska Horodyski Antoni Jeden z najbogatszych (dane z 1878 roku) ziemian w hrubieszowskiem, oeniony by z Jzef Gabriel Chrzanowsk, ktra wniosa mu w posagu dwr kryowski (wzniesiony w 1820 roku przez Jzefa Chrzanowskiego), Antoni Horodyski pochodzi z Moodiatycz. Horosiewicz Micha Nauczyciel w tarnogrodzkiej szkole unickiej, pracowa w latach 1851 (?) - 1864, pobiera 60 rubli pensji. Horoszewicz Wincenty Nauczyciel Szkoy Realnej w Szczebrzeszynie (funkcjonowaa w latach 1849 1852), wraz z Janem Fijakowskim zamieszany by w spraw spisku przeciwko wadzom zaborczym (1852 rok), po wykryciu ktrego jeden z uczestnikw - Ksawery Rolle zesany zosta do Irkucka , gdzie pracowa w gorzelni. Hrubieszw Hrubieszw pooony jest w jednej z najyniejszych okolic Polski, przewaaj w okolicach miasta czarnoziemy i gleby lessowe. Pocztki miejscowoci sigaj XIII wieku - w roku 1255 wedug zapisw w kronikach ruskich zatrzyma si tutaj ze swoj druyn ksi Daniel podajcy z Chema do Halicza; prawdopodobnie ju wwczas istnia grd. W roku 1393 Wadysaw Jagieo przyczy miejscowo do Ziemi Chemskiej. Prawa miejskie otrzyma Hrubieszw w roku 1410 z rk Wadysawa Jagiey wczeniej bya to wie krlewska o nazwie "Rubieszw" (ac. "Rubiesovia"). Z roku 1411 pochodz pierwsze wzmianki o zamku hrubieszowskim - zlokalizowany by na wyspie okolonej przez rzek Huczw. Budowla zostaa zniszczona podczas najazdu Bohdana Chmielnickiego; stopniowo popadaa w ruin. W wieku XVII z polecenia starosty Ludwika Wilgi reszki zamku rozebrano. W latach 1473 1490 Hrubieszw by stolic

biskupstwa chemskiego aciskiego. Z roku 1502 pochodzi informacja o ustanowieniu przez Wadysawa Jagie dwch jarmarkw - w dzie Wniebowstpienia Paskiego i w dniu Podniesienia w. Krzya, oraz cotygodniowego targu "w dzie czwartkowy". W 1578 roku ydzi hrubieszowscy otrzymali due swobody ekonomiczne ich synagoga zwolniona zosta od podatkw, pozwolono im budowa si , trudni si rzemiosem, handlem. W XVI wieku wzniesiono drewnian synagog, ktra istniaa do roku 1862, wtedy wybudowano murowan. W miecie istniay wwczas cechy: kowalski, szewski, blacharski, siodlarski, kunierski. W roku 1709 Hrubieszw "trapio morowe powietrze ". Wedug danych z roku 1765 w miecie znajdowao si 375 domw, w tym 135 ydowskich; istniay ulice o nazwach: Wjtowska, Zamojska, Przedmiecie Sawcin. Swoje nieruchomoci w liczbie 17 domw posiada koci farny, do klasztoru dominikanw naleao 8 domw, do cerkwi p w. w. Mikoaja. W Hrubieszowie w pocztkach XIX wieku istniay: szpital powiatowy w. Jadwigi, dwa domy przytuki dla starcw i kalek, szpital w. Edwarda, szpital ydowski (wybudowany w 1844 roku); wg. danych z 1866 roku w "Kalendarzu Urgena" opublikowano biogram hrubieszowskiego uczonego pochodzenia ydowskiego Abrahama Sterna. Miasto stao si wwczas synne za spraw Stanisawa Staszica, ktry na zakupionych przez siebie dziewiciu okolicznych wsiach liczcych 12.000 mrg ziemi Biaoskrach, Bohorodycy, Czerniczynie, Jarosawcu, Busicu, Pobereanach, Putnowicach, Dziekanowie, Szpikoosach zaoy w 1816 roku Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Pomocy w dokonaniu zakupu jako nie - szlachcicowi udzielia mu jego bya uczennica Anna z Zamoyskich Sapieha. Podstaw dziaalnoci Towarzystwa... by "Kontrakt Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego". Powoano Rad Gospodarcz zoon z prezesa i i szeciu radnych (dwch z miasta i czterech ze wsi). Na stanowisko prezesa Stanisaw Staszic mianowa Jzefa Grotthusa, obowizki kasjera peni Wincenty Sdzimir, radnymi zostali: Leon Sanocki z Dziekanowa, Marcin Wasilewski z Jarosawca, Ignacy Kosmey z Bohodrycy, Hry Sawa z Czerniczyna, Filip Taras z Poberean;w prace Towarzystwa... angaowa si rwnie nadleniczy Franciszek Lang. Swoje wspomnienia zwizane z dziaalnoci Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego opisa Stanisaw Staszic w Krtkim rysie ycia mego. Towarzystwo... funkcjonowao do roku 1945, jego kontynuacj bya Stacja Hodowli Rolin Ogrodniczych w Dziekanowie. Wedug raportu sporzdzonego przez rachmistrza Karola askiego 4 maja 1821 roku "w miecie Rubieszowie domw murowanych ju do wystawiono i wci muruj si. Kupiectwo znacznie si podnioso, a fabrykantw rnych coraz wicej przybywa.". W okresie tym funkcjonoway w miecie szkoy: Progimnazjum, ulokowane w dawnym klasztorze dominikanw; w roku szkolnym 1881/1882 nauk pobierao 187 uczniw, z ktrych 95 to katolicy, 82 - prawosawni, 1 protestant i 9 ydw. Zajcia z modzie prowadzio 8 nauczycieli , oraz pop i ksidz nauczajcy religii. trzy szkki elementarne: dwuklasowa mska (56 uczniw), szkka eska (29 uczennic), szkka elementarna na Przedmieciu Sawcin (50 uczniw) wszystkie placwki utrzymywane byy przez Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Od roku 1858 funkcjonowa szpital w. Jadwigi, w roku 1881 staraniem TRH otwarto szpital "przeznaczony dla chorych na sekretne choroby", ponadto istnia (od roku 1844) szpital ydowski; funkcjonoway dwa przytuki dla starcw, stacja pocztowa i telegraficzna. Hrubieszw zamieszkiway mniejszoci wyznaniowe ydzi, unici i prawosawni, std obecno dwch bnic murowanych i dwch cerkwi - unickiej pod wezwaniem w. Mikoaja (wymurowana zostaa w 1809 roku), prawosawnej wystawionej kosztem rzdu w 1874 roku. W roku 1882 w Hrubieszowie znajdowa si browar, dwa wiatraki, myn parowy, trzy cegielnie, fabryka "reperacyi maszyn narzdzi rolniczych", zakad kotlarski zatrudniajcy pi osb, sze sklepw prowadzonych przez Polakw ; ydzi trudnili si handlem i rzemiosem, oraz faszerstwem (lichw?). W latach 1929 1935 w Gimnazjum Pastwowym im. Stanisawa Staszica pracowaa dr Felicja ze Szczepaskich Piwowarkowa rodem z Sambora. W okresie midzywojennym Hrubieszw (obok Zamocia) nalea do miast posiadajcych najwicej bibliotek. Zasady ich funkcjonowania regulowaa "Uchwaa Hrubieszowskiej Rady Powiatowej w sprawie akcji bibliotecznej w powiecie z dnia 28 marca 1938 roku" ; byy to: funkcjonujca przed rokiem 1923 Biblioteka Publiczna, ktra w roku 1932 zostaa przeksztacona na Powiatow Centraln Bibliotek - jej prac kierowaa Zofia Rodziewiczowa Biblioteka Powiatowej Komendy Policji; w roku 1929 na stanie biblioteki znajdowao si 65 tomw ksiek, z czego 53 tomy to ksiki z zakresu literatury naukowej i popularnonaukowej Biblioteka Zjednoczenia Kolejowcw Polskich funkcjonowaa od roku 1929 w latach trzydziestych powstaa Biblioteka Stowarzyszenia "Rodzina Wojskowa" Biblioteka Sejmiku Powiatowego; wg. danych z 1931 roku w jej zbiorach znajdoway si ksiki przekazane w depozyt przez koo Polskiej Macierzy Szkolnej Biblioteka Polskiego Biaego Krzya (organizacji powstaej w 1918 roku, celem ktrej byo udzielanie

fachowej pomocy wadzom wojskowym w pracy kulturalno owiatowej wrd onierzy). Bibliotek prowadzili przydzieleni oficerowie. Biblioteka ydowska im. I. H. Brenera subwencjonowana przez Magistrat m. Hrubieszowa i miejscow Gmin Wyznaniow ydowsk w powiecie (Biaopole) funkcjonowaa Biblioteka Polskiej Macierzy Szkolnej. W miecie znajdowaa si Komenda Powiatowa Strzelecka; o jej dziaalnoci pisano na amach Miesicznika Katolickiego (1935 nr 8). Przy Komendzie funkcjonowaa biblioteka onierska 2 puku strzelcw konnych. W roku 1938 Alina Mandatowa z Hrubieszowa ukoczya Kurs Bibliotekarski Instytutu Owiaty Pracowniczej w Warszawie. Okres okupacji przynis ze sob ogromne straty w ludziach, zniszczonych zostao wiele domw. Na terenie miasta prnie dziaa oddzia AK - jednym z wybitniejszych oficerw by por. Karol Bojarski ps. "Wyga"; za dziaalno w AK zgin zamordowany w marcu 1945 roku przez funkcjonariuszy UB nauczyciel Wojciech Peszek. Po wyzwoleniu przystpiono do odbudowy. Jak wygldaa czytamy w broszurze propagandowej "Ty i Twoja Rada" wydanej nakadem Wojewdzkiego Frontu Narodowego w Lublinie (Lublin 1954) - " na terenie powiatu hrubieszowskiego i w samym Hrubieszowie nastpi rozwj rzemiosa; w miecie funkcjonuje 11 warsztatw kowalskich, usugi wiadcz: Spdzielnia Pracy Remontowo Konserwacyjna, Pracownicza Spdzielnia Wielobranowa Rzemielnicza, Spdzielnia Inwalidzka. Znajduj si dwa punkty usugowe, w ktrych naprawia si uprz kosk, punkty usugowe szklane...". W Hrubieszowie istnieje Muzeum im. Stanisawa Staszica, gdzie przechowywane s pamitki po zaoycielu Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego; jako ciekawostk naley poda e miejscowa ludno ze "staszicowskich " wsi wituje dzie 8 maja jako wito swego dobroczycy. W roku 1991 w Muzeum zorganizowano wystaw "Hrubieszowscy nauczyciele i ich pasje", na ktrej prezentowano osignicia zawodowe, zainteresowania i pasje blisko trzydziestu pedagogw pracujcych w szkoach hrubieszowskich i okolicznych na przestrzeni lat 1915 - 1975. Szczeglnie duo uwagi powicono osobie Jana Slonzaka (1907 1991) rodem ze Skryhiczyna k/Dubienki, ktry w latach 1928 1969 pracowa jako nauczyciel jzyka polskiego, ponadto peni funkcje dyrektorw szk podstawowych w: Grabowcu, Moniatyczach i Hrubieszowie, a podczas okupacji czynnie angaowa si wraz z on Zofi w tajne nauczanie. Jan Slonzak by dziaaczem Zwizku Nauczycielstwa Polskiego, Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego, Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. hrubieszowskie teatry amatorskie w pocztkach XIX wieku w Hrubieszowie rozwijay dziaalno trzy amatorskie sceny teatralne prowadzone przez: Polsk Macierz Szkoln - na repertuar skaday si komedie Korzeniowskiego, Fredry, Zapolskiej, Bauckiego; artyci czsto odwiedzali okoliczne wsie. Odmienny repertuar reprezentowali artyci skupieni w Towarzystwie Szerzenia Owiaty "wiato" grywano dramaty Sowackiego, Mickiewicza, Wyspiaskiego, Czechowa, Przybyszewskiego. W Hrubieszowie funkcjonowao rwnie Towarzystwo Mionikw Sceny. hrubieszowska szkoa rzemielniczo - niedzielna Dziaalno placwki datuje si od roku 1829; w roku 1829/1830 nauk pobierao trzydziestu terminatorw, roczna opata za nauk wynosia 18 zotych, co stanowio (jak obliczy M. Blaszyski) wczesn rwnowarto 100 kg. yta. Szkoa uzyskaa status dwuklasowej; program klasy pierwszej obejmowa nauk: religii, moralnoci, poznawania liter, zgoskowania. W klasie drugiej uczono: pynnego czytania, historii naturalnej, elementw biologi "podziau na krlestwa, gromady, rzdy, o zwizkach najuyteczniejszych i najszkodliwszych", botaniki, (urzdzanie ogrodw, przesadzanie drzew, szczepienie drzew) zoologi (uytkowanie zwierzt). Uczniowie w ramach zaj poznawali rwnie tre Starego Testamentu, dziaania matematyczne (uczono czterech dziaa o liczbach), rysowali by pozna ksztat, przydatno narzdzi, ktrymi posugiwali si w pracy. Wg. danych z roku 1836 na terenie powiatu hrubieszowskiego funkcjonoway cztery szkoy rzemielniczo niedzielne, w kadej z nich zatrudniony by jeden nauczyciel, co ilustruje ponisza tabelka miejscowo Hrubieszw Horodo Dubienka Kryw nazwisko nauczyciela ilo uczniw Antoni Cyraski Bazyli Mankiewicz Micha Jakubowicz Karol Piotrowski 113 27 38 14 uposaenie 200 z nie pobiera 300 z nie pobiera

Od roku 1864 hrubieszowska szkoa rzemielniczo niedzielna utrzymywana bya z budetu pastwa. Kontynuacj placwki bya funkcjonujca w okresie midzywojennym hrubieszowska szkoa rzemielnicza. Inicjatorami jej utworzenia byli nauczyciele Antoni Witer Wiatrowski (czciej wystpujcy pod nazwiskiem Wiatrowski) oraz Feliks Czarnkowski, obydwaj z Hrubieszowa. W roku 1924 zoyli w tej sprawie wniosek do Sejmiku Powiatowego Hrubieszowskiego wniosek rozpatrzony zosta z pomylnym skutkiem. Antoni Wiatrowski zosta pierwszym dyrektorem na stanowisku tym pozostawa do roku 1929; w roku szkolnym 1925/ 1926 rozpoczo nauk 62 uczniw. hrubieszowscy tkacze Wg. danych z 1828 roku w Hrubieszowie tkactwem zajmowao si czterysta osb, w miecie istniao piset warsztatw tkackich, na samym przedmieciu Hrubieszowa Sawcinie tkactwem trudnio si siedemdziesit osb; niektrzy z nich posiadali kilka warsztatw tkackich. Wyrabiano w nich w owym czasie rocznie ok. 300. 000 okci ptna w samym miecie i ok. 100. 000 w okolicznych wsiach. Upraw lnu i konopi zajmowali si mieszkacy wsi: Pobereany, Czerniczyn, Bohodryca, lipcze, Metelin, Terebin, Wolica. hrubieszowski ydowski zesp handlowy Funkcjonowa pod koniec XIX wieku, skaday si na: dwa rzdy kramw i jatek przecinajce rynek z wsk uliczk, ktra nazywano Sutki; uliczki boczne ydzi hrubieszowscy okrelali jako "pereuki". Zesp ten nalea do kilkuset miejscowych handlarzy ydowskich. Handlowano: ledziami, sol i wapnem, skady tych materiaw znajdoway si w piwnicach, w czci naziemnej targowiska sprzedawano tkaniny, wyroby jubilerskie, buty, wyroby cukiernicze. Huberman Bronisaw (1882 1947), urodzony w Czstochowie, skrzypek. Po raz pierwszy wystpi publicznie w wieku 7 lat, zagra wwczas wraz z orkiestr Warszawskiego Instytutu Muzycznego VII Koncert Skrzypcowy Jacques'a Pierre' a Rode'a swoim wystpem zachwyci hr. Maurycego Zamoyskiego, ktry zorganizowa mu wystpy we Lwowie i Marienbadzie, a ponadto w dowd uznania i zarazem zachty do dalszego rozwijania talentu podarowa skrzypce Stradivariusa. Hudes Mot yd hrubieszowski, w okresie midzywojennym prowadzi siec sklepw z tapetami, drewnem i meblami. Swoje towary sprzedawa na terenie caego kraju. Zgin rozstrzelany przez Niemcw w 1942 roku. Hurtownia Wspdzielcza Powstaa w Bigoraju w 1917 roku z inicjatywy dziaaczy lewicowych "w celu przeciwstawienia si prywatnemu handlowi", kierownikiem zosta mieciuszewski. Hurtownia zaopatrywaa spdzielnie spoywcze na trenie powiatu bigorajskiego w niezbdne artykuy. W roku 1918 utworzono Dzia Detaliczny, odtd pracujce w tym dziale osoby zaopatryway "bezporednio ludno Bigoraja w artykuy spoywcze, wyroby tytoniowe, naczynia kuchenne, materiay pimienne...", sowem w niezbdne artykuy codziennego uytku. W roku 1919 hurtownia zrzeszaa 73 spdzielnie z terenu caego powiatu bigorajskiego. Huss Ryszard (1932 2005), pukownik Wojska Polskiego, w latach 1972 1977 peni obowizki zastpcy komendanta Technicznej Szkoy Wojsk Lotniczych w Zamociu (TSWL). Z wyksztacenia historyk, autor monografii szkoy "TSWL 1944 1995", oraz pracy "Garnizon Zamocia wczoraj i dzisiaj (1618 - 1998". Hustlik Szloma yd hrubieszowski, y w XIX wieku, dzierawca zajazdu zlokalizowanego na tzw. "Kozackim rogu", w ktrym znajdowa swoje locum teatr ydowski prowadzony przez Hustlika; zesp wystawi m. in. Otella Szekspira. Hya(Kisielw) Wie w przeszoci zlokalizowana na pograniczu woci szczebrzeskiej i klucza nowo zamojskiego. Od roku 1410 stanowia wasno franciszkanw szczebrzeskich. W roku 1593 Jan Zamoyski odkupi odkupi wo szczebrzesk od braci Czarnkowskich Hya wraz z ni przesza w posiadanie Zamoyskich, w roku 1880

zostaa odsprzedana Sajkiewiczowi; w okresie midzywojennym potomek Sajkiewicza A[dam] Sajkiewicz posiada we wsi 290 ha ziemi. I imienny wykaz nauczycieli pracujcych w szczebrzeszyskim gimnazjum po wyzwoleniu. Cicho Jan uczy aciny Czarnecki Ambroy w roku szkolnym 1946/1947 peni obowizki dyrektora gimnazjum Doleal Maryla Gazowska Antonina nauczycielka geografii, w Szczebrzeszynie pracowaa do roku 1957 Gb F. nauczyciel wychowania fizycznego Gumowska Wanda Hasiec (...) - nauczycielka jzyka polskiego w klasach pierwszych ( byo ich cztery), rodem z Gorajca Jonko Kazimierz nauczyciel piewu Jwiakowska Janina w zastpstwie ma przebywajcego w obozie w Dachau penia obowizki dyrektora szkoy (funkcji tej pozbawiono jej po przyjciu w Szczebrzeszynie w 1946 roku biskupa Stefana Wyszyskiego) Kapalski Franciszek ks uczy religii Kopytowa Joanna uczya historii Kot Jan nauczyciel prac rcznych Lubos Jerzy nauczyciel jzyka aciskiego ukomska W. nauczycielka wychowania fizycznego Michalski Antoni prowadzi zajcia z jzyka niemieckiego Niechaj Jzef historyk Piwowarkowa ze Szczepaskich Felicja przedmiotem jej zaj by jzyk polski Podlewski Antoni prowadzi zajcia z biologii Pomaraski Andrzej, in wykada matematyk, peni obowizki wychowawcy Popielec (...), krtko uczy jzyka aciskiego, rodem z Poznaskiego Przysada Bronisaw przez wiele lat uczy matematyki Rogowski (...) - przedmiotem jego zaj bya chemia i fizyka, po zawarciu zwizku maeskiego z Wand Sotwisk wyjecha do Lublina Rzepecka (...) - uczya jzyka niemieckiego Sawek Walery nauczyciel geografii W roku szkolnym 1945/1946 niektrzy z nauczycieli powrcili w swoje rodzinne strony Rzepecka, Jerzy Lubos, Hacowa - wyjechaa na "Ziemie Odzyskane", Walery Sawek wyjecha do Opoczna (Aleksander Piwowarek) Imienny wykaz onierzy... Imienny wykaz onierzy czonkw Armii Krajowej zamieszkaych we wsiach: Wielcza Zawada, Niedzieliska, Poskie, Folwark Kty (Kty II), Siedliska, Bodaczw, organizacyjnie przynalecych do placwki Niedzieliska Mokre.

imi i nazwisko

pseudonim/stopie wojskowy/inne informacje

zawd/miejsce pracy pokrewiestwo

Tomasz Wrbel Edward Wrbel, Bogusaw Wrbel Eugeniusz Wrbel Mieczysawa Wrbel Kazimierz Wrbel Micha Ciurysek

b. wjt gminy Mokre syn wjta gminy Mokre syn wjta gminy Mokre syn wjta gminy Mokre crka wjta gminy Mokre brat wjta rolnik

Wojciech Gbala Franciszek Pupiel Wacaw Zub Wadysaw Haasa Szczepan Bzdziuch, Jan Bzdziuch Tadeusz Ga Wadysaw Baj Pawe Kusz Marian Czop Adam Majdan Aniela Krawiec Wojciech Krawiec Jan Boek Jakub Ga Aleksander Ordyniec Antoni Bury Jzef Bury Robert Wal Wadysaw Kaszyca Bolesaw Haasa Ludwik Haasa Jzef Kozioek Aleksander Garbacik Piotr oyniak Stanisaw Grula Feliks Zych Jan Gawlik Aniela Gawlik Eugenia Gawlik Justyna Wrbel Genowefa Wrbel Bolesaw Michalec erkaemista,to on podczas akcji"Siedliska" zlikwidowa szefa akcji wysiedleczej na Zamojszczynie kolejarz nauczyciel organista crka organisty Jana Gawlika crka organisty Jana Gawlika siostra Genowefy Wrbel siostra Justyny Wrbel, ona Aleksandra Garbacika jego caa rodzina udzielaa si w walce z wrogiem "Biay" podoficer zawodowy brat Ludwika Haasy brat Bolesawa Haasy "Mciwy", plutonowy, zgin brat Jzefa Burysia brat Antoniego Burysia "Wilczur" oficer rolnik siostra Wojciecha Krawca brat Anieli Krawiec nauczyciel,kierownik szkoy w Wielczy nauczyciel brat Jana Bzdziucha brat Szczepana Bzdziucha pocztowiec nauczyciel

Marcin Czerwieniec Mieczysaw Duszyski Jzef Wiatrzyk Tadeusz Ciurysek Czesaw Ciurysek Gustaw Wrbel

kolejarz kolejarz kolejarz brat Czesawa Ciuryska brat Tadeusza Ciuryska syn wjta, zgin pod Osuchami, ciaa nie znaleziono gajowy zmieni nazwisko na Stagnowski podchory kolejarz kolejarz "Ra" "Czop" jego domu czsto kwaterowa "Adam"(mjr. Stefan Prus dowdca 9 pp. Armii Krajowej, onierz wrzenia z 4. p[uku] podhalaskiego, zgin we wrzeniu 1944 roku zamordowany na Zamku Lubelskim bez sdu) - dom sta na odludziu, niedaleko od cmentarza w Wielczy "Derwisz"

Stanisaw Szponar Marian Szewc Adam Sokoowski Stanisaw Domaszewski Jzef Domaszewski Emilia Zych Jzef Zych Marcin Magdziak

Jan Koczoap Franciszek Roman Feliks Wrbel Jan Bednarz Edward Waga Eugeniusz Boek Jan wiergo zgin przy podnoszeniu parowozu (pracowa jako kolejarz), wybucha druga mina "ubr", podchory kierownik szkoy w Niedzieliskach nauczyciel

Wadysaw Kaszyca Stanisaw Aurzecki Stanisaw Ry Feliks Podobiski

Zofia Zych

Podobiska

dyurny ruchu

Bolesaw Michalec Tadeusz Rypulak Jan uczka Anna Magdziak Jan Tukiendorf Jan Tyszko Tadeusz Podobiski Bronisaw Gorzkowski lenik kolejarz, pracowa jako furman u Jana hr. Zamoyskiego w folwarku Zawada nauczyciel zgin

(komandor Eugeniusz Jereczek) indeks nazwisk ydw szczebrzeszyskich ydzi pojawili si w Szczebrzeszynie przed rokiem 1507, od tego czasu a do ostatecznego rozwizania "kwestii ydowskiej" przez hitlerowskiego okupanta w 1942 roku wsptworzyli z miejscow ludnoci gospodarcz, kulturaln i polityczn histori miasta. Ziomkostwo ydw Szczebrzeskich wydao w 1984 roku Ksig Pamici swojej gminy (Book of Memory to the Jewish Community of Shebreshin) posikujc si t lektur, a take korzystajc z innych rde sporzdziam indeks nazwisk ydw szczebrzeszyskich poszerzony (w miar dostpnych materiaw) o elementy biografii. A Aberferst Abraham, Aberferst Brane, Aberferst Ezechiel, Aberferst Jakow, Aberferst Jehudit, Aberferst Lech, Abontak Abram. Abramow Szloma szynkarz, wg danych z roku 1789. Abramowicz Jakub kupiec, w roku 1639 przewozi do Wrocawia towar nalecy do niejakiego Rafaa , kupca chrzecijaskiego. Ackerpflug Leibl - autor tekstu "Stukem okno wystawowe" zamieszczonego w Ksidze Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie (dalej w Ksidze Pamici...), Ader Brane, Ader Hersz, Ader Lejzer, Ader Nechemia, Ader Rebeka, Afer Arim, Ajchenblot Lejb, Ajdelsberg Eliezer, Ajzen Abraham, Ajzen Ciopora, Ajzen Dod, Ajzen Etel, Ajzen Hilel, Ajzen Lejba, Ajzen Moszko, Ajzen Nechama, Ajzen Szloma, Hersz, Akarf Hana, Akarflug Fajga, Akarflug Golde, Akarflug Hana, Akarflug Hersz, Akarflug Reisze, Akarflug Szamaj, Alder Elich, Alder Jakow. Alman Jakub zgin jesieni 1942 roku zamordowany przez andarma Jana Sieringa znanego w szczebrzeszyskim rodowisku jako "ebniak ". Altron Sura urodzona w 1938 roku, nr aktu urodzenia 63/1938, Anker Hana, Anker Elkana, Anker Jakow, Apelbaum Mosze, Arensztajn Szloma Saja. Ashenberg Sanvel autor tekstw: "Dwaj aktywni dla ludzi" i "Echo sdu krla Salomona" zamieszczonych w Ksidze Pamici..., Aszenberg Sara. Aszkenazy Salomon wsplnie z S. Landau, a po jego wydaleniu z granic Polski (z przyczyn bliej nie znanych) z bratem Samuelem dzierawi w poowie XIX wieku myn ordynacki, 31 sierpnia 1886 roku wystosowa pismo do rzdcy klucza zwierzynieckiego, w obrbie ktrego pooony by wwczas Szczebrzeszyn, e spichlerz przy mynie jest ju gotowy, w zwizku z czym prosi o ubezpieczenie tego spichlerza. Azeka crka bogatego kupca, nieznana z nazwiska; taczya z grup dziewczt (Jechelia, Jemina, Jerusa, Kasja, Rachela, Rebeka, Regina) take crek bogatych kupcw na szczebrzeszyskich kach, gdy do miasta przyjechaa z wizyt krlowa Marysieka Sobieska. Data wizyty krlowej nie jest dokadnie znana, zapewne miaa miejsce w okresie rzdw krla Jana III Sobieskiego, a te przypady na lata 1674 16966

B Babat Szloma, Bajczer Ita. Bajer Symcha w poowie XIX wieku zajmowa si upraw winnej latoroli. Bak Chaim, Bak Mendel, Bakowicz Jos, Bakser Eliezer Ber, Bakser Jechosze, Barik Hana, Barik Israel, Barik Jankiel, Barik Jechosze, Barik Josf, Barik Lejbisz, Barik Mosze, Barik Pinchas, Baumfel Jankiel, Bechagen Mendel, Bechagen Mordechaj, Bechagen Szachna, Becher Abracham autor tekstu " Nie spnij si na pocig" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Becher Bajla Goda, Becher Chaja Rebeka, Becher Czarna, Becher Daniel, Becher Dod, Becher Eliezer, Becher Gitl, Becher Hana, Becher Haskiel, Becher Henoch pracowa w Zespole redagujcym Ksig Pamici..., jest rwnie autorem zamieszczonych w niej tekstw: "Szczebrzeszyn po wojnie", "Obz w Becu", "Sprawozdanie z rozdawania posikw i chleba wrd wygnacw", Becher Pinchas, Becher Pinchas Mosze, Becher Sara, Becher Sara c. Hany, Becher Simcha, Becher Szloma, Becher Towa, Beglajbter Abraham, Beglajbter Berisz, Beglajbter Daniel, Beglajbter Ester, Beglajbter Hana, Beglajbter Hersz, Beglajbter Isachar, Beglajbter Jakow, Beglajbter Lejzer, Beglajbter Machal, Beglajbter Meir, Beglajbter Natan, Beglajbter Perl, Beglajbter Szmuel, Beglajbter Zisze, Beglajter Icchok, Beglamber Herszko, Beglanbter Leyb, Beglejbter Abraham. Bejchmar Hinda jej nagrobek znajduje si na szczebrzeszyskim kirkucie, Bejczer Ita, Bejlampter Lejb szkolnik szczebrzeszyskiej synagogi; 18 lutego 1827 roku by wiadkiem lubu Icka Hersza Szejnera i Hindy Ester Feldman. Bejszer Symcha, Bejsztcher Symcha, Bejtszer Abram, Bejtszer Anwar, Bejtszer Chaja Bajla, Bejtszer Dod, Bejtszer Eliezer, Bejtszer Ester, Bejtszer Hana, Bejtszer Ita, Bejtszer Jakow, Bejtszer Jechudit, Bejtszer Josef, Bejtszer Josef Dod, Bejtszer Lejba, Bejtszer Luzer, Bejtszer Male, Bejtszer Miriam, Bejtszer Mordechaj, Bejtszer Mosze, Bejtszer Sara, Bejtszer Symcha, Bejtszer Zelig. Bekier (...) jeden z najbogatszych ydw szczebrzeszyskich w okresie midzywojennym; prowadzi sklep obuwniczy, Bekier Menia przyjania si z Zofi Basajewsk, ktra zachowaa takie o niej wspomnienie: Menia idc na kirkut w grupie ydw przeznaczonych na rozstrzelanie z alem patrzya na mnie, to spojrzenie pamitam do dzi..., Ber Issachar autor prac: " Zwierciado Kapastwa" i "Dary Kapastwa", syn Naftalego Kohena. O jego pobycie w Szczebrzeszynie wiadczy napis skopiowany z macewy przez innego szczebrzeszyskiego uczonego Jakowa Reifmana. Rabbi Issachar zmar przed rokiem 1604. Wspomniane wczeniej "Zwierciado Kapastwa" powstao w roku 1550 w podpisie do tej pracy zamieszczona jest modlitwa, z ktrej wynika, e Ber Issachar mia dwch synw. W roku 1674 prawnuk Ber Issachara wyda ponownie t prac; w przedmowie do niej wspomina jego syna - rabiego Zyskinda. W Polskim Sowniku Biograficznym podano nazwisko Berman Lehman Ben Naftali Katz , (ktre z pewnych wzgldw naley utosamia z osob Ber Issachara) mianowicie ten uczony z XVI wieku napisa w Szczebrzeszynie, gdzie piastowa urzd rabina prac zatytuowan "Dary Kapastwa" ("Matanot Kehuna"), Ber Issacharowi take przypisuje si jej autorstwo. Po drugie Lehman napisa "Wygld kapana" Ber Issachar "Zwierciado Kapastwa", by moe jest to ta sama praca, a inne tumaczenie tytuu (moje uwagi R.S.G). Zanim Ber Issachar/Lehman osiad w Szczebrzeszynie peni obowizki rabina w kilku gminach ydowskich; urodzi si na Woyniu. "Wygld kapana"/ "Zwierciado Kapastwa" zostay wydane w przekadzie na jzyk niemiecki, ktrego dokona badacz Kabay Christiana... von Rossenroth w Silzbach w 1677 roku. Berder Josef, Beren Szulim, Berensztejn Jechiel, Berensztejn Lejb, Berensztejn Perla, Berensztejn Wolf, Berger (...) w okresie midzywojennym prowadzi sklep obuwniczy, chcc ratowa ycie przekaza Rosjanom, gdy wkroczyli do miasta we wrzeniu 1939 roku due iloci wygarbowanych skr i wraz z nimi wyjecha z miasta. Zgin gdzie zastrzelony po drodze, Berger Abraham, Berger Bajla, Berger Bese, Berger Chaja, Berger Dod, Berger Hinda, Berger Idl, Berger Jakow Szloma, Berger Josef, Berger Lejba, Berger Mosze, Berger Mosze Hersz, Berger Pejsach, Berger Rajzel, Berger (Elbaum) Sima autorka tekstu " W wirach wojny" zamieszczonego w Ksidze Pamici..... Bergerowa (...) ona byego awnika, bogatego kupca, ktry z Armi Czerwona wyjecha na wschd, Bergman Boruch, Bergman Brucha, Bergman Henoch, Bergman Israel, Bergman Rojza, Bergman Rywka, Bergman Sznajdel, Berland Jechsekiel, Bernstein Abraham autor tekstu "To nie powinno by trzymane w rkach" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Bernsztejn Fajga, Bernsztejn Perla c. Frejdy, Bersza Mendel, Biebel Batia autorka tekstw:"Noce pogromu" i "Mj dom zniszczony" zamieszczonych w Ksidze Pamici..., Biebel Baruch autor tekstu "Powiniene odwiedzi psychiatr" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Biebel Pinchas autor tekstw: "Polska" (pie), "Szatan pozosta bezczynny", "Och, ty moje miasto" zamieszczonych w Ksidze Pamici.... Blaukman Chil w okresie midzywojennym i podczas okupacji peni obowizki rabina marca 1938 roku

wraz z Froimem Sztern skada owiadczenie przed urzdnikiem stanu cywilnego, e maestwu Brucha z domu Sztern i Froimowi Elbaum urodzio si 11 marca tego roku martwe dziecko pci eskiej.14 Ju od samego pocztku wojny rabin by szykanowany przez Niemcw, co odnotowa dr Klukowski - na podwrzu magistrackim bili wczoraj (22 padziernika 1939 roku wszystkich bez wyjtku. Rabinowi nawet nie darowano..., Blejwas Ben Cijon, Blejwas Gecel, Blejwas Izrael, Blejwas Lejbke, Blejwas Sara, Blejwas Simeon, Blejwas Szmul, Blufeld Moszko, Blusztejn Nyson urodzony w 1938 roku, nr aktu urodzenia 69/1938, Bluzer Berek kupiec, marca 1794 roku oskary przed Rad Ekonomiczn Ordynacji Zamoyskiej pisarza prowentowego Godlewskiego, o to, e ten nie tylko odmwi zapaty za p cetnara elaza (kupionego od Berka), ale jeszcze publicznie go zwymyla/ Baj Ita urodzona w 1938 roku, nr aktu urodzenia 82/1938,18 Baj Ita Lea, Baj Jente, Baj Mincze, Baj Szmuel, Baj Szyja, Baj Zelman, Bat Jakow Mosze, Bat Rachel, Bat Sara, Boim Abraham, Boim Boruch, Boim Chaim Szmuel, Boim Etel Fajga autorka tekstw: "Niebiesko biae pudeko ze zbiorami dr Herzla"," Szkoa ydw" zamieszczonych w Ksidze Pamici..., Boim Jakow Mosze, Boim Josef autor tekstu "Rabbi odszed" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Boim Maka, Boim Mordechaj, Boim Towa, Bokowicz Jos, Borek Lejzor, Borensztejn Jechiel, Borensztejn Lejb, Borensztejn Nachum, Borensztejn Sara, Brabsberg Ciwia, Bracht Eliezer, Bral Josef, Brandel Rachmil szkolnik synagogi, 18 lutego 1827 by wiadkiem lubu Icka Hersza Szejnera i Hindy Ester Feldman,19 Brander Rachner, Braner Ester, Braner Meir, Brener Chawa, Brener Israel, Brener Jechosze, Brener Melech, Brener Miriam, Brener Rachel, Brener Szloma,Briks Efraim, Briks Etel, Briks Gitl, Briks Herszel, Briks Hinda, Briks Icchak, Briks Jakow, Briks Naftali, Briks Szajndel, Brinker Beniamin,Bronfenbrener Chaim, Bronszpigel Pinchas, Bronsztein (...) - dentysta, mieszka przy ulicy Zamojskiej, Bronsztein Iza crka dentysty, jej rodzice byli dobrze sytuowani, zatrudniali suc Polk o imieniu Janina; to ona opowiadaa Izie i jej przyjacikom Lusi Ostowicz i Zofii Basajewskiej bajki... Iza zgina podczas zagady szczebrzeszyskich ydw w 1942 roku. Bya zdoln, inteligentn dziewczyn, wraz z Zofi Basajewsk (Kocik) uczszczaa do III klasowej szkoy powszechnej kierowanej przez p. Misioka, Bronszteinowa dentystka, z dwoma crkami zostaa wywieziona do Beca w padzierniku 1942 roku. Bronsztejn Abraham rabin okrgu dozoru bniczego w byej guberni lubelskiej. Funkcj sw sprawowa w Szczebrzeszynie, Goraju, Frampolu i Jzefowie w latach 1910 1918. W roku 1906 by czonkiem zarzdu Towarzystwa Poyczkowo Oszczdnociowego zaoonego w Szczebrzeszynie przez Bolesawa Boguckiego, Bronsztejn Aron, Bronsztejn Beni, Bronsztejn Debora, Bronsztejn Mala, Brukier Teria i Tobia w poowie XIX wieku zajmowali si uprawa winnej latoroli24 Bryks (...) we wrzeniu 1940 roku zosta pobity przez Niemcw, za to, e nie zauway jak nadchodz i nie zdj przed nimi czapki; nie wiadomo, czy przey Buka Jako, Burstein Avieser autor tekstu "Cudowna droga wizjonera z Lublina zamieszczonego w Ksidze Pamici... C Cajbergier Kandla, Chmielasz Abraham, Chmielasz Beniamin, Chmielasz Berisz, Chmielasz Cipora, Chmielasz Elkana, Chmielasz Emanuel autor tekstw: "Ulica w Szczebrzeszynie", "Jeden w naszym czasie Hersh Getzl Hochbaum", "Podobna do synagogi w Amsterdamie", "Na zewntrz wojskowy, duchem pionier" zamieszczonych w Ksiedze Pamici..., Chmielasz Fajgele, Chmielasz Hana, Chmielasz Jakow, Chmielasz Jechosze, Chmielasz Lea, Chmielasz Miriam, Chmielasz Rebeka, Chmielasz Renele, Chmielasz Riwsze, Chmielasz Szabtaj, Chmielasz Szajndel, Chmielasz Szmuel, Cimerman Jechosze, Cimerman Rachela, Perl, Citrin Szmuel Lejb,Citrin Ester Gitl, Citrin Chaim, Citrin Danoch, Citrin Dod Eli, Citrin Hana, Citrin Jakow, Citrin Jakow Szaja, Citrin Jankiel, Citrin Jechosze, Citrin Jente, Citrin Moniek, Citrin Nuta, Coler Berl, Coler Hanoch, Coler Josf, Coler Mordechaj, Coler Itka, Cuker Abraham, Cuker Chaja, Cuker Elka, Cuker Hersz, Cuker Hinda, Cuker Icchak Meir, Cuker Icchok, Cuker Itsze Meir, Cuker Jakow, Cuker Jechosze, Cuker Josef, Cuker Lea, Cuker Male, Cuker Meir, Cuker Mordechaj, Cuker Mosze, Cuker Pinina Pesl, Cuker Rachel, Cuker Riwa, Cuker Rouwen, Cukersztajn Cwi, Cukersztajn Herszel, Cukersztajn Jankiel, Cukersztajn Jidl, Cukersztajn Szajndel, Israel, Cukersztajn Jankiel, Cukier Skarla, Cylkler Jan,Cymbyrg Szloma. Cytryn Abu szynkarz, wedug danych z roku 1789, Cytryn Jankiel, Cytryn Mortko szynkarz, wedug danych za rok 1789, Cytryn Moszko Chaim urodzony w 1938 roku, nr aktu urodzenia 42/1938 Cywia nieznana z nazwiska, w okresie poprzedzajcym wybuch II wojny prowadzia sklep z materiaami ("okciwy"). Czaban Markus rzenik, w roku 1663 stawa przed Trybunaem Zamojskim oskarono go o pogwacenie praw cechu rzenikw zamojskich; sprzedawa miso w dni inne ni te, ktre wyznaczy ordynat Jan "Sobiepan" Zamoyski dla zamiejscowych rzenikw, Czasner Abraham, Czasner Bajla, Czasner Bat Cijon,

Czsner Boruch, Czasner Jakow, Czasner Jechiel, Czasner Lejbisz, Czasner Mot. D Dajlas (...) 14 maja 1942 roku zbieg z aresztu na posterunku szczebrzeszyskiej andarmerii, Dajlas Ester, Dajlas Fejcze, Dajlas Hanach, Dajlas Hinda Bajla, Dajlas Ichudit, Dajlas Itsze Meir, Dajlas Szloma, Dalkart Josef syn kabalisty Mattiahu, mieszka w Szczebrzeszynie w XVI wieku; zwizany by ze wiatem chasydyzmu i Kabay, Dawidowicz Izaak i Kielman serwitoranci krlewscy; Micha Korybut Winiowiecki potwierdzi 15 listopada 1669 roku w Krakowie nadane im wczeniej przywileje. Davidovitz Dawid autor tekstw: "Skromna na zewntrz, bogato zdobiona wewntrz", "Jeden z najsynniejszych domw modlitwy" zamieszczonych w Ksidze Pamici..., Dim Dina, Dim Ester, Dim Ethel, Dim Frument, Dim Icchak, Dim Itka, Dim Melech, Dim Nachman, Dim Rachel, Dim Rajzele, Dim Sandar, Dim Zisze, Dim Zlata, Dimant Hana, Dimant Josef, Dimant Lejba, Dimant Menachem, Dimant Simeon, Dimant Szloma, Dimant Wolf, Diner Jechudit, Diner Lea, Diner Mosze, Dinersztejn Meir, Domant Ester, Domatszewski Fajga, Domatszewski Hana, Domatszewski Mirla, Dornbarst Lea, Dornbarst Rouwen,Drajer Aron, Drajer Berisz, Drajer Cwi, Drajer Debora, Drajer Dod Itsze, Drajer Hersz, Drajer Josef, Drajer Machel,Drajer Mot, Drajer Towi, Drajer Sura, Drajer Wolf, Dramat Menachem, Draserg Judka,Dyner Moszko E Efenberg Dawid w roku 1860 zalega ze spat czynszu, o dorczeniu mu w tym przedmiocie stosownego pisma poinformowa rzdc klucza zwierzynieckiego urzdnik ordynacki Turski, Eflinberg Dawid, Eisen Moszko piekarz, wiadomo, e zawd ten uprawia w latach 1854 1855, Ejzen Ela, Ejzen Lejba, Elbaum Ela, Elbaum Fanel, Elbaum Froim szewc, urodzony w 1887 roku; w roku 1938 skada wsplnie z rabinem Chilem Blaukman/Blankman owiadczenie przed urzdnikiem stanu cywilnego o urodzeniu przez Bruch Sztern Holcowa martwego dziecka, Elbaum Mordechaj autor pieni "Nie zapomnij o umarych" zamieszczonej w Ksidze Pamici..., Elbaum Szloma, Elboim Abraham, Elboim Bajla, Elboim Brucha, Elboim Dod, Elboim Efraim, Elboim Hana, Elboim Jakow, Elboim Jos, Elboim Mosze, Elboim Pinchas, Elboim Rajzel, Elboim Sima, Engelsberg(...), Ettenberg Berl autor tekstu "Dobroduszny uzdrowiciel" zamieszczonego w Ksidze Pamici...,Erich Chaim, Erlich Chaim, Erlich Czarna, Erlich Dod, Erlich Israelke, Erlich Jechsekiel, Erlich Rochama. F Fajler Josef, Fajlr Fajwel, Fajler Rebeka, Fajler Saul, Fajwel Riwka, Falast Nachum, Falchandler Boruch, Farber Abraham, Farber Boruch, Farber Efraim wizie obozu w Becu, skd ratowa si ucieczk - do roku 1999 mieszka z rodzin w Kiriat Yam (Israel), (gdzie zmar). Efraim Farber czynnie udziela si w pracach Ziomkostwa ydw Szczebrzeskich jego staraniem wydano w 1984 roku w Kiriat Yam Ksig Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie. W roku 1991 bra udzia w uroczystoci odsonicia na szczebrzeszyskim kirkucie obelisku upamitniajcego zagad ydw ze Szczebrzeszyna i okolic; jest autorem kilku tekstw zamieszczonych w Ksidze Pamici: "W walce zbrojnej", "W niemieckiej niewoli", "W beeckim piekle", "Zakoczy sprawy przed terminem", "W szatach arianina w Belgii", "Szczliwy dziadek", "Pracowaem ciko, sprawowaem si dobrze", Farber Mendel ojciec Efraima, autor tekstw: "Korony wysadzane zotem i diamentami", oraz "Na cmentarzu" zamieszczonych w Ksidze Pamici.. Poniewa tekst traktujcy o ydowskim cmentarzu w Szczebrzeszynie doczeka si przekadu, pierwotnie na jzyk angielski, czego dokonaa synowa Mendla Farbera Rosa Farber, a nastpnie na jzyk polski przeoy Mariusz Grzeszkiewicz pragn go zacytowa w caoci, by przybliy czytelnikowi ciekawe relacje zwizane z tym obiektem. ydowski cmentarz w Szczebrzeszynie Obok wejcia na cmentarz ydowski stoi macewa pomidzy dwoma dbami do poowy zapadnita w grunt; inskrypcja zatarta i trudna do odczytania. Jest to nagrobek sawnego reb Simchale, ktry odszed 150 lat temu. Ludzie mwili, e zgodnie z jego wol na nagrobku wyryto napis: "kady, kto ma prob do Niebios moe przyj do tego grobu i prosi o pomoc Wszechmogcego" i rzeczywicie, w cikich czasach ludzie przychodzili na grb rebego Simchale by przypomnie mu jego wol i prosi o wstawiennictwo. Pord innych nagrobkw znajduje si macewa rebego Szlomo, ktrego nazywano "dobrotliwym" reb Szlomo odszed w 1840 roku. Powiedziano o nim: w wieczr poprzedzajcy Jom Kipur, gdy wszyscy mczyni i kobiety byli zgromadzeni w synagodze, dobry reb Szlomo chodzi w pobliu ydowskich domw i nasuchiwa czy jest tam paczce dziecko. Matki zwyky byy zostawia mae dzieci pod opiek starszych,

gdy modsze dzieci zaczynay paka udzielao si to i starszym. W takich wypadkach reb Szlomo wchodzi do domu i z wielka mioci tuli je, one si uspokajay. Na cmentarzu znajduje si rwnie bardzo stary nagrobek matki i jej siedmiorga dzieci; ludzie wierz, e pochowani byli ofiarami pogromu Chmielnickiego. Farber Zelman, Feder Debora, Feder Jakow Szaja, Feder Joel, Feder Josf, Feder Lea,Feder Miriam, Feder Mose, Feder Nich, Feder Rebeka, Feder Rouwen, Feder Sara, Feder Szloma, Fefer Icchak, Fefer Mot, Felc Abraham, Feldman Hinda Ester ona Icka Hersza Szejnera, matka Temy Blimy Szejner, babki I. B. Singera. Nie wiadomo, czy jej rodowe nazwisko brzmi Majster, czy Feldman na nazwisko Feldman wskazuje akt lubu Hindy Ester z dnia 18 lutego 1827 roku, gdzie zapisano, e zwizek maeski zosta zawarty pomidzy Ickiem Herszem Szejnerem a Hind Ester crka Berka i Bimy Feldmanw; crka Hindy Ester i Icka Hersza wspomniana Blima Tema Szejner podaa jako rodowe, nazwisko matki Majster, Fehlendler Boruch, Fersztat (...) zamordowany jesieni 1942 roku przez andarma Jana Sieringa, Fersztat Icchok, Fersztat Mosze, Feydko Dawid, Figeltojb Bejnis, Figeltojb Nachum, Finer Berko, Fink Boruch, Fink Cwi, Fink Lea, Fink Maka, Finkel Abraham, Finkel Boruch, Finkel Frojda, Firer Berko, Firer Chaim 24 maja 1928 roku naby od Zanwala Zylbera plac o wymiarach 0,50 x 0,64 m2 na rzecz crki Rojzy, ktry to plac stanowi cz wikszej powierzchni oznaczonej nr policyjnym 74 przy ulicy Klasztornej (obecna dr Klukowskiego), Firer Ela, Firer Etel, Firer Hanach, Firer Josef s. Chaima, Firer Mordechaj, Firer Nechemia, Firer Perla, Firer Rachel, Firer Rojza, c. Chaima, Firer Szmuel, Firer Tobia,Firer z Szafelw Chaja - ona Josefa Firera, 13 listopada 1929 roku maonkowie odkupili od soistry Josefa Rojzy plac o powierzchni 0,50 x 0,64 m2 w rwnych czciach za 50 z. Rzeczony plac odsprzedali Firerowie siedmiu wacicielom (Helena Bondyra, Anna Szmiga, Jan Godzisz, Grzegorz Godzisz, Jzef Godzisz, Agnieszka Gowacka, Micha Krupa) z kolei od nich nieruchomo nabya w roku 1944 Kazimiera z Kapciw Rzepecka, Fiszer Hanach, Flajszer Mordko czonek zarzdu Towarzystwa Poyczkowo Oszczdnociowego zaoonego przez Bolesawa Boguckiego w 1906 roku. W roku 1922 prowadzi myn wodny z tartakiem; brak jest danych ile osb zatrudnia, Flamwna Gitla kierowniczka II klasowej Prywatnej Szkoy ydowskiej im. Modena; na stanowisko zostaa powoana w 1927 roku decyzj Rady Szkolnej Powiatowej w Zamociu, Fleischer Devora autorka tekstw: "Szczebrzeszyn pod okupacj Hitlera", "Ciocia Marysia", "24 dzieci uratowanych od katolikw", "O postawie dr Klukowskiego" zamieszczonych w Ksidze Pamici... Fleischer Herszek faktor, wywodzi si ze znanej i bogatej rodziny; w okresie midzywojennym wsppracowa z plenipotentem ordynackim Otto Kubickim. Zyska dwa przydomki: "Rotszyld ordynacki" to z powodu znacznego bogactwa; w roku 1902 posiada jeszcze znaczny majtek, oraz " totufmacki plenipotenta"... Flejszer Dan, Flejszer Ester, Flejszer Mosze, Flejszer Samek, Flejszer Szalom, Fleyschaker Uryn, Flinder Nich, Fogel Sala urodzona w 1938 roku, nr aktu urodzenia 67/1938, Foks Blima, Foks Efraim, Foks Fiszel, Foks Fradel, Foks Lea, Foks Mala, Foks Rojza, Foks Szajndel, Fortysz Szela, Foter Benisz, Foter Berisz, Foter Sara, Foter Sara Hana. Frank Dod, Frank Etel, Frank Jakow Lejb, Frank Kopel, Frank Mordechaj, Frank Sara, Frank Sender, Frenkel Boruch, Frenkel Mordechaj, Frider Mordko, Fridman Miriam,Fridweld Eliachu, Fridweld Hadasa, Fridweld Jehudit, Fridweld Nechama, Fridweld Pinchas, Fridweld Rebeka, Fridweld Sara, Frimzon Simcha, Fromer Mot, Frost Abraham, Frost Arie, Frost Awidgor, Frost Beniamin, Frost Bronia, Frost Brucha, Frost Debora, Frost Ester, Frost Hanach autorka tekstu "W stroju powszednim i w stroju witecznym" zamieszczonego w Ksidze Pamici, Frost Jona, Frost Lejbel, Frost Mosze, Frost Rachel, Frost Rebeka, Frost Sara, Frost Szamaj, Frost Szloma, Frost Towa, Frost Zelman, Frost Zew, Fruder Moszko, Fryder Mortko, Fuchs Dawid autor tekstw: "Przywdca i nauczyciel "Bundu", "Nowe pokolenie, jego wzrost i rozwj" zamieszczonych w Ksidze Pamici..., Fuchs (Ingber) Sarah autorka tekstu "Ostatni wieczr w moim domu" zamieszczonego w Ksidze Pamici... G Gabriel nieznany z nazwiska kupiec, w roku 1639 wozi do Krakowa krajki i ksiki, Gadchat Ben Cijon, Gal Jankiel, Gal Ljuba autorka tekstu "Wspomnienia nie szczebrzeszynianina" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Galia Jechosze, Galtman Dod, Galtman Hosze, Galtman Lea, Galtman Rochama, Galtman Szaja, Garanrejch Icchak, Garanrejch Jechosze, Garanrejch Jente, Garanrejch Szolke, Garansztejn Chaim, Garansztejn Hinda, Garansztejn Szmuel, Garansztejn Zelig, Garnsztanblit Rachel, Gawerc Abraham, Gawerc Mordechaj, Gawerc Pesa, Gawec Pinchas, Gawerc Sara, Geisthaut Beniamin, Geisthort Beniamin w poowie XIX wieku zajmowa si upraw upraw winnej latoroli, Geld Abraham, Geld Hana, Geld Jochwed, Geld Lea, Geld Rachel, Geld Szajndel, Gelerntner zosta rozstrzelany 22 czerwca 1942 roku, jego dwaj synowie zginli wczeniej Gelerntner Drezel, Gelerntner Icchak, Gelerntner

Mosze Arie, Gelerntner Chawa Sara, Germanowicz Iser, Germanowicz Israel, Germanowicz Szloma, Gernkuper Abraham, Gerntner Rachel, Geryler Pinchas,Geszichter Josef, Geszychter J (...) w okresie midzywojennym prowadzi skad apteczny, w ktrym poza rodkami farmaceutycznymi i towarami aptecznymi mona byo naby kosmetyki i farby. Zakad zlokalizowany by przy ulicy Zamojskiej, Geysthauf Beniamin, Gield Josf, Gieysthort Benjamin 17 padziernika 1863 roku odkupi za sum 18 zotych 150 sztuk dachwek od Zarzdu Ordynacji, jakie pozostay po reperacji dachu na Obery (obecnie siedziba wadz miejskich miasta Szczebrzeszyna), Golber Abu, Gilis Rejzel,Gillenter Faller zamordowany w 1942 roku przez andarma Jana Sieringa, Gillenter Moszko zamordowany jesieni 1942 roku przez andarma Jana Sieringa, Grinsborg Perla, Grinsborg Rachmil, Githner Anszel, Glazer Lejbke, Gold Abraham, Gold Herszko, Gold Szmul, Goldberg Jente, Goldberg Moszko, Goldberg Rafael, Goldberg Sara, Goldgraber Abraham, Goldgraber Gitl, Goldgraber Itcze, Goldgraber Isachar, Goldgraber Jakow Lejb, Goldgraber Miriam, Goldgraber Mordechaj, Goldgrober Chaja, Goldgrober Fajga, Goldgrober Hana, Goldgrober Hersz, Goldgrober Josf, Goldgrober Mendel, Goldgrober Miriam Lea, Goldgrober Mosze, Goldgrober Naftali, Goldman Grina, Goldman Simeon,Goldschmit Abraham autor tekstu : "Harav Hagaon Jechiel Blankman" zamieszczonego w Ksidze Pamieci..., Gorajer Wolf szynkarz, wedug danych z roku 1789, Gorfinkel Chaja Etel, Gorfinkel Fajga, Gorfinkel Fiszel, Gorfinkel Hesia, Gorfinkel Hersz, Gorfinkel Israel, Goefinkel Jechosze, Goefinkel Rafael, Goefinkel Samson, Gorfinkel Simeon, Gorfinkel Szprinca, Grosban Gerszon, Grad Szmuel, Graf Szachna,Grajber Towa, Grajber Zelman, Grand Berisz, Grand Lejbisz, Greenspan Rachel autorka tekstu "W trosce o najuboszych" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Grider Mortko, Grin Ejdel, Grin Gitla, Grin Mosze Szmuel, Grojsberd Mosze Dod, Grojsberd Pinchas, Grojsberd Rebeka, Grojsberd Riwa, Grojser Abraham, Grojser Aron, Grojser Chana, Grojser Debora, Grojser Efraim, Grojser Hana, Grojser Israel w chwili mierci mia 11 lat, zosta zabity uderzeniem kamienia w gow 10 sierpnia 1940 roku, Grojser Jankiel urodzony 24 sierpnia 1904 roku, nr aktu urodzenia 92/1904; jego rodzicami byli Aron i Chana (rodowe nazwisko nieznane) Grojserowie. Mieszka z rodzicami przy ulicy Frampolskiej, wiadomo, ze bra udzia w walkach pod Monte Cassino. Starsi mieszkacy Szczebrzeszyna pamitaj jak Jankiel zaoy sklep - poniewa sprzedawa na sowo honoru szybko zbankrutowa. Potrafi te napoi podczas jarmarku wszystkie chopskie konie nie pobierajc za to adnej zapaty. Jankiel Grojser zmar w 1970 roku, pochowany jest na cmentarzu parafialnym; dajc wiele do mylenia informacj o nim zanotowa Stefan Kozicki; ...mao kto w kondukcie pogrzebowym szed..., ordery mia spod Monte Cassino, ciekawe kto mu je zacharapczy?, Grojser Lea, Grojser Mot, Grojser Simcha, Grosban Gerszon, Gryn Gitla, Gutman Harav Menachem autor tekstw: "Wizjonier z Lublina" i "Uchowajcie niebiosa" zamieszczonych w Ksidze Pamici... H Hach Mendel, Hajner/ Hejner Mosze, Hajner/Hejner Fajwel, Hajt Abraham, Hajt Meir, HallLejb, Halpern Mendel, Haltz Abraham, Haltz Szloma, Hant Aron,Haring Gitla, Haring Hanele, Haring Israel, Haring Jankiel, Haring Nachmale, Harpern Mendel, Heiszcz Sudko, Herman Boruch, Herman Israel, Herman Lejzer, Herz Herszko, Hilf Hana, Hilf Fajga, Hilf Lejb, Hilf Mosze, Hilf Zisze, Hischakker Uryn, Hochboim Abraham, Hochboim Bajla, Hochboim Berisz, Hochboim Gerszon, Hochboim Hana, Hochboim Hers, Hochboim Lea, Hochboim Nachum, Hochboim Rosa, Hochboim Szmuel Ber, Hochgelertner Leml, Hochgelertner Pesa, Hochman Abracham, Hochman Boruch, Hochman Cirla, Hochman Hall, Holc Brucha z domu Stern z maestwa z Lejb Holc urodzia 11 marca 1938 roku martw creczk, co zostao odnotowane w aktach Urzdu Stanu Cywilnego 14 marca tego roku, Holc Lejba onaty z Bruch Sztern, w roku 1938 liczy sobie 29 lat, Holc Maka nauczycielka, zgina w Becu; miaa dwie siostry Dwojr i Han, podobno bya z nich najadniejsza, przy tym szalenie inteligentna i mdra, dobrze wykadajca swj przedmiot matematyk, Maka pracowaa w Szkole Powszechnej nr 2 (eskiej). Na mocy decyzji Rady Pedagogicznej zostaa w 1929 roku wychowawczyni I klasy liczcej 58 dziewczt. Holf Hana, Holf Lejbisz,Holf Szmuel Dod, Holpern Abraham, Holpern Israel, Holtz Abram, Szloma, Honigman Cwi, Honigman Etel, Honigman Jankiel, Honigman Mosze, Honigman Towa, Horowicz Ejzyk, Horowicz Eliasz, Hunef Herszko szynkarz, wedug danych z roku 1789. I Icek stolarz, nieznany z nazwiska, mieszka w Szczebrzeszynie przed wybuchem II wojny wiatowej, Ingber Woelw l autor tekstu " Halucynacje w syberyjskiej tajdze" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Izraelowicz Moszek rzenik, w roku 1653 sdzony by prze Trybuna Zamojski za pogwacenie praw cechu rzeniczego zamojskiego przywozi do Zamocia miso w dni inne, ni te ktre dla zamiejscowych rzenikw wyznaczy ordynat.

J Jakub ze Szczebrzeszyna brat Salomona Lurri, y w XVI wieku; wypowiedzia si przeciwko zbytniemu zainteresowaniu pulpilem (metoda prowadzenia dyskusji) i zaleca oddanie si studiowaniu Pisma, ktre pobudza czowieka do dobrych uczynkw i blisze jest suchani sowa Pana, Jankiel nieznany z nazwiska kowal, podkuwa konie, a w dzie targowy przybija okolicznym chopom zelwki do popularnych przed wojn "tyszowiakw" ( skrzanych butw z cholewami wyrabianych w Tyszowcach), Janklowa Bajla Zira w 1852 roku prowadzia sklep z materiaami papierniczymi, u niej zaopatrywa si w bibu Ksawery Rolle aresztowany za propagowanie antyrewolucyjnych hase. Jaworow Hurowitz Elimelech duchowy przywdca szczebrzeszyskich chasydw,65 Jele arendarz myta, w roku 1584 przeprowadzi si ze Szczebrzeszyna do Zamocia, Johel Fradel, Joher Jankiel, Joher Joel, Jongman Hersz, Jongman Hinda, Jongman Ita, Jongman Mordechaj, Jongman Riwa, Jongman Towa, Jongman Tema, Jorpast Abraham, Jorpast Fedel, Joepast Hania, Joepast Jankiel, Josow Abram szynkarz, wedug danych z roku 1789, Juda ukasz. K Kancenalenbrigen Berisz, Kancenalenbrigen Jechosze, Kancenalenbrigen Menasze, Kahan Abraham, Kahan Ankiel w roku 1860 zalega z opatami czynszu, informacji takiej dostarcza pismo rzdcy klucza zwierzynieckiego Turowskiego z dnia 12 stycznia 1860 roku do Zarzdu Ordynacji Zamojskiej, urzdnik w poinformowa Zarzd o przekazaniu exspedycyi, ktra na rce jego [ Ankiela Kahana] przekazana zostaa..., Kahan Chaim, Kahan Debora, Kahan Jechosze, Kahan Jente, Kahan Josef, Kahan Uszer, Kajfel/ Kejfel Machal, Kajfel/Kejfel Menasze, Kajfel/Kejfel Sara, Kalach Ben Cijon, Kalach Lena, Kalpfel Szmul, Kandel Icchak, Kandel Rebeka, Kandel Zisze, Kapech Josef, Kasel Berl Elimelech, Kasel Jechosze, Katz Berko, Katz Herszko, Kauf Aron, Kauz Shimon autor tekstu "Czemu yjcy milcz? Zamieszczonego w Ksidze Pamici... Kawa Dod, Kawa Rywka, Kawersztok Abraham, Kawersztok Aszer Rouwen, Kawersztok Berisz, Kawersztok Bronia, Kawersztok Chim, Kawersztok Gecl, Kawersztok Itcze Meir, Kawersztok Jakow, Kawersztok Rebeka, Kelner Chaja, Kelner Pesia, Kellner Yehuda autor tekstw: "Sympatyczne typy" i "Legendarne postaci" zamieszczonych w Ksidze Pamici..., Khol Josek, Khol Szmul, Kichelsberg Szymon, Kisiel Zylber, Klatz Icek, Klech Icek, Klejner Berele, Klejner Fanel, Klejner lea, Klejner Szloma, Klejner Szmuel, Kliger Fajga, Kliger Jakow, Kliger Menasze, Kliger Mosze, Kliger Samuel Ber, Kliger Szmul Dod, Kligier drukarz, waciciel malej drukarenki; rozstrzelany 11 maja 1942 roku, Klinger Berle, Knajdel Dodsze, Knajdel Fajwel, Knobel (Stern) Sheindl autorka tekstu "Tuaczka" zamieszczonego w Ksidze Pamici.... Kohan Abram, Kohan Uszer, Kojfman Abraham, Kojfman Chaja, Kojfman Gitl, Kojfman Guta, Kojfman Hanach, Kojfman Icchak, Kojfman Jakow, Kojfman Mala, Kojfman Mendel, Kojfman Sara, Kojfman Simeon, Kojfman Zachar, Kojl Abraham, Kojl Aron, Kojl Ichud, Kojl Jechosze, Kojl Josf, Kojl Rachel Lea, Kojl Riwa, Kojl Simeon, Kojl Szmul - urodzony w 1938 roku, nr aktu urodzenia 74/1938, Kojl Szmuel, Kojl Tobia, Kol Berko, Kolbfeld Eli, Kolbfeld Jankiel, Kolbfeld Kelman, Kopf Wolf, Korn Mendel, Korn Rosa, Kornsztejn Efraim, Kornsztejn Lejb,Korowicz Ezyk, Kotlarz Szmuel Itcze, Kranf Szyja Griszka, Krawiec Judka, Krofinalny Josef szynkarz, wedug danych z roku 1789, Kuczer Lejb, Kucze Sima, "Kulawy Szmul" przydomkiem tym obdarzono nieznanego z nazwiska snycerza, zmar okoo 1938 roku; w rodowisku szczebrzeszyskim znany by z tego, e wyrabia malowane skrzynie, Kuper Gerszon czonek Zarzdu Towarzystwa Poyczkowo Oszczdnociowego zaoonego w Szczebrzeszynie w 1906 roku przez Bolesawa Boguckiego, Kupiec Etel, Kupiec Josef, Kupiec Rachel. L Lafer Chaim, Lam Aron, Lam Dod, Lam Jankiel autor tekstw: "Heroizm (epizody)", "Zenik partyzant" zamieszczonych w Ksidze Pamici, Lam Lejzor na drzwiach jego domu powieszono w roku 1852 odezw zatytuowana "Manifest", ktra w swej treci nawizywaa do wczesnej sytuacji politycznej w kraju,Lam Szoel, Lamowa (...) zostaa rozstrzelana wraz z dziemi w padzierniku 1942 roku przez andarma Jana Sieringa, Landman Tema, Landau Elkim, Landau S... w poowie XIX wieku wesp z Samuelem Aszkenazym dzierawi myn ordynacki, Landau Tema, Langbord Fajwel, Langbord Szajndel, Lason Lejzor, Lass Aharon - autor tekstu "Wspomnienia z chederu i pokoju za cian" zamieszczonego w Ksidze Pamici, Lazar Icchak, Lebschtz Icek, Lechs Chaja, Lechs Josef, Leder Chaim, Leder Tanba Cyrla urodzona w 1938 roku, nr aktu urodzenia 72/1938,, Lederejch Frejda, Lederejch Mosze, Lefer Chaim, Leher Zyskiel, Lehler Zysko, Lejbchober Wolf, Lemer (...) malarz, jego dwie crki zostay

rozstrzelane 18 maja 1942 roku na szosie prowadzcej w kierunku wsi Rozopy,77 Lemer Icchak, Lemer Rywka urodzona w 1938 roku, nr aktu urodzenia 72/1938, Lens Zysko, Lerman Mosze, Lerner Chaja, Lerner Jechiel, Lerner Moszko, Lerner Szajndel, Lerner Szloma Itcze, Lernzon Icchak Hersz, Lens Berisz, Lens Dod, Lens Jente, Les Lipman, Les Rachel, Les Sara, Les Zlata, Leson Leizer, Lewin Minda Najza ona Mejera Szpera; z maestwa tego urodzio si szecioro dzieci, znane s imiona dwch synw Hirsz Dawid i Pinchas, Libel Heszko, Libele Jakow, Liberman Herszko, Licht Icchak Eli, Licht Lejzer Eliach, Licht Rebeka, Lichtenberg (...), Lichtenberg Jente, Lichtfeld Blima, Lichtfeld Chaja, Lichtfeld Debora, Lichtfeld Dod, Lichtfeld Jechzekiel, Lichtfeld Josef, Lichtfeld Menasze, Lichtfeld Mordechaj, Lichtfeld Sara, Lipszyc Icek, Liger Etel, Loher Lea, Lostanberg Josef, Lostanberg Menachem, Lostanberg Pinchas, Lostman Chaim, Lostman Cwi, Lostman Dod, Lostman Fajga, Lostman Hana, Lostman Ichudit, Lostman Menasze, Lotwak/otwak Josef, Lotwak/otwak Samuel, Lotwak/Samuel Itcze, Lotwak/otwak Sara, Lubliner Araon sukcesor Leyby Szpera, zalega z opatami (nalenoci inwentarskie) za rok 1839 i lata wczeniejsze (hipoteka nr 18). Termin ostatecznej zapaty Zarzd Ordynacji Zamoyskiej wyznaczy mu na koniec czerwca 1838 roku,80 Ludok Eliasz mieszka w "dzielnicy" Szczebrzeszyna okrelanej jako Chaupy na Chmielniku,81 Luwicz Leiba. M Machrowski Frochter, Machrowski Benisz, Machrowski Hanele, Machrowski Icchak, Machrowski Szewa, Majer Ankiel, Majman Lejba zalega z opat czynszu; pismo w sprawie jego uregulowania dorczy Majmanowi w styczniu 1860 roku urzdnik ordynacki - Turowski, Majmon Abraham, Majmon Chaim, Majmon Debora, Majmon Fradel, Majmon Gitl, Majmon Hana, Majmon Hersz, Majmon Jakow, Majmon Josef te Jakowa Reifmana, czowiek bardzo zamony, a przy tym wyrozumiay dla zicia, zwolennika Haskali, Majmon Lejb, Majmon Rejzel, Majmon Szloma, Malowaniec Daniel szynkarz, wedug danych z roku 1789, Mantel Ester, Mantel Rochama Bina, Meczunger Moszek w roku 1929 potwierdza przed notariuszem wydziau hipotecznego sdu grodzkiego zamojskiego Wiesawem Jakiewiczem tosamo Rojzy Firer c. Chaima Firera i jej brata Josefa, gdy zawierali umow z Zanwlem Zylbergiem odnonie kupna placu przy ulicy Klasztornej nr 75. Meir ben Samuel szanowany czonek ydowskiej spoecznoci w Szczebrzeszynie, autor pracy "Cok Haitim" (Ucisk czasw), w ktrej zawar opis pogromu szczebrzeszyskich ydw w czasie powstania Chmielnickiego w latach 1648 1649. Praca po raz pierwszy zostaa wydana w Krakowie w roku 1650; niejaki Joshua ben David z Lamberga dopuci si plagiatu wydajc "Ucisk czasw" jako swoj prac zosta zdemaskowany przez Steina Schneidera. Utwr skada si z trzech rozdziaw , pierwszy z ich jako akrostych zawiera imi autora, Meir ben Samuel jest take autorem hymnu na powitanie soboty "Mizmor szir ha szabath" napisanego w jzyku aramejskim, utwr zosta opublikowany 1639 roku w Wenecji, Mejer Lejba, Mejman Lejba, Mel Gitla, Mel aja, Mel Mosze, Mel Szmuel Zisze, Mendel Fajwel, Mendelbrim Drezil, Mendelbrim Fiszel, Mendelbrim Hana, Mendelbrim Jakow, Mendelbrim Jankiel, Mendlowicz Hirsz rzenik, w 1655 roku sdzony przez Trybuna Zamojski za nieprzestrzeganie terminu dostaw misa do Zamocia w dni wyznaczone przez ordynata Jana "Sobiepana" Zamoyskiego Mermelsztejn Dod, Mesinger (...) Rywka, Mesinger Icchak Meir, Mesinger Zajndel, Messinger Mendel autor tekstu "Ludowe opowieci" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Messinger Menachem autor tekstu " Mae anioy piewaj pie mioci" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Messinger Mosze autor testw: " Szczebrzeszyn dlaczego?", "Gd wiedzy", "Otoczenie i rodowisko", "Szczebrzeszyn w zapiskach Sejmu Czterech Ziem", "O galerii postaci", "rda utrzymania" zamieszczonych w Ksidze Pamici..., Miediner Chaim, Mielstain (Langbord) Beltche autorka tekstu " Przeraliwa noc" zamieszczonego w Ksidze Pamici.., Mildron Lejba, Miler Awidgor, Miler Cirla, Miler Dod, Miler Gerszon, Miler Glikl, Miler Hana, Miler Jakow, Miler Josef, Miler Mosze, Miler Mosze Josef, Miler Szloma, Miler Szmuel, Milnder Chaja, Mildern Efraim, Milsztajn Blechte, Milsztajn Israel, Milsztajn Jechosze, Milsztajn Mosze, Minc Bajla, Minc Fania, Minc Israel Menachem, Minc Israel Mendel, Minc Jakow, Minc Michal, Minc Mosze Genendl, Minc Mot, Minc Sara, Minc Minc Szloma, Mincberg Icchak, Mincberg Rouwen, Mindberg Jakow czonek Zarzdu Towarzystwa Oszczdnociowo Poyczkowego zaoonego w 1906 roku przez Bolesawa Boguckiego,89 Misiejmowa (...) zastrzelona w 1942 przez andarma Jana Sieringa, Mitag Idl, Mitler Hanasze, Mitler Icchak, Mitler Lejb, Mitler Rachel Lea, Mitler Rebeka, Mitler Rebeka, Mlidner Haser, Moba Fajga, Moba Heszel, Moba Mot, Moba Pesel, Moba Rebeka, Moba Szmuel, Moba Tojba, Mojesz arendarz mynnego, w roku 1598 wyprowadzi sie ze Szczebrzeszyna do Zamocia, Montag Abram, Montacg Hanach, Montag Hersz, Montag Mendel, Montak Abram, Morgensztern Chaja, Morgensztern Dod, Morgensztern Jacob autor tekstu "Z bunkra do partyzantw" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Morgensztern Josef, Morgensztern Miriam, Morgensztern Mosze, Morgensztern Szloma, Morgensztern

Szmuel, Monterperl Mordechaj, Monterperl Nachum. N Nadel Docie, Nadel Jakow, Nadel Lejbisz, Nagelrejter Rebeka, Naj Chaim, Naj Motel, Najder Itcze, Najder Mosze, Najder Szmuel, Nehl Fajga, Nidman Lejba, Nikalsberg Berisz, NikalsbergMosze, Nikalsberg Simeon, Nisenbaum Bina, Nisenbaum Goda, NisenbaumHinda,Nisenbaum Issachar, Nisenbaum Nachum, Nisenbaun Niche, Nobel Jakow, Nosalczykowie /Nosoowicze rodzina mieszkajca w Szczebrzeszynie w XVII wieku, jej przedstawiciele w osobach Jakuba I Jelenia dzierawili myny, gorzelnie i stawy rybne w Ordynacji; Jakub ponadto dzierawi wie Chmielek za roczn opat wysokoci 3000 zotych. Dla syna Izraela Nosalczyka Mejera III ordynat Jan "Sobiepan" Zamoyski wyda w 1642 roku zezwolenie na palenie gorzaki i warzenie piwa, oraz wolny ich wyszynk. Zatwierdzi rwnie prawo wasnoci do folwarku na Przedmieciu Janowickim. 25 sierpnia 1656 Izrael otrzyma od III ordynata zezwolenie na palenie gorzaki czterema baniami, sycenie miodu i warzenie piwa, oraz ich wyszynk. Za udzielenie tego przywileju Jan "Sobiepan" Zamoyski naoy na Izraela Nosalczyka czynsz roczny w wysokoci 100 z na ow do cekhauzu zamojskiego. Nudel Ariel Lejba, Nudel Mordko, Nugiel Fajnel, Nugiel Fajwel, Nurdmel Jechosze, Nurdmel Rejzel, Nut Abraham Chaim, Nut Henoch, Nut Lejba, Nut Mosze, Nut Naftali, Nut Rebeka. O Oberwais (...) kobieta lat 30, przechrzta, pochodzca z licznej ydowskiej rodziny, ktra przed kilku laty przesza na katolicyzm i osiedlia si na wsi w Gorajcu. Od 1940 roku pracowaa na posterunku szczebrzeszyskiej andarmerii, zastrzelona 16 listopada 1942 roku posano j po co do miasta, poszed za ni andarm i strzeli z tyu w gow Oszyja Zyra szynkarz, wedug danych z roku 1789. P Papa Israel, Papa Israelke, Papier Dod, Pelzler Reca ona Pinchasa Szpera urodzonego 23 kwietnia 1919 roku, z ktra mia szecioro dzieci: Fajg, Szymona, Mejera, Aleksandra, Mojesza i Jakuba Hersza, Pergament Szmul, Perl Aron, Perl Zelik rabin, 18 lutego 1827 roku w jego obecnoci zosta zawarty zwizek maeski pomidzy Ickiem Herszem Szejnerem a Hind Ester Feldman, Piekarz Moszko, Pierg Boruch rzenik, w roku 1653 sdzony by przez Trybuna Zamojski za to, e przywozi do Zamocia miso w dni inne od tych ktre dla zamiejscowych ydw wyznaczy ordynat Jan "Sobiepan" Zamoyski, Pomap Genandel, Pomap Hersz, Pomeranc Jechsekiel, Pomeranc Szmul, Pomeranc Szmuel, Pos Chaim, Pos Hanasze. R Rabinowitz Jeremiachu, Rajber Arie, Rajber Fajga, Rajber Jakow, Rajber Lejbel, Rajber Mala, Rajber Szloma, Rajber Zeptel, Rajber Zindel, Rajchszten Abraham, Rajchszten Etel, Rajfer Benisz, Rajfer Fajga, Rajz Ben Cijon, Rajz Chaja, Rajz Fajga, Rajz Hana, Rajz Josef, Rajz Perc, Rajz Pinia, Rajz Simeon, Rasgprut Herszko, Rayker Chaim, Rechsztejn Ester, Reifman Jakow w Szczebrzeszynie mieszka w pocztkach XIX wieku, by postpowym pisarzem i krytykiem literatury ydowskiej, zwizanym z Haskal. Oprcz pisania zajmowa si prac z modzie ydowsk, dla ktrej wygasza odczyty w pobliskim Zamociu ich zbir zatytuowany "Moade Ereb" wydano w 1863 roku w Wilnie. Inne prace Jakowa Reifmana to: " Tabnit ha Bait" (kiew 1844), "Peszer Dabar" (Warszawa 1845), "Tol Rabenu Zerachija Halevi" (Praga Czeska 1853), "Kol Mebaser" (Praga Czeska 1859), "Chut ha Mszulasz" (Praga Czeska 1859), "Arbaah Charaszim" (Praga Czeska 1860). Ponadto ogasza drukiem swoje artykuy w czasopismach niemieckich i hebrajskich: Cyjon, Orient, Monatsschrift,Jeszurun, Hamagid, Hakarmel, Kbucat, Chachamim, Ha Mebaser, Kochbe Iicchak, Bikurim, Ha Kochabim. Pierwsze prby swojej poezji zawar w tomiku "Tuszyjah U Mzymah. O yciu i dziaalnoci Jakowa Reifmana obszerny tekst napisa Icchak Warszawski (Isaac Bashevis Singer), ktry zosta zamieszczony w "Ksidze Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie" (Kiriat Yam 1984), z uwagi na jego unikaln warto biograficzna podaj przekad z jidysz dokonany przez Adama Altmana: Wielki yd i genialny czowiek Ludzie, ktrzy zostali wyksztaceni w normalnym trybie (chodzili do szkoy) nie mog sobie nawet wyobrazi jakie trudnoci mieli w poprzednich czasach poboni ydzi, ktrzy pragnli si ksztaci, i jak bardzo wszystkie drogi do ich wyksztacenia byy zamknite. Po pierwsze taki mody czowiek nie zna adnych innych jzykw jak jidysz, albo hebrajski, a wic jzyki w ktrych nie byo prawie adnych ksiek z ktrych mgby pozna wiat i jego problemy, po drugie spoeczno ydowskich miast i miasteczek w Polsce,

Galicji i na Litwie nie tolerowaa kadego, ktrego podejrzewano oto, e dy do nauki czego innego prcz Tory. Takiego modego czowieka nawet wykluczano z domu modlitwy bet ha midrasz, bito go i bardzo czsto zsyano do wojska. Zwizek maeski z takim czowiekiem byby wielkim mezaliansem, z czowiekiem, ktry pragn wyj poza krg wiedzy objtej Pismem witym. Ktry yd chciaby takiego zicia?. Jednak wielu takich pobonych modych ludzi w ydowskich miastach i miasteczkach prawie e ryzykowao swoim yciem by osign wiedz. Ryzykowali swoim jestestwem. Jeeli taki mody czowiek pozna jakie prawo z logiki, matematyki, albo muzyki, czy poszerzy swoj wiedz nawet z geografii, to dzie, w ktrym to si stao by dla niego dniem szczliwym. Jednym z takich modych ludzi , ktrzy potem stali si sawni ich nazwisko stao si znane jako czowieka wiedzy by Jakow Reifman. Prze kilka lat po jego mierci ju kryo o nim cay szereg legend. Zdolna gowa do pojmowania wiedzy Jakow Reifman urodzi si w roku 1817 we wsi agw k. Opatowa w radomskiej guberni. Jego ojciec pan Hirsz by "pisarzem" (umiejcym pisa) prowadzi korespondencj w zarzdzie lasw. W swojej biografii opowiada Jakow Reifman , e gdy by jeszcze dzieckiem trzyletnim to ju matka Rachel budzia go z rana i prowadzia do meameda. Gdy Jakow mia cztery lata spali si dom jego ojca, musia wic [ojciec] opuci t miejscowo, jako pisarz wprowadzi si do Opatowa. Tam w Opatowie pracowa jako meamed (uczy alfabetu, i I Ksigi Picioksigu), prowadzi indywidualne nauczanie dzieci. Jakow na pocztku uczy si u swego ojca, pniej u innych meamedw; ju wtedy zacz wykazywa si jako zdolny chopiec [zdolna gowa]. W tych czasach uczono dzieci w przewaajcej mierze wersetw Ksigi Genezis; zanim jednak chopak nauczy si rzeczywicie studiowa jedn stron z Gemary, to ju powinien by na tyle przygotowany, eby zadawa pytania, odpowiada na wnioski i budowa zamki na lodzie wok problemw poruszanych w Talmudzie to znaczy umie komentowa. Jakow, ktry odznacza si zdolnociami zacz wszystkich chopcw, ktrzy z nim si uczyli zapdza w kozi rg [wkada ich sobie za pas]. W wieku 15 lat przesta pobiera nauk u meamedw i zacz uczy si sam. Co tam pisz w ksikach? Przebywajc w domu modlitwy dowiedzia si, e oprcz Tory s jeszcze inne dziedziny wiedzy, i doszo do jego uszu, e gdzie tam w duych miastach s ludzie, s uniwersytety, biblioteki. Jakow by chopcem, ktry odznacza si wielk ciekawoci, to znaczy chcia pozna wiat jak najdokadniej, i opanowao go straszne podanie wiedzy co tam pisz w tych ksigach, bibliotekach i. t. d czego oni si ucz, czego ucz ci profesorowie?. Ale w Opatowie, (Opcie jak nazywali miasto ydzi) nie mg o tych sprawach otrzyma adnych informacji, adnych dokadnych szczegw, nikt nie mg mu o tym powiedzie, o tym uczeniu si, o tych bibliotekach. Jedyne co si dowiedzia o tych ludziach posiadajcych wiedz, to, e s wielkimi niedowiarkami. Oprcz tych wiadomoci Jakow czasami czyta w ksikach o tych znawcach problemw wiata wiedzia, e s specjalici z matematyki, ktrzy potrafi wyliczy (przewidzie) kiedy bdzie zamienie ksiyca, zamienie soca. Dowiedzia si z ksig, e s ludzie, ktrzy potrafi do tych rzeczy doj drog umysow. W ksigach pisano, e ten albo inny sawny rabin mia dyskurs z takim niedowiarkiem. To wszystko jeszcze bardziej pobudzio jego ciekawo wiata i rozbudzio wyobrani. W wieku 17 lat zosta narzeczonym swojej narzeczonej nigdy przedtem nie widzia, jego te Josef Majmon mieszka w Szczebrzeszynie to do daleko od Opty, jednak swaci bardzo czsto doprowadzali do zwizkw ludzi z rnych miast. Jakow uchodzi za czowieka uczonego, a jego te by bogaczem. I ten te, ktry by bogatym czowiekiem przyrzek swemu ziciowi utrzymanie [kies] po to, aeby mg powici si nauce. W roku 1836 Jakow osiedli si w Szczebrzeszynie. Nowe moliwoci w Szczebrzeszynie O wspyciu tej pary mamy bardzo mao wiadomoci, ale wiadomo, e w domu swego tecia Jakow znalaz wielki skarb tym skarbem byo kilka ksiek, o ktrych ju przedtem sysza, ale ktrych w Opcie nie byo. Jedna ksik byo "More Nebuchim" Rambama (Mojesza ben Majmonidesa) dzieo filozoficzne pisane po arabsku, pniej zostao przeoone na hebrajski, drug ksik, ktra Jakow znalaz u swego tecia byo dzieo filozoficzne "Chozari/Kuzari" napisane przez poet Jehud Halevi. W Opatowie stare ksiki, z ktrych Jakow uczy si wiadomoci oglnowiatowych (w sensie poza biblijnych) tak rozbudziy jego ch poznania wiata, e do znalezionych w Szczebrzeszynie dorwa si z takim zapaem, e po kilku miesicach zna je na pami. To nie zaspokoio jego godu wiedzy, odwrotnie te ksiki jeszcze bardziej rozbudziy jego pragnienie poznania wiata, rozdraniy jego apetyt dla spraw ducha. W tym czasie wszyscy maskilim mieli tylko jedna drog do Haskali uczy si jzyka niemieckiego. Po pierwsze: w jzyku niemieckim byy dostpne wszelkiego rodzaju ksiki, ktrych nie byo w jzyku rosyjskim, ani te w jzyku

polskim. Po drugie: wyuczenie si niemieckiego byo o wiele atwiejsze, gdy jest to jzyk lekko podobny do ydowskiego (jidysz), a by jeszcze trzeci powd dla ktrego niemiecki by jzykiem uywanym przez maskilw. Sawny ydowski filozof Mosze Mendelsohn (twrca Owiecenia ydowskiego Haskali) przetumaczy Ksigi wite na jzyk niemiecki drukowano je z alfabetem hebrajskim. Tak wic czsto ten przekad niemiecki by punktem wyjciowym dla wikszej iloci maskilw do nauczenia si jzyka niemieckiego. Szczebrzeszyn mia jedn zalet, ktrej nie mia Opatw pooony by blisko Zamocia, ktry ju od dawna by miastem maskilw z wyksztaconymi ludmi. W jaki sposb Jakow dosta w Szczebrzeszynie ksik przeoon na jzyk niemiecki. Nie byo lekk spraw otrzyma ten przekad. To w jaki sposb Jakow go otrzyma trzeba byo okry tajemnica, bo gdy spostrzeono modego czowieka studiujcego wite Ksigi w przekadzie Mendelsohna dawano mu policzek - nie chwalono, e studiuje, wydalano z domu modlitwy i bardzo czsto musia on rozwie si z on; tak dalece nie tolerancyjne byo ydowskie spoeczestwo dla wszystkich maskilw. Ale nie ma rzeczy , ktrych nie mona osign, kiedy si bardzo, a bardzo tego chce. Jakow Reifman dosta wanie te ksiki Mendelsohna, szybko wyuczy si niemieckiego; otrzymywa tez ksiki niemieckie, nauczy si pisania po hebrajsku z okreleniami tego jzyka uywanymi w wczesnych czasach. Zapany na gorcym uczynku Prdzej, czy pniej dowiedziano si w Szczebrzeszynie, e Jakow Reifman zosta zapany w sida nowych pogldw. Byo ju za pno, eby te mg go wygoni, bo Reifmanowie ju mieli dziecko. Poza tym Jakow prowadzi si na zewntrz tak samo jak inni poboni ydzi; modli si, wypenia wszystkie nakazy Biblii, siedzia i uczy si. Tak e on, krtko mwic nie by wyrzutkiem spoeczestwa. Na zewntrz nie okazywa tych wszystkich objaww, ktre maskili przyjmowali. Chasydzi opowiadaj, e Jakuba Reifmana ona pojechaa do starego rabina w Becu Szaloma pyta o rad, czy ma si rozwie z mem, tym niedowiarkiem, ale rabin spyta, czy ten m wieczorem szykuje sobie wod, ktra z rana po przebudzeniu si polewa sobie rce, czy rzymuje tego zwyczaju. Ona odpowiedziaa, e tak, e m szykuje sobie wieczorem wod. Wtedy rabi odpowiedzia jeeli on szykuje t wod do polewania rk, to mieszkaj z nim, bdziesz miaa z nim dobrego syna. I chasydzi wskazuj, e przepowiednia rabina sprawdzia si. Jakowa Reifman jedyny syn Natan by pobonym modym czowiekiem, a pniej sta si more [nauczycielem?] w Lublinie, tak jak wszyscy inni poboni ydzi. I postrzega swojego ojca jako czstkowego niedowiarka, mimo to dawa ojcu przynalen cze. Bo po pierwsze: tata, to tata. Po drugie: tata by wielkim uczonym, jednym z tych wyrniajcych si uczonych w Polsce. Jakow Reifman by z natury racjonalist, czowiekiem, ktry wierzy w umys, uwaa , e dla umysu nie ma adnych tajemnic. Najbardziej lubi logik wiedzy, ale to nie przeszkadzao mu w tworzeniu poezji w jzyku hebrajskim i aramejskim. Skd u Jakowa znajomo aramejskiego?. W kadej Ksidze z Picioksigu s przypisy w jzyku aramejskim, tak wi aramejskiego uczy si z tych przypisw. I dugo nie trwao jak Jakow Reifman zdoby pomidzy ydowskimi uczonymi znaczc pozycje filozofa. Pisa wiele ksiek i publikowa due rozprawy w hebrajskich i niemieckich urnalach. Midzy jego ksikami byy pozycje: "Beit Jakow" (Dom Jakuba" to ksika o Pismach witych, "O logice w Talmudzie", "Sanhedryn", "Ksiga soferw z Erec Israel". Napisa te ksik o duym i rozgazionym rodzie ydowskim Rapaport (zamieci w niej drzewo genealogiczne tej rodziny).

Zoty kielich od Montefiore Z czego Jakow Reifman y w pniejszych latach, gdy zmar jego te?. Nie mamy dokadnej odpowiedzi na to, z czego si utrzymywa. Po pierwsze: okazuje si, e wiele jego ksiek, ktre przynosiy mu jaki dochd byo publikowane, po drugie niewtpliwie maskili z caego wiata troch go wspierali materialnie, niewtpliwie zarabia te co na swoich artykuach, ktre od czasu do czasu publikowano. Po trzecie w tamtych latach w Szczebrzeszynie nie musiano mie wielkich pienidzy eby si utrzyma. Z dziesitk rubli w tygodniu mona byo przey. Sawny angielsko niemiecki filantrop Mosze Montefiore przysa Jakubowi Reifmanowi zoty kielich, na ktrym bya wygrawerowana hebrajska piosenka, ktr Montefiore sam uoy. W swej krtkiej autobiografii napisa Jakow Reifman, e jeszcze nigdy jeszcze nic tak go nie ucieszyo jak wanie ten kielich , ktry otrzyma od Mojesza Montefiore. Jeeli szczebrzeszyscy ydzi nie wierzyli, e ich niedowiarek Jakow Reifman jest przyjty w wiecie, to wanie ten kielich przekona ich do pozycji Reifmana, i dlatego tak satysfakcj by dla Jakowa ten podarunek. Druga wielk rado przey Reifman, gdy otrzyma od swojego zwolennika z Amsterdamu Abrahama Chaima Wagne skrzyni pen rzadkich ksig. Reifman korespondowa z wieloma wspczesnymi mu uczonymi, midzy innymi z z ydowsko niemieckimi badaczami [poszukujcymi w Biblii] Abrahamem Geiger i Icchakiem Mordechjem

Jostem. W pniejszych czasach nauczy si aciny, greckiego i arabskiego. Jego ksigi wydawano w: Berlinie, Wiedniu, Pradze, Warszawie, Wilnie, Petersburgu. Hebrajski poeta J. L. Gordon stworzy o nim pie hebrajsk, ktra mwi: "Gdzie si zwracam widz jego ducha ktry poszukuje w zakamarkach Tory wiata i pomienia Nie zapomniaem ci bracie kto ci moe zapomnie ilu takich Jakubw Reifmanw jest na tym ydowskim wiecie Niewielu" Gordon nie nalea do ludzi, ktrzy szafuj pochwaami, rzucaj sowa na wiatr Nie powtarza innych W roku 1888 obchodzono, gdy obchodzono jubileusz 70 lecia urodzun Jakowa Reifmana na zebraniu w hebrajskim Kneset Israel wydrukowano krtk biografi Jakowa Reifmana; midzy innymi przekazujc tam rysy jego charakteru. Po pierwsze, e lubi by oryginalny nie lubi powtarza myli innych, samodzielnie wypowiada swoje myli, do ktrych dochodzi. Musia kad rzecz sam przemyle, przekontrolowa. Po drugie by wrogiem niewiernoci, przeinacze, polityki, ponad wszystko lubi nowe rzeczy i otwarto. Przeto te przyjani si z ludmi modymi, do ktrych nie dochodzi jeszcze w ich studiowaniu fasz, ktrzy sami kierowali swoimi umysami. Po trzecie lubi samotno; tylko czasami lubi obraca si w towarzystwie. Po czwarte by bardzo oddanym przyjacielem, i jeli kogo nie cierpia, to nie robi do niego sodkich oczu. Jakow Reifman zmar 13 padziernika 1895 roku w wieku 78 lat. By bardzo popularny w lubelskich okolicach, szczeglnie wysoko ceniono go w Zamociu, ktry jak ju uprzednio powiedzielimy by miastem maskilw. Bez wtpienia Jakow Reifman by wzorem dla pisarza, poety I. L. Pereca, gdy by on jeszcze modym maskilem w Zamociu; prawdopodobnie Perec zna Reifmana osobicie. Chasydzi postrzegali Reifmana jako niedowiarka, ale mwiono o nim z szacunkiem, w przeciwiestwie do innych maskili, ktrymi pogardzano. Zewntrznie prowadzi si Jakow jako pobony yd, wychowa te pobonego syna on te by pobonym ydem. To chyba rzadko midzy maskilami, eby wychowa syna w ten sposb. Bardzo prawdopodobne, ze on [Jakow] rzeczywicie by pobonym ydem, przeto dalej zamieszkiwa w tym maym, ale pobonym Szczebrzeszynie, w ktrym mg zosta pobonym i jednoczenie pracowa nad pogbianiem swej wiedzy. *** Jakubowi Reifmanowi zawdziczamy wzmiank o wspomnianym wczeniej Ber Issacharze skopiowa napis z jego macewy znajdujcej si w czasach wspczesnych Reifmanowi na szczebrzeszyskim kirkucie. Napis brzmia: "Wspomnij imi naszego wielkiego nauczyciela i pana, rabbiego, wspomnij imi kapana ktry o tyle pomnoy studni Tory Usta kapana bd strzegy wszelkiej powierzonej mu wiedzy jak przestrzega w ksidze: Zwierciado kapastwa wielki czynem w komentarzach wielu: Dary kapastwa" Rejber Icek, Rejchter Szmuel, Rejfer Szloma, Rejszman Ankiel w styczniu 1860 roku otrzyma pismo odnonie spaty zalegego czynszu, informacj o dostarczeniu pisma przekaza do Zarzdu Ordynacji urzdnik ordynacki Turowski rzdca klucza zwierzynieckiego, Rejsztcher Symcha, Remer Ariel, Remer Chaja Bina, Remer Ezril, Remer Hana, Remer Hinda, Resenblitz Sura, Resz Hania, Reuweni Ariela autorka tekstu " Menachem Messinger naiwny 80 letni malarz" zamieszczonego w Ksidze Pamici... ,Rewitman Fajga, Reyner Israel, Rider Awigdor autor tekstu "Nocna zmiana w piekarni" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Rider Bronia, Roitman Brane, Roitman Chaim, Roitman Chaja Ita, Roitman Chinke, Roitman Fajga autorka pieni "Wspomnienie" zamieszczonej w Ksidze Pamici..., Roitman Gitl, Roitman Israel, Roitman Jakow Mosze, Roitman Jechosze, Roitman Mot, Riotman Nachum, Roitman Rojza, Rosenblum (Scher) Bella autorka tekstu "Rozczarowanie socjalistycznym reimem w Polsce" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Rotenberg Kielman, Rotenteler Fajwel, Rotenteler Mincze, Rotenteler Rojza, Rotman Mosze, Rozanajl Israel, Rozenberg Jechosze, Rozenblat Icchak, Rozenfeld Arisz, Rozenfeld Binem, Rozenfeld Fajga, Ruy Szmul, Rybin Jankiel, Ryng Pinchas. S Sachawolski Abraham Ichud, Sachawolski Ben Cijon, Safer Nach, Safir Dod, Samborski Nechemia,Sapin

Chava autorka tekstu " Sprawiedliwy" zamieszczonego w ksidze Pamici..., Sofer Icchak, Schytz Zelman, Silber Abu, Silber Szmul, Singer Tewel, Smali (Catz) Rywka autorka tekstu " Na brzegach Wieprza " zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Smali Debora, Snajder Brucha, Staupfmanowie Abram i Teria w pocztkach XIX wieku zajmowali si upraw winnej latoroli,103 Stemmer Ytzchak autor tekstu "Midzy yciem a mierci" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Stern Abraham autor tekstu "Anioy przeniosy go do Ziemi Izraela" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Stern Bracha autorka pieni "Moje miasto Szczebrzeszyn" zamieszczonej w Ksidze Pamici..., Stern Sara, Stern Shalom autor pieni "Cichy lament" zamieszczonej w Ksidze pamici...,Stromec Habu, Suesser Moshe autor tekstu "Potajemne dziaania w sztiblu" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Sytz Dawid. SZ Szacher Abraham, Szacher Aron, Szacher Berl, Szacher Bronisz, Szacher Chaim, Szcher Chaja Etel, Szacher Dod, Szacher Fajga,Szacher Fania, Szcher Hanach Lea, Szcher Hanach Mala, Szacher Hinda, Szacher Isaja, Szacher Iser, Szacher Jakow, Szacher Lejb, Szacher Lezer, Szacher Mordechaj, Szacher Mosze, Szacher Nacha, Szacher Rafael Hersz, Szacher Sara Perl, Szacher Simeon, Szacher Szloma Israel, Szacher Szpringa, Szackmer Dod, Szafer Abraham, Szafer Bela, Szafer Icchak, Szafer Jakow, Szafer Rojza, Szajnberg Rywka urodzona w 1938 roku, numer aktu urodzenia 54/1938, Szajwic Eliachu, Szajwic Idl, Szajwic Lejbisz, Szajwic Maka, Szajwic Zanwel, Szak Hanach, Szafharc Israel Dod, Szejba Lejb, Szejba Mosze, Szejner Icek Hersz syn Pinkasa i Rywki (nazwisko rodowe nieznane) urodzony 1808 roku w Tomaszowie, w Szczebrzeszynie zamieszka po zawarciu zwizku maeskiego z Hind Ester Majster/Feldman pradziadek Isaaca Bashevisa Singera, Szejner Lea, Szejner Lejbisz, Szejner Sara, Szejner Szloma, Szejner Tema Blima crka Icka Hersza i Hindy Ester Szejnerw, urodzona 1 lutego 1833 roku w Szczebrzeszynie, 26 lipca 1850 roku zostaa polubiona w wieku 17 lat Szmulowi Zinger (z Koskich ) w Tomaszowie. Tema Blima bya babk I. B. Singera. Szelk Kancel, Szer Hasa, Szer Icek urodzony w 1938 roku, numer aktu urodzenia 70/1938, Szer Jakow, Szer aja urodzona w 1938 roku, numer aktu urodzenia 70/1938,109 Szer Mosze, Szer Simeon, Szeybaum Leyzor, Szic Bese, Szic Dod, Szic Hanach, Szic Icchak, Szic Jankiel, Szic Lejb, Szic Mosze, Szic Zalman, Szinena Dawid syn rabiego Jakuba ze Szczebrzeszyna, studiowa Kaba jego cieki byy oparte na i wyznaczone prze podstawy Kabay i tajemnic umieszczona sowem rabiego Salomona bar Izaaka w Zoharze i Poprawkach..., Szisel Abraham, Szisel Aron, Szisel Benisz, Szisel Bina, Szisel Bronia, Szisel Chaja pracowaa w Zespole Redakcyjnym Ksigi Pamici..., Szlomo, cadyk nosi przydomek "dobroduszny", zmar w 1840 roku. Pochowany jest na szczebrzeszyskim cmentarzu, jego macewa wronita jest gboko w ziemie, tu przy wejciu na cmentarz pomidzy dwoma dbami. O cadyku opowiadano, e gdy w Jom Kipur doroli byli w synagodze, on chodzi od domu do domu i nasuchiwa, czy mae dzieci pozostawione pod opieka troch starszych nie pacz. Jeli tak byo bra je w ramiona i serdecznie uspokaja. Szmirch Fajga, Szmirch Hadasa, Szmirch Josf, Szmirch Todos, Szmul nieznany z nazwiska sklepikarz, prowadzi w okresie midzywojennym sklep spoywczy, Sznajder Boruch, Sznajder Fajwel, Sznajder Szloma, Szoel Lam pracowa jako pomoc kancelaryjna c[esarskiej] i k[krlewskiej] Komendy w Zamociu (pocz. XIX w.), Szolow Herszko szynkarz, wedug danych z roku 1789, Szor Chaja c. Zelmana, Szor Mosze s. Sbrahama, Szor Rachel c. Simeona, Szoul Pinchas, Szpakowski Alter, Szpakowski Eli, Szpakowski Ezekiel, Szpejzinger Etel, Szpejzinger Hersz, Szper Abraham, Szper Abraham Szloma onaty z aj Mendelsburg; Szperowie byli wacicielami domu w Rynku pod nr 11, a ponadto kupili od Mortk Szpera dom pod nr 355, oraz k za rzeka Wieprz umowa kupna zostaa spisana przed rejentem Okrgu Zamojskiego Walerym Gowackim w dniu 24 padziernika 1858 roku. Akt zakupu nieruchomoci potwierdzono wpisem do Ksigi Umw Okrgu Zamojskiego w dniu 28 grudnia 1858 roku, Szper Gitla wysza z Lejzora Rosset, Szper Hana Rywka, Szper Haskiel sukcesor Leyby Szpera, zalega z opatami (nalenoci inwentarskie)za rok 1838 i lata wczeniejsze, ktr to naleno obowizany wpaci do kasy ordynackiej do koca 1838 roku,117 Szper Haskier, Szper Hinda c. Lejby, Szper Hirsz Jakub s. Lejby, Szper Icek postrzegany jako twrca koloni rolniczej, ktra zaoy na Szperwce (Przedmiecie Szczebreszyna). Szper Itcze Meir, Szper Jakub Hersz s. Pinchasa, Szper Jankiel, Szper Jehuda s. Lejby, Szper Josf, Szper Lejb dzierawca dochodw konsumpcyjnych, 3 maja 1831 roku zmar na skutek epidemii cholery owiadczenie o jego mierci zoyli przed urzdnikiem stanu cywilnego dwaj szkolnicy: Leyb Beglanbter liczcy 64 lata i Rachmiel Braundel, 60 letni wwczas mczyzna. Nieco wczeniej(12 kwietnia) Lejb Szper sporzdzi testament dla zabezpieczenia dzieci i uporzdkowania spraw, tudzie chcc zachowa saw, ktra dotychczas utrzymywa....Lejb urodzi si okoo 1785 roku, jego ojcem by Szloma Szper, matka miaa na imi Tema (rodowe nazwisko nieznane); Lejb Szper by dwukrotnie onaty pierwsza ona Nirla (rodowe nazwisko nieznane) urodzia mu: Icka Jehud Mordk i Haskiela Szlom, oraz crk Fajg. Druga

ona aja crka Abrahama Willausz bya matka Josefa Arona i Hirsza Jakuba, oraz Hindy, Szper Liba Gitla crka Icka Szpera, ona Mendla Cukier zamieszkaego w Tomaszowie; na jego rzecz w maju 1861 roku Icek Szper tytuem posagu dla crki zapisa 540 rubli srebrem, Szper Majer, Szper Majer Szymon urodzony 1832 roku, kupiec i szynkarz, zmar w 1908 roku w Zamociu, Szper Moko sukcesor Lejby Szpera, zalega z opatami nalenoci inwentarskich za rok 1838 mi lata wczeniejsze. Ostateczny termin spaty wyznaczya mu administracja Ordynacji na koniec czerwca 1838 roku, Szper Mordka s. Lejby, Szper Mordko na drzwiach jego domu umieszczono w 1852 roku odezw polityczna zatytuowan "Manifest", w swojej treci nawizywaa do wczesnej sytuacji politycznej w kraju, Szper Mosze, Szper Moszko, Szper Mortko szynkarz, wedug danych z roku 1789, Szper Naftul w maju 1839 roku sprzeda cz swojego domu Moszkowi i Hanie Rywce maonkom Szper, Szper Perla c. Szaji, Szper Perla z Baumfeldw ona Moszko Szpera 1 wrzenia 1838 roku maonkowie odkupili od Haskiela Szpera dom w Szczebrzeszynie wraz z gorzelnia i murowanym spichrzem, Szper Pinchas onaty z Rec Etel Pelzler, mia szecioro dzieci: Fajg, Szymona, Mejera, Aleksandra, Mojesza i Jakuba Hersza, Szper Pinchas s. Mejera, Szper Pinchas Herszek, Szper Szaja ur. 30 stycznia 1858 roku, zm. 5 stycznia 1918 roku w Zamociu, onaty z Chaw Efrus z Hrubieszowa. Dzieci: Perla, Aleksander (* 6 czerwca 1900 roku), Szajndla Szper Szmul, Szper Szymon, Szpil Rachel, Szpilzinger Hersz, Szpilzinger Mot, Szpira Aszer, Szpira Bina, Szpira Icchak, Szpira Jos, Szpira Lea, Szpira Rebeka, Szpiy Szymon, Szplizinger Chaja, Szplizinger Monisz, Szpringer Abraham, Szpringer Becalel, Szpringer Berl, Szpringer Hersz, Szpringer Brucha, Szpringer Chaja, Szpringer Chaja Lea, Szpringer Dod, Szpringer Hersz, Szpringer Isajachu, Szpringer Jan w roku 1927 otrzyma od Rady Szloknej Powiatowej w Zamociu pozwolenie na itwarcie w Szczebrzeszynie II klasowej Szkoy Prywatnej im. W. Modena, Szpringer Josef, Szpringer Lejb, Szpringer Mosze, Szpringer Mosze Aron, Szpringer Moszko Icek, Szpringer Perla, Szpringer Pesa, Szpringer Rejzel, Szpringer Simeon, Szpringer Szymon, Szprynger Josef przewodniczy na wiecu Oglnopolskiego Zwizku Robotniczego ydowskiego, ktry mia miejsce w Szczebrzeszynie w 1922 roku, Szpul Brucha, Szpul Chaja Bina, Szpul Esel, Szpul Gecel, Szpul Hanach, Szpul Hersz, Szpul Ita, Szpul Josf, Szpul Kajla, Szpul Miriam, Szpul Mosze, Szpul Samson, Szpul Sonia, Szpul Szmuel, Szreiba Lejb, Szrejber Isajachu,Szrejbman Lejzor, Szreybaum Leyzor, Szreybaum Naftul, Szreyber Zyra, Szreychta Lejba, Szrift Aron autor tekstu "Ostatni pocig" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Szrift Bajla, Szrift Berl, Szrift Chaja, Szrift Dina, Szrift Icek, Szrift Isajachu, Szrift Josf, Szrift Mosze, Szrit Reca, Szrift Rouwen, Szrift Sara, Szrift Szloma, Szryba Jankiel, Szryber Jankiel, Szryft Hana, Sztajnberg Hersz, Sztajnberg Josef, Sztajnberg Riwa, Sztam Simcha, Sztaner Mintcze, Sztarker Mot, Sztech Israel, Sztejnberg Mendel, Sztejnklaper Hana, Sztern Dod, Sztern Efraim Szaja, Sztern Frajda, Sztern Froim nauczyciel, w roku 1938 liczy sobie 54 lata. Razem z rabinem Chilem Blaukman skada przed urzdnikiem stanu cywilnego owiadczenie o urodzeniu martwego dziecka przez Bruch Holc, maonk Lejby Holca, Sztern Hana, Sztern Israel, Sztern Jakow Szaja, Sztern Rajza, Sztern Simcha, Sztern Zalman, Szternfeld Gadalia, Szternfeld Josef, Szternfeld Zelig, Sztibel Bejcze, Sztibel Chaja, Sztibel Chja Ita, Sztibel Ester, Sztibel Ezriel, Sztibel Hana Perl, Sztibel Hersz, Sztibel Icchak, Sztibel Icek, Sztibel Israel Szloma, Sztibel Ita, Sztibel Jechosze, Sztibel Lea, Sztibel Lejbisz, Sztibel Lejzor, Sztibel Mosze, Sztibel Niche, Sztibel Nota, Sztibel Welwel, Sztibel Zis. Sztob Mot, Sztob Perl, Sztohl Efraim, Sztohl Gecel, Sztohl Hersz, Sztohl Jona, Sztohl Sara, Sztok Szloma Szmuel, Sztorfeld Gerszon, Sztoker Mot, Sztorman Abraham, Sztrajcher Bronia, Sztrajcher Chaim Lejzor fotograf, zdjcia jego autorstwa zostay zamieszczone w pracy zbiorowej pod red. Ludwika Pawowskiego "Szkoy im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie 1811 1926. Zarys dziejw" , wydanej w Szczebrzeszynie w 1927 r. S to w kolejnoci numerycznej stron: fragment wntrza kocioa w. Katarzyny cerkiew, pniejszy koci unicki zamieniony przez Rosjan na cerkiew bnica pluton hufca szkolnego P.W (I stopie), w gbi ppor. Sowa oficer instrukcyjny internat, wntrze sypialni internat, II grupa przy obiedzie Zakad Sztrajchera zlokalizowany by przy ul. Rynek 34. W dniu 10 czerwca 1939 wykona jako jedno z ostatnich zdjcie dzieci ze szkoy powszechnej w Czarnymstoku; sygnowane jego firmow piecztk stanowi dzi cenn pamitk znajdujc si w posiadaniu Marianny Smoter z Czarnegostoku (zamieszkaej w Lublinie), Sztrajcher Sosza Lea, Sztrajcher Szajndel, Strajcherowa (...) dentystka, zastrzelona w padzierniku 1942 roku, Sztrajzel Sara Gitl, Sztronzer Aron Dod, Sztronzer Pesa, Sztronzer Rachel, Sztronzer Towa, Szwajcar Alfer, Szwajcar Frajdel, Szwajcar Goda Zajdel, Szwajcar Hana, Szwajcar Icchak, Szwajcar Jakow, Szwajcar Jankiel, Szwajcar Josf Hersz, Szawjcar Lea, Szwajcar Mordechaj, Szwajcar

Mosze, Szwajcar Rouwen, Szwajcar Zelman, Szwarberg Daniel, Szwarc Beniamin, Szwrac Efraim Icchak, Szwarc Efraim Itcze, Szwarcman Chawa, Szwarcman Jechosze, Sznycel Josif w styczniu 1915 roku wadze rosyjskie odmwiy mu udzielenia koncesji na prowadzenie biblioteki, Szychta Moszko, Szychter Helman, Szychter Moszko, Szychter Zelman, Szychtr Moszko, Szja Hana, Szyja Dod, Szyja Jakow, Szyja Rebeka, Szyja Szmul, Szymin Szmul, Szytr Dawid, Szytz Mordko, Szytz Zelman. T Tancer Szmuel, Tanenbojm Hersz, Tanenbojm Israel, Tanenbojm Mordechaj, Tayczer Gerszon szynkarz, wedug danych z roku 1789 Terobiner Gerszon, Tochszejder Debora, Tochsznajder Ezriel, Tochsznajder Icchak, Tochsznajder Etel, Tochsznajder Hana, Tochsznajder Itcze, Tochsznajder Josef, Tochsznajder Lejbisz, Tochsznajder Mot, Tochsznajder Szajndel, Tofel Izrael, Tofel Mendel, Tofel Rachel, Tolkop Czarna, Tolkop Mosze Aron, Traeger (Tal) Cwi pracowa w Zespole Redakcyjnym Ksigi Pamici..., autor tekstu "Troska o chleb powszedni" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Traeger Yankel Itche autor tekstu "Stukem okno wystawowe" zamieszczonego w Ksidze Pamici..., Trager Ariel, Trager Ben Cijon, Trager Chaim, Trager Chaja, Trager Hana, Trager Jechosze, Trager Jerchemiel, Trager Mordechaj, Trager Raszke, Trenkel Norma. U Uncug Rebeka Rachel, Ungar Hersz Lejb, Unger Menashe autor tekstu "O hiszpaskich emigrantach w Polsce" zamieszczonego w Ksidze Pamici.... W Wagmajster Ester, Wagmajster Jechzekiel, Wagner Abraham, Wagner Cila, Wagner Eliezer, Wagner Lejzer, Wagner Ojzer, Wagner Rywka urodzona w 1938 roku, numer aktu urodzenia 19/1938, Wagner Szmul, Waicz Ankiel, Wainbladt Ankiel, Wainstok Mosze pracowa w Zespole Redakcyjnym Ksigi Pamici..., Wajmn Mordechaj, Wajnberg Boruch Lejb, Wajnberg Debora, Wajnberg Hersz, Wajnberg Jakow, Wajnberg Jeremiachu, Wajnberg Niche, Wajnberg Szalom, Wajnberg Wolf, Wajnblat Arie,Wajnblat Chaim, Wjnblat Wajnblat Gecl, Wajnblat Josef, Wajnblat Lea, Wajnblat Lejbel, Wajnblat Mendel, Wajnblat Perla, Wajnblat Zelig, Wajnman Chaja, Wajnrab Abraham, Wajnrab Ita Riwa, Wajnrab Szachna, Wajnryb Abraham Itcze, Wajnsztok Saul, Wajnsztok Zelda Wajs Fajga, , Wajs Szaja przemawia na wiecu Oglnopolskiego Zwizku Robotniczego ydowskiego, ktry mia miejsce w Szczebrzeszynie w 1922 roku, Wajsfeld Ejzyk, Wajsfeld Szajndel, Waks Abraham Icek, Waks Aron Lejb, Waks Chaim, Waks Chaim Zelman, Waks Fajga c. Zewa, Waks Gitl, Waks Hana Ita, Waks Ihud, Waks Jakow, Waks Michael, Waks Mosze, Waks Neche, Waks Perla, Waks Rachel, Waks Sara, Waks Szaja, Waldman Abraham, Waldman Chaim, Waldman Lejb, Waldman Lejbisz Mosze, Waldman Mordechaj, Waldman Towa, Warik Johanes, Warman Israel, Warman Josef, Warman Lea, Warman Rebeka rodzina Warmanw zgina podczas pierwszego bombardowania Szczebrzeszyna. Wartman Nachum, Waser Chaim Mosze, Waser Szlomke, Wax Jankiel, Wayar Jankiel, Weiman Leib, Weinbrod Ankiel, Welczer Herszek, Welczer Szol, Werer Israel, Wercer Jeremiachu, Weymel Szloma, Wildman Jechwed, Wildman Perla, Wildman Rachel, Wilner Hase, Winbroad Ankiel, Wolf Bracha Zager, Wolf Jechosze, Wolf Mala, Wolf Mosze, Wolfson Abraham pracowa w Zespole Redakcyjnym Ksigi Pamici..., Wolfson Debora, Wolfson Elka, Wolfson Hanach z Gorajca nie wiadomo czy bya polubiona Wolfsonowi ze Szczebrzeszyna i pochodzia z Gorajca, czy jej rodowe nazwisko brzmiao Wolfson, a w Szczebrzeszynie znalaza si podczas zagady miejscowych ydw, (uwaga moja RSG), Wolfson Josef, Woltarz Abram, Woltarz Josef. Z Zacher Daniel szynkarz, wedug danych z roku 1789,139 Zajdel Aron, Zajdel Gerszon, Zajdel Jakow, Zajdel Mirla, Zajdel Mosze, Zajdel Sepora, Zajdel Szajndel, Zajdman Mendel, Zajer Zon, Zelcer Szalom, Zelman nieznany z nazwiska piekarz piek bardzo chleb pszenno razowy, Zero Lejzor rzenik, od lat dostarcza do szpitala w Szczebrzeszynie miso; dzierawi sad. W 1942 roku zosta oficjalnie przydzielony do pracy w szpitalu przez Arbeitsam. 15 padziernika 1942 roku rozstrzelany pod Michalowem, Zigeltoh Aleksander, Zigeltoh Efraim Pinchas, Zigeltoh Mendel Jona, Zilber Abraham, Zilber Ester, Zilber Fajga Lea, Zilber Gitl, Zilber Icchak, Zilber Jakow, Zilber Lejb, Zilber Mordechaj Josef, Zilber Rebeka, Zilber Sara, Zilber Sosza, Zilber Szmul, Zilberklang Szloma, Zilberlicht Hana, Zilberlicht Mosze, Zilberlicht Sosza, Zilbersztajn Arie, Zilbersztajn Ester, Zilbersztajn Hana, Zilbersztajn Lejbel, inger Bajla, Zinger Jechosze, Zira Rejzel, Zira Kajltcze, ZirerEzriel, Zirer Israel, Zirer Lejzer, Zisbrener Fajga, Zisbrener Hana, Zisbrener Perla, Zisbrener

Pinchas, Zisbrener Saul, Zisbrener Szloma, Zischonig Israel, Zischonig Nachum, Ziser Ezriel, Ziser Hersz, Ziserr Miriam, Ziser Matut, Ziser Mosze, Ziswrager Mosze, Zolberlicht Szmuel, Zuza Jankiel, Zygier Leizer, Zylber Abu, Zylber Lejba, Zylber Szmul, Zylber Zanwel waciciel placu przy ulicy Klasztornej; w roku 1929 odsprzeda jego cz Josefowi Firer, Zylberman Symcha - urodzony w 1938 roku, numer aktu urodzenia 85/1938,143 Zyngier Elka - urodzona w 1938 roku, numer aktu urodzenia 112/1938, Zyra Luzer szynkarz, wedug danych z roku 1789,145 Zysa Szloma, Zyskind syn Ber Issachara, informacja o nim pochodzi z tekstu modlitwy , ktr Ber Issachar zamieci w podpisie do ksigi Dary Kapastwa. Ipatijewskaja Letopis" ("Kronika Hipacego") Kronika ruska, w ktrej znajduje si wzmianka i w roku 1255 ksi Daniel Halicki upolowa pod Hrubieszowem szec dzikw, w tym trzy osobniki zabi osobicie, i pomodli si do w. Mikoaja. Jak podaje Antoni Wiatrowski, autor opracowania "Dzieje Hrubieszowa w wietle rde, dokumentw i zabytkw historycznych" (Zamo 1957), historycy rosyjscy, m. in. A. W. onginow dopatrywali si w tej wzmiance "dowodu istnienia w Hrubieszowie cerkwi pod wezwaniem tego witego" . Iwaszkiewicz Jan, ks prefekt Kanonik i proboszcz parafii grecko unickiej w Szczebrzeszynie, mieszka w parafialnej wsi Rozopy. Wedug relacji swego podopiecznego (ucznia gimnazjum Czesawa Szczebrzeszaka) by to m najzacniejszy, prawy kapan, uczniw wszystkich uwaa jak swoje wasne dzieci - stopnie z religii dawa za postpowanie mwic: "religia uczy jak by dobrym chrzecijaninem, bo mona umie co do litery katechizm, a by skoczonym otrem". Z miejsca swego zamieszkania przyjeda na furze w deskach [furmank], gdy wjeda do Szczebrzeszyna zdejmowa czapk, na pytania uczniw "po co pop zibi sobie gow" zwyk odpowiada "bo mi si nie chce fatygowa i zdejmowa czapk, jak mi si kaniacie". J Jaboski Feliks (1887 1940), kapitan artylerii, zgin w Katyniu. Symboliczny grb Feliksa Jaboskiego znajduje si na cmentarzu parafialnym w Zamociu (przy ul. Peowiakw). Jaboski Tomasz (1844 1918), powstaniec 1863 roku wiziony w cytadeli warszawskiej, zesany na Sybir. Pochowany jest na cmentarzu parafialnym w Zamociu (przy ul. Peowiakw). Jachtoma Jan Pochodzi z Barchaczewa (pow. zamojski), urodzi si 1 wrzenia 1895 roku. Otrzyma podstawowe wyksztacenie. Od roku 1914 suy w armii rosyjskiej, w roku 1917 znalaz si na froncie na Woyniu; udziela si jako agitator rewolucyjny w Armii Czerwonej (dziaalno tego rodzaju prowadzi m. in. w Permie). Po powrocie do kraju osiedli si w rodzinnej miejscowoci. Od 1931 roku nalea do Polskiej Partii Socjalistycznej "Wyzwolenie". Zmar 21 stycznia 1941 roku. Jachua Jzef, ks Rektor kocioa pod wezwaniem w. Katarzyny i kapelan szpitala w Szczebrzeszynie (ur. 27 listopada 1892 roku w Biaowodzie powiat kranicki, zm. 14 wrzenia 1961 roku). W pamici mieszkacw miasta zachowa si jako "dobry pasterz [ktry] dusz swoja kadzie za owce swoje". Nagrobek ks Jzefa Jachuy znajduje si na szczebrzeszyskim cmentarzu. "Jahoda" Anatol Szydoruk Dowdca oddziau (sotni) Ukraiskiej Powstaczej Armii, onierze ktrego w Palmow Niedziel 1945 roku zamordowali 23 mieszkacw Kryowa oraz 16 milicjantw, byych onierzy Batalionw Chopskich. Jakubik Zbigniew, ps. "Marek' onierz AK, operowany przez dr Klukowskiego po bitwie pod Osuchami; za namow Doktora napisa swoje wspomnienia z tego okresu - ukazay si w "Wydawnictwie Materiaw do dziejw Zamojszczyzny w okresie okupacji 1939 1944 t II" (Zamo 1946) zredagowanym przez Z. Klukowskiego. Zbigniew Jakubik jest rwnie autorem pracy "Czapki na bakier" (Warszawa 1977), pierwsze opowiadania opublikowa w

1949 roku. y w latach 1920 1976. Jan I Olbracht (1459 1501), od roku 1492 krl Polski. Za namow Jana Amora Tarnowskiego, waciciela Szczebrzeszyna wytyczy przez miasto drog wiodca z Ziemi Chemskiej do Wielkopolski, co wpyno korzystnie na gospodarczy rozwj Szczebrzeszyna. Janiszewski Fortunat Wykada w szczebrzeszyskim gimnazjum filozofi zmar 6 marca 1848 roku; pochowany jest na miejscowym cmentarzu wraz z trjk swoich dzieci, co moe sugerowa i profesor zgin nagle razem z nimi. Bardzo wymowne epitafium zamiecia na nagrobku ona: " Zgin zbyt wczenie dla Rodziny, Przyjaci i Uczniw, pozostawi w cikim alu on i dwoje dzieci" Fortunat Janiszewski y zaledwie 44 lata (* 1804 roku) Jankiel "Siulali" Nieznany z nazwiska yd szczebrzeszyski, przed wojn sprzedawa bibu do papierosw firmy "Solali", poniewa przy wymawianiu przekrca nazw obdarzono go przydomkiem "Siulali". Jankiel nie doczeka koca wojny zgin zastrzelony przez andarma - wiadkiem zajcia by mieszkaniec Kawczyna Edward Czuk, ktry opisa powysze zdarzenie w tekcie wspomnieniowym o zagadzie szczebrzeszyskich ydw, opublikowanym na amach Tygodnika Zamojskiego (1982 nr 36 s. 5 -9) - "dopadam do okna, bije tego Jankla "Siulali". Bije go caym rozmachem karabinu... A biedny Jankiel skona, paka, wi si w kurzu i prochu.." Janus Franciszek Wincenty Weteran powstania styczniowego, rodem z Bigoraja. Zmar 17 stycznia 1933 roku, jego pogrzeb przeksztaci si w wielk manifestacj patriotyczn. Jarmark w. Kiliana Organizowany jest corocznie w Skierbieszowie w dniu w. Kiliana 8 lipca (tradycja jarmarkw siga XV wieku) mona na nich kupi wyroby rzemiosa ludowego, swoj twrczo prezentuj piewacy ludowi z terenu Zamojszczyzny. jarmarki na Zamojszczynie W przeszoci odbyway si w: Annopolu, Bigoraju, Frampolu, Goraju, Janowie Ordynackim, Jzefowie k/Bigoraja, Krzeszowie, Krasnobrodzie, Szczebrzeszynie (w cigu roku byo tutaj sze jarmarkw w terminach: po Niedzieli rdpostnej, przed w. Filipem i Jakubem, przed w. Janem Chrzcicielem, po Wniebowziciu NMP, po w. Michale, przed w. Mikoajem), Tomaszowie, Tarnogrodzie, Zamociu - dane z roku 1885) Jarosz Aniela Nauczycielka, podczas okupacji udzielaa pomocy osadzonym w obozie przejciowym w Zwierzycu skromna, nie obnoszca si ze swoj prac uczynia wiele dobrego dla winiw. Pochowana jest na cmentarzu w Szczebrzeszynie; grobem opiekuje si rodzina Ksikw. (Katarzyna Ksiek) Jednacz (...) Gajowy w lasach kosobudzkich, wraz z koleg (nazwisko nieznane) wskaza Niemcom schron gdzie ukryway si cztery ydowskie rodziny ludzie ci zostali rozstrzelani przez andarmeri niemieck, ich skromny dobytek zabra kolega Jednacza. Obydwu gajowych rozstrzelali ydowscy partyzanci. (Eugeniusz Jereczek) Jehoszua, s. rabina Dawida z Zamocia Dopuci si plagiatu przypisujc sobie autorstwo pracy Meira ben Samuel ze Szczebrzeszyna

zatytuowane "Cook Haitim" ('Ucisk Czasw"), ktr wyda w przekadzie na jzyk rosyjski w publikacji " Cztenja w Obszczestwie istorji i drewnostiej" (Petersburg 1859); orygina autorstwa Meira ben Samuel ukaza si w 1650 roku w Krakowie. Jezierski Wojciech onierz kampanii wrzeniowej 1939 roku. Wsplnie z Jzefem Markiem organizowa sie konspiracyjn Zwizku Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Radecznicy. W maju 1942 roku przeszed do Batalionw Chopskich. Szlify podoficerskie zdoby w Wilnie; zadba o przechowanie w czasie okupacji sztandaru Ochotniczej Stray Poarnej z Radecznicy. y w latach 1914 1971) (Stanisaw Zybaa) Jeewski Wadysaw Rzdca klucza zwierzynieckiego, y w latach 1834 1892, jego nagrobek znajduj si na cmentarzu parafialnym w Szczebrzeszynie. Oprcz posady administratora zajmowa stanowisko dyrektora filii Banku Polskiego, by Radc Stanu. Jeo Wiktor "Olszyna" (1905 1942), z zawodu nauczyciel, od roku 1934 peni obowizki dyrektora szkoy powszechnej w Bondyrzu. Gdy wybucha wojna zorganizowa we wsi placwk Suby Zwycistwu Polski, aresztowany przez Gestapo przetrzymywany by w Zamociu, na Zamku w Lublinie a nastpnie wywieziony zosta do Auschwitz Birkenau gdzie zgin 25 listopada 1942 roku. jzyk "w okrtk" Tak nazywali bigorajscy sitarze swj zasb sw, ktrymi posugiwali si jeszcze w latach pidziesitych XX wieku. Nazwa "w okrtk" tumaczy si jako jzyk niezrozumiay, wyprowadzajcy w pole suchaczy. Skad leksykalny "okrtkowego" jzyka wywodzi si z wielu krajw Europy do ktrych docierali sitarze sprzedajc swoje wyroby Rumunia, Rosja, Wochy, Niemcy. Kilkanacie sw (30) z tego zapomnianego dzi jzyka zebra i opublikowa Micha Pkalski w XVIII tomie, cz. I "Prac i Materiaw Etnograficznych" (Wrocaw 1961 s.281); oto kilka z nich: wdka parucha, zodziej repik, paszport motyl. Jojna Kozak Zamojski zodziejaszek, nie wiadomo skd pochodzi; w czerwcu 1926 podczas jarmarku w Nowej Osadzie okrad mieszkaca Michaowa (Michalowa), gm. Suw Jana Kociuka na kwot 20 zotych. Jzefa Soroki i Jana Wjcika wspomnienia z Berezy Kartuskiej Obz w Berezie Kartuskiej w swym zaoeniu by obozem koncentracyjnym, w ktrym osadzano przeciwnikw rzdu sanacyjnego, zwaszcza komunistw. Jako taki funkcjonowa od 1934 roku; ostatnich winiw zwalniano z chwil wybuchu II wojny wiatowej. Nazw wzi od miasta Bereza Kartuska pooonego nad rzek Jasiod, ktre do roku 1939 naleao do Rzeczpospolitej Polskiej, obecnie Bereza Kartuska znajduje si na terenie Biaorusi. *** Jzef Soroka, rodem z Zamocia dziaacz polityczny zaangaowany w ruchu ludowym i modzieowym "Wici" (peni funkcj prezesa powiatowego) przebywa w osawionym obozie przez osiem miesicy od stycznia do sierpnia 1939 roku. Jego wspomnienia opublikowane w zbiorowej pracy "Bereziacy" wydanej nakadem Zakadu Historii Partii przy Komitecie Centralnym PZPR (Warszawa 1965) traktuj o sytuacji politycznej na Zamojszczynie w latach trzydziestych XX wieku, oraz o jego osobistych przeyciach w obozie. W omawianym okresie Zamojszczyzna bya istnym tyglem politycznym - "w organizacjach naszych na styku czterech powiatw tej czci wojewdztwa lubelskiego a kipiao", odbyway si manifestacje, a ktrych do historii przesza manifestacja ludowa w Szczebrzeszynie 4 czerwca 1934 roku z udziaem okoo 15.000 ludzi chopw i robotnikw; jak przystao na zaangaowanego w suszn spraw dziaacza politycznego Jzef Soroka take wzi w niej udzia. Jego wspomnienia z tamtego okresu s cenne nie tylko ze wzgldu na wydwik polityczny, ale rwnie dlatego, e pokazuj wczesn sytuacj spoeczn na zamojskich wsiach choby taka krtka relacja:" zaledwie w dziesi dni po burzliwej manifestacji w Szczebrzeszynie, na kilkanacie godzin przed moim aresztowaniem byem we wsi Ssiadka, gdzie wybuch wielki poar..." Pobyt w Berezie Kartuskiej wspomina Jzef Soroka jako "wychowywanie go na patriot" - "wystawia eb

chyba najgorszy kat Berezy, przynajmniej ja go tak oceniaem, Klusek. Przez cay czas mego pobytu w Berezie byem jego ofiar, wszdzie, gdzie mnie dopad, bi, byo to po prostu jego pasj." Po wyjciu z Berezy Jzef Soroka powoany zosta do wojska - 27 dywizji stacjonujcej w Kowlu. Przed wyjazdem na front poddany zosta ogldzinom lekarskim - " lekarz wojskowy w randze majora zwrci uwag na te prgi na moich plecach i zapyta: "co maj znaczy te "kiebasy" na plecach?" Odpowiedziaem mu, e to s "lekcje wychowawcze..." Sposb obchodzenia si z zatrzymanymi przez sub wizienn pozostawia wiele do yczenia, traktowani przedmiotowo, bici za najdrobniejsze przewinienie, a czsto bez przyczyny, wszyscy, ktrzy tam si znaleli przeszli tward szko ycia. To, co pozwolio im przetrwa to niezachwiana wiara w suszno wyznawanych pogldw, ktrym powicili si bez reszty, nadzieja w lepsze jutro, sprawiedliwo, ktra miaa kiedy nastpi. Obraz panujcych w Berezie relacji wizie suba wizienna oddaje wymowna wypowied Jzefa Soroki:" za co przyszede? [rozmowa stranika z zatrzymanym]. O ile aresztowany odpowiedzia, e nie wie pada rozkaz "skon!", i Klusek z ca si wali pi pa w siedzenie. I znw pytanie: a teraz wiesz za co ?..., a jak wizie poapa si, e trzeba powiedzie , e "za komunizm", wwczas Klusek z umiechem mwi: "trzeba ci byo s...synu od razu tak mwi. " Winiowie przebywajcy w Berezie Kartuskiej pracowali w rnych grupach zawodowych przy wszystkich niemal robotach na terenie obozu: w betoniarni, w pralni (tutaj szli tacy, ktrzy nie mieli ju si cign ng za sob - wspomina inny wizie tez z Zamojszczyzny - Jan Wjcik (nr obozowy 610), w kartoflarni. Winiowie pracowali jako szewcy, kowale, blacharze, sprztali pomieszczenia, w ktrych przebywali policjanci - "mona tam byo czasem znale w muszli klozetowej skrawek gazety. Naleao go dokadnie wymy, wygadzi, dobrze schowa, aby policjanci nie znaleli..., wieczorem zaczytywano si tymi strzpami, by sklei z nich obraz tego, co si dziao na wolnoci. " Najliczniejsz grup stanowili betoniarze, osoby wyznaczone do niwelacji terenu, oraz grupa karno wiczebna; strzega ich policja uzbrojona po uszy. Jan Wjcik podaje teksty pieni piewanych podczas jego pobytu w obozie: biaoruskiej, ktra koczya si sowami: "Nam nie straszny gumowyje paki, "Padnij", "czogaj", areszt, post, My nie sahniom pierad faszyzmam karki, My jszli i budziem ici na prost." oraz polskiej, piewanej przez grup betoniarzy, w ktrej pracowa: "Kostki twarde musz by w bereskiej betoniarni, Co dzie paa pac nam, co tydzie raport karny. Czego stoisz, bj si Boga, komendanta pana, Ma przyjecha delegacja, mwi z Lewiatana." Komendantem obozu, w okresie gdy przebywali tam Jzef Soroka i Jan Wjcik by pukownik Kamola Kurhaski (lub Kostka - Biernacki, tak wersje nazwiska podaje Jzef Soroka). Winiowie reprezentowali sob rne ugrupowania polityczne, wywodzili si z rnych rodowisk, zrnicowani byli pod wzgldem wieku i wyksztacenia. Obok rdzennych Polakw w Berezie odsiadywali swoje wyroki ydzi, jeden z nich Mendel Skrobek zwolniony w 1935 roku jako pierwszy opublikowa w Paryu broszur o straszliwych warunkach panujcych w obozie. jzefowska drukarnia hebrajska Zaoona zostaa w 1820 roku w Jzefowie przez rodzin Waxw, w zakadzie zatrudniano ponad sto osb. Hebrajskie druki z Jzefowa sprzedawano w Moskwie i Stambule, drukarnia funkcjonowaa do roku 1860. Przyczyny upadku byy dwie: konkurencja drukarzy warszawskich, oraz naoona przez wadze carskie cenzura; nie pomoga nawet pomoc ze strony Zarzdu Dbr Ordynacji Zamoyskiej. Jwiakowski Stefan (2.09. 1902 18.05.1962), z zawodu lekarz, przez wiele lat wiadczy usugi medyczne ludnoci Szczebrzeszyna i okolic pracujc w miejscowym szpitalu. Harcerz, uczestnik wojny 1920 roku; w 1939 roku podczas walk z okupantem zosta ranny pod wieciem. Stefan Jwiakowski peni obowizki szefa sanitarnego Obwodu Zamojskiego AK pod pseudonimem "Jaga", pochowany jest w kwaterze partyzanckiej na szczebrzeszyskim cmentarzu.

Judenrat szczebrzeszyski Rada ydowska powstaa w listopadzie 1939 roku na mocy rozporzdzenia szefa Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy na Generalne Gubernatorstwo Reinharda Heydricha. Do jej obowizkw nalea nadzr na czonkami gminy a dokadnie cise wypenianie rozkazw i rozporzdze wadz okupacyjnych. Szczeglnie przykrym bywa obowizek sporzdzania list czonkw spoecznoci ydowskiej przeznaczonej do obozw zagady - ydw szczebrzeszyskich wywoono do Beca, cikich robt, grupa ydw ze Szczebrzeszyna pracowaa przy budowie lotniska w Klemensowie, oraz przy pracach melioracyjnych w Bortatyczach, zbieranie naoonej przez Niemcw kontrybucji - "obbniono (zapisa w "Dzienniku.." dr Klukowski pod dat 18 lipca 1940 roku) starowieckim zwyczajem i rozlepiono na cianach zarzdzenie burmistrza, e wszyscy ydzi w wieku od 16 do 50 lat musz codziennie meldowa si w Judenracie..." 6 lipca 1940 roku szczebrzeszyski Judenrat potwierdzi odbir produktw ywnociowych i odziey pochodzcych z darw amerykaskich dla wysiedlonej i ubogiej ludnoci ydowskiej byy to niewielki iloci dziecicych trykotw, swetrw, sukienek, oraz: 14 kg tuszczu, 43 puszki skondensowanego mleka, 100 kg ytniej mki, 64 kg kaszy, 25 kg cukru. Kopia pokwitowania zostaa opublikowana w "Ksidze Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie" (Kiriat Yam 1984 s. 231). Jak bardzo z opini cieszy si szczebrzeszyski Judenrat pisze na amach wspomnianej Ksigi... Efraim Farber: "Cz czonkw z wielk gorliwoci, z wasnej inicjatywy pomagaa wykonywa bestialskie zarzdzenia wydane przeciwko ich cierpicym braciom. Pamitam przypadek, kiedy Judenrat otrzyma zarzdzenie niemieckie by dostawi do Beca 300 modych ludzi. Przewodniczcy Judenratu czcigodny, peen szacunku yd pilnujcy przykaza boskich spotka mnie wtedy na ulicy i zameldowa mi, ebym si stawi. Odpowiedziaem mu: "ja si nie stawi dobrowolnie do Niemcw, do niemieckich da." To on mi odpowiedzia "u mnie nie bdziesz mdrcem" (przekad z jidysz Adam Altman) Jurikwa Iwan Komendant powiatowy (bigorajski) policji ukraiskiej. Wsplnie z oddziaem policji ukraiskiej Wodzimierza Darmochwa z Tarnogrodu "Siczowyje Stryki" bra czynny udzia w pacyfikacji wiosek: Potok Grny, Dbrwka i Zagrki Ukraicy spalili wwczas 68 gospodarstw, zgino 18 osb, w tym ks. Nowosad. jurydyki szczebrzeszyskie Istniay w Szczebrzeszynie dwie po franciszkaska, skadajca si z czci dworskiej; w roku 1890 stanowia wasno L[eona?] Sajkiewicza, oraz po proboszczowska funkcjonowaa na prawach samodzielnej woci. jurysdykcja Jakuba Strepy Jakub Strepa, arcybiskup halicki na prob szlachty powiatu szczebrzeskiego Dymitra z Goraja i jego ony Beaty z Boego Daru, Janusza ze danowa, Mikoaja z Latyczyna, Zbyszka z Targowisk wczy w 1389 roku powiat pod administracj (nadzr) metropolii halickiej - oprcz proby szczebrzeszyskiej szlachty o podjciu korzystnej w skutkach decyzji zadecydowa take niedobr kadry kapaskiej (katolickiej) na tym terenie. Przyjcie zwierzchnictwa abp. Strepy nioso za sob pewne zobowizania ze strony miejscowej ludnoci - obciona zosta tzw. "dziesicin biskupi" - 12 groszy praskich paconych od anu uytkowanej ziemi, w tym 6 groszy na rzecz rektora kocioa pod wezwaniem w. Mikoaja w Szczebrzeszynie; dotychczas szczebrzeszyska szlachta pacia na rzecz miejscowego kleru dziesicin swobodn (wg. wasnego uznania). Zasad pobierania dziesiciny biskupiej (jak podaje T. M. Trajdos "Koci Katolicki na ziemiach ruskich") uregulowa w 1426 roku Wadysaw Jagieo wydajc "przywilej ustalajcy niepodwaalne zasady poboru wiadcze na rzecz arcybiskupstwa". K Kaczmarczyk Julian ps. "Lipa" Jeden ze wsporganizatorw "Stray Chopskiej", ktra skupiaa w swoich szeregach ludowcw z powiatu bigorajskiego, tarnobrzeskiego i niawskiego. Kaczmarczyk dowodzi oddziaem, ktry wszed w 1944 roku w skad I brygady Armii Ludowej Kafarski Micha Mieszkaniec Szczebrzeszyna - z zawodu kupiec, zmar w obozie w Dachau w roku 1941 "by to bardzo

spokojny czowiek, przeszed cikie koleje w Rosji, zrwnowaony, opanowany, z prawdziwie msk postaw znosi wszystkie przeciwnoci losu napisa o nim dr Z. Klukowski. "Kalendarz Prawosawny" Opublikowany zosta w latach trzydziestych XX wieku w Tomaszowskiej Spdzielni Wydawniczej "Gos Prawdy" w nakadzie 10. 000 egzemplarzy. "Kalendarz Seraficki " Drukowany by w latach 1926 1939; pierwszych dwanacie numerw ukazao si nakadem Redakcji Dzwonka III Zakonu we Lwowie ostatni, 13 numer wydany zosta w Radecznicy trzynastka to liczba antoniaska, 13 czerwca przypada uroczysto tego Cuwrcy napisa w przemowie O. Jan Duklan Michnar. Kalendarz drukowano w drukarni zwanej "Prowincjonalsk", ktrej moc przerobowa wynosia 1000 arkuszy na godzin. Miecia si w lokalu Kolegium Serafickiego OO. Bernardynw w Radecznicy, zecerami byli: Stanisaw witalski i Aleksander Stankiewicz. Oprcz "Kalendarza..." spod prasy drukarskiej wychodziy rne akcydensa, ulotki, czasopisma i. t. p. Drukarnia bya "oczkiem w gowie" Kolegium a "soneczkiem" Prowincji Bernardyskiej. Zaprzestaa prac wraz z wybuchem wojny. Okres wojenny przestaa nieczynna, po wyzwoleniu w 1944 roku nie wznowia pracy, a po 1950 roku zostaa zdemontowana i lad po niej zagin. "Kalendarz Seraficki " na rok 1939 zosta wydrukowany w nieznanej liczbie egzemplarzy nakad do koca nie zosta rozprowadzony. Jego cz przeleaa okres okupacji w magazynie. W roku 1944 po uruchomieniu szkoy zosta rozdany modziey, z tym, e wyrwano wtedy jedn kartk, poniewa pisano na niej bardzo le o ZSRR, a Zakon OO. Bernardynw ba si przykrych konsekwencji ze strony Bolszewikw z rodowodem Rosjan, bo dowiadczy od nich ju wiele zego w wieku XIX. Na tre Kalendarza... skadaj si informacje dotyczce: hierarchii Zakonu Serafickiego, sposobw oznakowania nowego roku w poszczeglnych krajach, spraw stricte religijnych jak: wykaz dni witecznych, postnych, czasw zakazanych, wit ruchomych, wykazu odpustw, oraz wiele materiaw o dziaalnoci Zakonu Braci Mniejszych (Franciszkanw), oraz OO. Bernardynw - w tym o roli jak odegrali w dziejach Radecznicy ( i okolic), gdzie przybyli w 1919 roku. Do czasu objcia przez nich kocioa pod wezwaniem w. Antoniego msze odprawiali kapelani armii austriackiej i polskiej, ale nie tylko. Znajduj si rwnie bardzo ujmujce wiersze "Z Nowym Rokiem" autorstwa Fr. Marka Pociechy, oraz Fr. Marka Piechoty - " Milion Ci nie zna" - milion Ci nie zna, a przecie Ty Panie za pogan take krwi przelae zdroje, kiedy wic wolno na wiecie nastanie, kiedy nadelesz nam krlestwo Twoje... Dziaalno OO. Franciszkanw i Bernardynw nie ograniczaa si w latach trzydziestych XX wieku do posugi duszpasterskiej w przydzielonej parafii Bracia wyjedali na misje. O tym traktuj teksty - " Franciszkaski posiew krwi w Chinach", przekadu ktrego z francuskiego na jzyk polski dokona O. Hipolit Legowicz (OFM), "Zakon franciszkaski a misje", autorstwa Fr. Jukudyna aby, czy Fr. Romana Pitoaja " W 25 lecie misji na Sachalinie". Mona take przeczyta opowiadanie o czasach kasaty radecznickiego sanktuarium, w. Antoniego autor tekstu O. Jan Duklan Michnar przytacza zabawne, a zarazem smutne zdarzenie ... wtedy dziekan zamojski ks. Szydoszyski noc wykrad obraz w. Antoniego i wywiz go do abu... Ozdob publikacji s "Staropolskie roraty" autorstwa Wadysawa Syrokomli, a ponadto relacje o losach powstaczego oddziau 1863 roku zorganizowanego przez radecznickiego bernardyna O. Hilarego - O. Hilary nie zwaajc na niebezpieczestwo, nie zwaajc na swj podeszy wiek urzdza zebrania wtajemniczonych i spiskowcw w sukmanach, czy to w czeladnej, czy w klasztorze, czy w ktrej z wiosek. Przy okazji odpustu, czy wizyty w dalszej stronie stara si pozyskiwa nowych czonkw... Zorganizowana przez O. Hilarego partia liczya okoo 300 ludzi. Wszyscy zebrali si w lasach k. Podlesia w ostatnich dniach marca 1863 roku. Powstacom od chwili wyruszenia z Radecznicy towarzyszy O. Hilary. Po kilku dniach poczyli si z wiksz grup w okolicach Goraja. Swj chrzest bojowy radeczniccy powstacy przeyli pod Zawichostem. Pod Batorzem oddzia zosta rozbity - z oddziau O. Hilarego niewielu zostao przy yciu. Kilkudziesiciu pado ju dawniej, kilkudziesiciu rannych przed bitw jeszcze pozostawiono w Chrzanowie, reszta zdziesitkowana stracia czno pomidzy sob. O. Hilary ranny powanie w prawe przedrami wraca na swoim siwku do domu... "Kalendarz Seraficki na rok 1939" jest bogato ilustrowany; zawiera midzy innym: zdjcie wczesnego papiea Piusa XI postrzeganego jako "papie misyj"; kocioa OO. Bernardynw we Lwowie, gdzie spoczywaj relikwie Bogosawionego Jan z Dukli, kocioa i klasztoru OO. Bernardynw w Radecznicy, gmachu w ktrym miecio si Kolegium Serafickie i drukarnia OO. Bernardynw, zdjcie maszyny na ktrej drukowano Kalendarz. Uzupenienie stanowi liczne ciekawostki, jak: wykaz lekarzy w Polsce na rok 1938 12. 427, co w przeliczeniu na liczb mieszkacw dawao 3,7 lekarza na 10.000 osb mieszkajcych w

wczesnej Polsce, wiadomoci astronomiczne, w tym przepowiednie pogody - bdzie burza, gdy sonko przypieka, jest parno, wychodz bawany, bydo ryczy niespokojne, ptaki si chowaj... Podano rwnie ciekaw statystyk odnonie liczebnoci Zakonu Franciszkanw w Polsce; w roku 1938 byo; 3 prowincje, 57 klasztorw, 253 kapanw, 174 klerykw, 322 braci laikw, 749 zakonnikw ogem, 96.000 tercjarzy (osb nalecych do tzw. Trzeciego Zakonu, ktre "podug rozmaitych zakonw yj w wiecie". (Stanisaw Zybaa, Regina Smoter Grzeszkiewicz) Kaleta Feliks Rodem ze Szczebrzeszyna, przed I wojn wiatow naucza dzieci z Podborcza (w rnym wieku) czytania i pisania zajcia odbyway si w mieszkaniu gospodarza o nazwisku Piwowarek. Kalmansohn Jakb Lekarz ydowski, pochodzi z Hrubieszowa. Studiowa medycyn we Francji i w Niemczech. Po uzyskaniu dyplomu lekarskiego na stae zamieszka w Warszawie; podczas obrad Sejmu Czteroletniego wypowiedzia si w kwestii rwnouprawnienia ydw, udziela si rwnie jako tumacz jzyka hebrajskiego; jest autorem pracy o Franku i Frankistach wydanej w jzyku francuskim. Kaminer Max Bigorajski drukarz okresu midzywojennego; w jego drukarni toczono: ogoszenia w jzyku polskim, anonse, biuletyny. Kamiski Wadysaw Syn nauczyciela z Hrubieszowa, w latach czterdziestych XX wieku czynnie zaangaowany w dziaalno agitacyjn, si sprawcz ktrej by ks. Piotr ciegienny - we wrzeniu 1844 roku w kociele pobenedyktyskim na w. Krzyu w Kielcach mia zachca wiernych do "skupienia si koo sztandaru Matki Boskiej przeciw wrogom jej ojczyzny i wolnoci ludu", co zostao zrozumiane przez jako zapowied powstania. Wadysaw Kamiski aresztowany zosta 25 padziernika 1844 roku w Kielcach w aptece Floriana Pantoczka. Kania Piotr Rolnik z Grdka n. Bugiem (gm. Hrubieszw) kolekcjoner zabytkw archeologicznych; Jacek Rogatko, archeolog tak pisze o nim: "jego poszukiwania cechuj si systematycznoci, a uzyskane w ich trakcie materiay s zawsze dokadnie lokalizowane w terenie". Kolekcja Piotra Kani liczy bardzo wiele okazw s to: narzdzia krzemienne, wyroby kamienne, gliniane, metalowe i kociane. Kapalski Franciszek, ks Posta znana i lubiana w szczebrzeszyskim rodowisku - pracowa tutaj w latach 1937 1947, szczeglnie w okresie okupacji ks Kapalski okazywa swoja trosk i uczynno wzgldem potrzebujcych "zajmowa si mniej kapastwem, a wicej szukaniem pomocy dla innych"; przy pomocy mieszkacw miasta gwnie kobiet i dzieci organizowa doran pomoc dla wysiedlonych z Poznaskiego, dziki jego staraniom znaleziono dla nich lokal w jednym z opuszczonych domw ydowskich. Z inicjatywy dr Klukowskiego zorganizowany zosta Komitet Opieki nad rannymi onierzami na jego czele stan ks Franciszek Kapalski. Dr Klukowski napisa o nim w "Dzienniku z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944" "Czonkowie Komitetu, a przede wszystkim ksidz Kapalski skupuj rozmaite artykuy..., sowem okazano mi naprawd rzeczow pomoc, bez ktrej mowy nie ma, ebym mg szpital utrzyma i obsuy taka liczb rannych". Ksidz Kapalski peni take obowizki kapelana Zamojskiego Inspektoratu Armii Krajowej. Kapan Feliks Urodzony 30 sierpnia 1893 roku w Zamociu. Samouk. Do roku 1915 pracowa jako murarz w Zamociu, Ostrowcu Kieleckim i Dblinie; w latach 1915 1917 robotnik w fabryce drutu w Aleksandrowsku. Czonek Socjaldemokracji Krlestwa Polskiego i Litwy najwiksz aktywno partyjn przejawia w latach 1915 1918, uczestnik Rewolucji Padziernikowej. W okresie 1913 - 1930 udziela si w pracach Komunistycznej Partii Polski, gdzie wystpowa pod pseudonimem "Fulek", "Biskup", aresztowany przebywa w wizieniu w latach 1923 1924, 1925, 1926, 1939. Po wyzwoleniu (1945 1948) czonek Polskiej Partii Robotniczej. Zmar 16 listopada 1963 roku w Warszawie. kapani z Trzsin

Trzsisk parafi na przestrzeni lat 1922 - 1995 zarzdzao dziewiciu ksiy, obecnie rezydujcy od 1996 roku ks. kanonik Julian Brzezicki jest jedenastym proboszczem na tej placwce - byli to wedug sporzdzonej przez niego listy nastpujcy kapani: ks. Jzef Gadysz od wrzenia 1925 roku do wrzenia 1928 roku - zaoy "stra ogniow"(poprzedniczk stray poarnej w Czarnymstoku) potrzebn zapewne do obrzdku paschalnego przy symbolicznym grobie Chrystusa. W skad nowo utworzonej parafii nad ktra sprawowa opiek duszpastersk weszy wioski: Trzsiny, Smory, Buczyn, cz Kol. Teodorowskiej pod nazwa Budy Komodziaskie (z parafii Radzicin), oraz Czarnystok i i Wlka Czarnostocka. ks. Antoni Peret - wrzenia 1928 roku do lipca 1929 roku. ks. A. Padziski od 17 lipca 1929 do 5 kwietnia 1930, m. in. b. ks. Zygmunt Pisarski od 2 maja 1930 roku do 8 lutego 132 roku. W roku 1931, co odnotowano w Kronice Szkoy w Czarnymstoku, ks. Pisarski naucza tutaj religii. W 1999 roku w Trzsinach odrestaurowano dawny budynek Ordynacji Zamoyskiej, tzw. "organistwk", w ktrym utworzono Dom Katolickiego Stowarzyszenia Modziey placwka otrzymaa imi b. ks. Zygmunta Pisarskiego. Powicenia tablicy dokona 12 czerwca 1999 roku Jan Pawe II podczas pobytu w Zamociu; uroczyste otwarcie Domu... miao miejsce dnia 7 listopada 1999 roku, powicenia i otwarcia dokona ks. bp. Mariusz Leszczyski. ks. Jan Odak od 8 lutego 1932 roku do lutego 1936 roku. ks. Jzef Perskiewicz od lipca 1936 roku do 8 kwietnia 1945 roku - w 1943 roku wraz z mieszkacami parafii, ludnoci z Trzsin, Czarnegostoku trafi do obozu przejciowego w Zwierzycu gdzie suy duchow i fizyczn pomoc swoim wspwyznawcom - "ks. Perskiewicz z parafii Trzsiny opatrywa rannego, ktrego Niemiec postrzeli w rk...,". ks. Kazimierz Gsiorowski od kwietnia 1945 roku do 7 lutego 1953 roku sprawowa duszpastersk opiek nad Zwizkiem Maryi Niepokalanej zaoonym przez parafianki - mode kobiety, prac ktrych kierowaa Antonina Picirek. Do Zwizku... naleay: Marianna Smoter, Helena z Sobczakw Wronowa, Leokadia Pacyk (jej matka pochodzia z ypw), siostry Krzysztoniwny - Janina, Natalia i Genowefa, Helena Furlepa, Paulina Furlepa, Helena Furlepa (wydana za m na Trzsiny), Janina Ryba, Malinowska (...) z Wlki Czarnostockiej, Janina Sobczak, Genowefa Smoter, Janina osiewicz z Wlki Czarnostockiej, Leokadia Furlepa (siostra Pauliny), Janina Wrona z Wlki Czarnostockiej, podczas sprawowania przez niego duszpasterskiej opieki nad parafi nasze strony odwiedzi w 1947 roku wczesny biskup lubelski Stefan Wyszyski. W Czarnymstoku wita Jego Ekscelencj penicy obowizki ministranta Stanisaw Rapa, a pniej na kolanach biskupa pojecha wraz z nim furmanka do Trzsin.. ks. Jan Mazur od 7 marca 1953 roku do 24 sierpnia 1957 roku - podczas okupacji ks. Mazur by winiem obozu koncentracyjnego w Dachau. Po powrocie z obozu zapad na zdrowiu; pobyt w Trzsinach by dla niego bardzo wskazany z uwagi na wymienite wrcz w tych okolicach warunki zdrowotne - "czsto spacerowa po lesie, wdycha zdrowe, rzekie powietrze mwic, e to mu bardzo pomaga". W pamici parafian zapisa si jako dobry kapan, dobrze sprawujcy posug duszpastersk. ks. Stanisaw Szubartowski - od 8 grudnia 1957 roku do kwietnia 1970 roku - w "Kronice parafii Trzsiny" zachoway si poczynione przez niego notatki, m. in. z roku 1965, z ktrej dowiadujemy si (przy okazji prymicji ks. Edwarda Borsuka ze Smorynia), i ks. Stanisaw Szubartowski przed objciem probostwa w Trzsinach peni obowizki rektora kocioa w. Ducha w Kraniku Lubelskim i prefekta szk kranickich. ks. Wacaw Daruk od 5 kwietnia 1970 roku do 17 czerwca 1996 roku - urodzi si dnia 15 sierpnia 1928 roku we wsi Zadbce, w powiecie hrubieszowskim, po ukoczeniu Gimnazjum i Liceum Biskupiego w Lublinie w 1949 roku rozpocz studia teologiczne w Wyszym Seminarium Duchownym w Lublinie. wicenia kapaskie otrzyma dnia 20 lutego 1955 roku z rak biskupa lubelskiego Piotra Kawy. Pracowa jako wikariusz w parafiach abunie i Milejw. W roku 1965 zosta rektorem kocioa witego Ducha w Kraniku. W trzsiskiej parafii pracowa do przejcia w stan emerytalny w 1996 roku. Ksidz Wacaw Daruk zmar 12 kwietnia 2005 roku w szpitalu w Szczebrzeszynie po dugiej i cikiej chorobie; pogrzeb odby si w pitek, 15 kwietnia w parafii Trzsiny o godz. 11.00. Mszy w. pogrzebowej przewodniczy zamojski biskup pomocniczy Mariusz Leszczyski.(ks. Julian Brzezicki, proboszcz parafii Trzsiny) Kardasz Andrzej Pierwszy wjt gminy Stary Zamo, wybrany na urzd po roku 1954. "Karol" Kryptonim plutonu stacjonujcego w rejonie Szczebrzeszyna. Karpiski Andrzej Dziekan szczebrzeszyski, wraz z innymi z terenu Zamojszczyzny bra udzia w obradach Synodu Zamojskiego w 1720 roku, ktry zorganizowano w celu "urzdzenia kocioa ruskiego..". Przyjto wyznanie wiary zatwierdzone przez papiea Urbana VIII - wszystkie klasztory prawosawne wczono do reguy

bazyliaskiej. Uchway Synodu zatwierdzi nastpca Urbana VIII papie Benedykt XIII. Kasa Przezornoci i Pomocy Urzdnikw Ordynacji Zamojskiej Utworzona zostaa w 1904 roku staraniem Maurycego hr. Zamoyskiego. Statut Kasy opracowa sekretarz Zarzdu Gwnego Ordynacji Stanisaw Jasiski. Gwnym zadaniem Kasy bya realizacja celw emerytalnych, zapomogowo poyczkowych. Czonkiem Kasy mg zosta kady penoletni etatowy pracownik ordynacji, ktrego roczna pensja wynosia ponad 200 rubli; w roku 1911 do Kasy naleao 165 urzdnikw. Jej pracami kierowa: Zarzd, Rada Przedstawicielska (zwana zamiennie Rad Reprezentantw) w iloci 12 osb, oraz Komisja Rewizyjna reprezentowana przez trzy osoby. Kasa Zapomogowo - Oszczdnociowa Ordynacji Zamoyskiej Utworzona zostaa z inicjatywy Maurycego hr. Zamoyskiego w 1905 roku dla uczczenia 300 rocznicy mierci zaoyciela Ordynacji Jana Zamoyskiego. Celem Kasy... byo zabezpieczenie bytu pracownikw ordynackich oraz ich rodzin w razie mierci ktregokolwiek z czonkw Kasy....Na jej rzecz ordynat wpaci jednorazowo 60.000 rubli. Dla zasilenia funduszy Kasy potrcano wkady w wysokoci: od zarobkw wynoszcych 200 499 rubli 7% od zarobkw wynoszcych 500 797 rubli 8% w razie wypadku lub choroby czonkowie Kasy... otrzymywali zapomog, a wdowy i dzieci po zmarym miay prawo do "znaczniejszej zapomogi". Ustawa Kasy Zapomogowo Poyczkowej obja pracownikw dbr ordynackich pooonych w powiatach: zamojskim, krasnostawskim, tomaszowskim, hrubieszowskim, bigorajskim i janowskim, oraz pracownikw zatrudnionych na terenie nieruchomoci pooonych w Warszawie. Kawa Szczepan Mieszkaniec Dugiego Kta (pow. bigorajski), dziaacz spoeczny, wsporganizator stray poarnej w Dugim Kcie - prowadzi kronik oddziau; odznaczony Zotym Znakiem Zwizku OSP. Kazerski Stanisaw Ziemianin, 1 wrzenia 1936 roku w jego mieszkaniu w Zamociu odbyo si spotkanie ziemian z powiatw: zamojskiego, tomaszowskiego i hrubieszowskiego celem omwienia ruchu ludowego wywoujcego zastraszajce obawy w czci zamieszkiwanych przez uczestnikw zebrania powiatw. Kaznodzieje i ministrowie Zamojszczyzny) imi i nazwisko ks. Stanisaw Zajczkowic ks. Crocius ks. Jan Grzybowski ks. Daniel Roborius ks. Adam ks. Nerlich Wojciech Jan Radziszowski obodziski Tomasz Gorzkowski Adam z Sandomierza Jan Grzybowski Grzegorz Milicius Jan Biskupski Marcin Crocinus Sebastian Cropcius kalwiscy w zborach zamojskich (zlokalizowanych na terenie

lata pracy 1639 od 1616 zm. 1641 zm. 1649 1599 ostatni kaznodzieja 1586 1595 1596 1598 1599 1602 1604 1609 1614 1620

miejscowo Krasnobrd Bigoraj Bigoraj Bigoraj Radzicin Radzicin

peniona funkcja kaznodzieja kaznodzieja kaznodzieja kaznodzieja kaznodzieja

Radzicin

ministrowie

Wawrzyniec Donik Baltazar Kawaturski Wojciech Grabiec Stanisaw Orowski Piotr Gilowski S. Prusicki Jerzy Pontanus Piotr Milicius Jan Wgierski (?) Pawe Obrbski Jan Dbski Andrzej Jezierski Wojciech Czechowicz Mateusz Rakw Piotr Artomius Iwan Wandlowius Wojciech Grabiec Myslowicius Krzysztof Serpentyn Grzegorz Jankowski Jan Bochnicius

1627 1586 1602 1603 1603 1660 1547 1622 1623 1610 1606 - 1610 1570 1582 1586 1595-1600 1600-1601 1601 1602

Krasnobrd

ministrowie

Mokrelipie

minister

Bigoraj

ministrowie

Kryw

ministrowie

Kelles Krauz Kazimierz Urodzony w Szczebrzeszynie 2 marca 1872 roku, socjolog, teoretyk i dziaacz Polskiej Partii Socjalistycznej, publicysta - by najstarszym synem Michaa i Matyldy z Daniewskich. Przodkowie Kazimierza Kelles Krauzego wywodzili si ze szlachty kurlandzkiej osiadej w XVI wieku w Polsce, mia tym samym prawo uywania tytuu barona, co wykorzysta w okresie, gdy by zaangaowany w dziaalno konspiracyjn uywa tego tytuu w listach do ony, dodatkowo piecztujc je sygnetem herbowym. W latach 1882 1890 ukoczy gimnazjum w Radomiu, w roku 1892 wyjecha na studia do Parya nauk rozpocz na Sorbonie, by po roku przenie si do Collge Libre des Sciences Politiques, gdzie studiowa socjologi i ekonomi. Kazimierz Kelles Krauz prowadzi prace naukowo - badawcze z zakresu socjologii. Wystpi na I Midzynarodowym Kongresie Socjologii (4 padziernika 1849 roku). W roku 1901 osiedli si z rodzin w Wiedniu, nawiza wwczas blisze kontakty z przedstawicielami Polskiej Partii Socjaldemokratycznej (PPSD) Galicji i lska. Zmar w miejscowoci Pernitz (Dolna Austria) 24 czerwca 1905 roku pochowany zosta na cmentarzu Centralnym w Wiedniu; w roku 1962 ukazao si dwutomowe wydanie jego Pism Wybranych, ponadto autorstwa K. Kelles Krauzego s: Klasowo naszego programu (1894) Socjologiczne prawo retrospekcji (1898) Rzut oka na rozwj socjologii w XIX w. (1901) Darwinizm w socjologii (1903) Socjologia i psychologia (1904)

Kilka wanych zasad rozwoju sztuki (1905)Portrety zmarych socjologw (1906) Wybr pism politycznych (1907) Materializm ekonomiczny (1908)

Kicki Sebastian Proboszcz szczebrzeszyski; w roku 1593 uzyska od Jana Zamoyskiego pozwolenie na oddanie w dzieraw na okres trzech lat Suowa i Suwka, ktre to wsie stanowiy uposaenie kocioa pod wezwaniem w. Mikoaja w Szczebrzeszynie. Kiesewetter Ludomir Rodem z powiatu hrubieszowskiego, wykona ambon i drzwi katedry lubelskiej, a take pikny komplet mebli znajdujcy si w posiadaniu osb prywatnych w Hrubieszowie. Kielicki Mikoaj Pierwszy infuat zamojski, proboszcz szczebrzeszyski, oficja chemski; wasnym sumptem i staraniem wznis w 1620 roku murowany koci w Szczebrzeszynie w miejsce drewnianego fundowanego przez Dymitra z Goraja. Budynek by konsekrowany przez biskupa chemskiego Jerzego Zamoyskiego. Okoo 1644 roku zosta spustoszony i spalony przez Tatarw. Kolejni proboszczowie szczebrzeszyscy odbudowywali go ze zniszcze; ostatnie prace wykoczeniowe przeprowadzi ks. Jan Unikowski. W roku 1668 koci zosta na nowo konsekrowany przez biskupa sufragana chemskiego Mikoaja wirskiego. Kijowski (...) Lekarz, mieszkaniec Szczebrzeszyna (jak podaje Jan Jurczykowski) weterynarz) dzierawi gospodarstwo rolne w Brodach maych k/Szczebrzeszyna. Razem z dr Boruckim (take weterynarzem) przeprowadzali w okresie midzywojennym kontrole sanitarne misa pochodzcego z uboju, przeznaczonego do sprzeday. Na skutek przeprowadzonej po wyzwoleniu reformy rolnej zlikwidowano jego majtek, z ktrego (relacja o. Wacawa Ponki) OO. Bernardyni z Radecznicy "za cen 31.000 zotych kupili mocarni parow, kierat wialni i sieczkarni. "Kilka prawd z ekonomii politycznej" Praca autorstwa Andrzeja Augusta Zamoyskiego; jedn, cenn myl pochodzca z z tego dziea przyj Zesp Redakcyjny Teki Zamojskiej za swoje motto: "nie wierzymy tym pismom, co namitnociom tylko dogadzajc, uczucia podburzaj i krzywi; uwierzmy raczej w prac, w nauk, ktra nam pomoe do wygodnego wypeniania naszych obowizkw codziennych, bo duo zalegoci mamy, a nieodrobienie ich ciy na naszem sumieniu: praca za do szczcia si naszego przyoy" Kimaczyski Antoni Wikariusz szczebrzeszyski, dnia 22 lipca 1917 roku udzieli w miejscowym kociele parafialnym lubu Michaowi Bartnikowi (synowi Jacentego i Antoniny z Hanakw) z Mariann Bartnik (crk Adama i Zofii z Poniakw)pniejszym rodzicom ks. prof. Czesawa Bartnika, autora autobiograficznej pracy "Mistyka wsi" (Radom 2003), w ktrej mona odnale rwnie wtki szczebrzeszyskie. Kleiner Symcha Syn Efraima Fiszla z Hrubieszowa. Gramatyk hebrajski i egzegeta biblijny. Po mierci matki opiekowa si nim dziadek, ktry poprosi Abrahama Sterna o edukacj wnuka. Symcha Kleiner jest autorem prac: "Dobry komentarz do Ksigi Hioba" (Lww 1834, Warszawa 1838), "Ma Male" o rdosowach jzyka hebrajskiego (Warszawa 1836). klemensowskie starodruki W liczbie ponad tysica (z XVI i XVII wieku) pochodzce z Biblioteki Zamoyskich w Klemensowie przechowywane byy do czerwca 2005 roku w Wojewdzkiej Bibliotece Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie; ksigozbir liczy ok. 13. 000 woluminw, w tej liczbie tak unikalne publikacje jak: "Herby rycerstwa polskiego" Bartosza Paprockiego (Krakw 1584), "Saxsonia" Albertusa Krantza (Frankfurt 1575), "Historia Polonica" Jana Dugosza (1615). Decyzj prezydenta miasta Zamocia Marcina Zamoyskiego przekazany zosta Miejskiej Bibliotece Publicznej w Zamociu. Klemensw

Pocztki miejscowoci sigaj XVIII wieku wiemy, e na mocy dekretu cesarza Jzefa II z 1772 roku potwierdzajcego Ordynacj Zamoysk - posiadoci ordynackie, w obrbie ktrych by ju Klemensw podzielone zostay na klucze dbr, miejscowo znalaza si wwczas w kluczu szczebrzeskim. Cz gruntw nalecych do Bodaczowa, na ktrych z czasem powsta Klemensw odstpili w latach 1744 1745 Franciszkanie zamojscy Tomaszowi Antoniemu Zamoyskiemu, ktry wybudowa na nich (ulegajc probom swej ony - Anieli Teresy Michowskiej) pnobarokowy, jednopitrowy murowany paac - obiekt zosta ofiarowany synowi ordynatorstwa - Klemensowi. Projektantami paacu byli: Jan Andrzej Bem i Jerzy de Kawe, budowniczym - Jan Columbani. Paac wystawiony zosta w latach 1747 - 1767; kilkakrotnie by przebudowywany. W latach 1842 - 1857 w Klemensowie funkcjonowaa szkoa ogrodnicza prowadzona przez pozostajcego do dyspozycji Zamoyskich ogrodnika Sierugowskiego - placwka przestaa istnie z chwil gdy klemensowski park przekazany zosta w dzieraw na okres 12 lat. Klemensowska rezydencja Zamoyskich bya miejscem spotka "Klemensowczykw" - ziemiaskiego ugrupowania zorganizowanego przez Andrzeja hr. Zamoyskiego (istniao w latach 1843-1847, w pracach ugrupowania udzielali si m. in: L. Grski i W. Grabiski; w roku 1858 Klemensowszczycy zainicjowali powstanie Towarzystwa Rolniczego); podczas dorocznych spotka dyskutowano nad problemami modernizacji rolnictwa, jego aspektw technicznych i spoecznych, z priorytetowym zagadnieniem. Andrzej hr. Zamoyski prowadzi w pobliskim Michalowie i Deszkowicach wzorcowe folwarki, ktre odwiedzane byy przez Klemensowczykw podczas tyche zjazdw, wspredagowa rwnie Rocznik Gospodarstwa Krajowego. W roku 1895 z inicjatywy ordynata Maurycego hr. Zamoyskiego uruchomiono w Klemensowie cukrowni (funkcjonowaa do roku 2004) - obiekt zosta zlokalizowany zosta na gruntach wsi Bodaczw. Pierwszym dyrektorem cukrowni by Micha Lubiski, w roku 1912 funkcj t peni in. Wyszyski. Pierwsza kampania cukrownicza uruchomiona zosta pod koniec 1895 roku - surowiec przerobowy, buraki uprawiano na gruntach ordynackich, take miejscowi chopi mogli sprzedawa zasiane przez siebie buraki. Dla potrzeb zakadu uruchomiono sie kolei wskotorowej o dugoci 50 km cznie, ktr obsugiwao 6 parowozw i 90 wagonw. W latach trzydziestych ubiegego wieku cukrownie wydzierawiono spce akcyjnej "Towarzystwo Cukrowni i Rafinerii Klemensw". W roku 1940 obowizki dyrektora peni Stanisaw Maliski. Po wyzwoleniu cukrownia zostaa zmodernizowana; najwiksz moc przerobow uzyska zakad w latach szedziesitych ubiegego wieku - produkowano wwczas rocznie ok. 12.000 ton cukru. W okresie midzywojennym (1905 rok) z inicjatywy dziaaczy ludowych - Jana Korby i L. ledziskiego powstao w Klemensowie Koo Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS). Szerokim echem na Zamojszczynie odbio si zorganizowanie w Klemensowie i Szczebrzeszynie w 1920 roku obchodw Dnia lska Cieszyskiego, (ktremu grozio oderwanie od Polski i przyczenie do Czech), poczonych z akcj charytatywn na rzecz Macierzy Szkolnej. Staraniem Rodziny Zamoyskich zorganizowany zosta (take w okresie midzywojennym) w paacu teatrzyk przy ktrym funkcjonowao kko recytatorsko - dramatyczne. W pracy kka zaangaowana bya modzie z okolicznych zamonych rodzin oraz czonkowie Towarzystwa Gimnastycznego "Sok" ze Szczebrzeszyna ( m. in. Kazimiera Kape) pozostajcego pod opiek Adama Zamoyskiego z Kozwki. Kko miao swoje locum przy cukrowni w Klemensowie, a wszystkie inscenizacje odbyway si w paacu klemensowskim, na premierach poza ordynatorstwem bywali: plenipotent - Stanisaw Grabski, przyjaciele Zamoyskich, urzdnicy ordynaccy, modzie szlachecka z okolicznych dworw; rekwizyty sprowadzano z Warszawy. Podczas okupacji w Klemensowie Niemcy zorganizowali lotnisko - pod dat 17 marca 1941 roku dr Klukowski zapisa: Ludno jest zaniepokojona olbrzymimi zapasami benzyny, cay wygon koo cukrowni zaoony beczkami, w parku paacowym w Klemensowie pomidzy drzewami beczki z benzyn uoono w 3 warstwy - jedna na drugiej. Oprcz benzyny, zdaje si, e gromadz jakie inne materiay. Na lotnisku robota wre od rana do nocy. Przyjechao bardzo duo lotnikw. Ruch samochodowy wzmoony. W czerwcu 1943 roku w klemensowskim paacu zatrzymay si due oddziay andarmerii i SS. Funkcjonujca pod niemieckim zarzdem Cukrownia stanowia akomy ksek dla miejscowego (zamojskiego) Ruchu Oporu z tej prostej przyczyny - braku podstawowych rodkw spoywczych, do ktrych niewtpliwie nalea cukier w czerwcu 1944 roku radeczniccy partyzanci dokonali napadu na gospodarstwo rolne w Michalowie i cukrowni Klemensw - wspomina onierz Batalionw Chopskich z Radecznicy Wadysaw Jezierski zbirk onierzy BCh z placwek Radecznica, Zaporze, Zaburze, Gorajec i placwek pobliskich zwoano w Kolonii Zaburze (na winiarkach) na godzin 22 - g. Na akcj wyruszono przez wie Szperwka do mostu na szosie Szczebrzeszyn - Rozopy; przy mocie odcito druty telefoniczne. Jedna grupa udaa si do gospodarstwa Michalw, druga z wozami konnymi do Cukrowni Klemensw. Z Michalowa zabrano kilkanacie sztuk byda i koni (byy to sztuki majce licencj) i zabito tam kilka sztuk trzody chlewnej, zabierajc je na furmanki; w stajni moich rodzicw (Jezierskich w Radecznicy) bya przetrzymywana klacz

przez kilka dni. Po wyzwoleniu cz zwierzt wrcia do gospodarstwa Michalw. Z Cukrowni Klemensw zabrano kilkanacie ton cukru. Otrzymalimy po 10 kg cukru; cukier wydawano nam w piekarni Bogdana Strusiskiego w Radecznicy; furmani dostali po 30 kg cukru. O innej akcji, zorganizowanej przez miejscowych [klemensowskich] partyzantw (z oddziau "Podkowy") opowiada crka jednego z nich - Jana Loca Maria Loc - Oczko: jak sobie przypominam z opowiada, mj tata wraz ze swoim bratem Bolesawem bra udzia w akcji lokalnej, kiedy to oddziay AK uniemoliwiay przetransportowanie armii niemieckiej ywnoci na wschd. Ta akcja miaa miejsce midzy mostami w Michalowie. Pniej bya obawa na akowcw zaangaowanych w t akcj, wskazano nazwisko mojego taty. Tata ukry si wtedy u mojego dziadka, a swojego stryja w gajwce Krzywe zlokalizowanej w lasach kosobudzkich. Dziadek Jzef tez bardzo pomaga w wojn onierzom AK. Zawsze mieli schronienie, jak to si mwi - wikt i opierunek. W AK bya wwczas konspiracja - mj tata po mierci swego brata, kiedy jego ona i crki staray si o rent rodzinn, t wojenn - chcia im pomc i co najciekawsze nie zna pseudonimu stryjka Bolesawa, nie zna te nikt z rodziny, a trzeba byo udowodni jego przynaleno do AK. Okazao si e archiwa znajduj si w Londynie...Przy okazji dowiedziaam si, e tata mia pseudonim "Gsienica". Klimczuk Zofia Pielgniarka ze szczebrzeszyskiego szpitala, pracowaa tutaj w 1919 roku kiedy do miasta przyjecha dr Zygmunt Klukowski by obj posad dyrektora w szpitalu. W roku 1931 Zofia zachorowaa na zapalenie opon mzgowych zmara w Szczebrzeszynie, przed mierci podyktowaa swoje wspomnienia dr Klukowskiemu; rkopis dotychczas nie opublikowany znajduje si w depozycie na Katolickim Uniwersytecie Ludowym. Zofia Klimczuk bya siostr zakonn prawosawnego klasztoru eskiego w Radecznicy. klucz szczebrzeski Klucz szczebrzeski by jedn z najbardziej zaludnionych, a ponadto dochodowych jednostek organizacyjnych w caej Ordynacji Zamoyskiej - wedug szacunkw w 1605 r. roczne przychody ze wszystkich majtkw Ordynacji wynosiy ok. 200 tys. z rocznie, z klucza szczebrzeskiego w tyme roku spodziewano si osign rocznego przychodu ok. 12 tys., w tym zysku ok. 6 tys. zotych. Klucz liczy 653,3 km powierzchni, Stanowi wic prawie 18% dbr caej Ordynacji co dawao mu trzecie miejsce pod wzgldem obszaru. By take jednym z najsilniej zaludnionych i najbogatszych kluczy w Ordynacji. Skada si ze: Szczebrzeszyna, Biaobrzegw, Bonia, Bodaczowa, Bortatycz, Brodu Starego i Brodu Nowego (Wooskiego), Deszkowic, Grecka, Kawczyna, Kosobud, Michalowa, Niedzielisk, Nielisza, Obroczy, Poskiego, Powaki (wie dzi nie istniejca), poowy Pniowa, Radecznicy, Rozp, Siedlisk, Suowca, Suowa, Suwka, Toplczy, Topornicy, Turzyca, Wielczy, Wieprzca, Wlki Wieprzeckiej, Wszepec (wie dzi nie istniejca), Wysokiego, Wywoczki, Zarudzia, Zojca, rebiec, urawnicy. Wrd wykazanych wsi znajdowao si 7 wsi szlachty lennej (Topornica, rebce, Nielisz, Radecznica, Suowiec, Powaka i Pniw) oraz 2 wsie stanowice uposaenie plebana szczebrzeszyskiego (Suw i Suwek). Na obszarze Ordynacji leaa ponadto wie Hya wasno franciszkanw szczebrzeszyskich; do klucza szczebrzeszyskiego naleao take 5 folwarkw. Klukowski Zygmunt Dyrektor szczebrzeszyskiego szpitala w latach 1916 1946, bibliofil Order Biaego Kruka, kronikarz wydarze jakie miay miejsce podczas okupacji na Zamojszczynie - zawar je w "Wydawnictwie Materiaw do dziejw Zamojszczyzny w latach wojny 1939 1945"; w obrbie tego cyklu wydawniczego ukaza si rwnie Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944 (Lublin 1958). Dane opublikowane we wspomnianym "Wydawnictwie..". zostay wykorzystane jako materia dowodowy na Procesie Norymberskim w 1946 roku, gdzie Zygmunt Klukowski wystpi w charakterze wiadka eksterminacji ludnoci Zamojszczyzny przez niemieckiego okupanta. Relacje z z przebiegu procesu zostay opublikowane w Kamenie: R. 23: 1946, nr 11 s. 11 13 "Listopad w Norymberdze 1946. Notatki wiadka w procesie". O pobycie dr Klukowskiego w Norymberdze wspomina take synowa doktora, a ona jego syna Jerzego Wanda Klukowski w pracy "Dangerous journey to freedom" (New York 1990). W Biuletynie Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. V, Pozna 1949 s. 173 201 znalazy si relacje autorstwa Z. Klukowskiego o pacyfikacji Zamojszczyzny - "Pacyfikacje i egzekucje w powiecie zamojskim w latach 1939 1944". Fragmenty "Dziennika z lat okupacji..." dotyczce zagady szczebrzeszyskich ydw zostay opublikowane w Biuletynie ydowskiego Instytutu Historycznego. 1956 nr 19/20 s. 207 241, oraz w kwartalniku tego Instytutu wydawanym w Polsce w jzyku jidysz: "Bleter Far

Geszichte" (1951 t. IV z.4.) Bibliografia prac dr Zygmunta Klukowskiego jest do rozlega. Ksigozbir Dr Klukowskiego zdeponowany zosta w bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, tam tez znajduje si kilka prac w rkopisach, dotychczas nigdzie nie publikowanych do tych, ktre ycz bezporednio Zamojszczyzny naley zaliczy: Imienny wykaz ofiar terroru niemieckiego w Zamojszczynie Konspiracyjna suba zdrowia w Zamojszczynie w latach okupacji niemieckiej Konspiracyjne duszpasterstwo w Zamojszczynie 1939 1944 Pamitnik zakonnicy prawosawnej o klasztorze w Radecznicy. W roku 1943 dr Klukowski zajmowa si tajnym nauczaniem, punkt zorganizowano w pomieszczeniach szpitalnych. W trudnym okresie swego ycia lata pidziesite XX wieku (w 1948 i 1952 roku przebywa na Zamku w Lublinie, gdzie jako lekarz udziela pomocy medycznej wspwiniom) Doktor zaprzyjani si z maestwem Danut i Tadeuszem Jaszczykami nieznane dedykacje dr Klukowskiego. W roku 1980 ukaza si dalszy cig po okupacyjnych wspomnie Doktora: "Dziennik 1944 1945" wydany w 1990 roku w Lublinie. W roku 2004 na amach "Karty" (nr 42) ukaza si tekst dr Klukowskiego "Praktyka w Szczebrzeszynie", a w roku 2007 nakadem tego wydawnictwa "Zamojszczyzna (1918 1943)", t. I, oraz "Zamojszczyzna (1944 1959)", t. II. Kobel Wadysaw Przewodniczcy Prezydium Gminnej Rady w Krasnobrodzie (1954 rok), z jego inicjatywy (w czynie spoecznym) zorganizowano w Krasnobrodzie izb porodow na osiem ek. Kobierzycki Ludwik Jan Z jego inicjatywy w 1920 roku powsta w Tomaszowie Lubelskim Zwizek Tomaszowian organem prasowym Zwizku... bya "Ziemia Tomaszowska" - pismo ukazywao si w latach 1922- 1927. Khler Horst Prezydent Niemiec (stan na 2010 rok), jego losy zwizane s ze Skierbieszowem, gdzie urodzi si w 1943 roku. Jego Rodzice (niemieccy chopi z Rumunii) zostali nasiedleni tutaj przez Niemcw pod koniec 1942 roku. Kolegium Serafickie Otwarte zostao w Radecznicy staraniem O. Metodego Sikory 17 stycznia 1922 roku. Dyrektorem mianowano Leona Syroczyskiego, emerytowanego prof. Politechniki Lwowskiej - funkcj sw sprawowa tylko przez rok. W roku szkolnym 1922/1923 w Kolegium wykadano: jzyk aciski, grecki, niemiecki - zajcia prowadzi O. Marek Tatka religi, histori, geografi - O. Paulin Wilczyski jzyk niemiecki - O. Gabriel Czupka matematyk, fizyk - O. Julian Kdzior przyrod - O. Jozafat Biernat jzyk polski - O. Jan Duklan Michnar. Nauk w trzech klasach pobierao 79 uczniw, przewanie byy to dzieci okolicznych rolnikw. W roku szkolnym 1923/1924 funkcjonoway cztery klasy, kierownikiem placwki zosta O. Jan Duklan Michnar. Przy Kolegium istniaa biblioteka nauczycielska i uczniowska, gabinety: fizyczny, przyrodniczy i historyczno - geograficzny. W roku szkolnym 1937/1938 szko ukoczyo 126 uczniw. Kolegium Serafickie funkcjonowao do 1939 roku. Jego kontynuacj stanowio otwarte w kwietniu 1944 roku gimnazjum na koszt Organizacji. Zajcia odbyway si w budynku dawnej szkoy powszechnej, nauk rozpoczo okoo 60 uczniw - na wypadek wtargnicia Niemcw uczniowie i nauczyciele mieli mwi, e to kontynuacja przedwojennej sidmej klasy. Jednym z uczniw radecznickiego gimnazjum by ks. Czesaw Stanisaw Bartnik, ktry nie omieszka poda w swoich wspomnieniach nazwisk kolegw: Eugeniusz Gsior z Podlesia, Edward i Jan Wonicowie z Latyczyna, Stanisaw Dziura z Zakodzia, Stanisaw Kulik, Stefan ywot, Jan Koodziej, Jan Rekiel, Jzef i Jan Pruszkowscy, Ryszard Zawilak, Feliks Daniowicz z Suowca, Pawe Gowala z Zakodzia. W gimnazjum pracowali: O. Ireneusz Hanaka - wykada acin, uczniowie uywali podrcznika "Puer Romanus" drukowanego przed wojna we Lwowie. Mgr. (...) Kuna z Podlesia przedmiotem jego zaj bya historia, O. Emil Seroka, O. Eugeniusz Boruta, O. Julian Kdziora, O. Jan Duklan Michnar, (...) Szut - uczy przyrody. Zygmunt Kimaczyski ze Szczebrzeszyna prowadzi zajcia z matematyki; religii uczy dyrektor gimnazjum ks. Wacaw Ponka.

Koodziejczyk Roman Urodzi si 28 lutego 1904 r w Szczebrzeszynie. Jego przodkowie mieszkali tu od ponad 250 lat, a pewnie i duej, lecz niestety nie zachoway si z wczeniejszego okresu adne dokumenty. W roku 1915, po zajciu przez Austriakw, otwarto w Szczebrzeszynie pierwsz od 63 lat szko. Roman rozpocz w niej nauk majc 11 lat. By harcerzem, czy jak wtedy mwiono skautem, w druynie zaoonej i prowadzonej przez nauczycielk pani Jadwig Cybulsk. W roku 1920 Roman, zatajajc swj mody wiek, zgosi si wraz z kilkunastoma harcerzami i kolegami ze Szczebrzeszyna, do tworzonego w Zamociu przez mjr Jaworskiego II szwadronu "Jazdy Ochotniczej". Dr Klukowski wymienia ich nazwiska w swoich wspomnieniach zdeponowanych w KUL. Po przeszkoleniu szwadron wyruszy na front, i w niedugim czasie osign Midzyrzecz Podlaski. Tam szwadron zosta rozwizany. Starsi zostali wcieleni do regularnych oddziaw, a modsi wrcili do szkoy. Na cae ycie zostao Romanowi wspomnienie fatalnej aprowizacji. Kilka tygodni ywieni byli grochem czsto niedogotowanym. Szko powszechn ukoczy w roku 1922, i rozpocz nauk w Pastwowym Seminarium Nauczycielskim w Szczebrzeszynie. Po zdaniu matury w roku 1927, i uzyskaniu prawa nauczania w szkolnictwie powszechnym, zosta skierowany do pracy nauczycielskiej we wsi Podzitwa w woj. Nowogrdzkim, w powiecie Lida graniczcym z woj. Wileskim. Uczy w szkole czteroklasowej, i by tam jedynym nauczycielem. Pierwszy rok, tak jak jego przysza ona i wielu modych ludzi, pracowa za darmo jako dar dla odrodzonej Polski. Wie Podzitwa otoczona bya bagnami tak, e cho np. do Lidy w linii prostej byo 16 km, to, aby si do niej dosta, trzeba byo jecha drog okrn. Najpierw 18 km drog wiejsk, piechot lub furmank, do miasteczka Radu. Dalej 23 km autobusem do stacji kolejowej Bastuny. Razem wic do tej najbliej pooonej stacji kolejowe byo 41 km. Z tej stacji jedzio si na zakupy lub "do kultury", do odlegego o dziewidziesit kilometrw Wilna. Subowo do inspektoratu, innego urzdu, lub do lekarza to, w przeciwnym kierunku, do odlegej o 30 km Lidy. Wilno to do dzisiaj pikne miasto, i mgby z nim konkurowa chyba tylko Krakw. Ale ile razy w roku mona odby tak podr? Co robi przez cay rok? Polowa. W niedziel wybra si do kocioa do odlegego o 18 km Radunia, bo bliej byy tylko cerkwie prawosawne. Organizowa zabawy i jedzi po kuligach. A lubi si bawi i taczy do biaego rana. Do dzisiaj panie, ktre go znay wspominaj, e by znakomitym tancerzem. Na wszystkich zabawach by wodzirejem, przy czym wietnie prowadzi tak walca jak i mazura czy poloneza. Jako wodzirej wystpi tez w filmie "Kardiogram" nakrcanym w Szczebrzeszynie. Na zabawie jak i w yciu prywatnym nie pi alkoholu, i chyba nikt w caym jego dugim yciu nie widzia go podchmielonego. Za to do koca namitnie pali papierosy. Nauczyciele i administracja lokalna powiatu lidzkiego yli i bawili si w swoim gronie, gdy w zdecydowanej wikszoci byli "obcymi" sprowadzeni z dawnej Kongreswki i Galicji. Ludno miejscowa biaoruska i litewska, wrogo nastawiona do polskiej szkoy, rywalizowaa midzy sob o przeksztacenie jej w szko biaorusk lub litewsk. I o uczenie swoich dzieci mowy, literatury i historii ojczystej tj biaoruskiej czy litewskiej, a nie obcej- polskiej. Odmowy posyania dzieci, wiadcze na rzecz szkoy, nocne napady na szko byy na porzdku dziennym. Wadze szkolne wyposayy Romana w rewolwer. Bieda bya tam nieopisana, nawet oficjalnie nazywano te tereny Polsk "C". Ludzie mieszkali czsto w kurnych chatach. Jedyny zarobek przynosiy ogromne zbiory grzybw, ktre po wysuszeniu sprzedawano za grosze przyjedajcym specjalnie po nie ydowskim kupcom. Pienidzy otrzymanych za grzyby wystarczao tylko na sl. Jedzono to, co uboga ziemia urodzia, da las, co wyhodowano, i co zowiono w jeziorach. Chodzono w tym, co utkano z lnu, weny i w kouchach. Na nogach noszono apcie z yka, zim bogatsi buty z wyprawionej przez miejscowych skry. Mona sobie wyobrazi brud i zaduch w chatach, a take poziom higieny. Lekarzy zastpowali znachorzy i baby- szeptuchy. Po drodze z Podzitwy do stacji kolejowej mija Roman najpierw wie Pielasy, gdzie znajdowaa si cerkiew i parafia prawosawna, a nastpnie zacianek szlachecki Pocieluce. W tyche Pocielucach, jedynej wysepce polskoci, uczya Stefania Bielaska, przysza ona Romana. Wzili lub 25.VIII.1929 r w Sokalu, rodzinnym miecie Stefanii. Dochowali si czworga dzieci: Romualda, Teresy, Elbiety i Ireny. Roman Koodziejczyk by, jak ogromna wikszo mieszkacw Szczebrzeszyna, czonkiem, a pniej i dziaaczem Narodowej Demokracji bdcej w ostrej opozycji do rzdzcego obozu Pisudskiego. Nie patyczkowano si wtedy z opozycj. Starostowie mieli prawo zsya bez sdu przeciwnikw do obozu w Berezie Kartuskiej. Wielu opozycjonistw zostao aresztowanych, lub musiao ucieka za granic. Na niszym szczeblu rugowano ich z pracy. W ten sposb i Romanowi na pocztku lat trzydziestych XX wieku cofnito prawo nauczania. Kilka nastpnych lat pracowa dorywczo, czsto spoecznie, na kursach rolniczych organizowanych przez Kka Rolnicze. Niestety niedugo odebrano prawo nauczania rwnie

jego onie. Poniewa nie mogli dosta pracy w adnej instytucji pastwowej kupili w roku 1934, od banku Rolnego w Zamociu, 18 hektarowe gospodarstwo rolne koo Szczebrzeszyna zwane "Szlakwk". Jako ciekawostk mona poda, e wg aktu kupna miejscowo, w ktrej znajduje si "Szlakwka" nazywaa si Starybrd (nie Stary Brd). Prowadzc gospodarstwo Roman i tutaj udziela si spoecznie m. in. organizujc wraz z innymi Spdzielni Mleczarsk w Szczebrzeszynie. Ju w padzierniku 1939 r, jak wspomina w swojej ksice "Armia Krajowa na Zamojszczynie" Jerzy Jwiakowski, przystpuje Roman do tajnej organizacji niepodlegociowej, ktra przeksztacia si ZWZ a potem w Armi Krajow. W latach 80- tych i 90-tych ubiegego wieku peni funkcj prezesa organizacji kombatanckiej w Szczebrzeszynie. Tu po wyzwoleniu przewodzi grupie dziaaczy, wrd ktrych s, ks Kapalski, dr Klukowski, dr Jwiakowski, ktra przy poparciu burmistrza Przysady, rozpocza starania o wznowienie dziaalnoci Gimnazjum i Liceum w Szczebrzeszynie. W tyme Gimnazjum i Liceum przez nastpnych kilka lat by przewodniczcym Komitetu Rodzicielskiego. Zostaje nauczycielem Zasadniczej Szkoy Zawodowej w Szczebrzeszynie. Jednak ju w 1953r zwolniono go za przeszo polityczn, wrogi stosunek do PZPR i ustroju, krytyk usunicia religii ze szk itp. Po tzw odwily Gomukowskiej Wojewdzka Komisja Weryfikacyjna przywraca go w lutym 1957r do pracy w szkolnictwie. Znowu jest nauczycielem ZSZ w Szczebrzeszynie skd w roku 1964 odchodzi na emerytur. Na emeryturze duo pracuje spoecznie. Przewodniczy Kou Absolwentw Seminarium Nauczycielskiego, organizuje wraz z kolegami zjazdy absolwentw, wsptworzy ksik "Zakady Ksztacenia Nauczycieli i Ich Wychowankowie". Niezwyk popularno przynosi mu funkcja Prezesa Klubu Seniora przy Miejskim Domu Kultury. Tak wspomina b. Dyr. Liceum Aleksander Przysada: "Niemale wizytwk dziaalnoci Klubu by jego pierwszy prezes, Roman Koodziejczyk - emerytowany nauczyciel, ktrego energia i zaangaowanie stay si motorem dziaania Klubu. Z jego inicjatywy Klub Seniora nawiza wspprac z podobnymi klubami z Tarnogrodu, Jzefowa, Krasnobrodu, Zwierzyca, Krasnegostawu i Zamocia. Owocem tych kontaktw, byy wsplne imprezy wypeniajce wolny czas emerytw. Wspaniaym przedsiwziciem okazay si Bale Seniora. Na taki bal- w umwionym miejscu- stawiaj si czonkowie zaprzyjanionych klubw. Czsto liczba uczestnikw balu siga 150 osb. Panowie w odwitnych garniturach, a panie w piknych kreacjach wietnie si bawi, czsto wspominajc swoje mode lata. Suto i piknie zastawiane stoy- organizujcy bal seniorzy wprost si przecigaj w pomysach nad zestawem menu, aby jak najokazalej przyj swoich goci. Po szesnastu latach prezesowania odszed na wieczny odpoczynek Roman Koodziejczyk. d wszystkim w Klubie brakuje wspaniaego humoru prezesa i wygaszanych przez niego patriotycznych piosenek i wierszy". Zmar 29.11.1995 r w wieku prawie 92 lat. (Romuald Koodziejczyk) Koodziejczyk z domu Bielaska Stefania Urodzia si 14.10.1906 r w Sokalu w rodzinie pracownikw wymiaru sprawiedliwoci. Ojciec kierownik sekretariatu sdu, jeden wujek adwokat, drugi sdzia. W zaborze austriackim, do ktrego Sokal nalea, polskie szkolnictwo byo dobrze rozwinite, dlatego odsetek ludzi wyksztaconych by tam znaczny. Odwrotnie ni w zaborze rosyjskim, gdzie szcztkowe szkolnictwo istniao tylko w duych miastach, a np. w Szczebrzeszynie z powodu braku szk panowa powszechny analfabetyzm. Stefania rozpocza nauk w szkole podstawowej sistr Felicjanek, jednak wybuch pierwszej wojny wiatowej j przerwa. Przeya w tych czasach tragiczny los Sokala, kiedy to przechodzi on kilkukrotnie z rk do rk. Ju w pierwszych dniach wojny wojska austriackie dwukrotnie opuszczay Sokal pod naporem rosyjskim i dwa razy wracay, aby wreszcie opuci go na duej. Odbywao si to z huraganowym ostrzaem artyleryjskim, przed ktrym chowano si w piwnicach, i zacitymi walkami. A take grabieami i mordami straszliwych Kozakw. Wspominaa czsto pobyt Moskali, jak wtedy i dzisiaj na tych terenach nazywa si Rosjan. Dla Moskali, dziczy w porwnaniu do dotychczas panujcych tam stosunkw cywilizacyjnych, Sokal by ju wrog Austri, a wic terenem zdobycznym, na ktrym mona byo zacz rabunek, i stworzy okupacyjny reim. Nie wiedzieli, a pewnie i nie chcieli wiedzie, e w Galicji rzdzili Polacy w tym take, w Sokalu, gdzie w tym czasie starost by Polak Wadysaw Korostkiewicz a burmistrzem Eugeniusz Wysoczaski. Polski w pojciu elit rosyjskich nie byo- by tylko jaki Kraj Priwilaski. A "sadaty" w 100 % analfabeci spdzeni do wojska z caej przestrzeni "matuszki Rassyji" od Wadywostoku przez Azj, od "gubinki" Syberii do Petersburga, myleli tylko o rabunku i wdce. Nauk moga Stefania kontynuowa dopiero po wojnie. Po ukoczeniu szkoy powszechnej rozpocza nauk w Prywatnym eskim Seminarium Nauczycielskim w Sokalu. Po

jego ukoczeniu zostaa zatrudniona w powiecie Lida, w zacianku szlacheckim o oficjalnej nazwie Pocieluce. Nazw t miejscowi wymawiali z wileska- biaorusko: Pacjeuce, a wic pocaunki czy causy. Zacianek posiada 7 klasow szko powszechn. W roku 1929 wysza za m za Romana Koodziejczyka. Od roku 1934 obydwoje prowadzili gospodarstwo rolne zwane w Szczebrzeszynie powszechnie "Szlakwk". Po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej powrcia do zawodu nauczycielskiego uczc w szkole podstawowej w Brodach Duych. Niezmiernie pracowita, czya prac zawodow z prowadzeniem znacznie zmniejszonego w powojennych latach gospodarstwa, i wychowaniem czworga dzieci. Zdobycie przez dzieci wyszego wyksztacenia, i gromada wnuczt, byy najwikszym jej szczciem. Zmara 18.03.1989r w wieku 82 lat. (Romuald Koodziejczyk) Koo Absolwentw Liceum Pedagogicznego w Szczebrzeszynie Powstao z inicjatywy absolwentw podczas Pierwszego Zjazdu, ktry mia miejsce w dniach 28 29 czerwca 1952 roku. Utworzenie Koa... byo odpowiedzi na zalecenia Ministerstwa Owiaty, ktre naoyo na absolwentw szk rednik obowizek tworzenia tego typu organizacji; jej celem byo niesienie pomocy pocztkujcym nauczycielom. Koo Macierzy Szkolnej w Szczebrzeszynie Powstao na zebraniu organizacyjnym dnia 12 sierpnia 1906 roku zapisao si 27 osb, z tej liczby wybrano Zarzd Koa w skadzie: prezes ks. Wacaw Kosior, czonkowie ks. Bolesaw Podowski, Adolf Cort, Wacaw Wietrzykowski, Marian Mauja, Jan Czechoski, Andrzej Koodziejczyk, Stanisaw Sawilski, Micha Bryowski, Jadwiga Degurska; w skad Komisji Rewizyjnej weszli: ks Grabowski, Aleksander Krzywdziski, Stanisaw Mystkowski. Koo postawio sobie za cel zaoenie w miecie biblioteki, ochronki dla dzieci i szkki miejskiej. Koo Mionikw Ksiki Koo Mionikw Ksiki (KMK) w Zamociu powstao z inicjatywy dr Zygmunta Klukowskiego w 1923 roku w padzierniku urzdzono w gmachu zamojskiego gimnazjum wystaw z dziejw polskiej ksiki, ktra zapocztkowaa dziaalno Koa. Komitet Organizacyjny Wystawy w skadzie: dr Zygmunt Klukowski, Edward Kopciski - artysta malarz, nauczyciel rysunku w zamojskich szkoach rednich, Kazimierz Lewicki - dyrektor gimnazjum mskiego, Wanda Madlerowa wdowa po lekarzu, przeoona gimnazjum eskiego i rejent Henryk Rosiski z czasem przeksztaci si w Zarzd KMK. W roku 1924 czonkiem Koa zosta Bolesaw Lemian; w jego pracach brao rwnie udzia maestwo Modoecw Wanda i Stanisaw; w roku 1925 zatwierdzono Statut Koa. Z inicjatywy dr Klukowskiego w roku 1927 przejto na mocy aktu notarialnego pomieszczenia Biblioteki Miejskiej w Zamociu zaoonej w 1905 roku przez Zdzisawa Kossowskiego - w roku 1939 Biblioteka posiadaa na stanie ok. 17.000 woluminw i 900 staych czytelnikw. W 1929 roku w 300 rocznic mierci Szymona Szymonowicza zorganizowano w Zamociu staraniem Zygmunta Klukowskiego Oglnopolski Zjazd Naukowy powicony yciu i twrczoci Szymonowicza, oraz wydano nakadem Komitetu Obchodu 300 Rocznicy mierci Szymonowicza kilka liczcych si pozycji ksikowych traktujcych o poecie i epoce w ktrej y: Szymon Szymonowicz i jego czasy pod red. Stanisawa empickiego S. empicki. Medyceusz polski XVI wieku. Rzecz o o mecenacie Jana Zamoyskiego S. Kot. Helmstedt i Zamo. Z dziejw kultury humanistycznej S. Kot. Publikacje Nowych Uniwersytetw w XVI w - Krlewiec i Zamo. Krakw (1929?) bibliografi Szymona Szymonowicza autorstwa Jadwigi Krliskiej. W rok po Zjedzie wydano Pamitniki Zjazdu Naukowego im Szymona Szymonowicza w Zamociu znalazy si tutaj referaty wygoszone podczas sesji zjazdowych, oraz materia sprawozdawczy z przebiegu obrad. Jednym z najwaniejszych przedsiwzi zamojskiego KMK byo wydawanie w latach 1938 1939 Teki Zamojskiej - pisma o profilu historycznym (ukazao si sze numerw; dostpne s m. in w zbiorach Biblioteki im. H. opaciskiego w Lublinie). Redaktorem Teki... i si sprawcz by Zygmunt Klukowski. Obowizki sekretarza redakcji penia Zofia Sochaska; w swych zaoeniach pismo nawizywao do wydawanej przez braci Pomaraskich Stefana i Zygmunta w latach 1918 1921 Kroniki Powiatu Zamojskiego. Zygmunt Klukowski jako zapalony bibliofil zgromadzi wok siebie grup ludzi o podobnych zamiowaniach - wsplnie, pod egid KMK wydali kilka drukw bibliofilskich: S. Modoeniec. Kwadraty (zbir wierszy z okadk projektowan przez on poety - Wand) B. Lemian. Trzy Ballady (1926)

T. Gadych. Ksieczka moja. 1928 (referat wygoszony na Szkolnym wicie Ksiki; Tadeusz Gadych by uczniem zamojskiego gimnazjum J. Zamoyski. Rada sprawy wojennej (1935) K. ukaszewicz. Wspomnienia starego lekarza o czasach powstania listopadowego (opracowa dr Klukowski). Ostatnie wydawnictwo ksikowe Koa Mionikw Ksiki ukazao si w 1938 roku, by to esej Zamo autorstwa Zofii Serafin - Sochaskiej, bogato ilustrowany.

Koszut Edward, ks. dr ps. "Skowronek" Kapelan AK w Okrgu Tomaszowskim; 9 lipca 2006 roku w 31 rocznic jego mierci b. onierze AK wspomnianego Obwodu odsonili w Tomaszowie Lubelskim powicon ks. Edwardowi tablic pamitkow. Komisja Regionalistyczna Utworzona zostaa w listopadzie 1927 roku przez Towarzystwo Przyjaci Nauk w Lublinie; w myl postanowie Towarzystwa... w miastach powiatowych wojewdztwa lubelskiego powsta miay autonomiczne wydziay Komisji Regionalistycznej; w skad Zarzdu Wydziau Zamojskiego weszli: Zygmunt Klukowski, Micha M. Pieszko, Stefan Miler, Kazimierz Lewicki, Fryderyk Platner, Kazimierz Oleszek. Dziaalno Komisji... trwaa krtko bezporedni przyczyn jej likwidacji bya rezygnacja Urzdu Wojewdzkiego z finansowania wydawnictwa "Region Lubelski", oraz zbieno tematycznego zakresu dziaalnoci Komisji... z dziaalnoci oddziau lubelskiego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Komitet Odbudowy Szk w Szczebrzeszynie Powoany zosta w lipcu 1944 roku po wejciu Rosjan do miasta. Pracami Komitetu kierowali dr Zygmunt Klukowski, oraz Jan Kot - z ich inicjatywy za zgod wojskowych wadz radzieckich powoano latem 1946 roku Publiczn redni Szko Zawodow Komitet Opieki nad Ofiarami Wojny Utworzony zosta w latach okupacji niemieckiej przez R z towskich Zamoysk i ks. Stanisawa Szepietowskiego w Zwierzycu. Czonkowie Komitetu organizowali akcje pomocy dla Polakw wysiedlonych z Wielkopolski i Pomorza, ktrzy znaleli si na terenie Zwierzyca i okolic. Podczas pacyfikacji Zamojszczyzny w 1943 roku Ra Zamoyska zorganizowaa akcj pomocy dla dzieci znajdujcych si w obozie przejciowym w Zwierzycu dziki wsppracy z Rad Opiekucz Powiatow w Bigoraju przewodniczcym ktrej by Jan Zamoyski uratowano z obozu 480 maych i chorych dzieci. Znalazy opiek w domu pp. Zamoyskich. Komitety Ludowe Powstaway w miasteczkach Zamojszczyzny (m. in. w Krasnobrodzie, Szczebrzeszynie, Zamociu, Zwierzycu) we wrzeniu 1939 roku gdy wkraczali do nich Rosjanie; sytuacj t opisuj dr Z. Klukowski ze Szczebrzeszyna ("Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944"), oraz ks. Marcin Bardel z Krasnobrodu ("Z Krasnobrodu przez obozy i obczyzn do rodzinnych stron") - zaczynaj rzdzi ydzi komunici. Takie mode ydki, pozakadali czerwone opaski i zaczynaj wprowadza nowe porzdki." W Szczebrzeszynie wg. relacji najstarszych mieszkacw ydzi rozbrajali wracajcych po klsce kampanii wrzeniowej polskich onierzy. Czas po 17 wrzenia 1939 roku, kiedy rosyjskie wojska wkroczyy na teren naszego kraju, a ludno ydowska chcc znale w nich sojusznika prowokowana (zwaszcza w rodowisku modych ludzi) hasami komunizmu dopuszczaa si takich czy temu podobnych czynw zasuguje dzi na pogard i zdecydowane potpienie. Komitety zakadali dowdcy rosyjscy, wyaniajc z ich skadu idc z nimi na wspprac Milicj Czerwon, zoon gwnie z osb pochodzenia ydowskiego. Z chwil wycofywania si wojsk sowieckich za Bug czonkowie Komitetw i Milicji wyjedali razem z nimi. Komitety Pomocy Wysiedlonym z Zamojszczyzny Powstaway w podwarszawskich miejscowociach celem ich byo udzielanie pomocy dzieciom wysiedlonym z Zamojszczyzny do Garwolina, Siedlec, Miska Mazowieckiego, gdzie pozostaway pod opiek przydzielonych im przez Niemcw starszych osb, czsto take potrzebujcych pomocy spontaniczna reakcja czonkw Komitetw czsto ratowaa ycie zarwno dzieciom jak i ich opiekunom. Komitety Powitalne biskupa Jaczewskiego

Zawizyway si w kadej miejscowoci/parafii Zamojszczyzny ktr odwiedza w 1905 roku. W stolicy Ordynacji Zamociu dostojnego gocia witali: Maurycy hr Zamoyski, Sajkiewicz radca, baldachim nieli: widziski radca, Zborowski inynier, Dziuba mieszczanin, Mnich wocianin. W pochodzie wiodcym biskupa do kolegiaty zamojskiej szli: osiemdziesicioletni ks. praat Tomasz Petrykowski, proboszcz parafii zamojskiej, ks. Kanonik Wadowski ostatni przedstawiciel kapituy kolegiaty zamojskiej. Komornik Jan s. Jana Organizator komrki konspiracyjnej BCh w Podborczu, byy kapral Wojska Polskiego, uczestnik kampanii wrzeniowej, peni obowizki komendanta Placwki w Podborczu. Przez dowdztwo BCh zosta awansowany do stopnia porucznika, by rwnie oficerem szkoleniowym na powiat zamojski; onierzami BCh z Podborcza byli: Komornik Jan, ps. "Rdzawicz", Wypych Jzef,s. Jana, ps. "Fosz", Komornik Micha, ps. "Jurand', Kwapisz Jan, ps. "Grab", Ferenc Stanisaw, ps. "Kmicic", Krzak Jan, ps. Soroka", Wypych Wadysaw, ps. "Kopytko", Wypych Marcin, ps. "Pistolet", Tomaszewski Wadysaw, ps. "Szewernad", Wypych Jan s. Kazimierza, ps. "Regent". Komornik Leokadia Poetka i hafciarka w jednej osobie, ale to nie wszystko robia wspaniae kwiaty! z karbowanej bibuy. Gdy weszam do jej malutkiego pokoiku w malutkiej pomalowanej na rowo! chatce w Podborczu zabrako tylko pszcz i motyli by czu si jak w prawdziwym kwietnym ogrodzie. O sobie Leokadia Komornik opowiadaa: Pochodz z Teodorwki z bigorajskiego powiatu, z domu nazywam si Paszko; pochodz z biednej rodziny. Tutaj [do Podborcza] przyszam na sub i tu si zapoznaam ze swoim mem - wyszam za niego. Miaam ju t smykak w rce, eby co robi; zawsze co robi, ale byam jeszcze zapdzona. W polu pracowaam, jak to u ludzi - trzeba byo. A pniej, jak wyszam za m, to ju wziam si za robot, za swoj... Wyszywaam - Bg wie komu ile ja tego ju nawyszywaam - drog do Warszawy by wycieli moe; ile ja pamitek pozostawiam po sobie. Bd ludzie dobrze wspomina. Licz sobie 93 rok, jeszcze nawlekam ig bez okularw, bez niczego. Jeszcze synowi przeczytam, bo on nie widzi. Bogu dziki. Ale dalej, to ju bardzo marnie widz, tylko z bliziutka widz, bo musi mi to Pan Bg da, ebym zabawiaa si tym. Przeyam II wojn wiatow - duo opowiada by o niej mona byo. Bardzo duo. mier widziaam, wyratowaam jeszcze czterech chopcw.... Duo radoci odnajdywaa Leokadia Komornik w pisaniu wierszy szam ciek, to te stokrotki zobaczyam - o, tutaj jeszcze kwitn. W caym sadzie bielutko byo - to szam sobie, o i zaraz o stokrotce wierszyk uoyam: stokrotka moja stokrotka wiem ze jeste malutka czemu depczesz mnie po gwce skary si maa stokrotkach widzisz przecie masz oczy e jestem taka malutka Leokadia Komornik zmara w 2008 roku w wieku 96 lat. Bya czonkiem Stowarzyszenia Twrcw Ludowych jej prace znajduj si w Lubelskim Muzeum. Komornik Stanisaw Rodem z Podborcza, zyska miano "kamasznika", bowiem, co odnotowa w w "Kronice wsi Podborcze" Stanisaw Ferenc "potrafi skroi i uszy wszelkiego rodzaju obuwie ze skry mikkiej, do ktrych to fragmentw obuwia szewcy przykuwali podeszwy drewnianymi kokami zwanymi szpilkami ..." Komunalna Kasa Oszczdnoci Powiatu Zamojskiego Funkcjonowaa w Zamociu w okresie midzywojennym, jej oddzia znajdowa si w Szczebrzeszynie. Wedug danych z roku 1936 obrt roczny obydwu placwek wynis 26.202.606.34 z, w roku 1937 42.844.187.94 z; wkady oszczdnociowe i czekowe mieszkacw Zamocia Szczebrzeszyna wyniosy cznie cznie (w Kasie i Oddziale) na dzie 1 stycznia 1937 roku 179.251.61 z, na dzie 1 stycznia 1938 roku 1.670.117. 35 z. Koncewicz Jan Tomasz (1795 1859), technolog, pracownik naukowy Instytutu Politechnicznego w Warszawie. Po upadku

powstania listopadowego w 1833 roku przyj posad nauczyciela w Gimnazjum im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie. W latach 1841 1848 prowadzi dziaalno publicystyczn swoje artykuy ogasza w Rocznikach Gospodarstwa Krajowego. Konfederacja szczebrzeszyska Zostaa zawizana 4 listopada 1672 roku przez hetmana Jana Sobieskiego i prymasa Pramowskiego. Powodem przystpienia Sobieskiego do konfederacji bya zniewaga jaka spotkaa go ze strony elit rzdzcych na czele z krlem Michaem Korybutem Winiowieckim, ktre to ugrupowanie zamierzao odebra mu urzd i skonfiskowa dobra rodowe. Przyczyn takiej niechci do sawnego pogromcy Turkw i Tatarw byo popieranie przez tego francuskiej kandydatury na tron Polski. Zawizana w Szczebrzeszynie konfederacja miaa broni wadzy hetmaskiej konfederaci obradowali w kociele OO. Franciszkanw pod wezwaniem w. Katarzyny. konfederacja tyszowiecka Zawizana zostaa 31 grudnia 1655 roku w kociele pod wezwaniem w. Leonarda w Tyszowcach przeciwko Szwedom. Opracowany przez konfederatw uniwersa "powoywa pospolite ruszenie szlachty i oddziay anowe." Inicjatorami zawizania konfederacji byli: hetman wielki koronny Stanisaw Potocki i hetman polny Stanisaw Lanckoroski; aktem tym opowiadali si po stronie Jana Kazimierza. W drugiej poowie stycznia konfederacja dotychczas o zasigu lokalnym przeksztacia si w konfederacj oglnopolsk, na czele ktrej stan krl Jan Kazimierz konspiracyjna suba sanitarna w powiecie zamojskim Organizatorem konspiracyjnej suby sanitarnej na terenie miasta Zamocia i powiatu by dr Julian Tyczkowski ps. "Passiflora", "Antoni Sas", przedwojenny lekarz powiatowy (wspomina o nim na amach "Dziennika z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944" dr Z. Klukowski). Sub sanitarn zorganizowano zarwno w szpitalach (lekarze nieoficjalnie udzielali pomocy ydom, rannym partyzantom), jak i w lenych obozowiskach partyzanckich. Obsada (podaj za Janem Gryglem, autorem pracy "Zwizek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Zamojskim 1939 1944" .Warszawa 1985, s. 99 105) przedstawiaa si nastpujco: lekarz Tadeusz Bachuta ps. "Oldan", pocztkowo pracowa w Szczebrzeszynie, nastpnie w Bigoraju. Zgin w bitwie pod Osuchami 24 czerwca 1944 roku lekarz Lucjan Kope ps. "Radwan" zosta ranny pod Osuchami pielgniarka Barbara Kope ps. "Ksantypa"- zgina pod Osuchami dyplomowana pielgniarka Janina Roguska Bartoszewska ps. "Nina" dr Zbigniew Krynicki ps. "Korab" dr Bolesaw Aapin ps. "Kwiatkowski" dr Helena Poradowska ps. "Helena" pielgniarka Danuta Wjcik ps. "una", pochodzia z Dugiego Kta /k Bigoraja dr Zygmunt Klukowski ze Szczebrzeszyna dr Wadysaw Wrblewski ze Zwierzyca doktorzy Jaboski i Janusz Peter z Tomaszowa Lubelskiego dr Pojasek z Bigoraja dr Kazimierz Biekowski Z wymienionym personelem wsppracowali: Jan Hauslinger, dr Franciszek Bardzik, dr Leopold Bielecki ps. "Skiba", dr Saciuk, dr Jzef Spoz, dr Matuszewski, dr Felicja Warchaowska. konwikt Bursa zaoona w 1828 roku dla uczniw Szkoy Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie, jej opiekunem by nauczyciel publiczny Suszkowski, we wspomnianym roku w konwikcie przebywao 12 uczniw. Suszkowski poza opiek nad uczniami mia za zadanie przygotowywa ich do egzaminw kocowych, "udziela jej [modziey] potrzebne talenta, jak fechtunek, tace, pywanie, jazda konna..." W roku 1830 burs zamieszkiwao 32 uczniw. "kopce tatarskie" Wzniesienia "suce do ostrzegawczo wiciowej sygnalizacji", usypane zostay na terenie dawnego powiatu tomaszowskiego wzdu linii: Honiatyczki, Tyszowce [Dbrowa], Kltwy, Podlodw, Hubinek na wschd od tej linii kopce mona spotka w Podsadowie, Wasylowie, na zachd od Koziej Woli. Obiekty

zostay "wkomponowane" w system obronny tego obszaru, stworzony podczas zagroe ze strony Tatarw (XVI XVIII wiek). Kopczyski Ksawery Hrubieszowianin, w latach 1954 1964 peni obowizki prezesa Zarzdu Powiatowego Polskiego Czerwonego Krzya. y w latach 1891 1964, pochowany jest na cmentarzu w Hrubieszowie. Korczak Michalewski Jan Stanisaw (1858 1915), obywatel ziemski, owczy i nadleniczy Ordynacji Zamoyskiej, pochowany jest na cmentarzu w Szczebrzeszynie. "Kordian" Pseudonim konspiracyjne dr Janusza Petera ( Peter Janusz, dr), czonka podziemnej organizacji "Roch" i Batalionw Chopskich. Za zasugi poniesione w walce z okupantem (udziela si przede wszystkim jako lekarz), awansowany zosta w 1944 roku do stopnia majora. Kosobudy Najstarsza wie na Zamojszczynie pooona na Roztoczu rodkowym w obrbie Roztoczaskiego Parku Narodowego pierwsza wzmianka o Kosobudach pochodzi z 1389 roku, w roku 1589 wie zostaa przyczona do Ordynacji Zamoyskiej. Pierwsza nazwa Kosobud to "Kosopa". W wieku XVIII we wsi funkcjonoway trzy karczmy, cerkiew grecko unicka (od 1624 roku), od roku 1881 szkoa pocztkowa. W latach 1842 1842 rodzina Zamoyskich ufundowaa now cerkiew unick, ktra w latach 1874 1919 przemianowano na prawosawn, a nastpnie na koci rzymsko katolicki. W okresie okupacji 30 grudnia 1942 roku Niemcy rozpoczli w rejonie Wojdy Kosobud atak na zgrupowane oddziay partyzanckie, po cikiej walce zosta powstrzymany przez oddzia Antoniego Bajona "Groma". 3 stycznia 1943 roku okoo 300 mieszkacw zabrano do obozu przejciowego w Zwierzycu, 5 marca 1944 roku na terenie wsi walczy radziecki batalion pod dowdztwem Piotra Werszyhory. W odlegoci 5 km od Kosobud znajduje si dawna gajwka ordynacka Krzywe obecnie leniczwka Dbowiec, gdzie w okresie letnim ma swoj baz Roztoczaska Konna Stra Ochrony Przyrody, jej czonkiem jest m. in Piotr Niczyporuk zafascynowany histori Kosobud i wspomnianej gajwki. Na dzie dzisiejszy (dane z roku 1986) w Kosobudach zachoway si: dziewitnastowieczna karczma z dwuspadowym dachem, kilka drewnianych, starych domw zrbowych z czterospadowymi dachami. kosobudzka lista ofiar nazwisko i imi, pseudonim, wiek Burcon Eugeniusz "Borwka", onierz Batalionw Chopskich, lat 19 Burcon Marian, lat 18 Burcon Stanisaw Kocik Micha Kowala Jan "May", onierz Batalionw Chopskich, lat 22 Radliski Jzef, lat 34 Stachula Stanisaw, onierz Armii Krajowej, lat 40 zamordowany przez Niemcw 22 lipca 1942 roku zamordowany przez funkcjonariuszy UB 1 kwietnia 1945 roku zamordowany 10 grudnia 1943 roku w okolicach Zamocia zamordowany 10 grudnia 1943 roku w okolicach Zamocia zgin na Zamku w Lublinie w 1942 roku zamordowany przez funkcjonariuszy UB 2 lutego 1945 roku zgin z rk Niemcw zamordowany przez funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa (UB, Bezpieki) zamordowany przez funkcjonariuszy [zamojskiej] Bezpieki 2 lutego 1945 roku

wirgo Eugeniusz "Wirus", lat 20, onierz batalionw Chopskich

zamordowany przez funkcjonariuszy UB 2 lutego 1945 roku

"Kosoocy Germacy" Pogardliwa nazwa nadana przez zamojskich partyzantw Turkiestaczykom, Tatarom i Armeczykom, ktrzy poszli na wspprac z Niemcami. Oddziay zoone z przedstawicieli tych narodowoci w czerwcu 1944 roku "zwaliy si do ukowy, Chmielka, Babic, Doroboz i innych wsi...". Kostrzewski Jakub W roku 1783 obj w Tomaszowie Ordynackim posad lekarza stara si o uporzdkowanie spraw sanitarnych i medycznych w miecie, przeprowadza nawet wizytacj miejscowej apteki. W roku 1785 zosta dziekanem Uniwersytetu Lwowskiego i dyrektorem Studium Medycznego, wkrtce ze Lwowa przenis si do Zamocia gdzie peni funkcj lekarza domowego rodziny Zamoyskich. Zmar w Zamociu okoo roku 1798. Jest autorem pracy "Sztuka babienia ku nieuchronney dzieci przy porodzie potrzebie, a niemniey ku miemu rodzcych poytkowi krtko y doskonale zebrana przez J. M. C. F. Jakuba Kostrzewskiego, wyzwolonych y filozofyi doktora za dokadnym J.C.K.M rozkazem. We Lwowie w drukarni Antoniego Pillera r. 1774" . Tumaczy z jzyka niemieckiego na jzyk polski i aciski dwie prace Wolsteina z zakresu weterynarii jedna zostaa opublikowana w Wiedniu w 1782 roku "Uwagi nad zarazami byda, z przyczonym wraz z wyuszczeniem zdania, zabijaniu byda w zarazach zachwalonemu, przeciwnego". Druga praca w przekadzie na jzyk aciski ukazaa si we Lwowie w 1785 roku; przekad dziea Wolsteina "Ksiga o zarazach byda u chopw" (Lww 1785) dedykowa Janowi Zamoyskiemu, wojewodzie podolskiemu. Przeoy rwnie na jzyk polski prac Rafaa Steidelea "Ksiga o sztuce babienia z przyczonemi figurami" (Lww 1777, 1786). Koci pofranciszkaski pw. w. Katarzyny w Szczebrzeszynie. Fundatorem kocioa wraz z zabudowaniami klasztornymi by prawdopodobnie pierwszy waciciel miasta Dymitr z Goraja, rzecz miaa miejsce w 1398 roku, gdy Szczebrzeszyn odwiedzi arcybiskup halicki Jakub Strepa, franciszkanin, wraz z wikariuszem generalnym Braci Mniejszych Leonardem. Arcybiskup Strepa przebywajc w Szczebrzeszynie (16 stycznia tego roku) inkorporowa powiat szczebrzeszyski do diecezji katolickiej halickiej; by moe, jak twierdz historycy (m. in. Biekowski) erygowa wwczas parafi szczebrzeszysk, a Dymitr wykorzystujc dobry moment zdecydowa si na ufundowanie miastu jeszcze jednej wityni (pierwsz fundowan przez niego w 1394 roku by obecny koci pw. w. Mikoaja). Pierwotny obiekt by budowl drewnian z upywem czasu ulega niszczeniu, dlatego syn pierwszego ordynata Tomasz Zamoyski wraz ze sw on Katarzyn z Ostrogskich Zamoysk w miejsce drewnianej wybudowa w latach 1620 1638 wityni murowan. Zapewne od imienia patronki ordynatowej koci otrzyma wezwanie w. Katarzyny. Klasztor sucy OO. Franciszkanom, ktrym w 1410 roku bratanek Dymitra z Goraja - Prokop, zwany w szczebrzeszyskim rodowisku "Prociem" nada pooon w obrbie szczebrzeszyskiej woci wie Hyrz w roku 1812 (po kasacji konwentu franciszkanw w 1783 roku) zosta przekazany Siostrom Miosierdzia w. Wincentego a Paulo, a w jego pomieszczeniach urzdzono szpital. Funkcj kapelana Sistr Miosierdzia peni (nie znany jest okres jego dziaalnoci) Aleksander Supecki ze Zgromadzenia OO. Bernardynw w Radecznicy; jego nagrobek znajduje si na szczebrzeszyskim cmentarzu. Interesujcy zewntrznego wygldu wityni (1867) przekaza w swojej Encyklopedii Orgelbrand: gmach by tak zbudowany, aby w potrzebie napad nieprzyjacielski mg wytrzyma. Zewntrzne te mury ogrd klasztorny otaczajce miejscami do 10 okci wysokoci dochodz i w strzelnice s opatrzone. W roku 1883 koci zamieniono na cerkiew prawosawn (nosi wwczas jak podaje B. Chlebowski wezwanie w. Trjcy) rezydujce w klasztorze Siostry Szarytki zostay usunite, a w ich miejsce sprowadzono prawosawne mniszki Krzyanki. Prawdopodobnie ostatnim intendentem szpitala przed sprowadzeniem do Szczebrzeszyna prawosawnych mniszek Krzyanek /Elbietanek ktre speniay okrelone posugi w szpitalu by Wincenty Krzoss, zmary 21 marca 1881 roku, w wieku 56 lat spoczywa na miejscowym cmentarzu. Opis tamtych, trudnych dla miasta chwil poda ks. Wadowski: z kocioa zrobiono cerkiew i bij w dzwony, od ktrych cigego rozgosu nie tylko chorym ale zdrowym by puchn... ten zwizy ale jake wymowny opis oddaje w zupenoci panujce wwczas w Szczebrzeszynie nastroje. Cerkiew zostaa administracyjnie podporzdkowana duchowiestwu diecezji prawosawnej chemskiej. Nie znany nazwiska popa sprawujcego bezporedni nadzr nad wityni, wiadomo jedynie e w latach 1905 1941 biskupem wspomnianej diecezji by Elogiusz Gieorgijewskij, uwaany za zwolennika rusyfikacji caej ziemi chemskiej i Podlasia, a sw aktywn dziaalnoci [mile postrzegan przez wadze zaborcze] w

Dumie Pastwowej przyczyni si do ogoszenia w 1912 roku aktu o wydzieleni Chemszczyzny z terenw Kongreswki. Szczebrzeszyska cerkiew penia funkcje parafialnej; Szczebrzeszyn jako dekanat parafii prawosawnej chemskiej dzieli si na 13 parafii: Bigoraj, Branew, Kossobudy, Lipsko, Otrocz z cerkwi filialn w Tarnowie, Potoczek z fili w Szewni, Siedliska z fili w Bortatyczach, Sl z fili w Majdanie Ksipolskim, Suchowola z fili w Krasnobrodzie, Szczebrzeszyn, Tereszpol, Toplcza i Zojec. W 1912 roku w obrbie diecezji znajdowao si 282 parafii prawosawnych; rednia ilo wiernych w obrbie parafii wynosia 1029 osb. Prawosawna cerkiew w Szczebrzeszynie zlokalizowana w obecnym kociele pw. w. Katarzyny funkcjonowaa do roku 1917, wtedy po zakoczeniu dziaa pierwszej wojny wiatowej rekoncyliowano koci. Kot Jan Syn Tomasza i Zofii urodzi si 28 lipca 1917 r. w rebcach k. Szczebrzeszyna. Tam te spdzi ycie modziecze, ktre przypado na lata wojenne. W dniu 21 marca 1939 r. zosta wcielony do 7 Puku Piechoty - Legion Chem. Suy w 5 Kompanii Strzeleckiej w Chemie. W dniu 2 wrzenia 1939 r. wyjecha na front do Iy (obecnie woj. mazowieckie, pow. radomski). Dramatyczna bitwa rozegraa si 8 i 9 wrzenia. Jak caa kampania wrzeniowa, zakoczya si klsk. Niemcy ponieli jednak pod I due straty, ktrych si nie spodziewali. Wraz z przesuwajcym si frontem w kierunku wschodnim ar w rejon Rwnego i Kowla, gdzie zostali rozformowani. Po powrocie w rodzinne strony wstpi do organizacji konspiracyjnych walczcych z okupantem. Od 1943 roku walczy w szeregach Batalionw Chopskich obwodu zamojskiego, jako onierz placwki w rebcach. Posugiwa si wwczas pseudonimem "Kulon". Jego dowdc by Feliks Pietruczuk ps. "Klon". Za postaw podczas II wojny wiatowej odznaczony zosta Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Za Udzia w Wojnie Obronnej, Medalem Zwycistwa i Wolnoci 1945 r., Odznak Grunwaldzk oraz Odznak Weterana Walk o Niepodlego. Otrzyma te Odznak Pamitkow Batalionw Chopskich. Do Gorajca Jan Kot przyby wraz z rodzin po wysiedleniu rodzinnej wsi rebce. Wraz z bratem Feliksem pomaga w gospodarstwie Jana i Katarzyny Bdziuchw. Stay zwizek z Gorajcem przypiecztowa lub z najstarsz crk Bdziuchw - 21 - letni wwczas Mariann. Nauk rzemiosa kowalskiego pobiera w Szczebrzeszynie u mistrzw zawodu Budzyskiego i Baraskiego oraz w Tworyczowie u upiny. W 1946 rozpocz organizowanie ju wasnej kuni. Powstaa ona w wybudowanym przy drodze charakterystycznym dla tego typu warsztatw - drewnianym pomieszczeniu. Na wprost drzwi wejciowych do kuni umiejscowi palenisko. Bya to bardzo istotna cz kuni. Palenisko suyo do rozgrzewania metalu w arzcym si wglu, w celu jego atwiejszej obrbki. Dopiero tak ogrzany metalowy element za pomoc szczypiec by umieszczany na - znajdujcym si w porodku budynku - kowadle, a nastpnie przy pomocy rnej wielkoci motkw poddawany obrbce. Tytu czeladnika kowalskiego uzyska po zoeniu egzaminu 25 wrzenia 1948 r. w Izbie Rzemielniczej w Lublinie (wiadectwo Nr 14650). Od 16 kwietnia 1973r. posiada tytu mistrza w rzemiole kowalstwo. Praca w kuni stanowia jego pasj - szczeglne zainteresowanie przejawia w dziedzinie naprawy sprztu rolniczego. Swoim dowiadczeniem w wykonywaniu zawodu dzieli si z innymi osobami. Praktyk u niego zdobywali m. in.: Marian Olech, Edward Krasula, Bolesaw Mazur ze rebiec. Jan Kot udziela si take spoecznie jako radny Gminy Radecznica podczas kadencji 1984 -1988, w Ochotniczej Stray Poarnej w Gorajcu Starej Wsi oraz w Gminnej Spdzielni Samopomoc Chopska w Radecznicy. Marianna i Jan Kotowie wychowali dwch synw i crk, doczekali si czterech wnuczek i wnuka. Jan Kot zmar 21 wrzenia 1996 r., 27 kwietnia 2007 r. zmara jego ona - Marianna Kot ( pochowani s na cmentarzu w Gorajcu). Do dzisiaj w Gorajcu Starej Wsi stoi jeszcze warsztat pracy Jana Kota - noszca lady upywajcego czasu- kunia. i tylko we wspomnieniach brzmi odgos uderze motem w kowado. (Magorzata Fudali - wnuczka Jana Kota) Kowal Aniela Wspzaoycielka Zespou piewaczego w Rudzie Solskiej, mieszkaa w Soli k. Bigoraja. Zmara w 2008 roku. Kowalczyk Wojciech Mieszkaniec Zamocia, urodzony w Wadowicach w 1900 roku, legionista, uczestnik wojny 1920 roku. W okresie midzywojennym oficer kontrwywiadu w 9 puku piechoty Oddziau II WP Legion w Zamociu. Aresztowany 18 marca 1941 roku przebywa w Auschwitz - wraz z grup winiw wywieziony zosta do Sonnenstein w Saksonii, gdzie zgin.

Kowalik Eugeniusz Ucze Seminarium Nauczycielskiego w Szczebrzeszynie, aresztowany w 1928 roku za przynaleno do Komunistycznej Partii Polski zmar po kilkuletnim pobycie w wizieniu. Kowalik Stanisawa Stanisawa z Tomaszewskich Kowalikowa urodzia si 17 grudnia 1937 roku w Ssiadce, okupacj przeya z rodzicami w w rodzinnej wsi - jej ojciec by czynnie zaangaowany w walk z okupantem - walczy w szeregach Batalionw Chopskich. Ukoczya Technikum Rolnicze w Zamociu. Pracowaa w wyuczonym zawodzie - pocztkowo jako agronom w Urzdzie Gromadzkim w Radecznicy, pniej na stanowisku kierownika gospodarstwa rolnego w Pastwowym Szpitalu w Radecznicy, troch w handlu (osiem lat). Podczas pracy w Radecznicy bywaa czstym gociem w miejscowej gromadzkiej bibliotece prowadzonej przez Stanisawa Zyba - bya osob oczytan - wspomina Stanisaw Zybaa i wietn gawdziark. Bdc w Bibliotece lubia sobie porozmawia o aktualnych sprawach, o nowociach wydawniczych oraz o klasykach literatury nie tylko polskiej. Jej m by nauczycielem, napisa nawet prace licencjack o Radeczncy, chyba pod tytuem " Osada Radecznicka" (dostpna jest w Bibliotece Publicznej Gminy Radecznica). Kowalikowie mieszkali w Radecznicy na osiedlu przyszpitalnym, ktre Stanisawa nazywaa osiedle Jamin; z Radecznicy wyjechali do Szczebrzeszyna (1974). Stanisawa Kowalik zacza malowa po przejciu na emerytur - swoj artystyczn obecno w yciu Szczebrzeszyna zapisaa na krtko - jej pierwsze prace powstay w latach dziewidziesitych ubiegego stulecia, zmara w 2000 roku - malowa zacza, tak dla zapenienia wolnego czasu, powiedziaa kiedy w jednej z rozmw. Pierwszych lekcji rysunku udzielia jej instruktorka miejscowego Domu Kultury - Anna Kaznowsk. Z czasem pomidzy przysza animatork kultury (Anna koczya wwczas Wysz Szko Pedagogiczn w Czstochowie o kierunku wychowanie plastyczne) a pocztkujca malark zadzierzgna si serdeczna przyja, ktra trwaa do ostatnich lat ycia Stanisawy. Tematem jej pcien byy pejzae, martwa natura, troch zajmowaa si tkanin artystyczn. Malowaa gwnie latem. Zim uczya si malowa akwarel - tematyka rnorodna, architektura, pejzae, postaci. Tworzya jako osoba niepenosprawna, i ze wzgldu na to, by zabi bezczynno z powodu kalectwa. Prace w wikszoci zostay rozdane znajomym i przyjacioom, znajduj si w prywatnych zbiorach. Oddanie si malarstwu byo spenieniem jej marze, ktrych nie moga wczeniej realizowa ze wzgldu na cakowite oddanie si rodzinie i pracy zawodowej. Choroba w niczym nie przeszkadzaa w pniejszej ich realizacji - to mae utrudnienie, ale nie przeszkoda dla osoby o tak ogromnej energii i gbokiej duszy. Zdarzao si tematem jej prac byy obrazy jej wspomnie i snw, w ktrych zamykaa czsto siebie. Jej malarskie zapiski nie pozwalay przej obok nich obojtnie. Ta ich szczeglna energia... Tacy ludzie jak pani Stasia do koca pozostaj w naszej pamici - wspominaj Stanisaw Anna i Janusz Kaznowscy. Pierwsza wystawa prac Stanisawy Kowalik miaa miejsce na wiosn 1994 roku. W lipcu 1999 roku na II Midzynarodowym Plenerze Malarskim dla Osb Niepenosprawnych w Growie Iowieckim zdobya nagrod Euro - Fundacji Batyk. Nagrodzona zostaa z prac Martwa natura - obraz zosta zakupiony do prywatnej kolekcji w Niemczech.

Kowalski Franciszek (1799 1862), poeta, tumacz dzie Moliera, w latach 1847 1850 ukazao si 6 tomw tumacze tych dzie; napisa rwnie wspomnienia o Adamie Mickiewiczu. W roku 1829 obj posad nauczyciela jzyka polskiego i literatury w szczebrzeszyskiej Szkole Wojewdzkiej. Gdy wybucho powstanie listopadowe wzi w nim udzia przetrwa oblenie twierdzy zamojskiej; stojc pewnego razu na warcie uoy sowa synnej dzi piosenki: "tam na boniu byszczy kwiecie..." Z okresu zamojskiego pochodzi take 22 najbardziej znanych piosenek onierskich jego autorstwa. Po upadku powstania duszy czas przebywa w Galicji, zmar w 1862 roku w Kijowie. kozackie koszary Wybudowane zostay w Bigoraju w roku 1880 staraniem mieszczanina Jana Krzosa dla 13 puku Kozakw doskich. Plac pod zabudow wydzierawi Krzos od wadz miejskich, za uytkowane budynki pobiera wysoki czynsz od wadz rosyjskich; Kozacy przynosili take wysokie dochody wacicielom bigorajskich restauracji i szynkw. Kozacy Doscy

Ich obecno na Zamojszczynie odnotowano na przeomie XIX i XX wieku w Bigoraju od 1880 roku funkcjonoway kozackie koszary. Na cmentarzu parafialnym w Tomaszowie Lubelskim znajduje si nagrobek Iwana Stiepanowa, sotnika (dowdcy szwadronu) 15 Doskiego Puku Kozackiego, ktry zmar 21 kwietnia 1893 roku. Latem 1915 roku do wsi stary Zamo przyby oddzia Kozakw Doskich celem ewakuowania mieszkacw. Po zakoczeniu ewakuacji wie zostaa spalona. Kozakin Mikoaj Rodem z guberni miskiej, absolwent Uniwersytetu w Petersburgu. W roku 1867 otrzyma (decyzj wadz rosyjskich) nominacj na nauczyciela matematyki w progimnazjum mskim w Zamociu. Poza prac pedagogiczna peni kilka innych funkcji: by sekretarzem rady pedagogicznej, bibliotekarzem, w roku 1877 otrzyma awans na zarzdzajcego progimnazjum eskim (utworzone zostao 10 wrzenia 1869 roku, swoje locum znalazo w budynku byej Akademii Zamojskiej). W Zamociu pracowa do roku 1890, po czym zosta skierowany na stanowisko dyrektora gimnazjum realnego w owiczu. Kozicki Leon (1835 1908), pielgrzym jerozolimski, peregrynowa w roku 1890 do: Betlejem Grobu Pana Jezusa, Doliny Jozafata i Gry Kalwarii; pochowany jest na cmentarzu w Hrubieszowie. Kozow Grigorij Stranik komendy powiatowej w Bigoraju, y w latach 1834 1906, pochowany na cmentarzu w Bigoraju. K Duchowny unicki, y w latach XII. 1836 20 listopad 1919, obowizki proboszcza peni przez 46 lat, pochowany na cmentarzu w Hrubieszowie. Komian Jzef Kanonik lubelski, pooy due zasugi na rzecz kolegiaty zamojskiej. W dowd uznania tych zasug staraniem Kapituy zamojskiej zosta mianowany proboszczem parafii w. Tomasza w Zamociu (wiek XIX). Ks. Komian postara si wwczas o przyczenie do kolegiaty probostwa szczebrzeszyskiego, ktre w czasach kasaty Kapituy Dzieje kapituy i kolegiaty zamojskiej w wietle zachowanych materiaw rdowych, zostao od niej odczone. Jego poczynania sprawiy, e peni jednoczenie funkcj proboszcza w Szczebrzeszynie i Zamociu. Komian Jzef Szczsny Biskup kujawski, senator Krlestwa Kongresowego, urodzony w 1772 roku w wojewdztwie lubelskim. wicenia kapaskie otrzyma w roku 1796; w roku 1809 powoany zosta na czonka Rzdu Tymczasowego, w roku 1811 mianowany praatem infuatem zamojskim jako taki w roku 1814 wizytowa Szko Wojewdzk w Szczebrzeszynie majce si odby w dniach 20 22 lipca popisy /kocowe egzaminy uczniw przesun na dzie 27 29 lipca, ponadto owiadczy, e poziom nauczania w wizytowanej placwce jest tak niski, e "wypada, aby adnemu uczniowi nie bya dana promocja do wyszych klas, za klasy szstej uczniw przeznaczam aby powrcili do klasy pitej." Wymaga rwnie od nauczycieli, aby nauczali z podrcznikw "przepisanych przez Dyrekcj Edukacyjn". Komian Kajetan (1771 1856), poeta, tumacz, pamitnikarz zwizany z Zamojszczyzn jest m. in. autorem poematu "Stefan Czarniecki", w ktrym opisa Tyszowce: Tyszowce, grd nie znany ni z murw ni z gmachw W niskich swych gospodach spod somianych dachw Brzkiem skuszonych kajdan znak do walki daje Wrd stolic kraju, duchem stolicy si staje "kozy" Warkocze uplecione ze somy, owijano nimi nogi okrcone uprzednio w onuce i na wierzch zakadani buty (tyszowiaki); tak m. in. ubierali si podczas srogich zim mieszkacy Czarnegostoku. (Marianna Smoter) Kracz Wadysaw

Ucze Szkoy Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie, podczas wyprawy z kolegami w tzw. debry (wwozy wok Szczebrzeszyna) spotka przy ognisku miejscowych ydw, ktrzy "przesmaali olej na pokost". Chcc zrobi im kawa rzuci w kierunku ogniska grud ziemi, skutek by taki, e uderzy w naczynie z wrzcym olejem ten wyla si na stojcego obok yda niszczc mu chaat i powodujc oparzenia. Sprawa otara si o rabina, ktry naoy na niesfornego ucznia kar w wysokoci 20 rubli. Wadysaw Kracz potrafi jednak udobrucha rabina nazywajc go "panem dobrodziejem". Ostatecznie zapaci poszkodowanemu 5 rubli, a inspektor Szkoy prof. Kiewlicz nie zrobi z caego zajcia wikszej afery. "Kraj' Organizacja zaoona w roku 1949 przez byych czonkw Armii Krajowej i Szarych Szeregw; jej pena nazwa brzmiaa "Krajowy Orodek Kraj" (w pewnym okresie wystpowaa te jako "Krajowy Komitet Porozumiewawczy"). Na czele sta Andrzej Sobota vel Zenon Tomaszewski ps. "Jan", kierownikiem cznoci bya Krystyna Metzger. Centrala organizacji miecia si w Warszawie i nosia kryptonim "Wyka". Organizacja podzielona bya na dwa piony "starych" i "modych". Posiadaa placwki w Lublinie, Katowicach, Poznaniu, Kronie, Jale i Wrocawiu, a naleeli do niej przewanie studenci i modzie szk rednich. Czonkami organizacji m. in. byli: Bogumi Olszewski, Alfred Haasa, Marian Gembala pochodzcy z Wielczy. wszyscy on byli uczniami tego samego roku Wydziau Mechanicznego PSM. W czerwcu 1952 roku, w drodze z Wielczy do Gdyni, na Dworcu Wschodnim w Warszawie, Bogumi Olszewski spotka si dowdc organizacji "Kraj" centrali "Wyka" i zosta mianowany kierownikiem placwki Gdynia, ktra otrzymaa kryptonim "Grusza". Ustalono, e gwnym celem gdyskiej grupy bdzie nawizanie kontaktw z zagranic po ukoczeniu Szkoy, kiedy jej czonkowie bd ju pywa na statkach marynarki handlowej. Dowdca organizacji"Kraj" wyznaczy te dat inspekcji placwki w Gdyni miaa ona mie miejsce latem tego roku. Do spotkania tego jednak ju nie doszo. Dziewi miesicy wczeniej 9 wrzenia 1951 roku czonkowie organizacji"Kraj" wykonali wyrok mierci na pracowniku Polskiego Radia prezenterze propagandowego programu"Fala 49". Redaktor Stefan Martyka zosta zastrzelony w Warszawie we wasnym mieszkaniu. Po zamachu wadze bezpieczestwa rozpoczy intensywne ledztwo na terenie caego kraju. Punktem przeomowym jak si wydaje byo zatrzymanie 24 czerwca 1952 roku na oliborzu w Warszawie Krystyny Metzger, przy ktrej musiano znale jakie dokumenty. Tydzie pniej bowiem na terenie caego kraju zaczy si masowe aresztowania czonkw organizacji"Kraj". Jednego dnia zlikwidowano grupy w Warszawie, Lublinie, Zamociu, Bytomiu, Katowicach, Poznaniu, Kronie, Jale i Wrocawiu. W sumie wadze bezpieczestwa zatrzymay co najmniej kilkadziesit osb. 2 lipca podczas prby aresztowania funkcjonariusze Urzdu Bezpieczestwa z Zamocia zabili dowdc organizacji Zenona (lub Andrzeja) Sobot, ktry mia swoj kwater na organistwce w Zwierzycu.. Wedug innej wersji Sobota otoczony w swej kryjwce przez funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa popeni samobjstwo strzelajc sobie w gow. Olszewskiego Bogumia skazano na kar 10 lat wizienia, utrat praw na 3 lata i przepadek mienia za to, e wstpi do bandy"Jana" pod nazw"Kraj" majcej na celu przez szpiegostwo, dywersj, gwatowne zamachy, rabunki i wrog propagand obalenie przemoc ustroju Pastwa, werbowa do niej nowych czonkw i spenia inne polecenia, czym dopuci si przestpstwa z art. 86 p. 2 KKWP. W procesach w rnych czciach kraju, w ktrych sdzono czonkw organizacji "Kraj" poza karami wieloletniego wizienia a w 10 przypadkach orzeczono kary mierci. Takie wyroki zapady midzy innymi przed Wojskowym Sdem Rejonowym w Warszawie w sprawie przeciwko czterem osobom, ktrym zarzucono zabicie redaktora Martyki (cho Martyk podobno osobicie zastrzeli Zenon Sobota). Na kar mierci za przynaleno do organizacji "Kraj", za"planowanie" rozbrojenia kilku milicjantw i za rzekom prb wysadzenia pocigu jadcego do Moskwy skazano na mier take Tadeusza Klukowskiego - syna dr Zygmunta Klukowskiego, historyka Zamojszczyzny, autora znanego "Dziennika z lat okupacji" i wiadka w procesie norymberskim w 1946 roku. Mimo wniesionych apelacji w tych piciu przypadkach kary mierci wykonano, w pozostaych zamieniono je na wizienie. Bogumi Olszewski odbywa wyrok w zakadzie karnym w Sztumie. W sumie spdzi za kratami ponad 4 lata. (Krzysztof Leszczyski) Krasnobrd Krasnobrd pooony w centralnej czci Roztocza rodkowego, w malowniczej dolinie Wieprza, otoczony przepiknymi lasami stanowi doskonae miejsce do odpoczynku, dlatego te posiada status miejscowoci letniskowej. W przeszoci nalea do Leszczyskich - pamitk po dawnych wacicielach jest znajdujcy si w dzielnicy Krasnobrodu zwanej Podzamkiem paac. Obiekt zlokalizowany rozlegym parku; by kilkakrotnie niszczony i odbudowywany. Obecnie posiada cechy architektury klasycystycznej. Jest budowl pitrow, kryty polskim amanym dachem. Kolumnowa galeria z gontowym dachem czy

paac z oficyn wybudowan na przeomie XVIII i XIX w, nastpnie do Zamoyskich. Przedstawicielka tego rodu Katarzyna Zamoyska ufundowaa w pobliskim Podklasztorze w 1664 roku kaplic, w miejsce ktrej krlowa Marysieka Sobieska, primo voto Zamoyska wzniosa murowany koci jego budowniczym by architekt Zamoyskich J. M. Link. Obiekt wraz z zabudowaniami klasztornymi wybudowany zosta w latach 1690-1699 jako wotum wdzicznoci za uzdrowienie; otrzyma wezwanie Nawiedzenia Najwitszej Marii Panny. Koci do dzi stanowi miejsce pielgrzymek mieszkacw Zamojszczyzny; przybywaj tu rwnie ludzie z odlegych zaktkw Polski. Dodatkow atrakcj rdeko z kapliczk na wodzie, zwan "Kaplic Objawie", poniewa tym miejscu, w roku 1640 mieszkacowi Krasnobrodu - Jakubowi Puszczykowi objawia si Matka Boa. Pod kapliczk znajduj si rda, z ktrych wypywa woda, majca waciwoci lecznicze po t wod przyjeda bardzo duo osb, nawet z odlegych miejscowoci. Obok kaplicy znajduje si figura przedstawiajca objawienie si Matki Boej Jakubowi Puszczykowi oraz Stacje Racowe wykonane z kamienia przez miejscowego artyst - Andrzeja Gontarza. Jak wygldaa pielgrzymka w latach pidziesitych ubiegego wieku opowiada Marianna Smoter rodem z Czarnegostoku: idcy na pielgrzymk mieszkacy parafii Trzsiny zbierali si w Zwierzycu zazwyczaj pielgrzyma podwozi kto z rodziny furmank na miejsce zbirki. Ze Zwierzyca caa grupa wczenie rano wyruszaa w kierunku Krasnobrodu mijajc na trasie m. in Bondyrz. Po drodze odpoczywano spoywajc skromny posiek, na ktry skaday si: chleb, biay ser, gotowane jajka...; pielgrzymi piewali pieni Maryjne. Po przybyciu na miejsce brali udzia w caonocnym naboestwie, a rano kady udawa si do kapliczki na wodzie by nabra w butelk wody z cudownego rdeka. Pielgrzymka miaa miejsce w przeddzie wita Matki Boej Jagodnej... Po Zamoyskich Krasnobrd przejli Tarnowscy. Prawa miejskie uzyska w roku 1576, lub jak podaje Stanisawa Stolarczyk w wieku XVII; utraci je w roku 1870 status miasta uzyska Krasnobrd ponownie w roku 1994. Rwnolegle z prawami miejskimi Zygmunt III Waza obdarzy go przywilejem na sze jarmarkw rocznie i jeden co tygodniowy targ. Obecno lasw, a co za tym idzie duej masy drewna zadecydowaa o rozwoju gonciarstwa; dla potrzeb miejscowej ludnoci pracowali te garncarze - niestety rzemioso to zaniko okoo 1985 roku z chwil mierci ostatniego garncarza. W miejscowym muzeum zachowano pamitki po nieyjcych ju garncarzach przekazane zostay z pord pamitek zachowanych przez rodziny nieyjcych artystw. Gdy wybucho powstanie styczniowe (nie mona wykluczy, e niektrzy z mieszkacw Krasnobrodu wzili w nim udzia) krasnobrodzianie byli wiadkami potyczki rozegranej przez oddzia Marcina Borelowskiego "Lelewela" z wojskiem carskim - zgino 42 powstacw. Celem upamitnienia tego, wanego w dziejach Zamojszczyzny wydarzenia w roku 1930 wzniesiono pomnik. Nieopodal miejsca, gdzie rozegraa si owa potyczka (jak gosi miejscowy przekaz) Marysieka Sobieska podczas panujcej zarazy morowej (dumy) ufundowaa na rdekiem kaplice z obrazem w. Rocha patrona osb chorych na zakane choroby. W Krasnobrodzie istniaa gmina ydowska (kaha) podczas powstania Chmielnickiego w 1648 roku jej czonkowie wraz z miejscowa ludnoci wiele ucierpieli od Kozakw. 21 listopada 1669 roku na mocy decyzji Michaa Korybuta Winiowieckiego gmina ydowska krasnobrodzka wraz z gminami w: Szczebrzeszynie, Tarnogrodzie, Turobinie, Zamociu, Frampolu i innymi wczona zosta do Okrgu Ordynacji Zamoyskiej - decyzja ta dawaa ydom zamojskim "prawo uczestniczenia (jako Okrg Ordynacji) w sesjach Sejmu ydw Korony". Spoeczno ydowska znana z szeroko rozumianej przedsibiorczoci zaznaczya swoj obecno w dziejach miasta (zwaszcza w okresie midzywojennym) zarwno poprzez dziaalno gospodarcz jak i owiatow. W roku 1924 decyzj stowarzyszenia "Biblioteka i Czytelnia Salomona Ettingera" udostpniono mieszkacom Krasnobrodu bibliotek. W roku 1929 powstao ydowskie Stowarzyszenie Kulturalno Owiatowe "Jabne" - celem jego dziaalnoci byo upowszechnianie kultury ydowskiej wrd dorosych. Stowarzyszenie nie cieszyo si zbytni popularnoci wrd ydowskiej spoecznoci Krasnobrodu i Zamojszczyzny w ogle jak podaje Jerzy Doroszewski kady z oddziaw funkcjonujcych na terenie Zamojszczyzny i Lubelszczyzny nie przekroczy liczby 30 czonkw; oprcz wspomnianych stowarzysze w okresie midzywojennym w Krasnobrodzie istniay jeszcze: Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego "Jutrznia", ydowskie Stowarzyszenie Kulturalno Owiatowe "Tarbut" - celem jego dziaalnoci byo: prowadzenie ochronek dla dzieci, szk elementarnych i zawodowych, organizowanie kursw wieczorowych, uniwersytetw ludowych, szeroko pojta praca owiatowa wrd dorosych. W roku 1925 krasnobrodzki oddzia organizacji ydw Ortodoksw w Polsce uzyska od Rady Szkolnej Powiatowej w Zamociu koncesj na prowadzenie prywatnej szkoy z jzykiem wykadowym polskim. Placwka otrzymaa nazw "Szlomej Emunej Isroel" ("Szkoa Pokoju Wiernych Izraelitw") - nauczanie odbywao si na bazie programu siedmioklasowej szkoy powszechnej ze szczeglnym uwzgldnieniem "nauki religii ydowskiej" Szkoa rozpocza dziaalno 15 marca 1926 roku z chwil otwarcia nauk

pobierao 46 osb; oprcz szkoy funkcjonowa tradycyjny cheder, prowadzono te kursy jzyka hebrajskiego. We wrzeniu 1939 roku w okolicach Krasnobrodu oddziay armii "Krakw" dowodzone przez gen. Szyllinga stoczyy swj ostatni bj z okupantem; gmina Krasnobrd oznakowana zosta kryptonimem "P" w jej obrbie walczyy z okupantem zarwno oddziay Batalionw Chopskich, jak i Armii Krajowej. Pierwszym komendantem gminy z ramienia "Stray Chopskiej" ("Chostry") - formacji zorganizowanej przez dowdztwo BCh zosta Jan Nogas, pniej funkcj t peni Antoni Bajan; pod koniec 1942 roku w obrbie gminy Krasnobrd do BCh naleao 12 osb. Dziaacze Batalionw Chopskich wydawali pisma konspiracyjne, ktre byy kolportowane na terenie Zamojszczyzny: od 1 marca 10 czerwca 1944 roku ukazywa si dwutygodnik "Z ziemi wysiedlonych"; redagowany by w schronie zlokalizowanym w lasach zaburskich. Innym pismem by "Zew podziemi" - numer powicony "sprawom politycznym zwizanym ze zblianiem si frontu wschodniego ukazao si 50 egzemplarzy formatu A4 drukowanych na powielaczu. Do krasnobrodzkiego rejonu AK (powstaa w 1940 roku) naleay placwki: Krasnobrd, Suchowola, abunie pierwszym komendantem rejonu zosta kpt. Wacaw Stasiewicz "Bystry", "Bartosz" (zgin 25 wrzenia 1943 roku wyskakujc z drugiego pitra budynku Gestapo w Zamociu), komendantem placwki w Krasnobrodzie by pracownik urzdu gminnego kpt. Stanisaw Kobiako; gdy zosta aresztowany w maju 1943 roku jego obowizki przyj nauczyciel z Majdanu Wielkiego Jzef Downar. Punktem kontaktowym krasnobrodzkich partyzantw by sklep spoywczy w Krasnobrodzie, gdzie pracowa Czesaw Sak "Sok"; jednym z z onierzy AK dziaajcym w rejonie Krasnobrodu by absolwent Seminarium Nauczycielskiego w Szczebrzeszynie Stanisaw Michoski "Lis". Skad osobowy krasnobrodzkiej placwki stanowili m. in: Wadysawa Zarbowa, Stanisaw Gielmuda peni obowizki wjta po zastrzelonym przez Niemcw Kotowskim, Jan ubiarz, Antoni Rycak (z zawodu piekarz). Pomocy rannym udzielali: dr Konstanty astowiecki i dyplomowana poona Zofia Suewska "Byskawica", "Zezula"; Zofia prowadzia ponadto kurs sanitarny wg. podrcznika "Zabiegi pielgniarskie", ktry dostarczy jej dr Julian Tyszkowski. Szefem wywiadu rejonu Krasnobrd by Czesaw Harczuk "Janusz". W czerwcu i lipcu 1943 roku Niemcy wymordowali znaczn cz mieszkacw, wczeniej ten sam los spotka ludno ydowsk - cikie czasy nastay dla ydw krasnobrodzkich w lecie 1940 roku, gdy Niemcy zaczli ich wywozi do robt publicznych, gwnie przy budowie drg. Potem w 1942 roku wyapywali mczyzn i masowo wywozili samochodami do Zamocia. Podobny los spotka nastpnie kobiety i dzieci. Krasnobrd zosta wyzwolony 23 lipca 1944 roku przez dywizj pukownika Szestakowa z I Frontu Ukraiskiego; kiedy na teren Zamojszczyzny weszy oddziay radzieckie w rejonie Krasnobrodu rozbroi si I batalion 9 Zamojskiego Puku Piechoty AK. Po wyzwoleniu nasta czas odbudowy odbudowy ycia, zrujnowanej gospodarki, zniszczonych domw... O problemach Mieszkacw Krasnobrodu w latach pidziesitych XX wieku czytamy w broszurze propagandowej wydanej nakadem Wojewdzkiego Komitetu Frontu Narodowego w Lublinie (1954, s. 21) - ...a wemy przykad choby z mieszkacw Krasnobrodu. Wiosn w czasie roztopw zaczy si wali groble. Gospodarstwu rybnemu PGR Krasnobrd grozio zniszczenie caej hodowli, bowiem z nieogrodzonych staww zaczy ucieka ryby. Kierownik gospodarstwa przyszed do Gminnej Rady - "Ratujecie towarzysze prosi, bo mi wszystkie ryby uciekn. Tyle pracy na nic, tyle pienidzy pjdzie w boto!" Gminna Rada zwrcia si z apelem do okolicznych chopw. Kto yw pospieszy na ratunek... W roku 1954 staraniem Gminnej rady Narodowej pod kierunkiem przewodniczcego prezydium rady Wadysawa Kobla zorganizowano w Krasnobrodzie izb porodowa ano macie racj przewodniczcy, odezwa si jeden z chopw. Niby to nasza wie gorsza od innych, czy co, ebymy nie mieli urzdzi izby. Jak w zeszym roku wiozem po nocy on do Zamocia , to sam mylaem, e dobrze byoby mie co takiego na miejscu... "Porodwk" (z chwil otwarcia liczya 8 ek) urzdzono w zabudowaniach "pod lasem u Pachciskiego", ktry znany by w Krasnobrodzie jako czowiek solidny, skrupulatnie wykonujcy polecenia Rady "i nigdy nie odmawia swojej pomocy". Materia potrzebny na budow pomieszczenia dostarczyli krasnobrodzianie metod tzw. "szarwarku" (obowizkowej pracy na rzecz wsi), sprzt medyczny ofiarowa kierownik Wydziay Zdrowia Powiatowej rady Narodowej w Zamociu. Od lat siedemdziesitych XX wieku w miecie funkcjonuje orodek sportw wodnych , gdzie znajduje si spora pywalnia. W zabytkowym paacu Leszczyskich zlokalizowano Sanatorium Rehabilitacyjne im. Janusza Korczaka dla dzieci ze schorzeniami reumatycznymi. Ponadto Krasnobrd synie z przepiknej okolicy, doskonaych warunkw klimatycznych, jest wymarzonym wprost miejscem do uprawiania wielu dyscyplin sportowych (kajakarstwo, sporty zimowe, kolarstwo, wdrwki piesze...), jest znany w caej Polsce z silnie rozwinitego kultu Maryjnego i ze znakomitych wd leczniczych. Krasnystaw

Krasnystaw pooony u ujciu kiewki do Wieprza w przeszoci funkcjonowa jako starostwo grodowe, ktrym zarzdzali urzdnicy ziemscy; prawa miejskie otrzyma w 1394 roku. W roku 1410 przeniesiono z Hrubieszowa do Krasnegostawu stolice diecezji aciskiej, ale wczesny biskup "pomieszkiwa zwykle w Skierbieszowie". Wedug "Lustracji wojewdztwa ruskiego 1661 1665" w miecie znajdowa si zamek " murem wkoo obwiedziony, brama jest z przejazdu Maksymilianowsk nazwana, w ktrej byo izdeb 2 i komnat 2..." Dlaczego "Maksymilianowska?". Jak wie gosi po zwycistwie po Byczyn (1588) na arcyksiciem austriackim Maksymilianem Habsburskim pretendentem do tronu polskiego Jan Zamoyski wizi tego we wspomnianym zamku. W roku 1676 powiat krasnostawski skada si ze 167 wsi i kilku miast w tej liczbie oprcz Krasnegostawu znajdowa si Zamo wraz z twierdz; ziemie poudniowej czci powiatu wchodziy w skad Ordynacji Zamoyskiej. W roku 1863 Waleria Mossakowska otrzymaa od Komisji Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego zezwolenie na zaoenie w Krasnymstawie Wyszej Szkoy Prywatnej eskiej III klasowej. W okresie midzywojennym w miecie funkcjonowaa fabryka prochu i materiaw wybuchowych, w 1921 roku otwarto szko redni, w roku 1926 znajdoway si dwie filie "Ridnoj Chaty" Towarzystwa Dobroczynnoci i Owiaty zaoonego przez spoeczno owiatowych dziaaczy ukraiskich zamieszkujcych Lubelszczyzn w maju 1929 roku na walnym zjedzie "Ridnoj Chaty" uczestniczyo dwch delegatw z miasta Krasnegostawu. W roku 1926 urodzia si w Krasnymstawie Barbara Wajszczuk crka Edmunda (lekarza) i Marii z Bieguskich. Barbara bya harcerk druyny "Bkitnej" Hufcw Polskich, sanitariuszk kampanii harcerskiej batalionu "Gustaw" zgrupowania AK "Rg" w powstaniu warszawskim ciko ranna zgina w zbombardowanym szpitalu przy ul. J. Kilskiego w Warszawie. Wedug danych z roku 1928 w miecie istniay dwie biblioteki przy dwch kompaniach cznoci 8 puku piechoty, oraz w krasnostawskim wizieniu. W latach trzydziestych funkcjonowaa bibliotek miejska, Resursa "Ogniwo", ktra zajmowaa si dziaalnoci polityczn i prac kulturalno owiatow. Swoj siedzib mia w Krasnymstawie Zarzd Centralnego Zwizku Modziey Wiejskiej na terenie powiatu znajdoway si 44 koa ZMW; istnia Zwizek Zawodowy Pracownikw Przemysu Skrzanego, koo Polskiej Macierzy Szkolnej zajmujcej si szeroko pojt prac owiatow wrd dorosych, w tym zwalczaniem analfabetyzmu. W roku 1935 goci w Krasnymstawie Teatr Woyski im. J. Sowackiego z ucka prezentujc "sztuki o charakterze rozrywkowym". Z miastem zwizana jest posta Janusza wieego absolwenta Akademii Sztuk Piknych w Krakowie, ktry pracowa w miejscowej szkole redniej jako nauczyciel rysunku. W listopadzie 1939 roku powsta w Krasnymstawie Zwizek Walki Zbrojnej przemianowany w 1942 roku na Armi Krajow; pierwszym powiatowym komendantem w stopniu kpt. rezerwy zosta Micha Niewidziajo. W czerwcu 1940 roku rozpoczy si w miecie pierwsze aresztowania, wrd zatrzymanych znalaz si kpt. Niewidziajo; w lipcu wszyscy zostali rozstrzelani bez procesu w Kumowej Dolinie pod Chemem. Kraus Andreas Volksdeutsch ukraiskiego pochodzenia, 31 sierpnia 1942 roku mianowany zosta burmistrzem gminy niemieckiej w Szczebrzeszynie . Kreiner Aron/Sucki Arnold (* 1920 Tyszowce - zm. 1972 Berlin Zachodni), poeta, tumacz pochodzenia ydowskiego. Suy w szeregach Armii Czerwonej. Krochmal Mendel Menachem Rabin krakowski, a nastpnie lski. W jednym ze swych responsw wspomina o zamojskim ydzie, ktry zosta zabity podczas podry handlowej na lsku. Kronberg Nuta Wacicielka drukarni hebrajskiej w Bigoraju (okres midzywojenny), w ktrej toczono dziea wycznie o tematyce religijnej w jzyku hebrajskim przede wszystkim na eksport, "jak i poytek krajowy" bigorajskie druki znane byy na terenie caej Europy. "Kronika Powiatu Zamojskiego" Pismo wydawane w latach dwudziestych ubiegego stulecia (1915 1918) przez Zygmunta Pomaraskiego & s -k w Zamociu. Redaktorem odpowiedzialnym za merytoryczn stron pisma by Julian Wyszyski, obowizki kierownika redakcji peni Ludwik Kobierzycki, "Kronik..." toczono w drukarni Stanisawa Daa w Lublinie. Na tre publikacji skaday si tematy dotyczce: spraw spoeczno kulturalnych powiatu

zamojskiego, gospodarczych, owiatowych, szerzenia kultury, przeszoci Zamojszczyzny. "Kronika Powiatu Zamojskiego" bya pismem apolitycznym; unikalne dzi egzemplarze dostpne s w zbiorach Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie. Krlikowski Jzef Mieszkaniec wsi Wisowiec, w roku 1918 podczas pierwszych wyborw w niepodlegej Polsce wybrany zosta na wjta gminy Stary Zamo. Urzd swj sprawowa przez dwie kadencje. Krzaczek Stefan, ps. "Bruzda", "Gruda" Nauczyciel z Tereszpola, podporucznik. Peni obowizki zastpcy komendanta Placwki Tereszpol. Jego wspomnienia z czasw okupacji opublikowane zostay w III tomie Wydawnictwa Materiaw do dziejw Zamojszczyzny do dziejw Zamojszczyzny w latach wojny 1939 1944 (Zamo 1946) Wydawnictwo Materiaw do dziejw Zamojszczyzny w latach wojny 1939 1944. (Romuald Koodziejczyk) Krzak Pawe (1900 1992), malarz ludowy, reprezentowa typ malarstwa prymitywnego, ale przez to niepowtarzalnego i penego uroku w swoim przekazie. Urodzi si w Podborczu (powiat zamojski), cae dorose ycie spdzi w Czarnymstoku, gdzie przywdrowa za on w roku 1926 zaoy rodzin. Pierwsze rysunki i obrazy zacz tworzy w latach I wojny wiatowej inspiracj byy przemarsze rnych formacji wojskowych przez rodzinn wiosk. Malowa wiejskie motywy i pejzae; wybuch II wojny wiatowej spowodowa przerw w jego twrczoci do malowania powrci dopiero w latach pidziesitych ubiegego stulecia. Jego prace Orka, Ssiedzi, Scena rodzajowa, Tracze, Pejza, Gince chaty przechowywane s w Muzeum Okrgowym w Zamociu. Inne - tytuy ktrych nie s mi znane - znajduj si w muzeach w: Lublinie, Rzeszowie, Tomaszowie Lubelskim, Bigoraju. By czonkiem Stowarzyszenia twrcw Ludowych; zmar w 1992 roku, pochowany jest na cmentarzu w Trzsinach. Krzeszowski Marcin Mieszkaniec Szczebrzeszyna, ojciec Wacawa Krzeszowskiego zaoyciela kina "Muza". Aresztowany w zastpstwie za ukrywajcego si syna zaangaowanego w dziaalno konspiracyjn zgin w obozie na Majdanku. Bezporednim sprawc aresztowania Marcina Krzeszowskiego by granatowy policjant ze szczebrzeszyskiego posterunku to on powiedzia w obecnoci Niemcw: "..nie ma modego, za stary (Marcin pracowa przy ukadaniu somy), pjdziesz z nami." (Wiesaw Krzeszowski) Krzeszowski Wacaw Mieszkaniec Szczebrzeszyna, legionista II Brygady; sub w wojsku rozpocz w wieku 26 lat. Z czasem awansowa, co przynioso zaszczytna funkcje sub w stray przybocznej Jzefa Pisudskiego - "by w stray w Belwederze przy Pisudskim, a pniej w Sulejwku". Do rodzinnego Szczebrzeszyna powrci na stae po zawarciu zwizku maeskiego. Jako zawodowy wojskowy rozpocz z chwil wybuchu II wojny dziaalno konspiracyjn - w domu Krzeszowskich przy ulicy Zamojskiej odbyway si pierwsze spotkania organizacyjne czonkw Zwizku Walki Zbrojnej. ( Wiesaw Krzeszowski) Kryk Jan ps. "Topola" Nauczyciel, urodzony w Szczebrzeszynie, absolwent szczebrzeszyskiego Seminarium Nauczycielskiego. Interesowa si prac owiatow wrd dorosych, da si pozna jako mionik folkloru, organizator chrw. Przed wybuchem wojny i krtko podczas jej trwania pracowa jako nauczyciel w Wywoczce. Zainteresowania i dziaalno pedagogiczn przerwa wybuch wojny; w roku 1940 wstpi do konspiracji by dowdc oddziau OP9/III w kompanii "Groma" Armii Krajowej; wrd partyzantw znany by jako"Topola". Oddzia , ktrym dowodzi istnia w okresie luty 1943 czerwiec 1944. Jan Kryk opracowa rwnie nuty do do pieni piewanych przez zamojskich partyzantw; wyda je pod pseudonimem "Podwiski" dr Klukowski w 1944 roku - "Pieni oddziaw partyzanckich Zamojszczyzny." "Topola"" zgin w bitwie pod Osuchami 25 czerwca 1944 roku, pochowany jest w kwaterze wojennej na szczebrzeszyskim cmentarzu. Kryk Leonard Nauczyciel szkoy powszechnej absolwent Seminarium Nauczycielskiego Mskiego w Szczebrzeszynie, w maju 1944 roku zmar w Owicimiu.

kryptonimy Uywane byy w dziaalnoci organizacyjnej Armii Krajowej; z terenu Szczebrzeszyna i okolic znane s nastpujce: Bolek pluton prowadzcy dziaania operacyjne w Brodach Maych w rejonie Zwierzyca Bronek pluton w Brodach Duych Karol pluton prowadzcy dziaania w rejonie Szczebrzeszyna Kopacz tak okrelano rejon Zwierzyniec Nr 15 pod tym kryptonimem rozumiano rejon Szczebrzeszyn Szczebel placwka Szczebrzeszyn kryptonimy literowe gmin powiatu zamojskiego Ustalone zostay dla poszczeglnych gmin na zebraniu organizacyjnym Batalionw Chopskich w 1941 roku: A - Stary Zamo B - Nowa Osada C - Skierbieszw D - Nielisz E - Suw F - Mokre G - Tereszpol H - Radecznica I - Szczebrzeszyn K - abunie - Zwierzyniec M - Wysokie O - Suchowola P - Krasnobrd T - miasto Zamo Krystan Jan Poddany Elbiety Tarnowskiej, dziedziczki woci szczebrzeskiej, osiady we wsi Wywoczka k. Zwierzyca; w roku 1516 Elzbieta Tarnowska zlecia mu dostarczenie zwierzyny na swj dwr, zowionej " z uyciem sieci lub rusznicy"; dodatkowo mia pilnowa lasu przed szkodnikami. Za wykonywan prac zwolniony zosta od innych robot paszczynianych, od czynszw i podatkw. Z przywileju nadanego mu dziedzicznie korzystali take jego potomkowie, noszcy nazwisko (podaj za Halin Matawsk) Krystanowie, Krystankowie, Krystaniki. Ksiek Marian ps. "Nieuchwytny" Sub wojskow odbywa w marynarce w latach 1932 193; podczas okupacji czynnie zaangaowany wraz z on Katarzyn w dziaalno konspiracyjn. Wsppracowa z "Podkow" - peni w jego oddziale funkcje skarbnika, oraz prowadzi szkolenia z zakresu posugiwania si broni. Terenem jego dziaalnoci poza Szczebrzeszynem by rejon Tomaszowa Lubelskiego. Zdjcie Mariana Ksika w otoczeniu onierzy AK WiN obwodu Tomaszw Lubelski opublikowano w pracy "onierze wyklci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po roku 1944" (Warszawa 2002 s. 185). "ksiek nie poyczam" Zwrot pojawiajcy si na ex librisach dr Zygmunta Klukowskiego, ktry rzeczywicie swoich "skarbw" nie mia zwyczaju poycza, mona je byo czyta, lub oglda na miejscu w jego maym subowym mieszkaniu przy szpitalu. Czstymi gomi Doktora bywali uczniowie przedwojennego szczebrzeszyskiego gimnazjum, ktrzy na miejscu korzystali z jego ksigozbioru. Napis ten znajdowa si nie tylko na ex librisach, wspomina Izabela z Bakoskich Gajewska, "ale rwnie napisany duymi literami widnia w malutkim pokoju doktora zatoczonym ksikami. Na wchodzcych po raz pierwszy robio to niesamowite wraenie". Ksiek Stanisaw Jak wspomina dr Klukowski w "Dzienniku z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944", oraz ks. Wacaw

Ponka w nie opublikowanych d "Wspomnieniach 1939 1946" (dostpne w Bibliotece Gminnej w Radecznicy) Stanisaw Ksiek kierowa obchodami wita Ludowego w lasach zaburskich w 1944 roku. Pseudonimy jakich kolejno uywa to:"Kolba", "Rota", "Wyrwa", "wider"; oficer rezerwy, brat "Nieuchwytnego" - Mariana Ksika. Urodzony 25 kwietnia 1909 roku w Gruszce Zaporskiej, ukoczy Pastwowe Seminarium Nauczycielskie w Szczebrzeszynie, oraz Instytut Robt Rcznych i Rysunkw w Warszawie, gdzie pracowa do wybuchu II wojny wiatowej. W latach 1939 1940 mieszka u rodzicw w Szczebrzeszynie, w marcu 1940 roku rozpocz dziaalno w Zwizku Walki Zbrojnej pocztkowo zajmowa si wywiadem, pniej by dowdc placwki Szczebrzeszyn, a od czerwca 1941 roku komendantem rejonu Szczebrzeszyn; w roku 1943 zosta zastpc komendanta obwodu Zamo, nastpnie komendantem tego obwodu (IX 1943 VII 1944), oraz referentem artylerii w sztabie Inspektoratu Zamo. Po wyzwoleniu pozosta w konspiracji; w kocowym okresie istnienia Armii Krajowej by komendantem obwodu Tomaszw Lubelski, pniej inspektorem zamojskiego oddziau WiN. Odznaczony Orderem Virtuti Militari; zmar 2006 roku w Warszawie. Ksiga Sawy Dokument do ktrego wpisywano w szczebrzeszyskiej Szkole Wojewdzkiej nazwiska uczniw "zasugujcych na nagrod szkoln na publiczna pochwa i wpisanie do Ksigi Sawy'". "Ksiga uzdrowie i szczeglnych ask doznanych za wstawiennictwem w. Antoniego" Istniaa przy kociele pod wezwaniem tego witego w Radecznicy do czasw II wojny wiatowej. Obecnie Ojcowie Bernardyni prowadz "Ksig cudw" do ktrej wpisywane s wiadectwa uzdrowie jakich dokona "radecznicki" wity zapisywane s tu tylko przypadki niezwyke, uleczone, potwierdzone przez lekarzy "o maych askach, ktrymi obficie nasz Anto obdarza ludzi nie wspomn" wypowiedzia si na amach Tygodnika Zamojskiego (z dnia 30 czerwca 2004 roku, nr 26, s 14) o. Flawian Bularz, przeoony radecznickich bernardynw. "Ksiga aoby gminy Stary Zamo" Znajduje si w zbiorach Andrzeja Kardasza zamieszkaego w Starym Zamociu (stan na rok 1964), fragmenty Ksigi... (zawierajce nazwiska 246 osb) opublikowane zostay na amach pracy Stanisawa Zgrzywy "Gmina Stary Zamo 1939 1944" (Lublin 1964), fotokopie Ksigi aoby ... dostpne s w Archiwum KW PZPR w Lublinie, teczka "Pacyfikacja Zamojszczyzny". Ksigi Grodzkie Szczebrzeskie Zachoway si z lat 1612 1807, przechowywane s w Archiwum Pastwowym w Lublinie. Na ich tre skadaj si: akta procesowe szlachty powiatu szczebrzeskiego podlegej jurysdykcji kadorazowego dziedzica, ktry wykonywa j za porednictwem mianowanego przez siebie sdziego grodzkiego, oblaty akt, przywileje, uniwersay, akty publiczno prawne (np.: zezwolenia na rne czynnoci prawne udzielane szlachcie. Ksigi podzielone s na: ksigi wpisw, relacji, manifestacji i oblat, ksigi dekretw. Zawieraj ponadto rne rodzaje zapisw sdowych: sprawy sporne i niesporne, wzajemne skargi, szlachty, dzierawcw i pracownikw administracji dworskiej Ordynacji Zamoyskiej o pobicie, zajazdy, manifestacje, protestacje, reprotestacje. Skargi chopw na szlacht, spory mieszczan i ydw, spory o wyrzdzone szkody wraz z ich rejestrem/ wykazem. Ksykiewicz Wodzimierz Waciciel zakadu fotograficznego przy Rynku Wielkim w Zamociu; podczas okupacji jego pracownia funkcjonowaa na ul. Zamenhofa 18. Jak poda na amach Tygodnika Zamojskiego (z dnia 24 maja 2006 roku) Krzysztof Czubara prawdopodobnie niemieccy onierze przynieli mu do wywoania film, z ktrego Ksykiewicz zrobi potajemnie odbitki. Z zachowanych fotografii ocalay dokumentujce zagad zamojskich ydw w sierpniu 1942 roku; zostay zaprezentowane na amach wspomnianego Tygodnika... "Ku Zwycistwu" Pierwszy numer prasy konspiracyjnej dziaajcego w obrbie gminy Radecznica oddziau BCh, wydrukowany zosta poowie grudnia 1941 roku - jego kolportaem zajmowa si Jan Krukowski z Zaburza. Innym pismem ukazujcym si na terenie gminy (od stycznia 1942 roku) by "Gos Prawdy" - odbijany na matrycy przez nauczyciela ze Szperwki k/Szczebrzeszyna - Chadama; jego dystrybucj take zajmowa si Jan Krukowski z Zaburza.

Kuleszyski Mikoaj, ks. Absolwent Szkoy Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie, autor pracy "Trzy pisma z wygnania" (wydanie drugie ukazao si w 1892 roku we Lwowie), w ktrej opisa postawy szczebrzeszyskich nauczycieli i uczniw po wybuchu powstania listopadowego. Kulik Ignacy Str w zwierzynieckiej rzeni (okres okupacji). W pamici mieszkacw Zwierzyca zapisa si jako ten, co (cytuj za Stanisawem Bohdanowiczem) - znca si nad ydami, terroryzowa ich i da od nich apwek. Podczas likwidacji ydw towarzyszy Niemcom. Gdy w Zwierzycu nie byo ju ydw Kulik wyciga ich z ukrycia, ugania si za ydowskimi dziemi, te, ktre udao mu si schwyta przyprowadza na posterunek andarmerii. Ignacy kulik za swoje czyny wyrokiem sdu podziemnego zosta rozstrzelany wraz z ona we wasnym mieszkaniu 29 grudnia 1942 roku. Kulpa Ludwik Mieszka w Jzefowie (pow. bigorajski). onierz AK, sdzia sportowy i zasuony dziaacz Ludowego Zwizku Sportowego na Lubelszczynie. Zajmowa si boksem, pchniciem kul, podnoszeniem ciarw. W 1959 roku zaj III miejsce w oglnopolskim konkursie "Mister Polonia". Kultur Liga Stowarzyszenie propagujce ydowsk kultur poprzez sztuk, muzyk, teatr, upowszechnianie owiaty (prowadzenie bibliotek, czytelni, organizowanie okolicznociowych odczytw); w Szczebrzeszynie oddzia Kultur Ligi funkcjonowa w okresie midzywojennym - w roku 1929 liczy 80 czonkw. kultury archeologiczne Przeszo Zamojszczyzny poznawana jest dziki odkryciom archeologicznym - z uwagi na charakterystyczne cechy odkrywanych przedmiotw, gwnie ceramiki i pochwkw wyodrbniono kilka rodzajw kultur archeologicznych spotykanych na tych terenach: kultura lubelsko - woyska (stanowiska w Strzyowie) kultura ceramiki sznurowej (77 stanowisk w obrbie Kotliny Hrubieszowskiej i Grzdy Horodelskiej, m. in. Turkowice) kultura Chopice - Vesele (16 stanowisk) kultura strzyowska (62 stanowiska, m. in. Czerniczyn) kultura uycka (Wronowice - Paprzyca, uszczw) kultura pucharw lejkowatych (midzyrzecze Huczwy i Bugu, m. in. Turkowice) kultura ceramiki wstgowej rytej (Hrubieszw Pogrze) kultura trzciniecka (Tyszowce; cmentarzysko kurhanowe) kultura zarubiniecka (Czerniczyn, Masomcz) oraz stanowisk archeologicznych: Czernicin znaleziono naczynia z wczesnego okresu brzu Hrebenne podczas budowy przejcia granicznego w 2006 roku odkryto tutaj stanowisko kultury tylczyckiej (ludno tej kultury wdrowaa (zdaniem dr hab. Jerzego Libery) przez te tereny 13. 000 lat temu), oraz oraz cmentarzysko kultury pomorskiej aszczw Kolonia stanowisko reprezentujce tzw. grup czerniczysk okolice Turobina znaleziska reprezentujce kultury: widersk, wczesny okres brzu, pucharw lejkowatych, woysko lubelsk ceramiki malowanej, magdaleska, ceramiki sznurowej, amfor kulistych Tokary krzemienny grot oszczepu , monety rzymskie Turkowice stanowiska: kultury pucharw lejkowatych, kultury mierzanowickiej (groby szkieletowe wyposaone w zausznice miedziane w ksztacie wierzbowego licia, zawieszki z zbw zwierzcych, drobne narzdzia krzemienne), kultury trzcinieckiej, kultury woysko lubelskiej, kultury ceramiki sznurowej, kultury pomorskiej (garnek charakterystyczny dla tej kultury, zdobiony podwjnymi guzami, o powierzchni zewntrznej chropowatej), Radecznica - odsonito grb kultury strzyowskiej kultury archeologiczne wystpujce w obrbie Paskowyu Tarnogrodzkiego Najstarsze znaleziska archeologiczne na terenie Paskowyu Tarnogrodzkiego (pod nazwa ta rozumiemy

cze Kotliny Sandomierskiej rozcigajcej si na wschd od Sanu do krawdzi Roztocza, w obrbie ktrej zlokalizowany jest Tarnogrd i okoliczne miejscowoci) pochodz z IX tys. p. n. e, s to narzdzia krzemienne kultury widerskiej (paleolit schykowy miejscowoci: Pawlichy, wschodnia cz Raca (tzw. Jaminszczyzna) kultura woysko lubelskiej ceramiki malowanej (okolice Woli Ranieckiej) kultura amfor kulistych (okolice Ranca) kultura pucharw lejkowatych ( okolice Korchowa, Kolonia Bukowina Wschodnia, Kamionka kultura trzciniecka (okolice Tarnogrodu, m. in. Ksipol) kultura uycka (epoka brzu) tereny pooone pomidzy Tarnogrodem a Wola Ranieck Kunat, pop W roku 1579 osadzi na gruntach wsi Rogono miejscowo Szara Wola, zwana take Szarym Katem. W roku 1584 Jan Zamoyski zatwierdzi te osad synom popa, oraz "nada na wieczyste uytkowanie cztery any prawem sotyskim i zapisa na tych anach 20 grzywien". Kuncewicz Tadeusz, ps. "Podkowa" W historii Armii Krajowej nazwisko Tadeusza Kuncewicza zostao zapisane zotymi zgoskami. Jego niezwyka wprost popularno jak cieszy si na Zamojszczynie przerodzia si w legend o "Podkowie", yjc w pamici nie tylko tych, co mieli honor bi si o Polsk pod jego komend... Urodzi si 26 listopada 1916 roku w Fastowie koo Kijowa w rodzinie maszynisty kolejowego Stanisawa i Anny z domu Mijakowska. W Kowlu ukoczy szkol powszechn i trzyklasow szkol handlow. Matur uzyska w Pastwowej Szkole Handlowej w Stanisawowie. W latach 1935 1936 peni sub wojskow jako podchory Dywizyjnego Kursu Podchorych Rezerwy w ucku i 50 pp. W Kowlu. Po ukoczeniu kursu kolejowego pracowa jako dyurny ruchu na stacji kolejowej w Ruskich Piaskach. Tutaj zastaa go wojna. Jako pracownik PKP nie podlega mobilizacji. Z konspiracj zwiza si ju w listopadzie 1939 roku. W ZWZ i AK peni kolejno funkcje wywiadowcy, dowdcy druyny i zastpcy dowdcy plutonu szturmowego, adiutanta komendanta obwodu i komendanta tzw. "zachodniego odcinka dywersyjnego". Od wiosny 1943 roku dowodzi oddziaem lenym, ktry w okresie "Burzy" i OSZ stanowi zawizek 2 batalionu 9 pp. AK. Po wkroczeniu Sowietw i rozbrojeniu oddziau pozosta w konspiracji. Przez krtki okres by adiutantem dowdcy puku ppk. "Adama' i mjr. "Wacawa". W lutym 1945 roku zosta dowdc dywersji obwodu zamojskiego i ju w marcu zaktywizowa poakowskie struktury do zbrojnych wystpie w samoobronie. Podlege mu oddziay pod jego osobistym dowdztwem lub na jego rozkaz przeprowadziy do maja 1945 roku okoo 20 akcji wymierzonych w siy bezpieczestwa, konfidentw, szpiclw i pospolitych przestpcw. Zlikwidowano m. in. 12 postronkw MO, przeprowadzono 4 due akcje rekwizycyjne i odbito z janowskiego wizienia 15 kobiet onierzy AK z Powstania Warszawskiego, ktre znalazy schronienie w klasztorze Ojcw Bernardynw w Radecznicy. *** Jak podaje autor pracy "Zwizek walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Zamojskim 1939 - 1944" (Warszawa 1985) - Jan Grygiel - udao si ustali niektre nazwiska lub pseudonimy ludzi oddziau "Podkowy", byli to: Feliks Czy " Zaj", Stanisaw Wojciechowski "Mi", Czesaw Tchrz "Kowal", Bolesaw Polakowski "Wiarus", Jan Lepionko"asica", Marian Kopczyski, Jzef Lembrych, Marian Tulidowicz, Bronisaw Grona (zm.1943), Franciszek Grona, Tadeusz Kalbarczyk "Gzyms", Zienkiewicz, Aleksander Sierpotowski/Sierputowski?, czesaw Jwiakowski "Most", Aleksander Jwiakowski "Bysk", Zdzisaw Jwiakowski" Huzar",, Jwiakowski "Motylek", Stanisaw Ryzner "Piorun", Tadeusz Niedzwiedzki "Stern", Antoni Czarnecki (z Wywoczki), podch. Ferdynand Orzechowski, Zbigniew Podczaski "Sajgon", Wiesaw Podczaski, Jan Guzowski "Byskawica", Jerzy Florkiewicz "Ozdoba", podch. Aleksander Bortkiewicz "Mongo", "Micha Kwiatkowski "Wojtek" , Adam i Wadysaw Guciorowie,Marian Kopytko, Boleslaw Grudewicz "Wilczek", Micha Zawilak "Reja", Kazimierz okaj, Roman Paczos "Lasota", Jan Mielnik, Jerzy Prystapczuk "Ry", Zygmunt Kuncewicz (brat "Podkowy", ucze gimnazjum) "Podkwka". Z oddziaem Tadeusza Kuncewicza zwizao zwoje losy take kilku kolejarzy, ktrzy rezygnujc z pracy na kolei wybrali walk z okupantem: Wacaw Hubka "Jar", Franciszek Hubka "Mewa", podch. Tadeusz Karczewski "Irys", Marian ya "Wrzos", Kazimierz Orzechowski "Kotwica", Roman Piskorski "Meduza", Tadeusz Mazurek"Kaszub", Waldemar Borkowski "Brodzic", (z Lublina), Nawrocki "Lubicz", Jan Gieysztor "Szachowski", Ireneusz Bryl "Bocza", Marian Mijalski "Maf", Jan Brochowski "Dan", Wiesaw Smyk "Czarny", Jerzy Janowski "Blask", Stanisaw Mazur "Elski", Tadeusz Jankowski "Romb", "Wikta", "Puci",

"Puma", "ycie", "Ry", Marian Bronikowski "Grzmot", Jzef Szmiga "Smyk" i inni. Tadeusz Kuncewicz "Podkowa" znany by w rejonie Szczebrzeszyna "jako ten, w oddziale ktrego gino najmniej ludzi; mia takie szczcie od Boga. Do dzi w ostatnie dni maja odbywaj si w kociele pod wezwaniem w. Izydora w Toplczy naboestwa powicone pamici "Podkowy" i jego polegych partyzantw, a przy okazji zjazdy "Podkowiakw". Jak podaje autor pracy "Zwizek walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Zamojskim 1939 - 1944" (Warszawa 1985) - Jan Grygiel - udao si ustali niektre nazwiska lub pseudonimy ludzi oddziau "Podkowy", byli to: Feliks Czy " Zaj", Stanisaw Wojciechowski "Mi", Czesaw Tchrz "Kowal", Bolesaw Polakowski "Wiarus", Jan Lepionko"asica", Marian Kopczyski, Jzef Lembrych, Marian Tulidowicz, Bronisaw Grona (zm.1943), Franciszek Grona, Tadeusz Kalbarczyk "Gzyms", Zienkiewicz, Aleksander Sierpotowski/Sierputowski?, Czesaw Jwiakowski "Most", Aleksander Jwiakowski "Bysk", Zdzisaw Jwiakowski" Huzar",, Jwiakowski "Motylek", Stanisaw Ryzner "Piorun", tadeusz Niedzwiedzki "Stern", Antoni Czarnecki (z Wywoczki), podch. Ferdynand Orzechowski, Zbigniew Podczaski "Sajgon", Wiesaw Podczaski, Jan Guzowski "Byskawica", Jerzy Florkiewicz "Ozdoba", podch. Aleksander Bortkiewicz "Mongo", "Micha Kwiatkowski "Wojtek", Adam i Wadysaw Guciorowie,Marian Kopytko, Bolesaw Grudewicz "Wilczek", Micha Zawilak "Reja", Kazimierz okaj, Roman Paczos "Lasota", Jan Mielnik, Jerzy Prystapczuk "Ry", Zygmunt Kuncewicz (brat "Podkowy", ucze gimnazjum) "Podkwka". Z oddziaem Tadeusza Kuncewicza zwizao zwoje losy take kilku kolejarzy, ktrzy rezygnujc z pracy na kolei wybrali walk z okupantem: Wacaw Hubka "Jar", Franciszek Hubka "Mewa", podch. Tadeusz Karczewski "Irys", Marian ya "Wrzos", Kazimierz Orzechowski "Kotwica", Roman Piskorski "Meduza", Tadeusz Mazurek"Kaszub", Waldemar Borkowski "Brodzic", (z Lublina), Nawrocki "Lubicz", Jan Gieysztor "Szachowski", Ireneusz Bryl "Bocza", Marian Mijalski "Maf", Jan Brochowski "Dan", Wiesaw Smyk "Czarny", Jerzy Janowski "Blask", Stanisaw Mazur "Elski", Tadeusz Jankowski "Romb", "Wikta", "Puci", "Puma", "ycie", "Ry", Marian Bronikowski "Grzmot", Jzef Szmiga "Smyk" i inni. *** O czynach dzielnych "Podkowiakw" istniao wiele pieni, autorami ktrych byli "ludzie z lasu" - do druku zebra je i opracowa Jan Kryk "Topola". Wydane zostay staraniem dr Zygmunta Klukowskiego pod pseudonimem "Podwiski" (rodowe nazwisko matki Doktora) jako "Pieni oddziaw partyzanckich Zamojszczyzny" (1944); unikalny dzi egzemplarz w najbliszym regionie dostpny jest w zbiorach Wojewdzkiej Biblioteki im. H opaciskiego w Lublinie. Oto jedna z pieni pochodzc z omawianego zbiorku: "Podkowiacy" (sowa napisa podchory Marian Mijalski "Maf") W kadym oknie dziewczt modych wida gowy, Kiedy przez wie idzie kompania Podkowy. Oj da, oj dana! Kompanio kochana, Nie masz jak podkowa, nie! Kae dziewcz kocha onierza Polaka Lecz z wszystkich najbardziej pragnie Podkowiaka Oj da, oj dana... itd I sam pan porucznik take z tego synie, e kadej spotkanej serce wzi dziewczynie. oj da, oj dana... itd Gdy si nasz porucznik przed frontem pokae, Serce raniej bije, promieniej twarze Oj da, oj dana... itd

Nic nam grad kartaczy szwabskich nie poradzi, Gdy nas sam podkowa do boju prowadzi. Oj da, oj dana... itd Prowad nas prowad, drogi poruczniku, W pieko z tob pjdziem w niezachwianym szyku! oj da, oj dana ...itd Baczno! Rwnaj w prawo! Ju wiara gotowa, Leci w niebo okrzyk : Niech yje Podkowa! oj da, oj dana...itd Kunz Samuel (1921 2010), urodzi si na Powou, jego rodzice byli niemieckimi osadnikami. W roku 1941 walczy jako onierz Armii Czerwonej, gdy dosta si do niemieckiej niewoli postanowi pj na wspprac z Niemcami wykazujc ch wstpienia w szeregi SS, gdzie awansowa do stopnia podoficera. Wkrtce znalaz si w obozie koncentracyjnym w Becu - przez kilkanacie miesicy nadzorowa prace obozowych stranikw. Po zakoczeniu dziaa wojennych wyjecha do NRF, dosta prac urzdnika i wid spokojny ywot. Za swoje czyny (wg. dochodze Prokuratury w Dortmundzie zajmujcej si zbrodniami hitlerowskimi winien by mierci 10 osb i udzielenia pomocy stranikom obozu w dokonaniu zabjstwa 430 tysicy innych osb) nie zosta skazany, prawdopodobnie (podaj za Magorzat Mazur, autork tekstu "Nie odpowie za zbrodnie", Tygodnik Zamojski z dnia 1 7 7 grudnia 2010 roku, s. 18) ze wzgldu na wiek. Dodajmy i w obozie w Becu przebywa wraz z grup szczebrzeszyskich ydw Efraim Farber, wspredaktor "Ksigi Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie " (Kiriat Yam 1984), ktry ocala dziki ucieczce w chwili gdy obz pracy w Becu przeorganizowywano na koncentracyjny. Efraim zmar w w 1999 roku w Kiriat Yam. Kupiski Albert Doktor filozofii i profesor ortografii, ktre to przedmioty wykada od 1648 roku w Akademii Zamojskiej. Pochodzi z rodziny mieszczaskiej; w zamojskim rodowisku panowaa wwczas moda na uywanie przydomkw wskazujcych miejsce pochodzenia Kupiski podpisywa si jako "Szczebrzeszyniensis". Jest rwnie autorem pracy o treci panegirycznej wydanej w 1647 roku w Zamociu. "kurator wieczysty" Honorowy tytu przyznawany ordynatom Zamoyskim po roku 1849, kiedy to szczebrzeszyskie gimnazjum przemianowano na Szko Realn jako taka stracia dotychczasowy prywatny charakter przechodzc pod wyczne zwierzchnictwo Kuratora Okrgu Naukowego Warszawskiego. Kurkiewicz Wadysaw Podczas powstania styczniowego dowodzi "'setk" powstacw szczebrzeszyskich 26 stycznia 1863 obj dowdztwo nad grup; tego samego dnia powstacy spotkali si z zaog rosyjsk w Zwierzycu po wymianie strzaw wycofali si w kierunku Zamocia. Kuropatwa Jan Podkomorzy lubelski, w 1459 roku udzieli Kazimierzowi Wielkiemu poyczki w wysokoci 500 zotych za co otrzyma w zastaw "Hrubieszw ze wsiami do nalecymi". "Kursy Muzyczne im. Mieczysawa Karowicza" Zorganizowane zostay w Zamociu na mocy decyzji Ministerstwa Wyzna i Owiecenia Publicznego z dnia 24 padziernika 1929 roku. Kursy Wakacyjne Prowadzone byy w latach 50 60 XX wieku w Liceum Pedagogicznym w Szczebrzeszynie. Organizowanie Kursw miao na celu doksztacanie dorosych reprezentujcych rne zawody. Gros suchaczy stanowili mieszkacy okolicznych wsi; jednym z wykadowcw bya dr Felicja ze Szczepaskich Piwowarkowa.

Kusy Wincenty Wizie obozu przejciowego w Zwierzycu, po wyzwoleniu kierownik Rozlewni Piwa i Wd Gazowanych w Szczebrzeszynie; mieszka na Szperwce, jego pracownikiem by ostatni szczebrzeszyski yd Jankiel Grojser. Kumierczuk Micha Mieszkaniec wsi Udrycze w jego mieszkaniu zbierali si (w okresie midzywojennym) trzy razy w tygodniu miejscowi chopi. Czytano pras, ksiki o tematyce rolniczej, przeprowadzano dyskusje na interesujce mieszkacw tematy. Kucharzewski Pawe Wjt bigorajski stay dostawca synnego na okolice zielonego piwa bigorajskiego na dwr ordynacki w Zamociu. W roku 1662 sprzeda go na sum 1426 zotych; smakoszami piwa byli Jan "Sobiepan" Zamoyski i jego ona Maria Kazimiera.

Kurzpa Ignacy Kapral 7 Puku Uanw IV Brygady Jazdy gen. Wadysawa Beliny Pramowskiego, mieszkaniec Zwierzyca, organista, nauczyciel piewu. Zmobilizowany 1 wrzenia 1939 roku uczestniczy w odwrocie za Wis i Bug. Przez kilkanacie dni tua si z przygodnie napotkanymi onierzami z oddziau rozbitego pod Tomaszowem pod Sucem dosta si do niewoli niemieckiej skd zbieg z pomoc nadleniczego Kazimierza Poerskiego. Po powrocie do Zwierzyca wczy si w dziaalno konspiracyjn. Wsppracowa ze Stanisawem Brandtem "Adamem". Od roku 1946 naucza piewu w Pastwowym Gimnazjum Lenym w Zwierzycu; pracowa jako organista w miejscowym kociele, zorganizowa w Zwierzycu "Kko piewacze" i chr szkolny. Jest autorem opublikowanego w 1997 roku pamitnika "Lata wojny i okupacji", ktry stanowi cenny przyczynek do poznania okupacyjnych losw mieszkacw Zwierzyca - w rkopisie pozostaje jego pamitnik "Wojna polsko niemiecka" spisany przez Halin Matawsk. Odznaczony Krzyem Walecznych i Medalem Niepodlegoci. kwestor Zarzdca drukarni zamojskiej w XVII wieku, wypaca drukarzom uposaenie pocztkowo tygodniowe, pniej od sztuki wydrukowanej ksiki Kwiatkowski Maciej, ks. Proboszcz parafii Radzicin, 21 listopada 1852 roku dokona aktu powicenia zaoonego cmentarza, co upamitnia obelisk (Chrystus na krzyu na wysokim postumencie) fundowany przez Macieja Koty. Ks. Kwiatkowski zmar 17 padziernika 1882 roku w wieku 82 lat, pochowany jest na cmentarzu w Radzicinie. L Lachowiec Edward, ps. "Fruwak"," Konrad' (22 VI. 1912 abunie 18 IV. 1945 Kolonia abuki Tuczapy), absolwent szkoy zawodowej w Zamociu, ktr ukoczy jako lusarz mechanik, po odbyciu zasadniczej suby wojskowej pozosta w wojsku w roku 1937 awansowa na plutonowego. Z chwil wybuchu II wojny wiatowej rozpocz dziaalno konspiracyjn. Walczy w szeregach ZWZ AK, peni obowizki dowdcy I plutonu sanitarnego AK w abuniach, dowdcy kompanii I batalionu "Norberta" obwodu AK Zamo; w 1942 roku zawar zwizek maeski z sanitariuszk Lucyn Petryk, ps. "Vita", "Weneda". W marcu 1943 roku odznaczony zosta przez gen. Kazimierza Tumidajskiego "Krzyem Walecznych". Aresztowany w lipcu 1944 roku przez NKWD w Barchaczowie zbieg podczas podczas postoju w Tyszowcach. 25 lipca 1944 roku po wkroczeniu do Zamocia zosta rozbrojony wraz ze swoj kompani. Zgin z grupa dziewiciu partyzantw w podpalonych przez NKWD i UB zabudowaniach Jzefa Bilskiego, Stanisawa Adamczuka i Leokadii Pieli w Kolonii abuki Tuczapy. Ladenberger Edmund

Byy oficer austriacki, inwalida z I wojny wiatowej pracowa na stanowisku buchaltera w Fabryce Kalafonii i Terpentyny na Brodach k/Szczebrzeszyna zaoonej przez in. Andrzeja Waligr. Decyzj starosty powiatu zamojskiego - Sochaskiego osadzony zosta w charakterze winia (przyczyny uwizienia nie s znane) w radecznickim klasztorze. W okresie okupacji dziki jego staraniom zosta zwolniony z wizienia na Zamku Lubelskim O. Jan Duklan Michnar z Radecznicy, gwardian i rektor Kolegium Serafickiego. Lam Lejzor Jeden z bogatszych ydw krasnobrodzkich. W okresie midzywojennym handlowa drewnem; inni bogatsi ydzi krasnobrodzcy to: rodziny Lamw, Musieli, Bronsztejnw, Uncykow, lomw. Domen ich dziaalnoci by handel i rzemioso. Wysikiem ydowskiej gminy krasnobrodzkiej zostaa (rwnie w okresie midzywojennym) pobudowana piekarnia, istniaa mykwa i bonica wszystkie obiekty kultury ydowskiej wraz z ydowskimi mieszkacami Krasnobrodu zostay unicestwione przez Niemcw. Latopis Hipacki Nazwa dokumentu pochodzi od jednego z klasztorw w Kostromie (Ru Kijowska), jego gwn tre stanowi zapisy z XIII wieku, wrd nich znajduje si wzmianka z 1268 roku o Grabowcu jest to opis walk, jakie toczyy si w drugiej poowie XIII w. midzy Polsk i Rusi. ldowiska Wyodrbnione miejsce w lasach, na polanach, gdzie partyzanci oczekiwali na zrzuty broni, amunicji, lekarstw, oficerw i instrukcji dalszych dziaa; samolotami przywoona take chorych i rannych. Organizacj ldowisk zajmowali si gwnie partyzanci radzieccy, ktrzy pojawili si na terenach Zamojszczyzny z pocztkiem 1944 roku; szczeglnie silne ugrupowanie istniao w powiecie bigorajskim zorganizowane przez nich ldowiska istniay na terenie gminy ukowa i Aleksandrw. Ledchowski Stanisaw Podkomorzy krzemieniecki; 26 listopada 1715 roku stan na czele konfederacji tarnogrodzkiej skierowanej przeciwko Augustowi II, ktry dy do ograniczenia swobd szlacheckich. Po blisko rocznych utarczkach z krlem konfederaci uzyskali wyczno kierowania polityk, zmusili jednoczenie krla do wycofania wojsk saskich z terenu Polski. "Leksykonu duchowiestwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989"1 [w:] lskie Studia Historyczno Teologiczne t. 41 (2008) nr 1. Opracowanie autorstwa ks. prof. Jerzego Myszora, zawiera wiele informacji m. in. na temat radecznickiego duchowiestwa. Ledercremer Leizor Mieszkaniec Hrubieszowa, aptekarz, ukoczy studia w Wiedniu. Doskonale zna niemiecki; gdy Niemcy wkroczyli do Hrubieszowa wykorzystywali go jako tumacza, zapewne dlatego "by jedynym [ydem], ktremu Niemcy pozwolili nosi dug bia brod". Zmar w 1942 roku (te jako jedyny z hrubieszowskiej spoecznoci ydowskiej w okresie okupacji mierci naturaln) w 1942 roku w wieku 82 lat. Lerman Jahet Mieszkanka Beca. Z chwil wybuchu II wojny wiatowej i wkroczeniu Niemcw na teren powiatu tomaszowskiego plac bdcy jej wasnoci (na ktrym spadkobiercy pobudowali myn i nim zarzdzali) zajli okupanci pod budow obozu koncentracyjnego. Leszczyski Leonard Przewodniczcy Zarzdu Szkolnego Zwizku Modziey Polskiej, absolwent Liceum Pedagogicznego w Szczebrzeszynie. Na I Zjedzie Absolwentw Liceum (1952 rok) wygosi referat na temat "Zadania nauczyciela na obecnym etapie przebudowy gospodarki rolnej na wsi." Lemian Bolesaw (1878 1937), poeta, z zawodu rejent (pracowa jako notariusz przy dwch zamojskich sadach Sdzie Pokoju i Sdzie Okrgowym), jednak swoj kancelari (jak podaje Z. Klukowski) nie za bardzo si przejmowa "kancelari swoj nie zajmowa si zupenie, podobno nawet mao zna si na rejenturze..." Dr Zygmunt Klukowski, ordynator szpitala w Szczebrzeszynie zna osobicie poet, razem udzielali si w

pracach Zamojskiego Towarzystwa Mionikw Ksiki, prowadzili te ciekawe dysputy na wiele interesujcych tematw, a Lemiana zajmowao zdaniem dr Klukowskiego dosownie wszystko: "zainteresowania jego byy bardzo rozlege i wszechstronne. Zajmoway go zagadnienia przyrodnicze; by bardzo maego wzrostu, szpakowaty, ysiejcy... Z wygldu nie mona byo domyli si w nim wielkiego poety..." Poezja Bolesawa Lemiana bya, jak pisa Leopold Staff w przedmowie do jego zbiorku wierszy "ucieczk od rzeczywistoci, ktra zemcia si na nim, obracajc w niwecz jego wiat i zawiat...". W roku 1912 ukaza si tomik "Sad rozstajny", w 1936 "Napj cienisty"; jak bardzo ceniona jest obecnie twrczo zamojskiego rejenta wiadczy fakt wydania jego utworw pod wsplnym tytuem "Poezje" (Warszawa 1994) z uwagami edytorskimi i opracowaniem tekstu dokonanymi przez Jacka Trznadla. Bolesaw Lemian by czonkiem Polskiej Akademii Literatury, przez okres trzynastu lat mieszka w Zamociu. Pisa take utwory dla dzieci do najbardziej znanych nale: "Przygody Sindbada eglarza", oraz "Klechdy domowe". Lena Szkoa Podchorych Piechoty BCh podokrgu IV B zamojskiego Zorganizowana zostaa przez dowdztwo w skadzie: kpt. Micha Wawryk, ps. "Ikar", "wirski" (peni obowizki komendanta szkoy), st. wachmistrz Piotr Mielnik, ps. "Szczerbiski", "Grudziski", sier. Stanisaw Bczek, ps. "Podleny" (kwatermistrz), elew Ignacy Horecki (szef sanitarny). Zajcia ze suchaczami prowadzili: Micha Wawryk, Piotr Mielnik, mjr. Mieczysaw Tura, ps. "Bogdaniec", ppochr. Jan Boczkowski, ps. "Giewont", kpr. Jan Kowalik, ps. "Siacz" odbyway si w okresie poowa lutego 1944 roku do koca maja tego roku kolejno w miejscowociach: Nowy Dwr (gmina Wysokie), Nowiny, Zygmuntw, Leniczwka Marynin; kocowe egzaminy zorganizowano w lesie w pobliu wsi Bobrowa w pow. Krasnostawskim, z 78 suchaczy do egzaminw przystpio 64. Lenictwo Jeneralne Lasw Tomaszowskich Siedzib Lenictwa... od czasw pierwszego ordynata bya wie Rogono, w roku 1681 w doywotnie posiadanie nada je wraz z czci wsi Rogono Jakubowi Maksymowiczowi Marcin Zamoyski, wojewoda bracawski. Po mierci Jakuba Maksymowicza jego ona odsprzedaa Lenictwo...za kwot 600 zotych Franciszkowi Trzciskiemu "Foglarszczyzna", decyzj Anny z Gniskich Zamoyskiej w 1702 roku Lenictwo... w doywotnie uywanie otrzyma Jzef Zauski. Miejsce lokalizacji Lenictwa... (podaj za dr Januszem Peterem) nazywano partykularzem rogoziskim, obszar na ktrym znajdoway si pozostajce na uposaeniu lenictwa... budynki (dwr, budynki gospodarskie, od roku 1788 nowy dwr drewniany, kuchnia, lamus, piwnice, od roku 1789 gorzelnia - spona w czasie dziaa I wojny wiatowej) wynosi 2 any. Leur Adam Rysownik, litograf, w roku 1858 "rysowa z natury i litografowa" szcztki szczebrzeszyskiego zamku. Fotokopia tego rysunku zostaa zamieszczona midzy innymi w pracach: "Katedra i jezuici w Lublinie" (cz II ) autorstwa ks. dr Ludwika Zalewskiego (Lublin 1947), oraz "Dawny powiat szczebrzeski XIV XVIII w" autorstwa Marii Stankowej (Warszawa 1975). Rysunek Adama Leur litografowany przez J. Cegliskiego zosta opublikowany rwnie w "Albumie Lubelskim z 1859 roku." Litografia Leur'go pojawia si czsto na publikacjach Stowarzyszenia Przyjaci Szczebrzeszyna. Lewin Szmul Lejb W okresie midzywojennym by wacicielem folwarku Smory, ktry w 1928 roku zosta rozparcelowany. W drugiej poowie XIX w. wydzielono z folwarku Smory nowy folwark Buczyn Lewkowicz Beniasz Rabin szczebrzeszyski, 14 stycznia 1700 roku reprezentowa swoj gmin na zjedzie rabinw z miast ordynackich w ukowej, ktry odby si z woli Gryzeldy Zamoyskiej podskarbiny wielkiej koronnej celem ustalenia spaty zobowiza dunych (membran) wobec ydw chemskich i beskich. Liceum Pedagogiczne w Szczebrzeszynie Placwka funkcjonowaa przez 22 lata od 1 IX. 1947 31.VIII 1969 roku. Uczniowie Liceum pochodzili w wikszoci z rodzin robotniczych i chopskich z okolicznych wsi. Gros uczniw stanowia rdzenna modzie szczebrzeszyska; Liceum ukoczyo 1. 655 absolwentw, w tej liczbie 461 mczyzn. Nauczyciele pracujcy w szkole poza zajciami obowizkowymi prowadzili Kursy Rejonowe i Pedagogiczne dla Dorosych ukoczyo je 368 osb.

Liczebny wykaz dzieci wywiezionych do Rzeszy Sporzdzony zosta przez pracownika Powiatowego Komitetu Opieki Spoecznej w Zamociu; wykaz znajduje si w Archiwum Pastwowym z Zamociu w Zespole Akt Gminy Radecznica, obejmuje okres od 7 lipca 25 sierpnia 1943 roku. W wykazie ujte s dzieci z powiatw: zamojskiego, tomaszowskiego i bigorajskiego. data wywiezienia 7. VII. 1943 ilo dzieci 182 miejsce wywiezienia Swinemunde - niemiecka nazwa winoujcia, znajdowa si tutaj obz pracy; podczas nalotu bombowego (data nieznana) zgin Stanisaw Sikora z Gorajca relacja Stanisawa Zybay Schneidemuhl Halle Posen St[r?]asshof Wien Lehrte Breslau Bransdorf Stargard Stargard Soest miejsce nieznane Kelesterbach Neumark Neumark Bransdorf Wesel Stargard Parchin Karnten - Graz Bietighein Soest Strasshof Strasshof Strasshof Halle Breslau Halle Brandenburg

11. VII. 1943 12. VII. 1943 13. VII. 1943 14. VII. 1943 15. VII. 1943 16. VII. 1943 17. VII. 1943 18. VII. 1943 18. VII. 1943 19. VII. 1943 20. VII. 1943 20. VII. 1943 21. VII. 1943 21. VII. 1943 22. VII. 1943 23. VII. 1943 24. VII. 1943 24. VII. 1943 25. VII. 1943 27. VII. 1943 27. VII. 1943 4. VIII. 1943 5. VIII. 1943 6. VIII. 1943 9. VIII. 1943 23. VIII. 1943 24. VIII. 1943 25. VIII. 1943 Linas Hacedek

297 286 314 352 189 252 392 143 23 58 47 20 97 107 199 394 75 316 244 180 195 6 21 17 25 6 9 9

Towarzystwo Wspomagania Chorych ydw, istniao w Zamociu w okresie midzywojennym. 8 lipca 1926 roku na mocy zezwolenia Starosty Zamojskiego z dnia 1 lipca 1926 roku, nr L. 1938/ 26 na ulicach miasta kwestowano na jego rzecz - zebrano 115 zotych 53 grosze. Lipko Wiesaw (1927 - 2005) onierz Armii Krajowej, dziaacz Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego "Solidarno". Przez wiele lat pracowa jako lekarz gminy Komarw Osada. By senatorem Rzeczpospolitej Polskiej, wsptwrc Fundacji Samodzielnego Publicznego Szpitala Wojewdzkiego im. J. Pawa II w Zamociu, pracowa rwnie jako chirurg w szpitalu powiatowym w Tomaszowie Lubelskim; uhonorowany zosta tytuem "Czowiek Roku 2005". Lipowiec Wie pooona w administracyjnych granicach gminy Tereszpol. Pocztkami siga XIX wieku wie powstaa w obrbie dbr Ordynacji Zamoyskiej. W 1921 roku mieszkao tutaj 769 osb. W roku 1840 Lipowiec nalea do unickiej parafii w Tereszpolu. Najdawniejsze dzieje wsi nie s dokadnie znane. Z relacji najstarszych mieszkacw (rozmowa przeprowadzona w padzierniku 2010 roku) - Anny z Koziarw Szeptuchowej Feliksy z Kurw Czajkowej i Jana Borsuka dowiadujemy si i podczas dziaa I wojny wiatowej mieszkacy wsi zostali wywiezieni do Rosji. Przebywaa tam m. in. rodzina Koziarw Rozalii i Wojciech zmarli w Rosji , do kraju powrcia 2 letnia Anna pod opiek starszej siostry Haliny. W Rosji przebywa take z rodzicami kilkuletni Leonard Kur. W okresie midzywojennym w Lipowcu istniaa szkoa powszechna (klasy I IV), uczszczali do niej m. in. Jan Borsuk, Micha Popko, Leon Sirko, Jzef Maysz, Jzef Borsuk, Tadeusz Kur, Jan Gnida, Adam Sirko, Jzef Pacyk, Tadeusz Kalita, Stanisaw Terejko, Feliksa Kur. Jan Mazur prowadzi niewielki, wielobranowy sklepik "w torby by wszystko zabra" (wyrazi si na ten temat Jan Borsuk). We wsi byli Badacze Pisma witego - Pieczykolan Jzef i jego syn Edward. Obecnie (stan na rok 2010) w Lipowcu mieszkaj dwie "badaczki" Pisma witego Feliksa z Kurw Czajkowa i Aniela Mielnik (gdy wstpiy do ugrupowania religijnego duchowa opiek sprawowa nad nimi (...) azorczyk). Byo take dwch (z tego, co pamita Jan Borsuk) dwch prawosawnych Konstanty Popko i (...) Duleba. W 1938 roku niektrzy z mieszkacw (m. in. rodzina Grelw (do dzi yje we wsi najstarsza z nich Karolina z Grelw Grabowska (stan na rok 2009), Rugaw, Borsukw) otrzymali ziemi za serwitut, grunta te byy zlokalizowane za tzw. "Brodzk Gr" w administracyjnych granicach gminy Szczebrzeszyn tam powstaa Kolonia Lipowiec. Obecnie w Kolonii mieszka kilkanacie osb, zabudowa jest niewiele. Wikszo mieszkacw to ludzie starsi, ju na emeryturze. Wioska si wyludnia. Lipowiec zosta wysiedlony w okresie Wielkanocy 1943 roku. Pocztkowo przetrzymywano wszystkich w obozie przejciowym w Zamociu, nastpnie zostali wywiezieni na roboty do III rzeszy; poszczeglne rodziny zostay rozwiezione po caych Niemczech. Jan Borsuk pracowa w majtku pod adresem: Austria Dolna, Osterburg, Post Grosirnik Niderdonau. Wywieziony zosta do Niemiec z ca rodzin jako 18 letni chopiec jego matka Antonina z Antonikw wywodzia si z Czarnegostoku. Ma jego siostry Katarzyny Michaa Olecha (z Gorajca) wywieli Niemcy do Owicimia, gdzie zgin. Na robotach w Niemczech znalaza si take rodzina Czajkw Leonard z on Feliksa i dwojgiem maych dzieci - Czesaw i o dwa lata starszym Marianem (ur. w 1938 roku). Pracowalimy w gospodarstwie (wspomina Feliksa Czajka w padzierniku 2010 roku liczya sobie 96 lat). M na polu, ja w obejciu przy krowach. Nasz gospodarz by w porwnaniu z innymi dobrym Niemcem; tam urodzia nam si druga crka Danusia. Zofia Kur oraz aresztowany wczeniej Jzef Kur rodzice Feliksy z Kurw Czajkowej, a take Koziara Anna, pocztkowo Niemcy zostawili j wraz z kilkoma modymi dziewczynami do dojenia krw. Gdy przybyli wysiedleni z okolic Hrubieszowa chopi (na gospodarstwie Borsukw pracowa niejaki Opiela) Anna i jej koleanki zostay wywieziony na roboty. W Lipowcu partyzantw nie byo, do organizacji naleeli jedynie dwaj modzi ludzie Jzef Borsuk (zosta ranny w bitwie pod Osuchami, przey, po wyzwoleniu wyjecha do Gdaska) oraz Bolesaw Glina, ktry zgin na froncie. Podczas wojny w Lipowcu Niemcy zabili dwie ydwki kto naskary, e s we wsi. Kobiety czsto przychodziy do rodzicw Jana Borsuka, gdzie mogy si ogrza i zje co ciepego. Po wyzwoleniu (ok. 1946 roku) zorganizowano we wsi oddzia stray poarnej. Prezesem zosta Jan Borsuk; pierwsi lipowieccy straacy to: Sirko Tadeusz, Sirko Leon, Maysz Julian, Kapuniak Stanisaw, Gnida Jan, Gnida Marian. Straacy postawili drewnian remiz.. Istnia take sklep prowadzony przez maestwo Czajkw. Funkcjonowaa szkoa, w ktrej przez jaki czas pracowa Mikoaj Berezowski z on (przeniesiony pniej do Gorajca). Wieloletni nauczycielk w Lipowcu bya take Danuta Kitowska. (Jan Borsuk, Feliksa z Kurw Czajkowa, Anna z Koziarw Szeptuch, Lisowska Maria)

Lisowski (...) Urzdnik szczebrzeszyski, w roku 1830 wyjecha z rodzin do Warszawy, gdzie cigany za dziaalno konspiracyjn ukrywa si pod nazwiskiem Mrozowski. lista zabytkowych obiektw zniszczonych podczas okupacji zabudowa drewniana - Bigoraj, Frampol, Szczebrzeszyn (podcienia, zamieszkae w wikszoci przez ludno ydowsk), Goraj (bezcenne podcienia), Jzefw Ordynacki, Hrubieszw, Tomaszw Lubelski, aszczw, uszkodzone kocioy Bigoraj, uszkodzone bznice Szczebrzeszyn, Bigoraj, Zamo, zespoy paacowe abunie, Dohobyczw, Kryw, dwory aszczw, Kryw, zbiory artystyczne paac Zamoyskich w Klemensowie, lokacje Gorajskich Prace osadnicze w okolicach Goraja (rodowej siedziby rodu Gorajskich nadanej w 1377 roku Dymitrowi z Klecia i jego bratu Iwoni przez Ludwika Wgierskiego) rozpocz Adam Gorajski i jego bracia w II poowie XVI wieku, na poudnie od wsi Radzicin i Wola Radzicka, po uprzednim wykarczowaniu puszczy (1578). Powstay wwczas wsie Rzeczyca i Kty na lewym brzegu Polskiej ady, oraz Sokowka na prawym brzegu. Kolejno lokowane wsie to: Gromada, Dbrowica, Oleandrw (od koca XVI wieku przemianowano nazw na Sl). lokale uytecznoci publicznej miasta Szczebrzeszyna U schyku XIX wieku (dane z 1890 roku) w Szczebrzeszynie funkcjonoway: obiekty kultu religijnego - koci parafialny katolicki, kociek murowany w. Leonarda na cmentarzu, dwie cerkwie prawosawna w zaadoptowanym do tego celu kociele pod wezwaniem w. Katarzyny i unicka zlokalizowana przy ulicy Turobiskiej (obecnie Sdowa), synagoga, dwa domy modlitwy (bet ha midrasze), obiekty o charakterze socjalnym - szpital w. Katarzyny "oglny ze staym lekarzem", dom schronienia, apteka, obiekty o charakterze edukacyjno urzdniczym- szkoa pocztkowa II klasowa, urzd miejski, stacja pocztowa (od 1887 roku telefon), urzd notariusza, zakady fabryczne - myn wodny o omiu kamieniach, folusz, fabryka sukna czarnego i siwego. losy zamojskich nauczycieli podczas okupacji tekst oparty na publikacji J. Doroszewskiego "Szkolnictwo na Zamojszczynie w latach okupacji hitlerowskiej." Rocznik Zamojski. Zamo 1984, t. I Pierwsze aresztowania nauczycieli na terenie Zamojszczyzny miay miejsce w roku 1940; w rok pniej z terenu gminy Stary Zamo aresztowano ze szkoy w Wierzbie Franciszka Skakuna i Adama Wak, z Krasnego Biedroskiego i Michaa wika. Wedug opracowa Jerzego Doroszewskiego z powiatu zamojskiego na terenie kraju i w obozach koncentracyjnych zgino pidziesiciu nauczycieli, w tym 13 osb z Zamocia, 3 osoby ze Szczebrzeszyna (Stanisaw Wgierski - zgin w obozie przejciowym w Zwierzycu, Maka Holc zgina wraz ze szczebrzeszyskim ydami w Becu, Piotr Bohun zastrzelony zosta w Czarnymstoku w obejciu gospodarza Furlepy). W obozach koncentracyjnych m. in. przebywali: Wodzimierz Hasiec z Gorajca Pottenboum na terenie Austrii Stefan Kilarski ze Szczebrzeszyna Buchenwald Zofia Kormaska z Zamocia Ravensbrck Mikoaj Kuzycz Berezowski z Lipowca Strasshof; po wyzwoleniu peni obowizki dyrektora szkoy podstawowej w Gorajcu. W roku 1946 zostaa sporzdzona lista ocalaych z wojennego pogromu nauczycieli, jej skad zamieci Z. Makowski w pracy "Midzy Wis a Bugiem 1939 1944" (Lublin 1987, s. 22 42). Niektrzy z nauczycieli walczyli z okupantem z broni w rku, jak Jan Kryk "Topola" ze Szczebrzeszyna (zebra pieni piewane przez zamojskich partyzantw, a te wyda metod powielaczow dr Z. Klukowski pod tytuem "Pieni oddziaw partyzanckich Zamojszczyzny" (1944); unikalny dzi egzemplarz dostpny jest w zbiorach wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie), czy Stanisaw Wjcik "May" z Krzechowa, ktry peni obowizki komendanta obwodu AK Bigoraj. Inni zajli si tajnym nauczaniem - na terenie powiatu zamojskiego tajne nauczanie odbywao si w 29 miejscowociach, m. in. w: Gorajcu Stanisaw Je Kelna, Stefania Mociowa, Wojciech Polak, dr Felicja ze Szczepaskich Piwowarkowa - w swoim mieszkaniu w Podborczu przeprowadzaa egzaminy maturalne

Klemensowie Maria Somiska Latyczynie Leopold Gwarda urawnicy Adam Ndzyski

Lotz Jzef Gajowy Jan Jzef Lotz uywa na co dzie, ale take subowo, imienia Jzef, aby nie myli go z dwoma bratankami - jednym Janem, i drugim Janem Zdzisawem. Pierwszy, ojciec pani Marii Loc - Oczko, zwany przez rodzin Jankiem mieszka w Michalowie, i by przed wojn kierowc hr. Zamoyskiego. Odbywa przed 1939 r. sub wojskow w jedynej polskiej dywizji zmotoryzowanej wyposaonej w mae tankietki. Zapamitaem go ubranego w czarne skrzane spodnie i tak kurtk- mundur czogistw, i czarny beret ze srebrnym orzekiem na gowie. Drugi zwany przez rodzin Zdzikiem by leniczym w Zwierzycu, a potem przez wiele lat nadleniczym w Kosobudach. Jzef Lotz by prawnukiem sprowadzonego przez Ordynacj Zamojsk z Kurlandii lenika. By gorcym patriot, ktry pomimo szykan gestapo nie podpisa volkslisty. Nie podpisa jej aden czonkowie rodziny, a jednego z braci Jzefa, ktry mieszka w Zamchu, zesano za to na Majdanek. W gajwce Krzywe spotykali si, i czsto stacjonowali, dowdcy dywersji, a nieraz i cae oddziay partyzanckie, bywa tam nawet legendarny Miszka Tatar. Kilometr od gajwki Krzywe w uroczysku Mokra Debra mia sw siedzib oddzia ppor Stefana Podzika - "Wrzosa", ktry by staym gociem gajowych, i przez ktrych szo prawie cae zaopatrzenie oddziau. Jzef Lotz przepracowa w lenictwie jako gajowy, (gajowy odpowiada rang dzisiejszemu leniczemu, i by podporzdkowany bezporednio nadleniczemu) okoo 60 lat. Mieszka zawsze w tej samej gajwce. Stanowczy, przez niektrych, szczeglnie panie, posdzany przez to o despotyzm, ale grzeczny, uczynny, wzbudzajcy od razu sympati. Wysoki, atletycznie zbudowany, bez gama tuszczu, od wczesnych lat zupenie siwy. Niezmiernie pracowity i obowizkowy. Mia Lotz do pomocy w gospodarstwie czowieka na poy parobka, na poy domownika - mia na imi Pantalejmon, zwracano si do niego "Leon", analfabeta, chyba bez rodziny, prawosawny gdzie z pod Tarnogrodu. Pracowita poczciwina syn z powolnoci. Anegdotyczne byy jego wyprawy w niedziel do Szczebrzeszyna. Najpierw wyciga witeczne ubranie i czyci go. Potem czyci buty. Na tych czynnociach schodzi mu czas do poudnia. Potem zaczyna si goli, my, i robi to tak powoli, e by ju prawie wieczr. Tene Leon przechowa a do koca wojny rodzin ydowsk. Wykopa im w lesie ziemiank, a potem zaopatrywa ich w ywno. Wiedziao o tym kilka osb, bo sam nie byby w stanie zapewni im penego zaopatrzenia. Rodzina ta po wojnie przeniosa si do Warszawy zabierajc z sob Leona. Tam daa mu mieszkanie, i zapewnia prac stra w Wedlu, a tym samym emerytur. Jzef Lotz by onaty z Mari Luge (Lu). Nie wiadomo jak si ta francuska rodzina znalaza w Polsce. Maria urodzia si w Hrasiukach w 1882 r. jako crka Piotra i Kazimiery Radzikowskiej. Wg. aktu urodzenia jej ojciec by podlenym Ordynacji Zamojskiej. Byo to stanowisko w wczesnej hierarchii lenej bardzo wysokie. Zawiadywa on, bowiem wszystkimi lasami znajdujcymi si w kluczu. Dobra Ordynacji Zamojskiej pod koniec XIX wieku, ju po uwaszczeniu chopw, liczyy jeszcze ponad 180.000 ha., (w przewaajcym procencie byy to lasy), i dzieliy si na trzy klucze, Godziszewski, Ksiopolski i Zwierzyniecki. Kady z nich obejmowa ogromny obszar. Klucz Zwierzyniecki np. obejmowa okrg lasw od Kosobud, Krasnobrodu, Jzefowa poprzez Turzyniec, Kawczyn, Niedzieliska, Kty koo Zawady z powrotem do Kosobud. Ojciec Marii Luge, podleny czy oficjalnie podleniczy, mieszkajc w Harasiukach, zarzdza by moe kluczem Ksiopolskim, ktry obejmowa m. in. puszcz Solsk, a wic obszarem obejmujcym dzisiaj dwa czy trzy nadlenictwa. Wg instrukcji Ordynacji Zamojskiej z 19.XI.1858 : "Podleniczy, jako najbliszy nadzr lasw sprawujcy, obok dozoru zapobiegajcego zniszczenia ich, a raczej pilnowania caoci zarwno mie take powinien uwag na ich porost, gatunki rosncego drzewa i natur ziemi, i tem celem najdokadniej obznajomi si obowizany z miejscowoci, pooeniem i z nazwiskami uroczysk (dzielnic), bot, jeeli jakie s, sowem wszystkiego w rewirze znajdujcego si." Musia mie odpowiednie przygotowanie, by moe nawet studia na jakim zagranicznym uniwersytecie. Maria swoj modo spdzia u hrabiw osiw w Narolu. W jakim charakterze nie wiadomo, ale raczej panny do towarzystwa ni sucej. Wskazywa na to jej sposb bycia. Swobodna, biorca udzia w rozmowach i dyskusjach, majca swoje zdanie, co w tym czasie nie byo wrd kobiet powszechne. Jej zachowanie wskazywao na obycie w wielkim wiecie. Nie wysoka, siwa, uczesana tak, e wszystkie wosy podniesione byy rwno z gow o kilka centymetrw do gry, tak jak na XIX rycinach. ywa, wesoa, towarzyska, bardzo przez wszystkich lubiana. Pulchna, ale nie gruba, bardzo lubia jazd konn. Wszystkich intrygowao to maestwo. Nie tylko dlatego, e Maria bya starsza od Lotza o 13 lat, ale te jak do tego doszo. Jak si poznali? On mieszka, w Krzywem ona w Harasiukach. Najprawdopodobniej w prosty sposb. W Harasiukach, w lenictwie, pracowa stryjek Jzefa Edmund. By moe u niego poznali si, a moe to on wyswata t par. Wg tradycji rodzinnej rodzice

Jzefa nie byli zadowoleni z tego, e oeni si ze starsz o 13 lat pann. Nie wiemy czy rodzina Marii te bya niezadowolona z tego, e wysza ona za m za zwykego gajowego. Z jednej strony by to w wietle wczesnych stosunkw mezalians. Otrzymaa na pewno jakie wyksztacenie w domu lub na pensji, gdy przywioza do gajwki Krzywe sporo ksiek m. in. trylogi Dumasa w skrkowej oprawie, i roczniki rnych czasopism. Z drugiej bya ju w takim wieku, e by moe nie moga znale lepszej partii. Jzef ze swoim ujmujcym sposobem bycia, wrodzon inteligencj, ciekawoci wiata, i szerokimi pogldami zawsze mierzy wyej ni zwyky gajowy. Gdyby y w czasach, w ktrych dziaay szkoy (urodzi si w roku1895, mia 20 lat, gdy w 1915r utworzono pierwsz szko w Szczebrzeszynie) na pewno zaszedby zawodowo wyej. Maestwo byo bezdzietne. Maria zachorowaa i zmara po kilku miesicach (28.09.1943 roku). W czasie choroby Marii przyjechaa na Krzywe jej siostra "Pani Helenka", aby opiekowa si chor. Te nie wysoka, siwa, zawsze ubrana w sukienki czy spdnice do samej ziemi. Jej wygld, pogldy i zachowanie upodobniay j do zakonnicy. Po mierci Marii nie majc, dokd wraca zostaa w Krzywym przejmujc ca gospodark "kobiec" Pozostaa tam przez kilkanacie lat nawet po powtrnym maestwie Lotza. W roku 1947 Lotz owiadczy si Antoninie Gazowskiej nauczycielce Gimnazjum i Liceum w Szczebrzeszynie. Lecz ta nie chciaa rezygnowa ze swego wdowiestwa. Niedugo po tym oeni si z Wand Kowalsk. Urodzia si ona w miejscowoci Gorliczyna pooonej 4 km od Przeworska jako crka Franciszka i Joanny Malinowskiej. Pracowaa u Czyewskich w majtku Tarnogra koo Izbicy w przepiknym, olbrzymim paacu wybudowanym na miejscu dworu Tarnowskich z XVI wieku. Bya zamiowan czytelniczk ksiek rwnie podczas pobytu w gajwce Krzywe. Posiadaa np. Komplet ksiek Kraszewskiego. Po wojnie i parcelacji majtkw ziemskich ukoczya kurs pielgniarski, i pracowaa jako pielgniarka w przychodni zdrowia w Szczebrzeszynie. Pikn pamitk jej pracy w Tarnogrze by przywieziony stamtd na Krzywe inkrustowany sekretarzyk. Bya o 12 lat modsza od Lotza. Spokojna, pracowita lubiana przez ludzi, bardzo oddana gajwce i Lotzowi. Maestwo ich trwao ponad 25 lat a do roku, 1973 kiedy to Jzef Lotz zmar nagle prawdopodobnie na zawa serca. Wanda przeya ma o 15 lat. Mieszkaa samotnie w gajwce Krzywe a do swojej mierci w roku 1988. Musiao to by cikie ycie dla samotnej starej kobiety, bez prdu elektrycznego, z gbok studni, z ktrej trzeba byo cign wod dla siebie i inwentarza, ogrzewania pomieszcze porbanym drzewem, oporzdzania i utrzymania inwentarza itp. Miaa liczn srebrzyst klacz "Bak", na ktrej konno przyjedaa z Krzywego, na "Szlakwk", gdzie "Bak" zostawiaa, a sama sza do miasta po zakupy. Pniej, w miar upywu lat, i pogarszaniu si zdrowia, przyjedaa ju wozem wyposaonym w pkoszek, oczywicie zaprzonym w "Bak" W ostatnich latach zdana bya na pomoc ludzi. Ogromnie duo pracy i serca w opiek nad Wand, i zaopatrzenie we wszystko, co byo jej potrzebne do ycia woyli bratankowie Jzefa - Zdzisaw i Janek Lotzowie. Zdzisaw, ktry by nadleniczym w Kosobudach, proponowa nawet, aby przeniosa si do niego, lecz Wanda wolaa pozosta w gajwce Krzywe. Trzy pokolenia ludzi ze Szczebrzeszyna i okolicy znay Lotza ze spraw subowych, lub chodzc do lasu na poziomki, borwki i grzyby, a najczciej caymi rodzinami dla zebrania chrustu na opa. Zatrzymywali si u Lotza na kilka sw pogawdki, i dla napicia si wspaniaej w smaku wody ze studni liczcej kilkadziesit metrw gbokoci. Posta Lotza jest do dzisiaj popularna wrd mieszkacw najbliszych okolic pomimo tego, e wielu go nie zna, gdy Lotz nie yje ju od kilkudziesiciu lat. Do dzisiaj np rozdzielajc si w poszukiwaniu grzybw umawiaj si na pniejsze spotkanie "koo Lotza", lub "u Lotza", a take przekazuj sobie informacje terenowe: "w prawo od Lotza", "za Lotzem", "przed Lotzem" itp. W gajwce Krzywe od przed wojny a do poowy lat czterdziestych ubiegego wieku mieszka oprcz Lotza drugi gajowy Kawka, wywieziony w roku 1944 na Sybir za wspprac z partyzantk. Wrci po kilku latach, ale ju nie do gajwki Krzywe. (Romuald Koodziejczyk) Lubycza Krlewska Jak podaje Schneider (cytuj za B. Chlebowskim "Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego") nazwa Lubycza jest pochodzenia rumuskiego. Pierwsi osadnicy otrzymujcy pozwolenie na zagospodarowanie tych terenw zobowizani zostali jednoczenie do "suby wojskowej pod jurysdykcja wjta, czyli kniazia jak go wwczas nazywano"; Lubycz nazywano take " Lubic", lub "Lubicz". Na mocy przywileju Ziemowita, ksicia mazowieckiego i bezkiego z roku 1420 Lubycza, pisana wwczas jako wie "Lubicz" moga si rzdzi prawem wooskim. Wg. "Lustracji z 1667 roku" Lubicza wraz z picioma innymi wsiami (m. in. Kamionk i Hrebennem) naleaa do dzierawy rzeczyckiej z liczb poddanych 58. Na mocy przywileju Jana III Sobieskiego wydanego w Lublinie w 1678 roku "uczciwi kniaziowie wsi Lubycza" Bazyli Waczyszyn, Alexiej Kiszczak, Andrzej Chodor uwolnieni zostali "od wszelkich onierskich stacyj, exakcyj, chleba pobocznego zimowego, podwd brania i innych ekstorsyj", mogli ponadto zachowa otrzymane

wczeniej prawa i przywileje, a wszystko dlatego , ze zasuyli si dla kraju swoj odwaga i uczciwoci. W roku 1834 Lubycz, wwczas miasteczko (prawa miejskie otrzymaa w roku 1759) zniszczy poar do jego odbudowy brano drzewo z pobliskiego lasu zwanego "Boczkw", albo "Beczkw". W roku 1855 ludwik Zieliski zaoy w Lubyczy fabryk fajansu i wyrobw kamionkowych, zakad dzierawiony by m. in. przez M. Parnasa, rodzin Goldsteinw. Gwnym przedmiotem produkcji byy naczynia i przedmioty przeznaczone dla celw kultowych ludnoci ydowskiej, zakad funkcjonowa do 1911 roku. W okresie midzywojennym mieszkaa tutaj pewna ilo ludnoci ydowskiej, w roku 1921 byo ich 649; z chwil wybuchu II wojny wiatowej ydzi stanowili ok. 80% ludnoci miasta zostali wymordowani przez Niemcw. Ludno Zamojszczyzny w obozie koncentracyjnym na Majdanku Obz koncentracyjny na Majdanku funkcjonowa od jesieni 1941 roku do 23 lipca 1944 roku, kiedy to oddziay Armii Radzieckiej i Wojska Polskiego wyzwoliy miasto Lublin i obz. dotychczas nie jest znana dokadna liczba ofiar Niemcy starannie zacierali lady popenianych przez siebie zbrodni: nie prowadzili dokadnej rejestracji winiw, wielu zabijali tu po przekroczeniu przez nich bram obozu, opuszczajc w popiechu Majdanek w lipcu 1944 roku dokadnie niszczyli kartoteki winiw i akta obozowej kancelarii. W sierpniu 1944 roku powoano z ramienia Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego Polsko Radziecko Komisj Nadzwyczajn do zbadania zbrodni niemieckich dokonanych w obozie zniszczenia na Majdanku w miecie Lublinie. 16 wrzenia tego roku po raz pierwszy w ogoszonym komunikacie podano charakterystyk obozu, skad narodowociowy winiw i metody umiercania stosowane przez hitlerowcw. W jesieni 1944 roku obz koncentracyjny na Majdanku przeksztacony zosta na muzeum pamici pomordowanych ofiar hitlerowskiego ludobjstwa. *** Obz na Majdanku przeznaczony by zarwno dla mczyzn jak i kobiet, znaczn grup winiw stanowiy take dzieci. W pocztkowym okresie funkcjonowania przywoono tutaj wycznie mczyzn, ale ju 1 padzierniku 1941 roku osadzono za drutami pola V pierwsz parti kobiet. eska cz obozu otrzymaa nazw Frauen Konzentrationslager (FKL) - nazwa ta sugerowaaby odrbno pod wzgldem zarzdzania, tak si jednak nie stao, organizacyjnie obz kobiecy podporzdkowany by gwnej komendanturze. Pierwsze transporty ludnoci z Zamojszczyzny znalazy si na Majdanku pod koniec czerwca 1943 roku (byy to ofiary akcji Grossaktion, w ramach ktrej Niemcy wysiedlili i spacyfikowali kilka wsi), m. in. z Aleksandrowa, Ksipola, Pasiek, Majdanu Grnego, Uazw, Woli Ranieckiej. W kolejnym transporcie, ktry mia miejsce w pierwszej dekadzie lipca przywieziono winiw z powiatu bigorajskiego: z Babic (1 lipca), Huty Ranieckiej, Majdanu (2lipca), ukowej, Bidaczowa, Lipowca (3 lipca), Aleksandrowa (4 lipca), z powiatu chemskiego: z owczy (6 lipca), Dbrowicy (9 lipca) i Dereni Majdaskiej (17 lipca). Nieco wczeniej - 31 marca przywieziono na Majdanek grup mczyzn ze Szczebrzeszyna, kolejne transporty z tego miasta w liczbie 6 i 11 osb miay miejsce 21 kwietnia i 6 czerwca. Wikszo osb przywiezionych do obozu stanowiy kobiety i dzieci - liczb kobiet ustalono na okoo 12.000, dzieci byo okoo 4000, w tym kilkoro urodzonych podczas jazdy w wagonach bydlcych. Wysiedlana ludno pocztkowo przywoona bya do obozw przejciowych w Zamociu i Zwierzycu, a stamtd po upywie kilku lub kilkunastu dni transportowana na Majdanek. W lipcu 1943 roku stan obozu eskiego wynosi okoo 11.000 osb, przyjmuje si, e z tej liczby okoo 8500 kobiet zamojskich osadzonych byo na polu V, nadto znaczna ich cz przebywaa na polu III razem z mczyznami i dziemi, jak sugeruje Zofia Murawska "numery kobiece w lipcu 1943 dochodziy do maksymalnej wysokoci przekraczajc 15.500. Jeli nawet przyj, e w wyniku niezbyt sprawnej pracy kancelarii FKL numery winiarek zmarych, lub tych, ktre odeszy, nie byy natychmiast oddawane nowo przybyym, naley przypuszcza, e kobiet byo co najmniej 14.500. Ogem na transporty zamojskie przypada wic 12.000 kobiet." Zaledwie niewielka cz kobiet z akcji pacyfikacyjnych na Zamojszczynie pozostaa na Majdanku do chwili ewakuacji obozu, ktra miaa miejsce w lutym 1944 roku do Owicimia i Ravesbrck - wiele z nich po kilkutygodniowym pobycie wywieziono na roboty do Niemiec. W czerwcu 1944 roku zaczto przywozi na Majdanek ofiary akcji wysiedleczych na Zamojszczynie przetrzymywane dotychczas w obozie przejciowym w Zwierzycu w kilku duych transportach przybyo setki mczyzn, kobiet i dzieci, w tym rwnie niemowlt. Osadzani byli na polu V kobiety cznie z mczyznami i dziemi. Jak zeznawa Klemens Drzewiecki "w lipcu 1944 roku na Majdanek przywieziono ponad 800 rodzin z Zamojszczyzny. " Ogem przyjmuje si, e podczas transportw w 1943 i 1944 roku (informacje te s niepene) z Zamojszczyzny przybyo okoo 2500 osb - przywoono ich caymi rodzinami. - "w okresie transportw z Zamojszczyzny pewna staruszka, ktrej podczas rozczania rodzin zgina

wnuczka stracia zmysy i bez przerwy powtarzaa jej imi. SS mani biciem starali si zmusi j do milczenia. Wreszcie pejczami zamordowali kobiet. 8 sierpnia 1943 roku operowano 8 lub 10 letniego chopczyka z Zamojszczyzny, ktry zachorowa na krup nie byo surowicy, dziecku grozio uduszenie, mg je uratowa jedynie zabieg chirurgiczny, ten postanowia przeprowadzi przebywajca w obozie dr Stefania Perzanowska - gdy dziecko leao na stole pojawi si dr Blanke, ktry owiadczy, e sam przeprowadzi operacj. Zamiast znieczulenia miejscowego, ktre w zupenoci by wystarczyo poda chopcu narkoz ewipanow podczas operacji chopiec zmar. 24 czerwca 1944 roku z obozu w Zwierzycu przywieziono grup mczyzn, kobiet i dzieci w liczbie 91 oso, nastpnego dnia 200 osb - mczyzn i dzieci cznie. Ludno z Zamojszczyzny pozostawaa na Majdanku do koca trwania obozu - 22 lipca 1944 roku, gdy armia I frontu biaoruskiego zbliaa si do Lublina w obozie pozostawao okoo 2000 osb, w tej grupie kobiety i dzieci z Zamojszczyzny. Gdy nastpia ostateczna ewakuacja obozu - ludno z Zamojszczyzny i kalecy jecy radzieccy pozostali na miejscu pozostaych ustawiono w kolumny i wyprowadzono pieszo z obozu... *** W porozumieniu ze Zwizkiem Autorw, Kompozytorw i Wydawcw Z.A.I.K.S Ludwik Lidke z odzi wyda (brak roku wydania, stron 8) "Popularne piosenki", wrd ktrych znajduje si wstrzsajcy tekst "Obozy koncentracyjne" autorstwa Jana Litke, stanowi on moim zdaniem uzupenienie tekstu , ukazuje bowiem caa gehenn obozw koncentracyjnych, w tym rwnie obozu na Majdanku gdzie ginli mieszkacy Zamojszczyzny. "Obozy koncentracyjne" Obozy, obozy to kanie i gd, To miejsce straszliwej tortury, To miejsce sadyzmu i okrutnych mk, Kto dosta si zbirom do rk. Komory gazowe, cyklony i strza, To szczyt niemieckiej kultury na punkcie morderstwa ogarn ich sza, Ktry bez koca tam trwa. Obozy wchaniay miliony i wci Bez koca, wci nowych zwoono, W obozie SS man kres yciu ich kad. Niemiecki sadystyczny kat. Owicim, Buchenwald, Majdanek, Stutthof, Mauthausen, Gross Rosen i Gusen, Treblinka, Sobibr, Dachau, Birkenau, To z trupw cigncy si wa. "Kwiaty Owicimia" to dzieci na wir, Celowo godem zasuszone, Pniej zabijane gwkami o mur, Oto by kultury ich wzr. Kto prg obozu przekroczy, a los Dozwoli mu wytrwa do koca, Niech powie: "Czy istnia by dla innych wiat, Gdyby zwyciy ten gad " ? Kto widzia ww obozie Treblinki ten tum? Nagich, z trwogi oszalaych, U komr gazowych szczutych sfora psw. Czy przey by to jeszcze znw?

Kto sysza te krzyki pdzonych na mier. Do komr gazowych strzaami. Ten wiosk opuszcza, ucieka co si, I w lenej gstwinie si kry. A piece palarnie dymiy w dzie noc Palc ludzi tysicami. Niech si o tym dowie dzisiaj cay wiat Jak ludzi mordowa wrg kat. Te stosy cia, ktre zdawi gaz, cyklony lub straszne tortury, Niech bd tym znakiem, co ostrzega nas, By znowu nie wrci ten czas. By znowu jak rakarz, nie apa nas wrg. Nie strzela, gazowa, mordowa, by dzieci nam nie tuk gwkami o mur, Lub je zasusza na wir. Dlatego pamita naleny nam wci, e jedno to sia potga, Przed jednoci zawaha si wrg, e legnie znw u naszych ng ludno ydowska z terenu gminy Radecznica Ludno ydowska mieszkajca na terenie gminy w okresie poprzedzajcym wybuch II wojny wiatowej stanowia liczebnie niewielkie grupy w poszczeglnych wioskach - zaledwie jedna rodzina (Kafenbaumw) mieszkaa w Czarnymstoku, wiksze skupisko ydw odnotowano w Gorajcu, ich obecno widoczna jest take w innych wioskach: w Chopkowie - z roku 1912 pochodzi informacja o Szmulu Gildener, ktry mieszka tutaj z rodzin prowadzc sklep; w roku 1918 uici podatek (z tytuu prowadzenia dziaalnoci gospodarczej) na rzecz Magistratu miasta Szczebrzeszyna w wysokoci 20 koron. W roku 1921 na 650 mieszkacw Chopkowa 21 osb stanowili ydzi. W chwili wybuchu II wojny wiatowej we wsi przebywali trzej bracia Gildenerowie - Berek z on i trjk dzieci: Chan, Jankielem i Jent, Lejba z on i dziemi: Jankielem (przed wojn wyjecha do USA), Kielmanem, ajk i Perl (przeya wojn, w roku 1950 odwiedzia rodzinn wie) i Szmulem - jego ona miaa na imi Masia; przyjli na wychowanie dwoje dzieci - Ester i Szulima, oraz Icek Zymmerman. ona Icka Zimmermana miaa na imi Socha, dzieci: Gitla, Lejzor i ajka (przeya wojn). Icek Zimmerman, Berek i Szmul Gildener utrzymywali si z handlu domokrnego i sklepowego, dzierawy sadw i. t. p. Lejba Gildener by rolnikiem, jego grunt pooony by na gorajeckiej Tokarce. Chopkowscy ydzi zostali wywiezieni we wrzeniu 1942 roku cz z nich rozstrzelano, niektrych wywieziono do obozw pracy, ci ktrzy ukrywali si przed Niemcami zginli na uroczysku "Podlena "- byli to : Jankiel Gildener, jego matka i siostra Gitla. Przy drodze do Teodorowki zgin nieznany z nazwiska krawiec Jankiel, Icek Zimmerman zgin w warszawskim getcie. Na pnocno wschodnim skraju Gruszki Zaporskiej w pobliu Nowej Wsi w miejscu zwanym "Byki" yy do 1942 roku dwie rodziny ydowskie (nieco wczeniej (1931 rok) cztery rodziny ydowskie mieszkay u okolicznych wocian w pobliu Gruszki Zaporskiej (Fiszer, Gielda, oraz dwie z ktrych znane s tylko imiona ojcw rodzin Herszek i Moszek), ktre w jesieni tego roku deportowano do obozu zagady w Becu. We wsi ukrywano ydw - znany z nazwiska mieszkaniec Gruszki - Solowski przechowywa w oborze szeciu ydw, byy to dzieci Judki Honiga z Zaporza. Gdy zjawia si policja zacz ucieka i wwczas zosta postrzelony zmar w nocy 22 marca 1943. ydw rozstrzelali polscy policjanci z Radecznicy. Zgina rwnie jego ona i dzieci. O latyczyskich ydach nikt z mieszkacw wioski nie pamita, wg. gminnych zapisw w 1912 roku we wsi ya rodzina o nazwisku Weistuch trudnica si handlem. W latach trzydziestych ubiegego stulecia (tu przed wybuchem II wojny wiatowej) we wsi mieszkay cztery rodziny ydowskie - szewc Szloma, stolarz Szmul, Herszek i Urynek trudnicy si handlem. Szloma mieszka u gospodarza o nazwisku Tuzin, pozostali dzierawili od wsi plac, na ktrym

stay ich zabudowania. We wrzeniu 1942 roku wywieziono ich do Szczebrzeszyna, ci ktrzy mogli, uciekli. Ukrywali si w radecznickich Doach II z paroma ydami z Zaporza i Radecznicy, razem okoo 12 osb. Pewnego dnia kto ich zdradzi wydajc w rce turobiskiego Schupo. Z masakry udao si zbiec Chunie Strasberger, 15 latkowi z Zaporza, ocalao take dwoje ydw z Radecznicy (byli nieobecni w miejscu ukrycia) - Jenta i Symcha Adelerman. Zamordowanych ydw z nakazu Niemcw pogrzebano na miejscu zbrodni. W latach 1918 1939 w Mokrymlipiu yy trzy rodziny ydowskie - Josef Bajczer, mistrz szewski, Moszek Wajstuch, najuboszy we wsi yd, wynajmowa si do pracy jako kopacz nowin rolnych na po ukazowych gruntach wociaskich, Aron Waks - prowadzi sklep, zajmowa si handlem obnonym, modzie ydowsk uczy pisa po hebrajsku, podobno udziela lubw nowoecom wyznania mojeszowego. W 1942 roku deportowano ich do Szczebrzeszyna prawdopodobnie dwie osoby z wymienionych rodzin przeyy okupacj, pozostali zginli. W Podlesiu Duym mieszkaa jedna rodzina ydowska - jej nazwiska nie udao si ustali, bya to picioosobowa rodzina - Srul z on i trjka dzieci, dwie dziewczynki i chopiec i imieniu Bencje, modsza dziewczynka miaa na imi Chajka. Przed deportacj w 1942 roku Bencje ukry si u rodziny Dziochw, a nastpnie gdzie uciek. W Podlesiu Maym ya rodzina Abrama Fluga - jego ona i picioro dzieci: Hejno,Jenta, Josef, Moszek i Srul. Hejno suy w wojsku polskim, w czasie okupacji by funkcjonariuszem w turobiskim Judenracie. Abram Flug zmar w 1928 roku po nagej mierci dziedzica Bramskiego, ktry poyczy od Abrama du kwot pienidzy; Flugowie dzierawili staw w Podlesiu Maym hodowali w nim ryby. Zginli wszyscy prawdopodobnie podczas pogromu szczebrzeszyskich ydw w 1942 roku. W 1927 roku w Zakodziu yo pi ydowskich rodzin: - rodzina Herszka (nieznana z nazwiska); Herszek by przewodniczcym tej maej wsplnoty wyznaniowej. Godzi zwanionych, zaatwia ich sprawy w urzdach, udziela lubw. i. t. p. utrzymywa si z handlu , - Fridliner Szyja - ojciec picioosobowej rodziny, - Jokwa - wdowa z crk i synem; syn przey wojn, po wyzwoleniu suy w wojsku polskim, - szecioosobowa rodzina rzenika, nazwiska ktrego nie udao si ustali, Aron (nieznany z nazwiska), prowadzi sklep, jego rodzina skadaa si z czterech osb. Aron utrzymywa sklep Zakodziascy ydzi zostali straceni przez Niemcw na terenie Suowa (w Choinach) - niektrym udao si zbiec, w tej liczbie Szaji Mantel rannemu w nog (pomocy udzielia mu Ciepielaczka z Radecznicy), Szaja by radecznickim ydem, ukrywa si w Zakodziu. Z zapisw gminnych wynika, e w Zaporzu w 1912 roku ya jedna rodzina ydowska o nazwisku Fridlinder, rodzina ta prowadzia we wsi sklep. W roku 1918 w Zaporzu prowadzi handel domokrny Szmul Grinbaum; w lutym tego roku opodatkowany zosta kwot 30 koron na rzecz magistratu w Szczebrzeszynie. Z chwil wybuchu wojny w Zaporzu yy trzy rodziny ydowskie - Judka Honig z on Han i dziemi: Jent, ajk, Mak , Niuk, Dawidem, Herszkiem, Lejzorem. Jankiel (nazwisko nieznane), z on (jej imienia nie udao si ustali); w roku 1941 urodzia im si crka, Strasberg Gecel z on Maka i dziemi It i Chun. Wszyscy zaporscy ydzi utrzymywali si z handlu. Rodzina Honigw zajmowaa si rzenictwem, handlem domokrnym i obnonym, dzieraw sadw "na pniu". Jankiel z on mieli sklep bawatny, Gecel take prowadzi sklep "z fajk, mydem i powidem". Najstarszy zaporski yd - Judka Honig mia okoo 90 lat, najmodsz bya crka Jankiela, Chuna Strasberg mia 15 lat, jego siostra Ita urodzia si 26 maja 1926 roku, Maka Honig - 8 kwietnia 1913 roku, jej siostra Niuka - 16 padziernika 1916 roku, brat Dawid - 17 wrzenia 1917 roku. ydzi mieszkajcy w Zaporzu do 1942 roku grzebani byli na kirkutach w Turobinie, Szczebrzeszynie i Frampolu. ydowskich miejsc pochwkw na terenie gminy Radecznica nie byo, dopiero w drugiej poowie 1942 roku na tym terenie zaistniay bez kadiszowe pochwki ydowskie. W 1942 roku w Radecznicy yy nastpujce rodziny ydowskie: - Motek Klajner z on Cywi, synami Hejn i Kalmanem; mieszkali w komornem u Jzefa Sobczaka, przed 1939 rokiem Motek wyjecha do Ameryki Poudniowej, - Lejzor Honig z on Mak, crk Gitl i Rajzl, synami Abramem i Szlom. Mieli wasny dom (spali si 25 lipca 1944 roku), prowadzili sklep, - Szaja Mantel, syn Borucha - mieszka z matk i siostr. Z zawodu rzenik, handlowa owocami. Mantlowie mieszkali u rodziny Ciepielakw, - Jankiel Aszenberg z on Mari, crkami Heni i Jent. Rzenik, zajmowa si handlem domokrnym. Bra udzia w kampanii wrzeniowej 1939 roku, - Icek Aszenberg z on Bajl i dziemi: Dwojr, Szaj, Jent, Ickiem. Z zawodu krawiec mski. Mieszka w domu rodziny Marcina i Julii Dziura,

- Symcha Adlerman z ona Jent z Samburskich. Prowadzili sklep tekstylno - odzieowy zlokalizowany w dworku Waniewskich, - Arie Geld z rodzin, mieszka w domu Mikliskich. Prowadzi piekarni i sklep spoywczy "U Fajgi"; dom, w ktrym mieszkali spon 25 lipca 1944 roku, - Chyl Honig z domownikami: Herszkiem, Dawidem, Jent, ajk, Lejzorem. Zajmowa si handlem, dzieraw sadw, rzenictwem. W domu Chyla Honiga znajdowaa si maa bnica i szkka [jzyka?] hebrajskiego; dom spali si 25 lipca 1944 roku, - Srul Samburski, Samuel Samburski, Sara Samburska. Najbogatsza rodzina ydowska we wsi. Posiadali wasny dom i transport konny. Prowadzili sklep bawatny, zajmowali si skupem zboa - ich dom spon w lipcu 1944 roku, - Herszek Goldblit, ssiad Samburskiego i Chyla Honiga, posiada wasny dom oraz sklep tekstylno odzieowy. Liczebno jego rodziny nie jest znana; w jego domu od 1942 roku funkcjonowaa szkoa powszechna, - Moszek Weistuch i Icek Mantel mieszkali w bardzo przeludnionej chaupie z sieni przez rodek. Moszek z on Ryfk, crk, jej mem i synami: Rubinem, Menasze, Szaj i Zelikiem zajmowa izb poudniow - w izbie od pnocy mieszka Icek z ciotk, ktr w Radecznicy nazywano "angielsk mierci", on Serle i dziemi: Symk, Cywk, Herszkiem, Lejb, dentystka u Lejzora - nazywaa si Sabina Bresler. Przyjechaa do Radecznicy z dwoma dorosymi synami Hipolitem i Mieczysawem, uszli ze Lwowa by si ukry przed Niemcami, zginli razem z miejscow ludnoci ydowsk. Pierwszy pogrom ydw z Radecznicy i Zaporza odby si midzy 5 a 15 padziernika 1939 roku przeprowadzony przez opozycj antysemick - ostrzelano wwczas z dugiej broni wszystkie mieszkania ydowskie (oprcz Mordki). Nastpna zagada dokonana bya przez hitlerowcw. Pewnego dnia do wsi wpadli Niemcy i urzdzili zbiorowy mord na ydowskich mczyznach - napadli na dom Moszka Weistucha i Icka Mantla, wyprowadzili z izb obu rodzin 7 dorosych i 6 z nich zastrzelili tu obok domu, sidmemu udao si zbiec, podczas ucieczki zosta lekko ranny w rk. Zabito w tym czasie jedn ydwk - Sur, crk M. Weistucha bdca w wysoko zaawansowanej ciy. Podobno zajadle bronia swego ma uwieszajc mu si na szyi. Gdy na naleganie andarmw nie chciaa odstpi od skazaca zabito j razem z mczyznami. wiadkowie tragedii ogldali ruchy nieurodzonego dziecka w martwym ciele Sury. Zabitych pogrzebano pod poudniow cian zamieszkaej chaupy. Po latach ocalay z pogromu syn Moszka Weistucha Rubin, odwiedzi miejsce zagady swoich najbliszych i ssiadw i upamitni to miejsce bry skaln z napisem, ktrego polskie tumaczenie brzmi: Pamici moich rodzicw, siostry i trzech braci, ktrzy zginli podczas zagady. yli tu, a miejsce ich pochwku jest nieznane. Niech pami ich bdzie bogosawiona. Wiosn 1943 roku policjanci w subie niemieckiej pojmali ukrywajcych si w radecznickich Doach II Symch i Jent Adlerman (pod koniec 1942 roku Jenta urodzia dziecko, pord odebraa znachorka Kaczorka z Radecznicy). 2 lutego 1943 policjant o nazwisku Furmaniak zastrzeli w Radecznicy yda Mieczysawa Breslera. Ostatnimi pogrzebanymi w Radecznicy ydami byli zaporscy ydzi o nazwisku Honig, oraz jeden yd warszawski ujci w Gruszce Zaporskiej. W Radecznicy zamordowany zosta rwnie Honig Lejzor - pozostaa po nim crka - Edwarda z Honigw Durakowa, ktra po wyzwoleniu mieszkaa w Katowicach W 1947 roku bya w Radecznicy i poszukiwaa nieruchomoci po swoim ojcu. Poar wojenny 25 lipca 1944 roku zniweczy dom Lejzora Honiga i spadkobierczyni nic nie uzyskaa. (Stanisaw Zybaa) Ludowa Szkoa Mska w Janowicach Powstaa w dwudziestoleciu midzywojennym, pierwszym kierownikiem (1925 1939) by Stefan Bauer. Szkoa stanowia wany orodek kultury rolniczej wczesnej Zamojszczyzny organizowano wystawy rolnicze, doynki, przyjmowano wycieczki uczniw szkl powszechnych, przyjedali indywidualni rolnicy, oraz delegacje z czechosowackich Uniwersytetw Ludowych. Przedmiotem zaj w szkole byy zarwno lekcje teoretyczne jak i zajcia praktyczne w przyszkolnym gospodarstwie rolnym. W roku 1936 placwk przemianowano na Szko Przysposobienia Rolniczego im. Jzefa Pisudskiego; jednym z absolwentw jest Alfred Smoter, emerytowany major WP rodem z Czarnegostoku. Jednym z nauczycieli pracujcych w janowickiej szkole by Tomasz Mazurek, ktry da si pozna jako wielki spoecznik; peni obowizki prezesa Zwizku Powiatowego Plantatorw Tytoniu, oraz Zwizku Ogrodniczo Pszczelarskiego. Luksemburg Ra (1871 1919), pierwotnie Rozalia urodzia si w Zamociu, gdzie mieszkaa z rodzicami do roku 1873,

wtedy jej ojciec, handlujcy drzewem przenis si z rodzin do Warszawy. Luksemburgowie byli rodzin na wskro zasymilowan, Rozalii (Ry) ju od najwczeniejszych lat znane byy utwory polskich pisarzy szczegln uwag powicaa twrczoci Adama Mickiewicza, uczc si m. in na pami "Pana Tadeusza". W Warszawie ukoczya gimnazjum, angaujc si w dziaalno tajnego kka socjalistycznego. W roku 1889 wyjechaa na studia przyrodnicze do Zurychu. Jej edukacja w tym kierunku nie trwaa dugo, wkrtce skupia swoj uwag na ekonomii. Rok 1893 by przeomowym w jej yciu i zadecydowa o dalszej yciowej drodze Ra Luksemburg znalaza si wrd zaoycieli partii pod nazw Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego. Studia ekonomiczne ukoczya doktoratem w roku 1887 obronionym prac "Die industrielle Entwicklung" Polenus (Rozwj gospodarczy Polski"), w ktrej zawara podstawy swego wiatopogldu politycznego. Po zawarciu zwizku maeskiego z Gustawem Lbeckiem uzyskaa moliwo wyjazdu do Niemiec, gdzie podja wspprac z Socjaldemokratyczn Parti Niemiec, zajmowaa jednoczenie kierownicze stanowisko w utworzonej przez siebie partii, ktra od roku 1900 nosia nazw Socjaldemokracja Krlestwa Pilskiego i Litwy (SDKPiL). Zwizek maeski z Gustawem nie trwa zbyt dugo, zreszt miaa towarzysza swego ycia, podobnie jak ona dziaacza rewolucjonist Leona Jogichesa, dziaacza Socjaldemokracji Krlestwa Polskiego pochodzcego z Wilna (zamordowany zosta przez niemieckich kontrrewolucjonistw w marcu 1919 roku). Pod koniec grudnia 1905 roku zdecydowaa si na przyjazd do Warszawy by naocznie zobaczy jak przebiega rewolucja. Ukrywaa si pod przybranym nazwiskiem do 4 marca 1906 roku, aresztowana przebywaa do czerwca w wizieniu. Po powrocie do Berlina niestrudzona w pracy na rzecz wprowadzenia ustroju socjalistycznego podja dalsz wspprace z socjaldemokratycznym rodowiskiem berliskim, nie zostaa jednak przyjta zbyt entuzjastycznie niemieccy dziaacze komunistyczni opowiadali si za rewolucj w dosownym tego sowa znaczeniu Ra Luksemburg "zakadaa, e moliwe bdzie zorganizowanie strajku powszechnego, podczas ktrego klasa robotnicza zmusi rzd do ustpstw..." Nie znajdujc zrozumienia dla swoich pogldw i pragnie odsuna si od ycia politycznego na rzecz pracy naukowej; w roku 1913 ukazaa si jej praca "Akumulacja kapitau" (wydanie polskie 1963). Znawcy przedmiotu (cytuj za Michaem Czajk) okrelili t publikacj jako "najwybitniejszy wkad Ry Luksemburg do marksistowskiej teorii ekonomicznej". Jest rwnie autork cennych publikacji o charakterze ekonomiczno politycznym: "Reforma socjalna, czy rewolucja?" (1900), wydanie polskie ukazao si w roku1958, "Wstp do ekonomi politycznej (1926; polskie wydanie w roku 1959) Ra Luksemburg uwaana za najwybitniejsza kobiet dziaaczk w dziejach ruchu robotniczego bya z przekonania pacyfistk, o czym wiadczy jej krytyka pruskiego militaryzmu ogoszona przed wybuchem I wojny wiatowej. Gdy wybucha wojna, a jej rodzima partia opowiedziaa si po stronie dziaa wojennych, Ra Luksemburg zostaa osamotniona w swoich poczynaniach. W lutym 1906 roku aresztowano j za wspomniana powyej krytyk pruskiego militaryzmu. Rok przebywaa w wizieniu. Po odzyskaniu wolnoci nawizuje wspprac ze "Zwizkiem Spartakusa" - lewicow grup niemieckich dziaaczy rewolucyjnych, przeciwnikw toczcej si wojny, skupionych pod przywdztwem Karola Liebknechta. W roku 1917 zostaje aresztowana za antywojenn dziaalno. W wizieniu pisze tekst o rewolucji rosyjskiej (po raz pierwszy opublikowany zosta w 1922 roku) krytykujc Wodzimierza Lenina i Lwa Trockiego za likwidacj swobd politycznych wprowadzonych na krtki okres czasu przez rzd tymczasowy "wolno tylko dla zwolennikw rzdu tylko dla czonkw partii choby byli nie wiadomo jak liczni nie jest wolnoci pisaa. Klska Cesarstwa Niemieckiego w 1918 roku przyniosa Ry Luksemburg przebywajcej przebywajcej w wizieniu we Wrocawiu nadziej na wolno. Wraca do berlina i wsplnie z Karolem Liebknechtem podejmuje decyzje o utworzeniu Komunistycznej Partii Niemiec, tym bardziej, e Niemcy zostay ogoszone republik. Marzeniem, ktre towarzyszyo Ry Luksemburg przez cae ycie byo zorganizowanie powszechnego strajku mas robotniczych, ktry doprowadziby do obalenia rzdu i przejcia wadzy przez komunistw. Stao si inaczej. Zorganizowane w Berlinie tzw. "powstanie styczniowe" (1919 rok) zakoczyo si klsk rewolucjonistw, przeciwko ktrym Rzd wystawi ochotnicze oddziay przeciwnikw rewolucji, okrelane potocznie jako "Freikorps". Po kilku dniach berliscy rewolucjonici zostali pokonani, przywdcy w tym Ra Luksemburg zostali zmuszeni do ukrywania si. 15 stycznia 1919 roku Ra zostaje aresztowana i odprowadzona do sztabu "Freikorpsw". Przesuchanie trwao krtko. Wyprowadzona ze sztabu zostaje zastrzelona w samochodzie, ktry mia ja przewie do miejsca osadzenia. Ciao Ry Luksemburg odnaleziono po kilku miesicach w jednym z berliskich kanaw. Uroczysty pogrzeb odby si 13 sierpnia 1919 roku.

 aski Karol Rachmistrz pastwowy, w roku 1821 sporzdzi (prawdopodobnie na polecenie wadz gubernialnych lubelskich) raport odnonie miasta Rubieszowa/Hrubieszowa, w ktrym stwierdzi e miasto sukcesywnie si rozwija: "domw murowanych ju do wystawiono, wci muruj si, kupiectwo znacznie si podnioso, a fabrykantw rnych coraz wicej przybywa..." opatyska Halina Ostatnia nauczycielka w Czarnymstoku w okresie poprzedzajcym wybuch I wojny wiatowej, bya crka popa z aszczowa. opatyska wsppracowaa z Rosjanami - to za jej spraw dwaj gospodarze: Marcin Sitarz z Wlki Czarnostockiej i Andrzej Poznaski z Gorajca zostali zesani na Sybir. W roku 1916 na bazie dotychczasowej szkoy rosyjskiej zorganizowano w Czarnymstoku polsk szko czteroklasow. opatyski Jan Przyby do Radecznicy z Moniatycz. W dniu 4 maja 1884 roku obj stanowisko pisarza gminnego (po Janie Buczyskim) pisarzem by do wiosny 1894 roku, po tym czasie jego funkcj przej Jan Jawiski z Ucia a opatyski zosta wjtem gminy Radecznica. W latach nastpnych latach peni funkcj sdziego sdu gminnego, ktrego siedziba znajdowaa si w leniczwce w Podlesiu Maym (wczeniej w Gorajcu). W roku 1906 wyjecha do Szczebrzeszyna a po wybuchu I wojny wiatowej do Rosji, gdzie peni obowizki administratora jakiej kopalni. Gdy wybucha rewolucja 1917 roku powrci do Szczebrzeszyna i tutaj sprawowa podrzdn role przy Sdzie Pokoju, pniej Grodzkim. Zmar w Szczebrzeszynie w latach czterdziestych XX wieku. (Stanisaw Zybaa) ukaszewskiego Kazimierza crki Z maestwa Kazimierza z Aniel ze Smulskich (lub odby si 21 sierpnia 1833 roku) urodziy si dwie bliniaczki, ona Kazimierza zmara przy porodzie. Dziewczynki karmia mamka kobieta z Kocudzy. W okresie midzywojennym jedna z crek Kazimierza ukaszewskiego (nie znamy jej imienia), wiekowa staruszka mieszkaa w Szczebrzeszynie. To ona przekazaa dr Klukowskiemu rkopis wspomnie ojca (136 stron zapisanych w dwch zwykych brulionach szkolnych). Wspomnienia zostay opublikowane przez dr Zygmunta Klukowskiego w 1937 roku: "Kazimierz ukaszewski. Wspomnienia starego lekarza o czasach powstania listopadowego (1852 1853)". ukowski Feliks Fotograf amator, rodem z Siennic w powiecie tomaszowskim, y w latach 1919 1985. Podczas okupacji czynnie dziaa w Zwizku Walki Zbrojnej i Batalionach Chopskich, peni funkcj reportera (nosi wwczas pseudonim "Pstryk") w Biurze Informacji i Propagandy AK; zajmowa si rwnie tajnym nauczaniem w swojej rodzinnej wsi. W roku 1992 w Muzeum Okrgowym w Zamociu prezentowano prace ukowskiego na wystawie zatytuowanej "Byo to 50 lat temu", jego prace doczekay si take publikacji na amach kwartalnika "Karta" (2004, nr 43) zamieszczono 22 czarno biae fotografie, o twrczoci Feliksa ukowskiego wypowiedzia we wspomnianym kwartalniku jego przyjaciel Jerzy Lewczyski "Feliks pasjami fotografowa ludzi. Powstaa niezwyka dokumentacja fotograficzna naszej rodzinnej "buraczanej" ziemi tomaszowskiej... Feliks fotografowa swoich ssiadw, partyzantw, niemieckich andarmw i polskich policjantw, ale najwaniejszym tematem jego zdj jest wiejska codzienno." y Antoni Gajowy ze Zwierzyca, aresztowany 28 marca 1943 roku wraz z trzema synami zosta rozstrzelany na stacji kolejowej w Krasnobrodzie. y Jan onierz kompanii wrzeniowej 1939 roku; w obejciu jego ojca Antoniego, gajowego z Obroczy Niemcy (prawdopodobnie na skutek donosu) znaleli bron. Jan wzi win na siebie, twierdzc, e ojciec nie wie o niczym. Zosta rozstrzelany 3 grudnia 1939 roku. M

Macig Henryk (1946 2006), rodem z Zaburza (gm. Radecznica). Przez wiele lat gra w Zaburzaskiej Orkiestrze Dtej; peni rwnie obowizki kierownika artystycznego Zespou piewaczego "Zaburzanki". Straak w zaburskiej OSP. Mackiewicz Karol Szewc zamojski, w celach zarobkowych wyemigrowa do Torunia, z tego powodu wystpi do Burmistrza i Rady m. Zamocia o wydanie mu wiadectwa dobrego urodzenia w celu przedoenia go Radzie m. Torunia i starszych cechu szewcw. Dokument na jego nazwisko sygnowany dat 31. V. 1765 roku zachowa si w Archiwum Toruskim. Madej Franciszek ps. "Mrwka" Pracownik mleczarni w Szczebrzeszynie; cznik Batalionw Chopskich (przerzuca konspiracyjn pras w okrgu IV obwodzie IV b), dowdca oddziau partyzanckiego powicona jego onierzom tablica pamitkowa znajduje si w kociele w Mokrymlipiu k. Radecznicy. magazyny broni zrzutowej Komenda AK Obwodu Zamo dysponowaa na terenie Zamojszczyzny kilkoma magazynami broni uzyskanej ze zrzutw, o jednym wiadomo e istnia w okolicach Bondyrza (relacja komandora Marynarki Wojennej Eugeniusza Jereczka z Zawady), podczas dziaa bojowych w czerwcu 1944 roku wpad w rce Niemcw, bya to prawdopodobnie zdrada dokonana przez "wtyczk " Gestapo. Magierowie Jan i Wojciech Najstarsi waciciele wsi Mircze i Modry pooonych w gminie Mircze. Jan Magiera otrzyma od Wadysawa Warneczyka zapis na wsi Modry za jego zasugi jako tumacz jzyka wgierskiego, natomiast jego brat Wojciech dokona zamiany ze swoim synem oddajc mu Gostomi (w ziemi rawskiej) za zarzdzan przez tego wie Mircze (w ziemi beskiej). Majewski (...) Gestapowiec znany w powiecie zamojskim jako okrutnik i zbrodniarz. Czsto (jak odnotowa w swoich wspomnieniach Ignacy Kurzpa ze Zwierzyca) "pojawia si w Szczebrzeszynie w czasie targu i tam strzela do ludzi bez adnego powodu szczeglnie lubi mordowa ydw". Kilkunastu ydw (relacja Edwarda Bulaka z Suwka) zgino za jego spraw w Tworyczowie. 7 kwietnia 1944 roku onierze AK zrobili w Panaswce zasadzk Majewski zosta ciko ranny. Zmar w Zamociu. Majewski Franciszek Rodem z Suwka, podczas I wojny wiatowej suy w carskiej armii, jego jednostka stacjonowaa w ytomierzu. W 1918 roku, gdy gen. Dowbr Municki formowa wojsko polskie, Franciszek znalaz si w jego szeregach - by kawalerzyst . Do kraju powrci w 1919 roku, zawar zwizek maeski z Agnieszk echowicz. Z maestwa tego urodzio si czworo dzieci, z ktrych wychowao si tylko dwoje Helena i Wadysaw. Franciszek Majewski zmar w 1957 roku (Aleksandra Bulak) Makuch Stanisaw ps. "Kruk" Podporucznik, z zawodu leniczy, pracowa w Osuchach. Zgin w lasach bigorajskich w czerwcu 1944 roku wraz z on - Wadysaw z Gochw Makuchow ps. "Gejsza". Malinowski Julian Absolwent szczebrzeszyskiego gimnazjum, syn burmistrza Tyszowiec. Ostatni burmistrz Jzefowa w XIX wieku. Przed objciem urzdu burmistrza pracowa jako kancelista w Tyszowcach, aszczowie i Horodle. Funkcje burmistrza w Jzefowie peni w latach 1868 1869. Maek Jacek witkarz, ur. ok. 1810 roku we wsi szewce k. Ucia i Bukowej zm. 3. III. 1886 we wsi Ucie. Wykona wiele rzeb, ktre zachoway si w dobrym stanie, m. in. u Jana Ciosmaka w Ciosmach przechowywany jest jego krucyfiks majc wysoko 28 cm.

Maek Izydor, ps."Znachor" Komendant Placwki w Kolonii Niedzieliska (kwiecie 1940 lipiec 1944). Placwka znana bya pod nazwa Konsolidacja Obrocw Niepodlegoci Kadra Bezpieczestwa Wojskowy Korpus Suby Bezpieczestwa; jej skad osobowy stanowio okoo 60 onierzy zorganizowanych w trzy plutony. may Katy Okrelenie stosowane w publicystyce i literaturze dotyczcej historii Grabowca z czasw II wojny wiatowej - 24 wrzenia 1939 roku onierze Armii Czerwonej wymordowali w Grabowcu znaczn ilo przebywajcych tutaj onierzy polskich cznie z miejscowym lekarzem, rannych z miejscowego szpitala "ewakuowano" kac im i pieszo w stron Gry Grabowieckiej, gdzie "ich Ruscy zabili strzaem w ty gowy..." (Janina Wieczerska, korespondent "Rejsw. Dziennika Batyckiego"). Manzyra Julian Waciciel wytwrni wiec ojowych i myda, ktr prowadzi od 1852 roku w Zamociu. Markiewicz Edward, ps. "Kalina", mjr (6. VI. 1899 24. VI. 1944), komendant Obwodu Bigorajskiego ZWZ AK w okresie XI. 1941 XII. 1942, inspektor Zamojskiego Inspektoratu AK w okresie XII. 1942 VI. 1944. Dowdca zgrupowania partyzanckiego AK BCh, poleg w bitwie pod Osuchami. Pochowany na cmentarzu w Zwierzycu. Markiewicz Wadysaw, ps. "Skaa", kpt. Kwatermistrz Obwodu Bigorajskiego ZWZ AK, urodzony w listopadzie 1889 roku, zamordowany przez gestapo 9 wrzenia 1943 roku. Pochowany na cmentarzu w Zwierzycu. Markowicze Dzierawcy myna w Rudzie k. Zwierzyca (1594 rok). Za wykonywane usugi dla okolicznej ludnoci (przemia zboa) pobierali opat tzw. "trzeciej miary", czyli z przekazanej do przemiau iloci zboa jedn trzeci zabierali dla siebie. Oprcz myna rodzina Markowiczw dzierawia folusz w Rudzie (istnia od 1580 roku), tartak " i jeszcze jeden zakad nazwany rud". "marysieczka" Tak nazyway bigorajskie kobiety krtki kaftan wyszywany row wczk, z biaymi mankietami. By nieco krtszy od algierki algierka

Masomcz Wie pooona na terenie gminy Hrubieszw, znana z osadnictwa Gotw odkryto na tym terenie cmentarz i osad Gotw z II IV wieku naszej ery. Kolejne badania archeologiczne, ktrymi kierowa prof. Andrzej Kokowski z Zakadu Archeologii UMCS wykazay i Goci pojawili si w Kotlinie Hrubieszowskiej okoo 180 lat po Chrystusie; nad Huczw zbudowali jedn z najwikszych cywilizacji w Europie. W Masomczu mieszkao ich okoo 10. 000 Maziy Wie w powiecie tomaszowskim zaoona przez tomaszowskich ksiy. Powstaa na gruntach wyznaczonych przez Tomasza ordynata Zamoyskiego na utrzymanie ksiy; podczas lokowania wsi duchowni zawaszczyli cz gruntw nalecych do Ordynacji Zamoyskiej. 28 lipca 1761 roku wczesny proboszcz tomaszowski Biakowski zawar porozumienie z Klemensem Zamoyskim, na mocy ktrego Maziy przeszy na wasno Ordynacji a parafia zostaa wynagrodzona suma pienin, ktrej w rzeczywistoci ksia tomaszowscy nie otrzymali. Mazur Bolesaw (1928 2005), czonek Batalionw Chopskich, mieszkaniec Smorynia (powiat bigorajski). Mazur Jan, ks. biskup Biskup senior diecezji siedleckiej absolwent I Liceum Oglnoksztaccego w Zamociu, zmar w 2008 roku.

Mejer Chaim Josel ydowski kupiec z Chema, w 1885 roku zbudowa w Wlce Infuackiej pierwszy w powiecie zamojskim myn parowy. Mejer zatrudnia siedmiu robotnikw, myn zaprojektowany by na 4 kamienie, ktre poruszaa maszyna parowa o mocy 24 KM, obowizki majstra peni mynarz sprowadzony z Austrii. metoda Bell Lankastra Wprowadzona zostaa do polskiego szkolnictwa w pocztkach XIX wieku polegaa na wzajemnym nauczaniu - nauczyciel uczy wybran grup uczniw (zwanych monitorami), z ktrych kady przekazywa zdobyt wiedz grupie innych uczniw; na Zamojszczynie metod t stosowano m. in w szkole powszechnej w Gorajcu. Mkicki Rudolf Artysta grafik na stae wsppracujcy z Muzeum Narodowym we Lwowie. W grudniu 1937 roku przysa do Zamocia (prawdopodobnie na prob Zofii Sochaskiej, penicej obowizki sekretarza Redakcji "Teki Zamojskiej" ) pi projektw znaku graficznego Teki... Miczyn W latach osiemdziesitych XIX wieku istniaa wie i folwark o tej nazwie. W 1885 roku w Miczynie znajdowaa si cerkiew parafialna po unicka bdca fili cerkwi w Zawalowie (murowana z 1824 roku), urzd gminy, szkoa pocztkowa, dwa myny wodne, cegielnia, wiatrak. Wydobywano torf i kamienie wapienny, istniaa gorzelnia, ktrej roczna produkcja zamykaa si kwot 36.000 rubli. W roku 1939 na amach "Kalendarza Serafickiego" (Radecznica 1939) Franciszek Boguciski Migda zamieci szkic o odzyskaniu przez OO. Bernardynw placwki w Miczynie "Po latach wojennych i losowych zawieruchach." Michalw Wie w powiecie zamojskim, dawne gospodarstwo wzorcowe ordynata Andrzeja hr. Zamoyskiego, w roku 1885 by tutaj folwark, myn wodny o 2 kamieniach, cegielnia o 4 piecach roczny zysk z wypalania cegy wynosi 1200 rubli, istniaa stajnia koni rasowych, ordynatw Zamoyskich, miejscowa ludno trudnia si pszczelarstwem. Michoscy Anna i Stanisaw Anna Michoska z domu Sidewicz, przybya do Szczebrzeszyna z Podlasia, chyba z Konstantynowa gdzie Jej ojciec, major rezerwy WP by kierownikiem szkoy i zmar po pobiciu chyba w 1948 roku. Przed wojn "zaliczya" rok, czy wicej, chemii na Uniwersytecie Jagielloskim. Ma Stanisawa poznaa w Szczebrzeszynie gdy by Dyrektorem Szkoy Zawodowej w ktrej pracowaa i tu wzili lub. Przybya do Szczebrzeszyna z nakazu pracy uczya przedmiotw cisych, a w pocztkowym okresie swojej pracy take wychowania fizycznego. Stanisaw Michoski funkcj dyrektora Szkoy Zawodowej przesta peni na pocztku lat pidziesitych na skutek uwarunkowa politycznych mia zakaz pracy w szkolnictwie. Rok, albo duej pracowa w Cukrowni Klemensw. Po odwily zosta zrehabilitowany i mg powrci do pracy w Szkole Zawodowej, gdzie uczy zawodu w klasach stolarskich; przed wojn ukoczy Pastwowe Seminarium Nauczycielskie Mskie w Szczebrzeszynie. Stanisaw Michoski zmar w 1972 roku, Anna w 2001 (Jacek Michoski) miejsca strace ludnoci ydowskiej Liczebny wykaz ludnoci pochodzenia ydowskiego wraz z nazw miejscowoci w ktrej miaa miejsce egzekucja sporzdzony zosta na podstawie informacji zawartych w Biuletynie Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce , t. IX ( Warszawa 1957); informacje o ludnoci z terenu gminy Radecznica zaczerpnito z prac: R. Smoter Grzeszkiewicz. "Dzieje Gminy Radecznica" (Zamo 2006), R. Smoter Grzeszkiewicz, S. Rozwar Zybaa "Rzeczpospolita Radecznicka (wrzesie 1939 lipiec 1944) i druga konspiracja" (Lublin 2007) nazwa miejscowoci Aleksandrw ilo zamordowanych osb miesic i rok, w ktrym odbya si egzekucja 36 sierpie 1942

Bigoraj (listopad 1942 15 4000 stycze 1943 istniao w miecie getto) Bliw Bzowiec Grny Chopkw Chmielek Deszkowice Dobuek Dominikanwka Dyle k/Bigoraja 57 25 4 8 6 osb przywiezionych ze Szczebrzeszyna 18 osb przywiezionych z aszczowa 4

6 kwietnia 1943

14 wrzesie 1943 17 padziernika 1943 wrzesie 1942 1942 Listopad 1943 Listopad 1942 Listopad 1942 13 listopad 1942 (3 osoby przywiezione z Goraja), 20 padziernik 1942 (11 ydw schwytanych w lesie kteckim w obrbie wsi Dugi Kt), 15 listopada 1942 (10 miejscowych ydw), 20 listopada (3 osoby)

Frampol Goraj Grabowiec Hajowniki Horyszw Polski Izbica Jarczw Jzefw Korczw Kotlice Krasnobrd Kryszyn Ksipol

744 39 73 4 6 11. 000

listopad 1942 maj 1944 30 wrzesie 1942 21 maj 1942, 1943 maj 1942 19 maj 1942 1941, lipiec 1943 miejscowi ydzi zostali zamordowani w obozie w Becu

2000 2 pochodzce z Tarnogrodu 2 196 16 osb przywiezionych aszczowa 82 osoby z transportu przewoonego z Tarnogrodu do Bigoraja 60

kwiecie 1942 czerwiec 1943 11 padziernik 1942 marzec 1943 padziernik 1942 jesie 1942 2 listopad 1942

Luchw abunie

wiosna 1941 1 listopad 1942

liczba nieznana, byli to jesie 1942 gwnie ydzi czechosowaccy pracujcy na tutejszym lotnisku 7 ok. 10 osb 60 osb przewoonych z Tarnogrodu do Bigoraja 1943 listopad 1940 2 listopad 1942

Majdan Sopocki Makw Markowicze

Michalw

tutaj Niemcy rozstrzeliwali ydw przywoonych ze Szczebrzeszyna 20 ydw pochodzcych z Chema 46 10 35 57 47 1939 1942 czerwiec lipiec 1942 1943 listopad 1942 druga poowa listopada 1942 (egzekucji dokonaa policja ukraiska) padziernik grudzie 1942 16 sierpie 1942 lipiec grudzie 1943 stycze 1943 jesie 1942 22 maj 1943 padziernik 1943 21 padziernik 16 listopad 1942 10 lipca 1943 1 listopad 1942 18 listopad 1942 maj czerwiec 1942 maj 1943 Listopad 1942

Mojsawice Mokre Nedew Nielisz Niewirkw Olchowiec

Podklasztor Podlesie Potoczek Radecznica Raniec Ruszw Skomorochy Wielkie Suw Szczebrzeszyna Szewnia Tarnogrd Toplcza Typin Wola Uchaska Zimno Zwierzyniec

48 20 osb z Krasnobrodu 43 15 6 1 46 osb ze Szczebrzeszyna ok. 4.000 osb 33 1800 3 10 4 36 zginli w obozie w Becu; przed wojn mieszkao tu ok. 700 ydw

miejscowoci odznaczone Orderem Krzya Grunwaldu Mieszkacy wielu miejscowoci na terenie Zamojszczyzny wykazali podczas okupacji niezomn postaw w walce z hitlerowskim najedc ich poczynania zostay docenione przez og polskiego spoeczestwa wyrazem czego s nadawane za walk, mczestwo i patriotyczn postaw odznaczenia Order Krzya Grunwaldu; wrd odznaczonych miejscowoci znajduj si m. in: Aleksandrw, Hrubieszw, Kitw, Ksipol, Makw, Osuchy, Zaboreczno, Zamo, Zwierzyniec. miejscowoci wysiedlone i spacyfikowane w 1943 roku miejscowo wysiedlona (w) spacyfikowana (s) ilo wysiedlonych (caa wioska (cw)/zamordowanych cw cw

Bodaczw Rozopy

w w

Suw Kolonia Suowska Deszkowice (I i II) Sochy -

w w w s

cw cw cw cw; zgino ok. 180 osb, uratowao si zaledwie kilka osb, w tym Maria Szawara

Kitw - Niemcy wymordowali wszystkich mieszkacw Trzsiny mieszkacw wywieziono na roboty do III Rzeszy Gorajec mieszkacw wywieziono na roboty do III Rzeszy Czarnystok w

mczyzn w liczbie 63 wywieziono do obozu przejciowego w Zwierzycu w w

Szczebrzeszyn Lipowiec mieszkacw wywieziono na roboty do III Rzeszy Szarajwka (gm. ukowa) Raniec (pow. bigorajski) Wywoczka k. Zwierzyca

mieszkacy wsi w iloci 60 osb zostali spaleni ywcem Niemcy zamordowali ok. 70 osb mczyni osadzeni w obozie przejciowym w Zwierzycu po interwencji Zarzdu Ordynacji Zamoyskiej zostali zwolnieni

s s

Bonie k/Szczebrzeszyna Przedmiecie Zamojskie k/Szczebrzeszyna Domki und Zuckerfabrik Klemensw rebce Wielcza

w w wc

Zawada Tworyczw

w w

wc

Mier Jan Starosta tyszowiecki i kasztelan infuacki. W roku 1748 uzyska dla wsi Komarw, ktra stanowia jego wasno prawa miejskie; jako miasto Komarw funkcjonowa do roku 1868. Mietlicki Maksymowicz Fiodor Urzdnik bigorajskiego urzdu skarbowego, zmar 28 kwietnia 1906 roku, pochowany jest na cmentarzu w Bigoraju. Mikoaj Biskup, w. W XV wieku czczony jako patron kupcw i podrnych; jego wezwanie otrzyma fundowany w Hrubieszowie przez Wadysawa, ksicia Mazowieckiego i Beskiego koci dominikanw, co zdaniem Antoniego Wiatrowskiego Wiatrowski Antoni, wiadczy moe o tym, i "Hrubieszw by miastem zamieszkaym przez kupcw i lea na gwnym szlaku handlowym..." Ministrwka Wie pooona w gminie Miczyn (pow. zamojski) nazw swa prawdopodobnie zawdzicza Janowi Wgleskiemu, ministrowi skarbu Krlestwa Polskiego, ktry uwaany jest za jej zaoyciela. Pod koniec XIX wieku istnia w Ministrwce folwark, ktry wchodzi w skad gminy Miczyn i parafii Grabowiec oraz karczma. W 1915 roku, podczas wycofywania si wojsk rosyjskich, ewakuowali si take mieszkacy wsi. Cz z nich po wojnie wrcia. W rok pniej po zajciu tych terenw Austriacy zbudowali w Ministrwce konn kolejk wskotorow, ktr dostarczali zaopatrzenie dla wojsk na trasie Grabowiec- Dub. W 1918 roku kolej zostaa rozebrana przez miejscow ludno. W 1921 roku Ministrwka majca wwczas status kolonii liczya 33 domy i 254 mieszkacw. Podczas II wojny wiatowej niemal wszystkie zabudowania Ministrwki spony. Po wojnie ludno ukraiska zostaa wysiedlona, a na jej miejsce przybya ludno polska, pochodzc z rnych stron Polski Misig Jan (29.03.1889 - 15.11. 1983), nauczyciel szkoy podstawowej w Czarnymstoku - pracowa tutaj w okresie powojennym. Bya to kolejna z jego placwek - wczeniej zatrudniony by na Szperwce k/Szczebrzeszyna, w Zakodziu, Luchowie Dolnym, Majdanie Sieniawskim, Karolwce, Dzwoli, Zagrodach. W Czarnymstoku polubi Aniel z ypw, ktr pozna podczas pobytu w Zakodziu, gdzie Aniela rwnie pracowaa. Jan Misig pochodzi ze witoniowej w powiecie przeworskim, wojewdztwo rzeszowskie. Ukoczy Gimnazjum Humanistyczne "dawnego typu". Pocztkowo uczy si w Jarosawiu, nastpnie Rzeszowie. Egzamin dojrzaoci zda w roku szkolnym 1910/1911 w Brzeanach. Jako ochotnik walczy na froncie od roku 1914 do lipca 1915 w 18 Puku Obrony Krajowej - pniej bya niewola na terenie byego Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich, nastpnie pobyt w Niemczech - tutaj pracowa u rolnika o nazwisku Bate; do kraju powrci w 1923 roku. W roku 1958 przeszed na emerytur, pochowany jest na cmentarzu parafialnym w Trzsinach. "Miszka Tatar" Zbiegy z niemieckiej niewoli oficer radziecki jego prawdziwe nazwisko brzmiao Michai Atamanow; dowodzi oddziaem wchodzcym w skad Grupy Operacyjnej Gwardii Ludowej im. Tadeusza Kociuszki. Zgin podczas walki z oddziaem niemieckim pacyfikujcym Jzefw 1 czerwca 1943 roku. Mitwoch (...) Posta znana w rodowisku szczebrzeszyskim (pocztek XIX wieku) jako "murgrabia" sprzedawa podrczniki szkolne wydawane zgodnie z rozporzdzeniem Dyrekcji Edukacyjnej uczniom Szkoy Wydziaowej w Szczebrzeszynie; podrczniki sprowadzane byy z Warszawy przez administracj dbr ordynackich. Modeccy Dzierawcy Czarnegostoku (wie w gm. Radecznica) w pocz. XVIII wieku. Stosunki z miejscow ludnoci nie ukaday im si najlepiej, skoro chopi zdecydowali si zanie do rezydujcego w Zamociu ordynata

suplik (skarg), wtedy bardziej impulsywna ona dzierawcy kazaa pobi kilku chopw, a przed ca wsi owiadczya: jeszcze was lat 3 trzyma bd i cho was pozabijam, to si jm. pana ordynata o to nie boj. Za sam Modecki grozi chopom, e zabije kadego, kto bdzie na niego skary. Mojesz z Hrubieszowa Wedug relacji zachowanych w responsach rabina Majera z Lublina handlowa woami na Wooszczynie. Mokrelipie Wie pooona w dolinie Poru na pograniczu Roztocza Zachodniego i Padou Zamojskiego. W wieku XIV naleaa do dbr Latyczyskich; w roku 1403 Mikoaj z Latyczyna i Tomko z Radecznicy ufundowali koci, ktry w wieku XVI zosta zajty na zbr kalwiski, jako taki funkcjonowa w latach 1547 1579, obecnie pozostay po nim tylko ruiny. W II poowie XVII wieku wzniesiono now wityni w stylu neogotyckim wedug planw architekta Jzefa Dziekoskiego, w roku 1671 biskup sufragan chemski Mikoaj wirski dokona konsekracji. W Mokrymlipiu urodzi si Stanisaw Sarnicki wybitny polihistor, autor prac: "Ksigi hetmaskie", oraz "Roczniki, czyli o pochodzeniu i czynach Polakw" - w tej pracy zamieci artyku o dziaalnoci Rzeczpospolitej Babiskiej. Inny minister kalwiski z Mokregolipia Jan Brzycki przyjty zosta na Synodzie we Wodzisawiu (4 15 padziernik 1588 roku) jako pose, ktry przynis list od "znakomitych mw ziemi chemskiej" zapewniajcy o wsplnej jednoci z zebranymi. W latach 1882 1928 y tutaj i pracowa ludowy poeta Jakb Raciborski. W pocztkach XX wieku we wsi prnie dziaaa organizacja polityczna skupiajca miejscowych wocian Krukowskiego, Floka, Jzefa Kodnickiego, Ferensa, Paszk, Wypycha, Jezierskiego; w zebraniach czsto bra udzia waciciel folwarku w Smoryniu Jzef Brandt (nielegalnie przemyca bro na potrzeby oddziaw powstaczych). Grupie przewodniczy Stanisaw Moskalewski ze Zwierzyca. Podczas okupacji duszpastersk opiek nad parafi sprawowa ks. Jzef Masztelarz - za jego zgod Ojcowie Bernardyni z radecznickiego klasztoru nauczali w obrbie parafii religii w Gorajcu Starej Wsi i Gruszce Zaporskiej O. Wacaw Ponka, w Gorajcu Zagrobli O. Ireneusz Hanaka. mord kosobudzki Mia miejsce w Dzie Zielonych wit 1943 roku przed kocioem. Rozkazano mczyznom ustawi si w jeden szereg, przed ktrym przechodzi oficer i pejczem wskazywa kto ma wystpi z szeregu. Wyznaczy 7 mczyzn. Po paru sekundach 7 cia skrconych w agonii zwisao z konarw 100 letnich lip. Rozleg si gos oficera: "to kara za opieszao dostawy kontyngentw, jeli stan si nie poprawi czeka was kolejna egzekucja..." (Jadwiga Turowa z Kosobud). Moskalewski Stanisaw Czonek Narodowej Demokracji, mieszka w Zwierzycu, gdzie peni funkcje pomocnika rachmistrza wydziau przy zarzdzie Gwnym Ordynacji Zamoyskiej w pocztkach XX wieku. Zaangaowany by w dziaalno agitacyjn - jak wspomina dr Klukowski czsto przyjeda do Mokregolipia k/ Radecznicy, gdzie odbyway si narady wocian okolicznych wsi w folwarku ordynackim dzierawionym przez Konstantego widerskiego. Przekazywa im stosown literatur. Stanisaw Moskalewski wsppracowa z unitami z powiatu zamojskiego, ktrym umoliwia przedostawanie si do granicy galicyjskiej, gdzie "mogli chrzci swoje dzieci o bra luby w obrzdku swoich ojcw". Udziela si rwnie w pracach Polskiej Macierzy Szkolnej w listopadzie 1905 roku uczestniczy jako delegat Zarzdu Gwnego PSM na zebraniu inauguracyjnym Macierzy w Zwierzycu. Mocibroda Eugeniusz W latach trzydziestych XX wieku peni obowizki Prezesa Zarzdu Powiatowego (tomaszowskiego), pochodzi ze wsi Kraczkwki. Muszyska Jadwiga Honorowa obywatelka miasta Zamocia, nauczycielka i harcerka; w okresie poprzedzajcym wybuch II wojny wiatowej, w czasie okupacji a take po wyzwoleniu pracowaa z modzie. "Muza" Nazwa powstaego w 1931 roku w Szczebrzeszynie kina. Jego zaoycielami byli Maria i Wacaw Krzeszowscy. Pocztkowo byo to kino nieme. Przed kad projekcj przychodzia Debora Fleischer patrzya na film, czytaa napisy i komponowaa sobie melodi, ktra graa pniej podczas pokazu filmu.

Pniej kino udwikowiono - ca instalacj wykona in. Michaowski ze Skierniewic; gdy wprowadzono aparatur dwikowa kinooperatorem zosta Griner, z zawodu by krawcem. W roku 1939 gdy wojska rosyjskie wkroczyy do Szczebrzeszyna, a Niemcy zaczli si wycofywa, ona Grinera - czonek Polskiego Zwizku Modziey Komunistycznej bojc si powrotu Niemcw namwia ma do wyjazdu. Grinerowie opucili Szczebrzeszyn z 6 - 7 miesicznym dzieckiem wraz z wycofujcymi si Rosjanami. Griner przey dziki temu, ze suy w Armii Andersa, z ktr wyszed ze Zwizku Radzieckiego - po wyzwoleniu wyjecha z on do Tel Awiwu. Kino funkcjonowao do 1939 roku - podczas okupacji (w pocztkowym okresie zostao zamknite). W budynku stacjonowaa jednostka andarmerii, a pomieszczenia pobliskiej szkoy zostay zajte na koszary. Po zakoczeniu dziaa wojennych do Szczebrzeszyna wkroczyli Rosjanie zaprowadzili wwczas swoje porzdki. Wywietlali filmy dla swoich onierzy, a po kadym seansie robili potacwki. Wszystkie krzesa z sali kinowej zostay usunite; onierze ogldali filmy na stojco. Z chwil powstania Okrgowego Zarzdu Kin szczebrzeszysk placwk reaktywowano na nowo, zostaa zajta przez Zarzd w dzieraw, a nazw przemianowano na "Odrodzenie". Byy nawet propozycje by j upastwowi, ale ze wzgldu na to, e budynek podczas okupacji by wykorzystywany zgodnie ze swoim przeznaczeniem odstpiono od tego zamiaru. W latach osiemdziesitych XX wieku, gdy coraz powszechniejsze stay si magnetowidy kino zaczo podupada, ale nie tylko w Szczebrzeszynie - proces ten rozpocz si na terenie caego kraju. Po wyzwoleniu dyrektork kina bya p. Polakowska, pniej Bolesaw Grniak; przez krtki czas funkcj dyrektora penia Maria Krzeszowska, obowizki kinooperatora jej m Wiesaw Krzeszowski. Poniewa frekwencja nie dopisywaa kino z czasem zamknito. (Wiesaw Krzeszowski) Muzeum Ziemi Starozamojskiej Pierwsze wzmianki o Starym Zamociu, pod nazw Zamocie pochodz z 1429 roku - po zaoeniu przez hetmana Jana Zamoyskiego miasta Zamo wie zaczto nazywa Starym Zamociem. Do XIX wieku Stary Zamo wadany by przez Zamoyskich. W Starym Zamociu znajduje si zabytkowy, XVI wieczny koci renesansowy z elementami baroku i klasycyzmu. W roku 1880 w kociele parafialnym mia miejsce pierwszy publiczny wystp Orkiestry Wociaskiej stworzonej przez Karola Namysowskiego (urodzonego w Chomciskach Maych). Ta, prawdopodobnie najstarsza w Polsce orkiestra symfoniczna dziaa do dnia dzisiejszego jako Orkiestra Symfoniczna im. Karola Namysowskiego w Zamociu. Aby zachowa przeszo gminy Stary Zamo histori, tradycje, obyczaje, pamitki ocali od zapomnienia Klub Seniora dziaajcy w ramach Starozamojskiego Stowarzyszenia Inicjatyw Lokalnych, we wsppracy z proboszczem parafii ks. Baejem Grskim zorganizowa Muzeum Ziemi Starozamojskiej. Muzeum mieci si w budynku wikariatu przy kociele parafialnym w Starym Zamociu. Mieszkacy gminy wykazali wielkie zainteresowanie muzeum. Zbirka eksponatw, ktra rozpocza si 4 listopada 2008 roku i organizacja muzeum trwa nadal. Zgromadzone dotychczas eksponaty (ponad 400 przedmiotw) posegregowano i rozmieszczono w 4 salach. W jednej z sal znajduj si przedmioty i narzdzia gospodarskie np.: somiana plecionka na zboe, przybory szewskie, narzdzia stolarskie, dziea, maselnice, niecki, a take kula armatnia, bagnet, arna... Sala izba zawiera rzeczy potrzebne w gospodarstwie domowym szafk na naczynia, szklanki, widelce, czajniki modzierze... W izbie jest maszyna do szycia, stoj koowrotki, prznice, sa te ubrania, buty, kufer, jak rwnie lampy naftowe, elazka, radia, magnetofony, adaptery, pyty, ksiki... Kolejn sale zapeniaj przedmioty z zakresu pimiennictwa, m. in. "Rytua przewodnik po naboestwach"z XVII wieku, "Brewiarz " modlitwa kapanw z XIX wieku, ksieczka "Otarzyk Najwitszej Maryi Panny"z 1860 r., ksieczka do naboestwa 1931, ksika kucharska z 1934 roku i wiele innych. Na uwag zasuguje akt notarialny wystawiony przez Bolesawa Lemiana z 1927 roku. Muzeum posiada monety, banknoty z XVII, XVIII, XIX, XX wieku. W tej sali mona rwnie obejrze szaty liturgiczne ornaty, kap, a take stuy, manipularze, welony na kielichy, palk z 1849 roku (przekazane do muzeum przez ks. proboszcza Baeja Grskiego), rzeby "Pieta", "w. Barbara", "w. Katarzyna", "Pan Jezus", otarzyki, pamitkowe zdjcia. W sali tej znajduj si te zdjcia,kamizelka oraz flet eksponaty upamitniajce wielkiego rodaka Karola Namysowskiego. Jedno pomieszczenie muzeum przeznaczone jest na prezentacje twrczoci artystw plastykw wywodzcych si z naszej gminy, parafii. S to: obrazy, grafika, metaloplastyka, rzeby, paskorzeby, m. in: Jzefa Bolesawa Kiszki, Bohdana Kiszki, Stanisawa Krla, Janusza Turczyskiego, Heleny Dobrzaskiej Kasiura. (Maria Kiszka) "my ze szlachetczyzny" Tak mwili o sobie w pocztkach XX wieku mieszkacy Krasnobrodu wyraajc si o wocianach z innych terenw Ordynacji Zamoyskiej "tamci z ordynacji".

Mysakowska Janina Crka Antoniego Mysakowskiego (zesanego na Sybir, skd powrci w 1923 roku). Autorka cennego pamitnika prowadzonego w latach 1912 1919; jego fragment (dotyczcy wydarze w Hucie Krzeszowskiej gdzie autorka mieszkaa do 1920 roku) opublikowa na amach pracy "Na szlaku bigorajskich kapliczek i krzyy przydronych " (Zielona Gra 2009, s. 56 57) Krzysztof Garbacz. "Myli z Historyi o Kontra Talmudystach wiernie zebraney, a okazyi nastpioney od Zwierzchnoci a temu Kontra Talmudystami Dyspozycyi na zawstydzenie ydowskiego urgania z przyczonemi uwagami o stanie teranieyszym Chrzecianw pomieszanych z ydostwem, oraz z przestrogami bardzo potrzebnemi y poytecznemi przez pewnego wydane. 1761" Broszura wydana przez oficyn Akademii Zamojskiej jako pokosie sporu toczonego midzy frankistami a ydami lwowskimi w 1759 roku na Uniwersytecie Lwowskim N naboestwa aobne Zwyczaj odprawiania naboestw aobnych przyj si w Szkole Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie od pocztku jej istnienia (przypomnijmy funkcjonowaa w latach 1811 1830) - w przecigu tygodnia po Dniu Zadusznym odprawiano msze za profesorw i uczniw zmarych od czasu zaoenia Akademii Zamojskiej, do Szczebrzeszyna przyjedao wwczas kilku ksiy aciskich i unickich, msz gwn celebrowa ks. Iwaszkiewicz. Nagroda im. Zygmunta Klukowskiego Ustanowiona zostaa celem upamitnienia postaci dr Klukowskiego, zasuonego regionalisty i spoecznika ze Szczebrzeszyna. Inicjatorem nagrody jest prof. Zygmunt Makowski, historyk, autor przedmowy do pierwszego wydania "Dziennika z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944" (Lublin 1958). 12 wrzenia 1984 roku Rada Towarzystw Regionalnych powoaa Kapitu Nagrody, przewodniczcym ktrej zosta wnioskodawca prof. Zygmunt Makowski, ponad to w skad Kapituy weszli: doc. Jan Gurba, dr Ryszard Szczygie, mgr in. Ryszard Lubicki i mgr Kazimierz Spaleniec (sekretarz). "Regulamin Nagrody przewiduje wrczenie jej co trzy lata przy okazji Zjazdw Towarzystw Regionalnych. Kandydatury laureatw zatwierdza posiedzenie Kapituy poszerzonej o delegatw Wydziaw Kultury i Sztuki Urzdw Wojewdzkich w: Biaej Podlaskiej, Chemie, Lublinie, Zamociu. Liczb nagrd okrela kadorazowo Kapitua. Maj one charakter rwnorzdny. Nagroda wrczana jest "ludziom dziaajcym na terenie Lubelszczyzny, szczeglnie zasuonym. "Nagrod imienia dr Klukowskiego" po raz pierwszy otrzymali w roku 1985 czterej regionalici z okazji III Zjazdu Towarzystw Regionalnych Lubelszczyzny. Byli to: Henryk Frckiewicz "jego spoecznikowska dziaalno najsilniej objawia si w Towarzystwie Przyjaci Stycy, ktrego by twrc i motorem dziaania". Jzef Lulek "w pamici wielu pozosta jako poszukujcy nauczyciel, rozbudzajcy wraliwo modziey na pikno mowy polskiej, bezinteresowny spoecznik, dla ktrego lokalna spoeczno bya rodzin, a miasto domem, czowiek czynny i prawy, po prostu jak sam o sobie pisa w jednym z wierszy "regionalny brat" zmar 24 kwietnia 1988 roku w Lubartowie". Wincenty Pitak "bdc uznanym w kraju badaczem historii poczty polskiej pierwszych lat powojennych wnis znaczcy wkad w rozwj hrubieszowskiej filatelistyki. Wincenty Pitak oywi miejscowy ruch medalierski, projektujc wikszo hrubieszowskich medali...". Wacaw Tuwalski "w styczniu 1977 roku, jako gwny organizator doprowadza do zaoenia Towarzystwa Regionalnego w Woli Osowiskiej, ktrego celem jest zbieranie wszystkiego, co dotyczy ludowej kultury, popularyzowanie tej kultury i odradzanie jej...". najstarsi kapani gorajscy Parafi gorajska erygowano w 1379 roku, zarzdzao ni wielu administratorw. Najstarsi z nich to: prawdopodobnie ( co do koca nie zostao ustalone) ks. Wojciech Mazgaj Okrglicki Jego dziaalno przypada na lata 1582 1610 ks. Wawrzyniec Starnigiel (1610 1625), od roku 1589 peni funkcje rektora Akademii Zamojskiej. W roku 1609 przyj wiecenia kapaskie otrzymujc nominacj na praata i kustosza, w roku 1620 zosta infuatem zamojskim ks. Jakub Skwarski (1625 1634) jego staraniem utworzono w Akademii Zamojskiej (po roku 1647)

katedr prawa kanonicznego ks. Pawe Nosiowski (1634 1641) ks. Walenty Czerwieski (1641 1664) ks. Wojciech Zagrski (1664 1684) ks. Jan Reski, kanonik zamojski, dziekan urzdowski, parafia gorajsk zarzdza w latach 1684 1693 ks. Stanisaw Dbski (1693 1695) ks. Walenty Walerian Tuszowski, kanonik i deputat ucki, scholastyk oycki. Funkcje gorajskiego proboszcza peni w latach 1695 1705 ks. Maciej Pawowicz (1705 1721), ks. Jan Kanty Niewieski ( 1721 1736) obydwaj penili funkcje rektorw Akademii Zamojskiej, byli rwnie kanonikami Kolegiaty Zamojskiej ks. Jdrzej Misiewicz (1736 1740) ks. Jzef ukasiewicz (1740 1749) ks. Baltazar Dulewski urzd plebana obj 11 lipca 1749 roku, dziekan infuat i scholastyk Kolegiaty Zamojskiej. Dziki jego staraniom pobudowano w Goraju w latach 1779 1782 murowany koci ks. Jan Ziomkowski pracowa w Goraju przez 27 lat ks. Antoni Paschalski 1828 rok, w w rok pniej przenis si na wasn prob do parafii Biaa ks. Kazimierz Matraszek (1829 - 1857) najstarsi proboszczowie tomaszowscy (XVI XVII wiek) Opracowano na podst. pracy J. Petera "Z przeszoci miasta kresowego." Zamo 1947 , s. 53 imi i nazwisko Melchior Stefanides Jan Krzycki Jan Sieprawski godnoci, funkcje prof. Akademii Zamojskiej scholastyk zamojski dr teologii, pocztkowo kanonik, nastpnie kustosz kolegiaty zamojskiej i rektor Akademii Zamojskiej, dziekan suwalski, proboszcz tartakowski Jego Krlewskiej Moci dr teologii, kanonik zamojski kanonik zamojski dr filozofii, dziekan beski kanonik zamojski, dr filozofii i teologii, profesor a nastpnie rektor Akademii Zamojskiej, dziekan potylicki Wstpi do Zakonu Kanonikw Regularnych w Krakowie (zrezygnowawszy uprzednio z przysugujcego mu jako dziekanowi potylickiemu beneficjum) w roku.... przeprowadzi reform Akademii Zamojskiej informacje inne

Pawe Krzaczkowski Wojciech Sikorski Piotr Leszczyski Grzegorz Ochocimski Stanisaw Gobiowski Walenty Wcisowski

Jerzy de Laskarys

Biskup zenopolitaski, infuat oycki, konsultator Zgromadzenia Krymskiego Odpustw kanclerz katedralny lwowski, kanonik katedry chemskiej

Jerzy Kaszuba Biakowski

Pragn zastawi we Lwowie srebra kocielne, "czemu zapobieg rzd krajowy..."

najstarsze kocioy drewniane Zamojszczyzny koci w Jelitowie, pniejszym Tomaszowie Lubelskim, zbudowany prawdopodobnie przez Jana

Zamoyskiego w 1575 roku funkcjonowa do roku 1638 Tomaszw Lubelski koci miejski fundowany przez Tomasza Zamoyskiego, wzniesiony zosta w latach 1627 1629 koci w Dubnie 1670 rok, obiekt uleg zniszczeniu, w roku 1778 na jego miejscu wzniesiono nowy koci w Jzefowie fundowany przez Jzefa Tomasza Zamoyskiego funkcje sakralne peni do roku 1886 koci w aszczowie pocz. XVII wieku; w roku 1671 (co odnotowano w dokumentach wizytacyjnych) pozostawa w ruinie (wg. ks. A. Wadowskiego) koci w Chaniowie, ok. 1715 roku; od roku 1748 do dzi istnieje nowy koci w tej miejscowoci w latach 1705 1794 funkcjonowa koci w Puszczy Solskiej fundowany przez Tomasza Jzefa Zamoyskiego; spon od uderzenia pioruna w roku 1794 Wouczyn koci spalony przez Kozakw podczas powstania Chmielnickiego w 1648 roku Dziernia, obiekt peni funkcje sakralne w latach 1727 1770 w Kryowie istnia koci okoo 1648 roku, fundacji kardynaa Radziejowskiego, w roku 1758 nowy obiekt fundowa J. Jeewski. Tyszowce, koci parafialny, funkcjonowa w latach 1637 1726, jego wystrj wzbogacay dwie kaplice i dzwonnica; drugim z kolei by pobudowany w 1726 roku w roku 1744 zbudowano koci w Rachaniach, przeniesiony w roku 1787 do Grodysowic suy miejscowym unitom jako cerkiew

najstarsze parafie rzymsko katolickie Najstarsze parafie rzymsko katolickie na Zamojszczynie erygowane byy okoo roku 1394 przez arcybiskupa halickiego Jakuba Strep w Czernicinie i Szczebrzeszynie (parafia obejmowaa 23 wsi). Biskup chemski Stefan w roku 1403 erygowa parafi w Mokrymlipiu k. Radecznicy, w roku 1404 w Gorzkowie. W roku 1409 biskup wodzimierski Grzegorz erygowa parafi w Grdku, w 1411 roku w Nabrzy. "Namysowianka" Cz Chomcisk Maych k. Starego Zamocia, gdzie urodzi si i mieszka twrca Wociaskiej Orkiestry Karol Namysowski. narkoza eterowa Po raz pierwszy narkoz eterow w szczebrzeszyskim szpitalu zastosowa dr Tadeusz Wieniawski w 1847 roku jego pacjentk bya kobieta z okolicznej wsi cierpica na martwic lewej rki. "Nasza Niwa" Miesicznik kulturalno owiatowy; ukazywa si w Hrubieszowie w latach 1926 1927. Miesicznik redagowali nauczyciele miejscowych szk. "Nasze ycie" Miesicznik wydawany w latach 1923 1930 staraniem Pastwowego Seminarium Nauczycielskiego w Szczebrzeszynie pod redakcj Karola Pieczykolana; nr 2 "Naszego ycia" z 1925 roku (ze zbiorw Edwarda Chudoby) prezentowany by na wystawie "180 lat prasy na Zamojszczynie" na przeomie XI XII 1983 roku w Zamociu. "Nasze ycie" Tygodnik (nielegalny) Komitetu Akcji Jednolitego Frontu z Zamocia wydawany by w okresie midzywojennym w Bigoraju. Funkcje redaktora naczelnego peni Edward Dubel, zastpca by Jakub Mandelbaum. Gazet kolportowano na terenie powiatw bigorajskiego, zamojskiego i krasnostawskiego; kolportaem, zbirk funduszy na druk, pisaniem artykuw zajmowa si aktyw SL ,PPS, "Bundu", Zwizkw Zawodowych oraz dziaacze komunistyczni. Nauczyciele pracujcy w szkole podstawowej w Czarnymstoku w latach 1916 1975, lista opracowana na podstawie "Kroniki szkoy" ysiakwna Jzefa (Pienikowa) pierwsza polska nauczycielka, prace w czarnostockiej Szkole Ludowej rozpocza w roku szkolnym 1916/1917. Trytkwna Paulina (Fencowa), w Czarnymstoku pracowaa przez 6

lat, w roku 1923 zostaa przeniesiona do Szczebrzeszyna. Fenc Pawe, Szobakwna (Idzikowa) Marja w roku 1923 zosta przeniesiona do Zojca, ach Stanisaw, Ponkwna Mieczysawa, Krzeklik Medard, Szaynwna Aniela we wrzeniu 1929 roku zostaa przeniesiona do Udrycz k. Zamocia. Krupa Kazimierz Marian we wrzeniu 1929 roku zosta przeniesiony do szkoy w Wielczy, do Czarnegostoku przybyo maestwo Chmielewskich. Chmielewski Julian, Chmielewska Bronisawa maestwo, mieli trzy crki, ktre przyjaniy si si z crkami Pacykw Leokadi i Kazimier; Chmielewscy mieszkali w budynku starej ("carskiej") szkoy. Swoj "przygod" z Julianem Chmielewski przey Kazimierz Mazur rwaem u niego jabka. Zawoa mnie do szopy. Patrz a on bierze kija. Przyczoek w szopie nie by zabity deskami, leay tam poukadane drwa. Chciaem uciec i te drwa si zawaliy... Przychodzi do do nas do chaupy i mwi do matki: "pani Mazurowa, to nie dziecko, to diabe. Jabka oberwa, drwa mi zawali i uciek".....Kaszowa Genowefa do pracy w Czarnymstoku przyjechaa w 1933 roku z Nielisza; jej nazwisko zapamitaa Leokadia z Kijkw Orchowska mieszkaa u Michaa Bzdziucha - wspomina. Za niej chodziam do szkoy. Podczas okupacji Genowefa Kaszowa zgina w Zamociu. Stpkowska Eugenia zaangaowana w walk z okupantem, bya gminn kadrwk (kadrwki takie skaday si od 3 5 osb) Ludowego Zwizku Kobiet; jej praca w organizacji polegaa na udzielaniu pomocy rannym; kobiety zgrupowane w LZK bray udzia w specjalistycznych szkoleniach. Stpkowski Bolesaw (m Eugenii) zosta aresztowany 30 czerwca 1943 roku, zwolniony tego samego dnia o godz. 22.00 przez dowdc oddziau pacyfikacyjnego. 1 lipca o godz. 19.15 budynek szkoy otoczy oddzia niemiecki, ktry nadjecha ze strony Trzsin by go rozstrzela, ale B. Stpkowskiemu udao si uciec. Ukrywa si w zabudowaniach Jana Smotra. We wrzeniu 1945 roku zosta przeniesiony wraz z on do Bonia k/ Szczebrzeszyna). Juszczakowa M, Bohun Piotr do pracy w czarnostockiej szkole skierowany zosta na mocy Pisma Inspektoratu Szkolnego w Bigoraju z dnia 23 sierpnia 1941 roku. Wczeniej pracowa w gimnazjum w Szczebrzeszynie; rozstrzelany zosta przez Niemcw w obejciu gospodarza Furlepy w nocy z 14 na 15 stycznia 1944 roku o godz. 2.00. Sikorski Bolesaw, uk Maria, Misig Jan w Czarnymstoku osiedli si w 1940 roku, zawar wwczas zwizek maleski z Aniela ypwn. Oszyna Emilia, Polak Jan, Bazan Helena, Kormaski Jan, Siembioda Janina, Kikut Helena rodem ze wsi Sochy; czsto w rozmowach z Mariann Smoter, u ktrej wynajmowaa pokj, wspominaa o pacyfikacji swojej wsi. Zielonka Maria, Bielecki Stanisaw, Kiesz Wanda, Szponar Stefan, Tkaczyk Krystyna, Makara Genowefa, Szewczyk Krystyna, Komornik Natalia nauczycielka jzyka rosyjskiego, rodem z Podborcza, w latach 70 80 ubiegego wieku pracowaa w Liceum Oglnoksztaccym w Szczebrzeszynie. Kazird Maria, Hasiec Krystyna, Wjcik Zofia, Majta Teresa nauczycielka jzyka polskiego. Skowron Zofia, Buba Tadeusz, Chmura Zdzisawa, Mazurek Genowefa, Zajc Maria, rubek Czesawa, Kanikua Danuta nauczycielka matematyki, Tracz Jerzy, Rzepecka Maria - prowadzia druyn zuchow, przedmiotem jej zaj byy: lekcje wychowania gimnastycznego, biologia, jzyk rosyjsk, Antonik Teodora nauczycielka matematyki. Macig Alina. Gardzaa Danuta, Kasprzak Joanna, Stasiuk Jolanta, Grniak Wanda, Szyduczyska Teresa, Smoter Regina. nauczyciel prowadzcych tajne nauczanie w Szczebrzeszynie Tajnym nauczaniem w Szczebrzeszynie zajmowali si: Bielec Franciszek - nauczyciel, z wyksztacenia muzyk podczas okupacji zorganizowa we wasnym mieszkaniu w Szczebrzeszynie przy ul. Trbackiej tajny komplet dla uczniw szkoy redniej; uczy muzyki. Wsppracowali z nim: Janina Jwiakowska, oraz Zygmunt Kimaczyski - nauczyciel fizyki, chemii i matematyki; waciciel ksigarni zlokalizowanej przy ul. Zamojskiej 30; przed rozpoczciem roku szkolnego 1939/1940 zgromadzi duo podrcznikw i pomocy szkolnych, ktre podczas okupacji stanowiy zaplecze naukowe dla prowadzcych komplety. Zofia Skoczek, Walentyna Sowicka, Zofia Skrczyska, Julia Lewandowska, Zofia Sas Jaworska (opiekunka eskiej druyny harcerskiej), Julia i Stefan Wgierscy Stefan Wgierski zgin w obozie przejciowym w Zwierzycu po pobiciu w trakcie przesucha, Jan opuszaski poszukiwany za tajne nauczanie ukrywa si do koca wojny. nauczyciele Szkoy Powszechnej (eskiej) Nr 2 w Szczebrzeszynie Fenc Paulina,Gsiorwna Jzefa wychowawczyni klasy II Hartleb Maria wychowawczyni klasy V Holc Maka /Mirka wychowawczyni klasy I Jaworska Zofia Krzeklikowa Maria Kulczyski Emil, Lewandowski Franciszek ks

Lewicka Wodzimiera wraz z Waleria Szejter peniy obowizki wychowawczy w klasie VII Misiaek Jzef w roku 1936 peni obowizki kierownika szkoy Mysowska wychowawczyni klasy III Syrkowa Zofia kierownik szkoy w latach 1929 1932 Szrejter Waleria wychowawczyni klasy IV Tomaszewska Maria.(Aleksander Piwowarek) "Nauka koo pasiek z informaciey pana Walentego Kckiego Anno Domini M.D.C.XII w Komarowie u mnie Jana Ostroroga wojewody poznaskiego spisana w Zamociu Roku M.D.C. XIII" Pierwsza polskojzyczna ksika o pszczelarstwie wg danych z roku 1920 zachoway si tylko trzy egzemplarze z pierwszego wydania - na Uniwersytecie Warszawskim, w Bibliotece Uniwersytetu Kijowskiego i w zbiorach prywatnych rodziny Chreptowiczw w Szczorsach. Treci pracy jest teoria pszczelarstwa. nazwa Frampol Nazwa Frampol wywodzi si od imienia jego zaoyciela Franciszka Butlera. Z chwila powstania Frampola (1705 rok) miejscowo pozostawaa pod zarzdem wjta, dopiero w roku 1773 sukcesor F. Butlera Jan Wisocki ustanowi wadz municypaln oraz zatwierdzi dziaalno cechw: tkackiego, szewskiego i garncarskiego. Prawa miejskie Frampola potwierdzi przywilejem z dnia 1 grudnia 1789 roku Stanisaw August. W roku 1870 Frampol przemianowany zosta na osad. Do dzisiaj na okrelenie mieszkacw Frampola z racji znacznej iloci funkcjonujcych przed laty warsztatw tkackich uywane jest okrelenie "motki" (anonimowa relacja z Goraja). nazwa Kryowa Nazwa miejscowoci Kryow prawdopodobnie zwizana jest z trudn przeszoci mieszkacw tych ziem, ktrzy nkani cigymi najazdami Tatarw zmuszeni byli do ukrywania si celem ratowania ycia i zachowania swojego dobytku. Punktem zbornym do ktrego uciekano w czasie zagroenia by drewniany zamek na wyspie. Teren otoczony rozlegymi moczarami stanowi w miar bezpieczne miejsce. nazwa miasta Bigoraj Istniej dwie wersje co do znaczenia nazwy miasta: "Bi Goraj Tatarw", lub nazwa o charakterze topograficznym powstaa przed zaoeniem miasta "goraj", co oznacza miejsce grzyste, przedrostek "Bie" (podany w dokumencie lokacyjnym) mona tumaczy jako "biay", mg by uyty celem odrnienia nowo lokowanego miasta od istniejcego ju od 1377 roku Goraja (podaj za Ryszardem Szczygem. Dzieje Bigoraja. 1985, s. 25). nazwa "Szczebrzeszyn" Oprcz znanych ju interpretacji nazwy Szczebrzeszyn podanych przez Kazimierza Rymuta, Stefana Warchoa czy Halin Matawsk istnieje jeszcze jedna dokona jej absolwent szczebrzeszyskiego gimnazjum, emerytowany nauczyciel - Aleksander Piwowarek - "podejmujc prb wyjanienia nazwy Szczebrzeszyn zaoyem nastpujce tezy:1/ wyraz jest terminem sowiaskim, 2/jest nazwa topograficzna, 3/posiada budow dwu rdzeniow, 4/ ulega procesom natury gramatyczno fonetycznej." Prawdopodobnie owa pozornie skomplikowana nazwa skada si z trzech morfemw, ktre w czasie ich czenia ulegy przemianom gramatyczno fonetycznym. Nazwa pospolita breg>brze=brzesz (brzeg, obrzee, krawd) otrzymaa wyrnik w postaci przymiotnika szczerb' (scerb' ?) (postrzpiony, szczerbaty). W ten sposb uksztatowana zostaa nazwa wasna majca kolejno posta szczerb' + brzesz>szczerbbrzesz>szczebrzech wraz z powstawaniem zrostu nastpiy zgodnie z natur tendencje uproszczenia wymowy polegajce na eliminacji "r" i skrceniu iloczasu "b". Proces w przebiega mg w sposb nastpujcy: scerb' +breg > scerbbreg>szczebrzeg>szczebrzech +'yn >szczebrzeszyn. Obecna forma nazwy jest wic efektem nastpujcych procesw fonetycznych: 1/palatalizacji(zmikcze): r>rz,ch>sz, 2/ ubezwdzicznienia: g>ch, 3/cignicia spgoski: -bb>b, 4/ nie jest natomiast dla mnie w peni czytelny zanik spgoski "r" z pierwszego morfemu: - prawdopodobnie jednak proces przebiega nastpujco: rbbr>bbrr>brz. W wietle powyszego rozwaania jest zupenie zrozumiae, i to w wysoki morenowy pokryty jarami i zapadociami pagr zosta nazwany po wszelkich fonetycznych procesach "Szczebrzechem", za osada na "Szczebrzeszynem". (Aleksander Piwowarek) nazwa Tarnogrd

nazw miasta Tarnogrd prawdopodobnie naleny wywodzi od Stanisawa Tarnowskiego, ktry zabiega o jego lokacje u krla Zygmunta Augusta. Miasto powstao na mocy przywileju lokacyjnego z maja 1567 wydanego przez krla na sejmie walnym w Piotrkowie. Tarnogrd "grd Tarnowskich" (moja luna interpretacja Regina Smoter Grzeszkiewicz) nazwa wsi Suwek Miejscowo Suwek (gm. Suw, pow. zamojski) liczy zaledwie 28 gospodarstw, zlokalizowana jest w dolinie rzeki Por. Jej nazwa, co sugeruje ks. prof. Czesaw Bartnik wywodzi si od prasowiaskiego sowa " su", ktre tumaczy si jako "dobro", "obfito", dostatek". (Aleksandra Bulak) nazwa wsi Turkowice Wedug miejscowej tradycji ustnej przekazywanej z pokolenia na pokolenie nazwa Turkowice pochodzi z czasw wojen z Turkami; wg. rde pisanych od nazwiska Henryka Turka, ktry w 1421 roku naby cz wsi Horoszyce, tutaj si osiedli prowadza gospodarstwo. W latach 1469 1778 Turkowice wymieniane s jako majtek rodu Turkowickich wie zlokalizowana bya wwczas w powiecie i wojewdztwie beskim. Kolejni waciciele Turkowic z rodu Turkowickich to: Jzef Turkowicki h. "Gozdawa", pisarz ziemski beski (1554), Walenty Turkowicki (1578), Jan Turkowicki (I. po. XVII w), Marcin Turkowicki (studiowa w Akademii Zamojskiej, 1620 rok), Jakub na Turkowicach Rostowski (XVII w; odziedziczy wie po swoim ojcu Wojciechu Rostowskim, h. "Dbrowa") nazwy deszkowickich "dzielnic" Deszkowice, wie w gminie Suw, pow. zamojski powstaa prawdopodobnie w XVI wieku. W pocztkowym okresie istnienia wie w caoci pooona bya nad rzek Wieprz, po roku 1936 (przeprowadzono wwczas komasacj) miejscowo zmienia swoje miejsce lokalizacji - powstay wwczas "dzielnice": "Starowie", "Rudki", "Deszkowice II", "Czternastka", "Gry", "Drka", "Przy szosie". (Marta Zych) nazwy gwarowe wystpujce we wsi Czarnystok Stanowi ciekawy zlepek rnorodnych poj i znacze, niektre zapewne zapoyczone s z innych jzykw jak: bachor (hebr. chopiec). Podaj kilkanacie, moim zdaniem najoryginalniejszych w swej wymowie: brzecha szczeka, cywa drzema, dranna niegrzeczna, dziady buty szyte z filcu, wysokie do kolan, na ktre zakadano gumowe kalosze; dziady tak mwiono na jeyny, dycha kaszle, habory ebra, kociuba rodzaj motyczki osadzony na dugim drzewcu, ktrym wygarniano ar z chlebowego pieca; funkcjonowao powiedzenie: "macocha jest tak dobra jak dym z kociuby", kolmagi stojaki na ktrych wieszano hamak, nazywany korbonem w takim hamaku czarnostockie gospodynie kady swoje dzieci podczas gdy same pracoway na polu, kracza chodzi, nabyli wspomnie, nadmieni, naopowiada gupstw, na brzeczy na niby, najdus nielubne dziecko, palowa czsto wjeda, chodzi gdzie za swoimi sprawami, sowem pozostawa przez znaczn ilo czasu poza domem, przyjmak adoptowane dziecko, repcie - podarte szmaty, rozkraka niezdara, scheda spadek, zofija wilga, zlge si ? - przestraszye si? noswka chusteczka do nosa.

nazwy szczebrzeszyskich ulic Nazwy szczebrzeszyskich ulic odnotowa u schyku XIX wieku Bronisaw Chlebowski w wydanym w 1890 roku "Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego" (t XI), byy to: Szkolna, Turobiska, Klasztorna, Cerkiewna, Parkowa, Zatylna, Bigorajska, Bonie, Zamojska cignca si wzdu Wieprza po folwark Bodaczw , Zarzecze. Exsakcionarze Czynszw i Danin Inwentarskich z lat 1833 1834, 1837 1838, 1852 1853 (Archiwum Pastwowe w Lublinie, Akta Ordynacji Zamoyskiej) wymieniaj "dzielnice" Szczebrzeszyna: Winnice od Miasta, Chaupy na Podzamczu, Chaupy na Chmielniku, Przedmiecie Szczebrzeskie, ki na Wlce, Chaupy pod Parkanem, Stare Miasto, Ogrody Okopiska. W wydanej w 1927 roku nakadem Seminaruim Nauczycielskiego pracy zbiorowej pod red. Ludwika Pawowskiego "Szkoy im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie 1811 1926. Zarys dziejw" znalazy si nastpujce nazwy ulic: Frampolska, Zwierzyniecka (z drewniana zabudow), Trbacka, Zielona, Kocielna, Bniczna, Targowa, Hebrajska, Cmentarna (w przewaajcej czci z drewnian zabudow), Zamojska. Mieszkajcy w Szczebrzeszynie w okresie poprzedzajcym wybuch II wojny ks. Czesaw Bartnik w pracy "Mistyka wsi. Autobiografia modoci 1926 1959" (Warszawa 1988) podaje nazwy szczebrzeszyskich uliczek: Pocztowa, Nadrzeczna,

Rozopska - w okolicach Rozopskiej zaczynao si Przedmiecie Zamojskie przechodzce dalej w wie Domki... nazwy terenowe wystpujce we wsi Czarnystok (gm. Radecznica) Terenowe nazwy wasne wystpuj w kadej wsi powiatu zamojskiego s charakterystyczne dla okrelonych miejsc (pl, lasw, dow, wzgrz, pastwisk, nieuytkw...). Maj rny zasig s nazwy ktrych uywa caa wie, kilka okolicznych wsi, ale bywaj te uywane przez grup gospodarzy albo w obrbie jednej rodziny. Jedn z takich wsi jest Czarnystok przynalecy administracyjnie do gminy Radecznica. Wg. zapisw Kroniki Parafii Trzsiny wie zostaa osadzona w 1536 roku przez Jana, Krzysztofa i Szczepana Latyczyskich, ktrzy prawo do zamieszkania na tym terenie nadali prawnukowi Zawiszy Czarnego pisa si jako Sienko Czarny, std nazwa Czarnystok. Inna wersje nazwy wsi podaje Aleksander Piwowarek: Czarnystok, to zaciemnione zbocze, skierowane ku pnocy... Nazwy terenowe uywane w Czarnymstoku wywodz si z rnych czci mowy: rzeczownikw, przymiotnikw, czasownikw, przyimkw. W grupie rzeczownikw moemy wyrni: rzeczowniki okrelajce naturalne uksztatowanie terenu dembrza fragment czarnostockiego lasu o nierwnej powierzchni gsto zarosy drzewami, kobanka wgbienie w terenie, wwz ukryty pord pl. W kocowym okresie okupacji, gdy Niemcy w popiechu uciekali przed wkraczajcymi na tereny gminy Radecznica oddziaami radzieckimi ukrywali si tutaj mieszkacy wsi, ktrzy nie zdyli uciec do lasu. osonie miejsce otoczone lasem, pooone na niewielkim wzniesieniu (tutaj niektrzy z czarnostockich gospodarzy: Smoter Jan, Mazur Antoni, Pacyk Jan, Furlepa Antoni posiadali pola uprawne, mu nizinne miejsce. Pooone jest rwnolegle do osonia. Czarnostockie dziewczta w okresie midzywojennym i po wyzwoleniu pasy tutaj krowy. Tutaj rwnie harcerze z czarnostockiej szkoy podstawowej organizowali spotkania przy ognisku, bania - rozlega przestrze poronita traw. Zlokalizowana jest nad brzegiem przepywajcej przez Czarnystok rzeki Gorajec; miejscowe pastwisko dla byda. Doki - cz wsi pooona na obnionym terenie rzeczowniki okrelajce wzgldne pooenie terenu lub jego ksztat (lub przeznaczenie) miedza pas ziemi poronity traw, biegnie wrd ssiadujcych ze sob pl. Miejsce to suyo i suy do wypasu krw, ktre prowadzi si na acuchu lub powrozie. Czasem miedze (jak w przypadku Czarnegostoku) byway przedmiotem ssiedzkich sporw, gdy jeden z gospodarzy podorywa j od strony swojego pola, wygon pastwisko, nazwa zapewne pochodzi od wypdzania (wyganiania) byda, przymiarki odmierzony, przymierzony do dotychczas posiadanego pola uprawnego dodatkowy ki nadane niektrym z gospodarzy. rzeczowniki oznaczajce nazwy rolin - bb w Czarnymstoku mwi si bober. rzeczowniki okrelajce obiekty w terenie oraz przedmioty figura krzy, posg umieszczony przy drodze, bdcy przedmiotem kultu. Przy figurach odbywaj si popularne majwki zgromadzenia mieszkacw celem piewania pieni ku czci matki Boej w miesicu maju. nazwy uyte metaforycznie lub humorystycznie donica dua miska do wiercenia maku, smaenica jajecznica, paciorek koralik, kociuba przyrzd do usuwania wgli z pieca chlebowego, soducha polewka sporzdzona z mki ytniej razowej, gryczanej i pszennej. terenowe nazwy wasne uywane w formie przymiotnikw utworzonych od rzeczownikw podstawowych. Grnia Droga - droga biegnca na znacznym wzniesieniu, z ktrego schodzi si do lasu, Duga Gra pola uprawne cignce si wzdu prowadzcej pod gr drogi, Bliski D - wgbienie terenu zlokalizowane na wygonie w poowie drogi do czarnostockiego lasu, Graniczny D obnienie terenu rozgraniczajce las czarnostocki od topoleckiego. okrelenia traktujce o stosunku danego terenu do okrelonej osoby, ktrej imi lub nazwisko wyraone jest w przydawce ukaszw D, ydw D podczas okupacji ukrywali si tutaj ydowscy mieszkacy Czarnegostoku, Lipecka Droga droga biegnca w stron Lipowca. Oprcz wymienionych terenowych nazw wasnych w Czarnymstoku funkcjonuje take nazwa borczyna, co oznacza (w interpretacji Michaa esiw) zarola i ma brzmienie ukraiskie. Nazw t okrelono pooony na pograniczu Lipowca i Czarnegostoku niewielki las. Neczaj Mikoaj Oprcz opieki medycznej wiadczonej powstacom styczniowym Mikoaj Neczaj by dowdc oddziau po 23 stycznia 1863 roku z jego oddziaem nawiza wspprace Kazimierz Bogdanowicz uwolniony z rk Rosjan przez przez oddzia Karola Kality (dowdca oddziau ochotnikw w sile 400 piechurw i 60 konnych z terenu powiatu krasnostawskiego). Mikoaj Neczaj zosta ujty w potyczce pod Krasnymstawem

rozstrzelany na mocy orzeczenia sdu wojennego (rosyjskiego) 19 marca 1863 roku; obelisk upamitniajcy jego mier wzniesiono w 1963 w Krasnymstawie. "Neue Heimat" ("Nowa Ojczyzna") Nazwa restauracji zaoonej w Szczebrzeszynie w 1943 roku przez penicego obowizki sotysa niemieckiej gminy Szczebrzeszyn - Niemca o nazwisku Hepp. (dr Zygmunt Klukowski) Niechaj Micha Syn Jzefa i Elbiety z Dawidw urodzony 26 marca 1900 roku na Boniu k. Szczebrzeszyna. Jego rodzice byli unitami przymusowo zapisanymi na prawosawie; w roku 1885 wzili lub katolicki w Leajsku. W roku 1915 Micha Niechaj ukoczy w Szczebrzeszynie szko elementarn, rosyjska; w latach 1915 1919 uczszcza do Pastwowego Gimnazjum Mskiego w Zamociu, studia filozoficzno teologiczne ukoczy w 1924 roku w Lublinie 14 czerwca tego roku otrzyma wicenia kapaskie. 8 padziernika 1927 roku w Rzymskim Uniwersytecie Gregoriaskim uzyska doktorat z teologii, 2 lipca 1929 roku doktorat z zakresu teologii i liturgii wschodniej w Papieskim Instytucie Orientalnym w Rzymie. W latach 1930 1939 ks. Micha Niechaj prowadzi na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim wykady z zakresu teologii porwnawczej, w latach 1925 1935 uczy religii w lubelskim Gimnazjum Biskupim ("biskupiaku"), przed rokiem 1937 mianowano go kapelanem Harcerstwa Polskiego. Jest autorem kilku rozpraw z zakresu teologii porwnawczej i literatury wschodniej, oraz kilkunastu artykuw naukowych w czasopismach polskich i zagranicznych. W rkopisie pozosta: "Dziennik podry pisany podczas wakacji 1936 roku" - praca zostaa zdeponowana w Archiwum Diecezjalnym w Lublinie. Dziennik... pisa ks. Micha podczas podry do Austrii, Czechosowacji, Belgii, Niemiec i Woch, gdzie odwiedza bernardyskie centra odnowy liturgicznej. Micha Niechaj zgin 23 grudnia 1939 roku rozstrzelany wraz z grup inteligencji lubelskiej prawdopodobnie na cmentarzu ydowskim na Kalinowszczynie. Jego nazwisko znajduje si na tablicach upamitniajcych pomordowanych parafian szczebrzeszyskich w kociele w. Mikoaja i w. Katarzyny w Szczebrzeszynie. Niegoszewski Stanisaw Polski wydawca, emigrant. W roku 1588 w Wenecji wyda "Epinikion" na cze Jana Zamoyskiego. niemiecki szpital poowy Zorganizowany zosta wiosn 1941 roku w folwarku Zawada administrowanym przez Kazimierza Dyakowskiego. Pracowali w nim weterynarze austriaccy Niemcy przekwalifikowali ich na felczerw, awansujc do stopni oficerskich. (Bogusaw Garbacik) Nierod Pawe Gorajanin, byy kanonier. Sub wojskow odbywa w gbi Rosji. Po wywizaniu si z wojskowego obowizku zdecydowa si na stale osi w Rosji. Do koca swoich dni mieszka we Wadykaukazie. Niewiadomski Prus Juwenal, pk. Dowodzi grup powstacw, ktra w maju 1863 roku razem z oddziaem Stanisawa Czerwiskiego stoczya z Rosjanami bitw w turkowickim lesie Niewiadomski zgin z grup siedmiu powstacw zamordowanych przez Kozakw w Maowie Kolonii pod Tyszowcami. Niewotin (...) Modszy lejtnant, wojenny komendant Szczebrzeszyna; 27 grudnia 1944 roku zorganizowa konferencj na ktr zaproszeni zostali (w liczbie 29) kierownicy urzdw, instytucji i fabryk z terenu miasta i okolic celem ustalenia zakresu ich dziaalnoci. nieznane dedykacje dr Klukowskiego Jest ich pi; zostay zamieszczone w kolejnych tomach Wydawnictwa do Dziejw Zamojszczyzny z lat 1939 1944 - dedykowa je Klukowski Tadeuszowi Jaszczykowi, szsta dedykacja noszca dat 22 czerwca 1959 roku zamieszczona jest w "Dzienniku z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944"; zostaa skierowana do maestwa Jaszczykw (Danuty i Tadeusza) - napisa j dr Klukowski p roku przed mierci. Informacje o istnieniu dedykacji przekaza Aleksander Piwowarek, w oparciu o relacje ktrego zostao zredagowane powysze haso. nieznany rysunek bramy miejskiej w Szczebrzeszynie

Zachowa si w bibliotece w Klemensowie; wykonany zosta na kartce czerpanego papieru o wymiarach 32,5 22,7cm zdaniem in. Henryka Gawareckiego okoo 1827 roku, wskazuje na to data dopisana odrcznie na odwrocie rysunku. Peny tytu pracy brzmi: "Rysunek Bramy Murowanej w Szczebrzeszynie od strony myna". Nosalski Mikoaj (1894 1965), zaduony dziaacz ruchu robotniczego na terenie Zamojszczyzny; odznaczony Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. "Nowa mnemonika, czyli sposb uatwiajcy nauk jzykw obcych tudzie spamitywanie imion wasnych i cyfr w jeografii, statystyce i. t. p" Praca autorstwa Wincentego Dawida, absolwenta szczebrzeszyskiego gimnazjum. Zawar w niej ciekawe wskazwki, przykady i wiczenia umoliwiajce szybkie i skuteczne zapamitywanie wyrazw obcych, cyfr, imion. Egzemplarz Nowej mnemoniki... dostpny jest w zbiorach Biblioteki Wojewdzkiej im. H. opaciskiego w Lublinie.

Nowakowski Antoni Ojciec Bronisawa Nowakowski Bronisaw, niestrudzony bojownik z caratem, wiziony i zesany na Syberi. Zmar w roku 1917 w wieku 63 lat. Pochowany jest na cmentarzu w Zwierzycu. Nowakowski Bronisaw Urodzony 2 wrzenia 1890 roku, rodem ze Zwierzyca. Porucznik. Hallerczyk, obroca Lwowa, wiziony przez Sowietw w Starobielsku w latach 1939 1940. Zgin w ZSRR; symboliczna moga Bronisawa Nowakowskiego znajduje si na cmentarzu w Zwierzycu. Nowakowski Stanisaw (21. VI. 1898 6. VII. 1916), onierz I Brygady Legionw Moskalami. Pochowany na cmentarzu w Zwierzycu. Jzefa Pisudskiego, zgin w walce z

Nowomiejska Biblioteka - Czytelnia Funkcjonowaa w Zamociu w okresie midzywojennym podczas kwesty ulicznej zorganizowanej 23 czerwca 1926 roku na jej potrzeby zebrano 91 zotych 15 groszy. Nyklwna Julia Kierownik jednoklasowej Szkoy Ludowej I i II w Turkowicach stopnia, zaoonej z inicjatywy ks. Sylwestra (peni obowizki kapelana w szpitalu wojennym austriackim zorganizowanym w 1916 roku w zabudowaniach poklasztornych w Turkowicach); do szkoy uczszczao 26 chopcw i 30 dziewczt. O "O szkodliwych skutkach czynioney rnicy pomidzy naukami" Tytu mowy wygoszonej 1 wrzenia 1827 roku przez prof. jzyka polskiego - Teodozego Sierociskiego w pitnast rocznic powstania Szkoy Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie. Tekst opublikowany zosta w "Popisie publicznym uczniw Szkoy Wojewdzkiey Zamojskiej w Szczebrzeszynie, ktry mia miejsce w dniach 28 30 lipca 1828 roku". Z pord wielu trafnych i ciekawych wywodw na powyszy temat interesujca jest ta wypowied: "Nikomu jeszcze z pilnych uczniw nauka przykr si nie staa, a znaydowane w niey trudnoci bynaymniey ich nie zraaj. Owszem s nowa pobudk i zachceniem do skutecznego w dobrych i usilnych chciach wytrwania". "Obera" Zamienna nazwa stosowana w odniesieniu do szczebrzeszyskiego ratusza, wzia si zapewne std, e w obszernym pitrowym gmachu oprcz siedziby wadz miejskich w przeszoci mieciy si tutaj sklepy, zakady usugowe, a nawet zakad sukienniczy o jego istnieniu pochodz dane z roku 1772 - ordynat Andrzej Zamoyski zatrudnia wwczas sukiennikw niemieckich, przywizywa te du wag do szkolenia kadr rodzimych, przykadem czego jest pozwolenie jakie wyda w lutym 1771 roku dla syna Jana

Kniaziowskiego z urawnicy, "na ksztacenie tego w zawodzie sukiennika". Od roku 1876 w "Obery" mieci si Sd Pokoju, w okresie midzywojennym policja, troch urzdw i na dole kilka sklepw. "obiadek" Tak w XIX wieku nazywano w Bigoraju styp pogrzebowa, oprcz osb biorcych udzia w uroczystociach pogrzebowych podejmowano take biednych zastawiano dla nich stoy na podwrzu i obdzielano jamun. obiekty zabytkowe Zamojszczyzny Adamw dworek drewniany z przeomu XVIII i XIX wieku zlokalizowany w rozlegym parku, prawdopodobnie wybudowany przez Jana Aleksandra Tarnowskiego, ktry adamowsk woci zarzdza do roku 1893. Aleksandrw koci drewniany z 1934 roku, budowniczym ktrego jest ciela z Aleksandrowa Jan Zawilak. Aurelin cerkiew z przeomu XIX \XX w., zaadoptowana na koci. Baranica dworek zniszczony podczas dziaa I wojny wiatowej, odbudowany w latach dwudziestych XX wieku. Beec - drewniana cerkiew z 1838 roku, do jej budowy uyto elementw z rozebranej cerkwi pochodzcej z 1765 roku; obiekt nie jest zajty na cele religijne, koci murowany z 1911 roku, kaplica z 1905 roku, plebania popwka z 1909 roku. Bigoraj koci parafialny z 1699 roku, przebudowywany w wieku XIX oraz zniszczeniach wojennych 1939 roku, pomnik Ignacego Krasickiego ufundowany ok. 1830 roku przez Nowakowskiego, waciciela majtku Rnwka, gdzie poeta czsto przebywa, koci greckokatolicki w stylu barokowym z 1798 roku, przyklasztorne zabudowania OO. Franciszkanw wzniesione w kocu XVIII wieku, pnobarokowy koci z lat 1732 1755, synagoga z 1875 roku, zagroda sitarska, koci p. w. w. Marii Magdaleny z lat dwudziestych XX wieku. Biszcza murowana cerkiew z 1912 roku rekoncyliowana na koci katolicki, drewniana wiea z 1932 roku (obiekt wpisany do rejestru zabytkw). Bondyrz drewniany kociek z lat 1948 1949 zbudowany wg. projektu in. Adama Klimka; ania wybudowana w latach trzydziestych ubiegego wieku (obecnie, stan na rok 2009 wasno prywatna), myn wodny do dzi uywane jest w nim drewniane koo przedsibierne pochodzce z XIX wieku. Bononia murowany myn wodny z 1925 roku. Boa Wola koci p. w. w. Antoniego padewskiego z lat 1831 1834. Budy - klinkiernia z 1910 roku, drewniana kunia z 1937 roku. Budymin - cerkiew drewniana zaadoptowana dla potrzeb ludnoci katolickiej z dzwonnic z roku 1887. Bukowina - koci pod wezwaniem NMP wybudowany w latach 1674 1675, naley do najstarszych drewnianych obiektw sakralnych Zamojszczyzny. Chaniw koci drewniany z pocz. XVIII wieku (1741 rok), wielokrotnie remontowany, ostatni remont przeprowadzono w latach 1979 1981. Chopiatyn cerkiew drewniana z lat 1863 1864. Chopkw wiatrak kolak z 1911 roku. Chodywace remiza straacka z 1945 roku. Chorupnik murowany dwr z lat 1915 1925, po roku 1945 czciowo przebudowany. Chyowice dwr z 1920 roku, z czasem domurowano zachodnie skrzydo i dobudwk. Czarnystok budynek szkoy powszechnej z 1869 roku, wielokrotnie przebudowywany; jego fotografia widnieje na okadce pracy zbiorowej pod red. R. Smoter Grzeszkiewicz "Dzieje gminy Radecznica" (Zamo 2006), Czarnystok ("Ru") - murowana kapliczka postawiona miejscu rozebranej z pocz. XX wieku cerkwi pod wezwaniem w. Praksedy; wewntrz obiektu znajdowaa si drewniana rzeba Michaa Archanioa autorstwa F. Paszki z Teodorwki (pow. bigorajski) obecnie przeniesiona do kocioa parafialnego w Trzsinach . Czartowice cerkiew murowana z 1848 roku, przemianowana w 1875 roku na prawosawn. Czerniczyn cerkiew murowana z 1870 roku p w. Wszystkich witych. Czernicin murowany koci z lat 1857 1858. Czeniki - cerkiew prawosawna, obecnie koci parafii rzymsko katolickiej p.w. w. Michaa Archanioa (XIX w.). Czumow paac eklektyczny wzniesiony przez Zdzisawa Pohoreckiego, od roku 1944 peni funkcje stranicy WOP, gruntownie odremontowany po roku 1989.

Dbie zesp dworsko parkowy wybudowany w 1848 roku; w latach 1901 1904 stanowi wasno Eugeniusza Sommera, w okresie 1929 1939 jego wacicielem by Jzef ylicz. Dbrowa murowana kaplica fundowana w 1860 roku przez rodzin Makomskich. Duniw cerkiew z 1822 roku fundowana przez Henryka Rylskiego. Dobuek zesp dworsko parkowy z XIX wieku. Dohobyczw - paac z poowy XIX wieku wybudowany przez Edwarda Rastowieckiego, koci neogotycki z lat 1910 1914 roku fundacji wieawskich, murowana cerkiew z 1910 roku. Dub - koci drewniany z 1777 roku wybudowany przez ks. Jzefa Kobylanskiego, w roku 1880 dobudowano krucht i zakrysti. Obiekt by remontowany w latach 1788, 1809, 1880, 1953. Dziekanow cerkiew z 1769 roku. Dziernia paac z lat z przeomu XVIII XIX wieku wzniesiony przez rodzin Gurmiskich. Frampol neogotycki koci parafialny wzniesiony w latach 1873 1878 wg. Projektu Wadysawa Siennickiego z Zamocia, zesp parafialny z XIX wieku: murowana dzwonnica, eliwne ogrodzenie z kapliczkami, drewniana plebania, budynek szkoy podstawowej z 1929 roku im. Jzefa Pisudskiego, wzniesiony w 10 rocznic odzyskania przez Polsk Niepodlegoci. Frampol Janw Lubelski - na trasie znajduje si okoo 60 kapliczek, najczciej z Chrystusem Frasobliwym. Gdeszyn cerkiew z pocz. XIX wieku fundacji Jzefa wirskiego. Gilw koci drewniany z lat 1929 1932, wok ktrego znajduje si cmentarz przykocielny z okresu midzywojennego. Goraj pnobarokowy koci w. Bartomieja Apostoa z dzwonnica i cmentarz z XVIII wieku. Gozdw dwr z koca XIX wieku. Grecko Kocielne modrzewiowy koci z 1737 roku, koci z 1768 roku wzniesiony przez Jana Jakuba Zamoyskiego, kamienna dzwonnica z przeomu XVIII XIX wieku, kapliczka na wodzie z XVIII wieku, kapliczka modrzewiowa z pierwszej poowy XIX wieku, dom drewniany z 1849 roku. Grecko Stare dworek z pocztkw XX wieku, leniczwka z II poowy XX wieku, drewniana szkoa z 1910 roku. Gzd Lipiski - drewniany myn motorowy z koca XIX wieku, drewniana kapliczka z 1890 roku fundacji Michaa wika w latach osiemdziesitych XX wieku obiekt zosta przeniesiony do Harasiuk. Grabowczyk drewniany dwr z XIX wieku. Grabowiec koci murowany z 1715 roku, po poarze w 1814 roku odbudowany w latach 1852 1855; w roku 1905 przeprowadzono gruntowna napraw. Gradysawice - dwr murowany z z 1841 roku, odbudowany w 1915 roku po zniszczeniach z lat 1914 1915. Grdek (gm. Jarczw, pow. Tomaszw Lubelski) murowany koci z 1840 roku. Hamernia myn i browar z 1792 roku. Horodo - grodzisko, tzw. "Way Jagielloskie", koci pod wezwaniem w. Jacka, cerkiew unicka pod wezwaniem w. Mikoaja z 1836 roku, kopiec unii horodelskiej z 1861 roku, koci polskokatolicki. Horyszw Polski - koci parafialny p. w. Podwyszenia Krzya w. (XX w.) Horyszw Ruski - cerkiew greko- katolicka, obecnie koci parafii rzymsko katolickiej Przemienienia Paskiego (XIX w.). Hrubieszw - koszary wojskowe z lat 1903 1906, drewniany dworek z koca XIX wieku, cerkiew prawosawna Wniebowzicia NMP z 1873 roku. Jarczw - drewniany kociek z 1720 roku, drewniana cerkiew unicka z okoo 1755 roku. Kalinwka - cerkiew prawosawna, obecnie koci parafii rzymsko katolickiej p. w Podwyszenia Krzya w. (XIX w.). Klemensw - koci parafialny dawna oraneria paacu Zamoyskich (XIX w.), paac wystawiony w latach 1744 1746 przez Teres z Michoskich Zamoyska, on Tomasza Antoniego Zamoyskiego. Komarw Osada - koci parafialny p. w. w. Trjcy (XX w.). Korczmin - drewniana cerkiew z 1658 roku. Korhynie - drewniany dworek dawna wasno rodziny Ligowskich. Kosobudy - cerkiew greko- katolicka, obecnie koci parafii rzymsko katolickiej p.w. w. Andrzeja Boboli (XIX w.). Krasnobrd koci klasztorny dominikanw p. w. Nawiedzenia NMP (XVIII w.). Krasnobrd Podklasztor barokowy koci wybudowany przez Marysiek Sobiesk w roku 1680 budowniczym by Jan Micha Link, spichlerz drewniany z 1795. Krynice - koci drewniany z lat 1919 1920 budowany przez Jana Tracza, dzwonnica z 1817 roku.

Kryniczki - zesp dworsko paacowy z XIX wieku. Kryszyn - murowana kaplica w. Antoniego z I poowy XIX wieku, drewniana kapliczka w. Jana Nepomucena. Ksipol murowana cerkiew z lat 1855 1857. abunie - murowany koci z 1605 roku fundacji Olenickich, wielokrotnie przebudowywany, paac z I poowy XVIII wieku, w 1768 roku budynek poddano gruntownemu remontowi, w 1919 zaadoptowany zosta na klasztor sistr Misjonarek Maryi. aszczw zesp paacowo parkowy z przeomu XVIII XIX wieku, pocztkowo w pomieszczeniach paacowych znajdowao si kolegium jezuickie, w latach 1818 1819 obiekt zosta gruntownie przebudowany, koci parafialny z poowy XVIII w., w latach 1890 1905 przebudowany, kolejny remont mia miejsce w 1945 roku. aziska - cerkiew prawosawna a 1910 roku, obecnie koci parafialny. osiniec cerkiew z roku 1875, rekoncyliowana w 1919 roku na koci rzymskokatolicki. ukowa murowany budynek urzdu gminy z 1905 roku, drewniany myn motorowy z pocz. XX wieku. Machnwek - koci murowany z lat 1900 1912, kamienna rzeba z 1931 roku, autorstwa Antoniego Zagrskiego. Majdan uczycki cerkiew murowana z lat 1903 1906, w 1919 roku zamieniona na koci rzymskokatolicki. Majdan Sopocki cerkiew murowana z 1835 roku fundacji Zamoyskich. Miczyn - cerkiew greko katolicka z 1824 roku fundacji Jana Wgliskiego, w 1918 rekoncyliowana na koci katolicki. Michalw dwr z 1800 roku. Miemiany klasycystyczna kaplica grobowa rodziny de Magra Madan z pocz. XIX wieku. Mircze - murowana cerkiew z 1814 roku, rekoncyliowana w 1919 roku na koci katolicki, dzwonnica murowana z pocz. XIX wieku, ruiny murowanego spichlerza z lat trzydziestych XIX wieku. Modliborzyce pnobarokowa synagoga z 1760 roku. Modry cerkiew greckokatolicka z 1740 roku, obecnie koci katolicki. Mokrelipie - ruiny kocioa z XVII w., koci z przeomu XVII/XVIII wieku p w. Podwyszenia w. Krzya budynek murowany,trzynawowy. Przy prezbiterium znajduje si dwie zakrystie, ponadto dwie wiee na frontonie i wieyczka na sygnaturk. W otarzu gwnym umieszczony jest wizerunek Chrystusa Ukrzyowanego i obraz Przemienienia Paskiego; otarze boczne powicono: Najwitszemu Sercu Jezusa i Matce Boej Czstochowskiej. Moniatycze zabudowania gospodarcze (czworaki, stajnia, spichlerz) z pocz. XIX wieku, koci drewniany z 1873 roku, dzwonnica drewniana z 1873 roku. Mycw drewniana cerkiew z 1865 roku pod wezwaniem w. Mikoaja, pierwotnie unicka, secesyjna kaplica rodziny Hulnikw zlokalizowana na greckokatolickim cmentarzu. Nabr koci z 1684 roku; w latach 1901 1905 rozbudowany i przebudowany wg. projektu architekta Szymaskiego z Lublina. Nadolce duy zesp dworski i park z przeomu XIX/XX w. Nawz - dwr z 1766 roku. Nielisz - koci drewniany z 1859 roku. Niewirkw - drewniana cerkiew z 1822 roku, od roku 1919 funkcjonuje jako filialny koci katolicki, paac w stylu eklektycznym z koca XIX wieku. Nowosiki - murowany koci parafialny (dawna cerkiew greckokatolicka) z 1846 roku, murowana dzwonnica z ok. 1800 roku, murowane ogrodzenie z poowy XIX wieku, dziewitnastowieczny cmentarz przykocielny. Obsza murowana cerkiew z pocz. XX wieku, w 1919 zamieniona na koci. Orw Murowany zesp paacowo parkowy z 1830 roku; w roku 1854 zarzdza nim Kajetan Kicki, murowany koci neoromaski z lat 1923 1929 projektowany przez Czesawa Przybylskiego. Ornatowice - paac z pocztkw XX wieku, pierwotnie wasno rodziny Rudnickich. Oszczw - zesp dworski z XVIII wieku, koci drewniany z 1944 roku. Paary k. Suca - stranica carska wzniesiona w 1867 roku dla potrzeb rosyjskiej suby granicznej (tdy przebiegaa granica austriacko rosyjska). Perespa murowana cerkiew z lat 1807 1827 fundowana przez Rafaa Horodyskiego, spalona w 1877 roku wkrtce zostaa odbudowana. Podhorce osiemnastowieczny otarzyk z barokowymi rzebami, koci murowany z lat 1921 1926 wg. planu in. Prokulskiego.

Podlesie Mae dwie figury przydrone z 1901 i 1907 roku; na jednej z nich widnieje napis "Boe bogosaw rodzinie [?] i wiosce" Podzamek k/Krasnobrodu zesp zabudowa dworskich z przeomu XVIII - XIX wieku. Posadw - grodzisko zwane potocznie "okopami Chmielnickiego datowane na IX X wiek, murowany koci parafialny (dawna cerkiew greckokatolicka) z ok. 1875 roku, murowana brama z pierwszej poowy XIX wieku, dawny cmentarz przy cerkiewny, nieczynny cmentarz prawosawny. Potoczek - cerkiew prawosawna, obecnie koci filialny p. w. w. Stanisawa bpa z XIX w. Poturzyn - park po dworski z poowy XIX wieku, cmentarz z czasw I wojny wiatowej wraz z zachowanym drzewostanem z lat dwudziestych XX wieku, nieczynny cmentarz prawosawny. Putnowice Grne - dworek Stanisawa Staszica "kaflarnia " z 1890 roku. Radecznica - koci klasztorny OO. Bernardynw p. w. w. Antoniego z XVII w. Rzeplin - koci murowany pod wezwaniem w. Jana Chrzciciela i drewniana dzwonnica z przeomu XVIII/ XIX wieku. Sitaniec - koci par. w. Bartomieja z XX w. Skierbieszw - koci parafialny p. w. Wniebowzicia NMP z XVIII - XIX w. Smory drewniana kapliczka z XIX wieku, wzniesiona zosta jako wotum hrabiny (?) za ocalenie od zarazy Stary Zamo - koci parafialny p. w. Wniebowzicia NMP z XVI - XVIII w. Strzyw - zesp paacowy z XVI wieku. Surhw - koci parafialny ufundowany w latach 1819 1823 przez Pawa i Zofi Cieszkowskich. paac klasycystyczny z lat 1813 1819 wzniesiony przez Cieszkowskich. Szczebrzeszyn koci parafialny pod wezwaniem w. Mikoaja z 1620 roku, koci pofranciszkaski funadacji Katarzyny z Ostrogskich i Tomasza Zamoyskich, synagoga z pocz. XVIII wieku, cerkiew pounicka "Uspienja" fundowana przez Grkw w 1560 roku, budynek dawnych szk szczebrzeszyskich z pocz. XIX wieku, domy drewniane i murowane z II poowy XVIII wieku i I po. XIX wieku, zlokalizowane przy ulicach: Zamojskiej, Trembackiej, Zielonej i Klasztornej XIX wieku, ratusz ("Obera") z 1830 roku. Szczepiatyn - murowana cerkiew z lat 1910 1913, drewniana dzwonnica z 1890 roku, gorzelnia z koca XIX wieku. Szewnia Dolna - cerkiew prawosawna, obecnie koci filialny p. w. Zwiastowania NMP ( XX w.). niatycze - cerkiew prawosawna, obecnie koci filialny p. w. Przemienienia Paskiego z XIX w. rednia Wie dwr z 1815 roku pobudowany przez Jana Webera de Ruttersdorfa, od roku 1865 stanowi wasno Barbary z Zapolskich Pniewskiej. Tarnawatka koci z 1890 roku, w przeszoci by cerkwi. Tarnogrd cerkiew w. Trjcy z XIX wieku, koci murowany z 1777 roku wzniesiony wg. projektu Bernarda Meretyna. Teodorwka trzy ponad stuletnie studnie o gbokoci 100 m, czerpano z nich wod do koca ubiegego stulecia za pomoc koowrotka (nieczynne). Teratyn cerkiew prawosawna z 1882 roku, w 1948 roku rekoncyliowana na koci rzymsko katolicki. Terebi cerkiew z roku 1779, w 1950 roku rekoncyliowana na koci katolicki. Tereszpol cerkiew z roku 1851, w 1919 rekoncyliowana na koci katolicki, przebudowana gruntownie w latach 1952 1959. Tomaszw Lubelski koci drewniany z 1727 roku fundacji Zdzisawa Zamoyskiego, koci z lat 1935 1949 wg. projektu in. Siennickiego z Lublina. Toplcza - cerkiew prawosawna (obecnie koci parafialny p. w. w. Izydora) z 1913 roku fundacji Paschaowa. Trzeszczany - zesp paacowo parkowy z pierwszej poowy XIX wieku, koci z lat 1913 1924 wybudowany wg. projektu Stefana Szyllera. Trzsiny - koci drewniany z 1925 roku pobudowany z rozebranej cerkwi wzniesionej w pocztkach XX wieku - krzy elazny na postumencie, upamitniajcy erygowanie parafii w 1925 znajdujcy si na placu przykocielnym, drewniana kapliczka z pocz. XIX wieku w lesie za cmentarzem parafialnym przy drodze do elebska obok rdeka (data na belce 1803 r.), jak gosi lokalna wie przez pewien czas zamieszkiwa tam pustelnik, podczas okupacji ukrywaa si kobieta ydowskiego pochodzenia, dawna leniczwka ordynacka, zaadoptowana w 1992 roku na siedzib Katolickiego Stowarzyszenia Modziey, dzwonnica drewniana na placu przykocielnym, ktra pocztkowo (po erygowaniu parafii) penia rol domu przedpogrzebowego; w roku 1947 ufundowano do niej dwa nowe dzwony. Tuczpy - myn wodny, murowany z pierwszej poowy XIX wieku. Turkowice budynek czajni (herbaciarni) z 1906 roku bdcy czci skadow b. monastyru eskiego,

koci murowany z 1870 roku, cerkiew drewniana z 1906 roku. Turobin przydrona kapliczka, renesansowy koci murowany z 1430 roku, zniszczony podczas najazdu Tatarw odbudowany zosta w 1530 roku staraniem ukasza Grki. Tworyczw - koci drewniany drewniany koci z lat 1932 1933, obecnie nie peni funkcji sakralnych. Tyszowce koci murowany z lat 1867 1870 wzniesiony wg. projektu Henryka Marconiego. Uchanie zesp paacowy z lat dwudziestych XX wieku wybudowany przez Romana Raciszewskiego. Udrycze - zesp dworski z XVIII wieku. Ulhowek najstarsza na terenie Zamojszczyzny drewniana cerkiew w ktrej znajduje si synca kiedy cudami kopia ikony Matki Boej Korczmiskiej. Ulikow - kapliczka w. Jana Nepomucena. Ulw - osady germaskich Herulw odkryte w 2002 roku. Wasylkw Wielki - koci murowany z 1897 roku. Werbkowice - zesp paacowy z XIX wieku, rzdwka z XVIII wieku, budynek dworca kolejowego z 1927 roku. Wielcza - koci parafialny p. w. w. Stanisawa bpa z XIX w. Wielkopol myn nad rzek kiewk wybudowany w 1936 roku. Wieprzw Ordynacki budynki po folwarczne Ordynacji Zamoyskiej (karczma i wozownia). Wirkowice kapliczka przydrona z XVII i XIX wieku. Zamch cerkiew murowana z 1842 roku fundacji Konstantego Zamoyskiego; od 1919 roku funkcjonuje jako koci katolicki. Zamo - ratusz zbudowany zosta w latach 1591 1622 wg. projektu Bernarda Morando, przebudowany w latach 1639 1651 wg. Projektu Jana Jaroszewicz, obiekt zlokalizowany jest w pnocnej pierzei zamojskiego rynku; zabytkowe kamieniczki przy ul. Ormiaskiej, kolegiata zaliczana do najpikniejszych obiektw architektury sakralnej w Polsce, zbudowana w latach 1592 1628, infuatka - budynek mieszkalny dziekanw zamojskich, jego portal zdobi herb pierwszego zamojskiego infuata, fundatora kocioa pw. w. Mikoaja w Szczebrzeszynie Mikoaja Kielickiego, Brama Szczerzeska zbudowana zosta w 103 roku przez Baeja Gocmana z Piczowa, arsena obecnie muzeum, gdzie zgromadzono militarne zabytki dawnego Zamocia, zbudowany zosta w 1582 roku, paac Zamoyskich - rezydencja ordynatw wzniesiona w latach 1581 1586 wg. Projektu B. Morando, w roku 2005 przed paacem odsonito pomnik twrcy Ordynacji Jana Zamoyskiego, budynek Akademii Zamojskiej wzniesiony zosta w roku 1595 wg. projektu B. Morando z inicjatywy Jana Zamoyskiego; w okresie midzywojennym przy budynku Akademii zaoono ogrd botaniczny, obecnie mieci si tutaj filia UMCS w Lublinie, Stara Brama Lubelska - jedna z pierwszych bram wzniesionych w Zamociu; gdy po bitwie pod Byczyn Jan Zamoyski wzi do niewoli ksicia Maksymiliana Habsburskiego po jego przejedzie przez bram obiekt zosta zamurowany, koci parafialny pod wezwaniem w. Katarzyny powsta w latach 1680 1686 wg. projektu J. M. Linka, zniszczony w 1806 roku przez Austriakw po odbudowie nie uzyska dawnej wietnoci, bnica jeden z pikniejszych obiektw kultury ydowskiej na Zamojszczynie, zbudowana zosta na mocy zezwolenia uzyskanego od Jana Zamoyskiego w 1588 roku, Nowa Brama Lubelska powstaa w poowie XIX wieku podczas rozbudowy twierdzy zamojskiej i umacniania fortyfikacji, Nowa Brama Lwowska powstaa w latach dwudziestych XIX wieku projektowa j Jan Pawe Lelewel, uczestnik powstania listopadowego, dawny koci franciszkaski ufundowany zosta przez Tomasza Zamoyskiego w poowie XVII wieku. W budynku mieci si obecnie kino "Stylowy", oraz Pastwowe Liceum Sztuk Plastycznych, koci pobazyliaski pod wezwaniem w. Mikoaja - pierwotnie bya to cerkiew zbudowana na mocy przywileju z 1589 roku. W roku 1700 obiekt zosta przekazany na uytek Zakonu Bazylianw; od roku 1934 stanowi wasno ksiy redemptorystw, rotunda wybudowana zostaa w latach 1825 1831 pod nadzorem generaa Malletskiego, bya jednym z najdalej wysunitych na poudnie punktw twierdzy zamojskiej, do roku 1938 obiekt peni funkcje prochowni. W latach okupacji rotunda staa si miejscem strace ludnoci Zamojszczyzny zgino tutaj przeszo osiem tysicy osb. Zaporze myn motorowy z 1930 roku, wybudowany przez Pawa Mamon. Zubowice - cerkiew prawosawna, obecnie koci parafii rzymsko katolickiej p. w. w. Michaa Archanioa (XVIII w.) Zwierzyniec barokowy koci na wyspie z XVII wieku, paac ordynatw Zamoyskich z XIX wieku, klasycystyczne zabudowania dawnego Zarzdu Ordynacji Zamoyskiej, browar z 1806 roku. wiartw - zesp dworsko paacowy z XIX wieku, spichlerz z 1842 roku. erniki - koci drewniany do budowy ktrego wykorzystano materia z rozebranej w Turkowicach cerkwi.

obz koncentracyjny w Becu Budow obozu rozpoczli Niemcy w padzierniku 1941 roku jakie panoway w obozie warunki wspomina nieyjcy ju Efraim Farber - " w Becu (...) czyny nawet przewyszay Owicim. Zwykli bra ydw do wykopania wskiego rowu i spychali czowieka do tego rowu, po czym zmuszali kadego winia eby zaatwi swoje potrzeby do tego rowu na tych zepchnitych , na gowy tych ofiar, a kto omwi wykonania tego czynu dostawa 30 batogw. I tak przez cay dzie zncano si nad tymi nieszczliwcem, a on udawi si... Trudno sobie wyobrazi te okropiestwa. Kadej niedzieli esesmani przynosili kosze starych pomidorw i marchewek - pojedynczo wrzucali to na plac, gdzie skoncentrowani byli Cyganie. Na jeden pomidor rzucao si setki Cyganw i Cyganek. Przy tym zdarzay si bjki midzy tymi, ktrzy rzucali si na te pomidory i marchewki. Cyganki rway sobie wosy z gowy, Cyganie bili si na pici, a dzieci gryzy si zbami. Krzyki unosiy si do niebios. I to Niemcom przynosio pewne zadowolenie. Ze wzgldu na ze odywianie wiksza cz szczebrzeszyskiej modziey cierpiaa na dyzenteri, a z panujcego brudu wiksza cz dostaa wierzbu." (cao wspomnie dostpna jest na stronie internetowej: www.republika.pl/horajec Pierwsze transporty przybyy 17 marca 1942 roku z getta w Lublinie i Lwowie Na terenie obozu istnia cile odizolowany od pozostaych sektor do ktrego wstp mieli tylko SS mani i stranicy. W lutym 1942 roku pobudowano 18 nowych komr gazowych o powierzchni ok. 408 m, co pozwalao jednorazowo umierci okoo 4000 osb; w latach 1942 1943 zamordowano ponad 500. 000 osb ydw, Polakw i Cyganw z czego wikszo stanowili ydzi, w tym grupa 26.000 ydw lubelskich, okoo 10. 000 ydw Izbicy, znaczna ilo ydw szczebrzeszyskich w tej liczbie nauczycielka Maka Holc. 3 czerwca 2005 roku odsonito na terenie byego obozu Muzeum Miejsca Pami; autorem projektu mauzoleum jest Andrzej Soyga. Muzeum (stan na rok 2005) odwiedzio okoo 32.000 osb, gownie z Izraela i Stanw Zjednoczonych Ameryki. Na uposaeniu staej ekspozycji muzeum znajduj si dwa oryginale elementy z dawnego wyposaenia obozu fragment instalacji gazowej, oraz tablica informacyjna. obz pracy w Bortatyczach Zaoony zosta na pocztku czerwca 1940 roku. Si robocz stanowili przywoeni tutaj z rnych miejscowoci Zamojszczyzny ydzi. Codziennie po porannym apelu Niemcy pdzili ich do odlegych o 5 6 km Ruskich Piask, gdzie przeprowadzano regulacj abuki; starzy i schorowani ydzi chodzili do pracy od odlegych o 2 kilometry od Bortatycz Biaobrzegw. Higiena w obozie bya poniej krytyki (relacjonuje M. Paluch) somy nie wolno byo zmienia, bielizny te nie wolno zmienia, wody do mycia nie byo... Ju na pocztku istnienia obozu wybucha epidemia tyfusu plamistego. W przerwie obiadowej z pooonych bliej miejscowoci ydowskie kobiety przynosiy skromny posiek winiom. Niemcy korzystajc z tej okazji gwacili mode ydowskie dziewczyny; w ywno zaopatryway winiw rwnie Judenraty z Izbicy i Zamocia. Obz funkcjonowa w latach 1940 1942, przebywao w nim 420 ydw. Po zlikwidowaniu obozu ydw wywieziono do obozu zagady w Becu. obz pracy w Gruszce Zaporskiej Istnia w latach 1940 1941, usytuowany by w obrbie zabudowa folwarcznych ziemiaskiej rodziny Bramskich. W obozie przebywao okoo 100 mczyzn pochodzenia ydowskiego, w ronym wieku, wytwarzali drewniane skrzynki na potrzeby okupanta. Obowizki kierownika peni wysiedleniec z Wielkopolski o nazwisku Paszak. Mieszka z on i crk w Radecznicy. Kierownikiem stolarni, gdzie pracowali winiowie by Stanisaw Dorosz. W roku 1941 obz przeniesiono do wsi Zastawie pod Krasnymstawem. (Stanisaw Zybaa) obz pracy w Turkowicach Zorganizowany zosta na terenie Zakadu dla Sierot Wojennych w Turkowicach. Przetrzymywano w nim ydw z Zamocia, Bigoraja, Frampola i Janowa Lubelskiego pracowali przy regulacji rzeki Huczwy. Obz funkcjonowa w okresie lato - padziernik 1940 roku. obz przejciowy w Zwierzycu Budowa obozu rozpocza si jesieni 1940 roku, pocztkowo byy to baraki przeznaczone dla pracownikw cywilnych zatrudnionych przy budowie drg. W roku 1941 Niemcy ogrodzili baraki drutem kolczastym i osadzili w nich jecw francuskich, ktrzy pracowali na stacji kolejowej, na drogach i przy budowie mostw; kilku z nich udao si uciec (trafili do oddziaw partyzanckich), ponad 20 Niemcy zapali i przenieli do wizienia w Bigoraju. Waciwy obz powsta w 1943 roku, jego organizatorem by Unterscharfhrer Artur Schtz, zwany w rodowisku zamojskim "Ne"; komendantem obozu zosta

Hauptstrumfhrer Hahn, ktry obozowe szlify zdobywa w Owicimiu. Od wiosny 1943 roku obz sta si miejscem pobytu (do czasu dalszego transportu) mieszkacw wysiedlonych i spacyfikowanych wsi z powiatu bigorajskiego, zamojskiego i czciowo tomaszowskiego. Pierwsze transporty nadeszy do Zwierzyca z chwil rozpoczcia przez Niemcw pacyfikacji Zamojszczyzny w czerwcu 1943 roku z Chopkowa, Bukownicy, Aleksandrowa i Grecka, Jzefowa, Pardyswki, Brzezin, Tarnowoli, Majdanu Kasztelaskiego, Woli Ranieckiej i Tarnogrodu. W lipcu do obozu przywieziono zatrzymanych z: urawnicy, Czarnegostoku, Kawczyna, Tereszpola, Florianki, Grecka Kocielnego. W miar postpujcej akcji pacyfikacyjno wysiedleczej do obozu przywoono mieszkacw innych wsi z terenu Zamojszczyzny. Obz zlokalizowany by przy szosie wiodcej z Bigoraja do Zamocia, zajmowa powierzchni okoo 4 ha. Historia obozu d nie doczekaa si dokadnego opracowania, istnieje w tym przedmiocie kilka drobnych publikacji, oraz wspomnienia byych winiw zebrane i opracowane przez Czesawa Suewskiego w pracy "Hitlerowski obz przejciowy w Zwierzycu" (Zwierzyniec 1993) - byli to midzy innymi z Czarnegostoku Micha yp, pochodzcy ze Szczebrzeszyna: Jan Rokosz, Janina Dzioch, Ewa Oczko, Wincenty Oczko, Jan Kalinowski, Menderski, Skuba, Wgierski, Pilip, Janina Kuryo, Janina Kapro z domu Cichosz, obz przesiedleczy w Kryniczkach By obozem tymczasowym przebywao w nim okoo 2.300 osb, ktre po dokonanej przez Niemcw selekcji przetransportowywano do obozw koncentracyjnych, bd wywoone na przymusowe roboty do Rzeszy. obz mierci w Budku Nowinach Zaoony zosta jesieni 1944 roku; wiziono w nim Polakw, onierzy Armii Krajowej, Narodowych Si Zbrojnych, Batalionw Chopskich, a nawet Ludowego Wojska Polskiego. Wielu z nich zostao zamordowanych, inni zginli od wyniszczajcej pracy w pobliskich kamienioomach. Funkcj komendanta sprawowa oficer NKWD Wadysaw (Wodzimierz) Konowaow, zgin podczas ataku polskiego podziemia na obz. "obozowe" dziecko Tak nazywano przerzuconego przez druty ze zwierzynieckiego obozu przejciowego chopca, ktrego znalaza Wanda Cebrykow. Nie znano jego nazwiska ani imienia, dlatego nazwano go od Polskiego Komitetu Opieki Spoecznej, w skrcie " Pekos" Pekosiski; o losach Bronisaw Pekosiskiego opowiada gony film Grzegorza Krlikowskiego "Przypadek Pekosiskiego", w ktrym bohater gra samego siebie obrocy Jzefowa Na takie miano zasuyli partyzanci z oddziaw Armii Krajowej: "Korsarza" (Hieronima Mica), "Wara" (Wodzimierza Hascewicza), Batalionw Chopskich: "Burzy" (Antoniego Wrbla) oraz oddziau Gwardii Ludowej dowodzonego przez legendarnego "Miszk Tatara" (Umera Achma Adamowa), ktry zgin w potyczce z Niemcami podczas obrony Jzefowa 1 czerwca 1943 roku. obyczaje urawnicy zwizane z obchodami wita Boego Narodzenia Spisane zostay na podstawie relacji mieszkanki urawnicy Agnieszki Kapo w latach siedemdziesitych XX wieku. *** Przygotowania do wiat Boego narodzenia rozpoczynay si od robienia porzdkw zarwno w obejciu gospodarskim jak i w domu. Do wysprztanej izby przynoszono som, ktra rozcielano na pododze, oraz siano kadziono je pod obrusem. W kcie stawiano "krla" (snopek zboa). Gospodynie przygotowyway zazwyczaj 12 potraw, wizao si to z obecnoci 12 osb przy stole jeli w rodzinie nie byo tyle zapraszano ssiadw, jedno nakrycie zostawiano dla spnionego gocia. Przed rozpoczciem wieczerzy wigilijnej amano si opatkiem wypowiadajc sowa: "dzielimy si tym chlebem anielskim abymy byli w Krlestwie Niebieskim". Do najbardziej znanych potraw wigilijnych naleay: gobki z kasz jaglan zwane pyzy, kutia sporzdzano j z gotowanej pszenicy z dodatkiem miodu, maku, orzechw woskich (kto pierwszy zacz je kutie rzuca yk strawy na sufit na ile rozdzielia si kawakw, tyle kop pszenicy mia gospodarz zebra w przyszym roku z pola), pczki smaone na oleju, polewka z suszonych owocw. Po wieczerzy wigilijnej dziewczta nasuchiway z ktrej strony zaszczeka pies, miao to oznacza e z tej strony przyjdzie przyszy m. Skubay te som ze strzechy jeli wycigny dwa dba somy oznaczao to, e wyjd za m, jeli jedno, dziewczyna, ktra je wycigna miaa pozosta stara pann. W

drugi dzie wit modzie i dzieci chodzili po koldzie (po "poazie") piewali pastoraki. Wieczorem chodzono z szopk; przed wejciem do domu koldnicy mwili: "panie gospodarzu kacie dom rozwesela, nie kacie dugo sta, bo bdziemy strzechy rwa". Ochnowski Bazyli Zakonnik w Zgromadzeniu OO. Bernardynw w Radecznicy; na placwk przyby w 1667, gdzie przebywa 54 lata - do roku 1721. W dziejach klasztoru zapisa si jako "sawny kwestarz i opiekun biednych"; jego zwoki spoczywaj w podziemiach radecznickiego klasztoru. Ochotnicza Stra Poarna w Szczebrzeszynie Powstaa w roku 1908, w roku 1929 prezesem oddziau by Malinowski stan liczebny wynosi 24 czonkw staych i 25 wspierajcych. W okresie okupacji motopompa szczebrzeszyskich straakw przechowywana bya w zabudowaniach klasztornych w Radecznicy, gdzie spona podczas poaru w lipcu 1944 roku. Po wyzwoleniu siedziba Stray znajdowaa si na terenie Szkoy Zawodowej, "co miao duy wpyw na komplikacje i utrudnienia w pracy, szczeglnie, gdy bya potrzeba niesienia pomocy. Miao to rwnie swoje dobre strony. Starsi uczniowie (penoletni) byli straakami, ktrzy w kadej chwili stanowili obsad wozu bojowego Stray" (Bogusaw Garbacik) ochronka dla szczebrzeszyskich dzieci Prawdopodobnie zaistniaa utworzona prze wadze miejskie Szczebrzeszyna w roku 1890, z tego okresu pochodzi wzmianka o tym, e Rada Opiekucza powiatu zamojskiego dysponowaa kwot 4.819 rubli przeznaczonych na "urzdzenie ochrony dla dzieci". oddzia im. Kirowa Dowodzony przez starszego lejtnanta Michaia Nadielina przyby na Lubelszczyzn pod koniec marca 1944 roku; chrzest bojowy oddziau nastpi podczas walk w powiecie zamojskim i krasnostawskim. Liczy okoo 70 dobrze uzbrojonych ludzi, wsppracowa cile z Armi Ludow oddzia im. M. Szczorsa Dowodzony przez Wasyla Woodina ps. "Woodia", bra udzia w wielu bojowych dziaaniach na terenie Zamojszczyzny: wykolei pocig towarowy na linii Krasnobrd Zamo (27 marca 1943 roku), zaatakowa kolumn samochodw andarmerii niemieckiej jadcej z Bigoraja do Tereszpola i udaremni karn ekspedycj (28 marca 1943 roku), stoczy potyczk z Niemcami pod Obrocz ( 24 kwietnia 1943 roku), zniszczy urzdzenia kolejowe stacji Klemensw (2 maja 1943 roku). oddzia "Podkowy" Powsta w kocu maja 1943 roku, staa baz oddziau byy lasy zwierzynieckie. Wikszo jego czonkw to mieszkacy Zwierzyca, Szczebrzeszyna, Radecznicy, Zamocia i okolicznych wsi. W lipcu 1943 roku "Podkowiacy" podczas akcji wysiedleczo pacyfikacyjnej bronili pnocno wschodniej czci powiatu zamojskiego, tzw. "trzeciego odcinka". Poza walk z okupantem brali czynny udzia w zwalczaniu band rabunkowych, m. in bandy Szpugi znanej w terenie jako "Spuaki" - ludzie ci ukrywali si w lasie "Cetnar k/ Kawczynka. Gdy w 1944 roku Niemcy podpalili Czarnystok, partyzanci z oddziau 'Podkowy" uratowali ma dziewczynk crk Franciszki Maysz - zgubia si pord oglnego zamieszania w czarnostockim lesie. Dowdc oddziau by Tadeusz Kuncewicz - "Podkowa". Na stae oddzia stacjonowa w "topoleckich doach"; istnia w okresie maj 1943 lipiec 1944, najwysza liczebno oddziau wynosia 160 osb. Przez oddzia przewino si okoo 220 ludzi, zgino 25 26 osb. Podczas akcji "Burza" (lipiec 1944) oddzia zosta wzmocniony do 250 osb i zgrupowany w rejonie Radecznicy. Dwaj ludzie z tego oddziau jak poda dr Klukowski pobili go i okradli ich postpowanie tumaczy sobie upadkiem moralnoci wrd ludzi obcionych codziennym okupacyjnym stresem. Po rozbrojeniu oddziau 30 sierpnia 1944 roku "Podkowa" pozosta w konspiracji. Jego onierze w 1945 roku uwolnili z wizienia w Janowie Lubelskim grup kobiet uczestniczek powstania warszawskiego wywiezionych na Lubelszczyzn (relacja ks. Wacawa Ponki z Radecznicy). Przy kocu lipca 1945 roku wraz z kilkoma kolegami z oddziau pochodzcymi ze Szczebrzeszyna dosta si do amerykaskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Postanowili sobie za cel dotrze na tereny Czechosowacji, co doprowadzio do zatargu ze stranikami czeskimi z rk "Podkowiakw" zgin komendant wojenny jednego z czechosowackich miast i jego szofer. "Podkowa"

przez dwa lata wiziony by w Pradze, po czym przekazany w rce polskich wadz bezpieczestwa otrzyma wyrok 10 lat pozbawienia wolnoci; wolno uzyska w czerwcu 1955 roku. Zmar w 1991 roku. Za dziaalno w ruchu oporu odznaczony zosta Krzyem Virtuti Militari V klasy, Krzyem Walecznych i Krzyem Partyzanckim. Oddzia Stowarzyszenia Kupcw Polskich Powsta w Szczebrzeszynie w lutym 1942 z inicjatywy Andrzeja Banacha penomocnika Stowarzyszenia Kupcw Polskich na powiat bigorajski (w tym okresie Szczebrzeszyn administracyjnie przynalea do tego powiatu). W skad Zarzdu weszli: Andrzej Banach prezes, F. Materna vice prezes, P. Galant sekretarz,W. Bryowski skarbnik, J. Firmanty czonek zarzdu. Oddzia skupia 80 szczebrzeszyskich placwek handlowych i rzemielniczych; czonkiem Stowarzyszenia bya m. in Kazimiera z Kapciw Rzepecka. Odezwa Ukazaa si w Szczebrzeszynie 6 maja 1852 roku (w miecie obchodzono wtedy uroczysto imienin nastpcy tronu - Aleksandra II) pod nazw "Manifest". Tekst umieszczono na drzwiach domu Mordki Szpera i Lejzora Lama. Na tre "manifestu" skaday si hasa wzywajce do oswobodzenia z narzuconej przez cara niewoli "Bracia Polacy... jednomylnie wzywajcie na plac boju cesarza rosyjskiego, byle wam zwrci Ojczyzn, ziemi, ktrej potomstwem jestecie...". Po przeprowadzeniu dochodzenia przez kpt. Berchmana okazao si, e jej autorem by Ksawery Rolle, syn geometry ordynackiego, absolwent szczebrzeszyskiego gimnazjum. Za swj czyn zesany zosta na 15 lat cikich robt do Irkucka. Odezwa ukowskiego Major Antoni ukowski, oficer wojsk Krlestwa Polskiego, uczestnik kampanii napoleoskiej przyby do Szczebrzeszyna 9 grudnia 1830 roku celem zwerbowania Szczebrzeszynian do walki narodowowyzwoleczej - "Rodacy! Ojczyzna nasza czeka na pomoc..." nawoywa w wystosowanej do mieszkacw miasta odezwie. Jego poczynania nie przyniosy wikszego efektu. Werbunek ochotnikw odby si 14 grudnia zgosio si zaledwie kilka osb. "odnowiony" statut cechowy Dokument normujcy podstawy organizacyjne cechu bigorajskich sitarzy nadany przez Konstancj Mari Szczuczyn, starociank wwolnick, dziedziczk Bigoraja. Zredagowany i spisany zosta w Kurowie dnia 20 czerwca 1730 roku; nazwa "odnowiony" wzia si std, i by to kolejny ze statutw nadanych bigorajskim sitarzom. "Odpowied na punkta wzgldem wydobycia wocian polskich z rzdzonego nimi stanu" Rkopis autorstwa Joachima Owidzkiego, siostrzeca Jzefa Wybickiego, zarzdcy dbr Ordynacji Zamoyskiej, ktry wypowiedzia si odnonie prby reform przeprowadzonej przez Zamoyskich w ich posiadociach. Druk przechowywany jest w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.

Ogniska Nauczycieli Szk Powszechnych Organizowane byy w okresie midzywojennym przy szkoach zlokalizowanych w obrbie danej gminy; m. in. z roku szkolnego 1917/1918 pochodzi informacja o istnieniu takiej organizacji na terenie gminy Radecznica. Zrzeszeni w Ognisku... nauczyciele organizowali: lekcje praktyczne, wygaszali referaty- tak lekcj praktyczn zorganizowaa w roku szkolnym 1917/1918 w szkole ludowej w Czarnymstoku Paulina Trytkwna. ogrd botaniczny Zaoony zosta staraniem dr Jana Zienkowskiego w 1828 roku przy Szkole Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie, celem " pokazania uczniom zmysw natury i waciwoci kadej roliny, jej przeznaczenia uytecznego, lub szkodliwego... yczy jednak potrzeba, aby cz tego ogrodu drzewami owocowemi zasadzon bya, aby uczniowie mieli sposobno nauczy si szczepi i pielgnowa tego rodzaju roliny "- powiedzia podczas otwarcia obiektu Jan Zienkowski. Ogrd zlokalizowany by nieopodal gmachu szkolnego; w roku zaoenia zasadzono w nim 1500 plant.

Okoski Jan Ch. Kierownik artystyczny Towarzystwa Dramatycznego, ktre w 1841 roku przyjechao do Hrubieszowa; na repertuar zespou skaday si sztuki polskich autorw , m. in. J. Korzeniowskiego i S. Bogusawskiego. Ponowny przyjazd zespou mia miejsce w roku 1873 hrubieszowianie obejrzeli wwczas "Zemst", "Pana Jowialskiego" A. Fredry, "Majstra i czeladnika" J. Korzeniowskiego, "Bia kameli" A. Dumasa (syna), oraz komedie Anczyca i Bauckiego. okopisko luterskie Cmentarz zlokalizowany przy kociele w. Leonarda w Szczebrzeszynie (rdowo koci zlokalizowano na lata 1624 1630 pisa o nim Mikoaj Stworzyski w "Opisaniu historyczno statystycznym dbr Ordynacji Zamoyskiej w 1843 roku"). W okresie pniejszym rok ekonomiczny 1852/1853 w Exakcionarzach Danin Inwentarskich (AOZ, APL) wymieniane s Ogrody Okopiska mieszka tutaj m. in Stefan Smoter, ktry za uytkowanie gruntu opaca czynsz w wysokoci 1 zotego i 18 groszy. "okrg" Duy plac przed budynkiem Szk im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie, zlokalizowany porodku czterech oficyn, otoczony niskimi kamiennymi supami, zczonymi sztachetkami, obsadzony topolami. Na tym placu w kade rekreacje (dni wolne od nauki) zbierali si wszyscy uczniowie, czsto take profesorowie na wspln zabaw.Gdy w 1830 roku wybucho powstanie listopadowe prof. Franciszek Kowalski "zwoa natychmiast wszystkich uczniw na okrg, do ktrych gorco przemwi i wszystkich zdolnych do noszenia broni zabra ze sob i wyruszy na pola bitew". okupacyjna prasa Zamojszczyzny Tytuy prasy konspiracyjnej z terenu Zamojszczyzny znane s z opracowa Ireneusza Cabana i Zygmunta Makowskiego (I. Caban. Z. Makowski. Zwizek Walki Zbrojnej i Armii Krajowej w Okrgu Lublin. cz I Zarys monograficzny 1939 - 1944; cz. II Dokumenty. Lublin 1971.) "Echa Lene " pismo Oddziaw Dywersji Bojowej (ODB), a nastpnie zgrupowania OP9. Zaczo ukazywa si przy kocu kwietnia 1943. Pierwszy nr pisma zredagowali Stanisaw Prus ps. "Adam" i Wacaw Wnukowski, ps."Kabel", a nastpnie czonkowie Patroli Prasowych Sprawozdawcw Wojennych. Ostani numer pisma ukaza si pod koniec czerwca 1944 roku. Ogem wydano 9 numerw; redaktorem pisma by dr Zygmunt Klukowski. "Przegld Polityczny" pismo redagowane przez AK, na jego tre skaday si przegldy aktualnych wydarze politycznych w kraju i na wiecie. Egzemplarz "Przegldu. Politycznego" za miesic kwiecie 1944 wydany zosta w nakadzie 75 egzemplarzy z przeznaczeniem dla oddziaw obwodu Zamo. "Wiadomoci Polskie" organ Zwizku Wali Zbrojnej obwodu Zamo, ukazywa si od kwietnia 1940 roku do lutego 1941 roku; redaktorem by Tadeusz Gumiski, powiela Lionel Maliszewski. Na tre pisma skaday si: artykuy wstpne, wiadomoci z kraju i ze wiata, wiadomoci z terenu. Pismo kolportowano na terenie powiatu i miasta Zamo. "Wiadomoci Krajowe OL (oddziaw lenych)" pismo zgrupowania OP9 na Zamojszczynie; ukazywao si od marca 1944 roku do maja 1945; po 20 maja przerwano cykl wydawniczy. Za okres 13 - 31 marca 1944 wydano 5 numerw w nakadzie po 10 egzemplarzy o objtoci od 2 - 4 stron. Na tre pisma skaday si: nasuchy radiowe, przedruki z prasy podziemnej; w rubryce Nakazy chwili ogaszali swoje artykuy czonkowie Patroli Prasowych Sprawozdawcw Wojennych. W zbiorach Zygmunta Klukowskiego zachowa si numer za okres od 10 - 15 maja - zawiera tylko nasuchy radiowe. Olanicki (...) Mieszkaniec Podborcza, przed I wojn wiatow pobudowa we wsi wiatrak, przemielajc zboe zapewnia utrzymanie sobie i caej rodzinie. Obiekt funkcjonowa do roku 1942 gdy zi Olanickiego, Misiuta (z pochodzenia by Ukraicem) wyjecha z rodzin w tomaszowskie, wiatrak podpalony przez dwch

nastolatkw spon doszcztnie. Poza mieleniem zboa Olanicki by znany w Podborczu jako znachor "syn na okolice jako lekarz jasnowidz i gularz" jego jasnowidzenie (co odnotowa autor pozostajcej w rkopisie "Kroniki wsi Podborcze" Stanisaw Ferenc) polegao na tym, i siedzia w przylegajcej do izby komrce i podsuchiwa jak ona wypytywaa chorych o ich dolegliwoci. W odpowiednim momencie wchodzi do mieszkania stawiajc waciw diagnoz... Olech Wojciech , ks. Urodzony w Gorajcu, doktor filozofii chrzecijaskiej, praat koronny papiea Jana XXIII, scholastyk kapituy katedralnej, kanclerz Kurii Biskupiej w Lublinie, wizie obozw koncentracyjnych w Oranienburgu i Dachau. y w latach 8.04.1905 - 1.11.1977, pochowany jest na cmentarzu w Gorajcu. Ks. Olech okaza rwnie du pomoc ks. Czesawowi Bartnikowi, gdy ten zbiera materiay do pracy "Mistyka wsi" *** Ks. Wojciech Olech aresztowany zosta na pocztku 1940 roku , lub u schyku 1939, bowiem ks. Marcin Bardel z Krasnobrodu w swoich wspomnieniach " Krasnobrodu przez obozy i obczyzny do rodzinnych stron" (Lublin 1994) napisa: "ks. W. Olech urodzony w Gorajcu 1905 roku. W Sachsenhausen znalaz si 4 stycznia 1940 roku, do Dachau zosta przywieziony 14 grudnia 1940 roku, numer obozowy 22411, uwolniony zosta 29 kwietnia 1945 roku, gdy Amerykanie wyzwolili obz. 30 kwietnia 1945 roku znajdujcy si w wyzwolonym obozie ksia zwoali zebranie ksiy diecezji lubelskiej - jej przedstawicielem wybrano ks. Olecha". Z kolei ks. Dr Zdzisaw Golinski w unikalnej dzi pracy "Biskupi i kapani Lubelszczyzny w szponach gestapo 1939 - 1945" (Lublin 1946) nadmienia, e "w Dachau ocala ks. Olech". Na stronie 21 w przypisie 1 napisa: "Ks. Olech potrafi odebra przesane mu w paczce ywnociowej "Zagadnienia spoeczne" ks. Szymaskiego. Polegao to na odebraniu szeregu przesyek przed kontrol SS - mana, a w jednej z nich znalaza si ksika." O pooeniu ksiy polskich w obozie koncentracyjnym w Dachau znajduj si informacje/wspomnienia publikowane na amach Tygodnika Powszechnego z 1946 roku. Zawieraj oglne dane bez wymieniania nazwisk; poniewa ks. Olech przebywa w obozie razem z nimi opis panujcych warunkw i sposb traktowania winiw ycz take jego osoby. W numerze 5 Tygodnika z dnia 22 kwietnia ks. Konstanty Michalski w obszernej relacji "Co trzymao w obozie" pisze: "Utkwia gboko w pamici ksiy wigilia, jak spdzili w Dachau w roku 1940. W wieczr wigilijny przyszli do nich gromadnie komunici by si wypowiedzie i posucha ksiych odpowiedzi. Zrobio si w bloku ciepo. Otworzyy si dusze i serca, przemwiy szczere przekonania..." Nieznany z imienia i nazwiska ksidz, ktry swoje wspomnienia "Chrystus - krl w Dachau" (Tygodnik z dnia 28 padziernika 1946 roku, nr 32) podpisa L. B tak opisuje pobyt w obozie: "nadszed grudzie 1940 roku, ksiy ze wszystkich obozw zwieziono do Dachau, w liczbie ok. 1200 zajli 3 bloki. Niemcy urzdzili kaplice. Czy wierzy oczom? Esesmani przychodzili kontrolowa kaplic, nazwali j "Schweinstahl" ("chlew") i zachowywali si jakby t nazw traktowali dosownie. Jesieni 1941 i 1942 roku w obozie panowa gd, ksiom polskim, ktrzy musieli pracowa tak, jak inni winiowie odebrano drugie niadanie. Oprcz godu drczya nas praca. 14 godzin dziennie z maymi tylko przerwami na posiek, drczyy nas szykany z lada powodu, bicie - czsto do krwi, choroby..." "opiekun" Ta nazwa przylgna podczas okupacji do Zygmunta Klukowskiego, z tej racji, e Doktor opiekowa si, na ile pozwalaa okupacyjna rzeczywisto miejscowymi partyzantami, oraz ludnoci ydowsk z terenu Szczebrzeszyna mwiono o nim: "opiekun miejscowej ludnoci ydowskiej Opis prawosawnego klasztoru w Radecznicy wg. Pamiatnoj Kniki Ljublinskoj Guberni. Ljublin 1903 s. 126 136 (przekad z jz. rosyjskiego Regina Smoter Grzeszkiewicz) Wie Radecznica znajduje si w poudniowo zachodniej czci powiatu zamojskiego, w odlegoci 32 wiorst (34,14 km) od miasta Zamocia i 66 wiorst (70,41 km) od Lublina. Radecznica to jedno z pikniejszych miejsc Lubelskiej Guberni. Pooona jest amfiteatralnie na zboczu odnogi acucha Gr Karpackich i gsto pokryta ogrodami malutkie domki wieniakw ledwie wida w gstwinie drzew. Przed wiosk znajduje si rozlega rwnina z niewielkimi polami i widocznymi na linii horyzontu wioskami, ktry to obszar w rozcigoci okoo trzech wiorst (1 wiorsta = 1,0668km) malowniczo wyglda Na wierzchoku zbocza, nad sam wiosk zlokalizowany jest prawosawny klasztor eski. On take cay tonie w zieleni, otoczony ogrodami. Bezporednio do klasztoru przylega wspaniay zagajnik ze starymi

bukami i drzewami lipowymi. Po zboczu wzgrza zagajnik opuszcza si do samej wioski. Z klasztornych celi roztacza si przepikny widok na rozlegy horyzont Klasztor widoczny jest w dalekiej odlegoci od Zamocia; patrzc z drogi wiodcej z Zamocia wydaje si wisie w powietrzu. Trudno znale bardziej odpowiednie miejsce dla ludzi dcych do dojrzaego samodzielnego ycia i nieustannie kierujcych swoje myli do gry (ku Bogu). Z wioski do klasztoru prowadz dwa wejcia: jedno kryte, dugoci 100 sni (190 m) po stopniach bezporednio do gwnego wejcia do cerkwi, a drugie od strony stawu przez zagajnik do gry po zboczu wzniesienia. Tutaj przy samym wejciu do zagajnika mieszkacy wsi Radecznica wznieli pomnik Imperatorowi Aleksandrowi II w dowd wdzicznoci za uwolnienie ich od paszczyzny w 1864 roku. Pomnik ma wygld obelisku z krzyem na wierzchu. Z jednej strony pomnika, od strony wejcia do zagajnika znajduje si niewielka paskorzeba witego Aleksandra Newskiego modlcego si przy pomniku. Porodku stawu utworzonego ze rde, na palach zbudowano drewnian kaplic pod wezwaniem yciodajnego rda Matki Boej. Do kaplicy prowadzi drewniany pomost. W zagajniku znajduje si jeszcze sze kaplic, wrd ktrych jedna jest drewniana. W kaplicach umieszczone s mae otarze i w uroczyste dni w nich odbywaj si naboestwa. Do 1869 roku klasztor nalea do katolickiego duchowiestwa. Za udzia zakonnikw w politycznej propagandzie, oraz za zuchwao zakonnikw w 1869 roku klasztor zosta zamknity. Zakonnicy opuszczajc go zburzyli otarze, zdjli obrazy, powybijali szyby w oknach, uszkodzili piece i w ogle zostawili klasztor w takim stanie, e na jego odnowienie potrzeba byoby kilkanacie tysicy rubli. Klasztor pocztkowo zosta przekazany duchowym unickim, pniej prawosawnemu duchowiestwu wieckiemu. Ci przystpili do remontu kocioa zaadoptowanego na cerkiew. Remont zakoczono w roku 1880 i koci/cerkiew zosta uroczycie powicony przez wielebnego Modesta, byego wikariusza chemsko warszawskiej diecezji. Na powiceniu cerkwi zebrao si duo prostego ludu i inteligencji. W zwizku z tym ustanowiono dni uroczystych modlitw/uwielbiania w klasztorze. Mieszkacy pooonych w pobliu Radecznicy wsi, przyzwyczajeni oglda klasztor, wraz z przejciem tego obiektu przez duchowiestwo wieckie odczuwali jego brak. Dlatego postanowiono zaoy w Radecznicy prawosawny klasztor z podporzdkowaniem go wikariuszowi chemsko warszawskiej diecezji. Klasztor zosta otwarty w 1882 roku postanowiono odprawia (z tej okazji) jednodniowe naboestwa w dniach 1 i 10 czerwca w dzie w. Antoniego Peczerskiego. Od tego czasu Radecznica zaczyna zyskiwa dla prawosawnych takie znaczenie, jakie wczeniej miaa dla ludnoci katolickiej. Prawosawni zakonnicy dokadali wszelkich stara, aby doprowadzi klasztor w miar moliwoci do poprzedniego stanu i nie szczdzili ani swego wysiku, ani skpych rodkw, ktre wygospodarowano ze skarbu pastwa (Imperium Rosyjskiego?) na ich utrzymanie. Penicy obowizki przeoonego klasztoru ojciec zakonny Innocenty bdc obeznanym z robotami ciesielskimi (ze stolark)wasnorcznie wykona ikonostas, oraz przeprowadzi inne prace w kaplicach. On take oczyci napeniony muem klasztorny staw i zrobi zapor. Drugi przeoony, ojciec zakonny Antoni, bdc obeznany ze sztuk malarsk przyozdobi przyklasztorn cerkiew i znajdujce si przy niej kaplice ikonami swego autorstwa. Ojciec zakonny Christofor posiadajcy dobre (miujce) serce wszystkim szczerze zarzdza. Pochowany jest w pobliu klasztoru, a pami o nim czcz nie tylko prawosawni, ale i katolicy. Prawosawni zakonnicy zrobili duo dobrego dla pod dwignicia religijnego znaczenia Radecznicy. W 1899 roku radecznicki klasztor zosta przemianowany na klasztor eski. Z leniskiego klasztoru przywieziono kilka sistr, ktre zoyy ju lubu wieczyste, oraz kilka nowicjuszek. Zarzdzanie klasztorem powierzono mniszce Afanasji. Nie miny dwa lata od zaoenia eskiego klasztoru, jak w obrbie jego zabudowa powsta nowy, pikny budynek szkoa schronisko; w tym samym budynku urzdzono rwnie aptek lecznice. By dzieci przebywajce w szkole schronisku mogy uczestniczy w subie cerkiewnej zadbano o ocieplenie cerkwi. Szkoa, wysoki, jasny budynek zbudowany zosta z drewna. Mieszcz si w nim sale lekcyjne, dziecice sypialnie, stowka, oraz, jak powiedziano wczenie apteka lecznica. W schronisku znajduje opiek do 100 dzieci w wieku od 3 14 lat, s to przewanie dziewczynki. Jest take kilku maych chopcw, ktrzy trafili tutaj na skutek szczeglnych okolicznoci, jako zupene sieroty. Zakonnice nie odmawiaj przyjcia nikomu, kto zastuka do ich drzwi. Niektrzy wieniacy oddaj swoje dzieci do klasztoru po to, by otrzymay chrzecijaskie wychowanie w duchu Prawosawnego Kocioa. Klasztor zyska ju dobr opini w oczach okolicznych wocian; znany jest okolicznej ludnoci na tyle, e posyaj do niego swoje dzieci miejscowi katolicy. Do pocztku biecego roku (1903) przyklasztorna szkoa bya jednoklasowa. Teraz jest dwuklasowa. Zajcia w szkole odbywaj si wedug programu zatwierdzonego przez Synod wity i rozpoczynaj si o godzinie 8.30 rano. W szkole s cztery nauczycielki. Przeoona klasztoru, matka Afanasja nie patrzc na swoje rozliczne zajcia zwizane z kierowaniem klasztorem, codziennie powica

na nauczanie w szkole kilka godzin. Dzieci wykazuj znaczne postpy we wszystkich przedmiotach objtych programem nauczania. Piknie prowadzone s w szkole zajcia rkodzielnicze, jak szycie, haftowanie i robienie na drutach. Na szczegln uwag zasuguje w szkole piew. Na szko schronisko wydatkowane s znaczne sumy, przekraczajce skromne rodki finansowe klasztoru. O wydatkach mona wyrobi sobie pojcie po tym, e tylko na rok zuywa si okoo 1000 pudw mki (1 pud = 16,38 kg); w skali roku daje to jednodniowy wypiek ponad 30 bochenkw chleba. Due sumy przeznaczane s take na mleko dla dzieci. Zdarzao si zimow por, e siostry same cierpiay niedostatek, ale dzieci nie ponosiy w niczym uszczerbku. I rzeczywicie dzieci wygldaj piknie czyste, zadbane, z rowymi buziami, wesoe, zdrowe. Zakonnice zabiegaj nie tylko o to aby je nakarmi i naucza, ale rwnie adnie ubra. Dziewczynki ubieraj si z maoruska nosz wyszywane koszule i bkitne sukienki na ramiczkach. Po wygldzie koszul mona odrni uczennice rnych klas: im klasa wysza, tym wiksza ilo haftw. Dzieci same wyszywaj/haftuj. We wsplnych sypialniach dla kadej dziewczynki znajduje si oddzielne ko, mae dzieci pi na eczkach z porczami. Z uwagi na ciasnot w pomieszczeniach i nieoczekiwany napyw dzieci porodku jednej z sypialni zmontowano dodatkowe eczka z porczami. Latem do szkoy uczszcza okoo 115 uczennic, wliczajc w to przychodzce z wiosek. Cerkiew odwiedzaj dzieci tylko podczas dni witecznych i niedziel. Katolicy nie przychodz do cerkwi i nie ucz si Praw Boych. Apteka lecznica urzdzona jest przy klasztorze waciwie dla potrzeb zakonu. Liczba mieszkacw klasztoru siga 200 osb, z ktrych wikszo to dzieci prawie codziennie potrzebujce matczynej opieki. Ale okoliczna ludno wie, ze siostry nikogo nie pozostawiaj bez pomocy, w razie potrzeby natychmiast udaj si do przyklasztornej apteki. Przy czym zwracaj si tutaj [o pomoc] nie tylko okoliczni mieszkacy; zdarza si, e chorych przywozi si do klasztoru z odlegoci okoo 100 wiorst. Aptek prowadzi jedna z sistr nowicjuszek; ona wydaje lekarstwa, udziela fachowych porad. Niekiedy trudno jest zatrzyma chorych w klasztorze, z uwagi na ciasnot w pomieszczeniach siostry zmuszone s odstpowa swoje miejsce do spania. W krtkim okresie swojego istnienia zakon poczyni wicej ni w stopniu dostatecznym stara na rzecz owiaty i dobroczynnoci. Ale mona powiedzie, ze jego dziaalno jest dopiero w zarodku. Obok klasztoru le kupy piasku, kamieni. Przystpujc do budowy oddzielnego budynku dla dwuklasowej szkoy, gdzie bd przygotowywane uczennice do cerkiewno parafialnych szk postanowiono w niedalekiej przyszoci zbudowa lecznice, tak jak maja siostry dla przyjezdnych. Bierze si pod uwag i inne zadania, ktre nie mog by zrealizowane z braku rodkw. Klasztornie posiada adnych rodkw, nawet drwa na opa s kupowane. Drzew ze swojego zagajnika [siostry] nie mog wykorzystywa, dlatego, e jest on niewielki, i jeeli by dokonywa w nim wyrbu za 2 3 lata doszoby do cakowitego wytrzebienia; z tej przyczyny wprowadzono zakaz, tym bardziej, e znajduj si w nim odwiedzane przez ludno kaplice. Nawet z trawy z tego zagajnika klasztor nie moe korzysta, gdy w witeczne dni pielgrzymi zatrzymuj si tutaj ze swoimi wozami /furmankami, ktrymi w dniu wita kocielnego zapenia si cay zagajnik.. wiadomo, e w takiej sytuacji zbir trawy jest niemoliwy. *** wito w kocielne w radecznickim klasztorze odbywa si 10 czerwca, w dzie imienin w. Antoniego Peczerskiego. Ale okoliczna ludno przywyka wedug dawnego zwyczaju odwiedza wityni 1 czerwca w dzie imienin Antoniego Padewskiego, zaistniaa wobec tego konieczno uzgodnienia z wadzami diecezjalnymi odnonie ustalenia jednego witecznego dnia jakim obrano (w 1822 roku) dzie 1 czerwca. W roku biecym (1903) nasz kalendarz opni si w stosunku do zachodniego jeszcze o jeden dzie, i dzie w. Antoniego Padewskiego wypada wedug naszego kalendarza na 31 maja. Dlatego, aby w nadchodzcym czasie uwici ten dzie zgodnie z punktem widzenia kocioa prawosawnego wadze diecezjalne uznay za nieodzowne ustali nowy dzie witeczny na dzie 31 maja corocznie. W przeddzie wita 31 maja cay dzie pada deszcz. Zaistniao podejrzenie, e deszcz utrudni pielgrzymom przybycie do Radecznicy na uroczysto otwarcia wityni. Jednake koo poudnia caa Radecznica bya ju przepeniona ludmi. Prywatne domy byy zajte przez pielgrzymujca inteligencj. Wieniacy z odlegych miejscowoci zastawili przyklasztorny zagajnik wozami. Plac przyklasztorny i jedyna radecznicka ulica przepenione byy czarnymi sukmanami, kolorowymi sukienkami i czapkami z pomponami (?). Wszdzie sycha byo rusk, maorusk (maorusisk) i polsk mow. O godzinie 2 po poudniu przyby z Chema przewielebny german, biskup lubelski. Powitany przy krytym wejciu na teren klasztoru przez spoeczno sistr na czele z matk przeoon Afanasj, przewielebny german uda si do cerkwi i tutaj odprawi krtkie naboestwo. Po naboestwie jego przewielebno udzieli bogosawiestwa zebranym. . Kady pielgrzym pragn otrzyma bogosawiestwo arcypasterza i by knitym jego doni.

Nie patrzc na zmczenie po uciliwej podry, bogosawi ludzi ponad godzin. Po czy uda si do klasztoru. O godzinie 6 wieczorem przyby do Radecznicy gubernator, tajny radca W.F Tchrzewskij z braku miejsca w klasztorze zatrzyma si w prywatnym domu. Otrzymawszy arcypasterskie bogosawiestwo ludno rozesza si po Radecznicy i przyklasztorny zagajnik zaczto przygotowywa na uroczystoci majce si odby nastpnego dnia. Przybyli z pobliskich parafii duchowni spowiadali wiernych w cerkwi i kaplicach. Msza 31 maja rozpocza si o godzinie 9.30 rano. Usugiwa przewielebny Gieman. Przepiknie piewa zakonny chr. Obszerna klasztorna cerkiew bya przepeniona ludmi, tak, ze nie byo moliwoci dojcia do do przodu. W cerkwi obecni byli gubernator, i inni wysi urzdnicy. Po zakoczeniu liturgii przewielebny german wyszed z otarza na podwyszenie przed ikonostasem i ogosi rozporzdzenie witego Synodu o przemianowaniu radecznickiej eskiej spoecznoci w zakon i mianowaniu matki Afanasji przeorysz. Wrczajc tej ostatniej pastersk lask (?) jego przewielebno zwrci si do niej z mow, w ktrej poleci traktowa t lask jako symbol swojej wadzy i uprawnie, po to, by chroni duchowe stado od duchowych wilkw i zbjcw. Serdeczne sowo przewielebnego wzruszyo matk przeorysz i pozostae osoby. Po zakoczeniu uwielbiania rozpocza si procesja z cerkwi do przyklasztornego stawu. Tutaj odbya si modlitwa z powiceniem wody. Na brzegu stawu stao mnstwo ludzi. Wieniacy powicon wod obmywali sobie twarze i chore miejsca, napeniali ni swoje dzbany i butelki aby zachowa i zanie do domu. Od stawu procesja z udziaem wszystkich ludzi skierowaa si w stron klasztoru przez zagajnik. Tutaj odbyo si powicenie wod obeliski Imperatora, powicona zostaa take kada kapliczka. O godzinie 2 po poudniu przewielebny german , biskup lubelski i gubernator odwiedzili przyklasztorn szko schronisko. Najwysi gocie dokadnie obejrzeli sale lekcyjne, odwiedzili stowk, suchali piewu dzieci i wyrazili zadowolenie z powodu zadbanych pomieszcze, dobrego wygldu i osigni dzieci. 31 maja zebrali si katolicy pamitajc, e uroczystoci zwizane z dniem w. Antoniego Padewskiego wedug starego zapisu odbyway si 1 czerwca.. Wikszo pozostaych pielgrzymw zebraa si 1 czerwca. Tak, jak 31 maja cay przyklasztorny zagajnik zapeniony by wozami/furmankami. Przy krytym wejciu na teren klasztoru ustawione byy podwyszenia (stragany?) do sprzeday obrazw katolickich, dewocjonalii, dziecicych zabawek. Na ulicy i w zagajniku dymiy samowary. Dzie 1 czerwca przebiega podobnie jak 31 maj. Liturgi sprawowa przewielebny german w obecnoci gubernatora i innych przedstawicieli wadzy . Cerkiew bya przepeniona ludmi. Po zakoczeniu uwielbiania odbya si procesja do przyklasztornego stawu, gdzie miaa miejsce modlitwa z bogosawiestwem. Std procesja wrcia do cerkwi przez zagajnik i przewielebny german powici pomnik/obelisk Imperatora Aleksandra, oraz pokropi wicon wod kapliczki. Procesja zakoczya si powiceniem kamienia wgielnego pod budow dwuklasowej szkoy. Modlitw poprowadzi i aktu powicenia dokona przewielebny German w obecnoci gubernatora, wadz naczelnych i mnstwa ludzi. Jako szczeglne odrnienie dnia 31 maja od 1 czerwca naley wskaza przesanie przedstawicieli zamojskiej cerkwi pod wezwaniem w. Mikoaja Ojcw Biekarewicza i Timofieja Tracza (ze Szczebrzeszyna). Ojciec Biekarewicz przemawia w cerkwi, O. Timofiej Tracz nad stawem. Ich kazania przekazane prostym jzykiem i dostosowane do warunkw wociaskiego ycia wywary na suchaczach silne wraenie. Wielu pakao. Co si tyczy kazania na brzegu stawu to swoj nawizywao do pocztkw chrzecijastwa. O godzinie 5 wieczorem wyjecha z Radecznicy gubernator. Przewielebny German pozosta aby w Dzie w. Trjcy prowadzi uwielbienie w przyklasztornej cerkwi. opis miasta Szczebrzeszyna wg. relacji z 1934 roku Zawarty zosta w "Ksidze Pamitkowej Stowarzyszenia Urzdnikw Skarbowych na terenie wojewdztwa lubelskiego" (Lublin 1934) - "ludno miasta trudni si handlem, rolnictwem i uprawianiem rzemios (szewstwo, i mularstwo). Miasto pooone jest przy szosie Bigoraj Zamo i linii kolejowej Lublin Lww, liczy (dane z roku 1931) 7.496 mieszkacw. Obszar miasta cznie z gruntami wynosi 26,6 km Inteligencja skada si z ludzi bd nalecych do wolnych zawodw, bd te powicajcych si subie pastwowej i samorzdowej wzgldnie zatrudnionych w spdzielczoci, handlu i przemyle". Order Biaego Kruka Najwysze odznaczenie bibliofilskie przyznawane wybitnym kolekcjonerom i mionikom ksiek przez Zakon Bibliofilski. Takim Orderem zosta uhonorowany 28 czerwca 1959 roku dr Zygmunt Klukowski. Uroczysto wrczenia odbya si w gmachu Wojewdzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im H. opaciskiego w Lublinie. Wadze Zakonu Bibliofilw nadajcego Order reprezentowa jego Mistrz prof. Kazimierz Witkiewicz z Krakowa, oraz prof. Witold Chomisz z Krakowskiej Akademii Sztuk Piknych.

ordynacki szpital weneryczny Powsta w Szczebrzeszynie w 1834 roku staraniem dr Przystaskiego, ktry z dniem 12 lipca 1833 roku przej obowizki lekarza naczelnego administracyjnego w dobrach Zamoyskich i zatrudniony zosta w Szczebrzeszynie. Dziaalno szpitala trwaa bardzo krtko, spotkaa si ostrym sprzeciwem sistr Szarytek ktre sprzeciwiay si przyjmowaniu kobiet dotknitych chorobami wenerycznymi. ordynackie polowania Polowania odbyway si przed wikszymi witami przed wigili zawsze polowano na baanty; na obiad przywoono myliwym krupnik, lub bigos. owy odbyway si w nadlenictwach: zwierzynieckim, kosobudzkim, tereszpolskim, przywoono strzelcw i sub na nagonk; gdy pewnego razu modego strzelca zaatakowa ranny dzik syn Zamoyskiego skoczy z kordelasem na pomoc. Upolowan zwierzyn zwoono do paacu w Klemensowie. Polowania na terenie Ordynacji miay dugoletni tradycje, znaczna ilo lasw na jej obszarze stanowia doskonae tereny do urzdzania oww na maego i grubego zwierza. (Jzef Lotz, leniczy). Kontynuacj tamtych polowa s organizowane obecnie m. in w obrbie lasw tomaszowskich, na ktre przyjedaj myliwi z zagranicy gwnie z Niemiec. organizacje spoeczno owiatowe miasta Szczebrzeszyna. Funkcjonoway na przestrzeni lat 1919 1933: Ognisko Zwizku Nauczycielstwa Polskiego funkcje prezesa peni Stanisaw Wgierski, Ognisko liczyo 16 czonkw, zebrania odbyway si w Szkole Powszechnej nr 1 (mskiej) Towarzystwo Gimnastyczne "Sok", zaoone 8 czerwca 1925 roku; prezesem by Grabkowski,Towarzystwo skupiao 76 czonkw. "Sokolnicy" posiadali wasn wietlic, wybudowan staraniem in. Andrzeja Waligry (dyrektora Fabryki Kalafonii i Terpentyny w pobliskich Brodach). Patronat nad organizacj sprawowaa rodzina Zamoyskich, a honorowym prezesem by Adam Zamoyski, waciciel Kozwki k. Lubartowa. Podstaw dziaalnoci "Sokoa" by napisany przez dr Mariana Wolaczyka "Katechizm Sokoli" (Lww 1927); kilka Czonkami Towarzystwa Gimnastycznego "Sok" m.in. byli: Kazimiera z Kapciw Rzepecka, Janian Zajdlic, Jan Gwiazdowski. Zwizek Pracy Obywatelskiej Kobiet powsta w lutym 1930 roku - przewodniczc Zwizku bya Jadwiga Syrkowa kierowniczka Szkoy Powszechnej nr 2 (eskiej), do Zwizku... naleao 20 kobiet; siedzib organizacji bya wspomniana szkoa. Zwizek Polskiej Modziey Demokratycznej zaoony zosta w sierpniu 1931 roku, przewodniczy mu Cichoski - Zwizek liczy 36 czonkw, posiada wasn wietlic. Stowarzyszenie Modziey Polskiej powstao 17 lipca 1932 roku, przewodniczca bya Sawulska; Stowarzyszenie... skupiao 39 osb. Katolickie Stowarzyszenie Polek zaoone 4 listopada 1932 roku, funkcjonowao pod przewodnictwem Sylewiskiej liczba zrzeszonych kobiet wynosia 36, miejscem spotka bya sala parafialna. Towarzystwo Miosierdzia Chrzecijaskiego w. Wincentego a Paulo zaoone zostao 4 padziernika 1931 roku, skupiao 98 osb, funkcj prezesa peni ks. Cieliski. Zwizek Strzelecki zaoony zosta 26 marca 1933 roku, przewodniczcym by Stanisaw Wgierski, Zwizek... skupia 24 czynnych czonkw i 31 wspierajcych, siedzib bya wietlica w bursie Szkoy Powszechnej nr 1. organizacje spoeczno kulturalne w Goraju w okresie midzywojennym Katolickie Stowarzyszenie Modziey Mskiej powstao z inicjatywy instruktora Wadysawa Kostrzewy w lutym 1935 roku. Pracami stowarzyszenia kierowa tymczasowy zarzd z prezesem Paulinem Jwiakowskim. Zwizek Rezerwistw Skupia byych onierzy legionw; w 1934 roku czonkowie Zwizku zorganizowali przedstawienie amatorskie oraz zabaw taneczn. Mizrahi Oddzia organizacji syjonistyczno ortodoksyjnej, powsta w marcu 1933 roku z inicjatywy Szyi Hajtlera, liczy 15 czonkw. Skad zarzdu stanowili: prezes Jankiel Rozenzon (z zawodu handlarz, ortodoksa), sekretarz Szyja Hajtler (handlarz, ortodoksa), skarbnik Moszek Lejba (z zawodu by piekarzem, bezpartyjny). Gorajski oddzia Mizrahi istnia zaledwie rok z racji maego zainteresowania tego rodzaju dziaalnoci wrd spoecznoci ydowskiej. Mizrahi reaktywowano w 1935 roku. Hechaluc Pionier organizacja o charakterze kulturalnym, jej czonkowie stawiali sobie za cel upamitnianie dziaalnoci osb zasuonych dla kultury ydowskiej. Jednym z takich przedsiwzi byo zorganizowanie przez tarnogrodzki oddzia Hechaluc Pionier akademii ku czci zmarego poety Brenera;

organizowano take spotkania chanukowe. Hechaluc Hamezraki siedziba stowarzyszenia znajdowaa si przy ulicy Frampolskiej. Skad Zarzdu stanowili: Lejba Zac ( na co dzie wyjmowa si jako furman, Aron Degen ( krawiec, jego dziaalno staa pod znakiem zapytania, bowiem wadze powiatowe bigorajskie podejrzeway go o przynaleno do Komunistycznej Partii Polski), Mordka Wajs (ucze stolarski), Srul Bromberg (ucze krawiecki), Herszek Zysman (robotnik). W okresie midzywojennym istniao rwnie w Goraju Koo Ligii Morskiej i Komunalnej, jego dziaalno odnotowano ju w roku 1935 (brak jest konkretnych informacji odnonie zakresu dziaa i skadu osobowego) Orkiestra Karola Namysowskiego Zaoona zostaa okoo 1880 roku przez Karola Namysowskiego waciciela folwarku w Chomciskach, ktry by jej dyrygentem. Czonkowie orkiestry rekrutowali si z Chomcisk i okolicznych wsi; koncertowali w: Warszawie, Wilnie, Charkowie, Kijowie. W roku 1911 Namysowiacy wystpili w wielu miastach Maopolski pozostajcych pod zaborem austriackim Sokalu, Zaleszczykach, Stanisawowie, Drohobyczu, Przemylu, Rzeszowie, acucie, Bochni, Wieliczce, Tarnowie i Krakowie. Dziaania I wojny wiatowej zahamoway dziaania Namysowiakw, jednak po zakoczeniu dziaa wojennych wznowili dziaalno. Za najwiksze osignicie orkiestry uwaa si wyjazd do Stanw Zjednoczonych w 1925 roku gdzie cigu trzech miesicy daa 80 koncertw - wystpy odbyy si w 14 stanach; na cze muzykw urzdzano bankiety i rauty, paday propozycje nagrywania pyt. Na amach amerykaskiego pisma "The Polish American" ukazaa si notatka: Nie adna to szlachta, lecz synowie chopw przyjechali... Przyjechali w sukmanach, nie we frakach, aby nam przypomnie nasze stroje ludowe... Zagrali..., a ich muzyka trafia do duszy polskiej... Po powrocie do kraju na muzykw pad cios - 21 sierpnia 1925 r. w Chomciskach zmar Karol Namysowski. Orkiestra wznowia dziaalno dopiero po procznej aobie. Po drugiej wojnie wiatowej Orkiestra wykonuje koncerty na terenie kraju - wyjeda te zagraniczne trasy koncertowe - do ZSRR, NRD, Czechosowacji, Bugarii, Francji, RFN, USA i Kanady. W 1978 roku Namysowiacy otrzymali status orkiestry pastwowej. "osada urzdnicza" Tak nazywano Zwierzyniec do roku 1944, kiedy w drodze reformy rolno przemysowej przestaa istnie Ordynacja Zamoyska a tym samym zakady funkcjonujce pod patronatem rodziny Zamoyskich; ziemi rozdano chopom, lasy upastwowiono, przestao funkcjonowa biuro ordynackie. osiemnastowieczne zamojskie instytucje sprawiedliwoci W osiemnastowiecznym Zamociu funkcjonoway nastpujce instytucje sprawiedliwoci: sd wjtowski, sd urzdu radzieckiego, sd zamkowy (iudicum arcense), Trybuna Zamojski, sd gminy ormiaskiej, sd gminy ydowskiej, sady ugodowe/polubowne. orodki garncarstwa w powiecie bigorajskim (do II poowy XX wieku) Banachy jednym z garncarzy by (...) Gonciarz; w tej miejscowoci garncarze przestali uprawia swoje rzemioso przed I wojn wiatow. Bidaczw Stary prekursorem garncarstwa by osadnik z Galicji o nazwisku Welc. Za jego sprawa i przy wydatnej fachowej pomocy garncarstwo rozwijao si w Bidaczowie Starym do szybko jeszcze w latach 1939 1944 czynnie pracowao 15 garncarzy, w roku 1848 w Bidaczowie by tylko jeden garncarz. Bidaczw Nowy rozwj garncarstwa na terenie tej wsi datuje si od lat siedemdziesitych XIX wieku konkurencje dla miejscowych twrcw stanowili starsi po fachu koledzy z Bidaczowa Starego. Wg. danych z roku 1961 we wsi pracowali trzej garncarze: Jan Dzido, Jan Welc, Franciszek Wilczak. Biszcza prawdopodobnie garncarstwo w Biszczy zapocztkowa garncarz z Ukrainy, ktry przeprowadzi si do Biszczy ze wsi Budziarze. Budziarze znajomo garncarstwa do wsi przynieli garncarze z Bidaczowa Nowego, pochodzenia ukraiskiego ostatni z nich zakoczy prace w roku 1930. Bukowa garncarstwem zajmowao si kilka osb, ostatni ze znajcych sposb wytwarzania bya kobieta, ktra ju w roku 1948 nie zajmowaa si czynnie garncarstwem z powodu zego stanu zdrowia. Chmielek pocztki garncarstwa w Chmielku sigaj roku 1925, przyby wwczas do wsi garncarz Franciszek Grab rodem z Bidaczowa; wywieziony przez Niemcw na roboty zmar. Ciosmy we wsi byo dwch braci garncarzy po ich mierci crka jednego (po mu Futka) kontynuowaa rodzinne tradycje. Obecnie orodek jest nieczynny. Derenia Zagrody znany w powiecie bigorajskim orodek garncarstwa, ktre rozwino si tutaj jeszcze w XVIII wieku. W roku 1912 podupady zawd dwign przybyy z Bidaczowa Nowego Andrzej

Czy; jako ostatni garnki toczy w roku 1946 Wawrzyniec Wlaz. Frampol frampolski orodek garncarstwa funkcjonowa w od 1773 roku do pocztkw XX wieku; przed I wojn wiatow we Frampolu pracowali tylko Z i B Gowa (ojciec z synem) Goraj - dowodw na istnienie garncarstwa w Goraju dostarczaj dokumenty: Mapa Pogldowa Krlestwa Polskiego (w opracowaniu Wjcickiej) z roku 1885, Mapa cechw Lubelszczyzny opracowana przez M. Walewsk na wystaw w Lublinie w 1956 roku. Kolonia Sl orodek garncarstwa funkcjonowa w latach 1937 1946, pierwszym garncarzem by Kazimierz Koper z Bidaczowa Starego, ktry zamieszka we wsi w roku 1937. Krzeszw pocztki garncarstwa sigaj polowy XVIII wieku, w pocz. XIX wieku w Krzeszowie pracowao szeciu garncarzy, w roku 1924 ju tylko jeden Jzef Cieplechowicz, zmar w 1930 roku. azory w pocz. XX wieku pracowao we wsi dwch garncarzy Lewkowicz i Lejman, obydwaj zmarli podczas I wojny wiatowej. Sierakw orodek funkcjonowa do II poowy XIX wieku, ostatnim sierakowskim garncarzem by Gonciarz, zmar przed II wojn wiatow. Sl orodek nieczynny, ostatni garncarz Jan Bie zmar w czasie II wojny wiatowej Tarnogrd orodek garncarski w Tarnogrodzie przesta istnie w XIX wieku. Ujcie garncarstwem zajmoway si tylko kobiety, swoja dziaalno zakoczyy w XIX wieku Wola Dereniaska pocztki garncarstwa datuj si od roku 1920, wtedy miejscowy handlarz ceramik Franciszek Kmie namwi do osiedlenia si we wsi i zajciem toczeniem garnkw Jana Bienia z Bidaczowa Nowego, ktry przyuczy innych do zawodu. W latach szedziesitych ubiegego wieku w Woli Dereniaskiej pracowali dwaj garncarze Jan i Jzef Kmieciowie. Wlka Biska w latach szedziesitych ubiegego wieku we wsi pracowali dwaj garncarze Franciszek Welc i Andrzej Wrbel. Ostaszewski Artur Absolwent szczebrzeszyskiego gimnazjum, podczas okupacji mieszka w Zwierzycu. Jego matka nosia rodowe nazwisko Bolman gdy Niemcy ulokowali si w Zwierzycu razem z dziemi podpisaa Volkslist. Artur pracowa jako szofer niemieckiego starosty w Bigoraju, a jednoczenie wsppracowa z Niemcami wydajc w ich rce m. in. onierzy AK ze Zwierzyca Romana Paczosa i Bronisawa Gron. Paczos zbieg podczas strzelaniny, Grona dosta si w rce Niemcw, ktrzy dobili go na zwierzynieckim rynku. 1 lutego 1944 roku Ostaszewski mia obj now posad i woy mundur gestapowca, przeszkodzili mu jednak czonkowie Ruchu Oporu, z rozkazu Komendy AK Obwodu zamojskiego zosta zastrzelony w Bigoraju przez "Gryfa", "Ziemb" i "Jastrzbia". W odwecie Niemcy rozstrzelali 2 lutego na rynku w Zwierzycu 20 zakadnikw przywiezionych z Zamocia. Ostrogski Feliks Wdz wojsk widrygiey, ktre w w 1443 roku stoczyy pod Hrubieszowem potyczk z oddziaami starosty chemskiego Hryka Kierdejowicza; jak podaje autor monografii Hrubieszowa Teodor Koraow " to on zniszczy miasto..." Ostrowski Tadeusz (1927 2005), onierz, peni obowizki Inspektora Zamojskiego przy organizacji Zrzeszenia Wolno i Niezawiso, wiziony i przeladowany organy bezpieczestwa Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. orodki tajnego nauczania na terenie Zamojszczyzny Tajne nauczanie na terenie Zamojszczyzny prowadzone byo w zakresie szkoy powszechnej (wedug przedwojennych programw), oraz na poziomie szkoy redniej oglnoksztaccej. Wedug danych, opracowanych przez E. Olszewskiego ("Szkolnictwo polskie na Lubelszczynie w wietle sprawozda Departamentu Owiaty i Kultury Delegatury Rzdu RP na Kraj " w: Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie, t. II 1969) liczba nauczycieli i uczniw objtych tajnym nauczaniem w zakresie szkoy powszechnej wynosia w latach: 1939/1940 - 30 nauczycieli , 757 uczniw 1940/1941 - 47 nauczycieli, 855 uczniw 1941/1942 - 46 nauczycieli, 831 uczniw 1942/1943 - 47 nauczycieli, 858 uczniw 1943/1944 53 nauczycieli, 674 uczniw powiat bigorajski orodki tajnego nauczania znajdoway si w: Bigoraju, Dugim Kcie, Frampolu,

Huciskach, Jzefowie, Krzeszowie, Majdanie Starym, Nakliku, Potoku Grnym, Tarnogrodzie, w miejscowoci Zynie. Zajcia z zakresu szkoy redniej prowadzono w: Bigoraju, Radzicinie, Krzeszowie, (tajne nauczanie prowadzi tutaj Hipolit Kozio (twrca Archiwum w Zamociu, ktre nosi jego imi) z on Czesaw, Ksipolu, Potoku Grnym. powiat hrubieszowski prowadzono "douczanie przedmiotw zabronionych w funkcjonujcych szkoach powszechnych z wykorzystaniem wydanych przed wojn podrcznikw" Hrubieszw, Drohiczany, Goleszyn, Grabowiec, Janki, Miczyn, Moniatycze, Podhorce, Poraj, Trzeszczany, Ubrodowice, Wojsawice, Zawalw. Z zakresu szkoy redniej zajcia prowadzono w Hrubieszowie i Horodle. powiat tomaszowski tajne nauczanie w zakresie szkoy powszechnej prowadzono w: Becu, Czartowczyku, Czartowcu, Czermnie, Kazimierzwce, Komarowie, Chrucielu, Kotlicach Rudce, Kraczewie, Krynicach, aszczowie, Nedeowie, Niemirwku, Oseredkach, Przewale, Sucu, Tomaszowie, Tyszowcach, Wolicy Brzozowej, Wolicy niatyckiej, Wouczynie. Z zakresu szkoy redniej nauczano w Tomaszowie, Moratynie , Wouczynie. powiat zamojski z zakresu szkolnictwa powszechnego tajne nauczanie prowadzono w miejscowociach: Bonie Kawczyn, Bondyrz, Brody Due, Deszkowice, Dbowiec, Gorajec, Gruszka Dua, Gruszka Maa, Hutki, Klemensw, Kosobudy, Krasne, Krasnobrd, Latyczyn, Majdan Sitaniecki, Michalw, Nielisz, Podzamcze, Radecznica, Skierbieszw, Suchowola, Szczebrzeszyn, Wierzbie, Wlka Wieprzecka, Wywoczka, Zamo, Zwierzyniec, urawnica. Orodkami tajnego nauczania z zakresu szkolnictwa redniego byy: Zamo, Radecznica, Zwierzyniec, Klemensw Michalw, Krasnobrd, Szopowe Senderki(?). Organizacj tajnego nauczania na terenie Zamojszczyzny zajmowali si Ryszard Siemieski i Micha Bojarczuk. Owsikowski Adam Nauczyciel, regionalista. Absolwent Seminarium Nauczycielskiego Mskiego w Szczebrzeszynie, ukoczy Wyszy Kurs Nauczycielski w Warszawie. Od 1928 roku pracowa jako nauczyciel na placwkach w: Biaej Podlaskiej, Chemie, Lubartowie. Autor artykuw o tematyce regionalnej, m. in. "Czego oczekuje nauczyciel od muzeum" (Biuletyn Informacyjny. Ochrona Zabytkw 1959), "Kronikarze s potrzebni" (Lubartw i Ziemia Lubartowska 1958), "Nawet histori dawnej gminy Wielkie warto si zainteresowa" ( Lubartw i Ziemia Lubartowska 1958). P Padyjasek Jzef Urodzi si 23 stycznia 1899 roku, pochodzi z powiatu hrubieszowskiego, ukoczy picioklasowe gimnazjum w Radomiu. Absolwent Szkoy Czerwonych Komunardw (elitarna szkoa w Moskwie, gdzie ksztacono przyszych dziaaczy komunistycznych), do ktrej skierowany zosta w 1922 roku. W latach 1915 1922 suy w Armii Czerwonej; od 11 listopada 1920 roku czonek Komunistycznej Partii Rosji (bolszewikw). "pastwo szczebrzeskie" Nazwa ta zacza funkcjonowa pod koniec ycia krla Kazimierza Wielkiego (zm. 1370) - oprcz miasta Szczebrzeszyna w skad "pastwa" wchodzio wiele okolicznych wsi. Wadz nad nimi z nominacji krla sprawowali starostowie grodowi: Otto z Pilicy w latach 1352 1369, Jako Kmita w latach 1369 1371, Wadysaw Opolczyk l. 1372 1378; w roku 1379 zarzd nad powiatem /pastwem szczebrzeskim obj tytuem darowizny od Ludwika Wgierskiego Dymitr z Goraja. Wiosn 1388 roku krl Ludwik potwierdzi nadanie dodajc Dymitrowi klucz turobiski (Turobin, Czernicin, Wlka Czerniciska, Tarnawa, abno, Biskupice). Parada/Porada Pawe Wocianin, uczestnik powstania 1863 roku; pochodzi prawdopodobnie ze wsi Branew pooonej na terenie Ordynacji Zamoyskiej. Staraniem kogo z rodziny Zamoyskich ukoczy cztery klasy szkoy w Szczebrzeszynie (biograf nie poda jaka to bya szkoa). Podczas powstania da si pozna jako dobry organizator i dowdca oddziau kosynierw, zoonego z dwudziestu chopw i mieszczan ordynackich. 16 czerwca 1864 roku zosta aresztowany. Wiziony by w Lublinie, zbieg i przedosta si na teren Galicji. Data jego mierci nie jest znana.

parafia szczebrzeska Erygowana zostaa w roku 1397 przez Dymitra z Goraja; w roku 1594 papie Klemens VIII specjaln bull wczy prepozytur szczebrzesk wraz z Suowem i Suwkiem do uposaenia infuata dziekana zamojskiego (odpis bulli znajduje si w w Archiwum Polskiej Akademii Nauk). Parafia obejmowaa miasto Szczebrzeszyn (cznie z przedmieciami Bonie, Zamojskie i Zarzecze), oraz 19 wsi: Brody, Czarnystok, Deszkowice, Kawczyn, Kawczynek, Kulikw, Lipowiec, Michalw, Obrocz, Rudk, Suw, Suwek, Toplcz, Trzsiny, Wywoczk, Zwierzyniec, urawnic, rebce, folwark Bodaczw. park zamojski Powsta w 1926 roku, jego projektantem by Walerian Kronenberg; opis zamojskiego parku okresu okupacji zachowa si literaturze modzieowej autor trzytomowej powieci o losach zamojskich dzieci Kaktusy z Zielonej ulicy (1967), Wielka wojna z czarna flag (1970), Lena szkoa strzelca Kaktusa (1981) Wiktor Zawada tak napisa tu za bram rozpocierao si na ksztat olbrzymiej niecki koryto dawnej fosy, przepaciste jeszcze, strome, spite szerok klamra mostu z czerwonej cegy....; w latach siedemdziesitych ubiegego wieku w teje fosie pywaa foka... partyzanci z gminy Biszcza opracowano na podstawie wspomnie Sebastiana Mirka z Bukowiny (rkopis dostpny w Miejskiej Bibliotece w Tarnogrodzie). imi i nazwisko Jzef Strzaka Andrzej Sztrangel Deryo Puapa Jzef Leniak pseudonim "Zagoba" miejscowo z ktrej inne informacje pochodzi Biszcza

Lipiny Zamch Kolonia (miejscowo pooona pomidzy Bukowina a Biszcz) Luchw Grny Bukowina mynarz kowal onierz kampanii wrzeniowej onierz kampanii wrzeniowej brat sotysa wsi Bukowina ucze Seminarium w Leajsku w jego domu odbyo si spotkanie organizacyjne (1940)

Stanisaw Malec (?) Piotr Szymanik Sebastian uszczek Sebastian Mirek Andrzej Szymanik Jan Koszel Roch Niedzielski Micha Klecha

Pasiutewicz Ksawery Nauczyciel matematyki w klasach II VI Szkoy Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie. Jego wykad dotyczcy twierdze z geometrii elementarnej - Kilka twierdze Jeometryi Elementarnej, cigajcych si do dowodu nastpujcego XII axiomatu Euklidesa opublikowano w Popisach.... z 1827 roku. Uczniem Ksawerego Pasiutewicza by miedzy innymi Jan Borman, w ktrego szkolnych notatkach z lat 1825/1826 zachoway si wykady profesora. pasterska podr biskupa Jaczewskiego Franciszek Jaczewski, biskup lubelski odwiedzi Zamojszczyzn na przeomie maja i czerwca 1905 roku; podr w towarzystwie ks. Karola Dbiskiego, kanonika katedralnego lubelskiego, proboszcza wostowickiego i dziekana nowo aleksandryjskiego, ks. Leona Wydgi, prof. Seminarium Diecezjalnego

Lubelskiego, ks. Edwarda Szubstarskiego, kapelana, biskupiego, oraz ks. Ignacego Kopotowskiego, rektora kocioa w. Stanisawa w Lublinie trwaa pi tygodni. Biskup Jaczewski witany by bardzo serdecznie zarwno przez ludno wyznania rzymsko katolickiego, jak i ydw; relacje z podry zmieszczone zostay na amach Kroniki Rodzinnej (1905). Pejach Adolf Urodzony w Bigoraju w 1885 roku. Pracowa jako szewc we Lwowie, Warszawie i rodzinnym Bigoraju (lata 1901 1907, 1910 1914). W latach 1907 1910 suy w armii carskiej, w latach 1914 1918 w 138 Puku Piechoty. Peni ponadto funkcj adiutanta w Niniegorodskom Gubernialnym Komisariacie Wojskowym (1918 1920). W okresie sierpie 1931 sierpie 1938 czonek wszechzwizkowej Komunistycznej Partii Bolszewikw) do dyspozycji Komitetu Centralnego tej partii pozostawa do roku 1944. Penkas Tomasz y w latach 1891 1979. Czonek Socjaldemokracji Krlestwa Polskiego i Litwy, Komunistycznej Partii Polski, Polskiej Partii Robotniczej, Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Uczestnik powstania zamojskiego (wybucho pod wpywem Rewolucji Padziernikowej w dniach 28-30.12.1918), odznaczony za swoj dziaalno Krzyem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Perec Icchok Lejbusz Pisarz, zna kilka jzykw. W roku 1867 uzyska koncesje na zaoenie w Zamociu kancelarii adwokackiej; by doradc prawnym w Ordynacji Zamoyskiej. Jest m. in. autorem wierszy w jzyku hebrajskim o tematyce spoecznej: "Beit szomen" ("Opustoszay dom"), "Haecel" ("Le"), "Hair hakatan" "Miasteczko"), "Li omnim" ("Mwi mi"). W 1888 ukaza si poemat "Monisz", w 1907 dramat "Bajnacht Ojfn Atn Mark" ("Noc na starym rynku"). Perec wydawa take wasnym sumptem tzw. "Gazetki Pereca". Jego utwory tumaczono na jz. Niemiecki, rosyjski, angielski, francuski, hiszpaski, woski, szwedzki, polski, esperanto. Zmar 3 kwietnia 1915 roku w Warszawie. Peter Janusz (26. XI. 1891 16. II. 1963). Pocztkowo uczy si w Bezie, nastpnie uczszcza do gimnazjum we Lwowie, tutaj ukoczy rwnie Wydzia Lekarski na Uniwersytecie Lwowskim. Tytu doktora nauk medycznych uzyska w 1923 roku, w roku 1927 wygra konkurs na stanowisko dyrektora szpitala powiatowego w Tomaszowie Lubelskim funkcj t peni do roku 1963. Poza prac zawodow pasjonowa si archeologi, etnografi, malarstwem, jego liczne prace zdobi do dzi sale tomaszowskiego szpitala. Jest autorek kilku prac naukowych z zakresu medycyny ( Dzieje, istota, wiata i cienie przyrzdw rozciganych), oraz dwu prac uznawanych dotychczas za najcenniejsze rda wiedzy o Tomaszowie: Szkice z przeszoci miasta kresowego (egzemplarze dostpne m. in. w Bibliotece Miejskiej w Tomaszowie i Wojewdzkiej Bibliotece Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie), Tomaszowskie za okupacji (praca wydana pomiertnie w 1990 roku. Dr Janusz Peter by t wsporganizatorem i zaoycielem Tomaszowskiego Towarzystwa Regionalnego i zaoycielem Muzeum Regionalnego zarwno Muzeum jak i Towarzystwo... nosz jego imi. W uznaniu zasug dr Petera dla miasta Tomaszowa uchwa Miejskiej Rady Narodowej z dnia 28 lutego 1963 roku jedn z tomaszowskich ulic (b. Klasztorn) nazwano jego imieniem. Petrykowski (...), ks. praat 3 czerwca 1905 roku celebrowa w kolegiacie zamojskiej uroczyst msz ku czci zmarego przed 300 laty zaoyciela Ordynacji Jana Zamoyskiego w asycie duchowiestwa miejscowego i parafii nalecych do Ordynacji. W uroczystoci udzia wzili: rodzina, pracownicy ordynaccy, miejscowa ludno. Ceremoni zakoczono w podziemiach kolegiaty, przy trumnach zmarych ordynatw. Pkalski Micha Regionalista, jako jeden z pierwszych po zakoczeniu dziaa wojennych rozpocz gromadzenie zabytkw archeologicznych z terenu Paskowyu Tarnogrodzkiego kultury archeologiczne wystpujce w obrbie Paskowyu Tarnogrodzkiego. Zgromadzone s w zbiorach Muzeum Rzemios Ludowych w Bigoraju. W roku 1957 na lamach " Materiaw Staroytnych" (t. 1, 2 ) zostao opublikowane jego opracowanie "Znaleziska neolityczne z okolic miasta Bigoraja" .

Piasecka (...), ps. "ar" "Dziewczyna z lasu", jak pisze o niej Ignacy Kurzpa Kurzepa Ignacy, autor wspomnie o Zwierzycu podczas okupacji Bibliografia (wspomnienia/beletrystyka), kurierka Armii Krajowej na terenie Zamojszczyzny, aresztowana w sierpniu 1943 roku Pitak Wincenty Regionalista, rodem z Hrubieszowa; w latach 1941 1943 uczszcza do szkoy mechanicznej Polnische Handwerker Schule. Czonek Armii Krajowej, w 1943 roku bra udzia w "akcji uwolnienia z konwoju kolejowego do obozu w Zamociu wysiedlecw z Mircza" ( podaj za Izabel Strycharczuk). Podczas okupacji przebywa w obozach pracy w Stryowie i Niedrzwicy Duej. W roku 1951 podj prac w charakterze wychowawcy i kierownika w jednej osobie w Pastwowym Domu Dziecka w Turkowicach; zaoy koo Polskiego Zwizku Filatelistycznego. W roku 1954 z Turkowic przenis si do Hrubieszowa, gdzie rwnie z jego inicjatywy powstao Koo Filatelistyczne, a take zacz ukazywa si biuletyn "Uczymy si filatelistyki". W roku 1955 Wincenty Pitak zosta pracownikiem Inspektoratu Owiaty Powiatowej rady Narodowej w Hrubieszowie. Z jego inicjatywy w 1960 roku powstao Towarzystwo Regionalne Hrubieszowskie; w latach 1961 1967 peni obowizki sekretarza Koa, nastpnie prezesa, pracujc jednoczenie w Liceum Oglnoksztaccym im. Stanisawa Staszica w Hrubieszowie; zacz ukazywa si "Biuletyn Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego" (TRH), oraz wydawnictwa w ramach "Biblioteki THR". dotychczas ukazay si: W. Piatak. Hrubieszowska pisanka. (1965) Cz. Tylus. Hrubieszowska rzeba ludowa (1961) B. Dabrowska. Powstanie styczniowe w powiecie hrubieszowskim (1966) H. Stamirski. Powiat grabowiecki w roku 1472 (1968) J. Gurba. W. Pitak. Hrubieszw studia z dziejw miasta i regionu (1980) W. Piatak. wierwiecze Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego (1985) M. Gedek. Najdawniejsze dzieje Ziemi hrubieszowskiej (do XV w), 1996 A. Patara. Katalog hrubieszowskich stempli okolicznociowych. (1987) Funkcj prezesa TRH Wincenty Pitak peni do padziernika 1984 roku, 14 padziernika otrzyma decyzja Walnego Zjazdu THR godno doywotniego prezesa Towarzystwa, zmar 26 grudnia 1991 roku. Pitkowski Antoni Instruktor rolny, rodem z Zawalowa, po roku 1905 zakada we wsiach powiatu hrubieszowskiego kka rolnicze, a "waciwie to prowadzi robot polityczn uwiadamiajca Polakw by nie ulegali rusyfikacji". Prywatnie, uczy zdolnych chopcw, m. in. Wincentego Michaluka, Jana Baja i Piotra onierczuka. piecz klucza szczebrzeskiego Widnieje na dokumentach zachowanych z Zespole Akt Ordynacji Zamoyskiej przechowywanych w Archiwum Pastwowym w Lublinie. Wyobraa herb "Jelita" zwieczony koron w ktrej wida koza, w dolnej czci widnieje napis "klucz szczebrzeski", po obu stronach korony litery D [dominium ?] P [privatium ?], po obu stronach herbu O [ordynacja] Z [Zamoyska]. Pieczci sygnowane s akta i papiery urzdowe dotyczce Szczebrzeszyna i klucza szczebrzeskiego. Pierwsza eska Druyna Harcerska im. Emilii Plater w Szczebrzeszynie Istniaa w latach 1920 1939; funkcje druynowych peniy kolejno nauczycielki: Stanisawa Jonot 1920 1923 Zofia Jaworska - 1923 1929 Celina Dbiska 1930 1932 Halina Zalewska stycze 1933 wrzesie 1939 Od 25 stycznia 1933 roku druyna prowadzia wasn kronik, gdzie zostay udokumentowane jej poczynania. O pracy szczebrzeszyskich harcerek traktuje rwnie praca J. Jwiakowskiego Skauting i Harcerstwo w Szczebrzeszynie 1915 1939 (tekst dostpny w zbiorach Biblioteki Miejskiej w Szczebrzeszynie). W okresie midzywojennym staraniem szczebrzeszyskich harcerek wzniesiono na miejscowym cmentarzu obelisk powicony powstacom 1863roku. 30 sierpnia 1939 roku o godzinie 16.00 wczesna druynowa Zofia Sas Jaworska zwoaa zbirk na ktrej powoano Druyn Pogotowia w ramach Placwki Pogotowia Spoecznego w skad Druyny weszo 38 harcerek. pierwszy niemiecki okrg osiedleczy

Za taki uznano, na podstawie dekretu fhrera i kanclerza Rzeszy z dnia 7 padziernika 1939 roku powiat zamojski notowany w dokumentach niemieckich pod kryptonimem II/10/I GG. Teren ten mia stanowi "zabezpieczon ojczyzn" (jak podawano w niemieckiej dokumentacji) dla: - przesiedlecw z Boni - zagroonych przesiedlecw Volksdeutschw z okupowanych terenw wschodnich - Volksdeutschw i osb pochodzenia niemieckiego z pozostaych czci Generalnego Gubernatorstwa, ktrzy w celu zniesienia ich obecnego krytycznego pooenia, lub ze wzgldw bezpieczestwa i policyjnych maj by przesiedleni na teren II/10/I GG lub w obrbie tego terenu - innych grup przesiedlecw ktre szczegowo wyznaczy si do osiedlenia na terenie II/10/I GG Utworzony zosta z rozkazu Heinricha Himmlera w listopadzie 1942 roku, obejmowa tereny Zamojszczyzny na ktre mieli by sprowadzeni osadnicy niemieccy; 27 listopada wysiedlono pierwsz wie Skierbieszw, do marca 1943 roku byo wysiedlonych na Zamojszczynie ju 116 wsi, okoo 41.000 Polakw, w tym kilkanacie tysicy dzieci. Na opuszczonych terenach zamieszkali Volksdeutsche z Boni. "Pieni oddziaw partyzanckich Zamojszczyzny" Zbir pieni partyzanckich piewanych w oddziaach partyzanckich AK Inspektoratu Zamo, zebra je i napisa do nich nuty Jan Kryk ps. "Topola", sowem wstpnym opatrzy dowdca oddziau OP9 "Adam" "oddaj do waszego uytku zbiorek piosenek onierskich piewanych w naszym puku. Czynimy to w momencie, gdy poleg polu chway ten, co je zebra podporucznik "Topola". Piosenki te pochodz przewanie spod pira was samych, tym wiksze maja znaczenie i blisze by powinny waszemu sercu... Zbiorek w iloci 25 (przy wikszoci z nich zamieszczony jest autor tekstu, oraz data powstania) wyda pod ps."Podwiski" (to rodowe nazwisko jego matki) Zygmunt Klukowski w 1944 roku. Unikalny dzi egzemplarz dostpny jest w zbiorach Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im H. opaciskiego w Lublinie. Pintal Stanisaw Urodzony 10 kwietnia 1894 roku w Bigoraju, ukoczy II klasowa szko wiejsk. Peni funkcj goca kolejno w: Zwiemigorodce w guberni kijowskiej przed rokiem 1915, od roku 1915 w Izwojowskim Zapasowym Puku gwardii w Piotrogrodzie. Po rewolucji lutowej uczestniczy jako przewodniczcy Komitetu onierskiego w rozbrajaniu kadetw w Piotrogrodzie. Bra udzia w zdobyciu centrali telefonicznej w Piotrogrodzie. Z waniejszych wydarze w yciu Stanisawa Pintala naley odnotowa: udzia w II konferencji SDKPiL w Rosji (maj 1918) udzia w I Zjedzie Komunistycznej Partii Rosji (KPR) (bolszewikw) praca na stanowisku sekretarza komitetu KPR (b) w Misku od 1919 roku praca na stanowisku zastpcy przewodniczcego Cz K- GPU (Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucja i Sabotaem) Biaorusi w latach 1921 1923 praca na stanowisku zastpcy czonka Centralnego biura KPR (b) w latach 1921 1924; by ponadto suchaczem Wojskowej akademii Policji im. ukowskiego w latach 1931 1935. odznaczony zosta orderem Czerwonego Sztandaru i broni honorow. W 1937 roku pad ofiar prowokacji, aresztowany 21 sierpnia tego roku doczeka si rehabilitacji w 1953 roku. Pietruszyski Bronisaw (1913 1981), pedagog dugoletni nauczyciel w szkoach szczebrzeszyskich, laureat Nagrody Sztandaru Ludu. Ukoczy przedwojenna szko podchorych w Grudzidzu, po wyzwoleniu w 1951 roku Akademi Wychowania Fizycznego w Warszawie. Znany jest jako twrca "zielonych" sal gimnastycznych [zesp przyrzdw do wicze gimnastycznych zlokalizowanych na wolnym powietrzu] na Zamojszczynie jego pomysy powielane byy przez absolwentw Liceum Pedagogicznego, m. in. Maria z Rzepeckich Lisowska z pomoc prof. Pietruszyskiego zorganizowaa "zielon" sal w szkole podstawowej w Czarnymstoku w latach 70 ubiegego stulecia. Wsplnie z Jzefem Maziem, Zygmuntem Czyewskim i Czesawem Gajdkiem zainicjowa powstanie Ludowego Klubu Sportowego "Roztocze" Szczebrzeszyn, oraz rozwj masowego narciarstwa. Bronisaw Pietruszyski wychowa ponad stu absolwentw, ktrzy osignli stopie magistra wychowania fizycznego, oraz trzech w stopniu doktorw. Do jego wybitnych, indywidualnych osigni naley zajcie pierwszego miejsca w skoku wzwy, oraz trzeciego miejsca w biegu na 100 metrw podczas jednej z przedwojennych Spartakiad Modych w Warszawie; miewa udane starty w lekkoatletycznej ekipie "Pogoni" Lww. Odznaczenia i nagrody, ktrymi uhonorowano Bronisawa Pietruszyskiego: Krzy kawalerski Orderu Odrodzenia Polski

tytu Zasuonego Nauczyciela Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej tytu Zasuonego Dziaacza Kultury Fizycznej tytu Zasuonego Dziaacza Ludowych Zespow Sportowych Nagroda Jdrzeja niadeckiego Nagroda "Sztandaru Ludu" Jest autorem kilku prac drukowanych w fachowych czasopismach; ich wykaz podaj w opracowaniu Wadysawa Paczyka, ucznia Bronisawa Pietruszyskiego, ktry powici mu ciekawy artyku wspomnieniowy opublikowany na amach Rocznika Zamojskiego (t .II 1988) Przygotowanie do zawodu a udzia w ruchu sportowym modziey Licew Pedagogicznych. Wychowanie Fizyczne w Szkole 1955, nr 4 Przygotowanie uczniw Liceum Pedagogicznego do prowadzenia wf w trudnych warunkach. Wychowanie Fizyczne w Szkole. 1956, nr 2 Jak zapewniam baz materialna wychowania fizycznego w szkole we wasnym zakresie. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna. 1957, nr4 Dowiadczenie z pracy w SKS Liceum Pedagogiczne. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna. 1958, nr 3 Jak polepszam warunki higieniczno zdrowotne uczniw. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna. 1959, nr 4 Ogrdek sportowy z niczego. W naszych LZS. 1960, nr 12 Przyrzdy do wicze w szkole wiejskiej wykonuje sposobem gospodarczym. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna .1961, nr 3 Z zielonych sal na nieg i ld. Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna. 1961, nr 10 Gorco propaguje zielona sal gimnastyczna w Liceum Pedagogicznym . Wychowanie Fizyczna i Higiena Szkolna. 1964, nr 1 Wychowanie fizyczne i sport w: Zakady Ksztacenia Nauczycieli w Szczebrzeszynie i ich wychowankowie , pod red. S. Kosiskiego. Lublin 1975 "Cezar" (okupacyjne pseudonim B. Pietruszyskiego). Aby wieloletnie dowiadczenia zostay upowszechnione W; Pamitniku wychowawcw fizycznych , red. Z. Krawczyk. Warszawa 1977.

"pikarze" Nazwa stray zorganizowanej w dobrach Ordynacji Zamoyskiej, ktra tytuem rozwizywania konfliktw na tle serwitutowym "bia chopw, strzelaa do ich dobytku" wydarzenia te miay miejsce w 1924 roku. W odpowiedzi na powysze poczynania Zarzdu Dbr Ordynacji PSL Wyzwolenie zorganizowaa w Zamociu Oddzia Chopskiego Zwizku Serwitutowego. Jego dziaalno doprowadzia do umorzenia 5 mln. zotych kary narzuconej chopom "za defraudacje lene." Piotrowski Pawe Stanisaw W roku 1697 otrzyma z rk Anny z Gniskich Zamoyskiej, oraz opiekunw maoletniego wwczas ordynata Tomasza Jzefa Zamoyskiego (Jana Odrowa Pienika, wojewody sieradzkiego, Karola Taro, podkanclerzego wielkiego koronnego, Andrzeja Abreka, ks. doktora teologii i Franciszka Bienieckiego, czenika ydaczowskiego) nominacj na urzd starosty w Szczebrzeszynie. Piramowicz Jan Pierwszy bigorajski lekarz, osiedli si w miecie w poowie XIX wieku; brak stosownego zaplecza medycznego w postaci apteki utrudnia w duym stopniu leczenie pierwsza apteka w Bigoraju zostaa otwarta dopiero w 1860 roku. W roku 1872 Jan Piramowicz zosta lekarzem powiatowym. Pisarski Zygmunt ks. Zygmunt Pisarski urodzi si w Krasnymstawie w dniu 24 kwietnia 1902 roku. Jego rodzicami byli Stanisaw i Wadysawa z Banszkiewiczw Pisarscy. Zygmunt zosta ochrzczony w kociele parafialnym pod wezwaniem w. Franciszka Ksawerego w Krasnymstawie. Gimnazjum im. w. Piusa X ukoczy we Wocawku. W 1921 roku wstpi do Seminarium Duchownego w Lublinie. 27 czerwca 1926 roku zosta wywicony w katedrze lubelskiej przez biskupa Adolfa J. Boeniec - Jeowieckiego na kapana. Pocztkowo pracowa w Modliborzycach. Po roku pracy zosta przeniesiony do parafii Sl w w powiecie bigorajskim, w granicach administracyjnych ktrej znajdowaa si we wsi Zamch dawna po unicka witynia pod wezwaniem w. Jozafata, zajmowana przez prawosawnych przez 50 lat. Ks. Zygmunt otrzyma zadanie zorganizowania przy wityni (fundacji Rodziny Zamoyskich) parafii rzymsko - katolickiej Do pracy

zabra si z wielkim zapaem, podejmujc prace remontowe zaniedbanej wityni, wkrtce popad w konflikt popad w konflikt z miejscowym dziedzicem i niektrymi chopami. Musia opuci parafi. 1 kwietnia 1930 roku Ks. Zygmunt rozpocz prac duszpastersk w parafii Trzsiny. Z tego okresu zachoway si akta chrztw i lubw ktrych udzieli ks. Zygmunt w kociele parafialnym w Trzsinach (Ksigi Chrztw parafii Trzsiny 1925 1936; Ksigi Chrztw parafii Trzsiny w latach 1925 2006). Kolejne miejsce pracy ks. Zygmunta to parafia Perespa (od 1 stycznia 1932 31 sierpnia), 1 wrzenia roku nastpnego obj stanowisko proboszcza w Gdeszynie w parafii po unickiej pod wezwaniem Wniebowzicia NMP. 30 stycznia 1943 roku okoo godziny 9.00, kiedy Ks. Zygmunt ukoczy odprawianie Mszy w., plebania zostaa otoczona przez Niemcw. Przyjecha oddzia andarmerii na czterech saniach. Niemcy wtargnli do kaplicy i zadali wydania miejscowych komunistw, gdy ks. Zygmunt odmwi jeden z andarmw odwrci kapana twarz do topoli i strzeli w plecy. Ksidz upad, prbowa jeszcze wsta, ale drugi gestapowiec strzeli z pistoletu w gow. Ks. Zygmunt Pisarski upad w proch drogi i ju si nie podnis. Niemcy zaczli strzela do pozostaych zakadnikw, a potem do przygodnie spotkanych ludzi. Zgino 29 mieszkacw Gdeszyna. 13 czerwca 1999 roku Ojciec w. Jan Pawe II w Warszawie beatyfikowa 108 mczennikw z czasw II wojny wiatowej. Wrd nich bogosawionym zosta ks. Zygmunt Pisarski "piwowareczek" Przydomek nadany przez ssiadw Janowi Piwowarek z Podborcza z racji niskiego wzrostu; w jego domu w okresie midzywojennym znajdowaa si szkoa. Piwowarkowa ze Szczepaskich Felicja. Rodem z Sambora (dawna Galicja); prac doktorsk pisaa pod kierunkiem prof. Ignacego Chrzanowskiego na Uniwersytecie Jagielloskim. W 1929 roku za m za Jana Piwowarka, w okresie poprzedzajcym wybuch II wojny wiatowej pracowaa w Zamociu i Hrubieszowie. W okresie okupacji zamieszkaa z mem i dziemi - Aleksandrem (ur. 1930 roku) i Magdalen (ur. 1934 roku) w rodzinnej wsi ma Podborczu. Dugoletnia nauczycielka szk szczebrzeszyskich - Liceum i Gimnazjum Oglnoksztaccego, oraz Liceum Pedagogicznego. Do czasu przejcia na emerytur pracowaa w bibliotece szkolnej w Szczebrzeszynie gromadzc od podstaw jej ksigozbir. Zmara w 1987 roku, pochowana jest na cmentarzu w Gorajcu. (Magdalena z Piwowarkw Kozakowa) plac amunicji Zlokalizowany by na obszarze folwarku Zawada" od semafora na Zamo w kierunku poudniowo wschodnim liczc od przejazdu kolejowego" . Niemcy wznieli baraki, teren otoczyli podwjnym potem z drutu kolczastego, od szosy relacji Szczebrzeszyn Zamo przez tory zbudowali drog. Przywoono tutaj bomby lotnicze, pociski do dzia amunicje. Skadowali je pod cisym nadzorem pocztkowo winiowie z rotundy zamojskiej, pniej ydzi, a wreszcie modzi Polacy z Zawady. Od poowy czerwca 1941 roku skadowan amunicj zaczto wywozi w pobliu Zawady znajdoway si lotniska wojskowe (w Mokrym, Borowinie Sitanieckiej, Klemensowie, Potoku). Pod koniec lipca, albo na pocztku czerwca 1941 roku wszyscy zatrudnieni przy wyadunku zostali wywiezieni do obozu przejciowego w Zamociu, pniej na roboty do Rzeszy; wszelkie lady po placu amunicji zostay zlikwidowane. (Bogusaw Garbacik) "Plastusie " Opowiadanie Wojtusia Kotaja ze Szczebrzeszyna, w latach pidziesitych XX wieku znajdowao si w podrczniku jzyka polskiego do klasy VI szkoy podstawowej jego tre oparta bya na autentycznym wydarzeniu: "Wojtek Kotaj (brat Jerzego, znanego archeologa) lubi lepi z plasteliny czsto wykonywa rne postaci do do przerabianych w szkole czytanek by rok 1949 i cay "obz socjalistyczny" z wielk pomp czci siedemdziesite urodziny "wodza wiatowej rewolucji". Komunistyczne wadze owiatowe na gwat szukay "spontanicznych odruchw spoecznych" w rzeczonym temacie. Kierownik szkoy pan Marian Pado przypomnia sobie o talencie Wojtusia i zaproponowa mu lepienie odpowiedniej sceny... Niebawem powstaa plastelinowa scenka z "Modej Gwardii" o radzieckiej podziemnej organizacji modzieowej prowadzcej w 1942 roku dziaalno sabotaow przeciwko niemieckiemu okupantowi w Zagbiu Donieckim (gwni przywdcy zostali zamordowani przez gestapo), ktr przekazano do Warszawy. Talent modego Wojtka zosta dostrzeony - nastpnego roku otrzyma stypendium i miejsce w zakopiaskiej szkole artystycznej." (Aleksander Piwowarek)

"Platerwki" Popularna w Szczebrzeszynie nazwa eskiej druyny harcerskiej noszcej imi Emilii Plater. Z inicjatywy Jerzego Jwiakowskiego; autora pracy o dziaalnoci szczebrzeszyskich druynach harcerskich "Skauting i harcerstwo w Szczebrzeszynie 1915 1939" (Szczebrzeszyn 1994) w dniu 5 maja 1995 roku odbyo si spotkanie seniorek "Platerwek". Pocharz Jzef Jeden z najbardziej znanych fotografw na terenie gminy Radecznica. Jego prace pochodz z lat 1920 1930 s bardzo cenne z uwagi na jako zachowanych fotografii znaczy je faksymile w ozdobnym otoku, lub bez ozdoby. Z Radecznicy przenis si do Rokitowa, tutaj swoje prace podpisywa "Jzef Pocharz. Fotograf w Rokitowie, p ta Turobin, woj. Lubelskie"; przed rokiem 1938 wyjecha na Podole. (Stanisaw Zybaa)

Ponka Jzef Wacaw,ks Bernardyn, dyrektor otwartego 4 wrzenia 1944 roku Prywatnego Gimnazjum OO. Bernardynw w Radecznicy, placwka funkcjonowaa do roku 1950 (ukoczyo je ponad 400 osb. Podczas okupacji kapelan (ps. "Czarny") stacjonujcych na terenie gminy oddziaw Armii Krajowej. Peni rwnie obowizki prezesa oddziau Ochotniczej Stray Poarnej w Radecznicy. W roku 1946 wyjecha na placwk do czycy; gdy "Zapora" (Hieronim Dekutowski) zlikwidowa w 1946 roku Mari Milisk (pracowaa w radecznickim klasztorze jako pomoc w prowadzeniu gospodarstwa) - wsppracownic Urzdu Bezpieczestwa ks. Ponk pocignito do odpowiedzialnoci za wspprac z AK. W roku 1951 otrzyma wyrok 12 lat pozbawienia wolnoci, uaskawiony zosta w 1956 roku. Jest autorem wspomnie z lat 1939 1946 (rkopis znajduje si w Archiwum Prowincji OO. Bernardynw w Krakowie, ktrzy s prawnymi spadkobiercami jego praw autorskich, kserokopia rkopisu w Bibliotece Publicznej Gminy Radecznica w Radecznicy; wspomnienia dostpne s take na stronie internetowej: www.republika.pl/horajec), gdzie opisuje do szczegowo losy OO. Bernardynw w radecznickim klasztorze, a take czasy niemieckich i rosyjskich rzdw na terenie gminy podczas okupacji i bezporednio po wyzwoleniu. pochodzenie nazwy "Turobin" Nazwa "Turobin" prawdopodobnie pochodzi od nazwiska "Turobija", t.j. "bijcego woy" wedug zapisu M. Maciaga, ktry spisa podania i legendy odnoszce si do Turobina (Wisa 1902, t. XII) "starzy ludzie powiadaj o pocztkach Turobina, co nastpuje: "dawnemi czasy y sobie bardzo bogaty pan do ktrego okoliczne wioski i lasy obszerne naleay. Ten pan zaoy nad rzek Por ogrd, ktry murem wysokim obwarowa. W tym ogrodzie w pan hodowa tury, czyli woy, ktremi duy handel prowadzi, sprzedajc je do duych miast." pochwki prawosawnych z terenu gminy Radecznica Zachoway si w niewielkiej iloci - na cmentarzu w Tereszpolu spoczywaj: ludowa nauczycielka Olena [Helena?] Iwanowna Senczik, urodzona 23 lutego 1878 roku, zmara 26 lutego 1911 roku, nagrobek wznieli zi, m i dzieci. Osoba Leny skania nas do postawienia sobie pytania: skoro bya ludowa nauczycielk, gdzie znajdowao si miejsce jej pracy?. By moe bya nauczycielk w Czarnymstoku lub w Trzsinach, a moe i w Radecznicy jak powstay tu szkoy pocztkowe po roku 1895. Podobnie rzecz ma si z Nikoajem Andrejewiczem ukasiukiem; wolne tumaczenie napisu z jego nagrobka brzmi: "tutaj spoczywaj szcztki ludowego nauczyciela Nikoaja Andrejewicza ukasiuka. Wieczna pami Tobie uczciwy pracowniku, urodzi si w 1838 roku, zmar 11 kwietnia 1906 roku. Wiele lat jako nauczycielka szkoy pocztkowej w Radecznicy pracowaa Maria Andrejewna Tarsanowa. Bya wdow, jak podaje miejscowy ustny przekaz. Miaa, jak mwi jedni dwoje dzieci syna i crk, drudzy, e troje: dwie crki, Xeni Pol oraz syna Siero. Wyjechaa z Radecznicy w 1914 roku wraz z prawosawnymi mniszkami i ca rosyjsk koloni. Pochwki prawosawnych ze wsi Czarnystok Ru znajduj si w wikszoci na cmentarzu parafialnym w Szczebrzeszynie; na cmentarzu w Trzsinach spoczywaj: maestwo Oleszczakowie, oraz: Jzef Gach (y lat 20, zmar 22. VII. 1931 roku), Micha uk (y lat 57, zmar 18 (15?) II 1930 roku ). W Radecznicy na przykocielnym cmentarzu spoczywa crka opatyskich. Jan opatyski by prawosawnym, jego ona (z Sobolewskich) katoliczk. Ich zmara creczka Zofia pochowana jest koo grobu Jaworskich na dawnym cmentarzu przykocielnym w Radecznicy; opatyska zmara w Zamociu. W Radecznicy, w Lasku znajduje si cmentarz obrzdku wschodniego. Pochowano na nim ponad 80 osb

obrzdku wschodniego w okresie parafialnym obu cerkwi prawosawnej (i unickiej). Na tym cmentarzu pochowano te nieznan liczb oficerw rosyjskich polegych podczas walk frontowych na polach Radecznicy, Podlesia i Zaporza w 1914 i 1915 roku. Do tej pory zachoway si 3 nagrobki prawosawne z 1888 roku, 1893, 1905 roku oraz 1 w ruinie. (Regina Smoter Grzeszkiewicz, Stanisaw Zybaa)

pocztki Szczebrzeszyna Pocztek dziejw Szczebrzeszyna przynosi same znaki zapytania. Czy przed XIII wiekiem istnia grd- nie wiemy. Jeeli istnia to kiedy powsta nie wiemy. Kto, w jakim celu go zbudowa- nie wiemy. Skd si wzia nazwa- nie wiemy. Do jakiego rodu, plemienia nalea- nie wiemy. Naley aowa, e do tej pory aden historyk o odpowiedniej wiedzy i renomie sam, albo na zlecenie wadz, nie opracowa dziejw Szczebrzeszyna. Historia Szczebrzeszyna interesuje mnie z racji mojej rodziny, ktra mieszkaa tu nieprzerwanie co najmniej od 250 lat. Niniejsze opracowanie oparte jest na materiaach z Biblioteki Narodowej w Warszawie, co daje gwarancj odpowiedniego ich poziomu. Nie znalazem adnej monografii tych terenw. Std jest to tylko kompilacja znalezionych u rnych autorw wzmianek, najczciej niewielkich. Praca historyka jest tym trudniejsza im bada on coraz bardziej zamierzche czasy, a ju szczeglnie dotyczce pogranicza. Coraz mniej dokumentw, coraz wicej hipotez. Pomimo tych trudnoci historycy "popychaj naprzd" stan wiedzy korzystajc z nowych dokumentw, jakie w miar rozwoju historii powszechnej odnajduj si np. w ociennych krajach. Ale take od nowa je interpretuj, stawiaj nowe hipotezy, ktre pozwalaj na cieranie si pogldw. W ostatnich czasach du pomoc dla historykw jest rozwj innych nauk, a szczeglnie archeologii. Mwic o historykach mam na myli to nieliczne grono naukowcw, ktrzy wnosz do wiedzy co nowego. Nie znaczy to, e nie szanuje tysicy tych "szarych" historykw, szczeglnie nauczycieli, dziennikarzy i popularyzatorw, ktrzy nauk o naszej historii przenosz do spoeczestwa. Ale s wrd tych ostatnich i tacy, ktrzy tworz wasn histori dziejw. Przyczyn jest brak dostpu do dobrych rde, a moe brak umiejtnoci szukania. Rcz, e wiele mona znale i w Szczebrzeszynie, i w Zamociu. Bdem jest przekonanie o wyjtkowoci jakiej miejscowoci, i bezkrytyczne powtarzanie tego za poprzednikami. Prof. Stefan wieawski jeden z najznakomitszych filozofw i wykadowcw KUL pisze: "Gboko w nas zalga si Polska, ktr nazywam "sienkiewiczowsk". Henryk Sienkiewicz by na pewno genialnym pisarzem, ale wzorce, ktre nam zostawi i na ktrych wychowuj si bez refleksyjnie cae pokolenia s okropne. Peno w nich pogardy i nienawici do innych narodw, innych bliskich nam przeciebo ssiednich- kultur, religii". Oto skutki przekonania o wyjtkowoci wasnej ojczyzny. W niektrych opracowaniach o Szczebrzeszynie spotyka si niczym nie potwierdzone, a nieraz wrcz nieprawdziwe hipotezy. Jak ta, e przez Szczebrzeszyn przebiega szlak handlowy Kijw- Praga, czy szlak bursztynowy do Bizancjum. Czasem wystarczyoby zajrze do encyklopedii, ksiki historyka, spojrze na map. I skojarzy otrzymane std wiadomoci. O tym pierwszym szlaku pisze m.in. prof. Kazimierz Myliski w swej ksice "Lublin w dziejach i kulturze polskiej": "Badania archeologiczne pozwoliy na odtworzenie przebiegu owej "ruskiej" drogi. Biega ona z Kijowa przez Wodzimierz Woyski, Grdek nad Bugiem, Sutiejsk pod Szczebrzeszynem, a dalej przekraczaa Wis pod Zawichostem, aby nastpnie przez Krakw kierowa si na Prag Czesk do Ratyzbony nad Dunajem". Za droga handlowa z nad Batyku do Bizancjum bya opanowana przez Wikingw, Waregw. Poczynajc od Wolina i Truso (dzisiejszy Elblg) wioda rzekami Dzwin i Dnieprem. To oni zaoyli Kijw i Ru, i dali jej pierwsz dynasti Rurykiewiczw. Tras drugiego szlaku bursztynowego opisa ju Pliniusz Starszy, a potwierdziy jej przebieg liczne wykopaliska, i opracowania archeologw. Wid on z pnocnych Woch, przez Wiede, Brno, Bram Morawsk, rozgazieniem przez Opole lub Wrocaw, Kalisz, do ujcia Wisy. Rzymskimi prowincjami byy Panonia i Dacja dajce bezporedni czno Wiednia z "drugim Rzymem"- Bizancjum. Nie ma rwnie adnego dowodu na to, e Szczebrzeszyn zaoyli Ldzianie. Najmniejszego prawdopodobiestwa nie ma rwnie hipoteza, e Szczebrzeszyn strzeg przeprawy przez Wieprz. Czy Szczebrzeszyn nalea do Grodw Czerwieskich? W "Historii Polski" wydanej w roku 2007 prof. Henryk Samsonowicz do Grodw Czerwieskich zalicza: Czerwie (dzisiaj Czermno), Woy (Grdek Nadbuaski), Kumw (Chom obecnie Chem, ktrego jedna z dzielnic do dzisiaj nazywa si Kumw), Ugrowiesk (Uhrusk), Wereszyn, Stopie, Uchanie, Dorohusk, Horodo, Grabowiec, Rubieszw (Hrubieszw). Grody te byy nieregularnie rozrzucone na obszarze cigncym si okoo 80 km wzdu ciekw wodnych Huczwy i Bugu. Owszem pniej nie majc innej nazwy zaczto tak nazywa cay region. Jednak prof. Samsonowicz lojalnie stwierdza: "W literaturze historycznej Grody Czerwieskie stanowi temat licznych

hipotez i polemik yczcych ich zasigu terytorialnego oraz roli w dziejach". Sam nazw "Grody Czerwieskie" zawdziczamy Nestorowi mnichowi z awry Peczerskiej (Kijw), ktry y na przeomie XI i XII wieku a wic w tym samym czasie co i nasz Gal zwany Anonimem. Nestor okoo roku 1113 zakoczy pisanie "Powieci Minionych Lat.....", tzw latopisu, w ktrym tak jak nasz Gal Anonim po raz pierwszy zapisa pochodzce z ustnych przekazw prastare dzieje powstania swojego pastwa. Gal pisa, mwic delikatnie, troch tendencyjnie. A Nestor? Wiemy, e orygina latopisu Nestora nie dochowa si, znamy go jedynie z obszernych fragmentw wczonych do innych, pniejszych latopisw. Znawca i komentator latopisu prof. Franciszek Sielicki podaje, e w roku ukoczenia pisania latopisu tj. w 1113 zmar Ksie Kijowski wiatopeek Iziasawicz protektor Nestora. Nowym Ksiciem Kijowskim zosta antagonista wiatopeka - Wodzimierz Monomach. Przekaza on latopis do pisania innym, sprzyjajcym mu mnichom. Latopis pojawi si w trzy lata pniej, jeszcze za ycia Nestora, poprawiony na korzy nowej dynastii. Nazwy "Grody Czerwieskie" Nestor uy dwukrotnie. Pierwszy raz, gdy w roku 1018 Bolesaw Chrobry zaj je wracajc z nieudanej wyprawy Kijowskiej majcej na celu osadzenie na tronie ksicym swego zicia wiatopeka. I drugi raz w roku 1031 kiedy Jarosaw Mdry przyczy je znw do Rusi. Prof. Samsonowicz twierdzi, e uycie tej nazwy przez Nestora nie oznaczao, e grody te naleay do jakie wsplnej organizacji politycznej, suyo tylko "na okrelenie czci poudniowo wschodniej pogranicza polsko ruskiego". Za prof. J. Skrzypek wysuwa tez, e Nestor uy liczby mnogiej: Grody Czerwieskie poniewa istniay w Czerwieniu dwa grody. Najkrtsza i najlepsza dla Chrobrego droga do Kijowa prowadzia przez grody nad Huczwa i Bugiem, i dalej star drog handlow. Przypisuje si Nestorowi, e pod dat 981 r. roku zapisa: "poszed Wodzimierz ku Lachom i zaj grody ich Peremyszl i Czerwie i inne grody, ktre do dzi dnia s pod Rusi". Udowodniono, e sowa "ktre do dzi dnia s pod Rusi" zostay dopisane pniej, by moe sowo "ich" te pochodzi z lat pniejszych. Nestor jedyny raz, w tym wanie zapisie, uy wyraenia "ku" (w kierunku) zamiast zawsze przez niego uywanego "na" (na kogo). Moe wiadczy to, e Lachy yli dalej, poza wymienionymi grodami. A wic o pocztkach dziejw tych terenw wiemy tyle pewnego, e przechodziy czsto z rk do rk. . *** Sprbujmy odtworzy sobie przyblion geografi tych terenw w X wieku naszej ery. Zamo zostanie wybudowany za okoo 600 lat. O ponad sto kilometrw od Szczebrzeszyna znajduje si maa osada targowa w ktrej za 200 lat zostanie zbudowany grd kasztelaski, i nazwie si to miejsce Lublinem. W piset lat po omawianym okresie, w 1474 powstanie wojewdztwo lubelskie. W odlegoci 50 kilometrw od Szczebrzeszyna ley niewielki Szczekarzew, ktry za 400 lat (w 1399 r.) uzyska prawa miejskie i nazw Krasnystaw. Jedynie Chem, a waciwie Chom, ju istnieje jako troch wikszy orodek. W przyszoci w obrbie Ziemi Chemskiej, powiecie Krasnystawskim znajdzie si Szczebrzeszyn. Osadnictwo na tych terenach nie przekracza kilku ludzi na jeden kilometr kwadratowy. Ogromne lasy, morze lasw jak napisa jeden z w/w profesorw, obejmujce ponad 80% terytorium kraju. W okolicach Szczebrzeszyna, szczeglnie po wschodniej stronie Wieprza, zalesienie zapewne dochodzi do 100%. I zupeny brak drg w dzisiejszym znaczeniu. Pierwsza utwardzona droga ze Szczebrzeszyna w kierunku Zwierzyca zostanie wybudowana w 1915 r. Przedtem bya tam tylko ziemna grobla, prawie kadego roku niszczona przez "wielk wod". Jeszcze za mojej pamici w latach 30-tych i 40tych ubiegego wieku poziom wd gruntowych by tak wysoki, e w pradolina Wieprza bya bagnista, nie rosy tam adne krzaki czy drzewa, a woda po wiosennych roztopach przelewaa si przez szos na caej dugoci od winki do Wieprza. Na terenie dzisiejszej trafostacji koo Szlakwki odkryto w 1937 r. groby. Po badaniu okazay si grobami z przed kilkudziesiciu lat kiedy to nie mona byo, w pewnych porach roku, przedosta si do Szczebrzeszyna. Profesorowie Mazurkiewicz i Zins w swoich "Dziejach Lubelszczyzny" pisz: "Rol orodkw obronnych tego terenu o zwartej i mocnej organizacji i zasiedleniu peniy zapewne dwa grody Sutiejsk (dzisiejsza Ssiadka) oraz cigle mao zbadany Szczebrzeszyn". Przy czym Sutiejsk nazywaj oni, tak jak i nowsze encyklopedie, "Ruski grd pograniczny". wiadczy o tym rwnie nazwa tego grodu. Rozmawiaem z pochodzcym ze Szczebrzeszyna archeologiem Wojciechem Kotajem. Powiedzia, e jeli nawet przyj, e cz "ganu" kiedy si obsuna, grd i tak by niewielki. Cz przestrzeni zajy umocnienia, na pozostaej trzeba byo pomieci domy dla ludzi, stajnie dla koni, obory, stodoy itd. Ale czy w ogle grd istnia? dotychczasowe badania nie udowodniy, e istnia przed XIII wiekiem, lecz jedynie tylko to, e na VII VIII wiek mona datowa pocztki zasiedlenia t. zw. Grodziska. Jednak powszechnie przyjmuje si jego istnienie. Przez kogo zosta zaoony? S dwie moliwoci. Odkrycie dou na przechowywanie ziarna, i pziemiank mieszkaln o rozmiarach 4x4 m moe

wskazywa na jaki rd, ktry powsta z poczenia kilku spokrewnionych rodzin uprawiajcych wsplnie ziemi. Jednym ze wiadectw takiego organizowania si rodu jest zachowanie w jzyku polskim a do czasw nowoytnych okoo trzydziestu wyrazw na okrelenie pokrewiestwa. Np. szurzy- brat ony, jtrew- siostra ma, zelwa- m siostry itd. Taka siedziba rodu zwana bya w pniejszym czasie up albo opolem. Bardziej prawdopodobnym jest, e powsta, na miejscu opola, jako stranica Sutiejska. Badania przeprowadzone przez pani Wartaowsk wykazay, e Sutiejsk by grodem daleko wikszym od Szczebrzeszyna (Teka Zamojska nr. 1 z 1938 r). Prof. Samsonowicz wylicza trzy najwiksze grody tych terenw: Sutiejsk, Chodlik i Przemyl. Sutiejsk pooony na szlaku handlowym by naraonym na napady, i by moe potrzebowa takiej stranicy w cigu osadniczym wzdu rzeki Wieprz. Dopiero pniej utworzyo si wok grodu podgrodzie z ludnoci "cywiln". Moe kiedy odpowie na to archeologia datujc znaleziska na terenie samego grodu, i dookoa niego. Za tez Szczebrzeszyna jako stranicy Sutiejska przemawia i to, e usypanie waw i wybudowanie innych urzdze obronnych wok grodu, a szczeglnie wykopanie imponujcej fosy, przez rd w ktrym jest tylko kilkanacie osb dorosych posiadajcych bardzo prymitywne narzdzia jest, wydaje si, ponad ich siy. Odwrotnie, dla jakiej organizacji jest to daleko atwiejsze. Moe do tej pracy wczy wielu ludzi np. niewolnikw, lub zmusi do niej ludno okoliczn. Naley wykluczy zbudowanie grodu w Szczebrzeszynie dla kontrolowania przejcia przez brd w kierunku wschodnim. Kto miaby to zrobi? Nie byo te takiej potrzeby bowiem za kilometrowym bagnem pradoliny Wieprza, prawdopodobnie niemoliwym do sforsowania przez wiksz cz roku, nie byo adnej miejscowoci do ktrej prowadzia by jakakolwiek droga. Cigna si tam na wschd i poudniowy wschd nieprzebyta puszcza. Resztki jej to lasy Roztocza ktrymi jeszcze dzisiaj mona doj do Lwowa Brody Due powstay ponad 400 lat po omawianym okresie, Brody Mae, Krasnobrd, Susiec, Tomaszw czy Beec powstay 100 czy 200 lat po Brodach Duych, a Bigoraj jeszcze pniej. Pozostaje nazwa Szczebrzeszyna. Najczciej nazwy miejscowoci wywodz si od imienia zaoyciela, lub charakterystycznego pooenia czy otoczenia, zwierzt, drzew itp. Np. imi Czstoch- Czstochowa, Zakopane, Bagno, Turzyniec, Dbrowa itp. Istnienia imienia Szczebrzuch, od ktrego mg by nazwany Szczebrzeszyn, do tej pory nie potwierdzono. Nazw, jak niektrzy twierdz, od naczy domowychszczebrzuchy, lub sposobu ich wytwarzania- szczebrzuszy nie mogli nada miejscowoci jego mieszkacy, ale tylko ich ssiedzi, gdy ju istniao podgrodzie i wytwrcy rzemielnicy ktrych wyroby znalazy uznanie w oczach ssiadw. Najwczeniej wic kilkadziesit, lub nawet kilkaset lat od zaoenia grodu. Wczeniej wszystkie osady ludzkie byy samowystarczalne. A grd dla koniecznoci komunikowania si jego mieszkacw midzy sob, a take z ssiadami lub zwierzchnoci, tak jak wszystko musia mie nazw od pierwszego dnia istnienia. Gdy rodzi si nam dziecko, i kiedy nie ma jeszcze imienia mwimy: urodzio mi si dziecko, syn, crka, a wic ju go w jaki sposb nazywamy. Od dawna twierdz, e najbardziej prawdopodobne jest "Szcze werszyna" co znaczyo zapewne "Jeszcze wzgrze" lub "Ostatnie wzgrze". Wszyscy ktrzy dobrze znaj nasz Szczebrzeszyn wiedz, e jest takie miejsce, gdzie z ulicy Zamkowej mona, przechodzc ciek 20 metrw z gry w d, doj do bonicy, dzisiejszego Domu Kultury. Jeszcze przed chwil byo si na ostatnim wzgrzu Roztocza (ul Zamkowa), a ju jest si na Padole Zamojskim. Grd znajdowa si na ostatnim wzgrzu Roztocza. Nazwa jest moe ruska, moe mieszana "pograniczna". Musia mie grd Szczebrzeszyn i mia, moim zdaniem, swoj nazw od pierwszego dnia, utworzon od widocznego dla wszystkich pooenia. *** Kim byli nasi przodkowie. Zachodnio sowiascy Ldzianie, czy wschodnio sowiascy Dulbowie zwani te Buanami. W "Dziejach Polski" pod ogln redakcja prof. Jerzego Topolskiego napisano, e na terenach pniejszej maopolski czenie si rodw w plemiona i w zwizki plemienne nastpio w VII i VIII wieku. Niestety nie ma w tej sprawie adnych dokumentw. By moe pod koniec tego okresu uksztatowa si zwizek plemienny Ldzian. Nazwa Ldzianie oznacza ludzi yjcych na ldach, terenach k i pl nie uprawianych. Inaczej ni polanie, ktrzy yli na polach uprawnych. Prawie wszyscy historycy s zgodni, e siedzib Ldzian byy tereny pomidzy Sandomierzem a Przemylem. Zgodni s te co do tego, e od sowa Ldzianie pochodzi nazwa Polski w jzykach Batw, Wgrw, Finw, Grekw, a u wschodnich Sowian utara si nazwa Lachy. Do Dulbw najprawdopodobniej naleaa przynajmniej cz wymienionych przez prof. Henryka Samsonowicza grodw pooonych nad Bugiem i Huczw. Take prawdopodobnie Chom i Szczekarzew. wiadcz o tym znaleziska archeologiczne i nazwy miejscowoci. Jako podsumowanie mona chyba przytoczy wypowied prof. Jerzego Wyrozumskiego z Uniwersytetu Jagieloskiego: "tereny o niejasnej przed t dat przynalenoci politycznej". "Tereny zasiedlone z kilkoma znacznymi grodami, o przejciowym polsko- ruskim etnicznym i kulturalnym charakterze".

Tutaj trzeba si odnie do wczeniejszego okresu naszych dziejw. Plemiona z terenw dorzecza Odry, Warty i czciowo Wisy w obrbie ktrych przodkowie Mieszka I i on sam tworzyli zrby pniejszego pastwa polskiego, a wic twr ju ponad plemienny, s dosy dobrze znane i opisane przez Geografa Bawarskiego. Kronikarz Saski Widukind, mnich niemiecki 925- 973, nazywa Mieszka wadc Licikawikw czyli Lestkowiczw a wic ludzi (synw, potomkw) Lestka- Leszka. Plemiona mieszkajce w grnym biegu Wisy i Ldzianie s sabo rozeznani, brak bowiem rdowych dokumentw, a ze znanych mona wyciga tylko prawdopodobne wnioski. W dokumencie krla angielskiego Alfreda Wielkiego (879- 899) znajdujemy wzmiank o kraju Wilan "Wisle- Land. Za w ywocie witego Metodego, napisanym w roku 885 niedugo po jego mierci, mwi si o potnym ksiciu Wilan, ktry nie chcia od tego witego przyj chrztu. Metody przepowiedzia ksiciu, e dostanie si do niewoli, i tam zostanie przymusowo ochrzczony. Tak te si stao. Przypuszcza si, e moe by to echo podboju Wilan, a moe Wilan i Ldzian, przez witopeka wadc Wielkiej Morawy. Jzykoznawcy zwracaj uwag, e w naszym najstarszym hymnie "Bogurodzicy" mona znale elementy jzyka cerkiewno- sowiaskiego wprowadzonego do liturgii przez Cyryla i Metodego. Nie przypuszczaj jednak by Wilanie przyjli chrzest z rk tych witych. Wraz z upadkiem w 906 r. Wielkiej Morawy ziemie te przeszy pod panowanie Czeskie. Uczony arabski al.- Maludi podaje w poowie X wieku, e Kijw graniczy z Czechami. Jest wic moliwe, e tereny te znajdoway si w tym czasie we wadaniu albo Czech albo Kijowa. Przebywajcy w latach 965966 na dworze praskim Bolesawa I- go podrnik arabski Ibrahim ibn Jakub zalicza je do Czech. Rwnie autorzy "Zarysu Historii Polski" pod redakcja prof. Janusz Tazbira uznaj, e po 955r tereny te byy "pod zwierzchnictwem Czech". Prawie w tym samym czasie Cesarz bizantyjski Konstantyn Porfigoneta (905959) podaje, e Lendzenanoi wraz z Krywiczanami pac danin ksiciu Kijowa. To "Lendzenanoi" prawdopodobnie oznacza Ldzian. Tzw. Dokument Praski opisuje zasig erygowanego w roku 973 Biskupstwa Oomuskiego. Do jego terenw zalicza si przysz Maopolsk. Cz uczonych kwestionuje prawdziwo tych dokumentw, cz uznaje je za zupenie wiarygodne. Mieszko w roku 990 (moe dopiero Bolesaw Chrobry w 998r) za pomoc udzielon cesarzowi niemieckiemu, otrzyma od tego cesarza jako lenno ziemie plemion lskich, ktr zreszt musia Czechom odebra si, gdy wczeniej byy one w posiadaniu lennym Czech. Ziemi Wilan, pniejsz krakowsk, prawdopodobnie otrzyma Bolesaw od Czechw jako wiano swej ony Emildy. Czy wszystko to yczy rwnie Szczebrzeszyna? Nie wiemy. By moe tak, by moe nie. Wiemy tylko, e wszystko jest tu pynne jak na kadym pograniczu, i o wszystkim mona mwi zaledwie "by moe". Pewnym jest tylko to, e w tym czasie nie wyksztaciy si jeszcze pastwa w dzisiejszym tego sowa znaczeniu, i zaleno objawiaa si zwykle paceniem danin temu czy innemu Ksiciu. Ziemia bowiem, niezalenie polan czy kijowian, bya prywatn wasnoci ich ksit. *** Losy tych ziem nadal byy zmienne. Utara si nowa nazwa historyczna: Ru Czerwona rozcigajca si od dorzecza Sanu i Dniestru na poudniu a do grnej Prypeci na pnocy. Na zachodzie ograniczona rzekami Wieprz i Por, na wschodzie poszerzona o Woy. W czasach rozbicia dzielnicowego Rusi Kijowskiej powstao Ksistwo Bezkie, oraz dwie Rusie: Halicka i Wodzimierska. Ru Halicka skadaa si z ziem: Sanockiej, Przemyskiej, Halickiej i Chemskiej. Obydwie Rusie zjednoczy w Ru Halicko - Wodzimiersk Ksi Roman (zmar w 1205 r). By synem Mcisawa Izasawicza i Agnieszki, crki Bolesawa Krzywoustego, krla Polski. W latopisach zwany samodzierc caej Rusi, a w Europie zachodniej jej krlem. W 1202 roku rozszerzy sw wadz na Kijw. Starajc si rozszerzy swe wpywy w Polsce, miesza si do walki ksit dzielnicowych. Zgin pod Zawichostem w bitwie z wojskami Leszka Biaego. Jego syn Daniel ( Danio1201-1264) ksi Halicko- Wodzimierski, po chwilowym przejciu na katolicyzm, otrzyma od papiea Innocentego IV koron za pomoc w tworzeniu koalicji anty- tatarskiej. W roku 1253 legat papieski, opat Opizo z Mezano, koronuje w Drohiczynie Daniela na krla Rusi. Stolic Daniela by Chem. Dla swego syna Lwa zaoy Daniel miasto Lww. Pniej krlestwo to rozpado si powtrnie na Ksistwa Halickie i Wodzimierskie. Ostatni Ksie Halicki Bolesaw Jerzy II zmar bezdzietnie w roku 1340. Wtedy sukcesje do tych ziem zgosi Kazimierz Wielki. Jednak Litwini na tron Halicki powoali ksicia litewskiego Lubarta. W rezultacie walki pomidzy Polsk a Litw Kazimierz Wielki przyczy do Polski w 1352r. ziemi halick. Z tego okresu pochodzi pierwszy znany dokument z nazw Szczebrzeszyna. Wydany zosta przez krla Kazimierza Wielkiego w "prope Scebressyno opido ruthenieali", co znaczy "niedaleko Scebressyno miasta ruskiego". Po ukadach z Litw w roku 1366 tereny midzy Wieprzem a Bugiem przechodz pod panowanie Kazimierza Wielkiego. Po niewielkich zawirowaniach w czasach Ludwika

Wgierskiego, ju za czasw Jadwigi, Ziemia Chemska wraz ze Szczebrzeszynem znalaza si na stae w Krlestwie Polskim. Najpierw w wojewdztwie Ruskim a potem Lubelskim. Historia jeszcze raz chciaa naszemu Szczebrzeszynowi przypomnie jego zwizki z Rusi. Po ostatnim rozbiorze Polski w roku 1795 Szczebrzeszyn wraz z Ziemi Chemsk znalaz si w zaborze Austriackim, w Galicji i Lodomerii. Galicja od sowa Galicz (Halicz), a Lodomer w jzyku niemieckim to Wodzimierz. A wic znowu w dawnym ksistwa Halicko- Wodzimierskim. (Romuald Koodziejczyk) poczet starostw hrubieszowskich Buczacki Jakub (1500 r.). Dbrowski Jdrzej (funkcj sprawowa od 1500 roku). Tenczyski Andrzej starostwo hrubieszowskie otrzyma 21 listopada 1576 roku wraz z on Zofi z Dbrowskich w doywocie; 8 grudnia 1576 Stefan Batory pozwoli mu doywotnio wykupi wjtostwo hrubieszowskie. Stanisaw kiewski starostwo hrubieszowskie otrzyma doywotnio na mocy aktu Zygmunta III Wazy 8 listopada 1586 roku. Jan kiewski w roku 1619 zatwierdzi ustaw cechu tkackiego w Hrubieszowie. Wadysaw, krlewicz, pniejszy krl Wadysaw IV starost hrubieszowskim zosta w 1627 roku. Rafa Leszczyski, starost zosta w 1613 roku. ukasz Opalinski z Bnina wyodrbni z zarzdzanych przez siebie dbr hrubieszowskich kawaek ziemi na ktrej erygowa wie Opalin, druga erekcj zatwierdzi w 1638 roku Wadysaw IV. Potocki Stanisaw - starost hrubieszowskim zosta 5 marca 1705 roku. W roku 1727 odstpi je Franciszkowi Salezemu Potockiemu. Poczta w Szczebrzeszynie Wedug danych ze Sowika Geograficznego Krlestwa Polskiego pod red. B. Chlebowskiego (Warszawa 1880), ju w roku 1887 w Szczebrzeszynie istniaa poczta. W roku 1903 jej naczelnikiem by Siergiej Fiedorowicz Obram. O perypetiach urzdu pocztowego podczas I wojny wiatowej pisa dr Klukowski we wspomnieniach opublikowanych na amach Tygodnika Zamojskiego ("W przyfrontowym miasteczku"), nr 41 z 1990 roku . Po wyzwoleniu miasta Urzd Pocztowy zosta uruchomiony ponownie (14 sierpnia) w budynku sprzed 1939 roku nie zniszczonym przez okupanta. Centrala telefoniczna rwnie zostaa uratowana. Po uruchomieniu Urzdu czynnoci zostay ograniczone do przyjmowania przesyek zwykych i poleconych opacanych gotwk, z tej prostej przyczyny, e brakowao znaczkw. 11 grudnia 1944 roku zosta aresztowany dotychczasowy naczelnik Kajetan Padziora, jego stanowisko obj delegowany z Urzdu Pocztowego w Zamociu starszy asystent o imieniu Bolesaw (nazwisko napisane jest nieczytelnie). W roku 1945 w charakterze penicego obowizki naczelnika Urzdem Pocztowym kierowa asystent Tadeusz Kus; 10 stycznia 1945 roku wprowadzono obrt pieniny za pomoc krajowych przekazw pocztowych. Z dniem 20 stycznia tego roku wprowadzono przyjmowanie wszelkich przesyek zwykych rejestrowanych za pobraniem listw wartociowych i paczek. Z kocem stycznia 1946 roku dokonano na szczebrzeszysk poczt zbrojnego napadu - po sterroryzowaniu pracownikw rabusie zabrali sum 33 zotych stanowica reszt kasowa; ocalaa kwota 1.186 zotych. Naczelnikiem Urzdu w roku 1946 by starszy asystent Wincenty acka po przeniesieniu tego do Radomia funkcj naczelnika peni starszy asystent Stanisaw Kasperek. Od 9 listopada 1947 roku szczebrzeszysk poczt zarzdza starszy asystent Wacaw Bujnowski delegowany do Szczebrzeszyna z Olsztyna Stanisaw Kasperek przeniesiony zosta do Wrocawia. 25 grudnia 1948 roku dziaalno poczty poddana zostaa gruntownej kontroli, ktr przeprowadzi inspektor Ministerstwa Poczt i Telegrafw dyr. Wrona. Od grudnia 1948 roku Urzd Poczty pracowa: w dni powszednie od godz. 9.00 12.00, w dni witeczne od godz. 10.00 11.00 jednoczenie uruchomiono czno ze Szczebrzeszyna za porednictwem listonosza wiejskiego trzy razy w tygodniu. 4 listopada 1951 roku kierownictwo Urzdu przej asystent adniak Wadysaw od starszego asystenta Bujnowskiego Wacawa, ktry zosta przeniesiony do UPT. Chmielnik. Powysz decyzj podj penicy obowizki Powiatowy Inspektor Ruchu Pupe Franciszek. 19 sierpnia 1954 roku przeniesiono znajdujc si dotychczas aparatur byego radiowza i zainstalowano w pokoju, gdzie mieci si centrala telefoniczna. 11 kwietnia 1969 roku naczelnikiem zosta starszy asystent Bolesaw Okoniewski. (informacje pochodz z notatek subowych pracownikw szczebrzeszyskiej poczty udostpnionych naczelnika - Henryk Paczyk)

podatki ydw szczebrzeszyskich ydzi szczebrzeszyscy podobnie jak inni na terenie miast ordynackich opodatkowani zostali w 1655 roku; obowizani byli wwczas dostarcza proch i ow do zamojskiego cekhauzu, inne zobowizania to: podatek od posiadanej suby; w roku 1700 wynosi 1 zoty i 1 groszy od zatrudnionej w charakterze sucego/ sucej osoby w Szczebrzeszynie ydzi zatrudniali wwczas 26 osb. opata od osiadoci (czynsz), wahaa si w granicach od kilku do kilkunastu groszy. Najwyszy czynsz pacono od caego placu, niekiedy od nieruchomoci na peryferiach miasta, gdzie obok domu bya dziaka gruntu uprawnego lub sad. W Szczebrzeszynie 2 zote czynszu pacili waciciele nieruchomoci pooonych w centrum miasta, 1 zoty od nieruchomoci pooonych na peryferiach. opaty wnoszone ryczatowo yczyy uiszczania nalenoci od bnicy i cmentarza; szczebrzeszyscy ydzi z tego tytuu pacili w XVII wieku 10 zotych. podborczascy onierze wrzenia 1939 opracowanie wg. "Kroniki Podborcza" (rkopis) Stanisawa Ferenca

nazwisko i imi Osman Jan Osman Jzef Kwapisz Wojciech Gontarz Micha Wypych Jzef s. Wojciecha Olech Jzef Gowala Jan s. Wojciecha Kurek Stanisaw Wypych Stanisaw

data powoania do stopie wojska/suba czynna sierpie 1939 sierpie 1939 sierpie 1939 sierpie 1939 sierpie 1939 sierpie 1939 sierpie 1939 suba czynna suba czynna szeregowy szeregowy szeregowy szeregowy szeregowy szeregowy szeregowy szeregowy szeregowy

udzia w walkach udzia w kampanii wrzeniowej udzia w kampanii wrzeniowej udzia w kampanii wrzeniowej udzia w kampanii wrzeniowej udzia w kampanii wrzeniowej udzia w kampanii wrzeniowej udzia w kampanii wrzeniowej przeszed ze swym oddziaem granice wgiersk, gdzie przebywa przez kilka miesicy, po wyzwoleniu powrci do domu udzia w kampanii wrzeniowej

Komornik Jan s. Jana

suba czynna

kapral podchory, absolwent szkoy oficerskiej

Podborcze Wie pooona w zachodniej czci Roztocza w subregionie zwanym "Wzgrzami Gorajskimi" - zajmuje obszar 1,86 km. Podborcze osadzone zostao w pobliu Chopkowa w roku 1792 naleao wwczas do klucza turobiskiego - nazwa wsi nie wystpowaa w oficjalnych spisach ordynackich; o jej istnieniu informuje rkopis 1815, k. 101 znajdujcy si w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie. Etymologia nazwy wsi wydaje si bardzo czytelna - oznacza miejsce "pod borkiem"; pozostaoci owego "borku" istniay jeszcze w latach czterdziestych ubiegego wieku w postaci sosen zwanych "Kamieskiego Choinami", ktre znajdoway si w odlegoci kilkuset metrw na zachd od wioski. W roku 1864 Podborcze skadao si z 12

gospodarstw - w tym okresie wie naleaa do dbr Ordynacji Zamoyskiej. Wedug "Projektu tabeli likwidacyjnej wsi Podborcze" wie naleaa do Dziau IV; zgodnie z art.21 Ukazu z dnia 2 marca 1864 roku "wocianie wsi jako nieregularnej zajmuj osady odosobnione od obcych posiadoci, podzielone jednak na czci w rnych miejscach pooone". Zgodnie z planem pomiarowym wykonanym przez Henryka Korzeniowskiego ziemi na wasno w omawianym roku otrzymali:Gowala Stanisaw po ojcu Gowali Wojciechu, Wojtaszek Marcin po ojcu Franciszku, Stpnik Franciszek po ojczymie Baeju Bzdziuchu, Wypych Jzef posiada osad opuszczon przez Mikoaja Krukowskiego,Ferens Franciszek - zi Olecha Jzefa, Sykaa Pawe posiada osad odstpion przez Franciszka Ferensa; oprcz tego posiada osad w Chopkowie, Komornik Jzef, Olech Jzef syn Walentego, Krzak Antoni po ojcu Tomaszu, Osman Wojciech syn Jana, Ferens Micha po ojcu ukaszu, Piwowarek Jan. Na mocy powyszego ukazu wocianie nie otrzymali lasu, dlatego Zarzd Ordynacji przyzna im prawo zbierania w lasach chrustu na ogrodzenia i szczyp na owietlenie. Rozporzdzenie dotyczce porzdku lenego dla mieszkacw Podborcza Wydane zostao przez Zarzd Ordynacji Zamoyskiej w 1865 roku; na jego tre zoyy si nastpujce informacje: wocianie ordynaccy otrzymuj opa - w lecie po 1 furze, a w zimie po 2 fury w tygodniu w oznaczonym dniu - w rody, a w zimie w rody i pitki wjt gminy i rzdca po wsplnym porozumieniu si midzy sob oznacz z jakiego drzewa i jakimi drogami wocianie mog wozi drzewo na opa dla wjazdu do lasu za opaem wocianie powinni mie kwity z pieczci dziedzica. Kwity te pokazuj gajowemu wjci gminni dopilnuj uzupenienia tych przepisw a winnych do odpowiedzialnoci wedug ustawy gminnej pociga mog W okresie midzywojennym ciekawie przedstawia si zabudowa Podborcza - w skad tradycyjnej chopskiej zagrody (lata trzydzieste XX wieku) obok chaty mieszkalnej wchodziy obora i stodoa, niekiedy autonomicznie stojcy chlew, brg , itp. Podstawowym budulcem byo oczywicie drewno, a metod jego czenia wgie. Do pokrywania dachu suya soma - w caej wiosce by tylko jeden dom, do budowy ktrego uyto cegy i dwa domy pokryte blach. Chaupy starsze pochodzce z XIX wieku miay jedn izb przelotow, sie i komor. W latach szedziesitych ubiegego stulecia spotka mona byo w Podborczu pozostaoci tamtej zabudowy - niskie domy o szecio szybowych oknach, bez szczytw. Byy to domu dwuizbowe, skadajce si z: komory, kuchni i pokoju - naleay wwczas do Kazimierza Piwowarka i Kazimierza Gowali; byy pokryte som. W Podborczu istnia drewniany budynek szkolny posiadajcy sal lekcyjn i mieszkanie dla nauczyciela. Wybudowano go na tzw. "Nawsiu" w latach trzydziestych. Obiekt spon w wyniku podpalenia we wrzeniu 1939 roku. Pierwszym nauczycielem by Jzef Grochowski, do Podborcza przyby w 1924 roku - szkoa, ktra wwczas kierowa bya jednoklasowa. W roku 1932 mieszkacy wsi wybudowali now szko o jednej izbie lekcyjnej i mieszkaniu dla nauczyciela; szkoa otrzymaa dziak ziemi o powierzchni 1 ha; przed wojn zajcia w szkole pan Podolec. W roku 1939 budynek szkoy spon wraz z czci zabudowa wsi. By kontynuowa nauk przez okres okupacji wynajto izb u Jana Wypycha; w pierwszym roku okupacji uczya Felicja ze Szczepaskich Piwowarkowa, w nastpnym pan Kuna (modszy) ze Smorynia, potem ju do koca wojny Gaczo. Ten ostatni przez kilka powojennych lat by kierownikiem wydziau wyzna w K[omitecie] W[ojewdzkim] P[olskiej] Z[jednoczonej] P[artii] R[obotniczej] w Lublinie. wczesna szkoa bya placwka o profilu czteroklasowym - cztery klasy uczy jeden nauczyciel. Po siedmioletnim nauczaniu otrzymywao si wiadectwo ukoczenia czterech klas zamykajce drog do dalszego ksztacenia. czone byy klasy pierwsza z druga i trzecia z czwart. Program klasy pierwszej i drugiej by realizowany kadorazowo w cigu roku. Do klasy trzeciej naleao uczszcza dwa, a do czwartej trzy lata. W roku 1954 na zebraniu mieszkacw wsi podjto decyzj o dobrowolnym opodatkowaniu si w wysokoci 100 zotych od 1 ha uytkw rolnych na budow szkoy, oraz wykonanie wszelkich prac niefachowych w ramach czyny spoecznego. Budynek szkoy oddano do uytku w 1955 roku, z jedn izb lekcyjna i mieszkaniem dla nauczyciela. W okresie poprzedzajcym wybuch II wojny wiatowej wie bya bardzo sabo zmechanizowana - w posiadaniu rolnikw znajdoway si: 2 siewniki rzdowe, 9 maszyn omotowych, 13 kieratw. Maszyny te naleay do zamonych chopw. Ponad 90% prac polowych wykonywanych byo rcznie. W okresie midzywojennym i tu po wyzwoleniu uywano sierpa, ktry nastpnie zastpia kosa. Wedug danych z roku 1939 we wsi hodowano: 157 sztuk byda, 89 sztuk trzody chlewnej, 2 owce, 53 koni, 6 kz. Powstao w tym czasie Kko Rolnicze - stan liczebny wynosi okoo 27 osb. W ramach prac Kka przeprowadzono przysposobienie rolnicze, zwaszcza dla pocztkujcych modych rolnikw. Czonkowie Kka stawiali sobie za cel "podnoszenie poziomu zacofanego rolnictwa".

Reaktywacja dziaalnoci Kka Rolniczego nastpia w 1959 roku; "w roku 1961 zakupiono siewnik, zorganizowano wymian kwalifikowanych nasion zb i ziemniakw dla miejscowych rolnikw. Wymiana prowadzona bya z Central Nasienn poprzez Gminn Spdzielni. Kko Rolnicze prowadzio ponadto: komisowa sprzeda rodkw chemicznych ochrony rolin. W okresie zimowym organizowano kursy szkoleniowe dla miejscowych rolnikw z zakresu uprawy rolin i hodowli. Niemcy wtargnli do Podborcza w poowie wrzenia 1939 roku. Po dwudziestym wrzenia pojawili si "inni "gocie - Rosjanie. W czasie okupacji w Podborczu zginy cztery osoby: w padzierniku 1939 roku zosta rozstrzelany w Radecznicy onierz kampanii wrzeniowej - Batorski za posiadanie broni, w roku 1941 zgin przebywajcy na robotach w Niemczech (wyjecha tam dobrowolnie) Stanisawa Gowala "za niedozwolone zwizki z Niemk", kolejna ofiara hitlerowskiej przemocy to Stanisaw Wypych zabrany na roboty do Niemiec - poddany zosta eutanazji jako osoba psychicznie chora, gdy Niemcy wycofywali si ze wsi zabity zosta Jan Gowala. Na pocztku wojny - 17 wrzenia znaczna cz wsi zostaa spalona - ogie zaprszyli polscy onierze. Na terenie wsi dziaa oddzia Batalionw Chopskich dowodzony przez Jan Komornika, ps. Rokowicz" Pod koniec czerwca 1943 roku wie zostaa otoczona przez Niemcw, ktrzy wyprowadzali z zabudowa mczyzn. Zatrzymanych umieszczano na placu nalecym do Piwowarka w pnocnym kocu wsi; nastpnego dnia zostali poprowadzeni do Gorajca, a stamtd do obozu przejciowego w Zwierzycu. Niektrzy z nich zostali wywiezieni na roboty przymusowe - m.in. Jan Piwowarek - znalaz si w okolicach Rymarzowa w Sudetach. Dziki staraniom przyjaciki jego ony - Adeli Sommer pracownicy lubelskiego Arbeitsamtu zosta zwolniony - na jego miejsce znaleziono zastpc, ktry chtnie pojecha do pracy. Oprcz Jana Piwowarka na przymusowe roboty zostali wywiezieni dwaj kuzyni Aleksandra Piwowarka Edward i Wadysaw. Podborcze zostao wyzwolone pod koniec lipca 1944 roku - wszyscy mieszkacy a wrd nich rodziny Piwowarkw i Gbkw - ich bliskich krewnych spdzili dwie noce ukryci wraz z mieszkacami pobliskich wsi na polach i w pobliskich jarach. Trzeciego dnia pojawiy si pierwsze patrole sowieckie - patrzylimy na nie z ciekawoci wspomina Aleksander Piwowarek - ale i z pewn rezerw. Wracamy. Wok cisza, w poowie drogi spotykamy sowiecki patrol. Wioska ocalaa. W latach szedziesitych ubiegego wieku, gdy ustpia wojenna zawierucha i generalnie na terenie caego kraju warunki bytowe spoeczestwa ulegy znacznej poprawie rwnie zamojska wie Podborcze przeywaa okres swego rozwoju. Ludno lepiej si odywiaa i ubieraa. Korzystano z radia, ksiek, prasy; nastpi rozwj motoryzacji. Cz wsi zostaa zelektryfikowana. Duy problem stanowia w tym okresie opieka lekarska - podborczanie korzystali z Orodka Zdrowia w Gorajcu odlegego o 4 km; w nagych wypadkach wzywano Pogotowie Ratunkowe - izba porodowa znajdowaa si w Szczebrzeszynie odlegym od wsi ponad 13 km. We wsi istnia sklep spoywczy bdcy fili Gminnej Spdzielni w Radecznicy; mieci si w prywatnym, ciasnym lokalu. Wod do picia czerpano ze studni; w roku 1963 byo ich we wsi 35 - w tym trzy studnie z urzdzeniem pompowym, z pozostaych korzystano za pomoc koowrotu. W 1960 roku z inicjatywy Powiatowego Zarzdu Ochotniczych Stray Poarnych w Zamociu zorganizowano oddzia ochotniczej stray poarnej - w roku 1963 liczy 16 czonkw; prezesem by Stanisaw Ferenc, komendantem Edward Olech. Straacy prowadzili dziaalno propagandow i kontroln odnonie bezpieczestwa przeciw poarowego; organizowali czyny spoeczne w obrbie wsi. W latach szedziesitych przy Gromadzkiej Radzie Narodowej funkcjonowaa biblioteka. Ksigozbir obejmowa 1.618 tomw; w roku 1963 byo 46 czytelnikw - przecitna liczba wypoycze wynosia 13 ksiek na jednego czytelnika w skali roku. Wypoyczenia odbyway si trzy razy w tygodniu - w poniedziaki, rody i soboty od godziny 13.00 19.00. Na terenie wsi prenumerowano 13 czasopism; najbardziej poczytne tytuy to: "Gromada Rolnik Polski"(26 prenumeratorw), "Przysposobienie Rolnicze" (19), "Chopska Droga" (23), "wierszczyk" (11), "Pomyczek" (9), "Sztandar Ludu" (7). W upowszechnianiu czytelnictwa w Podborczu due zasugi pooyli pracownicy miejscowej poczty - kierownik Stanisaw Krukowski i listonosz - Antoni Dymek. W 1952 roku powstaa PZPR - Podstawowa Organizacja Partyjna tej organizacji w Podborczu wynosia wwczas 6 czonkw i wchodzia w skad Gminnego Komitetu PZPR w Radecznicy; w roku 1963 POP liczya 9 osb. Najbardziej zaangaowanym w dziaalno partyjn by Edward Olech. (Aniela z Osmanw Bielecka) podlennicy/manowie Drobna szlachta na prawie feudalnym zamieszkujca wo szczebrzesk. Odnonie tej spoecznoci w mandacie z roku 1596 wypowiedzia si Zygmunt III Waza aby "dziedzicw dbr lennych szczebrzeszyskich za szlacht uwaa, bo od wiekw adnej ze stanem szlacheckim sprzecznej nie

podlegaj suebnoci". Podlesie Due Nazwa wsi,jak sugeruje Urszula Buko wywodzi si od jej pooenia "pod lasem". Do roku 1940 pod nazw "Podlesie istniay dwie miejscowoci w tym roku dokonano podziau na Mae i Due. Na obszarze Podlesia Maego istnia folwark, oraz leniczwka ordynacka. Gdy w 1819 roku ordynat Stanisaw hr. Zamoyski zaoy Fundacj Szkoln im. Zamoyskich Podlesie wraz z Zaporzem, Gajem Gruszczaskim i Gruszk Zaporsk wyodrbniono jako uposaenie teje Fundacji. W roku 1916 otworzono szkol - z braku lokalu mieszkacy udostpniali na zajcia swoje izby; budynek szkolny z prawdziwego zdarzenia wzniesiono dopiero w roku 1950. Od roku 1928 istnieje we wsi oddzia ochotniczej stray poarnej; do lat szedziesitych ubiegego stulecia straacy korzystali z drewnianej remizy, ktr przebudowano na murowan. We wrzeniu 1942 roku miejscowa ludno ydowska zostaa wywieziona do Szczebrzeszyna, gdzie zgina podczas masowych rozstrzeliwa szczebrzeszyskich ydw, albo (co nie jest do koca wyjanione) zostaa przewieziona do obozu w Becu. Podziomkiewicz Klemens Kanty, ks. Prefekt, dr teologii; od roku 1752 odpowiedzialny za remont gmachu Akademii Zamojskiej; zdarzao si, (co odnotowa J. A. Wadowski), e z braku funduszy na remont ks. Podziomkiewicz paci robotnikom z wasnej kieszeni, zaciga nawet poyczki, a wszystko po to, by remont doprowadzono do koca. pogrom szczebrzeszyskich ydw Wydarzenia z tego okresu lata 1648 1649 opisa w pracy "Ucisk Czasw" (Krakw 1650) Meir ben Samuel, szanowany przez szczebrzeszysk spoeczno ydowsk. Jak bardzo ydzi wwczas ucierpieli wiadcz inne dokumenty zebrane przez ydowsk Komisj Historyczno Archeograficzn Ukraiskiej Akademii Nauk traktujce o pogromach w latach 1648 1919 - "Zagada gmin ydowskich podczas wojny 1648 1649 na Ukrainie" - "naley tu zwaszcza wymieni Narol, Szczebrzeszyn, Tomaszw [Lubelski], gdzie zabijano ydw tysicami i dziesitkami tysicy w miesicu tiszri , roku 5409...". Mendel Farber, autor tekstu o ydowskim cmentarzu w Szczebrzeszynie zamieszczonego w "Ksidze Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie" (Kiriat Yam 1984) zanotowa, e na ydowskim cmentarzu w Szczebrzeszynie znajduje si nagrobek matki i jej siedmiorga dzieci ofiar pogromu Chmielnickiego. Pojasek Stanisaw (28. VIII. 1898 w miejscowoci wity Stanisaw, pow. Halicz, zmar 26. I. 1967 w Bigoraju). Absolwent Wydziau Lekarskiego Uniwersytetu im. j. Kazimierza we Lwowie. W roku 1928 uzyska dyplom lekarza medycyny. Patriota, spoecznik, znakomity chirurg i doskonay organizator. Pooy ogromne zasugi dla rozwoju szpitala w Bigoraju i suby medycznej na terenie powiatu bigorajskiego. Polechajo Stanisawa Aniela "gniazdo sierot" Polej Maciej Pochodzi ze Zwierzyca, peni obowizki sekretarza Stanisawa Grki, waciciela Szczebrzeszyna (XVI w.) Poleszak Henryk Rodem z Beyc, pracowa jako nauczyciel w Dubience. W roku 1941 zosta zamordowany w obozie hitlerowskim w Sachsenhausen. policja przemysowa Powstaa w Tomaszowie z inicjatywy miejscowych cechw rzemielniczych - " cech mia prawo cigania osb nie nalecych do cechu jak partaczw i konsumentw kupujcych towary nie u majstra, czyli wystpowa jako policja przemysowa w obronie praw przysugujcych poszczeglnym braciom". Cechy poza uprawnieniami stricte policyjnymi posiaday take prawo sdzenia osb naruszajcych dobra materialne zrzeszonych w cechu rzemielnikw. "Polska, albo opisanie pooenia Krlestwa Polskiego" Praca autorstwa Szymona Starowolskiego napisana w jz. aciskim, po raz pierwszy wydana zostaa w

roku 1632. Przekadu na jzyk polski dokona w 1765 roku Wincenty Franciszek Gobiowski prac wydano wwczas pod tytuem "Polonia." Starowolski zamieci w niej opis miast pooonych w administracyjnych granicach Ordynacji Zamoyskiej - Zamo, ktry ordynat "najwarowniey ufundowa, otoczy umocnieniami, fosami, waami, oraz fortyfikacjami ...", inne wymienione miasta to: Szczebrzeszyn, Turobin, Tarnogrd, Tomaszw, Krzeszw "lecz prawie adne nie dorwnuje bogatemu Zamociowi, gdzie i i ogrody najlepiej uprawione widzie mona i stawy rybne od nadmiaru ryb z brzegw wystpujce..." Polska Organizacja Wojskowa Konspiracyjna organizacja wojskowa utworzona w 1914 roku z inicjatywy Jzefa Pisudskiego; lokalny oddzia POW utworzony zosta w 1916 roku we wsiach: Stary Zamo i Wierzba. Organizatorami byli: Tadeusz Paszkowski, Jan Jachorek, Jelnicki, Jzef Kusy, Jan Maziarczyk, na prezesa wybrano Jana Jachorka, dowdztwo oddziau powierzono Jelnickiemu. Cele dziaanie jakie postawili sobie starozamojscy peowiacy to utworzenie (rekrutacja) lokalnych szeregw oraz kontakt z legionami Polskimi, w 1917 roku z inicjatywy czonkw POW rozpoczto na terenie gminy Stary Zamo nauczanie dzieci z zakresu szkoy powszechnej. W pocztkowym okresie istnienia szkoa miecia si w domu Karola Namysowskiego (Chomciska Mae), nauczaniem zajmowaa si ona Stanisawa Namysowskiego Polski Zwizek Myli Wolnej Zorganizowany zosta w grudniu 1935 roku w Zamociu; czonkami Zarzdu Powiatowego zostali: Stefan Sendak (z ramienia Polskiej Partii Socjalistycznej), Franciszek Krl (PPS), Jakub Mandelbaum ("Bund"), Mojesz Klerman ("Bund"), Piotr Nizio (PPS), Micha Baszczak (Komunistyczna Partia Polski), Jzef Soroka (Stronnictwo Ludowe), Dziubakiewicz (Zwizek Zawodowy Pracownikw Budowlanych), Jan Sok (Komunistyczny Zwizek Modziey Polskie), Alfred Siwiec (Komunistyczna Partia Polski), Jan Skiba (KZMP) Pomaraski Zygmunt (1897 1941), zaoyciel ksigarni "Zygmunt Pomaraski & Spka" (1917), wydawca dwutygodnika "Kronika Powiatu Zamojskiego" i "Teki Zamojskiej". Z wyksztacenia prawnik; pracowa jako rejent w Kraniku, Hrubieszowie, Wodzimierzu, Kozienicach, Zamociu. Zygmunt Pomaraski poza prac zawodow zajmowa si komponowaniem, jest autorem melodii znanej w szeregach legionistw piosenki "O mj rozmarynie..." do sw Edwarda Soskiego, pisa rwnie marsze aobne, mazurki, polonezy, komponowa muzyk do utworw Bolesawa Lemiana, Stanisawa Modoeca i Kazimiery Iakowiczwny. Zgin w Owicimiu. popisy publiczne Odbyway si corocznie w Wojewdzkiej Szkole w Szczebrzeszynie pod koniec miesica lipca - w pierwszym roku nauki w dniach 20 22, latach kolejnych w dniach 27 29. Na takim popisie, na ktry rektor zaprasza "imieniem Instytutu wietn Publiczno " uczniowie zdawali: - egzamin kwalifikacyjny obowizywa tych, ktrzy przechodzili do uniwersytetu, - egzamin roczny - obowizani byli go zaliczy uczniowie klas niszych - popis publiczny, ktry obowizywa uczniw wszystkich klas. Sprawozdania z popisw publikowane byy w specjalnym pimie noszcym tytu: " Popis publiczny uczniw Szkoy Wojewdzkiey Zamoyskiey w Szczebrzeszynie odbywa si bdzie w dniach..... miesica lipca roku biecego.... Na ktry wietn Publiczno Rektor Imieniem Instytutu zaprasza". Teksty "Popisw..". toczono w drukarni Jzefa Wckiego i Jana Schlietera w Warszawie; dostpne s w zbiorach Biblioteki Wojewdzkiej im. H. opaciskiego w Lublinie. portrety doktora Zygmunta Klukowskiego Zostay namalowane dwa, autorami ich s - bratanek doktora - Jerzy Klukowski, ten portret prawdopodobnie znajduje si w zbiorach Archiwum Pastwowego w Lublinie. Drugi portret zdaniem Izabeli z Bakoskich Gajewskiej namalowaa Aleksandra Wachniewska ze Zwierzyca; nie wiadomo, czy si zachowa. Potocki Mieczysaw Kolekcjoner (monety, dziea naukowe), autor niezwykle cennego pamitnika "Zamo i jego instytucje pod wzgldem religii, owiaty i dziejw krajowych"; pamitnik w opracowaniu Bogusawy Sroczyskiej opublikowany zosta w Zamociu w 1980 roku, do dzi stanowi cenne rdo informacji o Zamociu i okolicach z pocztkw XIX wieku.

Powaa (...) Arianin, zmar w 1620 roku w Szczebrzeszynie. Gdy przez miasto przechodzi kondukt pogrzebowy uczniowie i posplstwo miejskie chciao trumn obali na ziemie i zwoki pohabi. W obronie zmarego stana ona zniewaona przez nacierajcy tum zoya skarg na zachowanie szczebrzeszyskich obywateli do wczesnego waciciela miast ordynata Tomasza Zamoyskiego, ten w odpowiedzi naoy na Urzd Miejski w Szczebrzeszynie kar w wysokoci 200 grzywien. powiat bigorajski Utworzony zosta w roku 1842, by jednym z dziesiciu powiatw przynalecych administracyjnie do guberni lubelskiej jego cz skadowa stanowi poudniowo zachodni obszar powiatu zamojskiego. W 1866 roku jego obszar wynosi 2647 km , liczba mieszkacw (wg. danych z 1878 roku 80. 335. Na terenie powiatu zamieszkiwali: katolicy, unici, ydzi, prawosawni, protestanci, istniay 4 mae browary, 1 gorzelnia i 6 fabryk - doskonale rozwijao si sitarstwo rynki zbytu bigorajskich sitarzy. W 1878 roku na obszarze powiatu funkcjonowao 19 szk podstawowych; administracyjnie powiat dzieli si na: miasto Bigoraj, 3 osady miejskie (Jzefw, Krzeszw i Tarnogrd (Frampol i Goraj znalazy si w powiecie zamojskim), 14 gmin wiejskich: Aleksandrw, Babica, Biszcza, Krzeszowska - Huta, Kniapol, Kocudza, Krzeszw, ukowa, Majdan Sopocki, Potok Grny, Puszcza Solska, Sl, Tarnowatka i Raniecka Wola. Po utworzeniu w 1912 roku guberni chemskiej przyczono do niej powiat bigorajski. Po odzyskaniu niepodlegoci Sejm Rzeczpospolitej Polskiej w 1919 roku przyj ustaw o wprowadzeniu nowego podziau administracyjnego powiat bigorajski sta si jednym z 19 powiatw wojewdztwa lubelskiego. 1 stycznia 1923 roku do powiatu bigorajskiego wczono gminy Frampol i Goraj przynalece dotychczas do powiatu zamojskiego. 1 kwietnia 1927 roku zmieniono granice gmin wiejskich Sl, Aleksandrw i Puszcza Solska oraz rozszerzono granice miasta Bigoraja (przyczono do wsie Bojary i Ronwka z gminy Puszcza Solska). 1 kwietnia 1930 roku zniesiono gmin Goraj (wczono j do gminy Frampol) i dokonano zmiany granic gmin wiejskich Frampol i Puszcza Solska rozporzdzenie to cofnito z dniem 29 lipca 1939 roku. W okresie okupacji niemieckiej (1939 - 1945) powiat bigorajski wchodzi w skad Generalnego Gubernatorstwa jako cz dystryktu lubelskiego. powiat tarnogrodzki Jako jednostka administracyjna istnia bardzo krtko - 1810-1842, obejmowa miasta: Krzeszw, Frampol, Goraj, Janw i Bigoraj, stolic powiatu by Tarnogrd. W 1842 powiat przemianowano na okrg. Na skutek reformy administracyjnej w Krlestwie Polskim w roku 1866 zniesiono okrg tarnogrodzki (wraz z odebraniem praw miejskich Tarnogrodowi) a z poudniowo - zachodniej czci powiatu zamojskiego utworzono powiat bigorajski z siedzib w Bigoraju. powiat tomaszowski W dalekiej przeszoci pierwotny obszar powiatu tomaszowskiego przynalea administracyjnie do Grodw Czerwieskich Grody Czerwieskie. W roku 981 odebra je "Lachom" ksi kijowski Wodzimierz, w roku 1018 zdoby Bolesaw Chrobry, w roku 1031 zaj Jarosaw Mdry; poczynajc od tej daty grody naleay na przemian do Rusi, bd do pastwa polskiego. Pod koniec XIII wieku obszar Grodw Czerwieskich nalea do ksistwa ruskiego, w roku 1366 znw znalazy si pod panowaniem polskim jako ksistwo chemsko beskie. W roku 1462 ksistwo beskie i chemskie weszo na stae w skad Korony. Ksistwo beskie w obrbie ktrego znalaz si dawny powiat tomaszowski otrzymao status wojewdztwa beskiego; powiat tomaszowski zlokalizowany w obrbie starostwa tyszowieckiego pozosta w granicach wojewdztwa beskiego do pierwszego rozbioru Polski. Od roku 1776 funkcjonowa (w zaborze austriackim) dystrykt tomaszowski. W okresie Ksistwa Warszawskiego (od roku 1809 1816)powiat tomaszowski nalea do departamentu lubelskiego. Gdy na kongresie wiedeskim (1815 rok) utworzono Krlestwo Kongresowe, powiat tomaszowski, od roku 1816 znalaz si w obwodzie hrubieszowskim, wojewdztwie lubelskim bez miasta Tomaszowa, ktre weszo wraz z najbliej zlokalizowanymi miejscowociami w skad powiatu zamojskiego. W 1866 roku decyzj wadz carskich reaktywowano powiat tomaszowski; w roku 1915, po utworzeniu guberni chemskiej powiat tomaszowski administracyjnie przynalea do teje guberni. Po odzyskaniu niepodlegoci w 1919 roku powiat tomaszowski znalaz si w obrbie wojewdztwa lubelskiego. powiat zamojski W obrbie guberni lubelskiej znalaz si w 1866 roku, zajmowa obszar 1786 km, co stawiao go na

czwartym miejscu na terenie guberni pod wzgldem zajmowanej powierzchni. Po roku 1870 w powiecie znajdoway si dwa miasta: Zamo i Szczebrzeszyn, oraz 15 gmin wiejskich: Frampol, Goraj, Krasnobrd, ukw, Mokre, Nielisz, Radecznica, Skierbieszw, Stary Zamo, Suw, Suchowola, Tereszpol, Wysokie, Zwierzyniec. Na terenie powiatu zamieszkiwali: katolicy, prawosawni, ydzi, rozwijao si rolnictwo oraz przemys: spoywczy - gorzelnictwo, browarnictwo, mynarstwo, cukrownictwo; istniay rwnie drobne zakady rzemielnicze, w ktrych toczono olej i produkowano ocet. Drzewny tartaki, fabryka parkietw w zwierzycu, fabryka zapaek w Wlce Infuackiej, fabryka mebli gitych (Kty, Podzamcze, Zwierzyniec, Bondyrz), fabryka bryczek i wyrobw drzewnych w Zwierzycu, koszykarnia Zwierzyniec. Metalowy manufaktura maszyn i narzdzi rolniczych w Zwierzycu, zakady wyrobw miedzianych Kaczorki, Zamo, filia "Fabryki Maszyn i Narzdzi Rolniczych M. Wolski & S ka w lublinie", przemys mineralny cegielnie, fabryka skarbowa klinkieru (uruchomiona w 1884 roku w Zamociu), wytwrnie kafli, kopalnie kamieni myskich (w liczbie dwch funkcjonoway w Senderkach), kopalnia piaskowca (Lipowiec), kopalnia kamienia wapiennego (Smory). Drobne zakady zajmujce si produkcj: myda i wiec ojowych, smolarnie, terpentynarie, wytwrnie papieru, wytwrnie gilz papierosowych, garbarnia (Zamo). Powiatowa Kasa Chorych w Zamociu Otwarta zostaa 6 sierpnia 1925 roku na mocy Ustawy o ubezpieczeniach spoecznych z dnia 19 maja 1920 roku; administracyjnie obejmowaa powiaty: zamojski, bigorajski, krasnostawski, tomaszowski, hrubieszowski. powojenny Szczebrzeszyn wygld miasta Poniszy tekst zosta opracowany na podstawie relacji Magdaleny z Piwowarkw Kozakowej i Aleksandra Piwowarka, ktrzy obraz miasta z lat pidziesitych XX wieku zachowali w swoich wspomnieniach. Poniewa literatura w tym przedmiocie jest znikoma, myl, e warto zacytowa ich wypowiedzi: Magdalena z Piwowarkw Kozakowa: Szczebrzeszyn by raczej smutny, przed wojn caa dzielnica, gdzie rynek to bya ydowska, ale stamtd wszystkich ydw w czasie wojny wywieziono. Aleksander Piwowarek: ulica Frampolska bya obskurna, ze wzgldu na brak zainteresowania ze strony magistratu zupenie zaniedbana. Droga w owym czasie bya do wygonu polna. Pokrywaa j gruba warstwa lessowego pyu, ktry po kadym deszczu zmienia si w grub warstw bota. Pobocze rzadko zabudowano chatkami niewiele rnicymi si od swoich wiejskich odpowiedniczek. Nie byo pytek chodnikowych. Ciemne latarnie i nieczynne studnie to dodatkowe "umilenia" dla przypadkowych przechodniw, a przede wszystkim staych jej mieszkacw. powstanie i nazwa miejscowoci Czernicin Powstanie Czernicina datuje si na koniec XIV stulecia. Istniej dwie wersje mwice o powstaniu miejscowoci. Pierwsza z nich gosi, e Czernicin w kocu XIV wieku by jedn ze wsi powiatu szczebrzeszyskiego, nalecych do Dymitra z Goraja, a pniej wchodzi w skad turobiskiej woci Szamotulskich. Wedug drugiej wersji zachodnia poowa Turowego Boru w grze rzeki Por w poowie XIV wieku naleaa do Dymitra z Goraja. Dziedzic Bogdan widwa z Szamotu chcc zaludni swe dobra po lewym brzegu Poru, wyci swoj poow Turowego Boru i na tym miejscu zaoy majdan, ktry nazwa Bykami, po czym postanowi wybudowa koci. Uda si wic do papiea Jana XXII. Papie z zadowoleniem przyj projekt widwy i ofiarowa mu relikwi cier z korony Jezusa Chrystusa. Cier ten umieszczono w nowo wybudowanym kociele na Bykach, po czym zmieniono nazw miejscowoci na "Cirnicin", pniej ",Ciernicin" od ciernia. Podobnie brzmica nazwa zwizana jest z legend o ksidzu Ludwiku, ktry zosta zamordowany przez swoich rodzicw. Wydarzenie to tak wstrzsno okolic, e zaprzestano nazywa wie Ciernicinem, a od "czarnej zbrodni" zaczto uywa nazwy "Czernicin". W kronice kocielnej mona odnale jeszcze inne rdo nazwy miejscowoci oparte na przekazie ustnym: "Powiadaj starzy, e Czernicin mia imi od cierniawy, czyli pospolitego ruszenia przeciwko nieprzyjacielowi, ktrego pobiwszy , usypa na kociach wrogw mogi, d trwajc przy gocicu z Turobina do Bykw." Niektrzy badacze dziejw regionu wyjaniaj wspczesn nazw wsi Czernicin najpierw od czarnych obyczajw, jakie zapanoway po przejciu parafii turobiskiej przez protestantw w latach 1741 - 93, a nastpnie od czarnych praktyk przemytniczych uprawianych na granicy polsko austriackiej przebiegajcej po I rozbiorze Polski w okolicach Czernicina. (Joanna Pawlas Boena Romaska) Podzik Stefan "Wrzos". Urodzi si l wrzenia 1912 r. w Szczebrzeszynie, tutaj ukoczy szko powszechn i Pastwowe

Seminarium Nauczycielskie. W 1934 r. zosta powoany do czynnej suby wojskowej, na Dywizyjny Kurs Podchorych Piechoty w Rwnem. Sub wojskow ukoczy w 1935 r. w stopniu plutonowego podchorego. Po odbyciu suby wojskowej pracowa jako nauczyciel - pocztkowo w Szczebrzeszynie w szkole doksztacajcej, a potem w szkole powszechnej w Sekaku, w wojewdztwie warszawskim oraz w Wlce Okrglik w woj. siedleckim. W latach 1936-1938 w czasie wakacji odbywa wiczenia wojskowe. W 1937 r. dosta awans na podporucznika. W sierpniu 1939 r. zmobilizowany zgosi si do Zawodowej Szkoy Podchorych Piechoty w Komarowie, gdzie organizowana bya dywizja piechoty. Kampani wrzeniow przeszed jako dowdca plutonu ckm od Narwi przez Wyszkw, Wodaw, Siedliszcze, Chem, Komarw, Krasnobrd i Aleksandrw koo Bigoraja. Tam dywizja, otoczona przez Niemcw, poddaa si. Po rozbrojeniu Niemcy trzymali jecw w Bigoraju, a nastpnie prowadzili ca kolumn do pocigu z zamiarem wywiezienia do Rzeszy. Stefan uciek i wrci do Szczebrzeszyna. W grudniu 1939 r. wstpi tu do tajnej organizacji Suba Zwycistwu Polsce, przemianowane potem na Zwizek Walki Zbrojnej Armia Krajowa. Pocztkowo peni funkcj dowdcy plutonu w Szczebrzeszynie, a od 1942 r., poszukiwany przez gestapo, podj prac w nadlenictwie Kosobudy; rwnoczenie by komendantem placwki w Mokrem. Na pocztku roku 1943 r. przeszed do oddziau Jana Turowskiego "Norberta", na dowdc plutonu a nastpnie na dowdc wydzielonego oddziau lenego w okolicy gajwki Krzywe. Bra udzia w akcjach bojowych, midzy innymi w zniszczeniu wiey cinie na stacji kolejowej w Szczebrzeszynie, akcji na wie Siedliska w odwecie za mord w Sochach, w ochronie zrzutw broni, w transporcie rannych partyzantw po akcji pacyfikacyjnej w Puszczy Solskiej. Uczestniczy w organizowaniu kursw szkoleniowych dla onierzy oddziaw lenych. W czerwcu 1944 r. zastrzelono Roberta Wala "Mciwego", "Wrzos" zosta wwczas dranity kul. Za kilka dni w lesie koo gajwki "Krzywe" postrzelono go w rk. 30 lipca 1944 r., po zoeniu broni przez oddziay AK, wrci do domu. Po zajciu terenw Lubelszczyzny przez Armi Radzieck zaczy si przeladowania byych onierzy AK. Stefan Podzik, poszukiwany przez UB, wyjecha ze Szczebrzeszyna. Ukrywa si na terenie Krasnobrodu, Jzefowa i Bigoraja. W styczniu 1945 r. bra udzia w akcji na wizienie w Bigoraju. Uwolniono wtedy kilkudziesiciu winiw. W okresie 1945-1946 uparcie poszukiway go UB i NKWD, w domu w Szczebrzeszynie byli po niego okoo 30 razy. W 1945 r. zosta postrzelony w nog, rannego zawieziono do szpitala w Lubaczowie. Tam po wyjciu kuli lea pilnowany przez onierzy. Przy pomocy sistr zakonnych pracujcych w szpitalu, w czasie obiadu, koledzy wykradli Stefana ze szpitala i wywieli do lasu w okolice Zwierzyca, a nastpnie Krasnobrodu, gdzie w lenym szaasie pod opiek onierza AK i mojej, pracowaam jako pielgniarka raz w tygodniu przyjedaam robi mu opatrunki, kontynuowa leczenie. W grudniu 1946 r. aresztowano go w Jzefowie i wywieziono do Bigoraja. Tam przeszed tzw. badania, nastpnie zosta przetransportowany do Lublina, gdzie przebywa w wizieniu UB na ul. Krtkiej, a potem na Zamku. W 1947 r., zwolniony na mocy amnestii, wrci do domu. W 1948 roku zaoy rodzin. W 1950 roku rozpocz prac w cukrowni Klemensw, a potem na budowie Zakadw Tuszczowych w Bodaczowie. Praca trwaa do poowy 1951 r. Oba zakady zostay zmuszone przez UB do zwolnienia Stefana z pracy. Przy konfrontacji w UB w Zamociu owiadczono mu, e nigdzie na terenie Zamojszczyzny "taki bandyta" nie dostanie pracy. Stefan wyjecha do Lublina, pocztkowo sam, a po otrzymaniu mieszkania zabra rodzin. W Lublinie do lat osiemdziesitych by cay czas pod obserwacj UB, wzywany na przesuchania na kilka lub kilkanacie godzin, pocztkowo czsto, potem rzadziej. W czasie jednego z pobytw w UB odebrano mu stopie oficerski. 22 kwietnia 1982 roku, bez adnych stara z jego strony, zwrcono mu w stopie, albo wedug otrzymanego pisma: "Rada Pastwa mianowaa Stefana Podzika do stopnia podporucznika". Zmar na zawa serca 28 lutego 1985 r. w Lublinie. Odznaczony w pracy zawodowej Srebrnym Krzyem Zasugi, Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, a w ZBOWiD Medalem Zwycistwa i Wolnoci oraz Krzyem Partyzanckim. (Irena Podzik "Kora", crka). Poerski Kazimierz Nadleniczy Ordynacji w Sucu, w okresie midzywojennym prezes Koa piewaczego "Lutnia" w Zwierzycu. We wrzeniu 1939 roku pomg Ignacemu Kurzpie, zwierzynieckiemu organicie uciec z niemieckiej niewoli, aresztowany zosta we wrzeniu 1942 roku. "poon" Nazwa taca (pocz. XX wieku), ktry rozpoczyna wesele; taniec prowadzi marszaek (gospodarz wesela), w kady z goci obowizany by go zataczy.

prasa bigorajska okresu midzywojennego w okresie midzywojennym w Bigoraju ukazyway si nastpujce tytuy: Gazeta Urzdowa Powiatu Bigorajskiego - ukazywaa si od roku 1919, do krtko ze wzgldu na brak funduszy. Gazeta Bigorajska pierwszy numer ukaza si 1 kwietnia 1921 roku, bya organem urzdowym Wydziau Powiatowego sejmiku bigorajskiego, ukazywaa si w latach 1912 1922, redaktor Konstanty Dbrowski. Trybuna wydawca i redaktor Wacaw Skakuj, wyszy tylko trzy numery, pismo niezalene. Echo Bigorajskie - ukazywao si od 1928 roku, redaktorzy Romuald Lindner i Julian Sobota. Miesicznik spoeczno owiatowy; kolejne nazwy pisma: Gos Zamojszczyzny - kolportowany by na ternie powiatw: bigorajskiego, zamojskiego i tomaszowskiego, w roku 1931 Gos... przemianowany zosta na kwartalnik pod nazw Ognisko Zamojskie. Ziemia Bigorajska ukazywaa si od roku 1933 Nowe ycie - pismo Komitetu Dzielnicowego Komunistycznej Partii Polski, red. Naczelny Antoni Piercionek, red. odpowiedzialny Marian mazur, autor artykuw zamieszczanych na amach pisma. prawo skadu soli Oprcz Zamocia (miejscem sprzeday by Rynek Solny) prawo skadu soli posiada Tomaszw Lubelski przywilejem tym na prob Tomasza Zamoyskiego 7 padziernika 1621 roku obdarowa miasto Zygmunt III Waza. Na mocy tego prawa aden kupiec jadc z towarem nie mg omin Tomaszowa. prawosawne mniszki z Radecznicy Opis prawosawnego klasztoru w Radecznicy... Prawosawna cerkiew w Radecznicy pod zarzd prawosawnych mniszek przekazana zosta w 1899 roku; ich przeoon (igumeni) zostaa Afanasja Gromeko, crka naczelnika guberni siedleckiej Stephana Gromeki a nie jak gosi miejscowy przekaz, ciotka cesarza Rosji Maria Gorczakowa. W pocztkowym okresie istnienia klasztoru liczba sistr wynosia 30, za w latach kolejno: 1908 90, 1909 90, 1910 90, 1911 111, 1912 115, 1913 77. W latach 1899 1901 zbudowano monastyrski gmach oraz duy drewniany dom dla cerkiewnej szkoy schroniska i drugi dla duchownego zarzdu kocioa pod wezwaniem w. Antoniego Peczerskiego. Powicenia monastyru i szkoy dokona biskup 31 maja i 1 czerwca 1902 roku. Przy monastyrze znajdoway si nastpujce zakady: dobroczynne ochronka dla dzieci maoletnich, apteka z codziennym bezpatnym przyjmowaniem chorych Skarb Pastwa nie oy pienidzy ani na ochronk ani na aptek. Owiatowe - eska dwuklasowa szkoa cerkiewna z uzupeniajco cerkiewno nauczycielskimi bursami; szkoa przyja nazw "Radecznicka cerkiewno nauczycielska szkoa". Peny kurs nauczycielski trwa 9 lat, pierwsze cztery lata miay program identyczny jak szkoy powszechne, potem nastpowa 3 letni okres nauki realizujcej program szkl gimnazjalnych i ostatnie 2 lata nauki z uwzgldnieniem przedmiotw pedagogicznych. Istniaa te Radocznickaja Szkoa Sadowodstwa i Ogorodnictwa z nauk czteroletni, prowadzono take jednoklasowa szko parafialn we wsi Trzsiny. Szkoy cerkiewne opacane byy przez pastwo. Wszystkie zakonnice i nowicjuszki zajte byy prac. W klasztorze istniay rne warsztaty najwaniejsz bya pracownia malarska, malowano w niej obrazy witych, pod kierunkiem sprowadzonego z Moskwy artysty. Ponadto byy pracownie: introligatorska, tkacka, wykonywania ikon, pozotnicza, hafciarska i. t. p. Klasztor radecznicki utrzymywa te may szpital 15 kowy. Mieci si w drewnianym budynku obok cerkwi. Chorych leczyy same zakonnice a w razie powaniejszych przypadkw przyjeda doktor z Turobina, za od roku 190 ze Szczebrzeszyna. W 1911 rokubudynek szpitala wraz z aptek spali si doszcztnie i na jego miejscu wybudowano murowany budynek na 30 ek. Klasztor organizowa w porze letniej 3 miesiczne kursy pielgniarskie; w szkole uczyo si okoo 150 dziewczt. Fili eskiego monastyru w Radecznicy by klasztor w Turkowicach, wybudowany staraniem prawosawnego biskupa lubelskiego Germana w latach 1902 1910. Mg si rozwija dziki protekcji cara Mikoaja II, ktrego ciotka, wielka ksina Maria Magdalena Gorczakowa (jak gosz radecznickie przekazy ks. Gorczakowa spoczywa na radecznickim cmentarzu, zlokalizowanym pierwotnie wok kocioa pw. w. Antoniego; w przeszoci jej nagrobek otoczony by szklan kopu, po ktrej nie ma adnych ladw, ale szcztki ksinej nie zostay ekshumowane, zatem prawdopodobnie znajduj si w Radecznicy do dzi (relacja Stanisawa Zybay) zostaa pierwsz przeoon turkowickich mniszek. prawosawne orodki na terenie gminy Radecznica Na terenie gminy Radecznica oraz w jej najbliszych okolicach znajdowao si kilka orodkw obrzdku wschodniego Czarnystok, Tereszpol, Trzsiny, Radecznica - ich stan prawny ulega zmianom: unici, prawosawni. Do najstarszych orodkw naley niewtpliwie Czarnystok- informacje o istnieniu cerkwi

(prawosawnej) w tej wsi pochodz z 1696 roku - w roku 1759 w Czarnymstoku funkcjonowaa cerkiew parafialna pw. w. Praksedy, nadal pozostajca w dekanacie szczebrzeskim. W okresie midzywojennym we wsi znajdowao si zaledwie kilka osb wyznania prawosawnego w caym powiecie zamojskim prawosawni stanowili 4,5 % ogu ludnoci.. W roku 1851 w Tereszpolu wybudowano wityni murowan, ktra w latach 1875 1915 funkcjonowaa jako prawosawna w obrbie tereszopolskiej parafii prawosawnej. Radecznicki koci pw. w. Antoniego (z Padwy) zamieniono na cerkiew nie parafialn 29 maja 1876 roku, miejscowy klasztor OO. Bernardynw zosta zajty przez prawosawnych mnichw, po nich (od roku 1899) w klasztorze zamieszkay prawosawne mniszki. Cerkiew i monastyr funkcjonoway w Radecznicy do roku 1915, po tym czasie (do roku 1918) kocioem zarzdzali kapelani wojskowi. W 1915 roku powrcili Bernardyni. Podczas rzdw prawosawnych na radecznickiej "witej" grce dokonano pewnych zmian w wystroju kocioa/cerkwi przerabiajc go na bizantyjski. Cerkiew otrzymaa wezwanie w. Antoniego Peczerskiego. "Praxis rczna dziaa" Traktat autorstwa Andrea dell Aqua, inyniera wojskowego - kierowa pracami fortyfikacyjnymi Zamocia, zarzdza cekhauzem, szkoli artyleri - pozostajcego w subie Tomasza Zamoyskiego. Na podstawie tego traktatu odtworzono wntrze zamojskiego arsenau oraz wyposaenie artyleryjskie. proces wocian gminy Radecznica 12 stycznia 1906 roku grupa wocian z terenu gminy Radecznica w liczbie 800 protestowaa przed urzdem gminy przeciwko wszczciu obrad w jzyku rosyjskim nastpiy aresztowania. Proces odby si 23 wrzenia 1907 roku w Zamociu wyrokiem specjalnego Wydziau Warszawskiej Izby Sdowej niektrzy z aresztowanych zostali zwolnieni, na odbycie kary wizienia skazano: Ferensa 3 miesice pozbawienia wolnoci,Prokopa 1 rok, Chwiejd i Floka 5 miesicy pozbawienia wolnoci, Jezierskiego 6 miesicy, Wypycha, Paszk, Zalew, Ciastu 2 miesice pozbawienia wolnoci. Kar odbywali w wizieniu w Janowie Lubelskim. Prokop Bratanek Dymitra z Goraja, syn Iwonii. W roku 1410 podarowa szczebrzeszyskim franciszkanom wie Kisielw, zwan rwnie Herz. Prokopowicz Jan Mieszczanin szczebrzeski, posiada na Przedmieciu Zamojskim pole uprawne, z ktrego opaca czynsz i odrabia paszczyzn. Dnia 28 marca 1653 roku na prob "pewnych" osb trzeci ordynat Jan "Sobiepan" Zamoyski zwolni go od tych powinnoci - "poniewa studiowa on nauki wyzwolone i powinnoci tych spenia nie mg". Prus Helena (26.11.1926 3.11.1996), czniczka w oddziaach AK, odznaczona (1995 rok) Krzyem Armii Krajowej. Jest autork publikowanych na amach "Tygodnika Zamojskiego " (2003 rok) wspomnie "Nieszczsne ycie" ich treci s losy ludnoci polskiej mieszkajcej podczas okupacji na terenie gminy Werbkowice i Tyszowce. przywilej lokacyjny Bigoraja Wystawiony zosta w kancelarii krla Stefana Batorego we Lwowie 10 wrzenia 1578 roku, opiecztowany pieczci wielk koronn. Na mocy tego przywileju Adam Gorajski mg zaoy i zbudowa "na nowym korzeniu miasto nazwane Biegoraj" nazwa miasta Bigoraj Prywatna Pensja eska Teofili Rederowej Teofila z Jaszczodow Rederowa zaoya jesieni 1835 roku w Szczebrzeszynie pensj. Wykadowcami zostali nauczyciele z miejscowego gimnazjum. Program nauki obejmowa : religi, jzyki polski, rosyjski, francuski, niemiecki, histori, arytmetyk, rysunki i roboty rczne. Liczba uczennic rekrutujcych si z pord crek miejscowego ziemiastwa wynosia: w roku 1835 14, 1842 28, 1848 32, 1850/1851 27, 1851/1852 16. Pensj zamknito rwnolegle ze Szko Realn w roku 1852.

Prywatne Gimnazjum i Liceum OO. Bernardynw im. w. Antoniego w Radecznicy. Otwarte zostao 4 wrzenia 1944 roku - staraniem o. Wacawa Ponki znanego w radecznickim rodowisku z organizacji tajnego nauczania i czynnej dziaalnoci konspiracyjnej oraz duszpasterskiej w oddziaach powstaczych; dyrektorem zosta o. Jan Duklan Michnar. Gimnazjum i Liceum (koedukacyjne) funkcjonowao do roku 1950 (ukoczyo je ponad 400 osb - w chwili obecnej, jak podaje Krystyna Ksiek (absolwentka) odnaleziono ponad 250 osb - wydatn pomoc w tej kwestii okazali: Adolfina i Jzef Kodniccy, Aniela Zych, Henryk Batorski, Stanisaw Marchewka - czynione s starania by odnale pozostaych; wielu z nich ju nie yje. Placwka zosta zlikwidowana przez wczesne wadze polskie, przy wydatnej pomocy NKWD - "to oni przez trzy dni wywozili ksiki ze wspaniaej, funkcjonujcej przy klasztorze radecznickich Bernardynw ksiki" - wspomina Feliksa Gajewska. 22 czerwca 1991 roku zorganizowano staraniem zespou w skadzie: Gabriel Wjcik, o. Joachim Gbka, Krystyna Ksiek, Janina i Zdzisaw Zawilakowie, Janina i Edward Kwakowie I Zjazd Absolwentw Szk Bernardyskich w Radecznicy. Od roku 2000 zjazdy odbywaj si corocznie w pierwsz sobot lipca. W okresie swojej wietnoci Gimnazjum i Liceum... posiado sztandar, ktry zosta zabrany przez UB przez kilka lat jego poszukiwania prowadzi Wilhelm Borzcki, ale bezskutecznie; dlatego postanowiono zrobi replik. Zadanie to z wielkim kunsztem wykonaa Feliksa Gajewska, z zawodu nauczycielka rysunki - "nawizaam kontakt z o. Franciszkiem Rydzakiem, ktry na podstawie swojego wiadectwa szkolnego poda pen nazw szkoy. Na pierwszej stronie umieszczony zosta napis: " Prywatna Szkoa Stopnia Licealnego im. w. Antoniego w Radecznicy" z orem porodku. Natomiast druga strona przedstawia posta w. Antoniego z napisem: "w. Antoni mdl si za nami". U dou napis: "Fundacja uczniw z lat 1944 - 1950". Drzewce do sztandaru wykonano staraniem Edwarda Kawki; uroczyste powicenie sztandaru odbyo si 7 lipca 2002 roku podczas IV Zjazdu. "Przebysk" Pismo uczniw Pastwowego Seminarium Nauczycielskiego Mskiego w Szczebrzeszynie wydawane w latach trzydziestych ubiegego wieku pod redakcj Jzefa Stelmacha; obowizki redaktora odpowiedzialnego za tre i szat graficzna pisma peni W. Szrejter.

Przegalinski Robert Adolf Pod pisarz Sdu Pokoju w Szczebrzeszynie, od roku 1862 agent powstaczy, komendant tajnej siy zbrojnej tzw. "setki" powstaczej tymczasowy naczelnik miasta. Wspomnienia Roberta Przegaliskiego z roku 1863, w ktrym odnotowa fakty ze okresu swej dziaalnoci w Szczebrzeszynie znajduj si w Archiwum Biblioteki im. H. opaciskiego w Lublinie (sygn. 1970 - 75, k. 27 28) Przodkowie Jana Pawa II na Zamojszczynie. Pradziadek papiea ze strony matki - Mikoaj Kaczorowski mieszka w Michalowie - w roku 1842, siedemnastego kwietnia wstpi w zwizek maeski z Urszul Malinowsk. Zawarcie maestwa poprzedziy trzy zapowiedzi ogoszone w dniach: trzeciego, dziewitego i siedemnastego kwietnia tego roku. Aktu maestwa udzieli i stosowny dokument podpisa wczesny proboszcz szczebrzeszyskiej parafii ks. Marcin Gosiewski. W rok pniej 23 stycznia 1843 roku z maestwa Mikoaja i Urszuli urodzi si syn Stanisaw; Mikoaj Kaczorowski pracowa wwczas jako stangret u Zamoyskich. Michalw. Dziao si w miecie Szczebrzeszynie dnia dwudziestego czwartego stycznia tysic osiemset czterdziestego trzeciego roku, o godzinie dziesitej rano stawi si Mikoaj Kaczorowski, lat czterdzieci majcy stangret z Michalowa, w obecnoci wiadkw Wawrzyca [..] z Michalowa lat trzydzieci dziewi i Wojciecha Skiby, sugi kocielnego ze Szczebrzeszyna lat siedemdziesit majcych i okaza Nam dzieci pci mskiej urodzone w Michalowie w dniu wczorajszym o godzinie dwunastej w nocy z jego Maonki Urszuli z Malinowskich lat dwadziecia pi majcej. Dzieciciu temu na Chrzcie witym dzi odbytym nadane zostao Imi Stanisaw. A Rodzicami Chrzestnymi Jego byli Wawrzyniec Niedzielski z Zofi Jachowsk. Akt ten stawiajcemu i wiadkom przeczytany i przez Nas podpisany zosta a stawiajcy i wiadkowie pisa nie umiej. ks. Marcin Gosiewski Kolejno urodzone dzieci Urszuli i Mikoaja Kaczorowskich to: Tomasz - 32 wrzenia 1844 roku; jego rodzicami chrzestnymi byli: Tomasz Rogulski z Krystyna Grudzisk. Janina Maryanna Zuzanna - 20

sierpnia 1846 roku - niemowl przedstawione zostao ks. Marcinowi Gosiewskiemu w obecnoci wiadkw: Franciszka uka lat dwadziecia dziewi i Jana uka lat dwadziecia majcych,wocian, gospodarzy w Michalowie zamieszkaych 29 czerwca 1849 roku przyszed na wiat Feliks Pawe (dziadek Karola Wojtyy!) - jego rodzicami chrzestnymi byli Kasper Traczykiewicz z Petronel Sawicwn. Akt chrztu podpisa ks. Marcin Stefaski administrator parafii Szczebrzeszyn (wg. http://www.geocities.com/shebreshin/duszpasterze.html). Feliks podobnie jak jego ojciec Mikoaj zwiza swoj przyszo z rodzina Zamoyskich - zdaniem Rafaa Panasa - wyjecha razem z Andrzejem hr. Zamoyskim do Parya by pnej osi w Drenie. Swoj tuaczk po Europie zakoczy w 1868 roku - zamieszka wwczas Krakowie3 oeni si z Mari Scholz. Maria bya jego pierwsz on, ya w latach 1853 - 12. 04. 1897, pochowana jest na cmentarzu wojskowym na Rakowicach w Krakowie; po raz drugi Feliks oeni si z Joann (jej rodowego nazwiska nie udao si ustali) - zmar 19 sierpnia 1908 roku w Krakowie. 28 maja 1857 roku Mikoajowi i Urszuli Kaczorowskim urodzi si syn Jan - niemowl ochrzci ks. Micha Lenkiewicz. Ostatni z odnalezionych wpisw w Ksigach Metrykalnych Szczebrzeszyna nosi dat 17 lutego 1859 roku, wtedy proboszcz parafii Szczebrzeszyn - ks. Apolinary opuski nada synowi Kaczorowskich imi Franciszek. Mikoaj Kaczorowski prawdopodobnie mia brata Stanisawa Mikoaja, onatego z Franciszk z Kurzaww - 21 padziernika 1832 roku odby si w kociele parafialnym w Szczebrzeszynie chrzest crki Stanisawa Mikoaja, ktra otrzymaa imina Zofia Tekla; rodzicami chrzestnymi byli ukasz Juszkiewicz i Tekla Gembowska - niemowl chrzci ks. Marcin Gosiewski. przesyki pocztowe Odprawiane byy u schyku XIX wieku (wg. danych z roku 1855) traktem zamojskim z Warszawy do: Piask, Krasnegostawu, Chomcisk i Zamocia. Pozwala to domniemywa, e w tych miejscowociach funkcjonoway jeli nie urzdy pocztowe w prawdziwym tego sowa znaczeniu to to z pewnoci punkty pocztowe, skd roznoszono przesyki do najbliszych okolic. Istniay dwa rodzaje przesyek: listowe (odprawiano je ze stolicy na teren powiatu zamojskiego "we wtorki o godzinie 4 po poudniu, w pitki i i soboty o 3 po poudniu"), wozowe "odjeday z Warszawy o 12 w poudnie we wtorki i pitki". Do Warszawy przesyki listowe z powiatu zamojskiego odprawiano w rody, czwartki i soboty rano, wozowe w rody i soboty rano. "Przykra Grka" Lokalna nazwa pochodzca z okolic Smorynia (pow. bigorajski), ktr mieszkacy wsi okrelaj miejsce gdzie zlokalizowany jest cmentarz onierzy polegych podczas I wojny wiatowej. Wedug ustnych przekazw mieszkacw Smorynia (dane z lat siedemdziesitych ubiegego stulecia) przez duszy czas na cmentarz przyjedaa na jeden z grobw rodzina z Krakowa. Cmentarz pooony jest 800 m. na zachd od wsi, przy trasie od Smorynia do Frampola, poza zabudow, po lewej stronie tej trasy, obok lasu sosnowo dbowego. Najprawdopodobniej cmentarz powsta po 1915 r., cho niewykluczone, e dopiero w 1918 r., po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci. Ma on ukad prostokta o powierzchni 3,5 ara, z symetrycznie rozlokowanymi mogiami zbiorowymi. Na cmentarzu znajduje si 6 mogi zbiorowych, obwiedzionych betonowymi opaskami. Na mogiach s metalowe krzye z tabliczkami "onierz nieznany". Na mogile centralnej krzy elazny (do niedawna drewniany) upamitniajcy zaoenie cmentarza. Na cmentarzu pochowani s onierze armii rosyjskiej i austriackiej polegli w czasie I wojny wiatowej. Cmentarz ogrodzony jest metalow siatk przy metalowych supkach, na podmurowaniu. (ks. Julian Brzezicki). Nazwa Przykra Grka funkcjonuje te w Koloni Gorajec (dawna nazwa Kalinowy Doek) na okrelenie miejsca w ktry "straszyo" (Helena z Biziorw Odrzywolska). Przyrowski Franciszek Ucze Seminarium Nauczycielskiego w Solcu n. Wis w roku 1903 usunity zosta ze szkoy "za udzia w walce o polska szko", usunicie rwnoznaczne byo z zakazem dalszego ksztacenia si w pastwowych zakadach naukowych. Z opresji uratowa go Maurycy hr. Zamoyski, dziki jego protekcji mg przystpi do egzaminw w wybranej szkole na ternie Warszawskiego Okrgu Naukowego, co miao miejsce w 1907 roku. Po zaliczeniu stosownych egzaminw otrzyma wiadectwo uprawniajce go do nauczania w szkoach ludowych. Pocztkowo pracowa w Zwierzycu (1907 1909) w prywatnej ordynackiej szkole pocztkowej, w 1918 roku zosta kierownikiem szkoy powszechnej w Szczebrzeszynie. Aresztowany w 1940 roku zagin bez wieci. Przysada Andrzej

(1897 1948), rolnik. Od roku 1928 zaangaowa si w dziaalno spoeczno polityczn w szeregach Polskiego Stronnictwa Ludowego "Wyzwolenie" w Szczebrzeszynie i okolicznych wioskach. Peni kolejno funkcje radnego Miejskiej Rady Narodowej i awnika w szczebrzeszyskim Sdzie Pokoju. W latach 1926 1931 zaangaowa si w dziaalno Stronnictwa Chopskiego; z jego inicjatywy zaoono w okresie midzywojennym Spdzielni Mleczarsk w Szczebrzeszynie, ktrej zosta prezesem. Czynnie zaangaowany w pracy na rzecz Stronnictwa Ludowego zosta w 1935 roku wiceprezesem Zwizku Powiatowego Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w Zamociu. W latach 1932 1933, oraz w roku 1937 organizowa strajki chopskie. W roku 1934 i 1936 jego staraniem zwoano w Szczebrzeszynie wiece z okazji wita Ludowego. Aresztowany w 1940 roku przebywa w obozach w Oranienburgu i Dachau. Aresztowany podczas wysiedlania Szczebrzeszyna w lipcu 1943 roku znalaz si na Zamku w Lublinie. Po wyzwoleni zosta burmistrzem Szczebrzeszyna. przysiga wiernoci Zoona zostaa przez nauczycieli Szkoy Wydziaowej w Szczebrzeszynie w lipcu 1815 roku na wierno carowi Aleksandrowi II na mocy rozporzdzenia przewodniczcego Wydziau Owiecenia Narodowego Stanisawa Potockiego, ktry wystosowa w tej sprawie oklnik do nauczycieli Ksistwa Warszawskiego. Szczebrzeszyscy nauczyciele przysig wiernoci zoyli 30 lipca w prefekturze zamojskiej. przywilej tarnogrodzkich ydw ydzi tarnogrodzcy, podobnie jak inni zamieszkujcy miasta Ordynacji otrzymywali od Zamoyskich rozliczne i korzystne dla siebie przywileje. Jednym z bardziej istotnych by nadany im w 1850 roku przez Stefana Batorego, ktry gwarantowa "prawo do wolnego handlu wszelkimi artykuami na rwni z innymi kupczcymi." Mogli rwnie (pomimo, e Tarnogrd posiada przywilej "de non tolerandis judes" ) swobodnie si osiedla oraz "wino, piwo i inne trunki szynkowa." przywilej Jana Czarnkowskiego Wydany zosta w roku 1593 dla ydw szczebrzeszyskich, zwalnia ich od stawania razem z mieszczanami pod broni celem jej prezentacji przed kadorazowo wybran Rad Miejsk. przywileje miasta Szczebrzeszyna Szczebrzeszyn lokowany by na prawie magdeburskim w roku 1352. W roku 1472 kolejny waciciel miasta Jan Amor Tarnowski ustanowi jarmark na w. Agnieszk (21 stycznia) zwalniajc kupcw przyjedajcych do Szczebrzeszyna od opaty ca i myta (w miecie funkcjonowaa wwczas komora celna). W roku 1560 przedmieszczanie Bonia i Zarzecza otrzymali od Andrzeja Grki przywilej uprawniajcy ich do korzystania z przepisw prawa magdeburskiego, ktrym rzdzio si miasto. 12 grudnia 1583 roku Stefan Batory w przywileju konfirmacyjnym odnowi wszystkie prawa miejskie zawarte w dokumentach, ktre ulegy zniszczeniu podczas poaru zamku. 17 padziernika 1584 roku Stanisaw Grka nada mieszczanom szczebrzeszyskim prawo wycinania drzewa w okolicznych lasach niezdatnego do budowy i zleaego zatwierdzi je 9 stycznia 1585 roku. W rok pniej jego brat Andrzej odnawia prawo magdeburskie, urzdnikw miejskich zwalnia od ciarw w naturze ponoszonych na rzecz pana miasta, radnym miejskim nadaje k o 2 morgach powierzchni w miejsce zajtej na potrzeby dworskie przy mynie na rzece Wieprz. Po przejciu miast w 1593 roku ordynat Jan Zamoyski przywrci katolikom koci zajty przez braci Grkw na zbr kalwiski, na nowo go uposay i przyczy do funduszy infuata kolegiaty zamojskiej. 27 marca 1598 roku J. Zamoyski zatwierdzi dotychczasowe przywileje otrzymane przez miasto, oraz zezwoli na: 1/ wyrb drzewa w lasach potrzebnego na budow i opa, 2/ znis opaty od sycenia miodu, 3/ danin oddawan dotychczas na rzecz dworu zamojskiego w naturze (owies) zamieni na opat w wysokoci 10 groszy, 4/ dochody z myna przeznaczy na potrzeby miasta. 25 padziernika 1643 roku syn Jana Zamoyskiego Tomasz zatwierdza przywileje wydane przez poprzednich wacicieli miasta i dodaje nowy; 26 czerwca 1643 roku zezwala mieszkacom Szczebrzeszyna na zabudow pustych placw. 25 padziernika 1673 roku krl Micha Korybut Winiowiecki i 6 grudnia tego roku Stanisaw Koniecpolski nadali szczebrzeszyskim mieszczanom prawo palenia i sporzdzania na swoja korzy gorzaki pod obowizkiem pacenia do skarbu dworskiego od 1 3 groszy od skadu gorzaczanego. W roku 1661 szczebrzeszyskie cechy: piekarski, bednarski, szewski, kunierski, pcienniczy i sukienniczy otrzymay przywilej, ktry okrela obowizki czeladzi, majstrw, regulowa zagadnienia dotyczce wyzwolin, wymiaru kary, opat. Przywilej zabrania take w odlegoci jednej mili od Szczebrzeszyna prowadzi rkodzieo innym rzemielnikom nie nalecym do cechw w szczebrzeszyskich. W roku 1694 przywilej podobnej treci otrzymay cechy: kowalski, stelmachowski, miecznikowski, rymarski, kotlarski, zotnicki, lusarski,

grzebieniarski, hafciarski, iglarski, rzeniczy. 12 lipca 1729 roku krl August II ustanowi w miecie trzy nowe jarmarki na: w. Jana Chrzciciela (24 czerwca), na Wniebowzicie NMP (15 sierpnia), na w. Mikoaja (6 grudnia). 21 maja 1770 roku Klemens Zamoyski wyda zarzdzenie, by mieszczanie za dozwolony w 1673 roku wyszynk "po 3 zote skadkowe do skarbu dworskiego wnosili". pseudonimy Tadeusza Kuncewicza Tadeusz Kuncewicz walk z niemieckim okupantem rozpocz w roku 1940 organizujc pluton na terenie gminy Nielisz pracowa wwczas na kolei; du pomoc okazali mu miejscowi dziaacze spoeczni. Nosi wwczas pseudonim "Wierny". Gdy w kwietniu 1941 roku po akcji na kas gminn w Starym Zamociu rozpoczy si aresztowania T. Kuncewicz przeszed na stae do konspiracji, zmieni wtedy pseudonim na "Kmicic". W kwietniu 1942 roku zosta przydzielony do odbudowy placwki w Zwierzycu, z zadania wywiza si bardzo dobrze, wwczas komendant obwodu zamojskiego "Adam" zmieni mu pseudonim na "Podkowa" i poleci zorganizowanie oddziau dywersyjnego. Publiczna rednia Szkoa Zawodowa w Szczebrzeszynie Powstaa w roku 1946 staraniem dr Klukowskiego i Jana Kota W pocztkowym okresie istnienia placwki zorganizowano trzy klasy: przygotowawcz, metalow i handlow. Do klasy przygotowawczej uczszczaa modzie okrelana jako "zbieranina rnych niedobitkw" - byli to uczniowie rnorodni pod wzgldem wieku (od 15 25 lat), rozwoju umysowego, zdolnoci. Skad klasy metalowej stanowili chopcy, ktrzy poza nauk pracowali w rnych warsztatach lusarskich prywatnych, lub w Cukrowni Klemensw. Klasa handlowa zrzeszaa grup ponad dwudziestu osb w rnym wieku. We wrzeniu 1947 roku szkoa liczya siedem klas: dwie przygotowawcze, pierwsz krawieck, pierwsz i drug metalow, oraz handlow cznie 170 uczniw. Dyrektorem szkoy by Jan Kot (zm. 21 listopada 1984 roku). Kolejni dyrektorzy szkoy to: Stanisaw Michoski, Janusz Pad, Stefan Luterek. W roku 1991 dyrektorem Szkoy Zawodowej zosta Bogusaw Garbacik. Z jego inicjatywy 9 maja 1996 roku placwka otrzyma imi dr Zygmunta Klukowskiego. R Racewicz Aleksander Absolwent Uniwersytetu Wileskiego, w roku 1843 otrzyma nominacje na lekarza miasta Szczebrzeszyna z roczn pensja 159 rubli, oprcz pracy zawodowej peni obowizki asesora kolegialnego. W roku 1844 zobowizany zosta do zoenia egzaminu klinicznego i ustnego z akuszerii, zda go dopiero za drugim podejciem w roku 1847. W roku 1846 peni obowizki lekarza obwodu zamojskiego. Aleksander Racewicz zmar 23 listopada 1858 roku w we wsi Herza pod Zamociem pod Zamociem; przyczyna zgonu by karbunku. Raciborski Jakub Wocianin, poeta urodzony w Mokrymlipiu 15 lipca 1882 roku. W wieku 20 lat polubi Katarzyn Jasisk z Radecznicy - z maestwa tego urodzi si syn Bronisaw - zmar 30 marca 1904 roku, w padzierniku zmara Katarzyna. Poeta bardzo bolenie przey ich strat. Jakub Raciborski da si pozna w swoim rodowisku jako wielki spoecznik - "gani niedbae i nieuwane czytanie gazet, wzywa do zakadania kek rolniczych i sklepw spkowych, zwraca si do rodzicw ze susznym daniem by nie obarczali dzieci bez koniecznej przyczyny pasionk (pasaniem byda)... W roku 1913 ukaza si w Lublinie jego "Zbiorek wierszy i poezji ludowych" dedykowany Antoniemu Kwiatkowskiemu, naczelnemu redaktorowi "Nowej Jutrzenki"; na amach "Twrczoci Ludowej" 1992 nr 1 - 2 opublikowany zosta fragment utworu "Opis mojego ycia. Rada Lekarska Grupa lekarzy, aptekarzy, dentystw, felczerw, akuszerek i higienistek pracujcych w grudniu 1940 roku w Szczebrzeszynie. Zostali na mocy zarzdzenia wadz niemieckich zrzeszeni w Rad Lekarsk przewodniczy jej dr Likowski. radeczniccy powstacy 1863 roku. O dziaalnoci konspiracyjnej mieszkacw gminy Radecznica podczas powstania 1863 roku zachowao si niewiele informacji, jedna z nich opublikowana na amach Kalendarza Serafickiego z 1938 roku stanowi o poczynaniach niewielkiego oddziau pod przywdztwem jednego z radecznickich bernardynw O. Hilarego, ktry towarzyszy powstacom od chwili wyruszenia z Radecznicy. Po kilku dniach poczyli si z wiksz grup w okolicach Goraja. Swj chrzest bojowy radeczniccy powstacy przeyli pod Zawichostem. Pod

Batorzem oddzia zosta rozbity - z oddziau O. Hilarego niewielu zostao przy yciu. Kilkudziesiciu pado ju dawniej, kilkudziesiciu rannych przed bitw jeszcze pozostawiono w Chrzanowie, reszta zdziesitkowana stracia czno pomidzy sob. O. Hilary ranny powanie w prawe przedrami wraca na swoim siwku do domu... Radecznicki teatr amatorski Pocztki radecznickiego teatru amatorskiego sigaj roku 1918 w byym gimnazjum rosyjskim nauczyciele z trzech powiatw: zamojskiego, bigorajskiego i tomaszowskiego odbywali kurs wakacyjny. Na zakoczenie zaj kursowych urzdzili poegnalny wystp: recytacje, piewy solowe i chralne; przedstawienie sztuki A. Staszczyka "Dziesity Pawilon", oraz zbiorowa deklamacj wiersza Marii Konopnickiej "A jak poszed krl na wojn". Urzeczeni wystpem mieszkacy Radecznicy zapragnli kontynuowa tej form dziaalnoci, std pniejsze obrazki sceniczne w maych przydomowych sadach owocowych, w zapolach stod, na przychaciach i wreszcie w remizach straackich. "Dziesity Pawilon" Staszczyka zrobi tak ogromne wraenie na radeczniczanach, e w 1935 roku wykonali go sami w nowej remizie miejscowej stray poarnej. Schroniskowi amatorzy swj repertuar przedstawiali na scenach u siebie i objazdowo. Podobnie postpowali straacy jedni i drudzy pobierali opaty za wystpy; uzyskane ta droga fundusze "aktorzy" przeznaczali na funkcjonujce w Radecznicy Schronisko Sieroce. (Stanisaw Zybaa).. . "Radosne" Uroczysto powitania bigorajskich sitarzy powracajcych z dalekich wdrwek miaa miejsce podobnie jak poegnanie przy figurze w. Jana Nepomucena na peryferiach miasta. Na powitanie wracajcych sitarzy ony przygotowyway obfity posiek, na ktry (wg. relacji z lat osiemdziesitych XIX wieku) skaday si: zamorskie przysmaki, ruskie ryby, wino wgierskie, przerne bakalie pord tych pysznoci zdecydowanie krlowa krupniczek mieszanina miodu, wdki i korzeni. Radziwiwna Anna Crka Mikoaja Radziwia wojewody wileskiego, pierwsza ona Jana Zamoyskiego. Zmara podczas porodu crka te "maonka jego (poda biograf ordynata Franciszek Bohomolec) z tym wiatem si poegnaa. Wkrtce i crka jego, jedynaczka posza za matk do grobu...". Z krtkiego okresu trwania tego maestwa zachowao si kilka listw pisanych przez Jana Zamoyskiego do ony, m. in. z miejscowoci Postawy (22. VII. 1579), w ktrym dzikuje za przysane owoce (winie i pomaracze). list ze wiru (13. VII. 1579), dzikuje za krupki [kasz?] i czerenie "w godnym kraju sam bdc, nie mam na ten czas W[aszej] M[ioci] czem odda ..." pisa do ony. list z Poocka 918. VIII. 1579)- " jeszcze nas trzyma Poock..." z Dzisny (18. IX. 1579) zapowiada w nim rychy powrt do Knyszyna, prosi, by bdc w bogosawionym stanie miaa przy sobie jak towarzyszk, poleca on Boej opiece. list z Wilna (13. X. 1579) pragnie po powrocie w dobrym zdrowiu maonk oglda; listy zachoway si w "Archiwum Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego", t. I (1553 1579), Warszawa 1904 "rajelupa" tak nazywano w pocz. XX wieku na Zamojszczynie kobiet, ktra chodzia na "zwiady" do rodzicw dziewczyny, ktr "jaki modzieniec sobie upodoba". raport Sienkiewicza Sporzdzony zosta z polecenia centralnego Komitetu Obywatelskiego na terenie guberni lubelskiej w padzierniku 1915 roku przez pracownika tego Komitetu Sienkiewicza. W raporcie podane zostay informacje dotyczce sytuacji materialno zdrowotnej ludnoci ydowskiej z terenu Lubelszczyzny; Sienkiewicz wymienia w nim take miasto Hrubieszw, w ktrym znaleli schronienie podczas dziaa I wojny wiatowej ydzi z okolicznych miejscowoci. Rastawiecki Edward (1805 1874), kolekcjoner, historyk sztuki, geograf, autor Sownika malarzw polskich, Sownika rytownikw polskich, Monografii dawnej Polski. Posiada dwr w Nowosikach (na terenie pniejszego powiatu tomaszowskiego); rd Rastawickich wywodzi si z Mazowsza, jego osadnictwo na terenie Ziemi

Tomaszowskiej datuje si od poowy XV wieku Rejman (...) Sekretarz gminy Biszcza aresztowany przez Niemcw na skutek donosu policji ukraiskiej utworzonej przez okupanta w obrbi gminy. rekoncyliacja radecznickiego kocioa Miaa miejsce 13 czerwca 1916 roku, ceremonii rekoncyliacji dokona z upowanienia administratora diecezji lubelskiej superior polowy ks. Czyewski z Lublina. W uroczystoci udzia wzili m. in. misjonarze o. Czesaw Rogalski, o. Cyryl Strzemnicki kapelan 4 Puku Legionw Polskich, przyby z Krakowa, gdzie stacjonowa z oddziaem liczcym 80 legionistw. Rogozinski Jakub Robotnik drogowy wywieziony zosta w maju 1942 roku z Jzefowa k. Bigoraja do Lublina, gdzie w obozie jenieckim przy ul. Lipowej pracowa w warsztatach Waffen SS. Roguska Bartoszewska Janina, ps. "Nina" (1921 1999), ona Konrada Bartoszewskiego "Wira", onierz AK, sanitariuszka. Wsporganizowaa szpital leny (kryptonim 665) w Trzepietniaku k. Aleksandrowa. Po wyzwoleniu (lata szedziesite XX wieku) pracowaa w Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Lublinie; m. in. z jej inicjatywy zorganizowano w Lublinie telefon zaufania. Pochowana jest na cmentarzu przy ul. Lipowej w Lublinie. Rolle Ksawery W roku 1852 zredagowa odezw wzywajc mieszkacw Szczebrzeszyna do jawnego opowiedzenia si za niepodlegoci i niezalenoci od caratu. Swoja odwag przypaci picioletnim pobytem w Zakadach Gorzelnianych w Irkucku. Roman Lubartowicz Jeden z ksit ruskich ktry prawdopodobnie w 1378 roku by wacicielem Kryowa. Miejscowo wraz z drewnianym zamkiem zaliczanym do Grodw Czerwieskich przesza w XI wieku, na skutek polsko ruskich (bd odwrotnie ) zatargw pod wadanie ksit ruskich. Kryw z czasem drog dziedziczenia przynalea do potomkw Romana Lubartowicza Romanowski Mieczysaw Adiutant pk. Marcina Borelowskiego "Lelewela", urodzony w 1843 roku w akowie na Pokuciu. Poeta, autor tragedii "Popiel i Piast", powieci poetyckiej "Dziewcz z Scza"((Lww 1861), rozpraw historycznych: "O legionach polskich" (1861) i nieukoczonej "Jakub Jasiski". Gdy wybucho powstanie styczniowe przedosta si do Krlestwa by wzi udzia w walce - zgin pod Jzefowem 24 kwietnia 1863 roku. Romaski Stanisaw W 1868 roku instalowa w kociele parafialnym w Goraju 10 gosowe organy, ktre zostay umiejscowione na murowanym chrze wspartym na dwu filarach z lekko wysunita czci rodkow. Organy remontowano w 1927 i 1975 roku. Rotunda Zamojska Jeden z elementw dawnych fortyfikacji, pozosta po rozebraniu dawnych murw obronnych Zamocia. Podczas okupacji suya jako wizienie i miejsce strace. Wntrze rotundy urzdzone jest jako mauzoleum martyrologii ludnoci Zamojszczyzny. Rowecki "Grot" Stefan, gen. W 1939 roku dowdca brygady, ktra 16 wrzenia w przemarszu z Frampola do Tomaszowa Lubelskiego znalaza si na terenie Szczebrzeszyna; zdarzenie to odnotowa S. Rowecki w swoich "Wspomnieniach i notatkach. Czerwiec wrzesie 1939" (Warszawa 1957); na str. 112 owych wspomnie czytamy: "w cigu 16 wrzenia niepokoj nas przez Szczebrzeszyn czogi nieprzyjaciela. Ostrzeliwuje do silnie artyleria nieprzyjacielska, ktra strzela z pnocy od kierunku Zamocia. Naturalnie porzdnie to denerwuje nasze tabory i tyy.."

Rozopy Wie pooona na krawdzi Roztocza, dawniej zwana "Rozopa"; w spisie miejscowoci zlokalizowanych w obrbie parochii Szczebrzeszyn w roku 1564 figuruje jako "Rozlopi". Mieszkaa tutaj podobnie jak w caej woci szczebrzeskiej do ktrej przynaleay Rozopy drobna szlachta feudalna zwana "manami" (podlennikami). W roku 1593 Rozopy wraz z ca woci szczebrzesk zostay kupione przez pierwszego ordynata od braci Czarnkowskich i wczone do Ordynacji. Miejscowo podzielona bya na cz rusk (prawosawn) i katolick; nazywano j take wsi "cerkiewn" z tej racji, e mieszkali tutaj popi sprawujcy duszpastersk opiek nad cerkwi prawosawn w Szczebrzeszynie, a w pocztkach XIX wieku duchowni uniccy m. in jak wspomina w swoich relacjach Wincenty Dawid ucze szczebrzeszyskiego gimnazjum w latach trzydziestych XIX wieku w Rozopach mieszka ks. Jan Iwaszkiewicz, w okresie pniejszym ostatni dziekan unicko greckiej parafii szczebrzeszyskiej ks. Aleksander Grski. Podczas okupacji na szosie rozopskiej 18 maja 1942 roku zginy crki malarza Lemera ze Szczebrzeszyna. 5 czerwca 1943 roku Niemcy zabili piciu akowcw wracajcych z akcji. 10 lipca 1943 roku wie zostaa wysiedlona w Szczebrzeszynie utworzono wwczas gmin niemieck Rozopy jako tzw. "wie niemiecka" weszy w skad tej gminy. Gdy we wrzeniu 1944 roku otwarto w Szczebrzeszynie Pastwowe Gimnazjum Oglnoksztacce im. Zamoyskich zajcia z gimnastyki/wicze cielesnych prowadzi oficer rezerwy Feliks Gb z Rozop, a w roku szkolnym 1945/1946 do Gimnazjum... uczszcza pochodzcy z Rozop Edward Igras. rd Makomaskich W roku 1778 rodzina Makomaskich staa si prawnymi wacicielami wsi Turkowice. Jak przystao na dobrych gospodarzy, w roku 1793 Pawe Makomaski fundowa drewnian cerkiew unick (zmar w 1824 roku). Dobra Turkowickie odziedziczy po nim syn Jan Jzef Ambroy Makomaski (1784 1850), jego staraniem wybudowano parterowy, kryty gontowym dachem paacyk, przy ktrym utrzymywano do rozlegy park krajobrazowy. Kolejny waciciel Turkowic, to syn Jana Jzefa Antoni Makomaski. Jego on bya Teofila Gorayska; z maestwa tego urodzio si troje dzieci: Edmund (1850 1938), zmar w stanie bezennym, Wadysaw, oeniony z Mari Rzyszczewsk (maestwo zakoczyo si rozwodem), Maria, zostaa on Brunona Makomaskiego. W roku 1859 Konstancja Makomaska dokonaa zapisu hipotecznego na dobrach turkowickich na rzecz parafii Tyszowce, zobowizujc tym samym miejscowego proboszcza do odprawiania mszy w intencji zmarych fundatorw kocioa. W roku 1870 Makomascy ufundowali w Turkowicach murowan kaplic grobow, w ktrej obecnie zlokalizowany jest koci parafialny; w podziemiach znajduj si pochwki zmarych z tej rodziny. Turkowice we wadaniu Makomaskich pozostaway do pocz. XX wieku przed rokiem 1914 od Edmunda Makomaskiego odkupi wie Antoni Kobierzycki. Rubieszw Pierwotna nazwa miasta Hrubieszowa wystpujca w przywilejach krlewskich, aktach prawnych: na oryginale dyplomu z podpisem Jana Sobieskiego, na oryginalnym lakowanym odcisku pieczci miasta z koca XVIII wieku "Sigilum Civitatis Rubieszowi", w "Artykuach Mazowieckich z lat 1388 1389 " Hrubieszw okrelony jest jako "opidum Rubyescow" (podaj za J. Niedwiedziem). Oficjalnie funkcjonowaa do roku 1794, ale w dokumentach yczcych dbr zarzdzanych przez Stanisawa Staszica jeszcze w pocztkach XIX wieku pisano Rubieszw. Antoni Wiatrowski, autor opracowania "Dzieje Hrubieszowa w wietle rde, dokumentw i zabytkw historycznych" (Zamo 1957) dopatruje si w osobie o takim nazwisku zaoyciela miasta przegldajc "Tablice Odmian Herbowych" Chrzskiego, wyd [awnictwo] Juliusza hr. Ostroroga,Warszawa 1900 r. Spotykamy na II tab[licy]herb zbliony do Korczaka z proklamacja Rubie. Nawet w spisie nazwisk take Rubiesz pomieszczono..." Ruda Wie w powiecie zamojskim k. Zwierzyca, na gruntach ktrej ulokowano miasto Zwierzyniec. Pierwotnie zwana Rudk (dane z roku 1519) nazw swa wzia od z rudy elaza. U schyku XIX istniay tutaj kunica do wytopu elaza, tartak, myn zboowy, folusz, papiernia, wszystkie zakady funkcjonoway na bazie przepywajcej przez okolice rzeki Wieprz. W okresie 1837 lata siedemdziesite XIX wieku w rudzie istniaa destylarnia spirytusu. Podczas okupacji, dnia 2 lutego 1944 roku we wsi zlikwidowano konfidenta Artura Ostaszewskiego Ostaszewski Artur Ruskie Piaski Miejscowo k/Zamocia, w pocztkach XIX wieku zasyna z tego, e na skutek zmniejszenia si liczby

unitw (przechodzili na obrzdek aciski) zlikwidowano istniejca parafi unick. Ruszczyk Jakub Wocianin z Szarej Woli to jemu w 1640 roku objawia si Matka Boa, zwana odtd Krasnobrodzk. Na jej polecenie Jakub postawi okazaa statu obecnie w tym miejscu znajduje si kapliczka, a z pyncego obok rda mieszkacy Krasnobrodu i pielgrzymi czerpi wod, ktra ma lecznicze waciwoci. Rutowski Stanisaw, ks Kanonik kaplicy w. Mikoaja w kolegiacie zamojskiej. Pozostawi po sobie "skrypty dune rnych sum", zapisane na kartkach 22 39 dokumentu "In nomine Domini. Amen. Lustracja miasta Zamocia Anno Domini 1666". Manuskrypt ten znajdowa si w posiadaniu ks. Rutowskiego, a e by czowiekiem nader oszczdnym (udziela poyczek) nic dziwnego, e wykorzysta wolne miejsca do prowadzenia osobistych notatek. Powstaje pytanie skd dokument lustracyjny miasta Zamocia znalaz si w posiadaniu ksidza dr Kazimierz Sochaniewicz na amach Teki Zamojskiej wyjania "Lustracja ta bya zapewne odpisem przechowywanym dla celw duszpasterskich w archiwum, wzgldnie kancelarji kollegiackiej i to przed rokiem 1720, kiedy to xsidz Rutowski robi swoje zapiski...". Rzeczniowska Waleria Wacicielka (jedna z pierwszych) tarnogrodzkiej apteki (ok. 1900 roku) zlokalizowanej w rynku; dokadnej daty powstania apteki nie udao si ustali. "Rzeczpospolita Jzefowska" Nazw t podczas okupacji okrelano miasteczko Jzefw wraz z okolicznymi wioskami, zlokalizowane na skraju duych kompleksw lenych w powiecie bigorajskim, bowiem tutaj w sposb szczeglny rozwin si ruch oporu. "Rzeczpospolita Radecznicka (wrzesie 1939 - lipiec 1944) i druga konspiracja" Praca powicona gminie Radecznica w okresie okupacji. Na jej tre skadaj si nastpujce zagadnienia: Sowo wstpne, Sylwetki radecznickich partyzantw, Struktura organizacyjna Armii Krajowej i Batalionw Chopskich, Akcja scaleniowa AK BCh, Kurs Szkoy Podoficerskiej, Moje spotkanie z Placwk, Okupacja w oczach dzieci, Prasa konspiracyjna, Wysiedlecy i uchodcy w gminie Radecznica 1939 1944, Tumacze z jzyka niemieckiego w Radecznicy w latach 1939 1944, ycie codzienne, Ludowy Zwizek Kobiet , Ostatnie dni wojny, Salwa bya krtka...., Pozostaa po nich pami, Losy radecznickiego duchowiestwa, Trudne lata czterdzieste, Oni nie zoyli broni..., Szpicle, agenci Gestapo i "Koba", Wspomnienia o Tadeuszu Kuncewiczu, Partyzanckie strofy, Aneksy - Imienny wykaz modziey pochodzenia ydowskiego uczszczajcej do szkoy powszechnej w Radecznicy, Mini sownik gwary konspiracyjno - partyzanckiej, Wykaz honorowych goci zaproszonych na obchody wita Ludowego w Zaburzu w maju 1944 roku, Wykaz sotysw wsi Czarnystok z lat 1944 - 1950, Wykaz nauczycieli zatrudnionych na terenie gminy w lipcu 1943 roku, Wykaz urzdnikw gminy za rok 1943, Lista Dzieci Zamojszczyzny z terenu gminy, Wykaz mieszkacw Podborcza wywiezionych na roboty do III Rzeszy, Udzia mieszkacw wsi Podborcze w wojnie obronnej 1939 roku, Lista (wojskowa) onierzy Batalionw Chopskich i sanitariuszek z terenu gminy Radecznica, Bibliografia. Napisana zostaa przez Regin Smoter Grzeszkiewicz i Stanisawa Rozwar Zyba przy znacznym wspudziale mieszkacw gminy, ktrzy chtnie opowiedzieli swoje okupacyjne przeycia, oraz osb zainteresowanych przeszoci tego regionu. Praca wydana zostaa dziki pomocy finansowej Czonkw Koa Gminnego Batalionw Chopskich w Radecznicy przy wspudziale onierzy AK, w niewielkim nakadzie, dlatego nie jest dostpna na rynku ksigarskim - pojedyncze egzemplarze znajduj si w: Bibliotece Publicznej Gminy Radecznica, jej filii w Gorajcu, Ksinicy Zamojskiej oraz w Wojewdzkiej Bibliotece Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie. Ryba Hugolin Ojciec Hugolin Ryba przyby do klasztoru OO. Bernardynw w Radecznicy w czerwcu 1941 roku - obj funkcj nauczyciela religii w Radecznicy i pobliskim Podlesiu, gdzie dojeda na zajcia z dziemi i modzie dwa razy w tygodniu - napisa o nim ks. o. Jzef Wacaw Ponka. Nieco wicej informacji podaje Mirosaw Piotrowski - autor notki biograficznej w "Leksykonie duchowiestwa represjonowanego w PRL", redagowanego przez ks. prof. Jerzego Myszora: "Ojciec Jan Hugolin Ryba, czonek organizacji "WiN", ps. "Robak", gwardian klasztoru OO. Bernardynw w Radecznicy. Ur. 28. 01. 1913 r. w miejscowoci Trzemeszna pow. Tarnw, jako syn Jakuba i Tekli z domu Kawa. Wstpi

do zakonu OO. Bernardynw, gdzie ukoczy Wysze Seminarium Duchowne. Przebywa w klasztorze OO. Bernardynw w Radecznicy i w Dukli, pow. Krosno, gdzie dnia 20. IV. 1950 r. zosta aresztowany i oskarony o przestpstwa z art. 86 2 KKWP; z art. 27 KKWP w zw. z art. 225 1KK. Sdzony by wraz z innymi 3 zakonnikami i 6 wieckimi czonkami "WiN" - byli to: o. Andrzej Szepelak, o. Jzef Ponka ps. "Czarny", brat zakonny Piotr Golba, a take Marian Pilarski ps. "Grom", Wadysaw Skowera ps. "Orkan", Kazimierz Kaleta ps. "Zakrt", Alfred Tor, ps. "Zych", Marian Woniacki ps. "Marian", Jzef Woszczuk ps. "Czad", "Pistolet", Stanisaw Bizior ps. "migo", "Eam". Akt oskarenia stawia zarzuty wszystkim podejrzanym z art. 86 2 K.K.W.P, a ponadto wymienionym w pkt. 2, 4, 11 z art. 7 Dekret z dn. 13. VI. 1946 r oraz wymienionym w pkt. 8 i 9 z art. 225 Kodeksu Karnego i cay szereg innych. Twierdzono, e klasztor w Radecznicy suy jako miejsce zebra czonkw "WiN", ciganych przez organa pastwowe, a take by miejscem przechowywania broni i archiwum organizacji. Rozprawa przeciwko o. Rybie i innym odbywaa si w Wojskowym Sdzie Rejonowym w Lublinie w dniach 9-12 i 15 padziernika 1951 r., w skadzie: mjr Mieczysaw Widaj (przewodniczcy), ppor. Leszek Basiski (asesor), ppor. Tadeusz Jankowski. Protokolantami byli: por. Bogdan Szymaski, por. Wadysaw Poninkiewicz i sekretarz Maria Kalamarzwna. Prokuratorem by mjr. Henryk Ligza. Ojca Ryb broni adwokat Stanisaw Winiewski. Wraz z innymi oskaronymi uznany zosta winnym przestpstwa z art. 86 2 KKWP popenionego na terenie powiatu zamojskiego i okolicy, "usiowaniem dokonania przemoc zmiany ustroju Pastwa Polskiego, przez uczestnictwo w dziaaniach konspiracyjnych, szpiegowskich i terrorystycznych, zwizkw przestpczych, wystpujcych pod nazw "WiN" oraz pniej Inspektorat zamojski AK - zmierzajcych bezporednio do urzeczywistnienia zamiaru obalenia wadzy ludowej" - w czasie od jesieni 1946 r. do jesieni 1948 r. Ze wzgldu na wspprac z wadzami podczas ledztwa i procesu, Ojciec Ryba potraktowany zosta agodniej. Wyrokiem Wojskowego Sdu Rejonowego w Lublinie z dnia 16. 10. 1951 r., na podstawie art. 86 2 KKWP, skazany zosta na 6 lat wizienia, pozbawienie praw publicznych i honorowych na 3 lata oraz przepadek caego mienia na rzecz Skarbu Pastwa. Na poczet kary zaliczono mu areszt tymczasowy od 20. IV. 1950 r. Uwolniony zosta natomiast od zarzutu podegania Mariana Pilarskiego ps."Jar", do dokonania morderstwa na sucej klasztoru OO. Bernardynw w Radecznicy - Marii Miliskiej. W uzasadnieniu wyroku napisano m. in. w sprawie o. Ryby: "zoy zeznania szczere i obszerne, nie tylko co do tego zarzutu, lecz take co do wszystkich innych faktw majcych znaczenie w niniejszym procesie". I dalej: "Przy wymiarze kary Sd mia na uwadze, co nastpuje: (...) Co do osk.[aronego] Ryby, z jednej strony jego aktywno przestpcz, pozycj spoeczn, inteligencj i wyksztacenie - z drugiej za strony, szczere przyznanie si do winy, okazan na rozprawie skruch, zerwanie z przestpczoci oraz czynny al." (ks. prof. Jerzy Myszor) Rybicki Andrzej Postrzegany by przez mieszkacw Tomaszowa jako uzdrawiacz [uzdrowiciel]. Okres jego dziaalnoci przypad na schyek XVII wieku. Zanim osiad w Tomaszowie, gdzie peni komendarza (zarzdcy) kocioa "na Pisakach" tak sama godno piastowa w Skierbieszowie. Urzd swj sprawowa w Tomaszowie blisko 30 lat. Opiekowa si (jak podaje dr Janusz Peter) miejsce syncym cudami, czyli kapliczk fundowan przez Jana Domaskiego w miejscu w ktrym pochowana zostaa jego crka zmara podczas epidemii, ktra wybucha w Tomaszowie w 1652 roku - " w cigu swego pobytu w Tomaszowie wyleczy lub uly niejednemu choremu, ktremu dotychczas adne leki nie pomagay" rynki zbytu bigorajskich sitarzy Eksport bigorajskich sit datuje si od XVII XVIII wieku, gotowe wyroby sprzedawane byy na terenie Europy Zachodniej (Niemcy, Skandynawia), w krajach Orientu (Persja, Turcja). W okresie zaborw, gdy Bigoraj znalaz si pod zaborem rosyjskim wikszo produkcji przeznaczana bya do sprzeday na terenie Rosji (Moskwa, Petersburg, Kijw, Odessa, Krym). Jak podaje autor informatora o muzeum bigorajskich sitarzy (Zagrodzie Sitarskiej) Jerzy Waszkiewicz, najdalej (co potwierdza zachowana dokumentacja) ary bigorajskie wyroby do "dalekiej rodkowoazjatyckiej Buchary ". rynki zbytu tomaszowskiej porcelany Fabryka porcelany w Tomaszowie Lubelskim (dawniej Ordynackim) powstaa staraniem Franciszka de Mezera przy wydatnej pomocy Stanisawa hr. Zamoyskiego funkcjonowaa w latach 1794 1927. Produkowane wyroby piecztowano znakiem firmowym, na ktrym znajdowa si herb Zamoyskich "Jelita". Wyroby tomaszowskiej fabryki wysyane byy do Lwowa, na Wgry, Bukowin, Wooszczyzn oraz do Prus Poudniowych. Najwikszym odbiorca tomaszowskiej porcelany pozostawa Lww; wyroby sprzedawano

rwnie w Jarosawiu i Tarnowie.

rysunek bramy miejskiej szczebrzeszyskiej Zachowa si w zbiorach Biblioteki Zamoyskich w Klemensowie. Wykonany na karcie czerpanego papieru ebrowanego o wymiarach 32,5 22,7 cm, powsta jak uwaa in. Henryk Gawarecki okoo 1827 roku. Praca nosi tytu "Rysunek Bramy Murowaney w Szczebrzeszynie od strony myna". Posugujc si rysunkiem, oraz planem miasta z 1823 roku in. Gawarecki zlokalizowa pierwotne usytuowanie bramy na zamkniciu drogi prowadzcej ze Szczebrzeszyna do Turzyca obok myna na Wieprzu. Obiekt wzniesiony zosta w stylu renesansu lubelskiego. Brama istniaa do roku 1831 sprzedano j wtedy chirurgowi Rychterowi za sum 200 zotych polskich z przeznaczeniem do rozbirki. Rytman Haskiel urodzi si w Goraju. W 1896 roku wyjecha do Rosji gdzie pracowa jako budowniczy kolei syberyjskiej. Po zakoczeniu prac na stae osiad w Rosji. Rz rzemielnicy szczebrzeszyscy Wedug danych z roku 1926 w Szczebrzeszynie funkcjonowao okoo 60 drobnych zakadw rzemielniczych, nazwiska niektrych wacicieli zakadw, a w przypadku miejscowych ydw tylko imiona zapamita Jan Jurczykowski byli to: rodzina Czukw z zawodu bednarze, Franciszek Kowalski (ojciec zmarej w 2000 roku malarki Stanisawy Kowalik) wyrabia beczki, niecki, trumny, (...) Hoczyk grabarz, Klimek kamasznik, latem dorabia sprzedajc lody, kowalstwem zajmowali si: Makara jego zakad znajdowa si przy zbiegu ulic Lubelskiej i Zamojskiej, Hanaka, Jan Ruszkowski, Wyrostkiewiczowie, ubrania na zamwienie z materiaw powierzonych szyli: uszcz, Sochacki, Szczeniak, Zbek, krawiectwem damskim lekkim zajmoway si: Hysowa, Ostowiczowa, siostry Wyrostkiewicz, oraz nieznane z nazwiska ydwki u nich uczy si zawodu niejaki Wyrostkiewicz; otworzy przy ul. Zamojskiej zakad bieliniarski, murarze szczebrzeszyscy to: Bryowski, Michalski, Nowicki, wypiekiem chleba zajmoway si dwie rodziny: wikowie prowadzili zakad przy ul. Klasztornej (obecna dr Z. Klukowskiego), specjalnoci wikw by chleb sitkowy, oraz Basajewscy ich piekarnia znajdowaa si przy ul. Zamojskiej, wyrobem i sprzeda powrozw zajmowa si Bizior, rymarzem by Bukowski jego warsztat znajdowa si w budynku ratusza przy obecnym Placu Tadeusza Kociuszki w lokalu zajmowanym przez Bibliotek Miejsk, lusarzy byo dwch - Baraski i Budzyski, zdunw take dwch - Okoniewski i Piat, restauracj przed wybuchem wojny prowadzili Guzowscy, Jaworscy, Sawulscy. Oprcz zakadw rzemielniczych w Szczebrzeszynie w okresie midzywojennym byo duo sklepw zwaszcza spoywczych, ich waciciele to: Kalitowa jej sklep znajdowa si w pomieszczeniach "Obery", Kufmanowie prowadzili sklep pasmanteryjny, Kotajowie, Koszelowie prowadzili sklep w Rynku, Marszycki, Michalski jego lokal znajdowa si przy ul. Klasztornej, Leon Spoz prowadzi sklep przy ulicy Zamojskiej, Jzef Szwed, Trusz. Swoje wyroby sprzedawali take rzenicy t profesj trudnili si: rodzina Kapciw, Dubielw, Pilip, Kazimiera i Jan Rzepeccy, Dworniczak, przy ulicy Zamojskiej zachowa si do dzi budynek dawnej kaszarni, ktr do spki z ydwk Chajk (nazwisko nieznane) prowadzi Bender. Szewcy to: Borowiski zajmowa si napraw obuwia, Gska i Sawic (szwagrowie). Rzemielnicy ydowscy: Chaim waciciel sklepu spoywczego, Icek handlowa wapnem, Jankiel kowal, Blejwas wyrabia nakrycia gowy; czapnik, Dalles prowadzi cukierni, Lejzor by szewcem, Pinkas waciciel piwiarni przy ul. Frampolskiej, Ruchla prowadzia kaszarni. (Jan Jurczykowski) Rzewulski Kazimierz Waciciel majtku Ewusin; w latach trzydziestych ubiegego stulecia sprawowa funkcj wiceprezesa Zarzdu Okrgu Stronnictwa Narodowego w Zamociu. rze szczebrzeska Okrelana te jako "czarna noc" - okres tu po wyzwoleniu Szczebrzeszyna w lipcu 1944 roku, kiedy mieszkacy miasta "wzili sprawiedliwo w swoje rce" dokonujc samosdu; najwiksza strzelanina miaa miejsce w Rynku. Zgina wtedy rodzin Mularskich, zamiast Zajdlica, ktry uciek z domu

zamordowano jego on, o wykonywaniu samosdw przez mieszkacw Szczebrzeszyna wspomina take w "Dzienniku 1944 -45" (Lublin 1990) dr Z. Klukowski. S Sabat z Lachowskich Aniela Rodem z Buczacza, nauczycielka i ona kierownika szkoy w Radzicinie. ya w latach 15. VI. 1894 13. XI. 1924, pochowana jest na miejscowym cmentarzu. "safiaczycy" Nazwa, ktr okrelano hrubieszowskich szewcw wyrabiajcych buty wycznie z safianu. Sakowicz Krystofor Zmar w Radecznicy 15 lutego 1897 roku jako kapelan sistr prawosawnych, pochowany jest na przykocielnym cmentarzu pod murem kamiennych schodw. O ojcu Krystoforze napisano w "Pamiatnoj Knice Ljublinskoj Guberni". Ljublin 1903 s. 126 - 136 (Opis prawosawnego klasztoru w Radecznicy) "Ojciec zakonny Christofor posiadajcy dobre (miujce) serce wszystkim szczerze zarzdza. Pochowany jest w pobliu klasztoru, a pami o nim czcz nie tylko prawosawni, ale i katolicy". W swoim dorobku literackim pozostawi tekst na naboestwa na Wielki Pitek "Krestnaja pie". Duchowiestwo prawosawne przygotowuje si do kanonizacji ojca Krystofora; informacj te potwierdza biskup parafii prawosawnej w Lublinie. (Stanisaw Zybaa) Sakun Franciszek Absolwent Pastwowego Seminarium Nauczycielskiego Mskiego w Szczebrzeszynie, jeszcze jako ucze (1915 rok) pomaga Janowi Baj w zorganizowaniu polskiej szkoy w Zawalowie Baj Jan. Przed wybuchem II wojny wiatowej pracowa w Wielczy, aresztowany w 1941 roku przebywa w Oranienburgu, zmar w 1944 roku. Sapieyna z Zamoyskich Anna Crka Andrzeja hr. Zamoyskiego, w 1801 roku uyczya swego nazwiska Stanisawowi Staszicowi podczas zakupu przez tegoz starostwa hrubieszowskiego, na gruntach ktrego gospodarowao Towarzystwo Rolnicze Wsplnego Ratowania si Nieszczliwych Wypadkach w Hrubieszowie/ Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Jako mieszczanin Stanisaw Staszic nie mgby dokona zakupu ziemi. Sarnicki Stanisaw Syn Jana i Elbiety z Gorzkowskich Sarnickich. Urodzi si okoo 1532 roku w Mokrymlipiu - jego ojciec by burgrabi na zamku w Turobinie. Pocztkow nauk pobiera pod kierunkiem teologa Jana Komiczyka razem z synami Andrzeja Grki (od okoo 1555 roku wspwaciciela Szczebrzeszyna), nastpnie uczy si w Akademii w Krlewcu - pozostawa wwczas stypendyst ksicia pruskiego Albrechta Hohenzollerna. Po wyjedzie do Wittenbergi uczszcza na wykady Marcina Lutra i Filipa Melanchtona. Pobyt w Genewie zbliy go do Jana Kalwina - pod wpywem jego nauk zosta arliwym kalwinist. W roku 1563 uzyska godno superintendenta zborw kalwiskich w Maopolsce. Na stae osiad w Mokrymlipiu w roku 1570 roku - odda si cakowicie pracy naukowej, oraz czynnie uczestniczy w yciu politycznym kraju; gdy w roku 1573 Jan Zamoyski udawa si z poselstwem do krla Henryka Walezego Stanisaw Sarnicki by w jego orszaku. Stanisaw Sarnicki opublikowa: w roku 1564 kazanie O uznaniu Pana Boga Wszechmogcego w roku 1565 Colloquium piotrkowskie. To jest rozmowa, ktr mieli wyznawcy prawdziwej wiary w latach 1574 - 1577 napisa obszerne dzieo z zakresu: wojskowoci, geografii, historii i prawa skadajce si z 10 Ksig hetmaskich [...] ku wiczeniu modych ludzi nacji naszej polskiej 1587 - Annales sive de origine et rebus gestis Polonorum et Lithanorum w omiu ksigach (ponad 400 stron) 1594 - "Statuta i metrika przywilejw koronnych jzykiem polskim spisane i porzdkiem prawnie przyrodzonym a barzo snadnym nowo zebrane" W roku 1592 zosta mianowany przez krla Zygmunta III Waz do godnoci wojskiego krasnostawskiego. Zmar 27 wrzenia 1597 roku. Ssiadka

Wie pooona w dolinie Poru i Gorajca przy pnocnej krawdzi Roztocza Zachodniego pocztkami siga VII wieku istniaa wwczas tutaj (do wieku IX ) osada ldziaska; z upywem czasu powsta na jej miejscu grd okrelany jako "Sutiejsk". Pooony na wysokim zboczu doliny rzeki stanowi wany punkt strategiczny w pamie tzw. Grodw Czerwieskich. Grd zbudowany zosta przez jecw wojennych Jarosawa Mdrego, gdy ten udziela w latach 1041 1047 zbrojnego poparcia Kazimierzowi Odnowicielowi w walce z Masawem, ksiciem Mazowsza. Badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1945 -1949 i 1951 1956 pod kierunkiem dr Zofii Wartaowskiej z Uniwersytetu Warszawskiego wykazay, e grd zbudowany zosta w latach 1031 1039; poczony by z osad przy grodow jej mieszkacy - do zamoni zajmowali si handlem i rzemiosem. W roku 1069 Sutiejsk zdoby Bolesaw Chrobry, w roku 1097 w grodzie stacjonowa Dawid Igorowicz -jego obecno potwierdzaj imienne pieczci znalezione przez archeologw. Ponownie przyczony w 1121 roku do Polski przez Bolesaw Krzywoustego pozostawa w rkach polskich do koca XII wieku. Arabskie rda pisane z 1154 roku podaj obok nazw miast ruskich miejscowo " S' skh", co prof. Lewicki odczyta jaki "Suteska", albo " Sutaska" i zidentyfikowa z Sutiejskiem. Wspomnienie grodu jako miasta Zofia Wartaowska tumaczy jego rozwojem spoeczno gospodarczym; wziwszy pod uwag fakt, e Sutiejsk wzniesiony zosta w celach militarno obronnych, rozwj ten musia by znaczny. Pozostaoci z czasw wietnoci jest nazwa "rynek" stosowana przez miejscow ludno dla okrelenia czci wsi pooonej u podna grodziska. W roku 1205 Sutiejsk zosta zniszczony przez Romana, ksicia wodzimierskiego nie odzyska ju dawnej wietnoci. W okresie swego istnienia grd by (zdaniem dr Wartaowskiej) kilkakrotnie rozbudowywany. W latach 1031 1039 obiekt zosta wzniesiony jako grd pogranicza polsko ruskiego stanowic dogodn baz dla zbrojnych wypraw, ale take do kontaktw pokojowych w roku 1067 by miejsce polsko ruskich ukadw. Uleg zniszczeniu w 1069 roku podczas zbrojnej wyprawy Bolesaw miaego na teren Grodw Czerwieskich, chocia Grody nie zostay wwczas przyczone do Polski Sutiejsk prawdopodobnie pozosta przy Polsce jako wany punkt przygraniczny. Grd Sutiejsk istnia 170 lat, z tego przez 64 lata nalea do Rusi, przez 106 lat do Polski. Nazwa Sutiejsk z upywem czasu zostaa przemianowana na: "Sciaka" - w roku 1430 wie o takiej nazwie wchodzia w skad dbr latyczyskich, "Sciaska" - istnieje w ksigach poborowych z XVI wieku. Inne nazwy to: "Scieszka", "Siensiaszka", "Sczawka". Znaczenie nazwy uczeni rosyjscy Karamzin, Barsow, Arcybaszew i polscy Wojciechowski, Stanisaw Cercha interpretowali jako "granica"; pniej S. Cercha opierajc si na wyjanieniach Rostafiskiego uzna, e sowo "Sciask" ma w jzyku staropolskim znaczenie przymiotnikowe i oznacza "przygraniczny", "ssiadujcy". W grudniu 1942 roku Jerzy Miller ps. "Vis" rozpocz w Ssiadce formowanie I Kadrowej Kompanii Batalionw Chopskich; w maju 1944 roku oddzia BCh "Wichra" ( A. Sobonia) stoczy we wsi potyczk z niemieck andarmeri. Wedug danych z roku 1986 w Ssiadce znajdowao si 180 gospodarstw rolnych. Schronisko Sieroce w Radecznicy Zorganizowane zostao w marcu1917 roku - opiek nad dziemi powierzono Siostrom Felicjankom. W organizacj schroniska czynnie wczya si miejscowa i okoliczna ludno przekazujc zarwno rodki materialne jak i ubrania, oraz ywno dla grupy dzieci, ktrych w pocztkowym okresie istnienia placwki byo (rok 1919) byo 62. W prac na rzecz schroniska czynnie wczy si: Sejmik Powiatu Zamojskiego przekazujc kwot 2000 koron, Zamojski Komitet Ratunkowy (takie komitety powstaway w miastach i miasteczkach Polski po zakoczeniu dziaa wojennych 1914 - 1916 celem udzielania pomocy pokrzywdzonym przez wojn), ktry ofiarowa 102 ruble i 11. 600 koron, oraz ordynatowa Zamoyska, ktra zasilia budet placwki sum 1000 koron; w roku 1919 wydano niewielk prac W. Bartosza "Radecznica", dochd ze sprzeday ktrej przeznaczono na potrzeby Schroniska. Segelman Szaja Dzierawca dochodw propinacyjnych w Jzefowie. Wnosi z tego tytuu roczne opaty do kasy Ordynacji Zamojskiej w wysokoci 510, a nastpnie 450 rubli. "Selbschutz" Stranik pilnujcy porzdku w obozie pracy w Bortatyczch, za zgod na przynoszenie winiom posikw stranicy ci pobierali opat od 2 5 zotych, bywao te e zabierali dla siebie lepsze produkty. Seminarium Nauczycielskie Mskie w Szczebrzeszynie Zaczo funkcjonowa w roku 1921 po przeniesieniu placwki z Zamocia, gdzie istniaa od roku 1916. W latach 1921 1926 w Seminarium pracoway 32 osoby; funkcj dyrektora peni Tadeusz Niedzielski.

Praktyki, nieodzowne w przyszej pracy odbywali uczniowie Seminarium w klasach V VII szkoy powszechnej, oraz w czterech klasach tzw."wiczeniwki". Seminarium Nauczycielskie Mskie ukoczyo 365 absolwentw; w roku 1934 placwk przeniesiono do Lenej Podlaskiej. Serocki Tadeusz Mieszkaniec Sokowki k. Frampola, w czasie okupacji z naraeniem ycia ukrywa miejscowych ydw. Odznaczony medalem "Sprawiedliwy Wrd Narodw wiata", zmar w 2008 roku. "Siczowyje Stryki" Oddzia nacjonalistw ukraiskich stacjonujcych od 1941 roku w Tarnogrodzie. Obowizki dowdcy peni Wodzimierz Darmochwaa, std mieszkacy Tarnogrodu nazywali ich "darmochwalcami" lub "gwardi Darmochwaa". Ukraicy sami nazywali siebie "Siczowyje Stryki". Oddzia liczy ok. 70 osb, umundurowany by na wzr SS, na furaerkach nosili odznaki w postaci trupich czaszek, na rkawach mundurw naszyte na czarnym tle litery SD (Sicherheisdienst, Suba Bezpieczestwa). Siekierzyski Micha (1743 1814), proboszcz szczebrzeszyski, pijar 22 lipca 1811 roku otrzyma od Stanisawa hr. Zamoyskiego propozycj objcia funkcji rektora w przeniesionej z Zamocia do Szczebrzeszyna Szkole Wojewdzkiej pracowa na tym stanowisku do roku 1814. Siering Jan andarm ze szczebrzeszyskiego posterunku, rodem z Poznaskiego, doskonale zna jzyk polski. Pracowa w Gestapo w Starym Zamociu i Szczebrzeszynie. Rozpoznany w 1945 roku na lsku przywieziony zosta do Zamocia. Przed wykonaniem wyroku (28 czerwca 1945 roku w Wizieniu Okrgowym w Zamociu) w Szczebrzeszynie odbya si wizja lokalna, gdzie miejscowa ludno nie tylko go rozpoznaa, ale nieomal nie doszo do samosdu. Opisywane zdarzenie miao miejsce w budynku przedwojennego kina "Muza" przy ul. Zamojskiej - " tutaj by w czasie okupacji andarm Siering, mymy potocznie nazywali go "epniak", bo mia tak nieforemn gow. I tutaj on by przywoony .... Tu bya masa ludzi, ktrzy mieli do niego wiele rnych pretensji" (relacja Wiesawa Krzeszowskiego) Przeciwko Sieringowi Prokuratura sformuowaa trzydzieci cztery zarzuty dotyczce m. in bicia, katowania i mordowania ludnoci polskiej, oraz eksterminacji szczebrzeszyskich ydw. Sierociski Teodozy Nauczyciel jzyka polskiego i literatury w Szkole Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie; o tym czego uczy pisze w swoich notatkach ucze Szkoy Wojewdzkiej w latach 1825 - 1826 - Jan Borman. Pod kierunkiem tego profesora uczniowie zapoznawali si z tekstami mw/przemwie wygaszanych przez sawnych Polakw, jak: Tarnowski - kasztelan krakowski (mowa wygoszona na sejmie lubelskim w 1554 roku), podkanclerzy Przerbski - mowa skierowana do krlowej Bony, ktrej odradza wyjazd do Woch, Krzysztofa Meymanowicza - rektora Akademii Krakowskiej w okresie panowania Zygmunta III Wazy. Pod jego kierunkiem uczniowie pisali wiczenia ksztatujce ich wraliwo na mow ojczyst i zabytki polskiego pimiennictwa - byy bardzo zrnicowane: analiza przeczytanych dzie literackich, wierszy, wypracowania. Teodozy Sierociski jest autorem prac: " Pamitka po dobrym ojcu" (Warszawa 1825), "Gramatyka polska" , "Logika" ( Warszawa 1843), "Pedagogika, czyli nauka o wychowaniu" (Warszawa 1846). Jako ciekawostk naley doda, e w roku 1848 podczas egzaminu dojrzaoci uczniowie ze szczebrzeszyskiego gimnazjum tumaczyli z jzyka rosyjskiego fragmenty jego pracy. Siestrzyski Jan Urodzony 24 czerwca 1783 roku w Szczebrzeszynie; ukoczy Liceum Zamojskie (powoane w miejsce byej Akademii Zamojskiej), nastpnie Instytut Ekonomiczny Galicyjski we Lwowie. W roku 1813 uzyska w Wiedniu stopie magistra chirurgii i zosta asystentem w Powszechnym Szpitalu Wiedeskim - prowadzi wwczas zajcia z dziemi guchoniemymi; uczy midzy innymi crk dyrektora szpitala czyta bez sylabizowania. Wyniki swoich obserwacji zamieci w okresie pniejszym w pracy "Teorie i mechanizmy mowy... czyli Teoria z sposobem najatwiejszego uczenia dzieci tak mwicych jak i guchoniemych." W listopadzie 1817 roku zosta nauczycielem w Instytucie Guchoniemych w Warszawie, rozpocz te wykonywanie prac litograficznych pod ktek ksztacenia guchoniemych jego wsppracownikami byli ludzie tej miary co: Jan Pawe Lelewel, budowniczy zamojskich fortyfikacji, Antoni Brodowski, autor obrazw batalistyczno historycznych, Jakub Sokoowski, malarz i rysownik. Dziki wsparciu finansowemu ministra

spraw wewntrznych Antoniego Mostowskiego otworzy przy Instytucie Guchoniemych wasn pracowni. W roku 1828 zosta wydana praca Jana Siestrzeskiego "O litografii". Sikora Lucjan, ps. "Piotr" Mieszkaniec Gorajca, wspredaktor konspiracyjnego pisma "Z Ziemi wysiedlonych", adiutant Franciszka Madeja "Mrwki", posiada odbiornik radiowy, odsuchiwane przez niego wiadomoci i komunikaty z Londynu podawane byy do wiadomoci oddziaw partyzanckich stacjonujcych na terenie gminy Radecznica; peni obowizki cznika na terenie gminy. Sikora Metody Twrca i pierwszy rektor Kolegium Serafickiego w Radecznicy. Do wsi przyby w 1919 roku by "stara si o odzyskanie bernardyskiego kocioa i klasztoru wraz z przylegajcymi zabudowaniami". Kolegium otwarte zostao w roku szkolnym 1922/1923; w roku 1936 wybrany zosta przez wadze kocielne na prowincjaa. Mimo to nie zapomnia o "swoim" Kolegium - "co miesic z acji jak otrzymywa od rzdu przesya pokane kwoty na utrzymanie Kolegium i opaty dla profesorw wieckich" W okresie midzywojennym pracowa w utworzonej przy Kolegium drukarni. Siostry Franciszkanki z abu Zapisay w historii Zamojszczyzny swoj chlubn kart organizujc w latach okupacji pomoc dla dzieci rozdzielonych z rodzicami podczas zmasowanej akcji pacyfikacyjnej i wysiedleczej jaka miaa miejsce w 1943 roku; z ich pomocy korzystay take dzieci ydowskie. Gdy Niemcy zaczli budowa w abuniach lotnisko wysiedlono std i okolicznych wsi ponad 3,5 tys. osb, w tej liczbie take Siostry Franciszkanki Misjonarki Maryi (zamieszkujce od roku 1922 w paacu darowanym im przez waciciela abuniek Aleksandra hr. Szeptyckiego, w dowd wdzicznoci za opiek nad chor na grulic crk; Aleksander Szeptycki zgin w 1940 roku w zamojskiej rotundzie), ktre znalazy opiek w radecznickim klasztorze. Siostry zaopiekoway si spor grup dzieci, w tym take ydowskich. Nie wiedziay nawet ile ich byo pisze Ewa Kurek ("Udzia eskich Zgromadze Zakonnych w akcji ratowania dzieci ydowskich w Polsce w latach 1939 1945", Lublin 2001), niemniej suyy im pomoc. Jedn z uratowanych bya ydowska dziewczynka o imieniu Tamar. W radecznickim klasztorze przebywaa take crka dr Felicji ze Szczepaskich i Jana Piwowarkw z Podborcza Magdalena, gdy Niemcy masowo opuszczali Zamojszczyzn przemieszczajc si przez kolejne wioski w tym Podborcze. Sitek Jan Mieszkaniec Bondyrza (gm. Adamw), twrca prywatnego muzeum paleontologiczno archeologicznego, w ktrym mona obejrze skamieliny i eksponaty archeologiczne, obrazujce histori osadnictwa na Roztoczu od X w p.n.e., a po czasy wczesnego redniowiecza, skarga horodyskich chopw Skierowana zostaa w 1954 roku do Powiatowej Rady Narodowej w Hrubieszowie - mieszkacy Horoda uskarali si na brak cegy potrzebnej na zabudow pomimo nalenych im przydziaw. W odpowiedzi wysano do wsi stosowna komisj, "ktra na miejscu zbadaa moliwoci uruchomienia we wsi cegielni"; na mocy podjtej decyzji w rok pniej otworzy miano miejscow cegielni. Skierbieszw W przeszoci stanowi (XIV wiek) wasno krlewsk i posiada zamek obronny usytuowany na wzgrzu, do dzi zachowao si po budowli wzgrze zwane "zamczyskiem". Zamek uleg zniszczeniu podczas najazdw tatarskich i szwedzkich w XVII wieku. W roku 1426 Skierbieszw z nadania Wadysawa Jagiey stanowi uposaenie biskupw chemskich. Ich staraniem wzniesiono drugi zamek rezydencje z rozlegymi podziemiami. Budowniczym zamku (ok. 1610 roku) by Jerzy Zamoyski. W roku 1453 Jan II Kraska Tarnowski wyda dokument lokacyjny dla miasta Skierbieszowa. W roku 1494 Jan Olbracht obdarowa miasto przywilejem na prawie magdeburskim. Skierbieszw piecztowa si herbem "Ostoja" (2 pksiyce z mieczem po rodku na tarczy). Skierbieszw postrzegany jako miasto biskupie mi swoich wodarzy m. in. w osobach: Jakuba I Buczackiego, Jakuba II Uchaskiego (1501 1581), prymas Polski, potajemny sympatyk reformacji, usiowa stworzy w Polsce koci narodowy), Jerzego Zamoyskiego, Remigiusza Koniecpolskiego, Jacka wicickiego, Mikoaja IV Wyrzyckiego, Krzysztofa II Szembeka ( 1722 1797), biskup pocki, aktywny w Sejmie Czteroletnim, zwolennik reform), ktrzy dbali o miasto uzyskujc dla niego coraz wiksze przywileje. W 1826 roku po rozbiorach Polski na mocy postanowienia ksicia

namiestnika dobra biskupie zostay zabrane, a Skierbieszw przemianowano na osad wiejsk. Majtek zosta scedowany na osoby wieckie, m. in. nalea do rodziny Mocickich, z ktrej wywodzi si byy prezydent Rzeczpospolitej Polskiej - Ignacy Mocicki. Jego staraniem wybudowano w Skierbieszowie pikna szko. Podczas okupacji Skierbieszw jako pierwsza wie na Zamojszczynie zosta wysiedlony 25 listopada 1942 roku. skad kapituy kolegiaty zamojskiej Kapitua kolegiaty zamojskiej utworzona u schyku XVII wieku skadaa si z trzech praatw, czterech kanonikw i omiu wikariuszy liczb kanonikw z czasem zwikszono do dziewiciu. W roku 1905 skad kapituy stanowiy zaledwie trzy osoby: praatem dziekanem i proboszczem parafii zamojskiej by ks. Jubilat Tomasz Petrykowski, praatem kustoszem ks. Jubilat Stanisaw Skurzyski, kanonikiem i proboszczem w Koskowoli ks. Jan Ambroy Wadowski (zasuony historyk, napisa m. in. "Wiadomoci o profesorach Akademii Zamojskiej", Warszawa 1900), dodatkowo peni funkcj rektora kocioa po kapucyskiego w Lublinie. skad osobowy oddziau "Podkowy" Tadeusz Kuncewicz "Podkowa" znany by w rejonie Szczebrzeszyna "jako ten, w oddziale ktrego gino najmniej ludzi; mia takie szczcie od Boga. Do dzi w ostatnie dni maja odbywaj si w kociele pod wezwaniem w. Izydora w Toplczy naboestwa powicone pamici "Podkowy" i jego polegych partyzantw, a przy okazji zjazdy "Podkowiakw" (relacja Katarzyny Ksiek). Jak podaje autor pracy "Zwizek walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Zamojskim 1939 - 1944" (Warszawa 1985) - Jan Grygiel - udao si ustali niektre nazwiska lub pseudonimy ludzi oddziau "Podkowy", byli to: Feliks Czy " Zaj", Stanisaw Wojciechowski "Mi", Czesaw Tchrz "Kowal", Bolesaw Polakowski "Wiarus", Jan Lepionko"asica", Marian Kopczyski, Jzef Lembrych, Marian Tulidowicz, Bronisaw Grona (zm.1943), Franciszek Grona, Tadeusz Kalbarczyk "Gzyms", Zienkiewicz, Aleksander Sierpotowski/Sierputowski?, Czesaw Jwiakowski "Most", Aleksander Jwiakowski "Bysk", Zdzisaw Jwiakowski" Huzar" Jwiakowski "Motylek", Stanisaw Ryzner "Piorun", Tadeusz Niedzwiedzki "Stern", Antoni Czarnecki (z Wywoczki), podch. Ferdynand Orzechowski, Zbigniew Podczaski "Sajgon", Wiesaw Podczaski, Jan Guzowski "Byskawica", Jerzy Florkiewicz "Ozdoba", podch. Aleksander Bortkiewicz "Mongo", "Micha Kwiatkowski "Wojtek", Adam i Wadysaw Guciorowie, Marian Kopytko, Boleslaw Grudewicz "Wilczek", Micha Zawilak "Reja", Kazimierz okaj, Roman Paczos "Lasota", Jan Mielnik, Jerzy Prystapczuk "Ry", Zygmunt Kuncewicz (brat "Podkowy", ucze gimnazjum) "Podkwka". Z oddziaem Tadeusza Kuncewicza zwizao zwoje losy take kilku kolejarzy, ktrzy rezygnujc z pracy na kolei wybrali walk z okupantem: Wacaw Hubka "Jar", Franciszek Hubka "Mewa", podch. Tadeusz Karczewski "Irys", Marian ya "Wrzos", Kazimierz Orzechowski "Kotwica", Roman Piskorski "Meduza", Tadeusz Mazurek"Kaszub", Waldemar Borkowski "Brodzic", (z Lublina), Nawrocki "Lubicz", Jan Gieysztor "Szachowski", Ireneusz Bryl "Bocza", Marian Mijalski "Maf", Jan Brochowski "Dan", Wiesaw Smyk "Czarny", Jerzy Janowski "Blask", Stanisaw Mazur "Elski", Tadeusz Jankowski "Romb", "Wikta", "Puci", "Puma", "ycie", "Ry", Marian Bronikowski "Grzmot", Jzef Szmiga "Smyk" i inni. skad osobowy Zarzdu Okrgowego (zamojskiego) Zwizku Modziey Wiejskiej Zwizek Modziey Wiejskiej zaoony zosta w latach dwudziestych ubiegego stulecia, w jego szeregach skupiaa si gownie modzie pochodzenia chopskiego. Zwizek... zorganizowany by na zasadzie federacji w skad ktrej stanowiy samodzielne zwizki wojewdzkie; w ich obrbie wyrniano zwizki okrgowe. W 1926 roku skad osobowy Zarzdu Okrgowego (zamojskiego) Zwizku modziey wiejskiej stanowili: Franciszek Blonka (pochodzi z abuniek) Helena Bogucka (z Zamocia) Stanisaw Cebula (z miejscowoci Wierzbie) Piotr Lempert (z Poskiego k. Zamocia) T. Najdwna (z Kalinowic Ordynackich) Jan Podlewski (z Janowic) Franciszek Popielec (z Deszkowic) Fryderyk Plattner (z Zamocia) Micha Rasum (z Sitaca) Stanisaw Syta (z Zamocia)

Jan Szozda (z Ruszowa) Aleksandra Szubert (z Bodaczowa) Regina Torwna (z Wysokiego) Bolesaw Wnuk (z Wysokiego) Skad samorzdu i pracownikw kancelarii miejskiej gorajskiej w latach 1592 1795; opracowano na podstawie pracy.... "Dzieje Goraja" imi i nazwisko Jan Peczka Sebastian Trojan Jan Wickowicz Jan Zbonski Jdrzej Zaranski Pawe Rozbicki Sebastian Fabian Gonciarski Marcin Ciupak Sebastian Zdzyowski Micha Oleszek Bartosz Gbka Piotr Tomasik Andrzej Zaborski Jan Misa (...) Ciupak Andrzej Plebanek Andrzej Baran Micha Oleszko Jan Misa Jzef Leniewski Walenty Pieprzycki Andrzej (Baran) rok urzdowania 1592 1592 1703 peniona funkcja/obowizki burmistrz rajca burmistrzowie pozostae dane

1703 1708 1726 1738 1738

rezydent pisarz miejski wony miejski wjt burmistrzowie

1738 1738 1741 1741

pisarz miejski wony wjt burmistrzowie

1741 1741

pisarz szafarz burmistrz pisarz miejski wjt Posiada jeden plac zlokalizowany w Rynku, placu na ul. Kozackiej, 1 plac na ul. Rolnej oraz kilka pwierci [placw] na przedmieciu ul. Rolnej

Baraski 1752 1752 1753

Jzef Leniowski Jdrzej Chudzicki

Jdrzej Baraski Baej Pydo Mikoaj Subczycki Mateusz Zdzyowski Maciej Widz

1753 1753 1753 1753 1760

burmistrz burmistrz burmistrz pisarz miejski burmistrzowie (?)

Stanisaw Guszczynski Mateusz Zdzyowski Micha Oleszko Jan Misiski Wojciech Saga Tomasz Stachurski Krzych Wielgos Walenty Oszustowski 1768 1768 wjt burmistrzowie

skadki na Fundusz Obrony Narodowej Zebrane zostay z inicjatywy nauczycieli Szkoy Powszechnej Nr 2 w Szczebrzeszynie w dniu 19 kwietnia 1939 roku w wysokoci 168 zotych 95 groszy. Samorzd najstarszej klasy (VII) przekaza ponadto oszczdnoci zgromadzone przez klas w cigu roku szkolnego - 13 zotych 14 groszy. Uzyskan kwot wpacono do Komunalnej Kasy Oszczdnoci Powiatu Zamojskiego /O Szczebrzeszyn. Skowierzak Maria Ludwika Kurierka powstacza (1863), przenosia rozkazy ukrywajc je w swoich warkoczach. Aresztowana po upadku powstania osadzona zostaa w wizieniu w Janowie. Podczas pobytu w wizieniu urodzia syna, ktry wkrtce zmar. To, oraz saby stan zdrowia winiarki i cigle pisane przez ni proby o zwolnienie skonio wadze wizienne do darowania jej wolnoci. "Skrzat Udrycki" Pismo wydawane od roku 1918 nakadem Stowarzyszenia Szkolnego "Dzieci Polskich" dziaajcego przy szkole w Udryczach. Artykuami wikszoci artykuw i wierszy traktujcych o historii, yciu codziennym na wsi, pracy rolnikw i. t. p byy miejscowe dzieci. Skwarki Malutka wioska powstaa w XVII wieku na poudnie od miejscowoci Rybnica (pow. tomaszowski), naleaa do probostwa rzymsko katolickiego w Tomaszowie Lubelskim. W Skwarkach Tomasz Antoni Zamoyski fundowa koci obrzdku aciskiego pw. w. Jana Nepomucena, w roku 1796 witynia, z polecenia biskupa A. Goaszewskiego zostaa rozebrana, poniewa grozia zawaleniem. Z czasem drog zamiany z probostwem na inne grunty Skwarki przeszy na wasno Ordynacji Zamoyskiej. Skwarski Jakub Infuat zamojski, proboszcz szczebrzeszyski zaoy w Turobinie jako pierwsze na Zamojszczynie Bractwo Racowe w oparciu o Instrukcj Jeneraa Dominikaskiego z Rzymu z roku 1637. Sonka Florian Pierwszy wjt Tarnogrodu (1567), stanowisko piastowa doywotnio. Po jego mierci w 1584 roku ona Anna otrzymaa (po uprzednio skierowanej probie) 28 lipca 1585 roku pozwolenie od krla Stefana Batorego na objcie wjtostwa przez ich syna Stanisawa Sonk. Smagaa Piotr Syn Adama i Magdaleny z Macigw, urodzi si 19 lipca 1913 roku w Rokitowie, gm. Turobin, pow. krasnostawski. Ukoczy cztery klasy szkoy powszechnej. Suy w 23 puku piechoty we Wodzimierzu Woyskim w 1935 roku i w Korpusie Ochrony Pogranicza we Lwowie. Z chwil wybuchu II wojny wiatowej jako rezerwista zosta zmobilizowany do suby wojskowej i wcielony do 9 puku piechoty stacjonujcego w Zamociu. Bra udzia w walce z Niemcami w okolicach Puaw. Po zakoczeniu dziaa wojennych powrci do rodzinnego Rokitowa. Po mierci tecia Jacentego Maciga e wsi abno, powiat Krasnystaw zamieszka w jego gospodarstwie do wiosny 1944 roku, pomaga rwnie rodzicom w prowadzeniu ich gospodarstwa w Rokitowie. Pod koniec 1942 lub na pocztku 1943 wstpi w szeregi Armii Krajowej, gdzie pozostawa a do wyzwolenia terenw Lubelszczyzny przez oddziay Armii Czerwonej i Odrodzonego Wojska Polskiego w lipcu 1944 roku. Piotr Smagaa wesp z innymi onierzami Armii

Krajowej bra udzia w odbiciu aresztowanych przez Niemcw onierzy AK osadzonych w areszcie w kiewce. Udziela take w czasie okupacji pomocy ydom . Po wyzwoleniu wschodnich terenw Polski, Piotr Smagaa nie ujawni si - uczyni to dopiero na wiosn wiosn 1947 roku. Po oddaniu broni na posterunku w Turobinie wraca do domu. Ostrzeony przez yczliwych ssiadw wycofa si w ostatniej chwili z obejcia, bowiem ubecy urzdzili na niego zasadzk. Od tej chwili podejmuje zdecydowana walk o obalenie narzuconego si ustroju - nawizuje kontakt z grup "Jacka", zostaje, podobnie jak oni czonkiem Zrzeszenia "Wolno i Niezawiso"; przybiera pseudonim "Sroka". Piotr Smagaa wsppracowa take z grup "Piata" (Antoniego Saneckiego), ktra wykonaa m. in. wyrok na jednego z czonkw partii w okolicach Goraja. Piotr Smagaa aresztowany zosta 25 czerwca 1949 roku przez krasnostawskich ubekw, przetrzymywany by w wizieniu na Zamku w Lublinie. ledztwo przeciwko niemu wszczto 28 czerwca 1949 roku - zamknito 28 lutego 1950 roku, w tym dniu sporzdzono rwnie akt oskarenia. W procesie przeciwko Piotrowi Smagale, ktry toczy si w dniach: 29. III. - 6. IV. 1950 roku jako oskaryciel przed Wojskowym Sdem Rejonowym w lublinie wystpi kpt. Zdzisaw Obuchowicz. Sdzia w procesie by kpt. Eugeniusz Pinkosz (penicy funkcje sdziego Wojskowego Sdu Rejonowego w Lublinie w latach 1949 1952), znany z surowych i bezwzgldnie wydawanych wyrokw). Wykonanie wyroku kary mierci (28 maja 1950 roku) nadzorowa prokurator Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Lublinie kpt. Huk Wadysaw. Smarkala Stanisaw ( zm.2007) Wieloletni czonek Zaburzaskiej Orkiestry Dtej. O swoim grani opowiada bardzo chtnie: granie to rodzinna tradycja - mj ojciec by muzykiem, mj stryj by muzykiem i ojciec chrzestny te. Stryj suy w 12 Puku Uanw w Krzemiecu - nazywa si Pawe Smarkala, mia syna Henryka,ktry ukoczy Szko Kapelmistrzowsk - by kapelmistrzem w zaburskiej orkiestrze. Graem w orkiestrze w Zaburzu; jedzilimy po caej Polsce - w Szczecinie w 1954 gralimy na Oglnopolskich Doynkach; wiczyli nas sze tygodni. W jednej orkiestrze byo wtedy 120 basw, a zgrupowanie liczyo 1200 osb.. Graem w Krakowie, Poznaniu - gra nauczyem si od stryja, od najmodszych lat. Jako mody chopiec nalea do Organizacji, by czonkiem Batalionw Chopskich w obrbie gminy Radecznica. Smory Wie w powiecie bigorajskim; pierwszymi wacicielami Smorynia byli Skrzyccy -wiadomo, e w roku 1885 roku funkcjonowa browar, w ktrym do produkcji piwa uywano chmielu kupowano go w kraju, lub sprowadzano zza granicy. Wytwarzane tutaj piwo kupowali m. in. Stafiszowie, ktrzy w Gorajcu prowadzili sklep. Kolejnym wacicielem wsi zosta Jan Brandt. Brandt czsto przyjeda do Mokregolipia, gdzie na folwarku ordynackim dzierawionym przez Konstantego widerskiego odbyway si narady wocian czonkw PPS u z okolicznych wsi. Podczas I wojny wiatowej wraz z przyjacimi zajmowa si przemytem broni, ktr ukrywano w starym magazynie po piwie; gdy do Smorynia zbliali si Rosjanie cay skad wysadzono w powietrze. Po mierci Brandta jego majtek odkupia wraz z zabytkowym dworkiem rodzina Makowskich. ona Makowskiego, Honorata zostaa podczas II wojny zamordowana przez grasujcych w okolicy bandytw, prawdopodobnie zostaa zgwacona i rozstrzelana jej grb znajduje si na cmentarzu w Trzsinach. Dworek zachowa resztki dawnej wietnoci znajduje si w nim dua bawialnia, kuchnia, kilka pokoi. Piece kaflowe z cegy zdobionej ciekawym ornamentem; dua weranda z kolumnami (stan na lata siedemdziesite XX wieku). W miejscu dzisiejszej szkoy znajdoway si czworaki. Sobniewski Szczsny Administrator Kolonii Mircze, w maju 1922 roku zosta prezesem utworzonego w Mirczu Koa Zwizku Teatrw i Chrw Ludowych. Oprcz niego w skad Zarzdu Koa weszli: S. Swicicki, nauczyciel peni funkcje skarbnika oraz K. Madziarz. Sokowka losy mieszkacw wsi Najstarsze wzmianki o Sokowce pochodz z poowy XVI wieku. Do jej powstania przyczynia si rodzina Gorajskich w obrbie ich dbr wie pozostawaa do roku 1665. U schyku XIX wieku we wsi (zreszt obecnie te niewielkiej) znajdowao si 27 domw, w tej liczbie 24 wociaskie, 234 mieszkacw, w tym 226 katolikw i 8 prawosawnych. Funkcjonowa browar przynoszcy rocznie 1200 rubli dochodu. Wedug danych z okresu midzywojennego we wsi by take myn. W okresie poprzedzajcym wybuch II wojny wiatowej mieszkacy Sokowki, gwnie mode kobiety wyjeday w celach zarobkowych za granic, jedn z nich bya Rozalia Miksza. Na terenie Niemiec, gdzie pracowaa wesp z mieszkankami wsi Gorajec urodzi si jej syn Bronisaw. Gdy Rozalia zmara (nie znam przyczyny jej zgonu) chopca przywiozy do

kraju gorajeckie kobiety. Wychowywa si przy rodzinie, gdy podrs pracowa jako parobek, m. in u gospodarza Kruszyskiego w Czarnymstoku, tutaj zaprzyjani si z kuzynem Feliksem Smoter, synem swej ciotki Marianny z Mikszw Smotrowej. W czasie okupacji, albo tu po wyzwoleniu Bronisaw wyjecha na Zachd, pniej dosta si do Australii, gdzie zaoy rodzin i zamieszka do koca swoich dni. W latach siedemdziesitych ubiegego przyjecha w rodzinne strony by rwnie w Czarnymstoku. Niektrzy z mieszkacw wsi zajmowali si drobnym handlem, jedn z takich osb by Wincenty Miksza. Wincenty jedzi swoim koniem i furmank do Zwierzyca skd przywozi w beczkach piwo do szynku we Frampolu prowadzonego przez miejscowego yda. We wsi bya szkoa, nauczycielka tutaj pracujca to (...) Miazgowa szkoa miecia si w domu Chooty, w Sokowce pracowaa tylko przez rok, pniej do wsi przyjechaa (...) Gadyszowa. Wczeniej (przed rokiem 1937) pracowa (...). Mazurek. Szkoa funkcjonowaa rwnie w czasie okupacji. Po wyzwoleniu przeniesiono szkole do budynku gminnego. W pierwszych dniach wojny przy remizie w Sokowce stacjonowao wojsko - onierze obawiali si niemieckich nalotw dlatego wybrali Sokowk, a nie Frampol. Przez wiosk przemieszczao si wielu uciekinierw jeden z wojskowych, major wychodzi na szos i tych uciekinierw, szczeglnie policjantw cigali jego onierze. Do tej jednostki stacjonujcej przy remizie wstpi wczeniej Mazurek (rodem z Frampola), wstpi te jeden z mieszkacw wsi Andrzej Bielak. Walczyli pod Bigorajem, Bielak zosta ranny pod Bidaczowem. Opiekowaa si nim moda dziewczyna, pniej przyprowadzi ja do domu, do Sokowki, oeni si z ni... W czasie wojny kilku chopw zabrali Niemy do obozu w Zwierzycu, m. in. Kazimiera, Leona i Andrzeja Futymw. Niemcy wysali z obozu delegata do wsi, aby do zatrzymanych w Zwierzycu doczyy ich rodziny. Niektrzy pojechali, jak Stecowa do ma z dziemi. Rozwieli ich pniej gdzie po wioskach, ju do Niemiec nie wysali. Cz rodzin pracowaa pod Zamociem w Janowicach. Tam byo gospodarstwo rolne. Z tych Janowic to niektrzy jako si wykupywali i po kryjomu wracali do domu. ydzi byli w Sokowce, jeden z nich o nazwisku Sontag posiada W 1942 roku Niemcy zaczli ciga wszystkich ydw z okolicznych wsi do Frampola. To byo 2 listopada Niemcy zrobili akcj, zabierali ydowskie rodziny do Beca. Z Sokowki dosta si do niemieckiej niewoli Tadeusz Miksza. By w lagrach, bo nie podpisa jakiego zobowizania i nie pracowa u Bauera. Dosta si do Anglii. By w wojsku Andersa. Jak wrci w 1945 roku, to byo gdzie na Wielkanoc, niektrzy z "czerwonych" woali za nim "andersiak", "andersiak"... Szczeglnie dokucza mu Jzef Odrzywolski, on pracowa w Gminie. Nie bardzo si obydwaj z Miks znosili. (Marian Tarka, Regina Smoter Grzeszkiewicz) Sok Micha Rodem z Deszkowic, w czerwcu 1943 roku aresztowany przez Niemcw i wywieziony do obozu na Majdanku, skd szczliwie powrci. sotysi wsi Podborcze (na podst. S. Ferenc. "Kronika wsi Podborcze) imi i nazwisko Marcin Olech s. Jzefa Wypych Kazimierz Wypych Kazimierz s. Jakuba Polski Franciszek Olech Stanisaw s. Jana Ferenc Kazimierz s. Michaa Piwowarek Jan Wypych Jan s. Kazimierza Komornik Marcin s. Jana Gowala Stanisaw s. Wojciecha Komornik Stanisaw s. Wojciecha "Sonderlaboratorium SS" lata pracy 1912 - 1916 1916 - 1922 1922 - 1926 1926 - 1930 1930 - 1934 1934 - 1938 1938 - 1940 1940 - 1945 1945 - 1949 1949 - 1956 1956 - 1960

Tak Niemcy okrelali Zamojszczyzn, wybrany przez siebie region i uywany jako poligon dowiadczalny masowego wyniszczania Polakw. Spalony Wacaw ps. "Soma" Pierwszy organizator konspiracji w Bigoraju i pierwszy komendant Suby Zwycistwu Polsce, a nastpnie Zwizku Walki Zbrojnej, syn byego carskiego zesaca, zgin w Owicimiu 1941 roku. Spoeczestwo Bigoraja oddao mu hod powicajc paskorzeb na pomniku zlokalizowanym w parku "Solidarnoci" przy ulicy T. Kociuszki. "Spis dbr Ordynacji Zamojskiej sucy celom militarnym" Dokonany zosta w 1805 roku. Orygina zatytuowany "Summariusz caego zaludnienia w dobrach Ordynacji Zamojskiej w roku 1805 sporzdzony" dostpny jest w Archiwum Pastwowym w Lublinie w zbiorach Akt ordynacji Zamoyskiej, sygn. 3215, k. 1. spis obejmuje liczb domw danego miasta lub wsi, liczb mieszkacw z uwzgldnieniem chrzecijan, dysydentw i ydw, w tym kobiety i mczyzn. spoeczne szkoy kilimiarskie Powstay w okresie midzywojennym na terenie powiatu hrubieszowskiego z inicjatywy braci Pawa i Szczepana Gajewskich; w latach trzydziestych ubiegego stulecia szkoy kilimiarskie znajdoway si w Drogojwce, Horodle, Putnowicach Grnych. spotkanie komendantw Spotkanie komendantw obwodowych Batalionw Chopskich i Armii Krajowej poudniowych powiatw Lubelszczyzny odbyo si 3 marca 1943 roku w budynku szczebrzeszyskiej mleczarni uczestniczyli w nim komendanci z obwodw: Bigoraj, Hrubieszw, Tomaszw i Zamo. Tematem spotkania bya dyskusja nad rozkazem Komendy Okrgu AK z dnia 12 lutego 1943 roku odnonie scalenia Batalionw Chopskich z Armi Krajow. "Spka Mleczarska" Mleczarnia utworzona w 1924 roku w Skierbieszowie z inicjatywy lekarza Kapuciskiego i aptekarza mgr Tadeusza Bortnowskiego. Prezesem "Spki Mleczarskiej" zosta Marcin Polikowski z Skierbieszowa. Zaoyciele mleczarni pragnli w ten sposb przyczyni si zwikszenia dochodw mieszkacw okolicznych wsi, ktrzy byliby zainteresowani produkcj i sprzeda mleka. Spdzielnia Rolniczo Handlowa "Rolnik" Istniaa na terenie Zamojszczyzny w okresie midzywojennym, w roku 1926 liczya 600 czonkw, 30 czerwca tego roku odby si Walny Zjazd Spdzielczy. Na miejsce obrad przeznaczono sal Teatru Sejmikowego w Zamociu, obradom przewodniczy Antoni Najda z Kalinowic, prezes Rady Narodowej. Obowizki przewodniczcego Zjazdu peni Stefan Bauer, dyrektor Szkoy rolniczej Mskiej w Janowicach Szkoa Rolnicza Mska w Janowicach k. Zamocia przy wspudziale asesora Jana Kapuciskiego. sprawozdania szkolne Zbiory publikacji relacjonujcych dziaalno szk szczebrzeszyskich, ukazyway si pod tytuami: Akt urzdowy zakoczenia roku szkolnego w Gimnazjum im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie (lata 1834,1837,1844, 1847) Popisy publiczne uczniw Szkoy Wojewdzkiey Zamoyskiej w Szczebrzeszynie z lat 1826 1828 Programmat aktu uroczystego zakoczenia biegu nauk w Gimnazjum Imienia Zamoyskich w Szczebrzeszynie z roku 1842, 1843 Rys nauk w Szkoach Zamojskich do Szczebrzeszyna przeniesionych w roku 1819 i 1820 uczniom wyoonych na popis tyche publiczny (1820). Egzemplarze Aktu Urzdowego..., Popisw Publicznych..., oraz Programmatu... z 1842 roku dostpne s w zbiorach Wojewdzkiej Biblioteki im. H. opaciskiego w Lublinie. Drukowano je w Lublinie, w oficynie Jana Karola Pruskiego, oraz w drukarniach Jzefa Wckiego, Jana Schlietera, A. Gazowskiego, Maxymiliana Chmielewskiego, J. Ungera i Stanisawa Strbskiego. Pierwsz, niekompletn bibliografi prac o szczebrzeszyskich szkoach sporzdzi Karol Estreicher zamieszczona zostaa w "Bibliografii polskiej XX stulecia" ( Krakw 1876, t.I s. 14; t.II s. 485).

Starejewski (...) Waciciel majtku aszczw, peni funkcj prezesa Akcji Katolickiej w powiecie tomaszowskim w okresie midzywojennym. Starohorski Jan Lekarz batalionowy Wojska Polskiego; w roku 1817 zamieszka w aszczowie. Za zgod ksicia namiestnika (pismo z dnia 21 czerwca 1817 roku) zwolniony zosta od dodatkowych egzaminw umoliwiajcych mu stosowanie praktyki lekarskiej, bowiem " by przy wejciu w sub woyskow podug wczesnych przepisw examinowany i za zdatnego do suby lekarskiej uznany, penic obowizki lekarza woyskowego da dowody naleney mu znajomoci sztuki..." Dr Starohorski udziela pomocy medycznej mieszkacom Tomaszowa czsto przyjedajc do tego miasta. Starowieyski Kostka Seweryn, ks. (1895 1940), dziaacz Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej, organizator rekolekcji dla nauczycieli i pielgrzymek do Czstochowy. W latach dwudziestych ubiegego wieku osiad na stae w aszczowie; Jego dziaalno zauwaona zostaa przez Piusa XI, ktry w 1943 roku mianowa ks. Starowieyskiego tajnym szambelanem papieskim. Zmar w obozie koncentracyjnym w Dachau - wdziczni parafianie ufundowali mu w kociele w aszczowie tablic pamitkow. stary cmentarz bigorajski Zlokalizowany przy ul. Lubelskiej w Bigoraju, zaoony zosta w XVIII wieku, pochwkw dokonywano do koca XIX wieku. Formalne zamknicie obiektu miao miejsce w 1959 roku. Na cmentarzu znajduj si pochowki sitarzy bigorajskich, fundatorw figury w. Jana Nepomucena przy ul. Zamojskiej, spoczywaj tutaj wybitni mieszczanie bigorajscy, m. in. Malewscy, Grabiscy. W roku 2003 rozpocz si remont cmentarza, na ktrym wydzielone zostan miejsca na ossarium (pochwki szcztkw odkopanych podczas remontu) lapidarium tutaj zostan zgromadzone wszystkie zniszczone pomniki oraz kolumbarium, gdzie bd skadane urny z prochami zmarych po kremacji. stemple pocztowe Okolicznociowe stemple pocztowe upamitniajce 100 rocznic bitew stoczonych podczas powstania styczniowego w 1863 roku wydane zostay w: Fajsawicach (24. VIII. 1963), Janowie Lubelskim (18. VIII. 1963); stemple upamitniajce sylwetki dowdcw powstania: Marcina "Lelewela" Borelowskiego (Krasnobrd 24. II. 1963), Bosaka (Jzefw k/Bigoraja 17. IV. 1963), Zygmunta Chmieleskiego (Janw Lubelski 6. VII. 1963), Marcina "Lelewela" Borelowskiego (Zwierzyniec 3. IX. 1963). "Ster" Szkoy powszechne w Polsce w pocztkowy okresie okupacji niemieckiej - rok szkolny 1939/1940 realizoway program szkolny zuboony o histori i geografi Polski, oraz nauk o Polsce wspczesnej; stosowano liczne przerwy w nauce, skracano godziny lekcyjne, brakowao pomocy szkolnych, bibliotek, podrcznikw bowiem, jak wypowiedzia si generalny gubernator Hans Frank "Polski kraj winien by zamieniony w intelektualna pustyni". Natomiast komisarz Rzeszy dla umacniania niemczyzny ( Reichskommisar fr die Festigung deutschen Volkstums) Heinrich Himmler opracowa "Kilka myli o traktowaniu obcoplemiennych na Wschodzie" ("Einige Gedanken ber die Behandlung der Fremdenvlker in Osten"), gdzie czytamy e: "dla nieniemieckiej ludnoci Wschodu nie mog istnie wysze szkoy ni czteroklasowa szkoa ludowa. Celem takiej szkoy ludowej ma by wycznie, proste liczenie, najwyej do 500, napisanie nazwiska, ze nakazem boym jest posuszestwo wobec Niemcw, uczciwo, pilno i grzeczno. Czytania nie uwaam za konieczne. Oprcz tej szkoy nie mog istnie na Wschodzie w ogle adne szkoy. Kolejny rok szkolny 1940/1941 przynosi dalsze ograniczenia jeeli chodzi o zasb przekazywanej uczniom wiedzy w miejsce polskich, zabranych przez okupantw podrcznikw pojawiaj si "Stery". Wydawano w Krakowie pod nadzorem wadz niemieckich - jeden Ster kosztowa (rok 1941) 25 groszy; zamawia go mogli jedynie nauczyciele szkoy. Ze "Sterw" uczono - matematyki, jzyka polskiego, przyrody (ywej i martwej). Redaktorem "Steru" by dr Feliks Burdecki, pena nazwa to: "Ster. Ilustrowane Czasopismo dla Modziey". Szkoy powszechne na terenie Zamojszczyzny funkcjonoway do roku 1942 wiadcz o tym m. in. zachowane w szkole podstawowej w Gorajcu (gmina Radecznica) arkusze ocen ich przegld pozwala zorientowa si jakich przedmiotw wwczas nauczano, byy to: religia, jzyk polski (ograniczony do mwienia i czytania po polsku z uwzgldnieniem najprostszych tekstw literackich typu czytanki, krtkie opowiadania...), nauka o przyrodzie, arytmetyka z geometri, rysunki, zajcia

praktyczne/roboty rczne, piew, wiczenia cielesne/gimnastyka, roboty kobiece. Tak wielkie ograniczenie wiedzy wynikao z faktu korzystania przez nauczycieli z wyej wspomnianych "Sterw" (dlatego te z chwil zamknicia polskich szk powszechnych nauczyciele z wielu miejscowoci naszego (zamojskiego ) regionu przystpili do organizacji tajnego nauczania. Stern Abraham Jakub (1769 1842), urodzi si w Hrubieszowie, by samoukiem. Od najmodszych lat interesowa si mechanik; pochodzi z ubogiej rodziny rodzice nie majc rodkw na edukacj oddali go na nauk do miejscowego zegarmistrza. W roku 1811 wynalaz maszyn do liczenia jego umiejtnociami i prac zainteresowa si Stanisaw Staszic; po pewnych udoskonaleniach maszyna Sterna moga "wypenia dziaania arytmetyczne z trzynastoma liczbami i wyciga pierwiastki kwadratowe z uamkami...". Inne, poyteczne wynalazki jego autorstwa to: ruchomy triangu o dwch celownikach sucy do mierzenia odlegoci, niwiarka, mocarnia, tartak mechaniczny, mechanizm zabezpieczajcy wozy przed ponoszeniem przez rozbiegane konie . W roku 1830 Abraham Jakub Stern zosta czonkiem Towarzystwa Przyjaci Nauk; portret Abrahama Sterna, autorstwa Antoniego Blanka znajduje si w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu. Stokowski Zygmunt Wychowanek zakadu dla Sierot Wojennych w Turkowicach, podporucznik Warszawskiej Brygady Motorowej, z zawodu architekt (by twrc kolejki liniowej na Kasprowy Wierch), zamordowany zosta we wrzeniu 1939 roku przez nacjonalistw ukraiskich; symboliczny grb Stokowskiego znajduje si na cmentarzu w Turkowicach. stosunek Tomasza Zamoyskiego do rnowiercw Rnowiercy polscy w pocz. XVII wieku musieli przezwycia wiele trudnoci by si mogli osta w katolickim "krajobrazie' naszego kraju. W latach 1603, 1604, 1617 wydany zosta indeks dziel zakazanych, ktry obejmowa ksiki niemoralne oraz uznane za heretyckie. Zdecydowana postaw wobec polskich rnowiercw zaj take drugi ordynat Tomasz Zamoyski. W roku 1623 wypowiedzia znamienne sowa (cytuje za Andrzejem Tokarczykiem autorem pracy " Ewangelicy polscy". Warszawa 1988, s. 43): Religia wasza przychodniem jest, ktra niedawno z cudzych krajw do Polski przywdrowaa, katolicka za wiara bya i jest jako gospodyni dawno w domu swoim. Tyle tedy moecie mie swobd, ile wam z laski jej pozwolono. stra wiejska SS Organizowana bya przez nasiedlonych Niemcw w tzw. wsiach gwnych obszaru osiedleczego Zamojszczyzny. Obszar ten podzielony by na 6 wsi gwnych (administracyjnie podlegay im okoliczne miejscowoci): Skierbieszw, Zojec, Szczebrzeszyn, Zamo, Miczyn, Komarw. Liczebny stan stray by do znaczny, np. w Szczebrzeszynie grupa 298 mczyzn posiadajcych na stanie 224 karabiny i 4 karabiny maszynowe Strepa Jakub Arcybiskup halicki; w pocztkach 1398 roku zatwierdzi uposaenie szczebrzeszyskiej parafii nadane przez Dymitra z Goraja na mocy dokumentw z dnia 29 wrzenia 1397 roku i 9 stycznia 1398 roku Prawdopodobnie wtedy arcybiskup Strepa erygowa parafi, a dokumentem z dnia 6 stycznia 1398 roku inkorporowa j wraz z powiatem szczebrzeskim do archidiecezji halickiej. Stronnictwo Ludowe (Tarnogrd) Utworzone zostao 15 marca 1931 roku z poczenia Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) "Wyzwolenie", PSL "Piast" i Stronnictwa Chopskiego; Stronnictwo liczyo 150 osb. Do najaktywniejszych czonkw zaliczy naley: prezesa Jakuba Larw, Andrzeja Gruc, Jana Fedora, Michaa Magocha, Jana Mazura, Michaa Mulaw, Antoniego Lisa, Franciszka Osucha i jana Szymaniuka. Czonkowie tarnogrodzkiego Stronnictwa Ludowego w 1937 roku uczestniczyli w strajku chopskim zorganizowanym na terenie Majdanu Sieniawskiego Stroiski Leon Zdzisaw (29. 11. 1921 16. 08. 1944), poeta, onierz AK, urodzony w Warszawie. Dziecistwo i modo spdzi w Zamociu (jego ojciec Jzef Stroiski pracowa na stanowisku radcy prawnego Ordynacji Zamoyskiej), gdzie ukoczy pastwowe Liceum i Gimnazjum Oglnoksztacce im. Jana Zamoyskiego. Najwczeniejsze

utwory poety drukowano na lamach szkolnego pisma " Nasza Myl" (Narciarz, Z myli, Ty, Kto pozna w Zamociu wszystkie zakamarki). W roku 1943 wyda (w warunkach konspiracyjnych) cykl lirykw proz "Okno". Ukoczy szkol podchorych Armii Krajowej, studiowa take na "podziemnym" Uniwersytecie Warszawskim pocztkowo prawo, pniej polonistyk. Zgin w powstaniu warszawskim. Strusiski Bogdan , ps. "Zawieja" onierz kampanii wrzeniowej 1939 roku, czynny w Ruchu Oporu w latach 1939 1944. onierz Armii Krajowej, z zawodu piekarz. Wypieka chleb dla partyzantw z terenu gminy Radecznica - potrzebn do wypieku mk otrzymywa od mynarza z Hoszni ) Ordynackiej. Dostarczali j Strusiskiemu partyzanci z oddziau "Zapory" (Henryka Dekutowskiego) stacjonujcy na ycu k. Radecznicy. Piekarnia Bogdana Strusiskiego spona 25 lipca 1944 roku podczas ostrzau Radecznicy przez onierzy Wermachtu. Jego wspomnienia z okresu okupacji opublikowane zostay na amach pracy "Rzeczpospolita radecznicka (wrzesie 1939 lipiec 1944) i druga konspiracja" (Lublin 2007), maszynopis przechowywany jest w zbiorach biblioteki Publicznej Gminy Radecznica w Radecznicy. Strzyw Miejscowo zlokalizowana w powiecie hrubieszowskim u podna Grzdy Horodelskiej, znana jako stanowisko archeologiczne na ktrym odnaleziono zabytki krzemienne zaliczane do kultury strzyowskiej. W przeszoci istniaa tutaj wczesnoredniowieczna osada zlokalizowana na przestrzeni ok. 600 metrw osadnictwo skupione byo na do zwartym obszarze, o wyborze miejsca do zamieszkania zadecydowaa blisko wody (przepywajcy w pobliu Bug). Przeprowadzone badania wykazay i mieszkali tutaj Dulbowie, zwani zamiennie Buanami lub Woynianami, koniec osadnictwa przypad na poow X wieku; na terenie Grzdy Horodelskiej i Kotliny Hrubieszowskiej zlokalizowano cznie 62 stanowiska tej kultury. Stutzpunkte Punkty pomocnicze niemieckich urzdw pracy (Arbeitsamtw), powstay w okresie stycze marzec 1941 roku. Organizacyjnie podlegay zamojskiemu oddziaowi pracy utworzonemu w 1940 roku w Bigoraju. Stutzpunkte znajdoway si w: Szczebrzeszynie, Krzeszowie, Zwierzycu i Tarnogrodzie. Suchodolski Walenty Ucze hrubieszowskiej szkoy obwodowej, w 1842 roku otrzyma w nagrod za celujce wyniki bya to przysana specjalnie z Warszawy przez kuratora Okrgu Naukowego Warszawskiego powie "Przypadki Robinsona [Cruzoe]". Suw Wie pooona nad rzek Por w pobliu Szczebrzeszyna; w roku 1593 wesza w skad Ordynacji Zamoyskiej. U schyku XVI wieku Suw wraz z pobliskim Suowcem stanowi na mocy bulli papiea Klemensa VIII z roku 1594 uposaenie infuata dziekana zamojskiego (jako ciekawostk naley w tym miejscu doda i odpis wspomnianej bulli znajduje si w w Archiwum Polskiej Akademii Nauk). W roku 1827 w wiosce znajdowao si 37 domw i 252 mieszkacw Suw by wwczas siedzib Urzdu Gminy, w jej skad wchodziy wsie: Bodaczw, Deszkowice, Gaj Gruszczaski, Gruszka Zaporska, Kitw, Klemensw, Michaow, Mokrelipie, Rozopy, Ssiadka, Suw, Suwek, Suowiec, Tworyczw, Zakodzie, rebce, oraz Nowiny. Suw nalea do IV Okrgu Sdu Gminnego w Gorajcu. W roku 1890 w Suowie byo 48 osad wociaskich, 362 mieszkacw wyznania rzymskokatolickiego. Znajdowa si folwark bdcy wasnoci prywatna skadajc si z piciu domw i 683 mrg uprawnych. W okresie midzywojennym w Suowie mieszkaa ydowska rodzina Hejnw Merla i Fawel z dziemi; podczas wojny zostali rozstrzelani przez Niemcw w pobliskim Kitowie ocalaa tylko (jak podaj Helena z Majewskich i Edward Bulakowie ) ich crka Szajka ukrywana przez Wyupkow w Tworyczowie. W Suowie zgina przywieziona ze rebiec ydowska rodzina Symchw rozstrzelana przez "psychopat i zbrodniarza" - granatowego policjanta z miejscowego posterunku o nazwisku Matysiak. Podczas okupacji Suw noszcy kryptonim "Sufragan" wraz z Radecznic o kryptonimie "Rado" stanowi IV Rejon Armii Krajowej w Obwodzie Zamo; komendantem Rejonu by ppr. Jzef Godzisz, ps. "Kranik", gdy 31 sierpnia 1943 roku utworzono gmin niemieck w Szczebrzeszynie - Suw Kolonia jako "wie niemiecka " znalaz si w jej obrbie. W latach siedemdziesitych XX wieku w Suowie istnia zesp amatorski prowadzony przez kierowniczk miejscowej biblioteki. Jedn z osb zaangaowanych w jego dziaalno bya Feliksa Podzik. W roku 1971 zesp otrzyma nagrod Wydziau Kultury w Zamociu

"syn dwch matek" taki przydomek otrzymao jedno z dzieci Zamojszczyzny Jan Tchrz s. Zofii. W styczniu 1943 roku zabrany zosta z warszawskiego sierocica przez maestwo Janin i Jana Piekarskich nikt nie znal jego nazwiska, nie wiadomo byo z ktrej z zamojskich wiosek pochodzi. W identyfikacji chopca pomoga wykonana w dniu zabrania go z transportu fotografia, zdjcia robiono wszystkim dzieciom zabranym z transportu, fotografowano je w takim stanie w jakim zostay znalezione, co pomagao je rozpozna. Tak byo z matk Jasia przebywaa ze znaczn grup ludnoci wysiedlonej z Zamojszczyzny w elechowie, dziki tej fotografii rozpoznaa swoje dziecko. Do czasu wyzwolenia Jan Tchrz \Piekarski przebywa w Warszawie u przybranych rodzicw. Synody kalwiskie rok miejscowo opiekunowie, dyrektor temat przewodni obrad synodu 1655 1647 Bigoraj Krasnobrd Wadysaw Leszczyski, wojewodzic bezki Krzysztof Drohojowski, chory przemyski rozpatrzenie sporu pomidzy rektorem turobiskiej szkoy przyzborowej a ks. Hieronimem odbyy si dwa synody, podczas ktrych prowadzono dyskusje i rozpatrywano moliwo szerzenia hase Reformacji wrd ludnoci wiejskiej Stanisaw Grka, Adam Gorajski, Trojanowski, Jan (?), Zaporski, Stanisaw Sarnicki, Kuczyski i inni w obradach pierwszego synodu uczestniczy Stanisaw Zamoyski, kasztelan chemski, ktry podpisywa podjte wwczas uchway. W synodzie drugim bra udzia Jan Zamoyski, wwczas 18 letni modzieniec, ktry wyjeda na nauk do Woch synod dystryktowy

uczestnicy

1666 1682 13. VII 1582

Radzicin Turobin synody odbyway si do 1588 roku

1560

Bychawa

29. V. 1555

Lublin

synod dystryktowy, omawiano sytuacj turobiskiej szkoy przy zborowej "szkoa trwa miaa dokd by jej stamtd si nie ruszono..."

SZ Szac Szaja Hrubieszowski introligator, oprawia m. in. ksiki przeznaczone na nagrody dla uczniw hrubieszowskiej szkoy obwodowej; w roku 1841 za oprawione ksiki wystawi rachunek na kwot 36 zotych. Szafarzyski Bolesaw ps. Wera (7.05.1919-7.08.1988) Szafarzyski Bolesaw urodzi si w Gorajcu, gmina Radecznica, pow. zamojski. Po ukoczeniu szkoy podstawowej w Gorajcu, wstpi do Gimnazjum Serafickiego w Radecznicy, po czym wyjecha do Warszawy gdzie ukoczy Liceum Kolejowe uzyskujc tytu technika. Brat udzia w kampanii wrzeniowej 1939 r. Jako czonek oddziau skoczkw spadochronowych. Prawie ca wojny spdzi na Zamojszczynie uczestniczc czynnie w ruchu oporu AK - BCh. Ukoczy z wyrnieniem (trzecia lokata) Len Szko Chorych. Jej komendantem by por. Micha Wawryk ps. Ikar. (skazany take na kar mierci zamienion na doywocie i w 1956 r. zwolniony z wizienia). Jesieni 1945 r. wyjecha razem z on Helena (z domu Rakwna z Podborcza) do Olsztyna. Pracowa pocztkowo jako kierownik Wodocigw Miejskich a nastpnie zastpca dyrektora Dyrekcji Przedsibiorstw Miejskich obejmujcy min. gazowni, wodocigi i kanalizacj, zakad oczyszczania miasta. Od samego pocztku pobytu w Olsztynie podj legaln dziaalno w Polskim Stronnictwie Ludowym. Aresztowany 4 czerwca 1947 r. Po wielomiesicznym ledztwie, ktremu towarzyszyy niesamowite tortury, stan przed Wojskowym Sdem Rejonowym w pierwszym w Polsce procesie pokazowym dziaaczy Polskiego Stronnictwa Ludowego w Olsztynie. Skazany na kar mierci zmienion w drodze "aski" na doywotnie wizienie. Nie obja go adna amnestia. W listopadzie 1956 r. po odwily padziernikowej - zosta zwolniony na tzw. przerw w odbywaniu kary po ktrej ju nie wrci do wizienia. Po upadku komunizmu Najwyszy Sd Wojskowy na sesji wyjazdowej w Olsztynie cakowicie go zrehabilitowa. Po powrocie z wizienia podj prac jako architekt w Wojewdzkim Biurze Projektw Budownictwa Wiejskiego w Olsztynie, gdzie pracowaa do emerytury. Mia dwoje dzieci: crk Krystyn rocznik 1947 informatyk i syna Mariusza rocznik 1958 - architekt. Po dugich i cikich cierpieniach zmar 7 sierpnia 1988 r, pochowany (razem z on) na cmentarzu komunalnym w Olsztynie przy ulicy Poprzecznej. (Bronisaw Rak) Szarajwka Wie w gminie ukowa. Podczas wojny Niemcy w szczeglnie bestialski sposb obeszli si z jej mieszkacami zapdzono wszystkich do kilku zabudowa, pozamykano okna i drzwi i podpalono. Niemcy stali i pilnowali a wszystko sponie; pod zasona dymu kilku osobom udao si zbiec ich relacje posuyy do udokumentowania wydarzenia. "Szatan w Goraju" Powie Isaaca Bashevisa Singera, napisana w 1933 roku, traktuje o ydowskich mieszkacach Goraja w okresie powstania Chmielnickiego (1648), kiedy podczas pogromu stracio ycie ok. 30 % miejscowej ludnoci ydowskiej. Szczebrzeszyn Najstarsze dzieje Szczebrzeszyna zwizane s z osadnictwem na wzgrzu zamkowym (VIII wiek) zamieszkaa tutaj ludno z plemienia Ldzian, co potwierdziy badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1978 1979, 1981 pod kierunkiem Stanisawy Hoczyk Siwkowej z UMCS. Pierwsza wzmianka o Szczebrzeszynie pochodzi z roku 1352, pierwszym wacicielem i prawodawc by Dymitr z Goraja, herbu "Korczak" - miasto do dzi piecztuje si tym herbem; drugi tzw "rzemielnicy nadali Szczebrzeszynowi w 1847 roku zaborcy. Szczebrzeszyn pooony by w obrbie Grodw Czerwieskich i jako taki strzeg przeprawy na Wieprzu. Okoo 1507 roku pojawili si w miecie ydzi wczesny waciciel Jan Czarnkowski pozwoli im zaoy cmentarz, z czasem pobudowali synagog. W Szczebrzeszynie urodzia si Tema Blima Szejner, babka I. B. Singera, noblisty; tutaj y i pracowa znany talmudysta Issachar Ber, oraz uczony, zwolennik ydowskiego odrodzenia Haskali Jakow Reifman przybyy do Szczebrzeszyna w poowie XIX wieku w celach matrymonialnych; szczebrzeszyskim chasydom przewodzi cadyk Elimelech Hurowitz. W roku 1583 spon szczebrzeszyski zamek, w roku 1593 miasto zostao odkupione od braci Czarnkowskich przez pierwszego ordynata i wczone do Ordynacji Zamoyskiej. W 1672 pod przywdztwem Jana hetmana Sobieskiego zawizano w Szczebrzeszynie konfederacj w obronie praw hetmaskich. Od pocztkw XIX (1811 rok) wieku w miecie funkcjonuj Szkoy im. Zamoyskich oprcz

nich istniao kilka innych placwek edukacyjnych: szkoa przy zborowa kalwiska, zaoona podczas bytnoci Grkw w Szczebrzeszynie, szkoa elementarna, pierwsza wzmianka o niej pochodzi z roku 1825, Szkoa Rzemielniczo Niedzielna, powstaa w roku 1835 z myl o szczebrzeszyskich czeladnikach; w roku 1835 do szkoy uczszczao 65 uczniw, Prywatna Pensja eska Teofilii z Jaszczodow Rederowej (1835 1852), na pensji uczyy si crki okolicznych ziemian i urzdnikw, przedmiotem zaj byy jzyki obce (francuski, rosyjski, niemiecki), jzyk polski, arytmetyka, rysunki, roboty rczne, Szkoa Prywatna Nisza eska II Klasowa zaoona przez Waleri Mossakowsk, absolwentk Instytutu Aleksandryjskiego, (1862 1863), szkoa przyszpitalna utworzona w 1845 roku przez Andrzeja hrabiego Zamoyskiego, od roku 1915 funkcjonowaa Szkoa Powszechna utworzona staraniem Franciszka Przyrowskiego, Szkoa Powszechna eska (Nr 1), w latach 1929 1932 jej kierownikiem by Stanisaw Wgierski Prywatna Szkoa ydowska zaoona w 1927 roku staraniem Jana Szpringera, na kierownika szkoy powoano Gitl Flamwn, w roku 1946 staraniem dr Zygmunta Klukowskiego i Jana Kota otwarto Publiczn redni Szko Zawodow. W okresie midzywojennym Szczebrzeszyn znany by jako orodek rzemielniczo handlowy, we wtorki odbyway si synne szczebrzeszyskie jarmarki na ktre przyjedali kupcy z okolicznych wsi i miejscowoci, istnia Odzia Stowarzyszenia Kupcw Polskich, ksigarnia poczona z czytelni prowadzona przez Stanisawa Kimaczyskiego, Towarzystwo Gimnastyczne "Sok" sponsorowane przez Adama Zamoyskiego, waciciela Kozwki, kino "Muza" zaoone w 1931 roku przez Mari i Wacawa Krzeszowskich, Zakad Fotograficzny "Venus" prowadzony przez Chaima Lejzora Sztrajchera, od pocztku XX wieku funkcjonowa w miecie oddzia Stray Poarnej. W roku 1943 Szczebrzeszyn zosta wysiedlony utworzono wwczas gmin niemieck Deutsch Landgemenide Szczebrzeszyn, Kreis Zamosc. W roku 1946 z duszpastersk wizyt przebywa w Szczebrzeszynie kardyna Stefan Wyszyski W Szczebrzeszynie mieszkali, bd urodzili si tutaj: Jzef Brandt *11 lutego 1841 roku, syn lekarza ordynackiego Fryderyka Alfonsa Brandta i Krystyny Lessel; wiadectwo jego urodzenia podpisano w obecnoci prof. szczebrzeszyskiego gimnazjum Fortunata Janiszewskiego, oraz wczesnego proboszcza ks. Marcina Gosiewskiego, Kazimierz Kelles Krauz, socjolog, Szymon Tokarzewski absolwent szczebrzeszyskich szk, za dziaalno konspiracyjna zesany na Sybir, Zygmunt Klukowski lekarz, spoecznik, wiadek eksterminacji ludnoci Zamojszczyzny na procesie w Norymberdze w 1946 roku, Bronisaw Pietruszyski twrca "zielonych "sal gimnastycznych, Zofia Makarowa i Mirosaw Kalita nauczyciele stosujcy nowoczesne metody nauczania na lekcjach jzyka polskiego w Liceum Pedagogicznym i Oglnoksztaccym, dr Felicja ze Szczepaskich Piwowarkowa dugoletni nauczyciel w Liceum Pedagogicznym i Oglnoksztaccym; jej staraniem zorganizowano bibliotek szkoln, Regina Herc fotograf, dokumentalista miejscowych wydarze uwiecznionych w fotografii; Regina Hercowa zmara 3 czerwca 2000 roku. Szczebrzeszyn w liczbach wiek XVI w Szczebrzeszynie mieszkao okoo 100 osb pochodzenia ydowskiego, poowa XVIII wieku w kluczu szczebrzeskim znajdowao si 9 folwarkw, 3 myny, 2 austerie, 9 karczem, 1 folusz w Szczebrzeszynie, 2 cegielnie, 1 huta szklana, 1815 rok - miasto przeywao napady wilkw z okolicznych lasw; zastpca rektora Szkoy Wydziaowej Micha Winnicki wzywa w tej sprawie burmistrza miasta do "obmylenia rodkw sucych ku odpdzeniu wilkw na miasto napadajcych", 1819 rok -miasto liczyo okoo 3000 mieszkacw, z tego 2000 stanowili Polacy. Funkcjonoway dwie apteki, do dyspozycji mieszkacw pozostawa jeden lekarz; swj zakad posiada introligator, piekarni piekarz, stan liczebny Szczebrzeszyna na przestrzeni lat 1822 19311822 3.233 osoby 1827 3.233 osb, w tym 1.083 pochodzenia ydowskiego,

1832 3.4531860 4.018 osb, w tym 2.162 ludnoci wyznania rzymsko katolickiego, oraz 1.683 wyznania mojeszowego, lata trzydzieste XIX wieku Szczebrzeszyn liczy 4000 mieszkacw, w cigu roku odbywao si 10 jarmarkw, 1865 4.268 mieszkacw1878 4. 750 mieszkacw1879 w miecie znajdowao si 486 prawosawnych1881 5.064 mieszkacw, w tym 2.667 ydw1885 5.129 mieszkacw, w tym 2.381 ydw, 1890 5. 418 mieszkacw, w tym 912rawosawnych,2.429 ydw, w 1903 roku w Szczebrzeszynie znajdowao si: prawosawnych mczyzn 521, kobiet 527; rzymsko katolikw: mczyzn 1323, kobiet 1309; ydw: mczyzn 3714, kobiet 3917. W omawianym roku w miecie mieszkao cznie: mczyzn 5.929, kobiet 6.191, w tej liczbie 717 osb "niestaych", 1916 - parafia prawosawna w Szczebrzeszynie liczya 912 wyznawcw, 1916 1926 Seminarium Nauczycielskie Mskie ukoczyo 105 absolwentw, 1916 1934 Seminarium Nauczycielskie Mskie ukoczyo okoo 400 osb, 20% z tej grupy zgino podczas II wojny wiatowej, 1920 w Seminarium Nauczycielskim matur zdao 17 sb 1921 6.350 mieszkacw, w tym ludnoci wyznania rzymsko katolickiego 3.593, prawosawnych 103 osoby, ydw 2.644, innych wyzna 10 osb, 1926 9 nauczycieli Seminarium Nauczycielskiego byo czonkami Zwizku Nauczycielstwa Polskiego; dochody rzemielnikw wyniosy okoo 100. zotych; ydowska ludno miast liczya 4.054 osb prenumerowaa 56 dziennikw, prawdopodobnie niektre z nich drukowane byy w pobliskim Zamociu ; w miecie byo 3 ksiy, 10 nauczycieli szkoy redniej, dwudziestu kilku nauczycieli szk powszechnych, ponad 40 pracownikw magistratu, sdu, poczty, policji i szpitala; miejscowa inteligencja liczya kilkanacie osb. Miasto zajmowao powierzchnie 2 km, liczyo 12 ulic, z ktrych najdusz bya ul. Zamojska; znajdowao si przy niej 70 domw. Ludno miasta wynosia 9.010 osb, z tej liczby 55% stanowili Polacy, 45% ydzi ludnoci niestaej byo 403 osoby. Najwiksze gospodarstwo rolne prowadzone przez mieszkaca miasta liczyo 42 morgi ziemi uprawnej. Z wikszych zakadw przemysowych funkcjonowao: 13 piekarni, 10 zakadw krawieckich, 6 stolarskich, 5 szewskich, 4 fryzjerskie, 3 kamasznicze 1931 Szczebrzeszyn liczy 7.496 mieszkacw w latach 1939 1945 zgino ponad 3000 osb pochodzenia ydowskiego; liczba ta nie jest dokadnie ustalona szczebrzeszyscy partyzanci Tekst zosta opracowany na podstawie pracy Jana Grygla "Zwizek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Zamojskim 1939 - 1944" (Warszawa 1985, s. 159 - 182) Z chwil wkroczenia okupanta na nasze ziemie rozpocza si organizacja ruchu oporu. Poszczeglne miasta i wsie podzielone zostay na obwody, rejony, placwki - w skad rejonu Szczebrzeszyn wschodziy cznie ze Szczebrzeszynem Zwierzyniec i Terszpol. Pierwszym komendantem szczebrzeszyskiej placwki zosta Micha Bryowski "Wrzos" - ogniomistrz dywizjonu pomiarw artylerii w Toruniu, ranny podczas walk nad Bzur, dziki pomocy Felicji Zikowskiej z Rawy Ruskiej, gdzie przebywa w szpitalu, szybko powrci do zdrowia i uzyska przepustk, dziki ktrej mg wrci do rodzinnego miasta. wczesny komendant Obwodu Zamo - "Robert przyj od niego przysig wiernoci i Bryowski mg rozpocz dziaalno konspiracyjn. W Szczebrzeszynie istniay cztery druyny zorganizowane przy ulicach: Zamojskiej, Frampolskiej, Klasztornej i Zwierzynieckiej. Sub wywiadowcz stanowili: Doleal Zofia, Zyta, Maria, Wanda "Irys", Maria Turowska, "michowska" (z zawodu nauczycielka), Karol Turowski, Stanisaw Bender "Cichy", Helena Bender (siostra Stanisawa) "Astra", Jan Bender "Biay"i jego ona Sabina "Biaa", Stanisaw Taanda "egota" (z zawodu nauczyciel); nad sprawnym funkcjonowaniem wywiadu czuwa Stanisaw Gumowski "Wanda" - porucznik puku szwoleerw, w okresie pniejszym oficer wywiadu oddziaw szturmowych w Obwodzie Zamojskim. Personel zaopatrujcy stanowili: Antoni Ksiek "Orlicz", Jan Skoczek "Oprych" (by do modym partyzantem, z chwil wybuchu wojny uczy si w Technikum Telekomunikacyjnym w Warszawie), Antoni Jwiakowski "Stary", Marian Ksiek "Nieuchwytny". Sub sanitarn zajmowali si: dr Stefan Jwiakowski "Jaga", dr Jerzy Jentys "Kamil", pniej doczy do nich dr Zygmunt Klukowski (o pomocy udzielanej partyzantom czsto wspomina na amach "Dziennika z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944" ). Grup terenow stanowili: Stefan Jakubczak (z zawodu nauczyciel), Aleksander Wybacz "Duy Olek" (z

zawodu nauczyciel) Czesaw Nowicki "Srogi" (z zawodu technik budowlany), Czesaw Chmiel (rolnik), Antoni Koczon "Grny" (z zawodu nauczyciel), Stanisaw Rybicki "Ryk" (na skutek dziaalnoci "Rusta" vel "Wismana" zamordowany w 1942 roku), Stanisaw Karaczewski "Niebora", "Malinowski" (posiada gospodarstwo na Szperwce), Wadysaw Samulak "Lew" (mieszka na Boniu, w jego domu znajdowa si punkt kontaktowy), by wonic partyzantw, Drodyk i Drodykowa "Zulejka", Jan Flis ze Szperwki (by dowdc plutonu, zgin w obozie w Owicimiu), pracowa jako naczelnik poczty w w Szczebrzeszynie, Katarzyna Ksiek (czniczka, w domu jej tecia przy ul. Zamojskiej znajdowa si punkt kontaktowy), Stanisaw Chmiel (z zawodu kowal), Michalska (sanitariuszka), Kazimierz Doleal "Dolina" (zgin podczas akcji w Suowie), Stefan Podzik" Wrzos" (z zawodu nauczyciel), Aleksander ysak "Mot" (z zawodu mechanik, waciciel myna wodnego), Wanda ysakowa, Jan Guzowski "Byskawica", Marian Leszczyski, Roman Koodziejczyk "Warta", "Zbrojny" (z zawodu nauczyciel), Czesaw Biziorek "Kielnia", "Grka", Danuta Bielec "Dana, Bielec, Antoni Franczak "Ciciwa", Walenty Olczyk (rolnik z Bonia), Ludwik Flis "Jabko", Piotr Niechaj, Teper (z zawodu listonosz), Czesaw Jwiakowski "Most" (sierant, walczy w oddziale "Podkowy" - poleg 9 sierpnia 1943 roku), Witold Zomaniec (plutonowy, lotnik), Stanisaw Stropek "101" (podchory), Jan Klajn "Mach", Bogdan Stropek (plutonowy rezerwy), Stanisaw Wejler "wierczyna" (z zawodu nauczyciel), Stefania Ksiek (nauczycielka, w jej domu by punkt kontaktowy), Bronisawa Ignaczuk "Sawa" (w jej domu by punkt pocztowy), Krystyna Taanda (czniczka), Maria Jwiakowska (bya w oddziale "Podkowy", zamordowana przez gestapo, pochowana jest w kwaterze partyzanckiej na cmentarzu w Szczebrzeszynie). Henryk Guzowski, Mikoaj Kapalski, Maria Radomiak "Dana", Jan Piotr Doleal, Leon Turowski (?), Jerzy Jwiakowski, Krystyna Turowska. Mwic o zaangaowaniu mieszkacw Szczebrzeszyna w dziaalno konspiracyjn naley wspomnie jeszcze o Janie Soczku "Oprychu", ktry peni funkcj cznika - od niego odbieraa pras podziemn Maria Koszowa - nauczycielka w Suowie; drugim punktem, gdzie Skoczek dostarcza pras bya Radecznica. Dziaalno na tym terenie uatwiaa mu przynaleno do niemieckiej suby przeciwpoarowej Luftschutzhilsdient - nosi z tego tytuu opask z napisem LHD. Du rol w rozwoju konspiracji w miecie odgrywaa rodzina Benderw - ich dom pooony przy ulicy Zamojskiej (w ssiedztwie zaangaowanych w ruchu oporu braci Ksikw) peni wielorakie funkcje: by punktem kontrolnym, noclegowym, gospodarczym. Czesaw Bender "Cichy" przepisywa na maszynie informacje dostarczane przez Czesawa Kapuniaka, pracownika poczty, Stanislaw Bender "Biay", z zawodu mynarz zaopatrywa organizacj w mk, Sabina Bender "Astra" ze spadochronw szya szya partyzantom bielizn. Stanisawa Piatwna "Wilga"rozprowadzaa poczt dostarczan z Warszawy aresztowana w sierpniu 1943 roku przeya przesuchanie w siedzibie gestapo "pod Zegarem" w Lublinie; jej wspomnienia "Moje przeycia w wizieniu" opublikowa w pierwszym tomie Materiaw do dziejw Zamojszczyzny 1939 - 1944. Terror w Zamojszczynie 1939 - 1944. dr Z. Klukowski. Narady szczebrzeszyskich partyzantw odbyway si na: Przedmieciu Zamojskim u Stanisawa Koprowiaka; tutaj zorganizowano rwnie punkt kontaktowy. W domu aptekarza Jana Szczygowskiego podczas narad przychodzi prowizor apteki Stanisaw Kamierczak, dostarczajc zebranym dowdcom leki dla partyzantw. Aprowizacj zajmowali si "Kawka", "Mot", Pawe Samulak "Orzech", Feliks Lenart, Stanisaw Bender "Cichy", Ludwik Flis "Jabko" - ludzie ci zaopatrywali w ywno oddziay zgrupowane w lasach na zachd od Kawczyna. szczebrzeszyscy prawosawni Wedug danych zawartych w Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego (Warszawa 1890) w roku 1885 w Szczebrzeszynie byo 912 prawosawnych, do ich dyspozycji pozostawaa cerkiew; parafia szczebrzeszyska prawosawna naleaa do dekanatu zamojskiego (skadao si na wedug danych z 1892 roku dwanacie parafii). Drug cerkiew otrzymali w roku 1888, zajto na ten cel koci pod wezwaniem w. Trjcy przy klasztorze Sistr Miosierdzia w. Wincentego Paulo. W roku 1903 proboszczem parafii prawosawnej by Jan Grabarski, wikariuszem Feliks Biay. O obecnoci prawosawnych w okresie midzywojennym i podczas okupacji wspomina Maria Niezgoda: "...podczas wita Jordan udawali si nad Wieprz... w okolice dzisiejszej ulicy Zwierzynieckiej, by uroczycie obchodzi t uroczysto, w szkole prawosawni specjalnie si od nas nie rnili, nie wiedziaam ktrzy to s.... Sprzed wojny pamitam dwie rodziny Ukraicw, dopiero w czasie wojny ich si namnoyo. Z chwil zajcia miasta przez Niemcw poczuli si pewnie, a nasza ssiadka Bezuchowa nawet mwia: "oj Polaczki, ju niedugo pjdziecie na flaczki...". Na miejscowym cmentarzu zachoway si nagrobki prawosawnych, spoczywaj tu: Julia z Kieszw Taandowa (zm. 30.08.1940), Akulina Juszkina (zm.16.11.1898), Fiedia Griekow (*13.10.1900 - zm. 15.02.1903), Jekatierina Bdiuch (zm.15.10.1902), Olga Iwanowna Bidiowicz (*13.03.1870 zm. 3.04.

1913), Aleksandra Daszkiewicz (zm. 29.10.1898), oraz uczennica jednoklasowej szkoy przy eskim klasztorze prawosawnym w Radecznicy - Maria Baraczuk (*31.06.1895 - zm. 31.06.1906). Gdy w 1938 roku przybraa na sile akcja zwalczania prawosawia ks. Cielicki, oraz dyrektor Fabryki Kalafonii i Terpentyny na Brodach Andrzej Waligra zdecydowali si na wasn rk rozebra dach na byej cerkwi by ich poczynania nie doszy do skutku - dr Klukowski osobicie interweniowa u prezesa Towarzystwa Krajoznawczego w Zamociu - rejenta Rosiskiego. Ten przedoy problem w Towarzystwie Opieki nad Zabytkami w Warszawie; dziki tej interwencji rozbirk wstrzymano. W zbiorach Archiwum Pastwowego w Lublinie zachowa si zesp akt USC wyznania prawosawnego w Szczebrzeszynie z lat 1816 1895 [- 1901]. szczebrzeszyscy prenumeratorzy gazet W okresie midzywojennym w Szczebrzeszynie prenumerowano nastpujce tytuy czasopism i gazet: Gazeta Polska 6 osb, Kobieta w wiecie i w domu 5, A.B.C 16, Nowa Polska 2, Gazeta Grudzidzka 2, Expres Lubelski 1, Wieczr Warszawski 1, wit 2., Wiadomoci Literackie 2, Wielkopolanin 2, Kurjer Poranny 9, Posiew 3, Na posterunku 2, Strzelec 1. ydowska ludno Szczebrzeszyna prenumerowaa a 56 dziennikw, mona domniemywa, e niektre z pism czytanych przez szczebrzeszyskich ydw sprowadzane byy z pobliskiego Zamocia, gdzie m. in wydawano: Zamoszczer Sztyme (Gos Zamocia), Zamoszczer Wort (Sowo Zamojskie), czy Meficeh Tora Wudath. Szczebrzeszyska Spdzielnia Spoywcw Zaoona zostaa w Szczebrzeszynie w roku 1908 w roku - w roku 1929 obowizki prezesa peni Stanisaw Wgierski. Spdzielnia zrzeszaa 208 czonkw, zebrania czonkowskie odbyway si w siedzibie spdzielni w Klemensowie; w pracy na jej rzecz udzielao si dwch nauczycieli ze Szkoy Powszechnej Nr 2 (eskiej) w Szczebrzeszynie. szczebrzeszyski dekanat unicki W pocztkach XIX wieku wchodzi w skad unickiej diecezji chemskiej. W obrbie dekanatu znajdowao si 16 cerkwi parafialnych i 7 filialnych, w tej liczbie cerkwie zlokalizowane w: Bortatyczach, Czarnymstoku, Kosobudach, Lipsku, Rozopach, Ruskich Piaskach, Szewni. W roku 1840 w obrbie szczebrzeszyskiego dekanatu znajdowao si 14 parafii. szczebrzeszyski Dom Ksiki Jego dziaalno datuje si od lat pidziesitych XX wieku istnia do pocztku lat dziewidziesitych. Placwka bya swego rodzaju punktem zbornym dla szczebrzeszyskiej modziey tutaj poznawano nowoci wydawnicze, prowadzono ciekawe rozmowy - "naleaem [w latach pidziesitych] do grupy do przypadkowych osb, ktre czsto i dugo przebyway w sklepie bez zamiaru robienia zakupw. Lokal by przez te osoby traktowany jako rodzaj bezpatnego klubu, bd wietlicy. Niema atrakcj byo kilkakrotne pojawienie si w sklepie sistr Zosi i Lidki Kliz czonki niedawno zorganizowanego prze T. Sygietyskiego zespou "Mazowsze" wspomina Aleksander Piwowarek, nauczyciel szczebrzeszyskiej szkoy podstawowej. Ksigarni prowadzia Halina Gdula. szczebrzeszyski kirkut Zlokalizowany jest przy ulicy Cmentarnej na grce powyej synagogi; zawiera kilkaset nagrobkw rozrzuconych grupami po caym terenie; zapewne w przeszoci nagrobki pokryway cay obszar cmentarza "macewy pikne, stare, omszae, o wyranym reliefie; motywy tradycyjne (donie Kohenw, korony" jak zauwayli sporzdzajcy raport o stanie ydowskich cmentarzy Monika Krajewska i Jan Jagielski), ale nie tylko... Mona rwnie spotka macew z gow jelenia, co odpowiada hebrajskiemu imieniu Cwi, w jidysz Hersz; z orem, ktry ma rozpite skrzyda orze w symbolice judaistycznej obrazuje opiekucz moc Pana, nadamanym drzewem, czy "tajemnicz" strzak skierowan wprost do ... nieba. "S tu oryginalne, wskie walcowate poziome nagrobki, bogato rzebione w arabeski". Na cmentarzu w Szczebrzeszynie ponad sto lat temu znajdowaa si macewa rabbiego Ber Issachara, napis z ktrej skopiowa inny szczebrzeszyski uczony Jakow Reifman, mieszkajcy tutaj w pocztkach XIX wieku, pisarz, poeta, zwolennik Haskali. Za przy wejciu na teren cmentarza istnieje do dzi macewa "wronita" w pie dbu wedug powtarzanego przekazu kryje szcztki cadyka Szlomo, znanego ze swej opiekuczoci i dobrego serca zwaszcza dla najmodszych ydowskich mieszkacw Szczebrzeszyna. Podczas okupacji na cmentarzu Niemcy dokonywali masowych egzekucji "by taki Froim, komi handlowa; jak ich pdzili na kierkut - to by taki ydzisko, wysoki, krpy on widocznie zobaczy co [si dzieje] i ucieka tutaj w w

krzakach, co tu si wchodzi na ten ich kierkut, on tutaj lea skrwawiony. Za tymi ydami, za kad grup to szli tacy "naganiacze", nazywali ich "pakarzami" - to byli Polacy, z kryjwek ydw wycigali sami ydzi, ich policja...( relacja Marii Niezgody). Powysz relacj uzupeniaj wspomnienia Efraima Farbera - "W beeckim piekle" zawarte w Ksidze Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie), ktry o swoich wspbraciach ydach przekaza tak myl: "cz czonkw [Judenratu] z wielk gorliwoci, z wasnej inicjatywy pomagali wykonywa bestialskie zarzdzenia wydawane przeciwko ich cierpicym braciom..." W centralnej czci kirkutu znajduje si ufundowany przez Ziomkostwo ydw Szczebrzeszyna obelisk upamitniajcy zagad ich wspbraci odsonicia w imieniu wszystkich yjcych dokona w 1991 roku Efraim Farber. szczebrzeszyski zamek Znajdowa si na pochyoci jednego ze wzgrz wznoszcych si za miastem, oddzielony od niego gbokim parowem, okoo 200 metrw w kierunku poudniowo zachodnim od kocioa pod wezwaniem w. Katarzyny; obecnie istniej tylko ruiny. Nie jest znana dokadna data jego budowy, wiadomo tylko i miao to miejsce w wieku XIV w okresie panowania Kazimierza Wielkiego co wykazay przeprowadzone w latach 1978 1979, 1981 badania archeologiczne pod kierunkiem Stanisawy Hoczyk Siwkowej z Zakadu Archeologii UMCS. Znany jest take opis poaru zamku, ktry mia miejsce w 1538 roku. Mikoaj Stworzyski, archiwista ordynacki podaje opis zamku murowanego z pocztkw XIX wieku. Na zamku odbyway si sdy lenne powiatu szczebrzeskiego ziemskie i grodzkie pod przewodnictwem kolejnych wacicieli miasta; w wiey zamkowej funkcjonowao wizienie. szczebrzeszyskich ydw portret wasny Naszkicowany zosta w oparciu o relacje: Jana Jurczykowskiego, Marii z Lepionkw Niezgodowej, Jzefy Kimaczyskiej, oraz Anieli z Kimaczyskich Kowalikowej. W okresie midzywojennym (1914 1939) w Szczebrzeszynie mieszkali ydzi, ktrych z uwagi na wyksztacenie, pochodzenie spoeczne i pogldy podzieli mona na trzy grupy: inteligencj, bie, starozakonnych (ortodoksyjnych). Okoo 40% inteligencji i ortodoksw znao jzyk hebrajski. Wedug powszechnie przyjtej opinii wszystkie te trzy grupy nienawidziy Polakw "traktoway ich jako poywk dla swoich interesw i gorszy gatunek ludzi". W pamici Jana Jurczykowskiego Zachoway si imiona, nazwiska codzienne zajcia niektrych ydw, oraz ich wygld zewntrzny (ubir) Bergier waciciel sklepu z obuwiem, jego crki uczyy si w gimnazjum szczebrzeszyskim, Cudykowie ojciec, waciciel sklepu przy ul. Zamojskiej, syn handlowa wapnem i cementem, Cywia prowadzia sklep "okciowy" (z materiaami) Icek prowadzi zakad stolarski, Jankiel naprawia i wykonywa na zamwienie buty, Lejzor prowadzi sklep elazny; mona byo kupi u niego ruszta do piecw, blachy do kuchni, gwodzie, zawiasy, obrcze na drewniane koa do wozu, Moszek szewc, mieszka z liczn rodzin na poddaszu; mia dziesicioro dzieci Rajzla wdowa po Moszku prowadzia sklep spoywczy, sprzedawaa: pieczywo, artykuy kolonialne, bibu do krcenia papierosw z machorki, tyto, Ruchla - sprzedawaa naczynia potrzebne w gospodarstwie domowym tzw. "baniaki" (elazne garnki, polewane wewntrz emali; byway rnych rozmiarw) Szloma prowadzi szynk z piwem i wdk, Szmul by wacicielem sklepu wielobranowego oprcz artykuw spoywczych mona byo u niego kupi naft do lampy, "smarwk" do wozw i inne , temu podobne artykuy. ydzi ubierali si rnie: inteligencja nosia czarne pantofle ta grupa nie rnia si niczym od polskiej ludnoci Szczebrzeszyna; zawsze ogoleni, czysto ubrani. Swoje dzieci wychowywali w sposb nowoczesny, i tak je ubierali. Kobiety wywodzce si z rodzin ortodoksyjnych nosiy krtko ostrzyone wosy, na nie naoona bya peruka. Ich strj by dwuczciowy bluzka wcita w pasie z doczepianym biaym konierzykiem, spdnica z barchanu ( mikkiej tkaniny, nieco grubszej od flaneli). Bluzka zapinana bya z przodu na zatrzaski. *** W okresie poprzedzajcym wybuch II wojny wiatowej spora ilo ydowskiej modziey uczszczaa do polskiej szkoy o stosunkach jakie wwczas pomidzy polsk i ydowsk modzie panoway opowiada Maria z Lepionkw Niezgodowa: gdy przed rozpoczciem lekcji modzie wychodzia z awek do modlitwy ydwki nie wychodziy, tylko stay spokojnie, gdy mymy si modlili. ydowskie dziewczta same si trzymay, jak to si mwi kupy, do nas si nie wtrcay, my do nich te nie. Ktra nie moga sobie poradzi z

jzykiem polskim to zwracaa si do mnie jak dyktando, czy co, to ja. Miaam tak koleank Mak Kojn, to ona mi matematyk podsuwaa, a jej polski. Taki by yd jeden przychodzi do mnie: "Marysiu, id mi kup kiebasy" niewierzcy yd. Ja poszam, kupiam, schowa si u mnie w sklepiku... Oni uciekali, jak Ruscy uciekali. Duo , duo ydw ucieko ze Szczebrzeszyna. Stare ydwki miay sklepiki, tutaj, gdzie teraz podcienia, tutaj byy wszystkie ydowskie sklepiki..... Jankiel Grojser, on wrci spod Monte Cassino, handlowa, eby handlowa. To on siedzia sobie przed tym sklepem i mwi: "dzisiaj za darmo, jutro bdziecie paci..." By jaki yd, nosiwoda, ale to nie Grojser. Ten yd nosi wod, ale tylko po ydach, po Polakach nie. Oni pomidzy Polakami nie bardzo chcieli mieszka, po prostu bali si. Chocia nikt im krzywdy robi, woleli pomidzy swoimi by. Mieli swj jzyk, obyczaje... Sztrajcherowie mieli skad apteczny, to byli bardzo dystyngowani, kulturalni ydzi. Pamitam jak ich pdzili na kierkut, to oni oboje szli i trzymali si za rce, eleganccy... To mi tak stoi przed oczami. *** Gdy w 1939 roku polscy onierze wracali z frontu, w Szczebrzeszynie byli wwczas Rosjanie, to ydzi tak si rzdzili i tutaj na mocie rozbroili naszego polskiego onierza (opowiada Aniela z Kimaczyskich Kowalikowa). A kobieta ze wsi jak niosa do miasta par jajek, eby sprzeda, to wszystko jej zabierali. Jak chop jecha do miasta by sprzeda drzewo, te mu nie pozwalali. A oto inny przypadek z Brodw k. Szczebrzeszyna, gdzie mieszkaa Jzefa Kimaczyska. U jej stryja Jana Kocona zjawili si Niemcy z rozkazem, by zaprzga konie i jecha do Szczebrzeszyna. Okazao si, i Niemcy chcieli przywie z miasta dwie beczki ledzi zrabowane ydom. A pniej bya jaka taka sytuacja, e przyszli ci ydzi na Brody z paami; p Szczebrzeszyna tych ydw: "aj waj, oddaj pienidze za te ledzie, bo ukrad....". Musieli si wszyscy Koconowie skada, eby odda, a przecie wiedzieli [ydzi], e to Niemcy zabrali. Stryj nie zjad nawet jednego ledzia!. Powiadaj (komentarz Anieli z Kimaczyskich Kowalikowej), ze jak Polak "wdar" si pomidzy ich sklepy, to tak ceny obniyli, e zbankrutowa, a oni zostali.... Ja byam opowiada Jzefa Kimaczyska raz w ich synagodze, ale dzieckiem jeszcze byam, miaam moe 12 moe 13 lat . eby nie wiem co si tam robio to yd si nie obejrza, nie popatrzy co si tam robi, tylko by przed swoim Bogiem jak si modli... szczebrzeszyskie bramy miejskie Byo ich w Szczebrzeszynie trzy: brama murowana od strony Zamocia midzy ulic Wyzwolenia a Zielon, brama przy zamku zwana bigorajsk, zlokalizowana bya na ul. Cmentarnej w pobliu klasztoru, brama turobiska na ul. Partyzantw w rejonie ul. Zielonej i Wyzwolenia. Ostatni bram miejsk rozebrano w 1831 roku. szczebrzeszyskie instytucje finansowe W okresie midzywojennym funkcjonoway w Szczebrzeszynie: Kasa Oszczdnociowo Poyczkowa zaoona w 1906 roku przez Bolesawa Boguckiego Kasa Poyczkowa Rzemielnikw Kasa Poyczkowa Drobnych Kupcw Bank Ludowy /O Komunalnej Kasy Oszczdnoci Powiatu Zamojskiego Filia Banku Ludowego w Warszawie Oddzia Komunalnej Kasy Oszczdnoci Powiatu Zamojskiego w Zamociu, oddzia ktrej funkcjonowa w Szczebrzeszynie aby zachci mieszkacw do systematycznego oszczdzania opublikowa na amach "Teki Zamojskiej" (nr 2 z 1938 roku) ogoszenie nastpujcej treci: "Komunalna Kasa Oszczdnoci Wkady przyjmuje, bezpieczestwo i tajemnice gwarantuje, poyczek udziela. Obrt roczny za rok 1936 z 26.202.606.34; za rok 1937 z 42.844.187.94, wkady oszczdnociowe i czekowe na dzie 1 stycznia 1938 1.670.117.35 z. " W roku 1939 dyrektorem Kasy by Tomasz Fidal. szczebrzeszyskie jarmarki Tradycja szczebrzeszyskich jarmarkw siga XV wieku w roku 1472 wczesny waciciel miasta - Jan Amor Tarnowski ustanowi jarmarki na w. Agnieszk; przyjedali na nie kupcy z najbliszych okolic i z bardzo odlegych - Ostrowy, czny [ecznej?], Puchaczowa, Piask Luterskich, Krasnegostawu, Izbicy, Tomaszowa std przywoono meble, Zamocia - kouchy, Frampola uprz i wyroby tkackie, Tyszowiec obuwie, synne "tyszowiaki", Bigoraja sita, kosze, somianki, galanteri drzewn, Bidaczowa - garnki, Dyle k. Bigoraja wapno. Centralnym miejscem handlu by szczebrzeszyski rynek zlokalizowany wok

"Obery" (ratusza). szczebrzeszyskie kocioy koci parafialny pod wezwaniem w. Mikoaja pocztkowo drewniany ufundowany zosta przez pierwszego waciciela miasta Dymitra z Goraja w 1394 roku, z tego okresu pochodzi wzmianka o rektorze Janie zarzdzajcym wityni. W roku 1570 obiekt zosta przemianowany przez Andrzeja Grk (jednego z wacicieli Szczebrzeszyna, kasztelana midzyrzeckiego) na zbr kalwiski, przy ktrym otwarto szko przy zborow. Po przejciu Szczebrzeszyna od braci Czarnkowskich w 1593 roku przez Jana Zamoyskiego koci przywrcono katolikom. W latach 1610 1620 staraniem Mikoaja Kielickiego, infuata zamojskiego wzniesiono budynek murowany. Koci by kilkakrotnie remontowany poczynajc od roku 1755, kiedy to pali si od ognia zaprszonego przez ydw. koci w. Katarzyny - wraz z klasztorem franciszkaskim ufundowany zosta rwnie przez Dymitra z Goraja w 1398 roku, nosi wwczas wezwanie w. Trjcy. W roku 1470 szczebrzeszyscy franciszkanie otrzymali od wczesnego waciciela miasta Prokopa (bratanka Dymitra) wie Herz. W latach 1620 1638 wzniesiono z fundacji Katarzyny z Ostrogskich i Tomasza Zamoyskich w miejsce drewnianej wityni murowan. W roku 1783 w klasztorze zorganizowano koszary; w roku 1812 rozwizano Zakon Franciszkanw, klasztor zosta przekazany Siostrom Franciszkankom, a w jego pomieszczeniach urzdzono szpital. Przybye po Siostrach Franciszkankach Siostry Szarytki w swojej nadgorliwoci pokrzyoway plany rozwoju szpitala wenerycznego zaoonego w 1834 roku przez dr Przystaskiego. W roku 1883 koci zamieniono na cerkiew prawosawn, usunito Szarytki, a w ich miejsce sprowadzono prawosawne mniszki Krzyanki ks A. Wadowski, autor pracy o kocioach lubelskich tak odnotowa to wydarzenie: "z kocioa zrobiono cerkiew i bij w dzwony, od ktrych cigego rozgosu nie tylko chorym, ale i zdrowym by puchn...". Po odzyskani przez Polsk niepodlegoci koci przywrcono katolikom. Podczas okupacji niemieckiej take suy prawosawnym, dopiero po wyzwoleniu peni waciwe sobie funkcje Od lat uwaany jest za koci "szkolny", tutaj bowiem odbywaj si wszystkie uroczystoci religijne zwizane ze szczebrzeszyskim szkolnictwem. kaplica w. Leonarda I - wzniesiona w roku 1411 funkcjonowaa przy szpitalu dla ubogich; w roku 1777 bya ju zrujnowana. kaplica w. Leonarda II - zlokalizowana jest na miejscowym cmentarzu w zachodniej stronie miasta; pierwsze wzmianki o jej istnieniu pochodz z 1630 roku, w roku 1747 zostaa zrekonstruowana, a w roku 1812 w miejsce wzniesiono obiekt murowany. Budynek obecnie istniejcy wzniesiono w pocztkach XX wieku. cerkiew grecko unicka zlokalizowana przy ulicy Sdowej, obiekt fundowany w 1560 roku przez Stanisawa Grk. Najnowsze badania archeologiczne wnosz pewn korekt odnonie pierwotnego przeznaczenia budynku witynia fundacji S. Grki zostaa wzniesiona na fundamentach wczeniejszej pochodzcej z XI lub XII wieku. Najstarszy opis wityni z czasw Grkw pochodzi z roku 1779 oglda j wwczas wizytator dekanatu zamojskiego. W roku 1816 proboszczem grecko unickiej parafii szczebrzeszyskiej by Jan Iwaszkiewicz, od roku 1877 budynek ulega stopniowej dewastacji, planowano nawet jego rozbir, ale wybuch II wojny przeszkodzi tym zamiarom. W latach 1952 1953 zabezpieczono obiekt pooono nowy dach, oraz wyremontowano ciany zewntrzne. W chwili obecnej pozostaje zamknita. Obiekt zlokalizowany jest przy ul. Sdowej w bliskim ssiedztwie synagogi. szczebrzeszyskie sdownictwo W Szczebrzeszynie funkcjonoway sdy: grodzki - starost szczebrzeszyskiego obowizywa zakres czynnoci podobnych jakie wykonywali starostowie grodowi na terenie caego kraju; rozciga jurysdykcj na mieszkacw Szczebrzeszyna. Wedug bada przeprowadzonych przez Mari Stankow starostami grodzkimi szczebrzeskimi byli: w roku 1593 Stanisaw Raczyski w latach 1612 1620 Walenty Modeski w roku 1652 (...) Winiowski w roku 1696 (...) Kobylaski w latach 1745 1779 Jzef Tadeusz Zakrzewski zamkowy ( oficium arcense) - zakres jego wadzy obejmowa sprawy karne i wojskowe; ziemski - - sdzi by ekonom woci szczebrzeskiej, sd funkcjonowa od roku 1583 podlegali mu chopi z terenu caej woci szczebrzeskiej. Skad sdu ziemskiego stanowili: sdzia ziemski, by min m. in Walenty Borowski, w roku 1612, oraz Franciszek Powocielski, ktry swj urzd sprawowa w roku 1676. Pisarz, komornik,

podsdek. Opiek nad aktami sdowymi biecymi i zarchizowanymi sprawowa regent. Gdy wo szczebrzeska staa si wasnoci Jana Zamoyskiego on okrela terminy rokw ziemskich odbyway si w dwa tygodnie po rokach krasnostawskich. Wiadomo, e w Szczebrzeszynie funkcjonowa take Sd Pokoju; od roku 1927 pomieszczenia sdowe znajdoway si w mieszkaniu dawnego popa, naprzeciwko cerkwi. Przy Sdzie prowadzi kancelari notarialn notariusz zatrudniony przy Hipotecznej Kancelarii Sdziego Pokoju w Zamociu - Aleksander Krzywdziski. Sporzdzone przez siebie akty notarialne sygnowa imienn piecztk. Zachoway si dwa akty sporzdzone przez tego notariusza; ycz wocian z Czarnegostoku - ".. dnia 23 czerwca 1906 roku przede mn Aleksandrem synem Antoniego Krzywdziskim notariuszem przy kancelaryi Sdziego Pokoju w Zamociu w kancelaryi mojej w m. Szczebrzeszynie, pow. Zamojskim, guberni Lubelskiej w domu pod 324 stawili si nieznani mi ludzie, ktrzy nazwali si: 1) Michaem Smotrem wacicielem osady i 2) wocianinem Kazimierzem synem Michaa Smotra. Micha w obecnoci notariusza darowa synowi Kazimierzowi na wieczysta jego wasno 6 morgw , 4 prta ornej i sianokosnej ziemi...." Drugi akt notarialny sporzdzony zosta przez notariusza Krzywdziskiego 1 kwietnia 1918 roku; rwnie yczy rodziny Smotrw. Poza wspomnianymi aktami notarialnymi Aleksander Krzywdziski sporzdzi odpis opinii wydanej 12 stycznia 1925 roku przez dyrektora Pastwowego Seminarium Nauczycielskiego Mskiego w Chemie - Fel[iksa?] Wojciechowskiego o nauczycielu Jzefie Maziu, ktry przenis si do pracy w szczebrzeszyskim Seminarium Nauczycielskim Mskim. Odpis sygnowany imienn okrg piecztk z orem w koronie o treci "Aleksander Krzywdziski. Notarjusz w Szczebrzeszynie" wykonany zosta 20 stycznia 1952 roku. W Archiwum Pastwowym w Zamociu zachoway si akta notariuszy szczebrzeszyskich z lat 1824 1942; byli to: Jan Ulenicki (1824 1829), Antoni Dbrowski (1828 1841), Jan Kanty Kostecki (1842 1851), Walery Gowacki (1851 1864), Franciszek Strzyowski (1864 1874), Antoni Nynkowski (1874 1887), Aleksander Krzywdziski (!888 1927), Wiesaw Jakiewicz (1927 1937), Stanisaw Warchaowski (1932 1954), Bazyli Hrycyna (1940 19420). szczebrzeszyskie ydowskie stronnictwa polityczne W okresie midzywojennym w Szczebrzeszynie dziaalno polityczn prowadzi: Zwizek Syjonistyczny (istnia od 1916 roku) - czonkowie tej partii stanowili 40% ydowskiej ludnoci Szczebrzeszyna, Poalej Syjon 35% ludnoci, Agudas Isroel 20%. Podczas wyborw do Rady Miejskiej w 1931 roku syjonici uzyskali trzy miejsca, Poalej Syjon 1, Agudat Israel 1 miejsce, Bund 5 miejsc. Inna parti o charakterze religijnym bya partia Mizrachi, ktra skupiaa w swoich szeregach 40 czonkw. Modzie naleaa do: Zrzeszenia ydowskich harcerzy im. Jzefa Trumpeldora 60 czonkw, He Chaluc Pionier 60 czonkw. "szczodraki" Rogaliki pieczone raz w roku na specjaln okazj - dla koldnikw, przez mieszkaca Czarnegostoku, Andrzeja Orchowskiego. Nazwa wzia si zapewne std, ze tak szczerze, od serca wprost rozdawa je przychodzcej po koldzie czarnostockiej dzieciarni. (Marianna Smoter) Szejner Tema Blima Urodzona 1 lutego 1883 roku w Szczebrzeszynie, crka Icka Hersza i Hindy z Majstrw Szejnerw, babcia noblisty Isaaca Bashevisa Singera. W roku 1850 wstpia w zwizek maeski z Szmulem Singerem s. Szaji i Sury Singerw lub odby si w tomaszowskiej synagodze. Szeptycka z Fredrw Zofia Crka komediopisarza Aleksandra Fredry, ona Jana hr. Szeptyckiego, malarka, autorka pamitnika i dziennika podry. Rysunku i malarstwa uczyli j: Jzef Swoboda (malarz samouk z Czech), Nicolas Francois Chifflart, Charles Francois Daubigny. Po raz pierwszy praca Zofii (portret brata, Jana Aleksandra Fredro) prezentowany by na wiatowej wystawie malarstwa w 1855 roku. Tematyka jej prac bya bardzo zrnicowana: obrazy o treci religijnej, portrety (gownie czonkw rodziny), przyjaci, pejzae okolic w ktrych dane jej byo zamieszkiwa. W pocz. XX w. Szeptyccy sprowadzili si do abu k. Zamocia; w miejscowym kociele znajduje si obraz artystki namalowany przez ni w wieku 14 lat, jest to kopia obrazu Ribeiry, wykonana przez Zofi, wwczas jeszcze Fredro w Lublinie w 1851 roku. Szkoa Gospodarcza eska w Sitnie

Rozpocza dziaalno 15 padziernika 1926 roku; w szkole uczono: jzyka polskiego, religii, rachunkw i pomiarw, historii Polski, geografii, przyrody ywej i martwej, hodowli i ywienia zwierzt domowych, szycia, cerowania, latania, kroju, haftu, prowadzono zajcia z zakresu prowadzenia gospodarstwa domowego, prania, gotowania. Do szkoy uczszczay dziewczta z powiatu zamojskiego (m. in. jedna z Podborcza, gm. Radecznica). Funkcjonowanie placwki przerwa wybuch II wojny wiatowej. Szkoa Prywatna Nisza eska II klasowa Walerii Mossakowskiej otwarta zostaa na mocy decyzji Komisji Rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z dnia 6(18) sierpnia 1862 roku nr 5589/9346 w Szczebrzeszynie, w ktrej czytamy: Przekonawszy si e P. Walerya Mossakowska uczynia zado przepisom Ustawy dla Instytutw Naukowych prywatnych Najwyej w dniu 18 stycznia 1841 roku zatwierdzonej, Komissya Rzdowa upowania j niniejszym do utrzymania Szkoy Prywatnej Niszej eskiej o 2 - ch klassach w miecie Szczebrzeszynie z zastrzeeniem, e P. Mossakowska podda si winna wszelkim przepisom, jakie co do pensyj prywatnych wydane zostan. Nie jest znany okres dziaalnoci szkoy Walerii Mossakowskiej w Szczebrzeszynie, wiadomo tylko, e 4 (16) lutego 1863 roku reskryptem nr. 1692/2693 udzielono jej pozwolenia na przeniesienie pensji do miast powiatowego Krasnegostawu z zamian tego zakadu na Szko Wysz o 3 - ech klasach. Szkoa Rolnicza Mska w Janowcach k. Zamocia Pocztek funkcjonowania placwki datuje si na lata dwudzieste ubiegego stulecia; 15 padziernika 1926 roku rozpoczto drugi, 11 miesiczny kurs. Przyjmowano kandydatw do 16 roku ycia "umiejcych poprawnie czyta, pisa i cztery dziaania rachunkowe". Wpisowe wynosio jednorazowo 5 zotych, opata za internat 15 zotych miesicznie. Przedmioty wykadane w szkole to: jzyk polski, religia, rachunki i pomiary, historia Polski, geografia, przyrody ywa i martwa, rolnictwo, hodowla i ywienie zwierzt domowych, weterynaria, mleczarstwo, ogrodnictwo i pszczelarstwo, spdzielczo, budownictwo wiejskie, higiena. Uczniowie oprcz nauki teoretycznej odbywali praktyki w przyszkolnym gospodarstwie rolnym. Kontynuacj Szkoy Rolniczej... byo zorganizowane po wyzwoleniu Technikum Rolnicze (ukoczy je m. in emerytowany major WP Alfred Smoter z Czarnegostoku). Szkoy szczebrzeszyskie Szkoa Elementarna Funkcjonowaa w pocztkach XIX wieku. W roku 1811 liczya 78 uczniw, w tym 11 dziewczt i 67 chopcw, w tej liczbie 1 chopiec ydowski. Wiek dzieci uczszczajcych do szkoy mieci si w przedziale 5 15 lat. Szko traktowano jako tzw. "klas pocztkowa funkcjonujc przy szkole zwanej "publiczn". Dokonujcy w 1825 roku wizytacji generalny wizytator Onufry Lewocki poleci poleci czuwa nad t placwka, oraz wypowiedzia si w przedmiocie nauczania: "metod uczenia podug Lancastra koniecznie do tej szkoy zaprowadzi si powinno". Wiadomo rwnie, e nauczyciel szkoy elementarnej Szyndlarski wykada w Szkole Wojewdzkiej jzyk niemiecki, a take podarowa do organizujcej si biblioteki przy Szkole Wojewdzkiej "5 tomw czasopism zagraniczny z zakresu pedagogiki". O istnieniu w Szczebrzeszynie szkoy elementarnej (pocztkowej II klasowej) informuje rwnie Bronisaw Chlebowski w wydanym w 1890 roku "Sowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego" (t. XI , s. 827 830). Szkoa Powszechna Jej dziaalno datowana jest od roku 1915 placwka powstaa z inicjatywy Franciszka Przyrowskiego Przyrowski Franciszek; zlokalizowano j w budynku byych Szk im Zamoyskich. Jzykiem wykadowym by jzyk polski. Od dnia 1 wrzenia 1929 roku zaczy funkcjonowa w miecie dwie szkoy powszechne - eska i mska. Szkoa Powszechna Nr 1 (mska). Funkcjonowaa jako odrbna placwka od roku 1929; w roku 1932 jej kierownikiem zosta Stanisaw Wgierski. Opiek nad druyn harcersk sprawowa Stanisaw Kilarski nauczyciel piewu; w roku 1932 druynowym zosta Stanisaw Rybicki, w roku 1935 Marian Kleban. Po wyzwoleniu szko powszechn msk poczono z esk tworzc jedn koedukacyjn placwk. Szkoa Prywatna Nisza eska II klasowa Utworzona zostaa na mocy upowanienia Komisji Rzdowej z dnia 6(18) sierpnia 1862 roku przez Waleri Mossakowsk, ktra od tej chwili w oficjalnych pismach urzdowych tytuowana bya jako "ochmistrzyni Pensji eskiej w Szczebrzeszynie"; uzyskaa te prawo do wykadania katechizmu, oraz przedmiotw, z ktrych na egzaminie kocowym zoonym w czerwcu 1858 roku w Instytucie Aleksandryjskim otrzymaa bardzo wysokie noty. Pensja Walerii Mossakowskiej funkcjonowaa bardzo krtko w roku 1863 otrzymaa od Komisji Rzdowej Wyzna religijnych i Owiecenia Publicznego upowanienie do przeniesienia placwki "do miasta powiatowego Krasnegostawu z zamian tego zakadu na Szko Wysz o trzech klasach".

szkoa przyszpitalna Utworzona zostaa w 1845 roku staraniem hr. Andrzeja Zamoyskiego "zajcia odbyway si w dwch niewielkich salkach". szkoa przy zborowa Zaoona zostaa przez Stanisawa Grk przy zborze kalwiskim powstaym z jego inicjatywy. Nie znamy programu nauczania zakadajc, e bya to placwka funkcjonujca w ramach dziaalnoci zboru moemy przyj, i nauczano w niej dzieci szczebrzeszyskich i okolicznych kalwinw zgodnie z programem przyjtym dla tego typu placwek. Jej rozwj przymia szkoa zaoona przez Stanisaw Grk w pobliskim Turobinie. Placwka funkcjonowa podczas pobytu Grkw w Szczebrzeszynie, ktry przypad na lata 1555 1582. Szkoa Rzemielniczo Niedzielna Funkcjonowaa od roku 1835; pobierali w niej nauk terminatorzy zatrudnieni przez szczebrzeszyskich rzemielnikw. W roku 1835 uczszczao 65 uczniw, w 1842 66, w 1846 59. Szkoy im. Zamoyskich Ich dziaalno datuje si w Szczebrzeszynie od roku 1811 otwarto wwczas placwk o nazwie Szkoa Wydziaowa - funkcjonowaa w latach 1811 1819. Rektorem zosta Micha Siekierzyski. Szkoa Wojewdzka (1819 - 1831); zgodnie z wymogami ustawy z dnia 8 czerwca 1819 roku o szkoach wojewdzkich posiadaa sze klas. W rzeczywistoci nauka trwaa lat siedem, bowiem program klasy VI przeznaczano do realizacji w przecigu dwch lat. W czerwcu 1822 roku generalny wizytator, czonek Komisji Rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego - Lipiski dokona wizytacji szkoy, przekona si wwczas " o korzyci jak uczniowie czerpali z nauki religii, dziejw narodowych i powszechnych, matematyki, aciny...". W roku szkolnym 1822/1823 oddano do uytku nowy gmach szkolny "odtd datuje si istotny rozwj szkoy szczebrzeskiej". W roku 1830 nauk w Szkole Wojewdzkiej pobierao 337 uczniw. Prawnym opiekunem i gwnym sponsorem placwki by Stanisaw hr. Zamoyski co zapewnio waciwe warunki rozwoju i odpowiedni dobr kadry nauczycielskiej. Jak wysokie morale i wiedz reprezentowali poszczeglni nauczyciele wiadcz notatki z wykadw prowadzone przez ucznia tej Szkoy - Jana Bormana. Cao liczy 684 stron zapisanych starannym uczniowskim pismem na papierze czerpanym ze znakiem wodnym papierni ordynackiej nad rzek Sopot. Uzupenieniem notatek s "wiczenia polskie". Nauczyciele, wykadw ktrych sucha Jan Borman to w kolejnoci zachowanej w jego notatkach: prefekt Jan Iwaszkiewicz - prowadzi zajcia z religii i nauki moralnoci w roku szkolnym 1825/1826. Tematyka jak omawia z uczniami na lekcjach yczya stanu duchowego i moralnego naszych prarodzicw, ich upadku i Boej ingerencji w dalsze ycie. By zobrazowa sens wykadw prefekta Iwaszkiewicza oraz innych wykadowcw bd cytowa w stosownej partii tekstu ich wypowiedzi - "ludzie naypierwsi wyszedszy z rki swojego Stwrcy byli dobremi...", potrzeby i istoty odkupienia. Gros uwagi na zajciach z religii powica Jan Iwaszkiewicz dogbnej analizie treci Ewangelii, Dziejw Apostolskich, Listw apostoa Pawa. Wykady z nauki moralnoci pomimo upywu lat nie straciy nic ze swej wanoci; oto wykazy poszczeglnych tematw:powinnoci spoecznoci maeskiej i jej dostojno "maestwo jest to spoeczno midzy mczyzn i kobiet dla podzenia i wychowywania dzieci", powinnoci osb zamylajcych o stanie maeskim, powinnoci szczeglne ma, powinnoci szczeglne ony, powinnoci spoeczestwa rodzicielskiego, powinnoci spoeczestwa cywilnego, natura, cel i potrzeba spoecznoci cywilnej - "ludzie z natury potrzebuj wzajemnej pomocy - to uczucie wzajemnej pomocy pociga jednych ku drugim...", powinnoci panujcych, powinnoci obywatelskie wzgldem panujcych Ostatnim z omawianych tematw w zbiorze notatek o nauce moralnoci jest mio obywateli ku ojczynie bardzo wymowne i dajce do mylenia uwagi prof. Iwaszkiewicza - "w kocu zbrojn nawet rk jeli tym potrzeba broni wasnej ojczyzny z przekonania, e jest rzecz bardzo szczytn dla ojczyzny umiera..." Jeeli w taki sposb ksztatowano umysy i wol modych ludzi nie mona si dziwi, e wielu z nich w chwili wybuchu powstania listopadowego poszo na pola bitew broni susznej sprawy. Ju ten pobieny (z uwagi na rozleg tre omawianych zagadnie) szkic pozwala zrozumie na jak wysokim poziomie prowadzone byy zajcia. To wielki trud i odpowiedzialno wpaja modziey zasady wiary, moralnoci i patriotyzmu - myl, e prefekt Jan Iwaszkiewicz doskonale wywizywa si ze swoich obowizkw. Kolejnym przedmiotem wykadanym w klasie VI Szkoy Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie bya literatura polska - dawa j jak zanotowa Jan Borman prof. Teodozy Sierociski - jego wykady zawarte s na

stronach 79 - 132 brulionu. Pod jego kierunkiem uczniowie zapoznawali si z tekstami mw/przemwie wygaszanych przez sawnych Polakw, jak: Tarnowski - kasztelan krakowski (mowa wygoszona na sejmie lubelskim w 1554 roku), podkanclerzy Przerbski - mowa skierowana do krlowej Bony, ktrej odradza wyjazd do Woch, Krzysztofa Meymanowicza - rektora Akademii Krakowskiej w okresie panowania Zygmunta III Wazy. Kurs z literatury polskiej obejmowa zarwno zakres materiau yczcy zagadnie czysto teoretycznych jak i wiczenia, ktre byy rnorodne: analiza przeczytanych dzie literackich, wierszy, wypracowania - oto fragment jednego z nich zatytuowany Im przykrzeyszemi s wyrzuty zego, tym milszem jest wiadectwo dobrego zawierzenia "Jak przykrymi s wyrzuty sumienia przekona si moemy z wewntrznej walki jak czuje czowiek przestpujcy prawo Boskie i ludzkie, jak jego wzrok obkany nie wie gdzie ma spocz, wszdzie znajduje przypomnienie zbrodni i zawsze myl jego zwraca si ku niej... Przeciwnie czowiek poczciwy, ktremu sumienie nie ma nic do wyrzucenia, nawet w najwikszym nieszczciu znajduje ulg w cierpieniach przez to, e nie ma sobie nic do wyrzucenia".Tematy innych wicze wykonywanych przez uczniw Szkoy Wojwdzkiej to: o szkodliwych skutkach wynikajcych z przerywania biegu nauk (rozprawka) czym rni si poezja od prozy i kiedy jedna na druga zachodzi dlaczego tragedia bdc widowiskiem tak smutnem i bolesnem dla widzw sprawia im przyjemno? Dobr tematw poszczeglnych wicze wiadczy o gbokiej wiedzy nauczyciela przedmiotu i trafnoci w doborze partii materiau do wicze - zagadnienia zostay podane w takiej kolejnoci i w taki sposb, by ukaza modemu czowiekowi zarwno dobr jak i z stron ycia, skoni go do refleksji, do poznania tego co wartociowe, ponadczasowe. Podobnie rzecz wyglda w odniesieniu do innych przedmiotw wykadanych w omawianej placwce - problematyka yczca danego zagadnienia, tematu podana zosta w sposb zrozumiay dla ucznia, zachcajcy do dalszych samodzielnych poszukiwa, przemyle. Czytajc notatki Jana Bormana zauwaamy wysoki poziom wiedzy jaki reprezentowali sob szczebrzeszyscy nauczyciele, a byli to poza wspomnianymi profesorami Iwaszkiewiczem i Sierociskim ludzie tej miary co: Stanisaw Kiewlicz - wykada histori literatury greckiej i rzymskiej - "dwa w staroytnoci narody Grecy i Rzymianie szczeglnym zbiegiem okolicznoci, sztuki i nauki do najwyszego stopnia doskonaoci doprowadzili o wasnych siach samym tylko wrodzonem piknoci uczuciem...", Antoni ochowski - dawa histori powszechn. Brak jest nazwiska wykadowcy przy algebrze i historii polskiej. Ksawery Pasiutewicz prowadzi zajcia z geografii astronomicznej - "jeografia przeto jest opisaniem Ziemi, jej figury, rozlegoci, biegunw... tudzie rozmaitych ciekawoci o ciaach niebieskich z rnych miejsc ziemi postrzeganych; dzieli si na: jeografi waciw czyli opisanie ldw i hydrografi, czyli opisanie wody". . Zajcia z literatury francuskiej i pedagogiki w klasie VI prowadzi wspomniany wczeniej Teodozy Sierociski. W latach 1831 1833 ponownie otwarto Szko Wydziaow - miaa charakter tymczasowy do chwili opracowania nowego planu edukacyjnego, po czym przemianowano j na Szko Obwodow - jako taka istniaa w latach 1833 1834. Na mocy pisma Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych Duchowych i Owiecenia Publicznego z dnia 18 wrzenia 1834 roku utworzono Gimnazjum; okres jego dziaalnoci przypada na lata 1834 1849. Utworzono w nim trzy klasy techniczne, po kilku latach (1840 rok) przemianowane na na filologiczne std nazwa placwki: Gimnazjum Filologiczne im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie. Po roku 1849 decyzj Kuratora Okrgu Naukowego Warszawskiego gimnazjum przemianowano na Szko Realn z dnoci agronomiczn (1849 18520). Program nauki w Szkole Realnej obejmowa: nauki zasadnicze nauk religii i moralnoci, jzyki polski i niemiecki, arytmetyk i algebr, geometri, trygonometri, zoologi botanik z mineralogi, fizyk, chemi, geografi z wiadomociami statystycznymi, rysunki linearne, kaligrafie, wiadomoci z historii naturalnej, nauki pomocnicze miernictwo z rysunkami topograficznymi, buchalteri, gospodark nisz i podwjn, technologi gospodarstwa, mechanik ogln i gospodarsk, architektur wiejsk, projektowanie praktyczne z architektury, nauki gwne wiadomoci z gospodarstwa wiejskiego, ogrodnictwo, pszczelarstwo, gospodarstwo rybne. Szlama Pawe Kupiec II gildii fabryki wdek sodkich funkcjonujcej od roku 1837 we wsi Rudka k. Zwierzyca. 1 lutego 1868 roku podpisa (pocztkowo na okres 2 lat i piciu miesicy) kontrakt dzierawny z Zarzdem Ordynacji Zamoyskiej czynsz za wspomniany okres wynosi 450 rubli, dodatkowo Pawe Szlama wnosi opaty z tytuu: eksploatacji urzdze, skadki ogniowej, opaty podymnego, skadki ubezpieczeniowej, kwaterunkowej, gminnej, transportowej, opaty szarwarku, podatku za sprzeda towarw, obowizany by rwnie wykupi konsens za prowadzenie fabryki cznie z opata czynszow obowizany by uici na

rzecz Ordynacji kwot w wysokoci 702 rubli i 66 kopiejek. Szopinski Jan Zotnik hrubieszowski, wykona w roku 1700 tzw. "lampk wieczn" dla kocioa OO. Dominikanw w Hrubieszowie; wg. zachowanych rde jeden z czonkw rodziny Szopiskich sprawowa urzd burmistrza Hrubieszowa. Szozda Wacaw, plut. (26 listopada 1911 data mierci nieznana). Urodzony w Bigoraju, jego rodzicami byli Aniela z Brzeziskich i Wadysaw Szozda. Wacaw ukoczy Uniwersytet im. Jana Kazimierza we Lwowie. Uczestniczy w wojnie obronnej 1939 roku, prawdopodobnie zamordowany zosta przez Rosjan Szper Icek Posta znana w rodowisku szczebrzeszyskim z racji nowatorskich jak na poow XIX wieku poczyna biegle wada jzykami: francuskim, niemieckim i polskim. W roku 1835 zwrci si do Komisji Rzdowej Spraw Obywatelskich z prob o przyznanie mu polskiego obywatelstwa "za moralne swe postpowanie, przychylno do prawego rzdu i usiowania w prowadzeniu gospodarstwa rolnego...". Icek Szper zaoy koloni rolnicz nazwan od jego nazwiska "Szperwk", gdzie pracowali wycznie ydzi. Szper Lejb Rodem ze Szczebrzeszyna, waciciel nieruchomoci i dzierawca folwarkw ordynackich, do czerwca 1831 roku wydzierawi propinacj jzefowsk "wraz z wypalaniem wapna pod miastem w dwch piecach i zbieraniem gazw na polach", wpacajc z tego tytuu do kasy Ordynacji kwot 9. 500 zotych. Propinacj zarzdza z jego polecenia Kofman Apfelberg. szperowieckie psalmy Na Szperwce, wiosce pooonej nieopodal Szczebrzeszyna do dzi kultywowany jest oryginalny zwyczaj gdy kto umiera mieszkacy egnaj go piewajc psalmy; jest to rzecz o tyle oryginalna, e w poegnalnej ceremonii bior udzia tylko i wycznie mczyni, niezalenie od tego czy zmarym jest kobieta czy mczyzna. "piewamy tak od pokole" - opowiada Stefan Flis - "psalmy piewa jeszcze mj ojciec, a on dosta Psaterz od swojego ojca. Przekaza go mojemu bratu, ten zostawi dla mnie" - "ten Psaterz [naley] do Flisa Albina. Szperwka dnia 1. II. 64 r "- napisano na ostatniej stronie grubego, w jedn lini oprawionego w ptno zeszytu (liczy 350 stron). Teksty, jak poinformowa mnie Stefan Flis, ktry udostpni Psaterz do wgldu - zostay przepisane przez jego ojca z wczeniejszego, ju mocno zniszczonego Psaterza. Psalmw, zapisanych (poza maymi wyjtkami) piknym, kaligraficznym pismem jest 145. Niektre z nich zawieraj krtk informacj o utworze, jego autorze, okolicznociach powstania - psalm 144 - "Ten Psalm w Hebrajskim ma tytu : Pie chway, samego Dawida, od niego tedy zaoony jest, ale w jakich okolicznociach nie wiadomo. Od uwolnionych z Babilonij bywa piewany. W pierwiastkowym kociele, za wiadectwem Chryzostoma bywa czytany na dzikczynienie Bogu od tych, ktrzy [...] Chrzcie w. pierwszy raz przypuszczeni byli do uczestnictwa sakramentw kocioa. Rabini , czyli uczeni ydowscy, nadto zaufania w tym Psalmie pokadaj, e ktoby ten Psalm trzy razy co dzie sercem [...]usty mwi, moe byd pewnym szczcia przyszego ycia." Przy innych zamieszczone zostay przypisy wyjaniajce znaczenie hebrajskich zwrotw, nazw geograficznych, czy poj historycznych . Jeli chodzi o jzyk, w ktrym psalmy zostay zapisane, uyte sowa wskazuj raczej na ubiege stulecie, a moe i okres wczeniejszy - kopista nie poda roku wydania Pisma witego, z ktrego przepisywa utwory, nie poda te autora ich przekadu na jzyk polski . Na temat samego piewania wypowiedzia si wspomniany wczeniej mieszkaniec Szperwki - Stefan Flis - "byo tak przyjte, e do kadego szlimy, ale na przykad jak nie przyszed kto z rodziny nieboszczyka , nie poprosi, tomy nie szli. Teraz ju, e dwa lata [ nie chodzimy], bo Czesiek Malec (on by caym wodzirejem) choruje na nogi..., ju nie ma komu chodzi. Duszy czas i na Boniu byo tak , jak i u nas. W Rozopach, to siostra Czeka Malca - Adela Piasecka z tak Stasi Godziszow chodziy piewa, bo nie byo komu. Nie to, eby same, przyczay si do grupki mczyzn, one miay pikne gosy.... Bo najlepiej jest jak s trzy grupki - jedn zwrotk piewa jedna grupka, powiedzmy dwu czy trzy osobowa, druga zwrotk druga grupka. To ten, co pierwszy [piewa] troszk odpocznie. A jak jest ju tylko czterech dwch z jednej strony, dwch z drugiej, to na przemian trzeba...Dziesitek to jest dziesi psalmw, czsto taki piewalimy..., prawie kady psalm na inn melodi idzie... Teraz na Szperwce piewaj: Samulakw dzich, ja, Czesiek Malec, Gienek, we czterech piewamy. Stach Truszw te piewa, ale ju nie yje.

Chadamy, Grygle, Kita. Grygiel, to ma ju chyba 87, albo 88 lat; mj brat take piewa, ale zmar w 2003 roku, to em poszed i tych wszystkich pozbieraem" [ by zapiewali mu na poegnanie]... szpital OO. Bonifratrw Powsta w Zamociu w 1660 roku; w roku 1772 by jedyna tego rodzaju placwk w wojewdztwie beskim przyjmowano w nim wycznie mczyzn. Obliczony by zaledwie na kilkunastu chorych. Budynek, w ktrym mieci si szpital by stary, pomieszczenia ciemne, zawilgocone. W 1784 w placwce znajdowao si 16 ek dla chorych i podopiecznych. Szpital pod zarzdem zamojskich Bonifratrw funkcjonowaa do roku 1784. Sztrajcher Chaim Lejzor yd szczebrzeszyski, fotograf z zawodu, w okresie midzywojennym prowadzi Szczebrzeszynie zakad fotograficzny "Venus" zlokalizowany przy ul. Rynek 32. Jedno z ostatnich zdj wykona Sztrajcher w czerwcu 1939 roku - przedstawia grup dzieci ze szkoy powszechnej w Czarnymstoku, co ciekawsze na odwrocie tego zdjcia znajduje si piecztka firmowa zakadu, jedna z nielicznych pamitek po Chaimie Lejzorze i po szczebrzeszyskich ydach w ogle. Zachowao si take zdjcie samego Sztrajchera w "Ksidze Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie" (Kiriat Yam 1984). We wspomnianej "Ksidze..." jest wiele fotografii szczebrzeszyskich ydw, nie wiemy z caa pewnoci kto je wykona, moemy jednak domniemywa, e skoro w miecie istnia zakad prowadzony przez yda miejscowi ydzi zapewne korzystali z usug jego waciciela. Zdjcia autorstwa Chaima Lejzora Sztrajchera opublikowane zostay rwnie w pracy "Dawne Szkoy im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie 1811 - 1852". Zamo 1927 autorstwa dr Zygmunta Klukowskiego. Szubiak Klemens Urodzi si 10 padziernika 1892 roku w Bigoraju, studiowa w instytucie Chemiczno Farmaceutycznym w Sewastopolu. W latach 1915 1918 nierz w armii rosyjskiej; w okresie 1917 1918 czonek Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiego Zwizku Farmaceutw Wojskowych kierowa aptek nr 197 w Piotrogrodzie. Od wrzenia 1919 roku czonek Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewikw), nastpnie zastpca komisarza Wojskowego Szpitala Klinicznego Akademii Medycznej (Piotrogrd, do roku 1922). Szurmwna Maria Prezes koa Zwizku Modziey Wiejskiej w ukowie, zostaa aresztowana wraz z siostr Katarzyn 16 wrzenia 1936 w ramach "pacyfikacji" Zamojszczyzny czyli akcji wadz sanacyjnych majcej na celu rozbicie ksztatujcego si Frontu Ludowego. Szwartz Jzef yd hrubieszowski, w okresie midzywojennym prowadzi w miecie Hrubieszowie przy ul. Lubelskiej sklep z ubraniami mskimi, w Rynku z galanteri krawieck. Gdy Niemcy wkroczyli do miasta uciek do Lwowa, pniej przedosta si w gb Rosji a nastpnie wyjecha do odnalezionego syna Shaloma w Erec Israel. Szymaski Stanisaw, in Nadleniczy w nadlenictwie tereszpolskim, pooy due zasugi w latach trzydziestych ubiegego wieku w pozyskiwaniu ywicy; pierwsze prby jej pozyskiwania przeprowadzono w 1935 roku na obszarze 5. 81 ha lasw ordynackich - rednio otrzymano 430 kg ywicy z 1 ha lasu. ciegienny Karol Brat ks. Piotra ciegiennego, geometra ordynacki za udzia w spisku 1846 roku zosta wraz z brami Piotrem i Dominikiem aresztowany i zesany na Syberi. Powrci do kraju w 1858 roku, ponownie podj prace jako geometra w zarzdzie Dbr Ordynacji Zamoyskiej, zamieszka w Tarnawie (pow. krasnostawski). "miertelnicy" Potoczna nazwa uywana na okrelenie garnizonu Schupo stacjonujcego od sierpnia 1942 roku w liczbie 80 osb w budynku szkolnym w Turobinie. Garnizon operowa na terenie gmin: Turobin, Rudnik, kiewka, Wysokie, Radecznica.

piewak Zdzisaw (*1920 Wola Justowska k. Krakowa zm. 1986 Horodo). Na terenie powiatu hrubieszowskiego (Horodo) zamieszka od 1951 roku podejmujc prac nauczyciela w szkole podstawowej i liceum. Z jego inicjatywy w szkole podstawowej powsta 120 osobowy chr 'ktry zdobywa pierwsze miejsca na przegldach i konkursach zespow szkolnych w powiecie i wojewdztwie". Od roku 1957 pracowa na stanowisku instruktora metodyki wychowania muzycznego; w roku 1959 zaoy w Horodle spoeczne ognisko muzyczne, w ktrym "oboje z on prowadzili nauk gry na instrumentach" i wykady z zakresu wiedzy o muzyce, prowadzili ponadto chry dorosych przy Koach Gospody Wiejskich w Rozkoszwce i Horodle, orkiestr dt przy stray poarnej w Horodle, zesp muzyczny i chr w domu nauczyciela w Hrubieszowie, orkiestr Zwizku Nauczycielstwa Polskiego w Horodle. Zdzisaw piewak zaangaowany by rwnie w prac spoeczn; peni obowizki prezesa koa Zwizku Bojownikw o Wolno i Demokracj, prezesa OSP w Horodle. By czonkiem Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego, przewodniczcym Rady Nadzorczej Gminnej Spdzielni w Horodle, od roku 1957 wsppracowa ze stowarzyszeniem PAX w Lublinie, pniej zosta czonkiem Zarzdu PAX w Zamociu, a nastpnie zaoy Koo PAX w Horodle. T Tajcher Lejba Rabin tarnogrodzki. Jego dziaalno przypada na II po. XIX do pocztkw XX wieku. By do bogaty, co odnotowano w aktach Inspekcji Drobnego Kredytu Lubelskiego Oddziau Banku Pastwa (orygina w zbiorach Archiwum Pastwowego w Lublinie) jego majtek wart by 10. 000 rubli. Rabin Tajcher posiada rwnie dom w Lublinie. 2 sierpnia 1925 roku podczas posiedzenia zarzdu tarnogrodzkiego kahau podwyszono pensj Lejby Tajchera do 2900 zotych. tajna owiata (Bigoraj) Rozwijaa si w Bigoraju w okresie zaborw, w roku 1869 nauczaniem jzyka polskiego zajmowali si: mieszkanka Bigoraja, Stpniowa oraz 14 letni chopiec Marcin Iwaczyk. W pocztkach XX wieku tajne komplety z historii Polski prowadzia Dygulska (matka sekretarza Sdu Pokoju) w swoim domu przy ul. Nadstawnej. Na zajcia uczszczao kilkoro dzieci, m. in. Jan Markiewicz, Roman Dudziski, Stanisaw Skowierzak, Jan Michalski, Kazimierz Wgrzyn. "tajna szkoa" Rodzaj placwki edukacyjnej zorganizowanej w szczebrzeszyskim rodowisku partyjnym (PPS) w pocztkach XIX wieku przygotowujcej czonkw partii "do czytania prasy polskiej i ksiek". Pierwsz lektur jak czytano w tym rodowisku bya "Gazeta witeczna" redagowana od 1881 roku przez Konrada Prszyskiego (Kazimierza Promyka), innym bardzo poczytnym pismem bya "Zorza" artykuy o dziaalnoci Kka Rolniczego w Szczebrzeszynie zamieszcza na jej amach Jzef Godzisz z Rozop. tajne harcerstwo w Radecznicy w okresie Generalnego Gubernatorstwa. Powstao w Radecznicy gdy ks. o. Wacaw Ponka zorganizowa w okupacyjnych szkoach powszechnych na terenie gminy nauczanie wiary religii; patronowa tej organizacji pod przykrywk ministrantury, zakonnik brat Stefan Wadysaw wirek (y w latach 1914 2005). W organizacji byli sami chopcy przewanie z Radecznicy, z Zaporza Chaupnik, z Gruszki Zaporskiej i Gaju Gruszczaskiego. Baz lokalow i placem zbirek organizacyjnych byy : kocielna zakrystia i wirydarz kocielny a miejscem biwakowym Zaporskie Doy za Gajwk przedueniem Wwozu Gwarnego. Tu zbierali si modociani konspiratorzy spod znaku lilijki i odbywali swoje subowe powinnoci i rozrywki. Z perspektywy czasu trudno poda nazwiska "ministrantw" ale niektre z nich udao si odczyta z fotografii i zapisa z pamici: bracia Pruszkowscy Henryk, Jan i Julian, Henryk Skrok, Jerzy Zawilak, Henryk Rowecki, Stefan Masaniec, Zdzisaw Makaroski, Henryk Pieczykolan, Stanisaw Wojewoda (wysiedlony z Kruszwicy), Henryk Smyk, Marian Kazak, Czesaw Antoni Rekiel, Jzef Macig, Edward Cichocki. Ci harcerze - ministranci w nastpnym czasie podjli nauk w powojennym gimnazjum - liceum na "witej grce" w 1944 roku i pniej. (Stanisaw Rozwar Zybaa). tajne nauczanie w Gorajcu (gm. Radecznica) Kurs tajnego nauczania w Gorajcu zorganizowano wczesn wiosn 1944 roku i trwa do czasu masowego

przemieszczania si - pocztkowo licznych furmanek z niemieckimi uciekinierami, a pod koniec rwnie jednostek regularnej armii hitlerowskiej - poln droga przez wie w kierunku Frampola. Owa ucieczka rozpocza si w pierwszych dniach lipca i trwaa do czasu "wyzwolenia". Zajcia tajnego nauczania odbyway si w Starowsi w budynku, ktry spon w trzeciej dekadzie lipca 1944 podpalony przez wycofujcych si Niemcw. Zajcia prowadzili miejscowi nauczyciele maestwo Haw (w roku 1945 wyjechali do Dzieroniowa), Stanisw Kuna ( przez wiele lat pracowa w gimnazjum w Zamociu) i Felicja Piwowarkowa (z Podborcza). Prawdopodobnie inicjatorami zorganizowania kursu byli przedwojenni nauczyciele Wojciech Polak i porucznik "Beton". Wrd uczestnikw kursu znajdoway si dwie siostry "Betona" Ludwika i Zofia Wrbel, pozostali to: Ryszard Gaczo, Stanisaw Paszko, Maria Szczepanek, Jzef Szczepanek, Dusia wistacka, Kazimiera Mogielnicka, chopiec o nazwisku Fret i Aleksander Piwowarek. (Aleksander Piwowarek) tajne nauczanie w powiecie zamojskim Tajne nauczanie w powiecie zamojskim rozpoczo si z chwil zamykania przez okupanta szk rednich w okresie 1939 1940. W powiecie zamojskim prowadzone byo w 29 miejscowociach, m. in. w Gorajcu (w tej placwce zajcia prowadzili: Stanisaw Je - Kelna, Stefania Mociowa, Wojciech Polak, dr Felicja ze Szczepaskich Piwowarkowa braa udzia w kocowych egzaminach w Radecznicy -"tajne komplety mimo grozy wojny i bliskiego frontu pracuj bez przerwy i jako szczliwie bez przeszkd w tempie przypieszonym przerabia si materia naukowy; sabsi odpadaj. Wreszcie 14.VII.44 przeprowadza si egzaminy i promocje I klasy gimnazjum, 16 - 17.VII.44 egzamin z wyszych klas gimnazjalnych i liceum. Na egzaminy przybya z tajnego Kuratorium Lubelskiego wizytatorka p. Stanisawa ochowska, a grono egzaminujcych o penych prawach nauczycieli szk rednich byo nastpujce: O. Felicjan religia, p. Piwowarkowa z Podborcza - jzyk polski, p. Helena Woniak z Zamocia - acina, p. Kudekowa z Hoszni - jzyk niemiecki, p. Kuna ze Smorynia historia, p. Kudeko z Hoszni - przyroda i geografia fiz[yczna], p. Biaas ze Smorynia matematyka, Zygmunt Kimaczyski - fizyka i chemia" - zapisa w swoich wspomnieniach radecznicki bernardyn o. Jzef Wacaw Ponka ("Wspomnienia z lat 1939 1946"; tekst dostpny w Bibliotece Gminnej w Radecznicy oraz na stronie: www. republika. pl./horajec). Klemensowie (komplety prowadzia Maria Somiska), Latyczynie ( Leopold Gwarda), urawnicy ( Adam Ndzyski). Podczas okupacji w tajne naucznie zaangaowani byli nauczyciele z terenu powiatu bigorajskiego z Potoku Grnego: Jan Zabotny, Tadeusz Minikiewicz, Feliks wicicki, Jan sander, Jan Seib, Wadysaw Morawski, Hieronim Steliga oraz z Tarnogrodu: Julia Grzywacz, jzefa i Kzimierz Smutkowie, Urszula Sokoowska, Piotr Denis, Alfreda Zawiadowska, a take wysiedlony z Poznaskiego Jan Seib. Nauka odbywaa si wg. Przedwojennego programu nauczania. Z powiatu zamojskiego zgino pidziesiciu nauczycieli, w tej liczbie 13 z Zamocia, 3 ze Szczebrzeszyna (Maka Holc, Stanisaw Wgierski, Piotr Bohun); wielu przebywao w obozach koncentracyjnych, m. in. Wodzimierz Hasiec z Gorajca przebywa w Pottenboum w Austrii, Stefan Kilarski ze Szczebrzeszyna w Buchenwaldzie, Mikoaj Kuzycz Berezowski z Lipowca (powiat bigorajski) w Strasshoff, Zofia Kormaska z Zamocia w Ravensbrck. Niektrzy z nich zaangaowali si w czynn walk z okupantem, m. in. Jan Kryk "Topola" ze Szczebrzeszyna - zgin pod Osuchami, Stanisaw Wjcik "May" z Krzechowa peni obowizki komendanta w Obwodzie AK Bigoraj. Tarbut ydowskie Stowarzyszenie Kulturalno Owiatowe zarejestrowane 11 marca 1922 roku. Jego dziaalno polegaa na organizowaniu ochronek dla dzieci, szk elementarnych i zawodowych, kursw wieczorowych doksztacajcych, uniwersytetw ludowych, oraz prowadzenie gwnie wrd dorosych ydw pracy owiatowej o rnorodnym charakterze (kluby, biblioteki, koncerty, odczyty i wykady). Zajcia prowadzono w zalenoci od znajomoci jzyka zainteresowanych (jidysz, jzyk polski, jzyk hebrajski). W Szczebrzeszynie oddzia Tarbutu powsta w latach dwudziestych XX wieku. tarnogrodzka szkoa parafialna Istniaa ju przed rokiem 1629. Podczas poaru miasta w 1629 roku budynek szkoy wraz z kocioem i zabudowaniami plebaskimi uleg zniszczeniu, odbudowany zosta w latach trzydziestych XVII wieku. W roku 1744 placwk wizytowa biskup Sierakowski. Bakalarzami w tarnogrodzkiej szkole byli m. in. Piotr Giszkowski (1628), Jakub Micha Buczyski, ktry celem podniesienia swoich kwalifikacji zapisa si w 1710 roku do klasy retoryki Akademii Zamojskiej; jego nazwisko figuruje w "Albumie studentw Akademii Zamojskiej 1595 1781" przechowywanym w zbiorach Archiwum pastwowego w Lublinie (nazwa zespou akt Trybuna Zamojski, sygn. 6, s. 278. Program nauczania w tarnogrodzkiej szkole parafialnej (podobnie

jak w innych tego typu placwkach na terenie caego kraju) okrelany by przez synody diecezjalne. Priorytetem bya nauka religii, znajomoci ewangelii, ywotw witych, ale uczono take czytania, pisania, deklinacji, koniugacji oraz, co byo istotna sprawa jzyka aciskiego. tarnogrodzkie bractwa religijne Najwczeniejsze bractwo religijne pod nazw "Bractwo witej Anny" powstao w Tarnogrodzie w XVI wieku. W okresie midzywojennym na jego potrzeby , a take na potrzeby istniejcych tzw. "Kek ywego Raca" wydawano czasopisma: "Kko Racowe" oraz "Ra Duchowna" obydwa ukazyway si do 1948 roku. "Tarnoszyn w ogniu" Praca o charakterze wspomnieniowym autorstwa Tadeusza Wolczyka, ktry by naocznym wiadkiem mordu tarnoszyskiej ludnoci w marcu 1944 roku przez band UPA. Tatarzy na terenie Ordynacji Zamoyskiej O istnieniu wikszych skupisk ludnoci pochodzenia tatarskiego w administracyjnych granicach Ordynacji jak dotychczas brak jest szczegowych opracowa, nie wiadomo te czy takowe w ogle istniay. Wprawdzie w ustnych przekazach mona si spotka z informacj e na pograniczu Bodaczowa i Michalowa w kierunku na Nielisz zamieszkiwaa spora ilo Tatarw pozostajcych jako oddzia zaciny Jana Zamoyskiego; mieszkacy tych okolic do dzi uywaj zwrotu "Tatary" na okrelenie lokalizacji ich domostw ale brak jest w tym przedmiocie wyczerpujcej literatury. Tatarzy dostawali si na tereny dawnej Rzeczpospolitej gwnie jako jecy brani do niewoli podczas staczanych czsto z ord krymsk potyczek; zapewne pozostaoci po ich pobycie na naszych terenach s funkcjonujce do dzi nazwiska: w Czarnymstoku Bielak, w rejonie Gorajec Podborcze Osman, czy w Terszpolu Nieczaja, spolszczone od rdzennie tatarskiego Niczuj. Na dworze Jana Zamoyskiego przebywali pojedynczy Tatarzy gwnie w charakterze suby, a sam ordynat u schyku swego ycia zacz uczy si jzyka tureckiego. Jego nauczycielem by Ormianin Jan Iwaszkowic (wypowiedzia si znany orientalista Jan Reychman e nalea do najbardziej uznanych w Rzeczpospolitej tumaczy jzyka tureckiego). Zamiowanie do jzykw orientalnych przej po ojcu Tomasz Zamoyski drugi ordynat. Jego prywatnym nauczycielem by Wojciech Bodzcki znany w krgu zamojskiego dworu jako "Bozinius".. Niezbyt pochlebn opini wystawi Tatarom prof. Akademii Zamojskiej Birkowski, w "Nagrobku Osmaskim" napisa: zawid ci ...bezecny Mahomet obalony Osman przeklty. Tak nieprzychylne stanowisko w odniesieni do Tatarw u czowiek wiatego, wykadowcy na uczelni wynikao zapewne z powszechnie panujcych pogldach, e ludzie ci to "bisurmanie, pochacy - wrogowie wiary chrzecijaskiej, przeklci i sproni wyznawcy zrodzonego w piekle Mahometa cytuj za wspomnianym wczeniej Janem Reychmanem. Nieco wicej danych znale mona o wojennych poczynaniach Tatarw w naszym regionie; jak podaje Bronisaw Chlebowski gdy Tatarzy napadli na dwr pana "na Skokwkach" - Floriana Zamoyskiego ich atak odpar przy pomocy pozostaej suby Scibor z Sitaca. Z Tatarami walczy syn Tomasza z anina Maciej. W roku 1591 Jan Zamoyski pozostajcy w opozycji do Habsburgw przyczyni si do uzyskania w Stambule przez dwch nieznanych z nazwiska Tatarw litewskich listu protekcyjnego od sutana dla wyznawcw Mahometa w Wielkim Ksistwie Litewskim, za w roku 1594 gdy Tatarzy organizowali zbrojn wypraw na Wgry, przy czym ich armia miaa przemieszcza si przez Karpaty zaangaowa si w obron granic Rzeczpospolitej. Wprawdzie bezporedniego udziau w walkach nie bra niemniej czyni starania by ewentualny atak na Maopolsk odeprze. Wyjecha nawet z Zamocia do Beza a pniej do Lwowa. Problematyk yczca ewentualnej obrony porusza w prywatnej korespondencji skierowanej m. in. do Krzysztofa Radziwia 30 wrzenia 1594 roku z Tarnogrodu rozsya wezwanie do szlachty by stawiaa si zbrojnie celem zasilenia jego oddziaw. Dopiero w styczniu 1595 roku opuci Jan Zamoyski tereny Podkarpacia , gdy mino bezporednie zagroenie. Tak dwuznaczna postawa pierwszego ordynata skania do postawienia pytania: dlaczego z jednej strony tolerowa obecno Tatarw w granicach Polski i ziem ssiednich, z drugiej zdecydowany by z nimi walczy. Wytumaczenie jest proste co innego oznacza zbrojny napad na dany kraj, co innego pokojowe wspycie z miejscow ludnoci po Bogu najwicej kochaem Rzeczpospolit i krlw naszych mawia Jan Zamoyski. Ciekawostki zwizane z pobytem Tatarw na terenie Ordynacji usysze mona od mieszkacw niektrych wsi. S to przekazy ustne, podawane z pokolenia na pokolenie; dwie takie "opowieci" usyszaam od nieyjcej Marianny z Mikszw Smotrowej w Czarnymstoku: Tatarzy naladujc polsk mow mieli zwyczaj woa "Maryna", "Maryna", gdy kobieta o takim imieniu wysza z ukrycia jej los zosta

przesdzony darowano jej ycie, ale zostaa pohabiona...I druga "opowie" - gdy przez wie przechodzili Tatarzy rozmawiali midzy sob "ebymy ju wicej tdy nie szli...", na to gospodarz Cybulski , ktry sysza t rozmow mia odpowiedzie - "daj Boe, aby ani jeden nie wrci", i rzeczywicie Tatarzy wicej w Czarnymstoku si nie pojawili. W roku 1648 Bohdan Chmielnicki oblega przy udziale Tatarw Zamo zarwno bombardowaniem murw ze 60 dzia jak i wynikym z oblenia godem i morem nkajc ludno. W latach 1498,1500 i 1502 Tatarzy doszcztnie zrujnowali Hrubieszw, w latach 1490-1499-1501 zosta spldrowany przez nich Krasnystaw, okoliczne wsie spalone, a zamek w powanym stopniu zrujnowany. W roku 1672 spustoszyli Szczebrzeszyn, pod koniec 1673 roku spalili w Krasnobrodzie drewnian kapliczk - cz pochodzcego z niej sprztu sprztu ukryto w kociku ormiaskim w Zamociu; w 1672 roku przeszli tdy Tatarzy przez Grabowiec i okolice. Wielu Tatarw dobrowolnie podejmowao sub zawodow w szeregach wojsk Rzeczpospolitej interesujce jest w tym przedmiocie postanowienie krla Michaa Korybuta Winiowieckiego, ktry w roku 1669 zatwierdzi przynalene dotychczas Tatarom sucym w wojsku polskim przywileje, a ponadto postanowi e kadego suaego Tatarzyna w wojsku Rzeczpospolitej zostajcego wiadectwo w kadej sprawie ma by wane i w sdzie kadym przyjte... *** W roku 1935 wydano w Zamociu drugi tom "Rocznika Tatarskiego", kolejne tomy, a byo ich zaledwie trzy ukazyway si w latach: 1932 (Wilno), 1938 (Warszawa). By to periodyk o znaczeniu oglnopolskim, powicony historii i yciu Tatarw w Polsce... Unikalny egzemplarz "Rocznika..." z roku1935 prezentowany by w dniach 28 listopad 30 grudnia 1983 roku na zorganizowanej w Zamociu wystawie "180 lat prasy na Zamojszczynie" pomysodawcami ktrej byli: Redakcja "Tygodnika Zamojskiego", Klub Midzynarodowej Prasy i Ksiki, oraz Muzeum Okrgowe w Zamociu. Poniewa egzemplarz "Rocznika..." z 1935 roku jest nieosigalny myl, e warto zapozna si w oglnych przynajmniej zarysach z jego treci; cytuj za Piotrem Borawskim i Aleksandrem Dubiskim: najcenniejsz pozycj tego numeru jest praca Leona Kryczyskiego "Tatarzy polscy a Wschd muzumaski" - autor ukaza w nim stosunki polityczne, religijne i kulturalne naszych Tatarw z krajami Orientu. Zdaniem autorw cytowanej powyej wypowiedzi rozprawa ta stanowi do dzi bezcenne rdo informacji dla orientalistw. Inne cenniejsze rozprawy zawarte w "Roczniku..." to: artykuy Jakuba Szynkiewicza, Olgierda Grki, Ananiasza Zajczkowskiego, Stanisawa Kryczyskiego, Alego Woronowicza, Mustafy Aleksandrowicza, Tadeusza Strykiewicza Korzona "Teatr Ludowy" Pismo ukazujce si na terenie powiatu hrubieszowskiego, redagowane w latach 1923 1939 przez Jdrzeja Cierniaka. Na jego tre skada si opracowany przez redaktora i jego wsppracownikw repertuar dla k Zwizku Teatrw i Chrw Ludowych, praktyczne porady, wskazwki dla funkcjonujcych na terenie powiatu zespow wiejskich. Techniczna Szkoa Wojsk Lotniczych w Zamociu Powstaa 13 kwietnia 1945 roku, pocztkowo pod nazw "Techniczna Szkoa Lotnicza". W okresie sierpie 1945 lipiec 1950 placwka funkcjonowaa w Bemowie pod Warszaw z powodu zagroenia ze strony podziemia, czynnie funkcjonujcego po wyzwoleniu na Zamojszczynie, oraz zych warunkw szkolenia. W 1950 roku szko przeniesiono do Zamocia, a od roku 1951 funkcjonowaa jako Techniczna Szkoa Wojsk Lotniczych; w latach 1955 1967 wyksztacono okoo 20. 000 oficerw. Placwk zamknito na rozkaz Ministerstwa Obrony Narodowej dnia 26 sierpnia 1994 roku. "Teka Zamojska" Kwartalnik powicony zagadnieniom regionalnym, ukazywa si w latach 1918 1921, po czym nastpia przerwa; "Tek... " reaktywowano w roku 1938. Obowizki redaktora naczelnego peni dr Zygmunt Klukowski, jego zastpc bya ona starosty powiatu zamojskiego Zofia Sochaska. Redakcja miecia si w Zamociu przy ulicy Ratuszowej 1. Periodyk wydawany by nakadem Koa Mionikw Ksiki; autorem znaku graficznego na okadce by Rudolf Mikicki. Cel jaki stawia sobie zesp redakcyjny to: "wszechstronne i dokadne poznanie Ziemi Zamojskiej, pod ktr rozumiemy nie tylko dzisiejszy powiat zamojski, ale i poniekd powiaty ssiednie bigorajski, janowski i tomaszowski, zwizane niegdy w pewn cao, a take czciowo powiaty: kranicki, hrubieszowski dokd sigay wpywy Ordynacji Zamoyskiej" - czytamy we wstpie. Na amach Teki... publikowa swoje artykuy dr Klukowski; szczeglnie interesujcy jest tekst jego autorstwa traktujcy o ruchu narodowociowym w Zamojszczynie ("Ruch narodowy w Zamojszczynie w 1861- 1862"; 1938, z. 2), czy procesie wocian gminy Radecznica w 1906

roku ("Proces polityczny wocian gminy Radecznica powiatu zamojskiego w latach 1906 1907";1938 nr 2). Z redakcj Teki Zamojskiej wsppracowali ludzie tej miary co: prof. Julian Krzyanowski z Uniwersytetu Warszawskiego (w numerze 1 Teki z 1938 roku ukaza si jego art. o pobycie w Zamociu holenderskiego humanisty Douzy), dr Bogdan Horodyski, historyk i bibliotekarz Biblioteki Ordynacji Zamoyskiej (BOZ) jest autorem cennej publikacji o propozycjach (ktre nie zostay zrealizowane) o przesaniu z Wiednia ksigozbioru J. H. Ossolskiego do Polski i poczenie tego ze zbiorami BOZ (tekst publikowany by na amach Teki..., nr 3 z 1938 roku). Egzemplarz Teki Zamojskiej dostpne s w zbiorach Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie. Terlecki Metody Unicki biskup chemski; w roku 1633 otrzyma od ordynata Tomasza Zamoyskiego pozwolenie na wizytacje cerkwi unickich zlokalizowanych na terenie Ordynacji Zamoyskiej. Tereszpol Wie gminna w powiecie bigorajskim. W obrbie granic administracyjnych gminy Tereszpol zlokalizowane s wsie: Tereszpol Zorenda, Terszpol Kukieki, Tereszpol Zygmunty, Zahart, Lipowiec, Bukownica, Szozdy, Panaswka. Tereszpol zaoony zosta ok. 1690 roku na obszarze dbr Ordynacji Zamoyskiej nazwa pochodzi od imienia Teresy Potockiej (wojewodziny bracawskiej, wdowy po Janie Gniskim wojewodzie pomorskim), ony ordynata Tomasza Jzefa Zamoyskiego. Naturalne bogactwo wsi i okolic stanowi lasy, dlatego ju w II poowie XVIII wieku istnia tutaj tartak ordynacki, w roku 1800 odnotowano 2 folwarki, 6 mynw, w tym trzy na rzece Ratnicy, 1 folusz, 3 austerie, co wiadczy o obecnoci na tych terenach ludnoci ydowskiej, 6 karczem i 1 tartak. Wiadomo, e w 1795 roku w Tereszpolu znajdowaa si drewniana cerkiew parafialna p. w. w. Praksedy (unicka wwczas parafia Tereszpol znajdowaa si w obrbie dekanatu szczebrzeszyskiego, w jej skad dane z roku 1840 wchodziy wsie: Tereszpol, Hedwiyn, Bukownica, Szozdy, Sochy, Czarnostok, Trzsiny i Lipowiec). W roku 1851 w miejsce drewnianej wzniesiono cerkiew murowan. W roku 1919 biskup lubelski Marian Fulman erygowa parafi rzymsko- katolick, na koci zaadoptowano by cerkiew. W okresie midzywojennym Tereszpol by cakowicie drewniana wiosk zabudowania byy kryte som, przez rodek wioski biega droga wykadana tuczonym kamieniem pochodzcym gwnie z Tereszpola Kukieek. Funkcjonowao kilka sklepw, najwikszy prowadzony by przez Skubisza, znajdowa si nieopodal tartaku "tutaj gwnie koncentrowa si wiejski handel, tam si szo po naft, smarwk do wozu. Pieczywo kupowao si te, chocia nie w takich ilociach jak teraz" W miejscowej szkole obowizki kierownika peni (...) Zielonka, w 1938 roku mia zorganizowa wycieczk do Lwowa, nic jednak z tego nie wyszo. Zajcia lekcyjne odbyway si w domach prywatnych, m. in. u Skry, Kapuniaka. Nauczyciele to: towski, take peni obowizki kierownika szkoy, Kusyk (kierownik), Kumianka, Kusykowa, Grudziska (?). Byo szec klas, a kto chcia si jeszcze dalej uczy, to chodzi przez dwa lata do szstej klasy. Przy szkole znajdowaa si biblioteka dla dzieci. We wsi byy dwa tartaki, jeden jeszcze z czasw ordynackich, wacicielem ktrego by Micha (?) Wolanin, drugim zarzdza wasg, pniej Kocik ten tartak, ktry obecnie funkcjonuje w Tereszpolu powsta ju po wojnie. Przed wojna powstaa Stra Poarna, straacy posiadali jaki sprzt, istnia Dom Straaka i prnie dziaajca przy oddziale orkiestra. Gazety jako takie nie byy we wsi kolportowane. Obowizki wjta w przedwojennym Tereszpolu peni Szuper. Podczas okupacji Tereszpol nie by wysiedlany. 17 wrzenia 1939 roku Niemcy zbombardowali wiosk, zgino wwczas 13 osb, w tym 3 letnia Irena Litwin, ktra prawdopodobnie zmara ze strachu. Zgina take 16 letni Anto Wasg. Inne osoby z Tereszpola, ktre zginy podczas okupacji to: imi i nazwisko Jerzy asiewicki Bronisawa odak Franciszek odak Adam Grela Piotr Bury Antoni Cielica 19 wiek 16 lat 25 33 28 data mieci, miejscowo zgin 3 lipca 1943 roku 1 czerwiec 1943 roku 1 czerwca 1943 roku, Sochy zgin podczas bombardowania Tereszpola 17 wrzenia 1939 roku zastrzelony przez Niemcw w 1939 roku 1939

Bronisawa Pieczykolan Weronika Marzec

18 lat 21 lat

zgina podczas bombardowania Tereszpola 17 wrzenia 1939 roku zgina tragicznie 14 kwietnia 1944 roku

Wielokrotnie podczas okupacji Niemcy robili w Tereszpolu obawy, kilkakrotnie udao si unikn wywiezienia Edwardowi Litwin. Do Batalionw Chopskich naleeli m. in. Stefan i Piotr Litwinowie oraz ich szwagier take o nazwisku Litwin. Piotr i Stefan podczas jednej z obaw zostali zabrani przez Gestapo. Zanim odtransportowano ich na Majdanek Niemcy zaprowadzili Stefana do miejsca gdzie bya ukryta bro musia poda dokadn lokalizacje, zosta przy tym zbity do nieprzytomnoci - syn Edward po ubraniu rozpozna zmasakrowanego ojca. 8 kwietnia 1944 roku rozstrzelano ich na Majdanku. Po tym incydencie okazao si iz z Majdanku wrciy dwie osoby Niemcy nikogo stamtd nie wypuszczali, a wic wiadomym byo, e to wanie oni zdradzili. Gdy Stefan Litwin przebywa na Majdanku jego ona Ewa z Wasgw Litwin w jaki sposb ara do Lublina i wtedy poda on gryps, dziki czemu wiadomym si stao dla pozostaych czonkw Organizacji kto zdradzi. Wyrok na jednym z nich, Grskim, zosta wykonany przez tereszpolskich partyzantw, razem z oskaronym zgina jego ona, poniewa odgraaa , e pjdzie gdzie trzeba... Po wyzwoleniu w Tereszpolu utworzono posterunek Milicji Obywatelskiej jednym z milicjantw (1946 rok) zosta Edward Litwin. Krtko by w milicji, bowiem w 1949 roku w tajemnicy przed przeoonymi wzi w Milanowie (pow. parczewski) lub kocielny. Kto usuny donis. Trzeba byo poegna si milicj...Staraniem Edwarda Litwina sporzdzona zostaa Ksiga Pomordowanych z terenu gminy Tereszpol. Dokument dostpny jest w Urzdzie Gminy w Tereszpolu. (Elbieta Litwin, Edward Litwin, Micha Kamiski, Roman Skra) terszpolska parafia unicka Informacje o istnieniu unickiej cerkwi w Tereszpolu pochodz z pocz. XVIII wieku w 1759 roku istniaa we wsi drewniana witynia pw. w. Praksedy; Tereszpol znajdowa si w dekanacie szczebrzeskim. W skad tereszpolskiej parafii unickiej wchodziy miejscowoci: Tereszpol, Hedwiyn, Bukownica, Szozdy, Sochy, Czarnystok. Cerkiew w Trzsinach istniaa przed rokiem 1875 (przy cerkwi znajdowaa si jednoletnia szkoa cerkiewna), rozebrano j pod koniec XIX wieku. Tokarecka Jadwiga Wacicielka majtku lepcze w powiecie hrubieszowskim; w latach trzydziestych XX wieku sprowadzia z Wilna dwie zakonnice do nauczania dzieci ukraiskich religii, czytania i pisania po polsku. Tokarzewski Szymon "Urodziem si w majtnoci mego ojca Sebastyana i jako ucze szkoy Szczebrzeszyskiej we wsplnie znajomych domach spotykaem si z ks. ciegiennym..." - zanotowa w jednym ze swych pamitnikw Szymon Tokarzewski. Jego zwizki z ks. ciegiennym datuj si od roku 1843 - 1844, ksidz pracowa wwczas na parafii w Chodlu - jak wielk popularno zdoby wrd miejscowego spoeczestwa wiadcz zapiski Szymona Tokarzewskiego w jego pamitnikach, gdy opisuje wntrze zajmowanego przez ks. Piotra pokoju na plebanii: "urzdzenie plebani w Chodlu byo rwnie proste jak serce kapana, ktry j zajmowa". Poznali si w Szczebrzeszynie, tutaj Tokarzewski pobiera nauk w gimnazjum. Zafascynowany goszonymi przez Piotra ciegiennego pogldami chtnie wczy si do wsppracy - "ks. Piotr cieszy si popularnoci rwnie w pobliskim miecie Szczebrzeszynie, szczeglnie wrd uczcej si modziey. Wrd nich znajdujemy jednego z najzapaleszych jego agentw - Szymona Tokarzewskiego". Szymon bardzo czsto w przebraniu wdrownego rkodzielnika, albo chopa przemierza okoliczne wioski wprowadzajc miejscowych chopw w goszone przez ks. ciegiennego idee, podburza wrcz wiejsk ludno do wystpienia przeciwko uciskowi monych i zaborcw. Swoje stanowisko w sprawie goszonych idei ks. Piotr wyoy w tzw. "Zotej Ksieczce" - pimie agitacyjnym wydanym w 1842 roku w formie bulli papiea Grzegorza XVI skierowanej do chopw polskich. 24 padziernika 1844 roku we wsi Krajno pooonej w ziemi kieleckiej odby si zjazd zaangaowanych w spraw ks. ciegiennego chopw - "celem zjazdu byo odebranie przysigi i pouczenie uczestnikw spisku o terminie wybuchu (powstania) i innych szczegach...". Ksidz Piotr zosta aresztowany - w gwnej mierze do jego ujcia przyczyni si chop z Krajna - Walenty Janic, ktry uczestniczc w wiecu przekaza dokadne relacje wadzom w Kielcach. Ujto rwnie emisariuszy ksidza, w tym Szymona Tokarzewskiego - swoj gorliwo i zaangaowanie przypaci

wieloletnim zesaniem. Ten okres w jego yciu, chocia bardzo trudny zaowocowa wydaniem kilku pamitnikw, majcych dzi z racji rzetelnoci przekazu wiziennych przey unikaln warto. W zbiorze opowiada "Cienistym szlakiem", Tokarzewski wspomina swoj wspprac z ks. Piotrem w okresie chodelskim - opowiadania te s niezwykle frapujca lektur. Wyania si z niej obraz czowieka do koca wiernego modzieczym ideaom, do koca przekonanego o susznoci walki jak podj. Szymon Tokarzewski zmar 3 lipca 1880 roku - ukazaa si wwczas w Warszawie klepsydra tej treci: "Szymon Tokarzewski po penym cierpie i powice yciu spocz, odda Bogu czyst sw dusz..." . Zapoznajmy si pokrtce z jego konspiracyjna biografi. Wedug zapisw "ochrany" by buntownikiem z wyboru, wieloletnim winiem, dwukrotnym katornikiem i trzykrotnym wygnacem. Z pochodzenia szlachcic, porzuci jednak szlachetne urodzenie dla chopskiej sprawy - zosta szewcem, bo jako taki mia wiksz moliwo agitowa do powstania rzemielnikw warszawskich. W latach modzieczych opuci dom rodzinny by zacign si w szeregi spiskowcw - z polecenia ks Piotra ciegiennego przemierza ziemi kieleck, lubelsk i krakowsk pieszo, uwiadamiajc lud i przygotowujc go do powstania. Po aresztowaniu w 1846 roku wiziony we Lwowie, cytadeli warszawskiej i Modlinie - w okresie pniejszym zesany do Ust' Kamieniogorska i Omska.7 Wsptowarzyszem wiziennej niedoli Tokarzewskiego by prof Jzef ochowski jego nauczyciel matematyki ze szczebrzeszyskiej szkoy - o tym fakcie wspomina Fiodor Dostojewski we "Wspomnieniach z domu umarych" ( s. 266). W latach szedziesitych XIX wieku wiziono Szymona na Pawiaku; w roku 1863 wywieziony zosta do Riazania, w rok pniej do Aleksandrowska n/Amurem, nastpnie przebywa w Irkucku... Sowem jako katornik, a nastpnie jako wygnaniec przeszed caa Syberi od Uralu do Bagowieszczeska. Szymon Tokarzewski o sobie napisa: "Czym cierpia podczas bicia? ... nie! Czym widzia swoich oprawcw? Nie! Cae otoczenie zniko mi z oczu. Tylko przed wzrokiem moim kryy jakie koa wietlne... Moe w tej krwawej godzinie dusza moja odczya si od ciaa i przebywaa podwczas w jakich regionach nadziemskich? W szkole szczebrzeszyskiej celowaem w rysunkach" - ta umiejtno bardzo przydaa mu si w Omsku, gdzie malowa domy bogatych kupcw. Z zesania powrci do Warszawy 19 lutego 1883 roku. W opracowaniu notatek i przygotowaniu ich do druku pomagaa Szymonowi Tokarzewskiemu jego ona - Halina Belima - Leszczyska, crka kolegi z ktrym przebywa w cytadeli modliskiej. Wykaz prac Szymona Tokarzewskiego, ktre dostpne s w Bibliotece Wojewdzkiej im. H. opaciskiego w Lublinie: Bez paszportu. Z pamitnikw powstaca. Krakw 1910 Katornicy. Warszawa po roku 1900 Na tuactwie. Krakw 1911 Pord cywilnie umarych. Obrazki z ycia Polakw na Syberii. Warszawa Siedem lat katorgi. Pamitnik Szymona Tokarzewskiego 1846 - 1857. Warszawa 1918 O ucieczce. Opowiadania wygnaca. Warszawa Z roku 1863 i lat nastpnych. Opowie w dwch czciach . Warszawa. tomaszowscy aptekarze Za pierwszych aptekarzy w Tomaszowie Lubelskim dr J. Peter Peter Janusz, dr uwaa miejscowych trynitarzy, ktrzy trudnili si zbieraniem i suszeniem zi (w roku 1782 objli w Lublinie aptek jezuick przekazan im w zarzd przez Komisj Edukacyjn). O istnieniu w Tomaszowie apteki z prawdziwego zdarzenia pochodz informacje z koca XVIII wieku. W roku 1803 wacicielem aptek w Tomaszowie prowadzi Jan Terlecki 24 listopada 1811 roku uzyska od rzdu konsens nr 13725/609 z prawem wycznoci w miecie. Nie odstraszyo to konkurencji (podaje za Januszem Peterem), w roku 1812 aptek otworzy Joachim Rzeczniowski. W roku 1817 Terlecki odsprzeda swoj aptek Franciszkowi Zimmerman, sam przenis si do Zamocia, gdzie otworzy nowa placwk. Kolejny tomaszowski aptekarz to Tomasz Rychter (mgr. farmacji). W latach 1834 1847 aptek w Tomaszowie prowadzi Jan Mller. Od roku 1845 prowadzi Konstanty Sznuk (rodem z Hrubieszowa); wkrtce odda j w dzieraw Janowi Mikuliskiemu. Ponownie wydzierawi j od Mikuliskiego w 1852 roku (ten przenis si do Kranika). Inni aptekarze tomaszowscy to: Wiktor Piotrowski (1861), Jzef Fortunat Czajkowski, prowadzi aptek do 1879 roku. tomaszowscy cyrulicy imi i nazwisko Aron Abram Ickowicz "Abra"

okres wykonywania zawodu 1684

inne dane

Oryn Sapsajowicz Oryn Ickowicz Oryn Jakubowicz

waciciel gospody "gonej z rnych bijatyk i awantur" zajmowa si lichw pozwolono zbudowa mu w Tomaszowie dom na placu stojcym od 30 lat pustk mia najwiksza praktyk z pord tomaszowskich cyrulikw, nie dowierza pacjentom, ktrych leczy, oni take nie mieli do niego zaufania, tote przed rozpoczciem leczenia zawierali umowy u notariusza ojciec Moszka Ickowicza udziela pomocy, m. in. kobiecie z osica okaleczonej wiosem (opatk?) suc do wsadzania chleba do pieca 1705 zwany by "medykiem"

Moszko Ickowicz

Icek Ickowicz Hirsz

Boruch Abramowicz

Tomaszw Lubelski Zaoycielem miasta na gruntach wsi Rogono i Majdan Niepryski by Jan Zamoyski, pocztkowo nazwa je Jelitowem, z chwil gdy urodzi mu si syn od jego imienia zmieni nazw na Tomaszw. Miasto zbudowano wg. projektu Bernardo Morando, otoczone walami posiadao cztery bramy wjazdowe: szczebrzesk, sokalsk, lwowska, zamojsk. Przywilej lokacyjny otrzyma Tomaszw 25 maja 1621 roku, zatwierdzi go Zygmunt III Waza 7 padziernika 1621 roku w obozie wojskowym w pobliu miasta, gdy cign z pospolitym ruszeniem pod Chocim przeciwko Turkom. W roku 1659 Tomaszw zajli i zniszczyli Szwedzi, od roku 1771 do 1809 miasto znajdowao si pod zarzdem Austrii, nastpnie weszo w skad Krlestwa Kongresowego, w roku 1867 uzyska status miasta powiatowego. W pocztkach XIX wieku Tomaszw sawny by z warzelni miodu, winiaku i maliniaku, istniaa fabryka ptna i fajansw, produkowano kapelusze i grzebienie. Miasto zamieszkiwao 2. 900 osb, funkcjonowao osiem jarmarkw. Podczas wojen 1914, 1939 1944 w pobliu Tomaszowa toczyy si zacite walki z okupantem. Najcenniejszym obiektem zabytkowym Tomaszowa jest koci fundowany w 1772 roku przez ordynata Michaa Zdzisawa Zamoyskiego w miejsce wczeniejszego wystawionego w latach 1627 1629 staraniem ordynata Tomasza Zamoyskiego i drewniana dzwonnica z pierwszej poowy XVIII wieku. Towarzystwo Akcyjne Cukrowni "Wouczyn" Zaoone zostao przez waciciela dbr Wouczyn Jzefa Wydg, Stanisawa Kowerskiego z abu k. Zamocia i Aleksandra hr. Szeptyckiego. Celem dziaalnoci Towarzystwa byo prowadzenie cukrowni w Wouczynie i sprzeda cukru. Towarzystwo Dobroczynnoci i Owiaty " " Zaoone zostao 14 padziernika w Chemie - filie " " istniay w powiatach: bigorajskim, hrubieszowskim, tomaszowskim. W roku 1926 otwarto nowe w: Maodiatyczach, Moniatyczach, Ratyczowie; w poowie 1927 roku na terenie powiatu hrubieszowskiego funkcjonowao ju 17 filii. W powiecie tomaszowskim - 14. Towarzystwo Podniesienia Miasta Szczebrzeszyna O jego istnieniu dowiadujemy si z notatki Zygmunta Makowskiego "Doktor ze Szczebrzeszyna" zamieszczonej na amach "Regionalisty Lubelskiego" 1986, nr 1 (3). Inicjatorem zaoenia Towarzystwa... by dr Zygmunt Klukowski, ktry mia zapewne na wzgldzie intelektualny rozwj mieszkacw miasta w czasach jemu wspczesnych (okres midzywojenny).

Towarzystwo Pomocy Przeciw Ndzy Wyjtkowej Funkcjonowao w Bigoraju w okresie midzywojennym zaoone zostao przez miejscow ludno ydowsk. Nazwa wskazuje jak bardzo duo musiao by w ydowskiej spoecznoci tych, ktrzy egzystowali w wyjtkowo trudnych warunkach przypomnijmy w pocztkach XX wieku miasto zamieszkiwao ponad 3500 ydw. Budynek Towarzystwa... nie zachowa si do dzi. Towarzystwo Przyjaci Tyszowiec Powstao w 1985 roku, celem jego dziaalnoci jest propagowanie wiedzy o przeszoci Tyszowiec i okolic od prehistorii poczynajc na wspczesnoci koczc, dokumentacja ycia spoecznego i kulturalnego miejscowoci. W roku 1986 staraniem Towarzystwa... zorganizowano we wsppracy z Katedr Archeologi Uniwersytetu Marii Curie Skodowskiej w Lublinie sesj naukow na temat "Najdawniejsze dzieje Tyszowiec i Grody Czerwieskie". Towarzystwo Przyjaci Zamocia Po raz pierwszy z inicjatyw zorganizowania Towarzystwa Mionikw Zamocia (TMZ) wystpi w roku 1920 Stefan Pomaraski, naczelny redaktor "Teki Zamojskiej". Pragn na amach redagowanego przez siebie pisma otworzy "specjalny dzia powicony sprawom organizacyjnym Towarzystwa..", zabrako jednak warunkw do realizacji tej inicjatywy, niemniej pomys zachwyci kilka osb; w "Kronice" "Teki..." poinformowano i na czonkw projektowanego TMZ zgosio si pitnacie osb z siedmiu miast, m. in: Warszawy Marceli Handelsman (wsppracownik "Teki...", jego teksty drukowane byy na amach pisma), Emil Kippa, Tadeusz Michaowski, Jerzy Seruga, Kazimierz Sochaniewicz, Lwowa Ignacy Drexler, Krakowa - Stanisaw Tomkiewicz, Puaw - Janusz Krlikowski, Tomaszowa Lubelskiego - Ludwik Kobierzycki, Zamocia Kazimierz Lewicki. W roku 1930 zakres zada przyszego Towarzystwa Przyjaci Zamocia opracowa Jan Bajkowski; do powstania Towarzystwa Przyjaci Zamocia doszo w roku 1934 roku, z inicjatywy dowdcy 3 Dywizji Piechoty Legionw, gen. brygady Wadysawa Bortnowskiego. Towarzystwo Regionalne Hrubieszowskie Istnieje od roku 1960; w roku 1988 honorowym prezesem Towarzystwa by Wincenty Pitak laureat Nagrody Regionalnej im. dra. Zygmunta Klukowskiego (1985 rok), oraz Czesaw Tylus. Towarzystwo... posiada wybitne osignicia w dziaalnoci wydawniczej jego staraniem ukazuje si (od roku 1961) "Biuletyn THR", seria wydawnicza "Biblioteczka Hrubieszowska" do roku 1988 wydano 15 tomw, w roku 1970 ukazaa si publikacja "10 lecie THR", w 1985 "wierwiecze Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego". Z inicjatywy Towarzystwa wybudowano pomniki: Tadeusza Kociuszki w Dubience, Powstacw 1863 roku w Maoowie, Partyzantw w Makowie, Bolesawa Prusa w Hrubieszowie, oraz pomnik z okazji 700 lecia Grabowca. Cele statutowe realizowane s poprzez sekcje Towarzystwa: archiwalna, bibliotekarsk, czonkw wspierajcych, filmowo fotograficzna, modzieowa, muzealna, publikacji. Szczegln uwag czonkowie THR zwracaj na prac z modzie, co zaowocowao powstaniem K Mionikw THR przy szkoach podstawowych w: Hrubieszowie (szkoa im. S. Staszica), Dohobyczowie, Grabowcu, Horyszowie, Miczynie i Oszczowie (stan na rok 1986). W roku 1965 przy TRH powoano Muzeum Regionalne oraz archiwum Towarzystwa. "Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie" Monografia Towarzystwa... napisana przez Helen Brodowsk (Warszawa 1956); na jej tre skadaj si materiay dotyczce: genezy Fundacji Staszicowskiej, Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego i jego urzdze spoecznych (do roku 1864), pracy Towarzystwa ... w dobie reform agrarnych. Egzemplarz dostpny jest w zbiorach Biblioteki Pedagogicznej w Hrubieszowie (filia Biblioteki Pedagogicznej w Zamociu). Towarzystwo Rolnicze Wsplnego Ratowania si Nieszczliwych Wypadkach w Hrubieszowie/ Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie Powstao z inicjatywy Stanisawa Staszica w 1816, ktry zaoy je na zakupionych przez siebie dziewiciu okolicznych wsiach liczcych 12.000 mrg ziemi (Biaoskrach, Bohorodycy, Czerniczynie, Jarosawcu, Busicu, Pobereanach, Putnowicach, Dziekanowie, Szpikoosach Pomocy w dokonaniu zakupu jako nie - szlachcicowi udzielia mu jego bya uczennica Anna z Zamoyskich Sapieha. Podstaw dziaalnoci Towarzystwa... by "Kontrakt Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego". Powoano Rad

Gospodarcz zoon z prezesa i i szeciu radnych (dwch z miasta i czterech ze wsi). Na stanowisko prezesa Stanisaw Staszic mianowa Jzefa Grotthusa, obowizki kasjera peni Wincenty Sdzimir, radnymi zostali: Leon Sanocki z Dziekanowa, Marcin Wasilewski z Jarosawca, Ignacy Kosmey z Bohodrycy, Hry Sawa z Czerniczyna, Filip Taras z Poberean; w prace Towarzystwa... angaowa si rwnie nadleniczy - Franciszek Lang. Towarzystwo oprcz pracy stricte rolniczej zajmowao si produkcj i wiadczeniem usug posiadao myny, cegielnie, folusz, kunie oraz karczmy; utrzymywao take lekarza i dom dla chorych, pi szk elementarnych oraz wypacao stypendia modziey uczcej si w szkole wojewdzkiej. Swoje wspomnienia zwizane z dziaalnoci Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego opisa Stanisaw Staszic w "Krtkim rysie ycia mego". Towarzystwo... funkcjonowao do roku 1945, jego kontynuacj bya Stacja Hodowli Rolin Ogrodniczych w Dziekanowie. Towarzystwo Szkolne (jzefowskie) Powstao w 1818 roku w Jzefowie, celem jego dziaalnoci byo utworzenie szkoy elementarnej; pracowa w niej jeden nauczyciel. Towarzystwo Szerzenia Owiaty "wiato" Zaoone zostao z inicjatywy Zofii Villaume, oraz aptekarza G. Zartha w 1906 roku w Szczebrzeszynie; czonkowie Towarzystwa prowadzili czytelni, organizowali odczyty na temat zagadnie kulturalnych i zdrowotnych. "Treuhnder" Dowdcy tzw. "Czarnych"- kolonistw niemieckich nasiedlonych do wielu wsi Zamojszczyzny; odznaczali si wyjtkowym okruciestwem, mordowali ludno polsk. Kilku z nich za sprawa partyzantw zostao zlikwidowanych, co ostudzio zapa pozostaych zlikwidowany zosta m. in. we wsi Siedliska mjr. Harold, szef Komisji Nasiedleczej na Zamojszczyzn. trupa Pawa Ratajewicza Zesp aktorski z Lublina, w roku 1860 odwiedzi Hrubieszw z braku stosownego dla tego rodzaju imprez lokalu przedstawienia odbyway si na "zaimprowizowanej scenie w stajni ydowskiej, widzowie siedzieli na deskach na palikach wbitych w ziemi". Grupa gocia w miecie w okresie 20 lipiec 19 sierpie 1860 roku. Publiczno obejrzaa nastpujce przedstawienia (sztuki): "Nowy mizantrop i druciarz", "Pafnucy i Narcyz", "obzowianie", "Szlachectwo duszy", "Majtek albo imi", "Zemsta za mur graniczny", "Podromania", "Tak si dzieje". Z powaniejszych inscenizacji artyci przedstawili: "List elazny", "ydw" oraz dramat muzyczny "Wesele w Ojcowie" Kamiskiego z muzyk Stefaniego. Trzsiny Wie pooona na obrzeach Puszczy Solskiej w gminie Radecznica, w obrbie Roztoczaskiego Parku Narodowego. W roku 1892 istnia folwark nalecy do dbr Gorajec; ludno wioski w liczbie 95 osb skadaa si z katolikw i prawosawnych. Na terenie Trzsin zlokalizowane byo due wzniesienie zwane "Grk Trzsisk", lub kamienioomem "Trzsina", z ktrego wydobywano w okresie budowy Zamocia (XVI wiek) piaskowiec zoa odkry naczelny architekt ordynacji Bernardo Morando, poniewa miejscowo pooona bya na pograniczu dbr braci Latyczyskich i Jana Zamoyskiego trway dugoletnie zatargi o prawo korzystania z surowca - w roku 1643 na mocy orzeczenia Trybunau Koronnego Jan "Sobiepan" Zamoyski uzyska prawo wykupienia spornych terenw. W roku 1922 zaadaptowano na potrzeby ludnoci katolickiej cerkiew prawosawn wzniesion w 1902 roku - benedykcji dokona ks. Andrzej Wadowski, wydarzenie to upamitnia obelisk wzniesiony na dziedzicu kocielnym. Pierwszym proboszczem parafii Trzsiny by ks. Jzef Gadysz; wraz z parafi erygowano cmentarz, najstarszy pochwek pochodzi z 1925 roku. Na przestrzeni lat 1922 1995 parafi zarzdzao dziesiciu ksiy, w tej liczbie ks. Gsiorowski, ktry sprawowa duszpastersk opiek nad Zwizkiem Maryi Niepokalanej zaoonym przez mode parafianki - ich prac kierowaa Antonina Picirek. Do Zwizku naleay: Franciszka Bzdziuch, Helena Furlepa, Leokadia Furlepa, Paulina Furlepa, siostry Genowefa, Janina i Natalia Krzyszto, Janina osiewicz, Feliksa Malinowska, Janina Ryba, (...) Sitarz, Genowefa Smoter, Marianna Smoter, Janina Sobczak, Helena Wrona, Janina Wrona. W okresie od 2 maja 1930 roku 8 lutego 1939 parafi zarzdza ks. Zygmunt Pisarski, zgin mierci mczesk 30 stycznia 1943 roku w Gdeszynie, w roku 1999 Jan Pawe II wynis go na otarze. W roku 1943 wioska zostaa wysiedlona wraz z mieszkacami w obozie przejciowym w Zwierzycu przebywa wczesny proboszcz - ks. Perskiewicz, w obozie zginli Ewa b i jej ojciec Jan. W Trzsinach znajduj si: 1/ koci drewniany pod

wezwaniem w. Jana Chrzciciela z 1922 roku, 2/dawna organistwka zaadaptowana na Dom Katolickiego Stowarzyszenia Modziey, 3/ kapliczka z pocztkw XIX wieku. trzsiska kapliczka Zabytkowy obiekt z pocz. XIX wieku (data na belce 1808 rok) powicony w. Antoniemu, ktry wedug miejscowej legendy odpoczywa w trzsiskim lesie w drodze do Radecznicy; za jego sprawa wytrysno w lesie rdeko. Kapliczka pooona jest przy drodze do elebska okoo 400 m na poudnie od kocioa, na stoku wzgrza. Przez pewien czas mieszka tam pustelnik, a w czasie II wojny wiatowej bya schronieniem dla ydwki. "Trzy pisma z wygnania" Tytu wspomnie ks. Mikoaja Kulaszyskiego, absolwenta Szkoy Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie wydanych we Lwowie (II wyd.) w 1892 roku; zamieci w nich krtk relacj o poczynaniach Franciszka Kowalskiego, profesora literatury, poety: "jak stan nauczycielski tak i uczniowie w Szczebrzeszynie odznaczali si wielk mioci ojczyzny. Po wybuchu powstania listopadowego w 1830 roku Franciszek Kowalski, profesor, Krzemieczanin, zwoa natychmiast wszystkich uczniw na okrg, gdzie zabawy si odbyway, do ktrych gorco przemwi i wszystkich zdolnych do broni zabra z sob i wyruszy na pola bitew" (s. 43 44). Tujaka Kacper (5. I. 1885 25. XI. 1933), kamieniarz, projektowa i wyrabia pomniki nagrobkowe i przydrone figury "majster pomnikw i figur", jak wygrawerowano na nagrobku, znajdujcym si na cmentarzu parafialnym w Radzicinie. Tukendorfowie Osadnicy niemieccy sprowadzeni na tereny Zamojszczyzny wraz z grup innych rodzin w liczbie ok. 120 przez Andrzeja hr. Zamoyskiego. Osiedlili si m. in. W Horyszowie Polskim, Miczynie, Sitacu, Huszczce. Kada z rodzin otrzymaa od zarzdu Ordynacji Zamoyskiej 30 mrg ziemi uprawnej, zabudowania gospodarskie i bydo. Z inicjatywy potomka rodu Leszka Tukendorfa czonkowie tej wielkiej rodziny po raz pierwszy spotkali si we wrzeniu 2005 roku w liczbie 120 w Horyszowie podczas I Zjazdu Rodu Tukendorfw. Turkowice Miejscowo pooona w Kotlinie Hrubieszowskiej; pierwsza wzmianka o Turkowicach pochodzi z 1469 roku, wie naleaa wwczas do rodu Turkowieckich. Kolejni waciciele to: Jzef Turkowiecki herbu "Gozdawa" (1554), w roku 1578 Turkowicami zarzdza Walenty Turkowiecki, nastpnie Jan i Marcin. W kocu XIV wieku pobudowano w Turkowicach monastyr pocztkowo suy prawosawnym; po Unii Brzeskiej unitom. Po likwidacji kocioa unickiego w 1875 roku zespl klasztorny przeszed pod zarzd cerkwi prawosawnej. U schyku XIX wieku powsta klasztor eski - jego budow ukoczono w 1910 roku przeznaczony zosta dla 80 mniszek. By fili eskiego klasztoru w Radecznicy. Rozwija si dziki protekcji cara Mikoaja II - pierwsz przeoon bya wielka ksina Maria Magdalena Gorczakowa. Po I wojnie wiatowej w zabudowaniach klasztornych zaoono Zakad dla Sierot Wojennych. W latach dwudziestych ubiegego stulecia umieszczono eskie seminarium nauczycielskie, szko gospodarstwa domowego i rolniczego. Staraniem Sistr Suebniczek Najwitszej Marii Panny, (ktre kieroway Zakadem... od roku 1919) przechowywano tutaj podczas okupacji ponad 300 dzieci, wrd nich 33 ydowskich. Podczas okupacji w Turkowicach funkcjonowa zaoony przez Niemcw obz pracy - zatrudniano w nim gwnie biednych ydw ktrzy pracowali przy regulacji Huczwy. Po wyzwoleniu utworzono Szko Mechanizacji Rolnictwa przeksztacajc j w 1959 roku na Technikum Rolnicze. Turobin W pocztkowym okresie swego istnienia Turobin by osad targow, pod koniec XIV wieku tytuem nadania krlewskiego sta si wasnoci Dymitra z Goraja (waciciela Szczebrzeszyna) w roku 1399 potwierdzi lokacj wsi. W roku 1420 staraniem zicia Dymitra, Dobrogosta z Szamotu Turobin uzyska prawa miejskie. W roku 1509 Turobin najechali Tatarzy w roku 1530 sta si orodkiem parafialnym, w 1576 roku powstaa samodzielna gmina ydowska, a w roku 1595 Jan Zamoyski wczy go do Ordynacji. Pierwsze wzmianki o Turobinie pochodz z drugiej poowy XIV, by ju wtedy miastem krlewskim. Nazwa wzia si

prawdopodobnie od nazwiska "Turobija", to znaczy "bijcego tury". Wedug poda najstarszych mieszkacw w Turobij dawno, dawano temu zaoy nad rzek Por grd, ktry obwarowa wysokim murem. Wewntrz swej posiadoci hodowa woy, ubj ktrych i handel misem przynosi mu znaczne dochody. W latach siedemdziesitych XVI wieku miejscowo naleaa do rodziny Grkw - jej zarzdc by Stanisaw, ktry otworzy szko przy zborow (kalwisk) mianujc rektorem dr medycyny - Walentego Gosliciusa, ktry poza obowizkami rektorskimi naucza podstaw wiary. W roku 1596 Jan Zamoyski za kwot 30. 000 odkupi Turobin od wczesnych wacicieli - braci Czarnkowskich i Piotra Trojanowskiego; w obrbie dbr Ordynacji Zamoyskiej Turobin pozostawa do pocztkw XIX wieku. Staraniem ks. Pawa Rzeczyckiego wybudowano w Turobinie koci w roku 1640 Zofia i Andrzej Drwalewscy darowali na jego potrzeby 111 morgw chemiskich (morga chemiska = bya ok. 60 arw) ziemi. W 1648 roku miasto zostao zniszczone przez Kozakw Chmielnickiego. W 1657 roku wybudowano synagog. W roku 1741 ordynat Tomasz Zamoyski zawar z turobiskim proboszczem umow co do odbierania przez tego nalenej mu dziesiciny z okolicznych folwarkw (Turobin, Czernicin, abno, Guzwka i Tarnawa) - odtd kasa ordynacka miaa mu wypaca stosown kwot. Umow odnowiono w roku 1818 wtedy stosown naleno turobiskiemu proboszczowi by min wwczas ks. Gocicki wypacaa w wysokoci 7 rs. kasa miejska turobiska. W 1825 roku wybudowano drug synagog. Podczas powstania styczniowego, w 1863 roku liczni mieszkacy Turobina wzili udzia w walkach przeciwko Rosjanom. W 1866 roku wadze zaborcze na mocy ukazu carskiego pozbawiy Turobin praw miejskich. W 1908 roku w Turobinie yo 2.700 ydw, stanowic 52% ogu mieszkacw. Podczas I wojny wiatowej osad zniszczyy dwa wielkie poary. W okresie midzywojennym w Turobinie mieszkaa znaczna ilo ludnoci ydowskiej. Okupacja przyniosa ich cakowit zagad - 10 maja 1942 roku okoo 2 tys. ydw popdzono do Krasnegostawu, a nastpnie wywieziono do orodka zagady w Sobiborze. W padzierniku 1942 roku nastpia ostateczna likwidacja getta w Turobinie. Okoo 100 chorych i starych ydw rozstrzelano na miejscu, pozostaych popdzono do Izbicy, gdzie przeprowadzono selekcj. Zdrowi i silni pojechali do obozu pracy przymusowej w Trawnikach, a wszyscy pozostali trafili do orodka zagady w Becu. twrcy ludowi Twrczo ludowa na Zamojszczynie rozwija si wielopaszczyznowo - poeci, malarze, garncarze, rzebiarze, piewacy ludowi, hafciarki. Ich rkodziea, utwory pisane, prace malarskie lub rzebiarskie znajduj si na terenie caego kraju - due zbiory posiada Muzeum Etnograficzne na Zamku w Lublinie, najwiksze Muzeum Okrgowe w Zamociu. W oparciu o dostpne materiay sporzdziam wykaz twrcw ludowych zajmujcych si poszczeglnymi dziedzinami sztuki: poeci Boryta Franciszka (Szczebrzeszyn - Bonie), Buczyski Stanisaw, Flis Stanisawa (nie znana szerszej publicznoci - trzy wiersze jej autorstwa oraz krtki biogram opublikowa prof. Jan Adamowski w "Twrczoci Ludowej" 2003 nr 3(55), s. 27), Gle Maria (Krasnystaw), Grabarczuk Ignacy (Moniatycze), Jedliska Genowefa, Karczmarczyk Marian (Komarw), Kimaczyska Jzefa (Szczebrzeszyn mona o jej twrczoci przeczyta na stronie: www. republika.pl/scebreshinum), Kisiel Maria (Szczebrzeszyn - Bonie, jej wiersze mona przeczyta na stronie: www.republika.pl/scebreshinum), Koczot Wadysaw (Czarnystok), Krl Jan (Nielisz), Magdziak Alfreda (Sitaniec, jest m. in. autork ciekawego wiersza dedykowanego Pawowi Krzak z Czarnegostoku, malarzowi - tekst dostpny w Muzeum Okrgowym w Zamociu), Misztura Feliksa (Rachanie), Sitkowski Wadysaw (Zwierzyniec), Winiewska Kazimiera (Hrubieszw), urowska Maria ( ubcze). Poezja ludowa publikowana jest na amach "Twrczoci Ludowej" - pisma wydawanego przez Zarzd Gwny Stowarzyszenia Twrcw Ludowych, wydawane s rwnie indywidualne tomiki, almanachy poezji ludowej pod wsplnym tytuem "Wie tworzca". O zyciu i twrczoci poetw ludowych znajduje si szereg publikacji zgromadzonych w dziale "lubliniana" w Wojewdzkiej Bibliotece Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie, - ich prace gromadzone s w Archiwum Literatury Ludowej funkcjonujcym przy Muzeum wsi Lubelskiej (placwka powstaa z inicjatywy Ryszarda Krlikowskiego); w roku 1993 nakadem Archiwum ukaza si zbiorek wierszy "Nasz chleb powszedni" . rzebiarze, malarze, pisankarze, osoby uprawiajce plastyk obrzdowa, garncarze - ich lista zweryfikowana przez Ministerstwo Kultury i sztuki dostpna jest w zbiorach Muzeum Lubelskiego o/Etnografii, gdzie przechowywane s rwnie ankiety twrcw ludowych. powiat bigorajski: Boociuch Ewa pisankarstwo (Tereszpol Kukieki) Czyo Micha i Dzido Jzef - garncarstwo, tworzyli na przeomie XIX/XX wieku ( Bidaczw Nowy)

Gura Aniela (1919 2005) - Aleksandrw Ferenic Agata (Lipiny Dolne) i Figiel Katarzyna (Pszczelne?) - tkactwo, strj ludowy, tworzyy na przeomie XIX/XX wieku Gbicz Tadeusz - plastyka obrzdowa (Radzicin) Iwaczyk Aleksandra - rzeba (Korytkw Duy) Kleban Agnieszka - plastyka obrzdowa, pisanki (Tereszpol Kukieki) - w ankiecie twrczyni zapisano: " pisanki twrczyni bardzo si podobay, tote zamawiaa je caa wie". Kmie Antoni - garncarstwo, ceramika (Wola Dereniaska) Koper Kazimierz - garncarstwo (Sl k/Bigoraja) Korczul Rozalia - tkactwo, strj ludowy (Kocudza) Kryga Maria - malarstwo (Budziarze) Lewkowiczowie - Franciszek, Jzef, Kazimierz - garncarstwo i ceramika (Bidaczw Stary) Lewkowicz Anastazja - tworzya na przeomie XIX/XX wieku - tkactwo i strj ludowy (Bidaczw Nowy) Malec Stanisaw - meble (Andrzejwka) Markowicz Wojciech - plecionkarstwo (Bidaczw Nowy) Marzec Jzef - rzeba (Dbrowica) - zdoby II Nagrod w temacie rzeba, jego wytwory znajduj si w Muzeum Regionalnym w Bigoraju, Muzeum Okrgowym w Lublinie. Urodzi si 24 czerwca 1906 roku. Kodnicka Wadysawa pisanki, pajki z pisanek, rzgi weselne (Korytkw Duy) Kosiski Edward garncarstwo i ceramika (Jzefw) Madejski Feliks, Madejski Jzef, Madejski Kazimierz garncarstwo (Jzefw) Pawelec (...) - meble, przeom XIX/XX wieku Pieczajka J. - rzeba, XIX/XX wiek (Lewki?) Pudekiewicz Stanisawa malarstwo (Podolszynka Plebaska) Rozmiarkowska Stanisawa pisankarstwo ( Tereszpol Kukieki) Sokaj Aleksander plecionkarstwo (Hucisko) Siek Andrzej (1887 1975) rzebiarz "samouk, nie uczestniczy w amatorskim ruchu artystycznym, wykonywa paskorzeby do kociow o tematyce sakralnej lub pene rzeby o tematyce wieckiej." Zdoby III Nagrod w Konkursie Sztuka Ludowa w 25 leciu PRL. Surmanowicz Antoni meble (Sl) Szyper Marian meble (Sl) Syrmacz Jzef meble, XIX/XX wiek (Aleksandrw) Tyszko Wanda malarstwo (Gzd Lipiski) jej prace znajduj si w: Muzeum Okrgowym w Lublinie, Muzeum Etnograficznym w Warszawie. Uzyskaa II Nagrod w Konkursie "Malowanki Ludowe", I Nagrod (za malarstwo) "malowaa na ptnie przez siebie wykonanym, materiale jedwabnym, farbami olejnymi, pdzlami przez siebie wykonanymi; malowaa makatki na ptnie wg. wasnych wzorw. Wardach Roman zabawki (Lipiny Dolne) Wrbel Micha - garncarstwo (Bidaczw Stary) - jego wyroby prezentowane byy na wystawach: Sztuka Ludowa (Zamo 1973), Kultura materialna i Sztuka Ludowa Lubelszczyzny (1974), Konkurs - Wystawa Sztuka Ludowa poudniowej Lubelszczyzny (1974); wyroby Michaa Wrbla znajduj si w Muzeum w Bigoraju i Lublinie . Wszoa Stefania pisankarstwo (Tereszpol Kukieki) Zajczkowski (...) - XIX/XX wiek - meble (Radzicin) aba Jzef - wyroby z drewna (Ciosmy); otrzyma Nagrod Specjaln w Konkursie "Ludowe wyroby z drewna", II Nagrod w Konkursie "Sztuka Ludowa poudniowej Lubelszczyzny". powiat hrubieszowski Adamska Adela plastyka obrzdowa (Mircze) Borys Piotr (1897/1901? - 1979) - garncarstwo i ceramika (Putnowice) Fanion Jzef - garncarstwo (Putnowice) Farfos Stanisaw - plastyka obrzdowa (Mircze) Grudziska Wadysawa plastyka obrzdowa (Grabowiec); wyroby Wadysawy Grudziskiej przechowywane s w Muzeum Regionalnym w Hrubieszowie, Muzeum Okrgowym w Lublinie. Otrzymaa Nagrod specjaln w konkursie "Sztuka Ludowa poudniowej Lubelszczyzny", oraz odznaczenie i dyplom . Jej ulubione zajcie to wykonywanie pajkw i kwiatw. Jezierski (1912 - 2001) - rzeba (Werbkowice) Karluk Stanisaw (18990 - 1972) - rzeba (Hrubieszw) Kozie Antoni - garncarstwo i ceramika (Putnowice)

Madejski Mieczysaw garncarstwo (Skryhiczyn); otrzyma I Nagrod w przedmiocie garncarstwo Marycka Jadwiga plastyka obrzdowa (Hrubieszw) Mazur Maria - plastyka obrzdowa (Hrubieszw) Nadolska Alfreda - malarstwo (Siedliszcze) Radliska Maria - tkactwo i strj XIX/XX wiek (Duniw) Rusin Stanisawa - plastyka obrzdowa (Mircze) Szostakiewicz Wadysaw - plecionkarstwo (Moodiatycze) Ufnal Marian garncarstwo (Jarosawiec) Wisucha Kazimiera (1921 - 2001) - plastyka obrzdowa (Hrubieszw) powiat zamojski Gla Zofia - garncarstwo i ceramika (Krasnobrd) Gmitrzak Katarzyna - plastyka obrzdowa (Adamw) Kania Micha - rzeba (Bliw) Kawka Maria (1889 - 1965) - garncarstwo i ceramika (Krasnobrd) Kodnica Katarzyna pisankarstwo (Korytkw Duzy) Komornik Leokadia - kwiaty, haft, poezja (Podborcze) Kostubiec Micha - kowalstwo (Sitaniec) Kowalczyk Jan (1911 - 1972) - garncarstwo i ceramika (Krasnobrd) Kowalik Stanisaw - garncarstwo i ceramika (Sitaniec) Krzak Pawe (1902 - 1992) - malarstwo (Czarnystok) Kurzyski Jzef rzeba (Zwierzyniec) Lelik Antonina (1901 - 1993) - garncarstwo i ceramika (Krasnobrd) Lelik Jzefa (1893 1981) garncarstwo i ceramika (Krasnobrd) Lelik Wadysawa (1891 - 1973) - garncarstwo i ceramika (Krasnobrd) Lewczuk Antonina - tkactwo i strj - XIX/XX wiek (powiat zamojski) oza Leonard rzeba (Niewirkw) Pirg Jzefa - plastyka obrzdowa (Koryczyn) Pitura Wincenty - rzeba (Suowiec) Rembisz Danuta - plecionkarstwo (Zamo) Sitkowski Wadysaw rzeba (Zwierzyniec) Szpuga Leonard - rzeba (Toplcza), "rzebi w drewnie, kamieniu tematyka rnorodna; jego prace przechowywane s w Muzeum Okrgowym w Lublinie i Zamociu Walczak Marianna - plecionkarstwo (Zaburze) Zygmunt Katarzyna pisankarstwo (Korytkw Duy) powiat tomaszowski Beec znany jest na Zamojszczynie z wyrobu oryginalnych palm wykonuj je gospodynie zrzeszone w miejscowym Kole Gospody; okazy sigaj od 6 8 metrw wysokoci Chmiel Antoni - garncarstwo (Kolonia Majdanek) Chmiel Franciszek - garncarstwo (Dbrowa) - jego prace przechowywane s w Muzeum Regionalnym w Tomaszowie, w Muzeum Okrgowym w Zamociu, Bigoraju, Lublinie Chmiel Ignacy - garncarstwo (Dbrowa) Chmiel Jan - garncarstwo (Kolonia Majdanek) Chmiel Marian - garncarstwo (Dbrowa) Chmiel Micha - garncarstwo (Dbrowa) Gajewska Janina (hart, serwetki na drutach) Gruszka Maria (haft, serwetki na drutach) Hurkaa Jadwiga (serwetki na drutach, haft) Kalosz Anna - pisanki ( Siedliska) Koper Krystyna - malarstwo (Oseredek) - jej prace przechowywane s w Muzeum Regionalnym w Tomaszowie Lubelskim, Muzeum Okrgowym w Lublinie. Krystyna Koper braa udzia w: Konkursie "Malowanka Ludowa" - Cepelia 1973, Konkursie i Wystawie "Sztuka Ludowa poudniowej Lubelszczyzny" 1974 Jarosz Grayna (haft, serwetki na drutach) Korkosz Jadwiga (haft, serwetki na drutach) Luszczyska Zofia - tkactwo i strj (Siedliska)

Mazik Maria (wycinanki) Mierzwa Zenobia - plastyka obrzdowa (Wouczyn). Jej prace przechowywane s w Muzeum Regionalnym w Tomaszowie Lubelskim, Muzeum Okrgowym w Lublinie, Muzeum Etnograficznym w Warszawie. Mucha Edwarda (haft, serwetki na drutach) Nowak Maria - malarstwo (Tomaszw Lubelski) Oligniewicz (...) - (malarstwo, tkactwo makramy i gobeliny) Prdko Zdzisaw - rzeba (Michawka) Ratyna Weronika - malarstwo (Tomaszw Lubelski), jej prace przechowywane s w: Muzeum Okrgowym w Zamociu, Muzeum Regionalnym w Tomaszowie Lubelskim, Muzeum Okrgowym w Lublinie. Prace Weroniki Ratyny prezentowane byy na wystawach sztuki ludowej organizowanych przez Muzeum Regionalne w Tomaszowie Lubelskim. Otrzymaa II Nagrod w Konkursie Sztuka Ludowa poudniowej Lubelszczyzny. Nagrod Specjaln Ministra Kultury i Sztuki. Sawrocka Olga - tkactwo i strj (Pieniary) Sidor Jan malarstwo (Tomaszw Lubelski) Sokowicz Daniela (serwetki na drutach, haft) lusarczyk Robert (malarstwo i grafika) Wietrzyk Jan - malarstwo (Majdan Sopocki) Wdowicz Aniela (pisanki) Wrbel Maria (malarstwo) Wrbel Regina (haft, serwetki na drutach) Wyupek Marcelina (haft, serwetki na drutach) Tyszowce Miasto zlokalizowane na terenie byych Grodw Czerwieskich (1289). Tyszowce przejy funkcje rzemielniczo - handlowe; miejscowo do dzi synie z garbowania skr, wyrobu kouchw i obuwia tutaj wyrabiano synne tyszowiaki, ktre znajdoway wielu nabywcw na jarmarkach w Bigoraju, Szczebrzeszynie. 20 grudnia 1655 roku hetman koronny wielki Stanisaw Potocki i hetman polny Stanisaw Lanckoroski powoali wsplnie z wojewod czernihowskim Tyszkiewiczem konfederacj przeciwko Szwedom. W roku 1907 podczas ogromnego poaru spono niemal cale miasto. W okresie midzywojennym w Tyszowcach zamieszkiwao 4. 420 osb, w tym 2. 451 ydw. W 1941 roku w Tyszowcach istnia obz pracy, w ktrym przebywao okoo 600 winiw zatrudnionych przy regulacji Huczwy, z dniem 1 stycznia 2000 roku Tyszowce odzyskay prawa miejskie.

tyszowiaki Mikkie skrzane buty sigajce powyej kolan, oba prawy i lewy jednakowe. Nigdy nie przemakay z to za sprawa dziegciu ktrym je dokadnie smarowano. Nazwa pochodzi od Tyszowiec, gdzie miejscowi szewcy wyrabiali je od XVI wieku. Jak gosz ustne przekazy krl Jagieo zamwi dla swoich wojw 100 par butw u tyszowieckich szewcw, po odniesieniu zwycistwa nad Krzyakami w bitwie pod grunwaldem (1410 rok) obdarowa ich stosownym przywilejem. Produkcja tyszowiakw ustaa w 1947 roku, wczesne wadze pastwowe zakazay ich wyrobu konfiskujc przy okazji spor ilo "nielegalnie" wyprawionych skr. Robieniem butw zajmoway si cae rody szewskie, do najbardziej znanych naley zaliczy: rodziny Dudziskich, Jurkiewiczw, Stelmaszczukw. U Uchanie Zaoone zostay przez Pawa z Jasieca, kasztelana sandomierskiego w 1485 roku. Prawo magdeburskie nada miejscowoci Kazimierz Jagielloczyk, ustanowi rwnie targi i jarmarki. Powysze przywileje zatwierdzi w roku 1504 Aleksander Jagielloczyk, uwalniajc dodatkowo mieszkacw na 16 lat "od wszelkich danin, czynszw i podatkw". W Uchaniach znajdowa si (wedug opisu Szymona Starowolskiego z 1632 roku) "wielki i pikny zamek, a ogrody przeliczne". W roku 1867 budynek rozebrano przeznaczajc materia na budow gorzelni i browaru, Uchanie naleay wwczas do Feliksa Szydowskiego. W omawianym roku miejscowo liczya 1812 osb, znajdowao si 7 murowanych domw,

125 drewnianych, w cigu roku odbywao si 6 jarmarkw. uczniowie szczebrzeszyskiego powojennego gimnazjum Szczebrzeszyskie gimnazjum wznowio swoj dziaalno po przerwie okupacyjnej we wrzeniu 1944 roku - powstao osiem oddziaw z trzech klas. Ze wzgldu na kilkuletnia przerw wiek modziey by mocno zrnicowany; jednym z absolwentw Gimnazjum, na ktrego relacjach opieram si piszc ten tekst jest Aleksander Piwowarek. W jego pamici zachoway si nazwiska uczniw klasy II "a" dziewczta: Czesawa Berbe, Halina Gska, Danuta Grono, Elbieta Kierkus, Maria opuszaska, Zofia opuszaska, Zofia Smal, Wanda Sotwinska, Hanna Saciuk, Anna witaj, Maria Zbek. Chopcy: Czesaw Bartnik, Jzef Bartnik, Tadeusz Berdak, Edmund Borowiec, Zdzisaw budzyski, Julian Bykowski, Ryszard Jwiakowski, Mirosaw Kalita, Tadeusz Kalinowski, Marian Kasza, Cezary Klus, Jerzy Kotaj, Tadeusz Kocielski, Tadeusz Kulmaga, Jerzy Mucha, Lucjan Ndzyski, Tadeusz Olcha, Tadeusz Padziora, Aleksander Piwowarek, Bogdan Zaborski.( Aleksander Piwowarek). Udzia mieszkacw Zamojszczyzny w Rewolucji Padziernikowej 1917 - 1920 Polacy uczestniczcy w rewolucji Padziernikowej przekonani byli, e ich udzia w walkach stanowi niekwestionowany wkad w rozgromienie caratu, dlatego nie zabrako polskich onierzy wrd szturmujcych piotrogrodzki Paac Zimowy i moskiewski Kreml, byli we Flocie Batyckiej i Czarnomorskiej, pod Pskowem w 1918 roku, pod Carycynem w 1918 i na Krymie w 1920 roku. W opracowanej przez Zakad Historii Partii funkcjonujcy przy Komitecie Centralnym PZPR "Ksidze Polakw uczestnikw Rewolucji Padziernikowej 1917 1920" (pod. red. Aleksandra Kochaskiego Warszawa 1967) znajduje si kilka biogramw dziaaczy rewolucyjnych pochodzcych z Zamojszczyzny. *** Izaak Aszkenazy - urodzi si 10 sierpnia 1887 roku w Zamociu. Od wczesnej modoci zaangaowa si w dziaalno polityczn - ju jako ucze gimnazjum w Potusku by czonkiem kka socjaldemokratycznego; za udzia w strajku szkolnym w Puawach w 1904 roku usunity zosta ze szkoy. W rok pniej udziela si w pracach zamojskiego Bundu2 aresztowany przebywa w wizieniach w Lublinie i Zamociu, a od 1908 roku- 1911 na zesaniu w guberni woogodzkiej i w Nowej Bucharze. W latach 1912 1916 ukoczy kursy i studia stomatologiczne w Witebsku i Charkowie - zawd dentysty wykonywa w guberni czernihowskiej. Uwaany jest za jednego z wsporganizatorw Czerwonej Gwardii.3 W roku 1917 uczestniczy w obradach Konferencji IV Zjazdu Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewikw), (SDPRR(b)) ukrywa samego Lenina i organizowa nielegalne posiedzenia Komitetu Centralnego SDPRR (b) w Piotrogrodzie w dniach 6 - 19 lipca 1917 roku. Oddanie dla sprawy i rewolucji przynioso Aszkenazemu awans spoeczny - pracowa na wysokich stanowiskach na terenie Zwizku Radzieckiego w instytucjach eksportowych (lata 1930 - 1938), przemyle chemicznym (1939 - 1942), w arbitrau pastwowym (1942 - 1943) i budownictwie (1944 1951). Micha Denkiewicz - rodem z Wierzbia k/Zamocia, gdzie urodzi si 3 wrzenia 1893 roku. Ukoczy dwie klasy progimnazjum, oraz kursy rzemielnicze. W latach 1912 - 1914 pracowa jako stolarz i robotnik na kolei w Smolesku; wcielony do armii carskiej suy w jej szeregach w okresie 1914 - 1918. Uczestniczy w rewolucji 1917 roku; w lutym 1918 roku powrci w rodzinne strony. Bra udzia w powstaniu zamojskim 1918 roku - poszukiwany przez policj uciek do Zwizku Radzieckiego; od stycznia - kwietnia 1919 roku peni obowizki kwatermistrza w Szpitalu Wojskowym w Misku, gdzie przebywa do roku 1923 pracujc w handlu. Po powrocie do kraju zatrudni si jako robotnik sezonowy i stolarz w Chemie, nastpnie zaoy sklep. Micha Micha Denkiewicz wsppracowa z KPP; podczas okupacji wiziony by w Owicimiu i Mathausen. W latach 1942 - 1945 nalea do Polskiej Partii Socjalistycznej ; w roku 1948 wstpi do PZPR. Jzef Gmitrowicz - pochodzi z powiatu zamojskiego, urodzi si w 1898 roku - do roku 1914 pracowa na gospodarstwie rodzicw. onierz Armii Czerwonej, od 6 wrzenia 1919 roku czonek Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewikw), a nastpnie pracownik sekcji polskiej teje partii w Ninym Nowgorodzie. Stefan Heltman - urodzony 4 padziernika 1886 roku w Zamociu - pochodzi z inteligenckiej rodziny. W latach 1903 - 1905 kierowa dziaalnoci nielegalnych kek gimnazjalnych pozostajcych pod wpywem PPS, oraz redagowa modzieowe (hektografowane)4 pismo "Gos". W roku 1905 po ukoczeniu gimnazjum w Radomiu rozpocz studia na wydziale filozoficznym i przyrodniczo agronomicznym Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie. W latach 1908 - 1910 czonek PPS - Lewicy; w roku 1912 rozpocz prac nauczyciela w powiecie ciechanowskim (Gootczyzna). Od roku 1917 udziela si w pracach Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (I wiatowej) w Misku. Stefan Heltman w latach

1917 - 1918 uczestniczy w pracach Rady Miejskiej w Misku.Od marca - listopada 1918 roku wiziony by przez Niemcw w obozie w Havelbergu. Znany jest jako autor kilku artykuw i wikszych prac: Chopskie partactwo czy gospodarka spoeczna. Sprawa polska podczas rewolucji. (Misk - Moskwa 1920) Nacjonalizacja ziemi na Biaej Rusi (1920) w roku 1927 ukazao si w Misku opracowanie jego autorstwa traktujce o roli i udziale polskich robotnikw w Rewolucji Padziernikowej - "Robotnik polski w Rewolucji Padziernikowej na Biaorusi". Z Borchaczewa pochodzi Jan Jechtoma , urodzony w rodzinie chopskiej 1 wrzenia 1895 roku. Otrzyma podstawowe wyksztacenie, od roku 1914 suy w armii rosyjskiej, w 1917 roku znalaz si na froncie w Woyniu; angaowa si jako agitator rewolucyjny. Po powrocie do kraju osiad w rodzinnym Barchaczewie od roku 1926 nalea do PSL- "Wyzwolenie"; od roku 1931 do Stronnictwa Ludowego. Zmar 21 stycznia 1941 roku. Feliks Kapan - urodzony 30 sierpnia 1893 roku w Zamociu w rodzinie robotniczej. Do roku 1915 pracowa jako murarz w Zamociu, Ostrowcu Kieleckim, Dblinie. Czonek Socjaldemokratycznej Partii Krlestwa Polskiego i Litwy; najwiksz aktywno partyjn przejawia w latach 1915 - 1918, uczestnik Rewolucji Padziernikowej. W latach 1913 - 1930 udziela si w pracach Komunistycznej Partii Polskiej, gdzie wystpowa pod pseudonimami "Felek" i "Biskup"; wiziony w latach 1923 - 1924, 1925, 1926, 1939. Od 1945 - 1948 czonek PPR; zmar 16 listopada 1963 roku w Warszawie. Jzef Padyjasek absolwent elitarnej Szkoy Czerwonych Komunardw w Moskwie, gdzie skierowany zosta w 1922 roku. W latach 1915 - 1922 suy w Armii Czerwonej, od 11 listopada 1920 roku czonek Komunistycznej Partii Rosji. Stanisaw Pintal - pochodzi z Bigoraja - urodzi si 10 kwietnia 1894 roku, ukoczy dwie klasy szkoy miejskiej. onierz Armii Czerwonej. Z najwaniejszych wydarze w jego yciu naley odnotowa: udzia w II Konferencji grup SDKPiL w Rosji (maj 1918) udzia na I Zjedzie Komunistycznej Partii (bolszewikw) Biaorusi (1918) praca na stanowisku sekretarza Komitetu Komunistycznej Partii (bolszewikw) Biaorusi w Misku od stycznia 1919 roku praca na kierowniczych stanowiskach w GPU5 w Moskwie w latach 1924 - 1931 Stanisaw Pintal by suchaczem Wojskowej Akademii Lotniczej im. ukowskiego w latach 1931 - 1935, odznaczony zosta Orderem Czerwonego Sztandaru i broni honorow. We wsi Kolonie - Podstawy urodzi si 8 marca 1892 roku Wojciech Smyk. Pracowa jako robotnik rolny w Chomciskach; w latach 1904 1908 uczy si w zespole Namysowskiego muzyki ludowej, co zaowocowao prac w charakterze muzyka w Warszawie i ukoczeniem w 1913 roku Instytutu Muzycznego . W okresie pniejszym (1918) gra w orkiestrze puku kawalerii Armii Czerwonej w Kursku,a w roku 1920 w orkiestrze Szkoy Dowdcw Korpusu Kawalerii Czerwonego Kozactwa. Wojciech Smyk bra udzia w walkach z oddziaami Grigoriewa i w zdobyciu Mikoajewa w 1919 roku; przebywa w niewoli u bandy Zelenego. W roku 1922 powrci do kraju; w latach 1945 - 1954 wykada w Pastwowej Wyszej Szkole Muzycznej w Katowicach. Klemens Szubiak - urodzi si 10 padziernika 1892 roku w Bigoraju. W latach 1915 - 1918 suy w armii rosyjskiej, penic rwnolegle funkcj czonka Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiego Zwizku Farmaceutw Wojskowych (studiowa w Instytucie Chemiczno - Farmaceutycznym, jego biograf nie poda nazwy miasta, w ktrym ten Instytut si znajdowa) - kierowa aptek nr 197 w Piotrogrodzie . Od roku 1919 Klemens Szubiak by czonkiem Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewikw); od roku 1922 peni obowizki zastpcy Wojskowego Szpitala Klinicznego Akademii Medycznej w Piotrogrodzie. Kolejnym, a zarazem ostatnim z tych, ktrych biogramy zostay podane na amach wspomnianego wczeniej opracowania rewolucjonistw zamojskich jest Adam Zajdel urodzony w 7 sierpnia 1898 roku w Zamociu. Otrzyma niepene wyksztacenie podstawowe; w latach 1910 - 1915 pracowa jako giser w Warszawie i Zamociu. Skierowany do prac przymusowych pracowa w 1918 roku w Dblinie jako saper rozbraja onierzy austriackich w listopadzie tego roku. Do 15 maja 1920 roku suy w VII Puku WP dosta si do niewoli radzieckiej - przebywa w obozie jenieckim w Kostromie. Jako ochotnik wstpi do Armii Czerwonej, skd zosta skierowany do synnej moskiewskiej Szkoy Czerwonych Komunardw. Zdemobilizowany w 1922 roku pracowa na stanowiskach kierowniczych w przemyle; by suchaczem Instytutu Podnoszenia Kwalifikacji Kadr Kierowniczych. W latach 1934 - 1935 peni funkcj dyrektora fabryki napojw bezalkoholowych w Stalingradzie. udryckie Towarzystwo Owiatowe "wiato" Powstao w 19096 roku, skad ktrego z chwil rozpoczcia dziaalnoci wynosi 64 osoby. Czonkowie Towarzystwa... prenumerowali : "Kuriera Lubelskiego", "Przegld Poranny", "Wiedz ", "Zagon", "Zorz". Najbardziej zaangaowanymi w dziaalno byli: K. Kardasz, Jan Gwka, Franciszka i P. Bakuniakowie

Bakuniak Franciszka, M. Szprynger, (...) Tchrzewski, P. Czugaa. W roku 1908 decyzj wadz zaborczych dziaalno Towarzystwa zostaa zawieszona. "ugajne" Tzw. dni wjazdu do lasu. Przysugiway uwaszczonym chopom z terenu Zamojszczyzny. Wocianie, bo odtd zaczto uywa tej nazwy (lata szedziesite XIX wieku) mogli wybiera z lasw Ordynacji Zamoyskiej drzewo opaowe i sosn budulcowa w okrelonych ilociach, ustalonych odrbnie dla kadej miejscowoci, np. dniami wjazdowymi do lasu dla mieszkacw Starego Zamocia byy rody i pitki Ukraiska Dywizja Partyzancka Po raz pierwszy pojawia si na Zamojszczynie w lutym 1943 roku pod dowdztwem gen. Kawpaka (std okrelano ich jako "kawpakowcy" i jego zastpcy Piotra Werszyhory. Po koniec miesica radzieccy partyzanci dali si we znaki Niemcom zajmujcym w wioski Kalinowice Ordynackie, Wierzba, Lipsko, danw, Wychody, Wierzchowiny, Wieprzec, Zarzecze, Skarszw, Wlka Wieprzecka, Kosobudy, Rudka, Zwierzyniec. Na takie poczynania Niemcy odpowiedzieli zgrupowaniem dwch dywizji , dwch pancernych pocigw, z ktrymi wsppracoway samoloty z lotnisk w Mokrem i abuniach. "Kawpakowcy" dokonali napadu na majtek Kalinowice rozbito jednostk niemieck w sile 500 ludzi, upem partyzantw pado 400 sztuk byda, konie, winie, zboe... Po dokonaniu tego ataku dywizja wycofaa si w Lasy Janowskie, nastpnie w Karpaty. Po raz kolejny pojawili si "Kawpakowcy" na Zamojszczynie w padzierniku 1943 roku wsppracowali z nimi dowdcy oddziaw partyzanckich: "Wacaw", "Podkowa", "Norbert"; poczone siy polsko radzieckie stoczyy 5 padziernika 1943 roku walk z Niemcami w okolicach Rap Dylaskich k. Bigoraja. Po raz trzeci partyzanci Ukraiskiej Dywizji zjawili si na Zamojszczynie w lipcu 1944 roku w poczeniu z oddziaami Armii Krajowej, Batalionw Chopskich i Armii Ludowej stoczyli walk na Porytowym Wzgrzu i pod Osuchami. (komandor Eugeniusz Jereczk) unia horodelska Podpisana zostaa 2 padziernika 1413 roku pomidzy Polsk i Litw w miejscowoci Horodo (pow. hrubieszowski). Na mocy zawartego porozumienia wprowadzono zasady i: wielki ksi litewski wybierany bdzie przy udziale panw polskich, wane dla obu pastw sprawy rozpatrywane bd na wsplnych zjazdach, na miejsce ktrych wybrano Lublin i Parczew, 47 rodw szlacheckich polskich przyjo do swoich herbw tak sama liczb rodw litewskich zapewniajc im tym samym uprzywilejowane stanowiska na Litwie. unici ze Szczebrzeszyna Nie posiadamy dokadnych informacji kiedy pojawili si w Szczebrzeszynie; bardziej szczegowe dane o szczebrzeszyskich unitach pochodz z pocztkw XVIII wieku. W latach 1772 1863 Szczebrzeszyn jako dekanat unicki wchodzi w skad diecezji chemskiej. Po upadku postania styczniowego, gdy Rosjanie si zmuszali unitw do przejcia na prawosawie wielu z nich buntowao si przeciw tej decyzji wracajc do obrzdku aciskiego. Gorcym zwolennikiem poczenia cerkwi unickiej z prawosawn by ks. Aleksander Grski w swojej arliwoci posun si tak daleko, e skierowa do genera gubernatora - lubelskiego prob o przysanie do Szczebrzeszyna ludzi, ktrzy przeprowadziliby ledztwo w sprawie szedziesiciu dwch unitw (ludzie ci przeszli na obrzdek aciski). Dugotrwae dochodzenie nie przynioso spodziewanych rezultatw nikomu nie udowodniono, e zosta zmuszony przez jakiekolwiek czynniki zewntrzne do przejcia na obrzdek aciski. Z pord szczebrzeszyskich unitw do obrzdku aciskiego wrcili: Jana Makara "gdy by zdolny do spowiadania si, trudno by dosta si do unickiego z powodu jego rozlicznych obowizkw, dlatego rodzice zaprowadzili go do ksidza katolickiego..." Antoni Taanda kiedy urodzi mu si syn Jan w miecie nie byo ksidza unickiego, poniewa dziecko byo bardzo chore postanowi ochrzci je w kociele katolickim. Franciszka Biczak zeznaa przed wysannikami genera gubernatora "e podczas jej urodzenia si ks. Iwaszkiewicz proboszcz unicki cierpia pomieszanie zmysw, z tego powodu ochrzczono j w kociele katolickim. Inni szczebrzeszyscy unici to: Jan Dawid, Marianna Chwiejdczuk, Jan Hasiniec. Wedug danych z roku 1824 w wojewdztwie lubelskim znajdowao si 12 dekanatw obrzdku grecko unickiego, w tym szczebrzeszyski z liczb 16 parafii. W roku 1877 wydano ukaz poddajcy Krlestwo Polskie pod wadz petersburskiego kolegium duchownego rzymsko katolickiego; zniesiono wwczas dekanat szczebrzeszyski kocioa unickiego, cerkiew "Uspienia" zamieniono na prawosawn. Odwil dla unitw przysza w roku 1905 car Mikoaj I wyda ukaz o tolerancji religijnej uwalniajcy resztki spoecznoci unickich od wszelkiego rodzaju przeladowa. W zbiorach Archiwum Pastwowego w Lublinie zachoway si akta Urzdu Stanu Cywilnego wyznania grecko

katolickiego w Szczebrzeszynie z lat 1810 1875 [- 1889]. upamitnione miejsca walki i mczestwa z lat 1939 - 1945 Adamw pomnik ofiar terroru; w marcu 1943 roku rozstrzelano w Adamowie 25 mieszkacw wsi. Aleksandrw cmentarz onierzy Wojska Polskiego polegych w dniach 16 17 wrzenia 1939 roku, zgino wwczas kilkudziesiciu onierzy z grupy operacyjnej "Bielsko". Beec jesieni 1941 roku Niemcy na terenie Beca zaoyli obz zagady gownie dla ludnoci ydowskiej i Cyganw; w Becu zgino rwnie 150 Polakw za pomoc udzielana ydom. W miejscu obozu otwarto Muzeum Miejsce Pamici. Biaowola 29 grudnia 1942 roku rozstrzelano tutaj 69 osb , w miejscu kani znajduje si pomnik Bigoraj na miejscowym cmentarzu znajduj si mogiy onierzy Wojska Polskiego z grupy operacyjnej "lska" polegych w dniach 16 17 wrzenia 1939 roku w walce z Niemcami na terenie miasta i okolic; mogiy partyzantw polegych w latach 1941 1944; przy ul. Wandy Wasilewskiej (nazwa ulicy z roku 1966) w okresie okupacji znajdowa si budynek gestapo podczas przesucha wyskoczya z okna Wanda Wasilewska nie mogc znie tortur, od nazwiska wzia si nazwa ulicy. Bdek siedem symbolicznych mogi, oraz kamienna stela zwieczona krzyem "ofiarom i onierzom AK pomordowanym przez NKWD i UB w obozie zagady w Bdku." Chaniw pomnik ku czci ofiar terroru; w lipcu 1944 roku Niemcy dokonali egzekucji mieszkacw wsi. Felikswka w tej miejscowoci Niemcy zamordowali 25 osb; ich mier upamitnia pomnik. Frampol 15 wrzenia 1939 roku w okolicach Frampola stoczyy walk z Niemcami oddziay Warszawskiej Brygady Pancerno Motorowej, oraz dywizjon motorowy armii "Krakw"- we Frampolu znajduj si mogiy onierzy ktrzy wwczas polegli. Gajwka Margole - pomnik ku czci partyzantw, ktrzy 4 kwietnia 1943 roku zginli w gajwce (stanowicej sztab grupy Operacyjnej Gwardii Ludowej im. T. Kociuszki) otoczonej przez Niemcw. Grecko Kocielne pomnik upamitniajcy walk I Brygady Armii Ludowej im. Ziemi Lubelskiej, ktra w kwietniu 1944 roku wyrwaa si z niemieckiego okrenia. Goraj pochwki onierzy AK, BCh na miejscowym cmentarzu, m. in. Wadysawa Pastuszaka (1913 1983), onierza BCh, AK, dziaacza ZWM Wici. Michaa Pastuszaka (1912 1943) zamordowanego na Majdanku. Miejsce Pamici narodowej objte patronatem szkoy podstawowej w Goraju Hrubieszw pomnik ofiar terroru rozstrzelanych podczas kolejnych egzekucji: 6 czerwca 1942 roku 17 osb w lesie Dbinka, czerwiec 1943 16 winiw na terenie miejscowego cmentarza komunalnego, 6 stycznia 1944 roku 42 osoby, cznie na terenie miasta rozstrzelano ok. 100 osb. Jarczw we wrzeniu 1939 roku pod Jarczowem polego 80 onierzy rnych jednostek Wojska Polskiego, ich walk upamitniaj mogiy i postawiony obelisk. Kawczyn pomnik wzniesiony w hodzie mieszkacom i onierzom Ruchu Oporu AK za ich powicenie i mczestwo w walce o wolno Polski 1939 1944. Kitw 16 grudnia 1942 roku Niemcy w odwecie za spalone zabudowania kolonistw niemieckich we wsi Nawz spacyfikowali kitw i rozstrzelali 165 mieszkacw wsi. O dokonanej masakrze Stanisaw Rubaj napisa pie piewn do dzi przez najstarszych mieszkacw Zamojszczyzny (poniej tekst zapamitany przez Genowef Kuryo z Zaporza) Wybi zegar dwunast godzin huk strzaw sycha byo w oddali a po wioskach gosz o strasznej nowinie e wioska folksdojczw si pali Z trzech punktw do nieba strzelay pomienie gos trb alarmowych rozbrzmiewa a po wioskach bliskich strach i przeraenie bo kady si pomsty spodziewa A pniej za dwa dni br przed samym poudniem zda si wiat umiecha do ludzi a soce na niebie grzao tak cudnie jak gdyby maj by nie grudzie Przyszo ich czterdziestu

do wioski Kitowa a bro mieli w rkach i hemy na gowach jak gdyby zbrojnego bi wroga Obstpili wiosk zajli wciekle zebrali na miejsce ustronne kilkunastu starcw tych co nie uciekli kobiety i dzieci bezbronne Czytano im wyrok powsta krzyk i lament pniej przeraenie i trwoga dzi zgin musicie - woaj o pomoc do Boga Maszyna zagraa raz drugi i trzeci huk - kule ryy i ziemi i ludzi a matki jak do snu tuliy swe dzieci aby si wicej ju nie obudzi Tum zachwia si upad raony kulami jak kos przewrcony przez burz sto szedziesit osb leao na trawie ka krwi sta w zaskrzepej kauy Po wsi psy zgodniae wyy tak aonie chciao si paka narzeka a bydo w oborach ryczao rozgonie nie mogc si kobiet doczeka A wkoo budynkw szumiay topole niebo si iskrzyo gwiazdami a zgroza to byo spojrze na to pole na ten plac pokryty trupami nazajutrz przyszli chopi z wioski Tworyczowa gdy rozkaz od Niemcw dostali by wszystkich wybitych na miejscu pochowa za wiosk na wzgrku w oddali Pie powstaa bardzo szybko po dokonanym mordzie wg. relacji Feliksy Koaszewskiej w "jaki czas po egzekucji po Czernicinie chodzi 11 letni chopiec, rodzice ktrego zostali zastrzeleni i piewa t pie zarabiajc w ten sposb na swoje utrzymanie", autorem jest Stanisaw Rubaj. Klemensw pomnik ku czci ofiar terroru. Krynice w tej miejscowoci znajduje si pomnik wzniesiony ku czci partyzantw polegych w 1943 roku w obronie wysiedlanej ludnoci Zamojszczyzny. Kryniczki - w roku 1942 w Kryniczkach Niemcy rozstrzelali kilkadziesit osb ich ofiar upamitnia obelisk. Lubycza Krlewska pomnik wzniesiony ku czci bohaterom walk stoczonych przez 8 pp, polegych onierzy, funkcjonariuszy MO, oraz ludnoci cywilnej. asiniec we wrzeniu 1939 roku w asicu zgino 216 onierzy Wojska Polskiego ich walk upamitniaj mogiy, oraz wzniesiony staraniem mieszkacw pomnik. ukowa mogiy onierzy armii "Krakw", ktrzy zginli po ukow we wrzeniu 1939 roku w liczbie 102. Majdan Stary - 3 lipca 1944 roku wie zostaa spacyfikowana policja ukraiska rozstrzelaa najpierw mczyzn, nastpnie kobiety i dzieci. Na miejscu dokonanego mordu wzniesiono pomnik. Malice pomnik ku czci 30 osb, w tym dzieci i kobiet zamordowanych podczas okupacji. Makw w okolicach Makowa toczyy si walki z okupantem w odzewie Niemcy mordowali miejscowa ludno. Ku czci polegych i rozstrzelanych wzniesiono pomnik. Mokrelipie k. Radecznicy tablica pamitkowa w miejscowym kociele ku czci onierzy Batalionw walczcych

i polegych na terenie gminy Radecznica o treci: onierzom Batalionw Chopskich oraz synom tej Ziemi mjr. Franciszkowi Madejowi ps. "Mrwka" komendantowi XV Obwodu Batalionw Chopskich Zamo odznaczonemu Zotym Krzyem Orderu Virtuti Militari Obrocz 1 kwietnia 1943 roku esesmani otoczyli wie, wyprowadzili mieszkacw rozstrzeliwujc co dziesitego zgino 27 osb, ku ich czci wzniesiono pomnik. Osuchy pomnik i mogiy 700 partyzantw polegych w dniach 18 24 lipca 1944 roku podczas akcji Sturmwid, pochowani s w lesie n. Rzeka Tanew. Pardyswka Dua w marcu 1943 roku Niemcy spacyfikowali wie mordujc 75 mieszkacw, w tej liczbie, w tej liczbie 15 spalili ywcem, 45 wywieli do obozw koncentracyjnych miejsce zbrodni upamitnia pomnik. Pniwek k. Zamocia pomnik ku czci onierzy AK i mieszkacw Pniwka- obiekt nawizuje w swym architektonicznym ukadzie do zamojskiej Rotundy, gdzie w 1944 roku zamordowano mieszkacw Pniwka. Potoczek - latem 1942 roku w Potoczku rozstrzelano 30 mczyzn z okolicznych wsi, po wyzwoleniu zwoki ekshumowano, miejsce ich zabjstwa upamitnia usypany kopiec i tablica pamitkowa. Rachanie tablica pamitkowa wmurowana w cian budynku szkoy podstawowej o treci: "Rozstrzelani przez hitlerowcw w latach 1939 1944" imienna lista 63 osb o nazwiskach ustalonych, oraz 148 osb o nieustalonej tosamoci, w tym onierze Wojska Polskiego i Armii Czerwonej. Radecznica tablica pamitkowa fundowana przez Rubina Wajnsztoka, ku czci jego rodziny zamordowanej przez Niemcw. Radochoszcze pomnik ofiar terroryzmu wzniesiony ku czci pomordowanych mieszkacw, w tym kobiet i dzieci w marcu 1943 roku. Rapy k. Bigoraja pomnik ku czci polegych partyzantw w dniach 8 25 czerwca 1944 podczas walk z Niemcami w lasach janowskich i Puszczy Solskiej. Niemcy wzili do niewoli 65 partyzantw i rozstrzelali ich w lesie. Rogalin pomnik onierzy zamordowanych przez Sowietw w 1939 roku. Rudnik pomnik ku czci polegych partyzantw z oddziaw Armii Ludowej i Batalionw Chopskich, oraz pomordowanej miejscowej ludnoci. Siga cmentarz wojenny na ktrym znajduj si pochwki polegych we wrzeniu 1939 roku onierzy; zidentyfikowano 74 nazwiska, pozostali oznakowani s jako "NN". Na sigowieckim cmentarzu spoczywaj take partyzanci Armii Ludowej, ktrzy zginli w bitwie pod Osuchami w czerwcu 1944 roku, z dwustu pochwkw znanych jest tylko 45 nazwisk Smoligw w 1943 roku Smoligw zosta spalony, mieszkacw w liczbie 200 wysiedlono to przykre wydarzenia upamitnia pomnik. Sochy cmentarz ofiar pacyfikacji wsi oraz pomnik upamitniajcy ich mczesk mier 1 czerwca 1943 roku Niemcy w odwet za rozwijajcy si Ruch Oporu otoczyli i spalili wie. Zginy 183 osoby, w tej liczbie 103 kobiety i dzieci. Susiec pomnik wzniesiony przez spoeczestwo i wadze gminy w hodzie polegym onierzom, partyzantom i ludnoci cywilnej. Szarajwka - pomnik wzniesiony na miejscu kani w maju 1943 roku Niemcy spalili Szarajwk, w obejciach ywcem sponli mieszkacy. Szczebrzeszyn pomnik ku czci pomordowanych ydw wzniesiony przez Ziomkostwo ydw Szczebrzeskich na miejscowym kirkucie; podczas odsonicia w 1991 roku okolicznociowa mow wygosi Efraim Farber. Pomnik ofiar terroru ku czci pomordowanych cznie z pracownikami pobliskiej cukrowni "Klemensw", tablice z nazwiskami pomordowanych mieszkacw w kociele pw. w. Katarzyny i w. Mikoaja. Tarnogrd - pomnik wzniesiony w miejscu walki i kani - w latach 1940 1944 Niemcy dokonali w Tarnogrodzie egzekucji na ludnoci cywilnej. Tarnoszyn w roku 1989 odsonito pomnik powicony mieszkacom wsi i okolic, ktrzy w liczbie ok. 140 zostali zamordowani w nocy z 17 18 marca 1944 roku przez onierzy UPA Tomaszw Lubelski cmentarz polegych we wrzeniu 1939 roku kilkuset onierzy; koci pw. Zwiastowanie Najwitszej Marii Pannie - tablice pamitkowe powicone: onierzom Armii Krajowej VI Rejonu i Obwodu Tomaszowskiego polegym, pomordowanym i zmarym, ktrzy walczyli o niepodlego Rzeczpospolitej Polskiej w okresie hitlerowskich i stalinowskich zbrodni. W hodzie pomordowanym i zamczonym na dalekiej Syberii i w innych miejscach zwizku

Sowieckiego i tym, ktrzy walczyli o wolna, niepodleg Polsk i stali si ofiarami stalinizmu i hitleryzmu. Turkowice krzy dbowy w pobliu kocioa , na ktrym umieszczono napis: " Na cze i chwa polegych i pomordowanych Polakw w latach od 1939 do 1945 r. Ku pamici w hodzie ten krzy stawiamy. Turkowice 11. V. 1947 Zamo ul. Akademicka pomnik ku czci Dzieci Zamojszczyzny, ul. Lubelska rg Okrzei - pomnik pamici ofiar faszyzmu; od grudnia 1942 lutego 1944 znajdowa si tutaj obz przejciowy dla wysiedlanej ludnoci Zamojszczyzny, Rotunda miejsce strace pierwsze egzekucje odbyy si 8 grudnia 1940 roku; przetrzymywano tutaj przede wszystkim inteligencj oraz ludzi zdolnych do kierowania ruchem oporu "celem zatarcia zbrodni zwoki pomordowanych palono na dziedzicu". Wok Rotundy znajduje si cmentarz pomordowanych winiw, oraz cmentarz onierzy radzieckich polegych w walce o wyzwalanie Zamojszczyzny, ul. Szwedzka - cmentarz jecw radzieckich, ktrzy w latach 1942 1943 przetrzymywani byli w stalagu na osiedlu Karolwka; ogem w obozie zgino ok. 28.000 osb, ul. lska - pomnik ku czci pomordowanych. Zaboreczno - pomnik wzniesiony dla uczczenia stoczonej przez partyzantw bitwy, ktra rozegraa si pod Zaborecznem i R w lutym 1943 roku w obronie pacyfikowanej ludnoci Zamojszczyzny. Zwierzyniec pomnik wzniesiony ku czci winiw obozu przejciowego: "Jecom Armii Polskiej, Radzieckiej i Francuskiej oraz ludnoci cywilnej, Polakw i innych narodowoci ku wiecznej pamici , miejsce kani upamitnio spoeczestwo Zamojszczyzny", pomnik upamitniajcy polegych lenikw w latach 1939 1944. uposaenie pierwszego hrubieszowskiego proboszcza Na mocy aktu nominacji z dnia 1 padziernika 1460 roku, pierwszy hrubieszowski proboszcz Wacaw z Kolan aski wraz z urzdem otrzyma nastpujce uposaenie: mieszkanie, dom na warzenie piwa, browar, dwa ogrody (place), k, szeciu poddanych z polami i kami we wsi Pobrzeany, czterech ogrodnikw z polami i kami (take w Pobrzeanach), czternastu zagrodnikw na gruncie kocielnym na dzie w. Marcina byli zobowizani do przekazania proboszczowi po 10 groszy na wosk i lampk, ktra bdzie si pali przed Najwitszym Sakramentem, wolny wyrb w lasach, wolne mlewo bez miarki, dziesiciny soli, dziesicin snopow wszelkiego zboa i nasienia z folwarkw krlewskich: Rubieszowa, Czerniczyna, Borodycy, Dziekanowa, Szpikos, Slipcza, Ciumowa, Busieca, Huszczy - z tego folwarki dostarczano rwnie proboszczowi beczk ryb i beczk miodu, podobnie z folwarkw szlacheckich Grdka, Czumowa, Wolicy, Terebica, Woli Terebiskiej, Husynnego, Obrowca; ponadto na dzie w. Marcina kady z posiadajcych pola uprawne winien by oddawa z kadego anu po korcu yta i po dwa korce owsa. "Ukrainerakction" Akcja wysiedlecza zorganizowana przez Niemcw 3 stycznia 1943 roku na terenie powiatu hrubieszowskiego, majca na celu wysiedlenie z tego terenu Polakw i nasiedlenie tam Ukraicw z powiatu zamojskiego. Urzd Pocztowy z Zawadzie Powsta w latach 1935 1936, placwk zlokalizowano w domu gospodarza o nazwisku Waga (wczeniej przesyki do wsi dostarczali umylni posacy), gdzie przetrwaa do roku 1942. Punkty pocztowe kolejno znajdoway si u: Szczyga (na terenie Zawady wsi, za mynem, gdzie przenieli go Niemcy z domu Wagi), Wiatrzyka (na stacji kolejowej). W roku 1944 na pomieszczenia poczty w zawadzie przeznaczono barak po niemiecki stojcy przy drodze prowadzcej ze stacji kolejowej do miejscowego folwarku. Gdy barak rozebrano, poczta znalaza swoje locum w domu Albingierw; po likwidacji gminy Zawada poczt przeniesiono do budynku byej agronomwki. (Bogusaw Garbacik) Ustawa emerytalna dla profesorw i nauczycieli Szk Zamoyskich Objci zostali ni nauczyciele pracujcy w Szkoach im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie. Autorem i wykonawc ustawy pozostawa Stanisaw hr. Zamoyski oraz jego sukcesorzy. Dokument wszed w ycie na mocy porozumienia Rzdu Krlestwa Polskiego z ordynatem Stanisawem Zamoyskim z dnia 11 marca 1819 roku. Ustaw zamiennie nazywano "zamojsk" w odrnieniu od ustawy rzdowej podpisanej 1 maja 1825 roku przez cara Aleksandra. uwaszczeni chopi z Czarnegostoku Na podstawie Ukazu z dnia 19 lutego (2 marca) 1864 roku wocianie czarnostoccy w liczbie 80 otrzymali

na wasno ziemi pozostajc dotychczas pod zarzdem Ordynacji Zamoyskiej. Wykaz iloci oddanego im na wasno gruntu dostpny jest w Tabeli likwidacyjnej wsi Czarnystok, pooonej w guberni Lubelskiej, powiecie Zamojskim, okrgu Zamojskiego, w gminie Radecznica, 1864 rok. Czarnostoccy wocianie (podaj wedug kolejnoci zapisanej w Tabeli...), ktrzy otrzymali wwczas tzw. osady to: Kuprowski Antoni, Jarosawski Wojciech, Kadamus Marcin, yp Bazyli, Ducher Stanisaw, Kruszyski Onufry, Mazurek Pawe, Mydlak Jan, Koczot Jan, Rapa Micha, Jaskua Wojciech, yp Jzef, Kijek Jzef, Mrozek Jzef, Margol Jzef, Siarka Antoni, Krawczyk Stanisaw, Makowski Bazyli, Bzdziuch Jan, Mrz Maciej, Furlepa Jzef 1szy, Furlepa Micha Semczyk Jzef, Semczyk Antoni, Bzdziuch Jzef, Kijek Franciszek, Braszka Pawe, Kijek Tomasz, Sykaa Agnieszka (wdowa) z synem Jzefem, Ducher Jan, Szczepanek Kazimierz, Ducher Marcin, Kowalska Anna (wdowa)z dziemi, Ducher Baej, Sykaa Mikoaj, Furlepa Marcin, Jaskua Jakub, Sykua Franciszek, Mrozek Marcin, Antonik Marcin, Olech Sebastian, wik Jakub, Bugaa Stanisaw, Smoter Micha, Orchowski Marcin, Szczepanek Kazimierz, Maysz Antoni, Mazurek Katarzyna (wdowa) z synem Jakubem, Wjtowicz Jakub, Wjtowicz Anastazja (wdowa) z synem Franciszkiem, Sobczak Kazimierz, Skrzypa Mikoaj, Zabecel (Zabiciel?), Katarzyna (wdowa) z crk Ann, Bzdziuch Antoni, Mazur Andrzej, Sitarz Marcin, Anastazja Orchowska (wdowa) z synem Jakubem, Furlepa Jzef 2 gi, osiewicz Marcin, Czerw Micha, Maysz Franciszek, Sitarz Jzef, Byk Micha, Furlepa Jan, Furlepa Pawe, Mazurek Jan, Mazurek Stanisaw, Sobczak Stanisaw, Sobczak Micha, Orchowski Wojciech, Kijek Jzef, Pacyk Dymitr, Sierko Aleksander, Orchowski Jan, Kijek Jakub, Antonik Jan, Kijek (wdowa), nie podano imienia, Sitarz Jan, Sitarz Wojciech. Czarnostoccy chopi mogli take otrzymywa z lasw ordynackich: materia budowlany na wzniesienie nowych budynkw, w zamian starych, nie nadajcych si na remont, drewno na opa gaziowo, a w razie braku tego suche drzewo z pnia, nie nadajce si na materia budowlany w zimie (od 1 padziernika 1 kwietnia) po dwie fury tygodniowo, a w lecie (od 1 kwietnia 1 padziernika) po jednej furze tygodniowo na jedna osad, wjedajc do lasu z siekier, chrust i erdzie na nowe i napraw starych ogrodze, mech, igy i szyszki do wycielania w miar potrzeby, uczywo po jednej furze rocznie na osad, pa swoje bydo w lasach Ordynacji zw wyjtkiem zagajnikw i razem z bydem dworskim na pastwisku znajdujcym si midzy rzek i granic Smory. W "W Szczebrzeszynie chrzszcz brzmi w trzcinie...." Cytat z wiersza Jana Brzechwy, ktry do dzi jest chtnie powtarzany i kojarzony z miastem. W przeszoci chrzszcze obficie zamieszkiway nadwieprzaskie brzegi gsto pokryte trzcin dzi ich nie ma. Aby bardziej spopularyzowa tego owada burmistrz miasta Szczebrzeszyna Piotr Matej wystpi z inicjatyw by postawi chrzszczowi pomnik "chrzszcz za spraw Jana Brzechwy tak rozsawi nasz miejscowo, e powinien mie pomnik". Rzeb owada wykonali uczniowie IV klasy Pastwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Zamociu Izabela Jarmu, Pawe liwiski, Jacek Koodziejczyk, Wojciech Mussor i Przemysaw Przego pod kierunkiem artystycznym Zygmunta Jarmua. Uroczyste odsonicie (przy rdeku na ulicy dr Zygmunta Klukowskiego) miao miejsce 14 wrzenia 2002 roku. Ludowa poetka z Bonia Maria Kisiel tak napisaa o chrzszczu: "jest tu takie urocze miejsce na ulicy doktora Klukowskiego gdzie stan pomnik chrzszcza z wysokiej jakoci drzewa lipowego bajkowa posta Jana Brzechwy w roku jubileuszowym odtworzono szeset pidziesit lat praw dla miasta pomnikiem tym upamitniono". Wachniewska z Fajfer Stankiewiczw Aleksandra Urodzia si we Floriance k. Zwierzyca, gdzie jej ojciec, pracownik Ordynacji Zamoyskiej prowadzi szkki ogrodnicze, fascynowa si owadami jeden z odkrytych owadw ma w nazwie jego nazwisko. Studiowaa na Akademii Sztuk Piknych w Warszawie, prac dyplomow (z drzeworytu ) bronia u prof. Skoczylasa. W czasie wojny zamieszkaa w Zwierzycu, po wyzwoleniu uczya rysunku w Gimnazjum Lenym w Zwierzycu. Kiedy na tablicy napisaa cytat "ile was zrbano [drzew] radzieck moskiewsk siekier" opacznie zinterpretowany przez wczesne wadze owiatowe za co zostaa usunita ze szkoy. (relacja Izabeli z Bakoskich Gajewskiej). Postrzegana jest jako malarka Roztocza, jej ptna to gwnie

roztoczaskie pejzae, kociek w Zwierzycu (na wodzie), malowaa take portrety rodziny. Gros prac Aleksandry Wachniewskiej znajduje si w rekach osb prywatnych, spor kolekcj posiada przyjacika malarki Elbieta Haasa ze Zwierzyca. Prace A. Wachniewskiej prezentowane byy w: Biurze Wystaw Artystycznych w Zamociu siedzibie Towarzystwa Mionikw Sztuk Piknych w Lublinie w Zwierzycu (1990 r.) - Tomasz Gajewski (autor wspomnieniowego art. "Odesza jesienn alej", publikowanego na amach Tygodnika Zamojskiego), wsporganizator wystawy zebra wwczas okoo 90 prac artystki rozproszonych po caej Polsce. Aleksandra Wachniewska ya w latach 1902 1989, pochowana jest w rodzinnym grobowcu na zwierzynieckim cmentarzu. Wacaw z Kolan aski Pisarz krlewski, prezbiter diecezji gnienieskiej - 1 padziernika 1400 roku mianowany zosta przez Wadysawa Jagie na proboszcza nowo powstajcej parafii hrubieszowskiej; akt nominacji podpisany zosta we Lwowie. Wadowski Andrzej, ks Kanonik kolegiaty zamojskiej, proboszcz szczebrzeszyski. y w latach 14.11. 1870 31.12.1931; wicenia kapaskie otrzyma w roku 1893. Wdziczni za prac duszpastersk mieszkacy Szczebrzeszyna wmurowali w kociele pod wezwaniem w. Mikoaja tablic pamitkowa ku jego czci. Andrzej Wadowski jest autorem relacji obchodw Dnia lska Cieszyskiego w Szczebrzeszynie 23 maja 1920 roku "Klemensw i Szczebrzeszyn Cieszynowi. Pamitka obchodu Dnia lska Cieszyskiego w dniu 23 maja 1920 r." (Zamo 1920). Kwestowano wwczas w Szczebrzeszynie na rzecz lska, mieszkacy wystosowali odezw w sprawie zachowania lska przy Polsce, ktry to dokument przesano do Naczelnika Pastwa i Marszaka Sejmu. Wajszczuk Edmund Lekarz, mieszka z rodzin w Krasnymstawie; chorowa na serce zmar w 1943 roku w swoim mieszkaniu "ludzie, ktrzy byli jego pacjentami wspominaj go jako dobrego lekarza a nade wszystko czowieka". (Wiesawa i Alicja Niewidziajo z Krasnegostawu) Wal Piotr Volksdeutsch z Wielczy k. Zamocia, uprzedzi mieszkacw wsi o czekajcym ich wysiedleniu 5 grudnia 1942 roku - informacje przekaza zatrudnionej u niego Genowefie Wrbel. Na wie o tym niektrzy z mieszkacw ratowali si ucieczk. (Bogusaw Garbacik) "Walka Mas" Organ prasowy Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, na amach tego pisma wydawanego we Lwowie (listopad grudzie 1936, nr 5 6) ukazaa si informacja o pacyfikacji wsi Zamojszczyzny przez rzd sanacyjny - "... poprzedziy te zajcia trwajce ju od duszego czasu rewizje i aresztowania wrd dziaaczy walczcych o prac i polepszenie bytu godujcych mas chopskich. Cz aresztowanych wysano do Berezy Kartuskiej.." wspomnienia Jzefa Soroki i Jana Wjcika z Berezy Kartuskiej. Walny Zjazd Spdzielni Rolniczo Handlowej "Rolnik" Odby si 30 czerwca 1926 roku w sali odczytowej Teatru Sejmikowego w Zamociu. Obrady prowadzi Antoni Najda z Kalinowic, prezes Rady Nadzorczej Spdzielni; obowizki przewodniczcego Zjazdu peni Stefan Bauer, dyrektor szkoy rolniczej w Janowicach Szkoa Rolnicza Mska w Janowcach k. Zamocia, oraz asesorowie: Jan Kapuciski, Ludwik Zakrzewski, na sekretarza wybrano Antoniego Kaniewskiego. Podczas Zjazdu podjte zostay uchway odnonie: podniesienia udziaw czonkw z 10 do 50 zotych, wybrano skad nowej Rady Nadzorczej Spdzielni, w jej skad weszli: Bolesaw Wnuk, Jzef Czujkiewicz, Pawe Bakuniak, Jzef Bakuniak, Micha Wajland, Antoni Matuszenko. "Wasz piewam gorzk chwa" Tytu pracy Zbigniewa Borsuka traktujcej o dziaalnoci onierzy Armii Krajowej Inspektoratu Zamo obejmujcego powiaty: zamojski, hrubieszowski, tomaszowski i bigorajski. Podczas zbierania materiaw do pracy autor korzysta z relacji byych onierzy AK Kazimierza Wrblewskiego, ps. "Maryka" oraz

Stefana Walcendorfa, ps. "Cezar". Ksika ukaza si w 2004 roku. Waniewski Henryk Potomek ostatnich dzierawcw folwarku w Radecznicy, sekretarz Zarzdu Gminnego, instruktor przysposobienia wojskowego w Kolegium Serafickim w Radecznicy ( Kolegium Serafickie), jeden ze wsporganizatorw ZWZ w Radecznicy. (Stanisaw Zybaa) "Werwolf" Kryptonim akcji wysiedleczej ktra z rozkazu Globocnika objto w 1943 roku rejon Zamojszczyzny. Akcj kierowa wyszy dowdca SS i policji Generalnej Gubernii Friedrich Wilhelm Kger. W wyniku dziaa okupanta poczynajc od 30 czerwca 1943 roku na teren obozu przejciowego w Zwierzycu zaczli przybywa wysiedleni z miejscowoci: Chopkw, Bukownica, Aleksandrw, Grecko, Jzefw, Pardyswka, Brzeziny, Tarnwola, Majdan Kasztelaski, Wola Raniecka, Tarnogrd, urawnica, Czarnystok, Kawczyn, Tereszpol, Florianka, Grecko Stare, Szczebrzeszyn, Hamernia, Obrocz, Jzefw, Dugi Kt, Hedwiyn, Kosobudy - w grupie wysiedlonych Polakw znaleli si take Ukraicy (ze wsi Lipowiec i Dugi Kt). Wiatrowski Antoni (* 1. VI. 1889 - zm. 28. XII. 1957), nauczyciel historii, regionalista. W roku 1914 ukoczy szko przemysowo techniczn w Warszawie, w roku 1915 podj prac w szkole powszechnej w Hrubieszowie, gdzie pracowa do roku 1919; po zaoeniu rodziny przenis si do Lublina. Pocztkowo pracowa w Szkole Rzemios im. Syroczyskiego, a w latach 1921 1925 w Gimnazjum lubelskim, w midzyczasie rozpocz studia na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Po powrocie w rodzinne strony wczy si w wir pracy owiatowo spoecznej - w roku 1924 wsplnie z Feliksem Czarkowskim przedoy wadzom Sejmiku Hrubieszowskiego projekt zaoenia szkoy rzemielniczej. Przed wybuchem II wojny wiatowej wyjecha z rodzin do Olkusza, gdzie podj prace w Gimnazjum Mechanicznym. Okupacje przey w pod olkuskiej wiosce Braciejwce. Po wyzwoleniu, w roku 1945 wraca do Hrubieszowa i po raz kolejny rozpoczyna starania o zaoenie szkoy, tym razem jest to Prywatne Gimnazjum i Liceum dla Dorosych im. Bolesawa Prusa patronat nad placwka obja Powiatowa Rada Narodowa w Hrubieszowie, z czasem placwka zostaa upastwowiona. Poza prac pedagogiczn Antoni Wiatrowski interesowa si przeszoci swego miasta; w roku 1925 ukazay si dwie jego prace: "Koci podominikaski w Hrubieszowie", oraz "Greko unici hrubieszowscy", w roku 1957 "Dzieje Hrubieszowa w wietle rde, dokumentw i zabytkw historycznych". Zmar 28 grudnia 1957 roku. Zdaniem znawcy tematyki regionalnej prof. Zygmunta Makowskiego Antoni Wiatrowski nalea do tzw. "samotnikw" indywidualnych mionikw regionu. Wichlaj Jzef Urodzony 28 grudnia 1915 roku w Brodach k. Szczebrzeszyna. W roku 1920 rodzina Wichlajw przeprowadzia si do Kolonii Hostynne (pow. tomaszowski). Jako 19 letni chopiec Jzef Wichlaj zosta powoany do wojska suy w wojskach pancernych dowodzonych przez Stanisawa Maczka, gdzie zdoby uprawnienia kierowcy. Z chwil wybuchu II wojny wiatowej walczy w 1 Puku Pancernym. Po upadku kompanii wrzeniowej znalaz si wraz z oddziaem na terenie Rumunii, pniej ZSRR i Persji. Bra udzia w desancie wojsk alianckich w Normandii, zgin 20 sierpnia 1944 roku w bitwie pod Falaise. wiec owiatowy Odby si 11 lipca 1926 roku w abuniach przed kocioem. Obradom wiecu przewodniczy Fellman z Ruszowa, delegat Rady Gminy do Sejmiku [Zamojskiego]. Celem wiecu byo propagowanie owiaty wrd miejscowej ludnoci; kolejny wiec owiatowy mia miejsce w Szczebrzeszynie 1 sierpnia tego roku w miejscowej "szopie straackiej". Wielcza Komasacja Nazwa Wielcza jest na trwale wpisana w losy i histori Polski. Istniej dokumenty wiadczce o jej randze i znaczeniu na tym terenie. Zanim podniesiono Wielcz do rangi parafii przez wiele lat musiaa umacnia swoje znaczenie, udowadnia, e w peni zasuguje na miano parafia Wielcza. Jak przekazuj dokumenty, do Wielczy dekrety kocielne przypisay wioski Nielisz i Kosobudy, ktre po latach stay si samodzielnymi parafiami. Pierwsze zapisy o istnieniu wsi Wielcza pochodz z roku 1425, naley zatem przyj, e nasi pradziadowie brali udzia w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Kolejne zapisy o Wielczy s datowane: 1457, 1471, 1510, 1555, 1589, 1593, 1780, 1792, 1864, 1880. Ordynacja Zamojska

organizuje w 1853 roku szko jednoklasow w Wielczy pocztkow dla Wielczy, Bodaczowa, Zawady, Niedzielisk. Dokumenty z roku 1880 wymieniaj istnienie ju dwch Wielczy; Ordynacka (dzisiaj wzdu szosy) liczca 94 domy oraz Plebaska ( obecnie Wielcza Poduchowna o 15 domach ). Na tamte czasy Wielcza zaliczana bya do wsi duych rejestr poborowy ( podatkowy ) z roku 1589 wykazywa 30,5ana = 512,4ha gruntw uprawnych, a ponadto dwie karczmy, browar, gorzelni; inne rda wymieniaj dwa wiatraki i cegielnie. rda kocielne wymieniaj do chwili obecnej Wielcz Zarudzk by to dawny serwitut. (Serwitut to prawo korzystania z k i lasw Ordynacji Zamojskiej przez mieszkacw Wielczy ley ona midzy Zarudziem, a Biaobrzegami liczby 14 domw i naley do parafii Wielcza). W 1921 roku spis narodowywg rejestru gminy Mokre (tam naleaa Wielcza) wykaza 249 domw oraz 1599 mieszkacw w tym 7 prawosawnych. Nasuwa si suszny wniosek, bya to wie o zwartej zabudowie, duej iloci mieszkacw, dziaki rolne byy wskie i dugie bo od 3,5 km do 5,00 km, dojazd dla niektrych wacicieli serwitutw w Wielczy Zarudzkiej wymaga pokonania odlegoci od 10km do 12km. Ju po pierwszej wojnie wiatowej zaczy si pojawia pomysy o koniecznoci dokonania zmian, przyblienia chopa do ziemi, ale na to trzeba byo czasu oraz sprzyjajcych takim zmianom okolicznoci. Wydawa by si mogo, e w okresie rozbiorw gdy Wielcza trafia do zaboru rosyjskiego, postpujca rusyfikacja ( 123 lata Polski nie byo!) zniszczy wszelkie oznaki polskoci. Naley przyj, e blisko kocioa, parafii, ksiy, wpywy Ordynacji Zamojskiej oraz siedziby Zamoyskich w parku w Klemensowie i Zamocia zadecydoway o polskoci Wielczy. Jednak zaborca na razie korzysta z Wielczy, midzy innymi wielu mczyzn w latach 1914- 1918 trafio do armii rosyjskiej, by walczy przeciwko Polakom ubranym w mundury armii austriackiej albo niemieckiej. Na pewno wielu zgino, trafio do niewoli. Wanie ci, ktrzy wrcili z niewoli w latach 1917- 1919 oprcz radoci i szczcia z powrotu, przynieli do Wielczy podpatrzone tam w Niemczech i Austrii to co dla nich byo"nowe". Dugie wieczory stay si okazj do wspomnie, do wylania alu i upokorzenia losu jeca wojennego, byy okazj do przekazania swoich obserwacji o yciu na "zachodzie" Wreszcie jak Feniks z popiow odrodzia si po latach 11 listopada 1918 roku Polska. By to czas trudny, Wielcza objta stref walk frontowych, bya zniszczona, zbudowana na dawnym szlaku bursztynowym (trakt Bigoraj- Szczebrzeszyn Zamo, prcz korzyci sprzyjaa grabiey). Mieszkacy z zapaem i ufnoci przystpili do odbudowy swoich gospodarstw, ale znw widmo wojny zawiso nad Polsk by wybuchn wojn polsko - bolszewick w roku 1920, na szczcie tym razem bolszewicy tu nie arli, ale wielu z Wielczy znw wzio bro do rki by broni Ojczyzny. W kraju bya bieda, potrzeby olbrzymie, a jeszcze trzeba byo walczy o lsk w trzech powstaniach (1919-1921) oraz Wielkopolsk (1918-1919) tam te byli mieszkacy Wielczy i Niedzielisk. Tak naprawd wiele z tego co przynieli do Wielczy byli jecy, musiao jeszcze czeka na realizacj. Na razie nasi dziadowie byli oswojeni z pocigiem, (zim 1913/1914 Austriacy zbudowali wzdu Niedzielisk tor kolejowy). Hrabia Zamoyski jedzi samochodem, pojawiay si rowery na koach z drewnianymi obrczami, by telefon i telegraf wzdu szosy stay supy, a na nich przewody ktrymi mona byo przekazywa wiadomoci. Ju widziano i wiedziano o istnieniu prdu elektrycznego ( byy elektrownie w Michalowie i Cukrowni) A co w Wielczy? Woy i krowy cignce soch zastpi ko cigncy pug metalowy, gwodzie drewnianych bron zastpiy metalowe, zaczto rezygnowa z ubiorw szytych z produkowanego we wasnych gospodarstwach ptna z lnu i konopi, tzw. siermig. Kolejna zmiana to coraz powszechniejsze uywanie kosy zamiast sierpa, rczne mcenie zboa cepem zastpowaa mocarnia zwana"mieciark" bo nie czycia ziarna z plew, a som trzeba byo oddziela od ziarna grabiami. Jej napd stanowi "kierat" napdzany przez jednego (czciej dwa konie) chodzce po okrgu. Pierwsz sieczkarni do cicia somy dla byda napdzan rcznie, pniej kieratem w roku 1928 kupi Wawrzyniec Wrbel- to bya sensacja, caa wie przychodzia oglda jak tnie som. dotychczas do tego celu uywano skrzynki, w ktrej przesuwano prost som i cito j rcznie kos. Dugo do mocki uywano cepa, prostego narzdzia wykonanego z dwch kijw leszczynowych ( ronej dugoci ) poczonych rzemieniem poniewa somy uywano do wykonywania" kiczek" ktrymi kryto dachy. Przy mocce cepem ukadano suche snopy zboa rozwizujc "powrsa" (soma suya do wizania zebranego przez niwiarzy zboa) na klepisku "ubita glina w stodole" albo na pododze kosami do siebie, nastpnie mccy chwyta duszy kij cepa i uderza krtszym w uoone zboe. Nastpnie duszym kijem odwracano zboe a do cakowitego wymcenia, nastpnie przetrzsano som, ostatecznie oddzielajc od niej ziarna, a kolejno som prost od "potarganej"- ta bya uywana na cik dla byda. Przez dugie lata zboe od plew oddzielano wykorzystujc wiatr i sita (przetaki) z ich produkcji przez wiele lat syn Bigoraj. W latach trzydziestych w Wielczy zaczto uywa urzdze o prostej konstrukcji do oczyszczania ziarna po omotach rcznych albo "mieciark" Pierwszym bya tzw. wialnia popularnie zwana "polak" uywana do przesiewania i oczyszczania wykorzystujc si wiatru wytwarzanego przez obracany rcznie wiatrak. Kolejnym urzdzeniem bya wialnia zwana potocznie "mynek" pracujca jak "polak" ale wyposaona w sita ruchome

oraz przekadni zbat. Napd rczny korb powodowa ruchy skokowe sit oraz napd wiatraka. Byo to urzdzenie wydajniejsze, obydwa mona jeszcze spotka w uyciu. Nazwa ,mynek" wywodzi si od monotonnego haasu przekadni zbatej do zudzenia przypominajcej pracujcy myn. Powszechnie jednak ludzie byli biedni, bardzo biedni. Brakowao pienidzy, wszechwadny by handel wymienny. Wydajno z hektara bya niska, nie stosowano nawozw sztucznych, nie byo nowych odmian zb, buraki cukrowe uprawiay tylko folwarki- bo byy opacalne. Koszty utrzymania gospodarstwa byy due, bo np.: Para koni, a bez nich nic nie mona byo zrobi, zjadaa yto i owies z 2 hektarw oraz siano i som i przez wiksz cz roku bya bezuyteczna. Niektrzy wynajmowali si do przewozu towarw z Bigoraja do Rejowca u ydw trudnicych si handlem. Tu jeszcze jeden przykad postpu, dotychczas wz konny do przewozu materiaw objtociowych np.: ziemniakw, obornika, nie mia skrzyni adunkowej tzw. "heli" Ten pomys przywiz z niewoli niemieckiej p. Jan Gb, kolejno zrezygnowano z kopania ziemniakw do workw pciennych. Sypano je na pryzmy, a pniej adowano na wozy wyposaone w "hele" ale musiay by widy do ziemniakw. Ludzie zaczli uywa obuwia, dotychczas chodzono w drewniakach albo w okresie mrozw w "apciach" lub "tyszowiakach" byy to buty szyte ze skry woowej nogi owijano som lub onucami nikt nie zna skarpety. Powszechnie chodzono boso. Mona by mnoy szereg przykadw przemian sucych mieszkacom Wielczy, ale cigle przeszkod byy wskie dugie, poprzecinane drogami pola. Zaczto uprawia tyto, to byo rdo dochodu ludzie mieli pienidze, kupowali ziemi. Mogli i uczyli dzieci, ale nauka bya droga. Przykad miesic nauki w szkole redniej kosztowa 80 z, a dziewczyna do pomocy w gospodarstwie otrzymywaa 15 z do tego wyywienie, spanie. Odszedem od tematu komasacji, by przedstawi przemiany w Wielczy niebawem nastpi komasacjascalenie gruntw, ale tu trzeba czasu, chci, odwagi, uporu, pokonania wielu czynnikw niezalenych od chopw. Ale jeszcze o jednej zmianie z tego okresu. Budowano piwnice gboko wkopane w ziemi murowane z cegy z solidnymi dwojga drzwiami. W piwnicy przechowywano zbiory ziemniakw, marchwi, kapusty, burakw oraz powszechnie uprawianych dla koni i byda marchwi i burakw pastewnych. Wchodzono do piwnicy po schodach, a jej gboko chronia zbiory przed mrozem, bya dobrym schronieniem dla misa w lecie, tu przechowywano mleko, sery i maso. dotychczas piwnice zwano "ziemiankami" bya wykopem w ziemi nakrytym okrglakami drewnianymi oboonymi som przykryt ziemia wchodzenie byo trudne na kolanach. Przejawem zmian w myleniu i dziaaniu mieszkacw Wielczy byo odstawianie mleka do mleczarni w Szczebrzeszynie na ulicy Trbackiej, byy to pienidze tak potrzebne w gospodarstwie. ar tutaj niestrudzony propagator zdrowia, higieny, czystoci Dyrektor Szpitala w Szczebrzeszynie dr Zygmunt Klukowski, ktrego zabiegi zaowocoway bieleniem domw, potw, zmian higieny ycia codziennego, wikszym uyciem na co dzie myda (szarego) to by postp. Kolejny etap to budowa ubikacji (zwanych tu wychodkami) to byo co co zmienio radykalnie wiekowe nawyki i przyzwyczajenia, zmienio je nieodwracalnie. Troch z rumiecem wstydu, ale to trzeba powiedzie dotychczas potrzeby fizjologiczne zaatwiano w stajni, chlewie, kurniku albo przestrzeni midzy budynkami w sudynach, jakie byy obrazy, fetor, zagroenie chorobami. Staram si przedstawi obraz naszej Wielczy takiej jaka bya, ale"nowe" znajdowao tu zwolennikw, zadomowio si na stae, dobrze suc mieszkacom i okolicy. Wielcza ju zbudowaa szko powszechn, dziaay: druyna skautowa (pniej harcerska), stra poarna, Kasa Stefczyka, toczyo si ycie organizacji katolickich w ramach parafii, szykowano si po raz kolejny do budowy nowego kocioa i domu ludowego, dziaaa Polska Organizacja Wojskowa zrzeszajca byych onierzy kierowana przez p. Jzefa Sobiesiskiego. Budowniczego i kierownika szkoy powszechnej w Wielczy. Motywy i podoe skomasowania Wielczy - powstanie Wielczy Komasacja Wielcza Komasacja nazwa wioski czy w sobie nazw Wielczy, ktra daa pocztek jej istnieniu oraz czynno porzdkujc prawnie grunty rolne. Proces tworzenia nowej struktury trwa od zakoczenia pierwszej wojny a do 1936 roku. Od wiosny 1936 roku w gminie Mokre ( wtedy Wielcza tam naleaa) pojawia si nowa wioska. By to trudny okres, ale zapa i ch do pracy pozwoliy pokona wszelkie trudnoci. Nie dugo cieszyli si mieszkacy znaczc popraw warunkw ycia i pracy wybuch drugiej wojny przekreli ich plany. Kolejny dramat to daty 5 i 19 grudnia 1942 roku wysiedlenie i jego powtrka, wydawao si na stale wymazano Wielcz Komasacj oraz jej matk Wielcz. Byy ofiary, wysiedleni trafiali do obozu przejciowego w Zamociu gdzie ich losy byy podobne do losw wszystkich, ktrych wysiedlono. Po wojnie do szybko wie odbudowaa si, zabliniy si wojenne rany, wrcili Ci co przeyli. Wioska dugo czekaa na zdobycze uatwiajce codzienne ycie: utwardzon szos, szko, sklep, telefony, autobus, wodocig. Jest to zasuga zmieniajcej si rzeczywistoci, ale byli i s tu ludzie o duym zaciciu

spoecznikowskim. Wielu ludzi modych ukoczyo szkoy rednie i wysze, czynnie wczyo si do pracy dla ojczyzny, wielu z nich los rozrzuci po wiecie. Rokrocznie mieszkacy Wielczy komasacji oddaj hod ofiarom wysiedle i drugiej wojny podczas uroczystoci patriotyczno religijnej w nowym kociele, do ktrego budowy czynnie wczyli si. Mieszkacy z nadziej chocia nie bez obaw patrz w przyszo... Powstanie nowej jednostki organizacyjnej na terenie wtedy gminy Mokre, naley czy z sotysem Wielczy panem Janem Czopem. To on przekona co bardziej wiatych gospodarzy o potrzebie uporzdkowania gruntw rolnych. Ci wanie "wiatli" gospodarze w czasie I wojny suc w armii rosyjskiej trafili do niewoli niemieckiej, gdzie skierowano ich do pracy u niemieckich"bauerw" Tam podpatrzyli bardziej racjonaln gospodark roln, inn technik uprawy roli. Od lat 1932 zwolennikw komasacji przybywao, a w 1934 roku jesieni udao si na kolejnym zebraniu wiejskim znale taka ilo zwolennikw, ktra bya wymagana przez wadze gminy Mokre. Wniosek zaakceptowa pozytywnie starosta zamojski i wojewoda lubelski. W tym momencie faktycznie rozpocz si proces tworzenia nowej struktury organizacyjnej, ktrej nazwa bya dwojaka: Wielcza Kolonia lub Wielcza Komasacja. W planach geodezyjnych przewidziano utworzenie nowych osad siedliskowych potocznie zwanych"kolonie" przyja si nazwa bardziej uzmysawiajca zachodzce zjawisko komasacja. Do sierpnia 1935 roku geometrzy opracowali nowy podzia geodezyjny gruntw uprawnych, tworzc dwie odrbne wioski: Wielcza Wie lokowana wzdu drogi gruntowej przy kach, a waciwie w pasie od k do szosy Szczebrzeszyn Zamo wraz z koloni Pierwsz zwan"pod gr" Nowa wioska nazwana Wielcza Komasacja tworzona przez skupiska lunych gospodarstw wzdu 4-ch drg (wygonw) oraz 5-u koloni czcych poprzecznie wymienione drogi (wygony). Nie zmieniono podziau dziaek gruntw lenych zwanych: stary las, sadzonki pierwsze, sadzonki drugie, kultury ( drgowiny), na wygonie. Niewielkie zmiany wystpiy w podziale k poniewa cz gruntw na tzw. pastwiskach (okolice tzw. ksiego jeziora) po zmeliorowaniu okazao si bardzo dobrymi kami przydzielono je najbliej pooonym gospodarstwom. Aby zachci do odchodzenia z dawnych siedzib przyjto nastpujc zasad: kto idzie najdalej otrzymuje najwicej to byo w mir uczciwe i sprawiedliwe bo w jaki sposb wyrwnywao trudnoci na jakie napotykali, np.: brak utwardzonych drg, pokonywanie botnistych drg albo zasypanych niegiem, znaczna odlego od stacji kolejowej (kolej bya wtedy jedynym rodkiem komunikacji), odlego od szkoy i kocioa, znaczna gboko studni itp. Ostatecznie od jesieni 1935 do wiosny 1936 roku wyznaczono nowe podziay geodezyjne, wyznaczono drogi, rowy odwadniajce, siedliska pod zabudow, wyznaczono plac pod planowan budow szkoy i przejazd kolejowy Zawada Zojec. Przenoszenie budynkw rozpoczto wiosn 1936 roku. Rozbirka, transport, ponowne zestawianie byo to w miar atwe poniewa budynki byy budowane z bali drewnianych. Transport to zaprzgi konne . Byo bardzo due zapotrzebowanie na cieli pokrywaczy dachw strzech ze somy ytniej, (mocka odbywaa si cepem), murarzy, zdunw. Do koca 1938 roku ci co odeszli na swoje mieli prawo zabra pozostawione na dawnych siedliskach drzewa owocowe i inne. Tak powstaa wioska Wielcza Komasacja. Po wybuchu wojny Od wiosny 1939 roku wyranie dawao si zauway, e zblia si co, to wielkie zagroenie od strony Niemiec, coraz czciej i goniej Hitler zgasza nieuzasadnione pretensje do Polski. 25 sierpnia sotysi otrzymali poufne polecenia wrczenia kart mobilizacyjnych rezerwistom. Pierwsi obrocy Ojczyzny szli na dobre i ze z wiar, e ich udzia jest konieczny by Polska pokazaa swoj si. Ludno bacznie obserwowaa ruch na torze kolejowym Zawada- Lublin Lww, na wzowej stacji Zawada, niestety ruchy transportw wojskowych nie wryy nic dobrego wreszcie 01. 09. 1939 roku wybucha wojna. Niemcy ju 11.09. 1939 roku s nad Zawad, lecc na Zamo, tu zrzucaj bomby, s ofiary, jest strach i groza, obawa o jutro. Wielcza Komasacja jest troch w szczeglnym mona by powiedzie pooeniu z dala od szosy, nie jest bezporednio zagroona, ale do czasu. Tu nie docieraj Rosjanie w okolicy 20 wrzenia 1939 roku, ktrzy napadli zdradziecko na Polsk 17 wrzenia 1939 roku. Trudno ustali kto i ilu mieszkacw ( to bya tajemnica za to pacio si yciem) naleao od 1940 roku do ZWZ pniej ZWZ - AK, a potem do AK. Na pewno by to porucznik Bartomiej Czerwieniec, mia tu swoich ludzi, ilu nikt dokadnie nie wie. W obawie przed represjami po 1944, przechowujcy archiwum AK Adam Sokoowski z Zawady zakopa je poza swoim domem, prawdopodobnie kto je ukrad. onierze ZWZ - AK do okresu wysiedlenia nie prowadzili otwartej walki z okupantem, ich zadania koncentroway si na zbieraniu informacji, a wywiad interesowa si midzy innymi lotniskiem w Klemensowie, skadami amunicji w Zawadzie, transportami przechodzcymi przez stacj Zawada, ruchami wojsk na szosie Szczebrzeszyn Zamo, obserwujc osb podejrzanych, obcych, spoywajcych alkohol. Zbierano opinie o wsppracujcych z Niemcami, Tu udzielano pomocy rannym i ukrywajcym si luna zabudowa, z dala od drg i lasw oddalaa podejrzenia Niemcw.

Wielcza Komasacja bya oboona bardzo duymi kontyngentami dostaw podw ziemi na rzecz III Rzeszy. Wreszcie stanowia akomy ksek dla osiedlenia tu Niemcw. Przypadek zdarzy, e do por. Czerwieca"Rolicza" ara wiarygodna informacja o wysiedleniu w dniu 5 grudnia 1942 roku. Ostrzeono kogo tylko byo mona, komu mona byo zaufa ludno szukaa pomocy, oparcia i ukrycia poza swoj wiosk, tylko nieliczni trafili w rce Niemcw. Dlatego Niemcy rozpowszechnili pogosk aby wracali do siebie bo bd pracowa jako robotnicy u nasiedlonych tu"czarnych" W obawie o dorobek ycia, z braku staych ukry, braku meldunkw, ywnoci, odziey, a bya zima uwierzyli, wrcili nie byo reakcji Niemcw. 19 grudnia 1942 roku powtrzono wysiedlenie tzw. czystk, tym razem okupant by bezlitosny, wszyscy zapani trafili do obozu przejciowego w Zamociu, std do Owicimia. Wielu wywieziono, szczeglnie dzieci do odzi, Siedlec, Pilawy Mordw, Maciejowic. Tym, ktrych nazwiska udao si ustali powicono tablic pamitkow wykonan w kociele parafialnym pod wezwaniem w. Stanisawa Biskupa Mczennika. Trudno dzi ustali ilu "czarnych" wadze osiedliy w Wielczy Komasacji, w kadym razie we wszystkich trzech Wielczach liczcych 273 gospodarstwa osadzono tu 60 " nowych gospodarzy" Skoczya si wojna, mieszkacy czsto musieli zaczyna od zera, ale z wolnoci przyszed nowy reim, byy ofiary, ludzie byli wizieni tylko za to, e walczyli za Ojczyzn min. Jzef Kozioek ps." Biay" by winiem Rawicza, Wronek, zwolniony i uwolniony podj si zadania budowy szkoy w Wielczy Komasacji. 25 lipca 1944 roku bez walki znikli Niemcy, w wielkim popoch uciekay ostatnie rodziny nasiedlonych"czarnych" po wysiedleniu prawowitych wacicieli i mieszkacw tej Ziemi. Front zatrzyma si na Wile. Wyzwolone tereny osadziy jednostki Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego. Usuwano czsto si przedstawicieli wadz, ktrzy w ramach"Burzy" ujawniali swoja obecno. Organizowano now administracj, suby odpowiedzialne za utrzymanie adu i porzdku publicznego, podporzdkowane w caoci"wyzwolicielom" Oddziay AK i BCh zoyy bro wielu przy tym aresztowano, znw pene byy areszty i wizienia, czsto stranikami byli dawni koledzy z BCh. Rozpoczy swoje dziaania formacje NKWD i Urzdu Bezpieczestwa Publicznego- wszechobecni byli doradcy radzieccy. Wrd mieszkacw budzio to strach. Z wojennej zawieruch, wygnania, wizie, i obozw wracali wysiedleni, zaczynali organizowa swoje ycie od pocztku, czsto mieli tylko to co na sobie.. Ludzie szczeglnie niedawni partyzanci dzisiaj zwani reakcj, bandytami szukali schronienia, jedni szli na ochotnika do wojska inni wyruszali w nieznane w lad za frontem na zachd i pnoc, kolejni wycigali ukryt bro, ukrywali si, szli po raz drugi do lasu. Kilku modych ludzi z Komasacji zdecydowao si na czynny opr przeciw"nowej" wadzy, ta nie moga pozwoli aby na zapleczu frontu dziaay uzbrojone, gotowe na wszystko siy, musiao doj do prby si Nie moj rol jest ocena susznoci celw, ktrym chcieli by wierni, na pewno byli ideowi, a ich przekonania utwierdzao w susznoci swoich postanowie.....Wanie tacy wrd, ktrych by sprawdzony w boju i trudzie ycia partyzanckiego Kazimierz Tomaszewski wrci z akcji w okolicach Krasnobrodu pod koniec lutego 1945 roku. Prawdopodobnie po drodze trafili do rozbitej przez kogo innego tej nocy gorzelni w Adamowie, kto pozna kogo z grupy, zawiadomi wadze. Wysana grupa pocigowa posza ich ladem.... Inna wersja mwi, e przypadkowo funkcjonariusze UB jechali lub wracali z akcji w terenie, zauwayli uzbrojonych ludzi, podjli pocig... Moliwe, e tej nocy wanie w Wielczy UB z Zamocia miao wykona akcj przeciwko "Podziemiu".. A moe to bya zdrada, dzisiaj trudno ustali. na miejscu zginli: Feliks Litwiniec ps."Moryc", Jan Litwiniec ps."miech" oraz Kazimierz Tomaszewski ps."Maszt", piciu aresztowano, uciek"Grom" W wyniku podjtej akcji oraz ataku UB Bajan dowdca wikszego oddziau z Szewni Grnej... Zabitych i aresztowanych zaadowano na wyznaczone furmanki dostarczajc do Zamocia. Dopiero w roku 1990 na mogile zakopanych tu przy murze cmentarnym w Zamociu pojawia si tablica informujca kogo kryje ziemia cmentarna.. Represji dalszych nie byo. Kolejnym wydarzeniem byy aresztowania modych ludzi, uczniw szk rednich sympatyzujcych i utrzymujcych kontakty koleeskie z czonkami utworzonej po wojnie organizacji niepodlegociowej"Kraj" Znw byy represje, skrelenia z list uczniw, aresztowania, wyroki skazujce tym razem uczniw szk rednich w Zamociu i Zwierzycu. Byy to lata 50 te, a zatrzymano wtedy min. Alfreda Haas, Eugeniusza Malca, Wadysawa Kowalczyka, Bronisawa Ordyca, Mariana Gbal, Bogusawa Byka (Olszewskiego), Romana Kurona, Tadeusza Byka (Dobromilskiego). Powodem ich wpadki byo aresztowanie i poddanie okruciestwom ledztwa ich dowdcy Ryszarda Wirskiego ps."Dziadek", ktry nie wytrzyma ledztwa, nie pochodzi on z naszego terenu. Tak relacjonuje tamte wydarzenia ich uczestnik Pan Alfred Haasa ps."Olek", ktry swj patriotyzm zawdzicza wychowaniu w rodzinie, podtrzymywany przez opiekunw druyny harcerskiej dziaajcej przy szkole w Wielczy. Duy wpyw na postaw ty modych ludzi miaa osobowo ksidza proboszcza parafii Wielcza Franciszka Sokoa.

Nastpi tak dugo oczekiwany koniec okupacji, chocia niezupeny i to byo tragiczne dla wielu Polakw, dla wielu miast i wsi. Rado z uzyskanej wolnoci w lipcu 1944 roku szybko mijaa, rozpoczy si nowe przeladowania, aresztowanie i represje, tym razem prowadzone przez rzekomych"wyzwolicieli i przyjaci" Pamitam wiele brutalnych akcji cigania i rozstrzeliwania ludzi podziemia, tych ktrzy dugie lata walczyli z okupantem niemieckim. Na moich oczach zgin rozstrzelany na kach midzy Wielcza, a Niedzieliskami, Wiktor Zgnilec wczeniej poszarpany przez puszczone za nim psy. Opodal w podobny ginie kolejny Wielczanin, ktrego nazwiska nie pamitam.. Byo to wczesn wiosn 1945 roku, wieczorem do naszego rodzinnego domu wkracza NKWD. Wszystkich postawiono pod cian z rkami do gry. Grupie tej przewodzi szef UB w Zamociu Lachowicz. Po przeszukaniu mieszkania i wylegitymowaniu nas, na przewodnika zabrano ssiada Ludwika Kitk. Chodzio o grup ludzi podziemia z Wielczy Komasacji. W godzin pniej sycha buo strzay, a ciemn noc rozjaniay ponce budynki. Ginie wietny partyzant Kazimierz Tomaszewski, zapany i cignity jak kawa kloca na linie za samochodem. S ranni, s aresztowani, a z obawy ucieka jedynie"grom" Bajan, mieszkaniec Szewni Grnej.. Po wojnie czasy byy trudne, ale przywizanie do rodzinnej wioski, moliwo zarobkowania, ksztacenia dzieci, spowodoway, e Wielcza Komasacja szybko zablinia rany spowodowane wojn. W miejscu budynkw drewnianych pojawiay si co raz czciej nowe murowane, powsta sklep GS -u, doprowadzono prd elektryczny, zbudowano dwie szosy, w miar utwardzano drogi polne. Wielu modych wyjechao do miast by tam zdobywa wiedz w szkoach i na uczelniach, usamodzielni si oraz przyczyni do odbudowy Ojczyzny. Wreszcie nadszed moment przeomowy, zbudowano szko podstawow, by dzieci mogy uczy si blisko domu aby nie marzy, moky na deszczu, nie grzzy w bocie i niegu. Wielkim witem byo uruchomienie komunikacji autobusowej. ycie, rozwj postpu wymusiy konieczno budowy wodocigu na wiosce. Chyba nikt nie ni o tym by woda i telefon ary tak daleko. Wszystkie zmiany to na pewno zasuga mieszkacw, ale zawsze w cieniu zostaj jednostki, ktre czsto staraj si by bezimienne bo maj w sobie ducha spoecznikw, ktrych dziaania czsto wieloletnie kocz si popraw warunkw ycia i pracy mieszkacw wioski. (Bogusaw Garbacik) Wilcze Uroczysko Miejsce zlokalizowane w obrbie wsi Kryw, znajduje si tutaj "cudowne" rdeko, przy ktrym stoi figura w. Jan Mikoaja. W przeszoci oddawano tutaj cze bogu Welesowi (bstwo czczone przez Sowian wschodnich), kult ktrego wywodzi si z pradawnego kultu byda rogatego, zwany by te Woosem. Wielgosz Ludwik, ks. Proboszcz parafii Goraj, aresztowany przez Niemcw zgin w Auschwitz. Wieniawski Tadeusz Naczelny lekarz ordynacki, od 1845 roku kierowa szpitalem w Szczebrzeszynie. W roku 1847 wprowadzi nowe metody leczenia stosujc podczas operacji narkoz eterow. Wieprz Rzeka Wieprz jak gosi legenda swoje powstanie zawdzicza zwykemu ...wieprzowi. Rzecz miaa si tak (cytuj za Wand liwin): "stao si w tomaszowskiej ziemi, e zwyky gospodarski, opasy wieprz, znudzony dosytem wiecznie penego koryta, zacz ry ziemi ze wisk pasj i pty wkrca si ryjem coraz gbiej, a zapad si cay i jeszcze ry coraz gbiej, a zapad si cay i jeszcze ry, parskajc i kwiczc. Nagle trysna woda.... Na paskiej powierzchni pola utworzyo si jezioro, ktremu mieszkacy nadali nazw Wieprzowego, jako e wieprz da mu pocztek..." Z jeziora po pewnym czasie wypyn strumyk, ktry oddala si i oddala a urs w rzek, ktra popyna przez Lubelsk Ziemi otrzymujc nazw "Wieprz". Inna legenda gosi, i w zamierzchych czasach opiekunem wd by wity wieprz, by moe z t "opiek" take naley kojarzy nazw rzeki. Wieprz bierze swj pocztek w okolicach Tomaszowa Lubelskiego " pod miastem Iwanogrodem (Dblinem) rzeka Wieprz wchodzi do Wisy. Ma dugo 175 wiorst i przepywa powiaty: lubelski, krasnostawski i zamojski, gdzie z jeziora Wieprz bierze swj pocztek... Jest prawym dopywem rodkowej Wisy, tworzy rozlewiska, bagna i stawy. W przeszoci by szeroko rozlan rzek strzeg przeprawy starego traktu handlowego wiodcego z Pragi i Krakowa poprzez Sandomierz i Zawichost w kierunku na Woy i Kijw. Rwnolegle z t przepraw funkcjonowa w Szczebrzeszynie targ, gdzie miejscowi i przyjezdni kupcy dokonywali korzystnych dla siebie transakcji. Wedug danych z roku 1926 szeroko

Wieprza wynosia od 10 13 metrw, gboko od 0,50 2 metrw. Prawy brzeg by stromy, a jego wysoko wahaa si w zalenoci od poziomu wody od 0,10 1 metra. W rzece yy: "cierniki, potki, gowacze, okonie, mitusy, minogi, szczupaki. Na kach okalajcych rzek gniedziy si : derkacze, czajki, dzikie kaczki, bociany". "Winnica" Tak nazywano na pocztku XIX wieku w Hrubieszowie ulic Wodn, przy ktrej znajdoway si obszerne piwnice zapenione importowanymi winami z Wgier. Winiowiecki Micha Korybut Prawnuk pierwszego ordynata syn Gryzeldy z Zamoyskich i Jeremiego Winiowieckich. Urodzi si 31 lipca 1640 roku do ukoczenia drugiego roku ycia przebywa w Zamociu pod opiek swojej babki Katarzyny z Ostrogskich Zamoyskiej. Uczy si w Kolegium Jezuickim w Nysie, w latach 1656 1660 przebywa na koszt krla na studiach w Pradze. 19 lipca 1669 roku zosta wybrany na krla Polski od samego pocztku spotka si z silna opozycj na czele z ks. prymasem Mikoajem Pramowskim; przeciwko M. K. Winiowieckiemu Jan hetman Sobieski zawiza w Szczebrzeszynie konfederacj. waciciele Kryowa w roku 1430 miejscowo znajdowaa si pod zarzdem ksicia kobryskiego Romana Lubartowicza w roku 1458 we wadaniu rodziny Tczyskich w roku 1546 Kryw otrzymaa w posagu Zofia Tczyska, jej zwizek maeski ze Stanisawem Ostrorogiem zadecydowa o przejciu miejscowoci przez Ostrorogw wiek XVII wacicielem Kryowa by Jerzy Winiowiecki i jego ona Eufrozyna Eulalia z Tarnowskich; po mierci Jerzego Eufrozyna Eulalia wysza za Hieronima Radziejewskiego wnoszc mu w posagu Kryow w okresie 1704 koniec XIX wieku miejscowoci zarzdzali: Krzysztof Towiaski, rodzina Pramowskich, Jzef Jeewski, rodzina Chrzanowskich i Horodyskich wodolecznictwo Metoda leczenia chorb za pomoc wody o temperaturze niszej ni ciepota ciaa; szczeglnie wskazane jest przy chorobach ukadu nerwowego. Wiedzia o tym dr Fryderyk Alfons Brandt ordynator szczebrzeszyskiego szpitala, ktry stosowa j u schyku XIX wieku - "oblewanie to mam zazwyczaj robi uoywszy chorego w wann bez wody i wylewajc mu na gow nie ze zbytniej wysokoci, ale z duego naczynia i nagle do znaczn ilo, o ile mona najzimniejszej wody. Wprawdzie po pierwszych kpielach poprawa ta nie jest dugotrwaa, ale im wicej chory bierze tych kpieli, tym coraz duej bywa po nich spokojniejszy..." Woliski Jzef (1813 1860), urzdnik miasta Hrubieszowa, pochowany jest na miejscowym cmentarzu. "wolnica" Prawo zezwalajce (XVI w.) na swobodny przywz do miasta misa i sprzedawania go w "jatkach lub na pniakach"; przywilej wolnicy otrzymao m. in. miasto Bigoraj. Woniak Marcin Mieszkaniec Suwka, w pocz. XX wieku wyjecha (wraz z Andrzejem Bulakiem) do USA. Znalaz prac w stalowni w Hamilton (stan Michigan). Poniewa by w wieku poborowym, jego ojciec, starszy wiekiem wysya do syna listy z proba o powrt, bowiem wadze carskie upominay si o zbiegych poborowych. W roku 1911 powrci do kraju. Wcielony zosta do armii carskiej, w szeregach ktrej zastaa go I wojna wiatowa. Walczy na terenie Rosji podczas wojny domowej. Po zwycistwie bolszewikw osiad w Rostowie, zaoy rodzin. Zmar w 1970 roku. Andrzej Bulak pozosta w Stanach Zjednoczonych do schyku swoich dni. Zamieszka w okolicach Detroit. (Aleksandra Bulak) Wjcik Jzef

Dziaacz ludowy, przez wiele lat peni obowizki prezesa Zarzdu Powiatowego Stronnictwa Ludowego w Tomaszowie Lubelskim, w maju 1936 roku wybrany zosta na prezesa Zarzdu Wojewdzkiego SL w Lublinie. Wlka Czarnostocka Zajmuje stosunkowo niewielki obszar jest "cznikiem" pomidzy Czarnymstokiem a Gorajcem Zagroble. W wieku XIX znajdowaa si pod zarzdem rodziny Zamoyskich pooona bya w obrbie klucza szczebrzeskiego; jej mieszkacy nie byli zbyt zamoni skoro dane z lat 1840 1841 wskazuj na obecno jedenastu komornikw: Maciej Antonik, Katarzyna Czyrwiowa, Marya Gmitrukowa, Barbara Komornikowa, Anastazja Margolowa,Wojtek Mroczek, Jakub Sitarz, Pawe Sobczak, Wawrzyniec Zabiciel, Jan Zuch. Od roku 1868 Wlka Czarnostocka naley do gminy Radecznica. Podczas okupacji 1940 rok mieszkaniec Wlki - Malinowski Jzef zaangaowany by w dziaalno konspiracyjna - przed scaleniem AK z BCh peni obowizki komendanta BCh rejonu Radecznica. Oprcz dziaalnoci konspiracyjnej prowadzi w Gorajcu Zagroble sklep wielobranowy, w ktrym sprzedawa m. in. bibuki "Solali", niezbdne do robienia popularnych skrtw. Aresztowany po wyzwoleniu w Olsztynie otrzyma wyrok 15 lat wizienia za przynaleno do Armii Krajowej. W latach siedemdziesitych ubiegego stulecia w Wlce wzniesiono II pitrowy budynek tzw. "agronomwk" gdzie mieciy si: mieszkania dla pracownikw PKS Bigoraj, lecznica dla zwierzt. W okresie pniejszym zajto grunty uprawne kilku mieszkacw Wlki i Czarnegostoku na plac skupu zwierzt. Wie posiada zabudow acuchowa; za "agronomwk" biegnie polna droga w kierunku na kompleks leny "Cetnar" - podczas okupacji stacjonowa tutaj oddzia "Podkowy", a take ukrywaa si grupa rabusiw zwanych w okolicy "Spuakami". Obok przystanku autobusowego znajduje si sklep spoywczy, oraz remiza Ochotniczej Stray Poarnej. W Wlce Czarnostockiej urodzi si Jzef Grygiel - absolwent czarnostockiej szkoy podstawowej, oraz Kolegium Serafickiego w Radecznicy. Po ukoczeniu Wyszego Seminarium Duchownego zosta ksidzem zakonnym o imieniu Anzelm w Zgromadzeniu OO. Bernardynw. Na duchownego prymicjonowany zosta w 1933 roku. Mieszka we Lwowie i Samborze; by proboszczem parafii Zawalw. W latach 1943 1946 peni funkcj kapelana w radecznickim kociele std wyjecha do Dukli . Zmar 28 grudnia 1947 roku w odzi bdc tam przejazdem. Z Wlki Czarnosytockiej pochodzi take Jan Harkot, znany w regionie zamojskim z tego, e jako jeden z nielicznych potrafi ka somiane dachy (pisaa o tym na amach Tygodnika Zamojskiego Anna Rudy - 2005, nr 52 (1359), s. 11) - pokrycie caego dachu zajmuje mu okoo trzech tygodni, najlepszym materiaem, jak sam si wypowiada jest ytnia soma - "yto na dachy kosi si rcznie, kosiark lub snopowizak, mci maszynami starej daty..." Wrbel Henryk, ps. "Beton" Podporucznik, nauczyciel z Suowa. Po powrocie z kampanii wrzeniowej zorganizowa grup niepodlegociow. W latach 1939- VI.1943 by komendantem placwki w Suowie rejon Radecznica. Jednoczenie by d- c Suowskiej szturmwki, ktra w dniu 3.VI.1940r pod jego dowdztwem wykonaa wyrok na szpiegu Chytrosiu. Na rozkaz "Adama" z dnia 8 XII 1943r. Zorganizowa (i by jego komendantem), kurs podoficerski w placwce Suw rejonu Radecznica. Po wojnie zmieni nazwisko na Radliski. (Aleksander Piwowarek) Wrblewscy z urawnicy Nazwisko Wrblewskich ju prawie w urawnicy nie wystpuje - a by to rd znany i zasuony dla miejscowej spoecznoci. Wrblewscy wywodzili si z dragonw Zamoyskiego - kapral Teodor Wrblewski, Stefan Wrblewski oraz trzeci, prawdopodobnie Jan Wrblewski, wszyscy "libertowani" (tj. zwolnieni ze suby) dragoni, osiedlili si w urawnicy po 1772 r. Pniej, jeszcze w XIX w. kapral Jan Wrblewski "dawnym zwyczajem sub peni", a jednoczenie by przysinym w zwierzynieckiej gminie. Odpowiadao to funkcji sotysa i przedstawiciela spoecznoci wsi w gminie. Take w XX wieku niemal na kadym zebraniu gminnym spotykamy nazwisko Wrblewskich: pocztkowo Franciszka, a pniej jego synw Wincentego i Tomasza. Ten ostatni by take czonkiem zarzdu powstaej w 1925 r. gminnej kasy zapomogowo- poyczkowej w Zwierzycu. (Leszek Balicki) Wrblowie Maria i Jan Mieszkacy Bidaczowa Nowego (pow. bigorajski), zamordowani przez Niemcw we wrzeniu 1943 roku za ukrywanie rodziny ydowskiej ich zwoki wrzucono do poncej stodoy (dane z Archiwum IPN).

"Wrd burz i trudw ycia" Wspomnienia Bogumia Olszewskiego, rodem z Wielczy, opublikowane nakadem "Norbertinum" (Lublin 2003 rok). Na tre tej wyjtkowo cennej ksiki skadaj si wspomnienia czowieka, ktry cae swoje modziecze i dorose ycie powici pracy na rzecz ojczyzny: dziaalno w organizacji "Kraj" okupiona czteroletnim pobytem w Zakadzie Karnym w Sztumie, "Solidarnoci" - w roku 1980 bra udzia w organizowaniu zakadowej organizacji NSZZ "Solidarno", w grudniu 1981 roku, po wprowadzeniu stanu wojennego, wsporganizowa strajk okupacyjny rozbity po kilku dniach przez wojsko i milicj. Przede wszystkim jednak opowiada w niej o latach pniejszych: o swojej wraz z on dziaalnoci w Modzieowym Ruchu "wiato ycie", o "spotkaniu z Radio Maryja", o pielgrzymkach do Rzymu, Ziemi witej i na "Golgot Wschodu", a take o tym jak zosta czcicielem i szerzycielem Kultu Boego Miosierdzia. By czonkiem Zwizku Winiw Politycznych okresu Komunistycznego. (Krzysztof Leszczyski) "Wrzos" Stefan Podzik urodzony w 1912 roku w Szczebrzeszynie, ukoczy Pastwowe Seminarium Nauczycielskie Mskie. Podczas kampanii wrzeniowej peni obowizki dowdcy plutonu cikiego karabinu maszynowego w stopniu podporucznika. W grudniu 1939 roku wstpi do organizacji konspiracyjnej Suba Zwycistwu Polski, ktr z czasem przemianowano na Zwizek Walki Zbrojnej, a nastpnie Armi Krajowa. Z kocem 1940 roku mianowany zosta dowdc plutonu 31 grudnia 1942 roku jego oddzia bra udzia w ataku na stacj kolejow Szczebrzeszyn podczas potyczki spalono wie cinie. Na przeomie 1943/1944 roku do oddziau "Wrzosa" zaczli zgasza si ochotnicy ze Szczebrzeszyna, Mokrego k/ Zamocia, Niedzielisk, Bodaczowa, Kosobud i ssiednich wsi. Po wyzwoleniu Stefan Podzik wiziony by na Zamku w Lublinie wolno odzyska w 1947 roku; zmar w roku 1985 Podzik Stefan "Wrzos" Wspomnienia Jzefa Soroki i Jana Wjcika z Berezy Kartuskiej Obz w Berezie Kartuskiej w swym zaoeniu by obozem koncentracyjnym, w ktrym osadzano przeciwnikw rzdu sanacyjnego, zwaszcza komunistw. Jako taki funkcjonowa od 1934 roku; ostatnich winiw zwalniano z chwil wybuchu II wojny wiatowej. Nazw wzi od miasta Bereza Kartuska pooonego nad rzek Jasiod, ktre do roku 1939 naleao do Rzeczpospolitej Polskiej, obecnie Bereza Kartuska znajduje si na terenie Biaorusi. *** Jzef Soroka, rodem z Zamocia dziaacz polityczny zaangaowany w ruchu ludowym i modzieowym "Wici" (peni funkcj prezesa powiatowego) przebywa w osawionym obozie przez osiem miesicy od stycznia do sierpnia 1939 roku. Jego wspomnienia opublikowane w zbiorowej pracy "Bereziacy" wydanej nakadem Zakadu Historii Partii przy Komitecie Centralnym PZPR (Warszawa 1965) traktuj o sytuacji politycznej na Zamojszczynie w latach trzydziestych XX wieku, oraz o jego osobistych przeyciach w obozie. W omawianym okresie Zamojszczyzna bya istnym tyglem politycznym - "w organizacjach naszych na styku czterech powiatw tej czci wojewdztwa lubelskiego a kipiao ", odbyway si manifestacje, a ktrych do historii przesza manifestacja ludowa w Szczebrzeszynie 4 czerwca 1934 roku z udziaem okoo 15.000 ludzi chopw i robotnikw; jak przystao na zaangaowanego w suszn spraw dziaacza politycznego Jef Soroka take wzi w niej udzia. Jego wspomnienia z tamtego okresu s cenne nie tylko ze wzgldu na wydwik polityczny, ale rwnie dlatego, e pokazuj wczesn sytuacj spoeczn na zamojskich wsiach choby taka krtka relacja:" zaledwie w dziesi dni po burzliwej manifestacji w Szczebrzeszynie, na kilkanacie godzin przed moim aresztowaniem byem we wsi Ssiadka, gdzie wybuch wielki poar..." Pobyt w Berezie Kartuskiej wspomina Jzef Soroka jako "wychowywanie go na patriot" - "wystawia eb chyba najgorszy kat Berezy, przynajmniej ja go tak oceniaem, Klusek. Przez cay czas mego pobytu w Berezie byem jego ofiar, wszdzie, gdzie mnie dopad, bi, byo to po prostu jego pasj." Po wyjciu z Berezy Jzef Soroka powoany zosta do wojska - 27 dywizji stacjonujcej w Kowlu. Przed wyjazdem na front poddany zosta ogldzinom lekarskim - " lekarz wojskowy w randze majora zwrci uwag na te prgi na moich plecach i zapyta: "co maj znaczy te "kiebasy" na plecach?" Odpowiedziaem mu, e to s "lekcje wychowawcze..." Sposb obchodzenia si z zatrzymanymi przez sub wizienn pozostawia wiele do yczenia, traktowani przedmiotowo, bici za najdrobniejsze przewinienie, a czsto bez przyczyny, wszyscy, ktrzy tam si znaleli przeszli tward szko ycia. To, co pozwolio im przetrwa to niezachwiana wiara w suszno wyznawanych pogldw, ktrym powicili si bez reszty, nadzieja w

lepsze jutro, sprawiedliwo, ktra miaa kiedy nastpi. Obraz panujcych w Berezie relacji wizie suba wizienna oddaje wymowna wypowied Jzefa Soroki:" za co przyszede? [rozmowa stranika z zatrzymanym]. O ile aresztowany odpowiedzia, e nie wie pada rozkaz "skon!", i Klusek z ca si wali pi pa w siedzenie. I znw pytanie: a teraz wiesz za co ?..., a jak wizie poapa si, e trzeba powiedzie , e "za komunizm", wwczas Klusek z umiechem mwi: "trzeba ci byo s...synu od razu tak mwi. " Winiowie przebywajcy w Berezie Kartuskiej pracowali w rnych grupach zawodowych przy wszystkich niemal robotach na terenie obozu: w betoniarni, w pralni (tutaj szli tacy, ktrzy nie mieli ju si cign ng za sob - wspomina inny wizie te z Zamojszczyzny - Jan Wjcik (nr obozowy 610), w kartoflarni. Winiowie pracowali jako szewcy, kowale, blacharze, sprztali pomieszczenia, w ktrych przebywali policjanci - "mona tam byo czasem znale w muszli klozetowej skrawek gazety. Naleao go dokadnie wymy, wygadzi, dobrze schowa, aby policjanci nie znaleli..., wieczorem zaczytywano si tymi strzpami, by sklei z nich obraz tego, co si dziao na wolnoci. " Najliczniejsz grup stanowili betoniarze, osoby wyznaczone do niwelacji terenu, oraz grupa karno - wiczebna; strzega ich policja uzbrojona po uszy. Jan Wjcik podaje teksty pieni piewanych podczas jego pobytu w obozie: biaoruskiej, ktra koczya si sowami: "Nam nie straszny gumowyje paki, "Padnij", "czogaj", areszt, post, My nie sahniom pierad faszyzmam karki, My jszli i budziem ici na prost." oraz polskiej, piewanej przez grup betoniarzy, w ktrej pracowa: "Kostki twarde musz by w bereskiej betoniarni, Co dzie paa pac nam, co tydzie raport karny. Czego stoisz, bj si Boga, komendanta pana, Ma przyjecha delegacja, mwi z Lewiatana." Komendantem obozu, w okresie gdy przebywali tam Jzef Soroka i Jan Wjcik by pukownik Kamola -Kurhaski (lub Kostka - Biernacki, tak wersje nazwiska podaje Jzef Soroka). Winiowie reprezentowali sob rne ugrupowania polityczne, wywodzili si z rnych rodowisk, zrnicowani byli pod wzgldem wieku i wyksztacenia. Obok rdzennych Polakw w Berezie odsiadywali swoje wyroki ydzi, jeden z nich Mendel Skrobek zwolniony w 1935 roku jako pierwszy opublikowa w Paryu broszur o straszliwych warunkach panujcych w obozie. "Wspomnienia z czasw modoci mojej od roku 1792 do 1808" Wspomnienia zamojskiego gimnazjalisty E. W. Kainki zachowane w zbiorach Biblioteki Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu (rkps. 13827, podaj za Bogumia Sroczysk), w ktrych zamieci relacje o swoich nauczycielach, ich pracy z modzie. Jego opisy na wskro realistyczne stanowi cenny przyczynek do poznania stanu wiedzy w dziewitnastowiecznych szkoach zamojskich. Z pracujcych w gimnazjum nauczycieli Kainka wymienia: P. Brinera (prowadzi zajcia z zakresu wymowy), P. Janowskiego (poezji), Andrzeja Pruskiego, Ittara, Woch z pochodzenia uczy rysunkw, R. Romanowskiego, ktry rwnie uczy rysunkw. wspzawodnictwo bibliotek Organizowano na terenie wojewdztwa zamojskiego od 1975 roku. Istota wspzawodnictwa polegaa na przeprowadzaniu konkursw (o rnorodnej tematyce), w ktrych brali udzia czytelnicy. W roku 1977 gwnym tematem konkursowym bya literatura radziecka, w roku 1978 tradycje polskiego ruchu robotniczego i rewolucyjnego, dziecica twrczo plastyczna, w roku 1979 - literatura niemiecka oraz literatura biograficzna o polskich uczonych. Wtorzecki Marian Architekt, w roku 1830 przystpiono w Zamociu do restauracji i nadbudowy dzwonnicy kolegiaty wg. jego projektu. Wydawnictwo Materiaw do dziejw Zamojszczyzny w latach wojny 1939 1944. Ukazao si w latach 1945 1947 pod redakcja Zygmunta Klukowskiego w iloci czterech tomw: I/ "Terror niemiecki w Zamojszczynie 1939 1944". Zamo 1945. We wstpie do publikacji dr Zygmunt Klukowski napisa: "zebrany materia jest bardzo niejednolity, rna

te jest jego warto. Autorzy przewanie nic nigdy przedtem nie pisali i nie wiedzieli jak si do tego zabra. Jednak kady artyku przynosi co nowego i staje si przez to dokumentem. Za jego tre odpowiada w pierwszym rzdzie sam autor". Wrd wielu wspomnie skadajcych si na tre omawianego tomu znajduj si relacje Stanisawy Piatwny ze Szczebrzeszyna z jej pobytu w wizieniu najpierw zamojskim, pniej lubelskim (na Zamku) - po wielu uciliwych i bolesnych przesuchaniach powrcia szczliwie do rodzinnego miasta - "dzie 14 sierpnia 1943 roku bdzie na zawsze pamitny... Wkrtce po aresztowaniu znalazam si w towarzystwie dwch andarmw w gabinecie komendanta andarmerii w Szczebrzeszynie, skd po uprzednim spisaniu personaliw wywieziono mnie komi do Zamocia pod eskort trzech, dobrze uzbrojonych andarmw ...". W tomie tym zawarta jest rwnie relacja dr Zygmunta Klukowskiego o wysiedleniu Szczebrzeszyna i utworzeniu gminy niemieckiej. II/ "Zamojszczyzna w walce z Niemcami 1939 1944". Zamo 1946. z przedmowy redaktora: "pisali je [wspomnienia] onierze sprawnie wadajcy nie pirem lecz karabinem. Niektrzy z nich ju nie yj i jedyn po nich pamitk stanowi te wanie krtkie opisy jakich wydarze, w ktrych brali udzia..". Autorem takich wspomnie jest starszy strzelec Marek [Jakubik], relacje ktrego zatytuowane "Z wrae i przey szeregowca partyzanta w lasach bigorajskich " ukazay si jako oddzielna odbitka z II tomu (Zamo 1946). o czym pisa partyzant Marek: Jego wspomnienia ycz przeomowego w historii II wojny wiatowej roku 1944 - " na wschodzie miertelne zmagania dwch olbrzymw majce zadecydowa o istnieniu lub zupenej zagadzie jednego z przeciwnikw. Tym razem rozwydrzeni szalecy spod znaku swastyki napotkali na fanatykw Armii Czerwonej....". Na pocztku lutego 1944 roku w lasach bigorajskich pojawili si partyzanci radzieccy i powsta wwczas dylemat ludzie ci nie chcieli walczy ze swymi pobratymcami (Turkiestaczykami, Tatarami, Armeczykami), "ktrzy zdradzili swoj ojczyzn Rosj zaprzedali si na sub do Niemcw". Walka zawizaa si z oddziaami polskim"Kosoocy Germacy" prbowali dosta si do lasu, lecz odparci ogniem cofnli si z powrotem i okopali"(potyczki may miejsce w okolicach wsi ukowa, Chmielek, Osuchy...). Innym zagadnieniem opisywanym przez strzelca Marka jest tzw. "samowolka" quazi partyzantw mczyzn z Jzefowa, ktrzy " na roboty polityczne chodzili i owszem. I bro mieli. Posiedzia taki pan kilka tygodni w jakim oddziale i szed do domu "na urlop".... Bardzo chtnie chodzili na samotne roboty. Chodzili wycznie na Ukraicw lub Volksdeutschw, czsto jednak zdarzay im si "pomyki"... Ofiarami ich padali Polacy, nierzadko czonkowie organizacji. W omawianych wspomnieniach znalaz si rwnie opis bitwy stoczonej w czerwcu 1944 roku pod Osuchami, gdzie ich autor zosta ranny. III/ "Niemcy i Zamojszczyzna 1939 1944." Zamo 1946 Na tre tego tomu skadaj si wspomnienia ludzi, ktrzy byli winiami obozw: przejciowego (Zwierzyniec), pracy karnej (Dyle k/. Bigoraja), przetrzymywani w wizieniach w Zamociu i Bigoraju. Myl przewodni pracy dr Zygmunt Klukowski uj w sowach: " ... pki czas naley zbiera jak najwicej autentycznych relacji od ludzi, ktrzy brali czynny udzia w yciu spoecznym, politycznym i konspiracyjnym w latach wojny. Bo tylko te prace potrafi do pewnego stopnia zastpi normalne rdo archiwalne".Stefan Marian Rostworowski (ktry w okresie od 8 maja 17 listopada 1942 roku przebywa w wizieniu w Bigoraju) opisa prb ratowania ycia ydowskiego chopca, syna dentysty Sztreichera ze Szczebrzeszyna. Zatrzymany [chopiec] wraz z kobiet, ktra miaa przewie go do Wawra lub Falenicy znalaz si w bigorajskim wizieniu. Ojciec wpaci kwot 20.000 zotych na rzecz komitetu ydowskiego [Judenratu] w Bigoraju, nie zainteresowa si przy tym losem owej kobiety. Pienidze przekazano gestapo i zdawao si e wszystko zmierza ku dobremu, ale.... "pewnego razu kazano si chopcu zbiera, poniewa idzie na wolno.... Za zakrtem [na jednej z bigorajskiej ulic, gdzie chopiec szed pod wskazany adres] sta Majewski z drugim SS manem i gdy chopiec nadszed jednym strzaem pooy go trupem na miejscu..." IV/ "Dywersja w Zamojszczynie 1939 1944". Zamo 1947 Praca dedykowana jest "Pamici polegym w Zamojszczynie onierzom dywersji". yczy dziaalnoci Armii Krajowej i scalonych z ni Batalionw Chopskich. We wstpie do publikacji Zygmunt Klukowski usprawiedliwia niejako te monotematyczno: " moe mnie spotka zarzut, e tre tego tomu jest zbyt jednostronna, gdy yczy jedynie dziaalnoci AK i scalonych z ni BCh. Nie jest to wina redaktora. Pomimo bardzo usilnych stara i nalega nie udao si dotychczas [do momentu oddania do druku] uzyska odpowiednich artykuw nawet od czoowych i zasuonych dziaaczy innych ugrupowa. wykaz miejscowoci Zamojszczyzny w ktrych nacjonalici ukraiscy dokonali mordu na Polakach powiat bigorajski - Aleksandrw, Dbrwka, Dugi Kat, Firlej, Frampol, Jedrzejwka, Jzefw, ukowa, Majdan Nowy, Majdan Sopocki, Majdan Stary, Pardyswka, Potok Grny, Raniec, Szarajwka, Tarnogrd, Wasylw, Wola Obszaska, Wola Raniecka, Zagrdki, Zamach powiat hrubieszowski

Ameryka, Andrzejwka, Aurelin, Bere, Brodzica, Busiec. Cichobrz, Chopiatyn, Chyowice, Czerniczyn, Czortowice, Czumw, Dbrowa, Dbrowa Masomcka, Duniw, Dobraczyn, Dobromierzyce, Dohobyczw, Frankamionka, Gdeszyn, Gozdw, Grabowiec, Honiatyn, Horodo, Horoszyce, Hostynne, Kazimierwka, Konopne, Kosmw, Kocieszyn, Kryow, Kulakowce, Liski, liwcze, askw, ysa Gra, Machnowek, Malice, Makw, Masomcz, Mianowice, Miczyn, Mieniany, Mitkie, Mircze, Modry, Modryniec, Moodiatycze, Moniatycze, Moroczyn, Mycow, Nabr, Nieledew, Obrowiec, Ostrwek, Oszczw, Peresowice, Poanki, Prehoryle, Rogalin, Rulikwka, Sahry, Sahry Kolonia I i II, Siekierzyce, Skomorochy Due, Smologw, Staszic, Strzyw, Szpikoosy, Szychowice, Szystowice, Terebin, Terebiniec, Turkowice, Trzeszczany, Uchanie, Werbkowice, Wereszyn, Witkw, Wronowice, Wyw, Zagonowszczyzna, Zarka, Zawaw, abcze, uraww powiat tomaszowski - Beec, Ciotusza Stara, Czartowszczyk, Czermno, Chodywace, Dbrowa, Dutrw, Dyniska, Dziernia, Grdek, Honiatycze, Hopkie, Hrebenne, Hubinek, Jarczw, Komarw Dolny i Grny, Korczmin, Korczw, Krynice, Lubycza Kameralna, Lubycza Kniazie, Lubycza Krlewska, achowce, aszczw, ubcze, ykoszyn, Machnw, Machnwek, Majdan Grny, Majdan Krynicki, Marysin, Michaow, Nabr, Nowosiki, Niemirwek, Ostrw, Perespa, Plebanka, Podbr, Poddbce, Podlodw, Podhorce, Posadw, Poturzyn, Przewoka, Radkw, Rogono, Rokitno, Ruda urawiecka, Rzeczyca, Rzeplin, Staje, Stara wie (kolonia), Suszw, Szolenik, Szczepiatyn, Tarnoszyn, Telatyn, Uhnw, Ulhwek, Wasylw, Zatyle powiat zamojski - Czarnystok, Dobuek, Horyszw Polski, Hya, Jarosawiec, Krasnobrd, abuki, Nawz, Obsza, Radochoszcze, Radecznica, Skierbieszow, Sochy, Sulmice, Sumin, Szczebrzeszyn, Wielcza, Wierzbie, Wiszenki, Wlka Nieliska, Zwierzyniec. wykaz mogi onierskich (zbiorowych i pojedynczych) na terenie gminy Tereszpol Lipowiec mogia Jerzego asiewickiego, zosta zabity przez okupanta w wieku 16 lat, dnia 3 lipca 1940 roku. Mogia przyozdobiona krzyem zlokalizowana jest w lesie przy drodze biegncej od Panaswki do Lipowca. Grecko Kocielne pomnik ku czci polegych w dniach 22 23 czerwca 1944 roku partyzantw polskiego zgrupowania kpt. "Wicka", przedzierajcych si z niemieckiego okrenia w Puszczy Solskiej. Tereszpol Zaorenda - mogia onierzy Wojska Polskiego (na cmentarzu wyznaniowym) polegych w 1939 roku; pyta nagrobna na miejscowym cmentarzu upamitniajca posta Jzefa Gba oraz dwch onierzy WP zabitych przez Niemcw w Tereszpolu 17 wrzenia 1939 roku; mogia Jana mazura, studenta medycyny (studiowa w Pisku) zamordowanego dnia 5. 06. 1942 roku; mogia Jana Wodkowskiego zm. 18 wrzenia 1939 roku. wykaz sitarek z okresu midzywojennego Mianem sitarka w literaturze dotyczcej przemysu sitarskiego okrela si may warsztat tkacki, na ktrym wyrabiano siatk do sit. W okresie midzywojennym byo ich na Zamojszczynie ponad 20 dokadn list opracowa i opublikowa w roku 1933 Edward Arnekker sitarki znajdoway si w: Bigoraju na Bojarach (obecnie dzielnica miasta), Gromadzie, Puszczy Solskiej k. Bilgoraja, Ronwce, Woli, Dereni Zagrodach, Majdanie Gromadzkim, Hedwiynie, Korczowie, Okrgem, Dbrowicy, Zaciszu, Zagumniu, Korytkowie, Tereszpolu, Majdanie Ksipolskim, Bukownicy, Ratowicy, Rogoni, Soli, Nadrzeczu, Ignatwce, Rapach Bojarskich. Najwicej sitarek funkcjonowao w Bigoraju, przed rokiem 1914 byo ich 1020, w roku 1929 332. wykady szczebrzeszyskich profesorw W kilkusetletniej historii Szczebrzeszyna (prawa miejskie otrzyma w XIV wieku) istniao kilka placwek edukacyjnych, najwikszy rozgos przyniosa miastu Szkoa Wojewdzka funkcjonowanie ktrej odnotowano w pocztkach XIX wieku. Jej wykadowcy tej miary co Teodozy Sierociski, Ksawery Pasiutewicz, Stanisaw Kiewlicz publikowali swoje wykady na amach wydawanych przez szko "Popisw publicznych uczniw Szkoy Wojewdzkiey im. Zamoyskich". W roku 1825 ukazaa si mowa prof. T. Sierociskiego "O szkodliwych skutkach czynioney rnicy pomidzy Naukami". W roku 1827 prof. K. Pasiutewicz, nauczyciel matematyki w klasach II VI opublikowa w "Popisach..." swj wykad na temat "Kilka twierdze Jeometryi Elementarney, cigajcych si do dowodu nastpujcego XV axiomatu Euklidesa", prof. T. Sierociski, wykadowca jzyka polskiego opracowa temat "O wpywie wzajemnych nauk jednych na drugie i o potrzebie utrzymania cisego zwizku jaki pomidzy nimi zachodzi "; we wspomnianych "Popisach..." ukaza si rwnie przekad czci dziea Passowa o prozodii greckiej dokonany przez Stanisawa Kiewlicza, prof. literatury greckiej i aciskiej. "Popis publiczny uczniw Szkoy Wojewodzkiey Zamojskiej w Szczebrzeszynie z roku szkolnego 1828\1829" zawiera rozpraw autorstwa wczesnego rektora szkoy prof. Jana Zienkowskiego

zatytuowana " Rzut oka na wegetacy w rnych strefach ziemi i na Familie rolin". Gros wykadw nie byo publikowane, lecz przekazywane uczniom podczas zaj lekcyjnych. Zanotowane przez ucznia o nazwisku Jan Borman i przechowywane obecnie w Zbiorach Specjalnych Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie (przekazane zostay w 1936 roku przez ks. Gostyskiego) stanowi cenny przyczynek do poznania poziomu wiedzy w dziewitnastowiecznych szkoach rednich. Notatki zawieraj wykady z nastpujcych przedmiotw: religii - zajcia prowadzi ks. prof. Jan Iwaszkiewicz, nauki moralnej jej zasady take wykada ks. Iwaszkiewicz, literatury polskiej "dawanej" przez prof. Sierociskiego, historii powszechnej, ktr wykada prof. ochowski, pedagogiki zajcia prowadzi prof. Sierociski. wysiedlenia ludnoci Zamojszczyzny w wietle "Dziennika z lat okupacji" Zygmunta Klukowskiego. Od wybuchu II Wojny wiatowej upyno niemal siedemdziesit lat i pamitajcych jeszcze z autopsji tamten czas okruciestwa i pogardy, yje niewielu. Ta stale zmniejszajca si grupa jako jedyna ma do owych ponurych wspomnie emocjonalny i subiektywny stosunek Nalec do owej mniejszoci, sdz, i mam prawo do interpretowania nie tylko tamtych wydarzeni, ale i wspczesnego ich odbioru. Nie ulega adnej wtpliwoci, i dla olbrzymiej wikszoci wspczesnej populacji od dawna ju jest to fragment historii, czsto zdeformowany i niezbyt interesujcy. Z powodu powyszej przesanki chciabym poczyni kilka uwag odnonie deportacji i wysiedle w owym okresie. W naszym krgu kulturowym [o ile tak mona nazwa Rosj tak carsk, jak i sowieck] zsyka na Syberi bya kar chtnie stosowan przez carat, szczeglnie wobec przestpcw politycznych. Rwnie w Rosji Sowieckiej metody te byy powszechnie praktykowane, a co wicej rozszerzane na cae grupy spoeczne bd, etniczne. Truizmem wic bdzie stwierdzenie, i Polacy systematycznie uzupeniali zaludnienie Syberii [ moe w mniejszym stopniu w latach 1920 -1939]. We wrzeniu 1939 obydwaj najwiksi zbrodniarze dwudziestego wieku: nazistowskie Niemcy, susznie utosamiane z nazwiskiem Hitlera, oraz sowiecka [stalinowska] Rosja podjy "zbone dzieo" zniszczenia "bkarta wersalskiego" jak okrelali wczesn Polsk. Na sygnalizowany wtek sprbujmy spojrze oczyma Zygmunta Klukowskiego z perspektywy miasteczka Szczebrzeszyna. Pierwsza wzmianka w owej materii pochodzi z dnia 1 listopada 1939r. i brzmi nastpujco: "Przez Szczebrzeszyn, co dzie przesuwa si duo ydw na furmankach i pieszo, mczyni, kobiety, dzieci z rzeczami, toboami, pociel. Wygnani przez Niemcw z zachodnich czci Polski d gdzie na wschd nie wiadomo jednak czy za Bug, czy te pozostan w Lubelszczynie, ktra rzekomo ma by przeznaczona na osiedlenie si ydw. " Mona przyj powysz dat za pocztek wysiedle z terenw anektowanych i wcielonych bezporednio do Rzeszy. Natomiast sposb dokonania owego ekscydentalnego exodusu uprawdopodabnia dziaanie wynikajce z jakiej umowy pomidzy nazistami i sowietami, w myl ktrej owych ydw deportowano za lini Bugu wyznaczajc aktualnie granice midzy okupantami. Pierwsz liczc 160 osb grup "wygnacw" przywieziono na stacj w Szczebrzeszynie w dniu 10 grudnia 1939 r i po noclegu u gospodarzy na Brodach rozmieszczono w okolicznych wioskach. Byli to mieszkacy Wgrowca. Par osb pozostao w Szczebrzeszynie, wrd nich lekarz powiatowy z Wgrowca Wadysaw Likowski. Od niego i kilku pacjentw, ktrzy trafili do szpitala natychmiast po wyadowaniu transportu, otrzyma Klukowski pierwsze informacje o przebiegu i metodach wysiedlenia. Byy one bardzo brutalne. Na zabranie najniezbdniejszych przedmiotw i niewielkiej sumy pienidzy dano wysiedlanym kilkanacie minut nie szczdzc w tym czasie bolesnych razw i kopniakw. Nastpnie zamknito w barakach. Przywieziono ich na Zamojszczyzn, co prawda w wagonach osobowych jednak nie ogrzewanych. W transporcie znajdowao si wiele maych dzieci, oraz kilka kobiet w zaawansowanej ciy. W maju [29 ] i lipcu [26 ] 1940 r odnotowa Klukowski dwa due liczce po przeszo 1000 osb kady, transporty z wysiedlecami, ktre rozadowane zostay na stacji kolejowej w Szczebrzeszynie. Deportowani z pierwszego z tych transportw pochodzili z nastpujcych miejscowoci: Kutno, Wocawek, d itd. W drugim przewaali rolnicy z powiatu gostyskiego, nastpnie wieluskiego i kutnowskiego. W obydwu przypadkach wysiedlenie odbywao si w sposb brutalny czsto przy pomocy bicia i kopania , dawano mao czasu pozwalaj na zabranie niewielu przedmiotw osobistych i niewielkiej iloci pienidzy, po umieszczeniu w obozie selekcyjnym w odzi ca modzie oddzielono od pozostaych czonkw rodzin i wysano do przymusowej pracy w Rzeszy, natomiast dzieci i osoby starsze po zaadowaniu w wagony towarowe, pod eskort wojska, pozbawione wasnych rodkw do ycia, ary na teren Zamojszczyzny. Kolejny liczcy 1000 osb transport przywieziono i wysadzono na stacji w Brodach 20 padziernika tego roku. Byli to ludzie pochodzcy z rejonu ywca i Suchej Beskidzkiej. Ostatni zapis yczc zbiorowych deportacji z terenw Wielkopolski Pomorza a nawet Mazowsza czy ywiecczyzny brzmi nastpujco: 8 marca - "Przed paru dniami przyjechaa do Szczebrzeszyna partia

wysiedlonych, okoo 200 osb. Jeszcze w adnej grupie nie byo tylu chorych, co w tej. Przyjem do szpitala ju kilkunastu, przewanie starcw i dzieci. Troje z nich dzi zmaro". Przytoczone powyej fakty cho drastyczne, stanowi [chciaoby si rzec] marginalny wtek "Dziennika..".Deportowanie setek tysicy ludzi ju w pierwszych miesicach okupacji jest nie tylko sam w sobie zbrodni ale i zapowiedzi czasu grozy. *** W pierwszych miesicach 1941 roku zjawi si w Zamociu Heinrich Himmler przedstawiajc polecenie, a waciwie kategoryczny rozkaz utworzenia z poudniowych powiatw Lubelszczyzny (Zamojskiego, Bigorajskiego, Hrubieszowskiego i Tomaszewskiego) enklawy zamieszkaej wycznie przez ludno niemieck. Wizao si to w sposb oczywisty z wysiedleniem oraz fizyczn eksterminacj tubylcw. Zamojska enklawa miaa by jedynie fragmentem germanizacyjnych zamiarw tkwicych w umysach wielu niemieckich nacjonalistw, a ostatecznym celem byo podporzdkowanie zwyciskiej Rzeszy Niemieckiej caego midzymorza od Petersburga po Krym. Naley przy tym zwrci uwag, i owe decyzje zapaday w okresie najwikszych tryumfw militaryzmu hitlerowskiego - niebawem ich kolumny pancerne znajd si w poowie drogi do Moskwy, a rozlege poacie Ukrainy i Biaorusi zaleje brutalny, germaski okupant. Pod koniec roku 1942 wyranie zarysowaa si zasadnicza zmiana militarna na niekorzy Niemiec. "Blitzkrig" zaama si ju zim roku ubiegego, a obecnie armia von Paulusa utkna pod Stalingradem i bya na drodze ku kompletnej zagadzie. Mimo nie najlepszej sytuacji militarnej, na terenie GG a szczeglnie na Zamojszczynie szala terror. Klukowski w swym "Dzienniku..." niemal codziennie notuje aresztowania, prby wyapywania modziey, celem wywzki do Niemiec, informacje o mierci w obozach koncentracyjnych, zncanie si nad ydami, systematyczne ich mordowanie, a wreszcie zagad. Dantejskie sceny z padziernika i listopada 1942 roku poprzedzone wczeniejszym okresem i wymagaj samodzielnej analizy. Pierwsza wzmianka w "Dzienniku..." o grobie wysiedle na terenie GG znajduje si pod dat 29 sierpnia 1942 r. Brzmi ona nastpujco: " ..W miecie panuje oglne przygnbienie, zwaszcza wobec krcych plotek, e Szczebrzeszyn ma by wysiedlony,..". Przewidywania te nader szybko si urzeczywistniaj i ju ostatniego listopada Klukowski zanotowa: "W powiecie zamojskim zacza si na wiksz skal akcja wysiedlania mieszkacw rnych wsi. Dokadnych szczegw nie znam, mwi ludzie przyjedajcy z terenu, e wysiedlono kilka wsi pod Skierbieszowem, dalej Zojec, Zarudzie, Stary Zamo i in. Z gminy Nielisz brano po 20 furmanek z kadej wsi na przewoenie wysiedlonych, lub na przywoenie jakich obcych przybyszw Volksdeutschw". 5 grudnia odnotowa autor wysiedlenie ssiadujcych w pobliu Szczebrzeszyna wsi; Poskiego, Zawady i Wielczy. Znamienne s informacje pochodzce z dni 29 i 31 grudnia. Zarwno odgosy bitwy jak i komentarze miejscowych andarmw ycz bitwy pod Woyd, stoczonej przez oddzia BCh w obronie wysiedlanych chopw zamojskich.. Bya to pierwsza w czasie okupacji bitwa partyzancka, stoczona 30 XII 1942 r. przez kompani kadrow BCh wzmocnion oddziaem partyzantw sowieckich Wasyla Woodina. W trwajcej przez sze godzin bitwie zgino dwudziestu Niemcw a trzydziestu byo rannych, zabitych zostao rwnie omiu partyzantw i omiu cywilnych mieszkacw wioski [informacje powysze pochodz ze strony internetowej gminy Adamw]. W pierwszych dniach lutego 1943 roku zauwaa Zygmunt Klukowski na przebiegajcej przez Szczebrzeszyn szosie natony ruch pojazdw wojskowych i notuje pogoski o walkach toczcych si w rejonie Krasnobrodu. Istotnie byy to symptomy walk pod Zaborecznem i innych sytuacyjnych potyczek. Akcja wysiedlecza nieco przycicha w miesicach marzec czerwiec, byo to spowodowane kilkoma czynnikami: 1/Niemcy natknli si niespodziewanie silny opr ze strony wysiedlanych wspieranych przez ruch zbrojny, 2/ Niepowodzenia na wszystkich frontach stawiay pod znakiem zapytania definitywny efekt koca wojny, 3/Himmler natrafi na opr wrd rozsdniejszych dygnitarzy Rzeszy [konflikt na tle zbrodniczych metod z gubernatorem lubelskim Zornerem, z ktrym solidaryzowa si rwnie Goebels.] "Dziennik..." jest przede wszystkim wiadectwem o zakresie lokalnym i jako taki by zapisem zjawisk z najbliszego otoczenia, widzianym wczenie, std czsto zawierajcym domniemania i oglniki, jednak dokadnie oddajcym atmosfer tamtego czasu. Klukowski dosy szybko zauwaa, pewne negatywne dla okupanta skutki, owych zbrodniczych dziaa poczynionych w pierwszej fazie wysiedle. Ot ani Himmler, ani jego bezporedni podwadny i wykonawca; Globocnik nie przewidzieli, i dwie trzecie wysiedlanych chopw pomimo zimy bdzie szukao schronienia w lasach i to oni w znacznej mierze stanowili grupy owych "lenych ludzi". Nie bya to wszake jednolita masa; inspirowana jak wspln ide lub tylko interesem. czyo tych ludzi rodowisko lene; - dajce schronienie; stae lub czasowe. Znalazy si tu grupki zwykych otrzykw, znanych jeszcze

z przedwojennego okresu, rwnie w lasach, szukajc w nich schronienia grupki nielicznych ocalaych z niedawnej zagady ydw, ktrzy najchtniej czyli si ze zbiegymi jecami sowieckimi. Jednym i drugim do utrzymania si przy yciu potrzebny by rabunek, przede wszystkim ywnoci i odziey, Byli wic coraz niechtnej postrzegani przez zuboaych wieniakw. Owe szajki byy stopniowo eliminowane przez umacniajce si podziemie o charakterze patriotycznym i antyhitlerowskim: stanowiy je wywodzca si z ZWZ i przemianowana w dniu 14 lutego 1942 roku w Armi Krajowa, oraz oparte na na przedwojennym ruchu ludowym Bataliony Chopskie. Obydwie te organizacje zim 1942/43 r wsppracujc ze sob daway odpr powodujcy czasowe zahamowanie wysiedle [zapewne i niepowodzenia na froncie wschodnim miay swj udzia w owej spowolnionej akcji wysiedleczej] Obok wyej wymienionych ugrupowa wywodzcych si tradycji niepodlegociowych, co raz liczniej pojawiaj si w lasach partyzanci sowieccy i ich sympatycy mianujcy si "Gwardi Ludow" vel "Armi Ludow". W okresie miedzy marcem a a lipcem polityka niemiecka wobec mieszkacw Zamojszczyzny przeywa rnorakie meandry. Dosy szczegowo notuje Klukowski zabiegi niemieckie na rzecz wcigania tubylcw na tzw "volkslist". W tym samym czasie istniej symptomy kryzysu gospodarki Rzeszy i std dosy nieudolnie prowadzony przez "Arbeitsamt" werbunek na rzecz wyjazdu do niewolniczej pracy tame. Intensyfikuje si te polityka antagonizowania Polakw z Ukraicami [W Szczebrzeszynie reaktywowana zostaa parafia prawosawna na rzecz, ktrej oddano obecny koci w. Katarzyny.] Do szczeglnie brutalnych metod naleao palenie caych wiosek i mordowanie ich mieszkacw. [Kitw, Wywoczka, Sochy. itd]. "Las" nie by duny Niemcom podejmujc liczne dziaania sabotaowe, w szczeglnoci atakujc transport kolejowy i drogowy (co ze wzgldw militarnych byo dla agresora dosy bolesne), czasem podpalano wioski i rekwirowano ywno nasiedlonym tzw "czarnym"[Siedliska] etc. Wydaje si , i wydarzenia z lata 1943 roku. motywowane byy paranoiczn logik sadystycznych umysw Himmlera, Globocnika i im podobnych. Rozzuchwaleni bezkarnoci i atwoci dokonania najwikszej w historii zbrodni [holokaust] postanowili zgnie jednym ciosem sabota i dostarczy dostajcej zadyszki gospodarce niemieckiej rzesz przymusowych robotnikw. Dzie 1 lipca 1943 r powinien uzyska miano "dnia wielkiej branki". Po poudniu tego dnia ulice i rynek miasteczka przepeniony by ogromn iloci wojska, ktre dodatkowo otaczay je wok. Od mostu na Wieprzu, a poza zakrt na "szlaku" oczekiwa sznur samochodw, ktrymi przywieziono onierzy biorcych udzia w owej brance. Zabierano mczyzn z pod szczebrzeszyskich wiosek i z samego miasteczka. Odbywao si to, w porwnaniu z wyczynami bigorajskich bd zamojskich gestapowcw stosunkowo agodnie, unikano wrzaskw i bicia. Po poszukiwaniach dogodnego miejsca do ulokowania zatrzymanych zdecydowano si na ruiny cerkwi. Dokonano rejestracji i selekcji. Niektre osoby uwolniono, kilku mczyzn napitnowano na czole owkiem, prawdopodobnie sygnalizujc gestapowcom dziaajcym w Zwierzycu rzekomych "banditen". Wczesnym rankiem dnia nastpnego uformowano z zatrzymanych olbrzymi liczc okoo 1600 osb kolumn i po otoczeniu jej przez licznych, uzbrojonych w karabiny maszynowe onierzy, poprowadzono w kierunku Zwierzyca, gdzie znajdowa si przejciowy obz koncentracyjny. Podobne wydarzenia zapamitaem z autopsji. Miaem wwczas trzynacie lat a okres okupacji ze wzgldu na wiksz doz bezpieczestwa rodzice starali si przetrwa u rodziny ojca, w niewielkiej pod szczebrzeszyskiej wioseczce, Podborczu.[Przed wojn mieszkalimy w Nisku, gdzie mama bya polonistk w tamtejszym gimnazjum]. Oddalona okoo dziesiciu kilometrw na zachd od Szczebrzeszyna wioska bya stosunkowo dobrze izolowana od zewntrz warunkami topograficznymi, takimi jak podmoke ki i pokryte jarami morenowe wzniesienia. Podczas jednego z pierwszych lipcowych dni 1943 roku okoo poudnia nad miejscowoci pojawiy si dwa niemieckie samoloty i nisko poczy zatacza wskie krgi. Niebawem na polach ujrzelimy grupki onierzy. Cz z nich po odparciu do zabudowa pocza z wntrza wyprowadza mczyzn. Nie robili tego jednak zbyt gorliwie ani brutalnie, jak jednak potem mi opowiadano jednej osobie postawiono w znany owkowy stempel na czole, ktry jednak nastpnie delikwent star, a konwojenci udawali, i tego nie dostrzegaj. Miejscowego nauczyciela spotkaa dosy stresujca przygoda. Zdy si ukry w somie umieszczonej na strychu budynku gospodarczego, w ktrym nastpnie onierze niemieccy postanowili zanocowa. Jeden z nich wspi si po drabinie i rozpocz zrzucanie somy na legowisko, pod jedn z wizek zauway ukryt posta, szybko pooy z powrotem okot na poprzednim miejscu dorzucajc na jeszcze dodatkowe wizki. Nastpnie zmieniajc pozycj kontynuowa zajcie. Wczesnym rankiem dnia nastpnego otoczywszy pojmanych kordonem uzbrojonych onierzy Niemcy poprowadzili ich przez Panaswk do obozu w Zwierzycu. Wie stracia dwie trzecie mskich rk do pracy. Pozostali: w wikszoci kobiety, starcy i dzieci bkali si oczekujc na dalsze wydarzenia. Istotnie po kilku dniach na gocicu pojawi si acuch furmanek przywocy wysiedlone rodziny z Suowa i rebiec:

majcych od tej pory koegzystowa z pozostawionymi mieszkacami Podborcza i Gorajca. Ludzie ci zupenie zreszt susznie - traktowali swj pobyt czasowo, chtnie czyli si w grupy i starali si dosy skutecznie wyperswadowa nielicznym "czarnym" by opucili ich rodzinne wioski. Ju wczesn wiosn wikszo z nich pilnowaa w Suowie, rebcach i innych miejscowociach swych opuszczanych przez Niemcw gospodarek. Powrmy jednak do Szczebrzeszyna, z ktrego w dniu 2 lipca wyprowadzonych zostao okoo1600 mczyzn W tej grupie by niesprecyzowany odsetek mieszkacw Szczebrzeszyna, wikszo stanowili chopi z wiosek pooonych na wschd od miasteczka, wiemy na pewno, e byli to ludzie z Brodw, prawdopodobni rwnie z Niedzielisk i urawnicy, by moe i ze wsi pooonych po drugiej stronie wzniesienia. Cz tych ludzi zwolniono jeszcze tego samego dnia "Powiadaj, e zwolniono ju parset osb". Przez kilka nastpnych dni przez Szczebrzeszyn ze Zwierzyca przejedaj samochody przewoce internowanych w tym wiele kobie t i dzieci. Wielokrotnie w otwartych samochodach z broni maszynow na kolanach przelatuj gestapowcy. W dniu 7 lipca ruch na szosie wyranie si zmniejsza za dowdztwo owej akcji opuszcza paac w Michalowie przenosi si w poblie Janowa, by tam kontynuowa zbrodnicz robot. W trzy dni potem Szczebrzeszyn zosta wysiedlony Wczesnym rankiem 10 lipca obbniono polecenie wzywajce do przygotowaniu si do podroy i stawienia si na rynku. Tutaj andarmi niemieccy dokonali selekcji, podczas ktrej wikszoci mieszkacw odesano z powrotem do domw, niektrych w sumie 300 do 400 osb zatrzymano a nastpnie wywieziono do obozu w Zwierzycu. Tego samego dnia pojawili si nasiedlecy: mczyni w cywilnych ubraniach z karabinem w rku, oraz kobiety i dzieci nader czsto rozmawiajce po polsku. Ju nastpnego dnia rozpocza dziaalno komisja mieszkaniowa usuwajca z co lepszych obiektw dotychczasowych mieszkacw i przydzielajc je nastpnie przybyszom. Jednak wikszo tych ostatnich wolaa zamieszka w pobliskich wioskach szczeglnie na Przedmieciu Zamojskim.. I jeszcze kilka zda na temat wysiedlenia z terenu Szczebrzeszyna i pobliskich miejscowoci ludnoci przyznajcych si do pochodzenia ukraiskiego i wyznawania prawosawia. Okupanci zastosowali ulubion taktyk wyjanienia na tle rnic wyznaniowych i narodowociowych yjcych obok siebie spoecznoci. Przed ponad rokiem nieliczni miejscowi Ukraicy otrzymali z aski Niemcw odebrany polskiej ludnoci i zamieniony na cerkiew koci w Katarzyny. W obliczu groby wysiedle rozpocz si masowy napyw neofitw do wyej wspomnianej parafii prawosawnej, ["podobno zgosio si ich ponad p tysica osb"].Nie uchronio ich to przed wysiedleniem. 21 lipca Klukowski zapisa: "Dzi rano wywieziono w okolice Tarnogrodu wszystkich Ukraicw zamieszkaych w Szczebrzeszynie i w ssiednich wioskach. Odbywao si to jednak inaczej, anieli z Polakami, bo kadej rodzinie wyznaczono furmank i mona byo zabra tyle rzeczy, ile kto na niej zmieci." W przeddzie czwartej rocznicy wybuchu wojny mia miejsce akt utworzenia "Dorfgemeide Szczebrzeszyn, Kreis Zamosc", czyli niemieckiej wiejskiej gminy Szczebrzeszyn. Z tej okazji polecono burmistrzowi przygotowanie bankietu na 150 osb. Owa impreza zorganizowana zostaa w sali kinowej u pp. Krzeszowskich. Nie zaproszono nikogo z niedobitkw polskich mieszkacw. Poniewa byo to jednoczenie przekazanie niemieckiej gminy Szczebrzeszyn z powiatu Bigorajskiego do Zamojskiego w owej biesiadzie uczestniczyli wycznie niemieccy oficjele obydwu powiatw oraz tzw Dorffhrerzy (sotysi ). Definitywny stan owej "niemieckiej gminy Szczebrzeszyn" otrzyma Klukowski nieco pniej, bo dopiero w poowie padziernika tego roku. W jej skad wchodzio 13 wsi "niemieckich" [Deutsche Dorfer] to byy: 1).Szczebrzeszyn, 2)Rozopy, 3)Suw kol., 4)rebce, 5)Tworyczw, 6)Kitw, 7) Deszkowice, 8)Bodaczw, 9) Wielcza, 10)Zawada,11) Gross Brody, 12) Suw,13) V.[ordstat] Zamojskie, oraz 18 wsi polskich [Polnische Dorfer] : 1) Marynwka, 2) Kty I, oraz Kty II, 3) Niedzieliska, 5) Klemensw, 6) Brody Mae, 7) Kawenczyn, 8) Kawenczynek, 9) Suowiec, 10) Suwek, 11) Kulikw, 12)Michalw, 13) Szperwka i Doroszewszczyzna, 14) Ssiadka, 15) Mokre Lipie, 16 )Bonie, 17 )Kol. Kawenczyn, 18) Kol. Rozopy. Obz koncentracyjny w Zwierzycu sta si symbolem akcji wysiedleczej [Wehrwolf] na Zamojszczynie Wedug szacunku wysiedlonych oglnie byo okoo 110 000 tysicy osb w tym ponad 30. 000 dzieci. Wikszo przesza przez zwierzyniecki lagier. Niestety byli i tacy, ktrzy w nim pozostali na zawsze. O tym mwi pozostae na zwierzynieckim cmentarzu liczne groby ale i w "Dzienniku " wspomina Klukowski ofiary tego potwornego miejsca. Pod dat 13 lipca znajduje si nastpujcy zapis: "Umar w Zwierzycu za drutami Manderski murarz ze Szczebrzeszyna. Zmara te Barbara Waszczuk, staruszka bez maa 80letnia, ... sparaliowana, ktr jednak Niemcy zabrali i razem z innymi wywieli do obozu w Zwierzycu"... a wczeniej [11lipca] "Nie wytrzyma tego katowania Stanisaw Wgierski, ostatnio nauczyciel, ...czowiek ju starszy i schorowany. Przed paru dniami umar jak mwi - podczas badania." I wanie jedn z dolegliwoci stosowan zarwno w obozie w Zwierzycu jak rwnie w Zamociu byy tortury polegajce na potwornym biciu czsto powodujce uszkodzenie ciaa i kalectwo - opowiada wic autor o kierowcy ze

Szczebrzeszyna Krukowskim, ktremu po kilkonastodniowym pobycie w Zwierzycu, na skutek dugotrwaego pobicia przez gestapowcw zrobia si rana wielkoci talerza z martwic sigajc koci. Wobec totalnej niewiedzy na temat faktw zaistniaych na terenie okupowanych ziem polskich wykazywanej przez niektre osoby w Niemczech szczeglnie w krgach tzw "wypdzonych" chciabym jedynie przypomnie, i II Wojna wiatowa wybucha nie w roku 1945 t. z podczas owych "wypdze" a pi lat wczeniej. Efektem byskawicznego zwycistwa armii hitlerowskich bya krwawa okupacja ziem polskich, powodujca olbrzymie straty tak w sferze materialnej jak i demograficznej. Z 38 milionw obywateli yjcych w Polsce w 1939 r. pozostao wedug powojennego spisu 24 miliony. Ksztaty powojennych granic w Europie wyznaczay trzy zwyciskie mocarstwa, Odbywao si to bez aprobaty zainteresowanych spoeczestw.. Podstawowe decyzje odnonie granic Polski podejmowa Stalin i trudno twierdzi, by byy one przyjte z entuzjazmem, oznaczay bowiem dla mieszkacw terenw pooonych na wschd od Buga [i to ju po rzekomo wygranej wojnie] opuszczenie ojcowizny i podr w nieznane, co ze wzgldw oczywistych popularnym by nie mogo. Chc rwnie zwrci uwag na absolutn legalno rzdw Hitlera wybranego wikszoci gosw obywateli Niemiec i tym samym za wszystkie brunatne zbrodnie wyborcy byli porednio wspodpowiedzialni. Nie mniej utrata ojcowizny poczona z deportacj moga powodowa przez lat wiele frustracj i dyskomfort. I te uczucia mona zrozumie. Natomiast zasanianie si niewiedz o picioletnim okresie krwawego terroru, mordw i bezprawia na terenach okupowanych naley woy midzy bajki. miem twierdzi, i olbrzymia wikszo wczesnych Niemcw aprobowaa wszelkie zbrodnie na terenach objtych okupacj. Pretensje do brunatnego establishmentu yczyy jedynie przegrywanej wojny. Przykadem tego rodzaju mentalnoci jest przytoczona przez Klukowskiego wypowied nasiedlonego do Szczebrzeszyna dr Warnowskiego, ktry w obliczu panicznej ewakuacji pod naciskiem zbliajcego si frontu stwierdzi; "Jest to kara Boa, bo trzeba byo najpierw wygra wojn, a dopiero potem wysiedla".Interpretacja owej frazy wydaje si by oczywista. - Niemcy nie odpowiadaj ze zbrodnie i okruciestwa, a ponosz konsekwencje jedynie za przegrywan wojn.(..." trzeba byo najpierw wygra wojn, a dopiero potem wysiedla".) (Aleksander Piwowarek) wystpienia chopw ordynackich Miay miejsce w 1885 roku we wsiach pooonych w obrbie gmin: Suw, Zwierzyniec i Tereszpol chopi z tyche miejscowoci wyprawiali si samowolnie do lasw ordynackich kradnc z nich na swoje potrzeby drzewo. Wystpienia zostay stumione przez wojsko ordynackie. wytwrnia gontw Funkcjonoway na terenie powiatu zamojskiego przy tartakach: w Zwierzycu uruchomiona zostaa w 1874 roku, roczna produkcja wynosia 360. 000 sztuk gontw o wartoci 1880, we wsi Karczmiska w roku 1885 w tej gontarni wyprodukowano 6000. 000 sztuk gontw, warto ktrych wyniosa 3500 rubli. Wysza Szkoa Ludowa im. Jana Hetmana Zamoyskiego Zostaa otwarta 1 wrzenia 1917 roku w Szczebrzeszynie, jej kierownikiem mianowano Franciszka Przyrowskiego. Szkoa posugiwaa si z braku opracowania programu przez Ministerstwo Wyzna Religijnych Owiecenia Publicznego programem wasnym. Mogy uczszcza do niej dzieci, ktre ukoczyy Szko Ludow; w roku szkolnym 1917/1918 nauk pobierao 116 uczniw, w tym: 57 ze Szczebrzeszyna, 51 z powiatu zamojskiego, 7 z innych powiatw Ziemi Lubelskiej, oraz 1 osoba z Warszawy. Placwk (czteroklasow) utrzymywano z opat rodzicw 300 koron rocznie. Ogoszenie o otwarciu szkoy publikowane byo na amach Kroniki Powiatu Zamojskiego z 1917 roku nr 1 -2, 3 4. Z "Z dziejw medycyny w Zamojszczynie" Odczyt wygoszony przez dr Zygmunta Klukowskiego na Zjedzie Lekarzy Powiatowych Wojewdztwa Lubelskiego, ktry mia miejsce w dniach 29 30 padziernika 1937 roku w Lublinie. "Z Izaakiem Baszewisem Singerem po Ziemi Bigorajskiej" Przewodnik po miejscach zwizanych z osob i twrczoci Isaaca Bashevisa Singera opracowany przez Romana Sokala (Bigoraj 2003). Publikacja zawiera informacje dotyczce rodzestwa pisarza, jego twrczoci (wykaz najwaniejszych publikacji) oraz wzmianki o miejscowociach ktre spotykamy na amach jego opowiada i powieci, m. in. Bigoraj, Frampol, Goraj, Krzeszw, Tarnogrd, Tereszpol, Turobin,

Zamo. Cennym uzupenieniem przewodnika jest bogata ikonografia z okresu midzywojennego; wikszo prezentowanych fotografii pochodzi ze zbiorw Muzeum Ziemi Bigorajskiej. "Z Ziemi wysiedlonych" Pismo konspiracyjne (dwutygodnik), ukazywao si w ronych okresach, redagowane przez Wojciecha Polaka i Lucjana Sikor w Gorajcu. Wydawc pisma by zamojskich podokrg Batalionw Chopskich. Zachowa si jeden egzemplarz (nr 7 z dnia 10 czerwca 1944 roku), ktry dostpny jest w zbiorach Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie. zabytkowe obiekty z terenu gminy Tereszpol Na terenie gminy Tereszpol znajduje si kilka zabytkowych obiektw, s to: cerkiew grecko - katolicka w Tereszpolu zbudowana w 1851 r. staraniem parafian i Ordynacji Zamojskiej, w latach 1875-1915 penia funkcje cerkwi prawosawnej, roku 1919 po erygowaniu parafii rzymskokatolickiej przez biskupa Marian Fulmana obiekt zosta zaadoptowany na potrzeby ludnoci katolickiej funkcjonuje odtd jako koci pw. Matki Boskiej Czstochowskiej. Jest to trzynawowa witynia murowana z cegy i kamienia, z zakrysti i kaplic przy prezbiterium oraz jedn wie ponad naw. Przebudowana zostaa w latach 1952-1959 wg projektu zamojskiego architekta Adama Klimka; witynia wyposaona jest w otarz drewniany wykonany w 1936 r. i kamienn chrzcielnic z 1935, obok znajduje si murowana dzwonnica, nakryta kopulastym daszkiem. XIX wieczny klasycystyczny dwr w Panaswce - parterowa, prostoktna budowla z przepiknym portykiem od frontu, wspartym na czterech potnych kolumnach. Dwr otaczaj pozostaoci starego parku wzgrze "Polak" w pobliu Panaswki, gdzie w 1863 roku miaa miejsce potyczka pomidzy pomidzy oddziaem Marcina "Lelewela" Borelowskiego a Rosjanami ponad stuletnia figura w. Jana Nepomucena stojca , przy szosie koo Panaswki zagada szczebrzeszyskich ydw W chwili wybuchu II wojny wiatowej w Szczebrzeszynie byo ponad 3000 osb pochodzenia ydowskiego; gdy 27 wrzenia 1939 roku oddziay Armii Czerwonej wycofay si z miasta cz modych ludzi odesza razem z nimi. Ci co pozostali spotkali si z natychmiastowym przeladowaniem ze strony przybyych Niemcw. 12 sierpnia 1940 roku Niemcy rozkazali 300 ydom by stawili si do przymusowych robt. Prawdopodobnie odtransportowani zostali do obozu w Becu. ydzi szczebrzeszyscy zatrudniani byli take w obozie pracy w Bortatyczach, gdzie przeprowadzali prace melioracyjne na rzece abuce. 8 maja 1942 roku niemiecka policja zamordowaa okoo 100 osb; 8 sierpnia tego roku kilkaset osb wywieziono do obozu w Becu, ktry wwczas funkcjonowa jako obz zagady, 21 padziernika mia miejsce kolejny transport do Beca. Niektrzy ze szczebrzeszyskich ydw uciekli z miast zbierajc si w pobliskich lasach, gdzie zorganizowali may oddzia partyzancki. Zagad szczebrzeszyskich ydw opisa dr Klukowski na amach "Dziennika z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944" (Lublin 1958), oraz Efraim Farber w Ksidze Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie (Kiriat Yam 1984 ). zagroda sitarska Zabytkowy drewniany dom w Bigoraju z roku 1810 bdcy w przeszoci wasnoci Antoniego Grabiskiego, uratowany przed rozbirk przez Romana Sokala. Zorganizowano w nim muzeum bigorajskich sitarzy odtwarzajc z ogromna pieczoowitoci wygld sitarskiego obejcia dom mieszkalny, drewutni, spichlerz, wozowni. Zakady Ksztacenia Nauczycieli w Szczebrzeszynie Nazw t okrela si dwie placwki o profilu pedagogicznym Seminarium Nauczycielskie Mskie i Liceum Pedagogiczne. Po raz pierwszy uyli tej nazwy autorzy zbiorowej pracy "Zakady Ksztacenia Nauczycieli w Szczebrzeszynie i ich wychowankowie. Studium historyczno socjologiczne". (Lublin 1975) pod redakcj Stanisawa Kosiskiego. Recenzja o pracy autorstwa Albina Koprukowniaka zamieszczona zostaa w Roczniku Lubelskim 1976 t. XIX; zawiera znamienn wypowied charakteryzujc niejasne w sensie wiarygodnoci informacje o przeszoci Szczebrzeszyna. Ot prac Zakady Ksztacenia... poprzedza szkic dziejw miasta autorstwa Aleksandra Przysady A. Koprukowniak napisa, e jako tego szkicu "pomniejszaj niestety liczne tu pomyki, przeoczenia i bdy". Z kolei w materiaach bibliograficznych miasta opracowanych przez Henryka Zwolakiewicza nie znalazo si cay szereg pozycji,

ktre bezporednio, lub porednio ycz Szczebrzeszyna. zakady przemysowe Zamojszczyzny XIX pocz. XX wieku browary w roku 1867 istniay trzy browary w: zwierzycu, Smoryniu i Zamociu do produkcji piwa uywano chmielu cukrownia wybudowana zosta w 1895 roku w Klemensowie k/Szczebrzeszyna przez Maurycego hr. Zamoyskiego; produkowano: cukier w gowach, rafinad w kostkach, piowan, rban, w krkach, szpicach, puder i kryszta fabryka bryczek i wyrobw drewnianych funkcjonowaa od 1884 roku w Zwierzycu wyroby sprzedawano na terenie guberni lubelskiej oraz w Warszawie, w roku 1889 na wystawie w Warszawie zakad otrzyma srebrny medal "za produkcj mebli wysokiej jakoci" fabryka mebli gitych pierwsza na Zamojszczynie powstaa we wsi Kty w 1880 roku w pocztkowym okresie istnienia zatrudniano 6 robotnikw. Drug fabryk mebli gitych uruchomiono w 1883 roku w Zwierzycu dzierawi ja i prowadzi wsplnie z bratem Artur Lesl, zakad funkcjonowa pod nazw "Fabryka Wyrobw Drewnianych w Zwierzycu. Bracia Lesl". Fabryka mebli gitych w Bondyrzu uruchomiona zosta w 1889 roku przez Wilhelma Gebethnera z Warszawy. fabryka parkietw funkcjonowaa w latach 1878 1883 lub 1884 w Zwierzycu, zakad stanowi wasno Ordynacji, parkiet eksportowano gwnie w gb Rosji. fabryka skarbowa klinkieru uruchomiona zostaa w 18894 roku w Zamociu, zatrudniaa czterdziestu robotnikw klinkier wykorzystywano do budowy drg w okolicach Zamocia fabryka zapaek powstaa z inicjatywy Rejnemana w 1877 roku w Wlce Infuackiej w zabudowaniach dawnych koszar, zakad funkcjonowa do roku 1884, zatrudniano 25 robotnikw garbarnia funkcjonowaa w Zamociu, w 1912 roku zatrudniano 28 robotnikw gontarnie pierwsz uruchomia w 1874 roku przy tartaku w Zwierzycu Ordynacja Zamoyska roczna produkcja wynosia ok. 360. 000 sztuk gontw. Druga gontarni uruchomiono w 1880 roku przy tartaku we wsi Kaczurki gorzelnie w roku 1870 na terenie powiat zamojskiego funkcjonowao ich osiem, w roku 1895 uruchomiono gorzelni w abuniach . Kolejne oddano do uytku w pocztkach xx wieku w roku 1912 w powiecie zamojskim funkcjonowao 6 gorzelni. huta szka "Krasnobrd" otwarta zosta w 1894 roku przez Kazimierza Fudakowskiego (Fudakowski Kazimierz) produkowano: szko okienne, butelki, cylindry do lamp kamienioomy istniay dwa we wsi Senderki wydobywany materia wykorzystywano do wyrobu kamieni myskich; kopalnia piaskowca we wsi Lipowiec oraz kopalnia kamienia wapiennego w elebsku (powiat bigorajski) manufaktura maszyn i narzdzi rolniczych uruchomiona zosta w 1805 roku w Zwierzycu; wyroby sprzedawano na terenie Rosji myny w latach osiemdziesitych XIX wieku pojawiaj si myny parowe, wczeniej funkcjonoway myny wodne i tartaki w: Wlce Infuackiej, Zamociu do wikszych mynw wodnych na terenie Zamojszczyzny nalea myn w Szczebrzeszynie dzierawiony od zarzdu ordynacji przez Samuela Aszkenazego, myn we wsi Wieprzec, myn w Turzycu, dzierawiony prze Antoniego Dbrowskiego i Jzefa Wroskiego. Myny parowe istniay w: Szczebrzeszynie, Wysokiem, Radziecinie, Abramowie, Monastyrkach tartaki istniay w: Zwierzycu przedmiotem produkcji byy materiay budowlane i deski, Kaczurkach zaoony zosta przez Kazimierza Fudakowskiego, Bondyrzu - u schyku XIX wieku by najwikszym tartakiem na Zamojszczynie. wytwrnie kafli istniaa w Wlce Infuackiej; w latach dziewidziesitych XIX wieku na terenie Zamojszczyzny funkcjonoway 3 wytwrnie kafli zakady wyrobw miedzianych przez bardzo krtki okres czasu istniay w Kaczurkach i Zamociu zakup gruntu Zakup gruntu pod budow Fabryki Kalafonii i Terpentyny w Brodach Maych k/Szczebrzeszyna dokonany zosta prze in. Aleksandra Waligr w 1943 roku; zachowa si (w zbiorach prywatnych) podany niej akt notarialny informujcy o tej transakcji Akt notarialny Rep. Nr 50 z dnia 29 stycznia 1934 roku. Podjte zostay uchway przez Rady Gromadzkie wsi Brody Mae i Brody Due. Reprezentowali : wie Brody Mae Leonard Kocon, wie Brody Due - Jan Chwiejczak. Kupujcy in. Aleksander Waligra syn Edwarda zamieszkay w miecie Krystynopolu pow. Sokalski. Area sprzedawany to pi morgw osiemnacie prtw czyli dwa hektary 8 329 metrw kwadratowych. Cena nieruchomoci 3. 542 zote. Akt notarialny zosta

spisany przez notariusza St. Warchaowskiego w kancelarii w Szczebrzeszynie. "Zamczysko" Dzielnica domkw jednorodzinnych w Zamociu pooona na poudnie od Starego Miasta po prawej stronie szosy wiodcej do danowa. Tutaj zdaniem Ireny Kutyowskiej pracownika zakadu archeologii UMCS zlokalizowany jest kopiec ziemny, ktry w wikszoci publikacji o Zamociu wymienia si jako pozostaoci Skokwki rodowego zamku Zamoyskich. Przeprowadzona analiza przekazw pisanych i kartograficznych nie wskazuje na istnienie informacji potwierdzajcych lokalizacj Skokwki w tym miejscu. zamojska suba medyczna okresu midzywojennego Lekarze B. Bogucki, K. Porbski, I. Gelibter, S. Madler, I. Gerszen, felczerzy B. Bajczman, Ch. Cymryng, M. Cymryng, l. Haus, Czesaw Kuban, I. Wechter, akuszerki - L. Huberman, w. Szarlip, I. Haus, M. Stanko, (...) Bajczman, (...) Wechter, (...) Bornstein, dentyci S. Minc, J. Hirszzon, H. Suchowolski, weterynarze dr Kurek przy c[esarskiej] i k[rlewskiej] Komendzie Powiatowej. zamojski obz przejciowy Znajdowa si w Zamociu u zbiegu ulic Okrzei i Lubelskiej. Od jesieni 1942 roku, gdy rozpoczto wysiedlanie Zamojszczyzny do obozu przywoono ludno z wysiedlonych wsi std jak relacjonuje mieszkanka Gorajca Katarzyna ze Szczepankw Odrzywolska odchodziy transporty w gb Rzeszy. W obozie panowa gd i choroby, ktre dziesitkoway winiw, w tym szczeglnie dzieci. zamojskie biblioteki (w miecie Zamociu i powiecie) w okresie midzywojennym. Zamo, jak przystao na miasto powiatowe by w okresie midzywojennym prnym orodkiem kulturalno owiatowym. Istniao wiele bibliotek (zarwno w samym miecie, jak i okolicach); z uwagi na charakter prawny waciciela, lub zarzdcy danej placwki moemy sklasyfikowa je (podaj za Jerzym Plisem:" Biblioteki owiatowe w Lubelskiem (1918 1939)") jako : pastwowe (wojskowe, wizienne, policyjne), samorzdowe (gminne, miejskie, powiatowe), spoeczne (organizacji kulturalno owiatowych, organizacji modzieowych, zwizkw zawodowych, stowarzysze zawodowych i stowarzysze rodzin pracownikw, organizacji gospodarczych, organizacji paramilitarnych i stowarzysze kombatanckich, organizacji politycznych,religijnych, biblioteki towarzystw o charakterze lokalnym, kulturalnym, towarzyskim i kulturalno owiatowym, biblioteki tzw. bez organizacyjne (grup nieformalnych), oraz biblioteki parafialne, prywatne ( biblioteki zamojskich bibliofilw) i dziaajce w obrbie tych bibliotek prywatne wypoyczalnie. biblioteki wojskowe (stosowano wrd nich podzia na owiatowe i naukowe, oraz oficerskie i onierskie) biblioteka oficerska w 2 puku strzelcw konnych (psk) w Hrubieszowie, w 9 puku piechoty (pp) i 3 puku artylerii polowej (pap) w Zamociu (1928 rok); biblioteki onierskie (dane z 1928 roku) - 2 psk Hrubieszw, 9 pp i 3 pap w Zamociu, baon podchorych piechoty w Tomaszowie Lubelskim. W obrbie bibliotek wojskowych funkcjonoway take placwki zorganizowane przez Towarzystwo Wiedzy Wojskowej Biblioteka Dowdztwa Okrgu III Korpusu w Zamociu (1925 rok), Biblioteka Dowdztwa Okrgu I Korpusu w Hrubieszowie. biblioteki wizienne o istnieniu biblioteki przy wizieniu w Zamociu pochodz informacje z roku 1930, 1 stycznia tego roku dokonano spisu tego rodzaju placwek na terenie caego kraju. biblioteki samorzdowe - w roku 1922 powstaa Biblioteka Sejmiku Hrubieszowskiego (na jej uposaeniu znalazy si zbiory Koa Polskiej Macierzy Szkolnej i Wydziau Powiatowego w Hrubieszowie), w roku 1932 Centralna Biblioteka Powiatowa (Hrubieszowska) skadajca si ze zbiorw : centrali bibliotek ruchomych i Hrubieszowskiej Biblioteki Publicznej. Przed I wojn wiatowa powstaa Biblioteka Publiczna im. J. Zamoyskiego w Zamociu, swoja dziaalno rozwina po roku 1916; w roku 1921 placwk przejo miasto Zamo, w roku 1927 staa si wasnoci Koa Mionikw Ksiki z Zamocia, pracami ktrego kierowa dr Zygmunt Klukowski ze Szczebrzeszyna. W roku 1935 na terenie Zamojszczyzny istniay biblioteki miejskie w Szczebrzeszynie i Tomaszowie Lubelskim; w latach 1922 1938 powstay biblioteki zorganizowane przez Koa Polskiej Macierzy Szkolnej w: Hrubieszowie, Tomaszowie Lubelskim, Zamociu. Na wniosek Ignacego Daszyskiego (czoowego dziaacza Polskiej Partii Socjalistycznej) w 1932 roku powstao Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (TUR), w latach 1925 1929 przy oddziaach TUR u zaczy powstawa biblioteki , m. in. W Zamociu. *** W dwudziestoleciu midzywojennym odnotowano na Zamojszczynie istnienie klubw spoecznych, zajmujcych si zarwno dziaalnoci polityczn, jak i prac kulturalno owiatow w ramach ktrej

prowadzono biblioteki. Byy to: Resursa w Tomaszowie Lubelskim, Klub Towarzyski w Bigoraju. Kolejne biblioteki jakie funkcjonoway w okresie midzywojennym na Zamojszczynie to: powstaa w latach dwudziestych biblioteka przy Zarzdzie Powiatowym Centralnego Zwizku Modziey Wiejskiej w Zamociu Biblioteka spdzielni Spoywcw w Zwierzycu, zaoona w 1907 roku Biblioteka Kasy Stefczyka w Horyszowie Polskim Biblioteka Towarzystwa Gimnastycznego "Sok" w Szczebrzeszynie (1925) - opiekunem by Zomaniec (...), nie wiadomo jak bya zasobna i jakie publikacje skaday si na jej ksigozbir. Placwk zlokalizowano prawdopodobnie w wietlicy "Sokoa" (obecny budynek stolarni przy Szkole Zawodowej) wybudowanej staraniem dyrektora Fabryki Kalafonii i Terpentyny "Alwa" Andrzeja Waligry. Biblioteki Ognisk Zwizku Polskiego Nauczycielstwa szk Powszechnych w: Jzefowie (pow. Bigorajski), Zawalowie (pow. Hrubieszowski) Biblioteka Zwizku Zawodowego Pracownikw Kolejowych w Zwierzycu (1930) Biblioteka Stowarzyszenia Pracownikw Sadowych w Zamociu (1932) Biblioteka Zjednoczenia Kolejowcw Polskich w Hrubieszowie (1932) Biblioteka Stowarzyszenia "Rodzina Wojskowa" w Hrubieszowie (lata trzydzieste ubiegego wieku) Biblioteka III Zakonu w. Franciszka w Radecznicy (1931 - 1932) Biblioteka Kolejarzy w Gozdowie, pow. Hrubieszowski (1926) Biblioteka dla Wszystkich stanowia wasno wikszoci ogu mieszkacw Tarnogrodu (1920) Biblioteka dla Dorosych w Horodle biblioteki wiejskie w Udryczach i Wierzbie (pow. Zamojski) oprcz klubw powstaway rwnie czytelnie organizacji kulturalno owiatowych w roku 1905 w Hrubieszowie powstaa czytelnia Polskiej Macierzy Szkolnej; w uroczystoci otwarcia bra udzia m. in. 16 letni wwczas Antoni Wiatrowski, pniejszy regionalista i dokumentalista przeszoci Hrubieszowa i okolic Wiatrowski Antoni *** W latach 1918 1939 na terenie Zamojszczyzny istniay take biblioteki prowadzone przez mniejszoci narodowe. Ich zaoycielami byy organizacje kulturalno owiatowe ydowskie i ukraiskie. biblioteki ydowskie w 1913 roku bibliotek w Zamociu zaoya ydowska Liga Owiaty Ludowej. W latach dwudziestych powstay biblioteki przy oddziaach "Tarbutu" we Frampolu (1925),Kryowie (1924), Horodle (1932). W 1923 roku z inicjatywy Stowarzyszenia "Kultur Liga"powstaa biblioteka w Tomaszowie Lubelskim,od roku 1926 funkcjonowaa w Szczebrzeszynie biblioteka im. Mendele Mojcher Sforima. W roku 1933 zaoyo w Zamociu bibliotek Stowarzyszenie Kulturalno Owiatowe "Frajchat"; w latach trzydziestych powstaway z inicjatywy ydowskich stowarzysze placwki i pod nazw " Biblioteka im. Icchaka Lejbusza Pereca" Tarnogrd (1927), Hrubieszowie (1923; istniaa tutaj rwnie zaoona w 1926 roku ydowska biblioteka im. I. Brenera), Dubience (1927), Kryowie, Skrychiczynie (1927 1939), Tyszowcach (1925), Zamociu, Zwierzycu, Skierbieszowie. Od 1924 roku datuje si dziaalno Powszechnej Hebrajskiej Biblioteki im. D. Fryszmana w Zamociu, w Krasnobrodzie funkcjonowaa Biblioteka i Czytelnia im. Salomona Ettingera (1930). biblioteki ydowskich organizacji politycznych w 1929 roku powstaa biblioteka Organizacji Syjonistycznej w Krzeszowie, w 1918roku Tyszowcach, ydowska organizacja modzieowa "Haszomer Hacair" posiadaa bibliotek w Dubience (1922). ydowska Organizacja Skautowa "Haszahar " prowadzia bibliotek w Tyszowcach zaoon w 1926 roku; w tej miejscowoci istniaa rwnie biblioteka organizacji modzieowej syjonistw ortodoksw "Cejre Mizrachi" ("Modzi Syjonu") biblioteki ydowskich zwizkw zawodowych Klasowe Zwizki Zawodowe zaoyy w 1927 roku bibliotek w Hrubieszowie i Zamociu, oddzia Zwizku Zawodowego Przemysu Odzieowego w Grabowcu (1929), oddzia Zwizku Drobnych Kupcw i Handlujcych ydw w Dubience (1924); bibliotek prowadzio rwnie Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego "Jutrznia" w Krasnobrodzie. biblioteki bdce wasnoci ludnoci ydowskiej znajdoway si w: Zamociu (1921), Hrubieszowie (1926 1934), Bigoraju (1936) biblioteki ukraiskie powstaway z inicjatywy Towarzystwa Dobroczynnoci i Owiaty "Ridna chata" , m. in. W Bereciu (pow, hrubieszowski, 1925). Z inicjatywy ks. Wodzimierza Matwiejczuka powstay czytelne

w: Babicach, Biszczy, Tarnogrodzie. Istniay take biblioteki parafialne (polskie) w dekanacie szczebrzeskim, diecezji lubelskie w: Goraju, Mokrymlipiu, Szczebrzeszynie, Tereszpolu, biblioteka przy kociele dominikaskim fundacji Marysieki Sobieskiej w Krasnobrodzie, przy kolegiacie zamojskiej. Oprcz bibliotek w okresie midzywojennym funkcjonoway na Zamojszczynie wypoyczalnie ksiek, zazwyczaj zlokalizowane przy ksigarniach: W Szcebrzeszynie przy ksigarni Haliny Zalewskiej (1936), Stanisawa Kimaczyskiego, w Zamociu przy ksigarni Lucjana Kpickiego, w Tomaszowie wypoyczalni prowadzi E. Kwiatkowski (1924). zamojskie instytucje handlowe okresu midzywojennego Wg. zachowanych w Archiwum Pastwowym w Zamociu dokumentw Wadz Miejskich z 1918 roku, w miecie funkcjonoway: Agentura Banku dzkiego, Ziemiaskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytu, I Zamojskie Towarzystwo Poyczkowo Oszczdnociowe, II Zamojskie Towarzystwo Poyczkowo Oszczdnociowe, Zamojskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytu, Nowo miejskie Towarzystwo Poyczkowo Oszczdnociowe, Dom Handlowy, Zamojskie Udziaowe Stowarzyszenie Spoywcze, Nowo miejskie Udziaowe Stowarzyszenie Spoywcze, Hurtownia Wspdzielcza (taka sama placwka funkcjonowaa w okresie midzywojennym w Bigoraju Hurtownia Wspdzielcza, Filia lubelskiego Syndykatu Rolniczego, Akcyjne Towarzystwo "Ziemianin". zamojskie jarmarki U schyku XIX wieku jarmarki na Zamojszczynie odbyway si w nastpujcych miejscowociach: Annopol, Bigoraj (jako miasto powiatowe Bigoraj mia w 1872 roku 6 jarmarkw rocznie, odbyway si we wtorki po: Trzech Krlach, po w. Macieju, po Zwiastowaniu N M Panny, po w. Marii Magdalenie, po Wniebowziciu N M Panny, po w. Franciszku Serafickim) , Frampol, Goraj, Jzefw, Krzeszw, Krasnobrd, Szczebrzeszyn (jarmarki szczebrzeszyskie miay miejsce we wtorki po: Niedzieli rdpostnej, przed w. Filipem i Jakubem, przed Janem Chrzcicielem, po Wniebowstpieniu NMPanny, po w. Michale, przed w. Mikoajem),Tarnogrodzie, Tomaszowie (w roku 1873 jarmarki odbyway si w rody po: Trzech krlach, po w. Bartomieju, po w. Tekli, po w. ukaszu, po w. Marcinie) i Zamociu. W powiecie hrubieszowskim jarmarki miay miejsce w: Tyszowcach, odbyway si w rody po: Trzech krlach, po w. Stanisawie, po w. Dominiku, po Podwyszeniu w. Krzya, po w. Leonardzie zamojskie ksigarnie okresu midzywojennego Znajdoway si w: Bigoraju ksigarnia zlokalizowana bya przy Centralnym Biurze Porednictwa Syndykatu Rolniczego Izbicy stoisko ksigarskie zorganizowane byo w sklepie spoywczym przez p. Bazylko Jzefowie ksiki sprzedawano w aptece Minczewskiego Krasnymstawie ksigarni prowadzia F. Leszczyska Szczebrzeszynie ksigarni prowadzi Mazurowski; w latach trzydziestych XX wieku Stanisaw Kimaczyski Tomaszowie istniaa ksigarnia J. Szymaskiego Zamociu Ksigarnia Polska; we wszystkich w/w placwkach mona byo naby egzemplarze "Kroniki Powiatu Zamojskiego". zamojskie legendy /podania/przekazy Czarnystok Do dzi funkcjonuje w tej miejscowoci nazwa "ydw d" przy polnej drodze prowadzcej do pobliskiego lasu ukrywali si podczas okupacji, a take i wczasach I wojny wiatowej ydzi; W Czarnymstoku (tak jak w wielu miejscowociach Zamojszczyny) do dzi wici si wianki uwite z zi i kwiatw dawniej po powiceniu wieszano je pod obrazami w domach; zioa z wiankw wykorzystywano w celach leczniczych (ble odka, reumatyzm), a take podawane (po zaparzeniu) do picia krowom po ocieleniu, celem szybszego oczyszczenia organizmu. Dohobyczw Waciciel paacu Stefan wieawski zupenie przypadkowo sta si posiadaczem skarbu jadc pocigiem do Lwowa podsucha rozmow carskich oficerw o ukrytym w poturzyskiej studni (nieopodal monastyru) skarbie. Zaintrygowany t informacja wysiad z pocigu i uda si do Poturzyna. Oficerowie mwili prawd. Wydobyte kosztownoci ukry w swoim paacu. Gdy po kilku latach zrodzio si w nim namitne uczucie do stryjecznej siostry Kazimiery, skarb bardzo si przyda, bowiem wadze kocielne zgodziy si udzieli mu

lubu w zamian za ufundowanie w Dohobyczowie kocioa; wityni erygowano pod wezwaniem matki Boej Czstochowskiej. Czernicin W pocztkach XX wieku w Czernicinie /Czarnicinie, jak wwczas pisano i mwiono znajdowa si duy, usypany kopiec. Miejscowa ludno mwia, e dawnymi czasy jaki waleczny dowdca poleg podczas rozegranej we wsi potyczki. Jego druhowie pooyli ciao w brudzie (wgbieniu ziemi powstaym podczas zaorywania pola) i kady przynis czapk ziemi - poniewa tysic ludzi chciao mu odda cze i ostatni przysug z przyniesionej w czapkach ziemi zrobi si stos. Gorajec Gdy we wsi panowaa zaraza (morowe powietrze) pn noc przed zabudowaniami gospodarzy zjawiaa si bryczka z ktrej wysiadali dwaj panowie podchodzili do okien, stukali w nie i pytali: "picie, czy Boga chwalicie?". Gdy pada odpowied: "pimy" odpowiadali "pijcie dalej, wtedy w tym domu wszyscy umierali. Taki los spotka podobno picioosobow rodzin Sykaw. Gdy mieszkacy domu odpowiadali "chwalimy Boga" nic si nie dziao i wszyscy pozostawali przy yciu. W Gorajcu krya te pogoska, ze podczas morowej zarazy w jednej z przydronych figur zamurowano (na jej wasne yczenie) mod dziewczyn, ktra zoya siebie jako ofiar celem ubagania Niebios o ycie mieszkacw. Jedna z mieszkanek Gorajca (nie yjca ju Maria Ruska) opowiadaa jakoby w zabudowaniach dziedzica Nowiskiego, ktry mieszka w Gorajcu Zastawie, jeszcze przed Wrblewskimi straszyo. Mwiono, e Wacaw Nowiski powiesi si w stodole (teraz na tym miejscu stoi figura); czsto syszano na terenie jego byej posesji ttent koni, przechodzcym pn noc koo tego miejsca ukazywa si zajc. Grdek Nadbuny Jeden z wadcw Grdka wyruszy na wojn, ale nigdy z niej nie powrci. Jego ona wypakaa mnstwo ez, ktre wsiky w ziemi tworzc u podna grodu rdo- jak twierdz mieszkacy(podaj za Bogdanem Nowakiem) bije ono do dzi Grdek Nadbuny Czumowo W poowie drogi pomidzy tymi dwoma miejscowociami znajduje si miejsce zwane "Krlewskim Ktem" ('Koroliwskij Kut"), wg. przekazu zawartego w kronice Nestora ("Letopis Nestora", red. Sulinow. Petersburg 1893) nazwa ta czy si z imieniem Bolesawa Chrobrego polski krl obozowa tutaj podczas wyprawy na Ru w roku 1018 Kltwy Legend zwizan z nazw tej wsi poda na amach Tygodnika Zamojskiego K. Czubara ( 2005, nr 52) skadajcy przysig na wierno konfederacji targowickiej mieli j wykona w pobliskim folwarku ksicym std nazwa wsi Kltwy. Pragncy zemsty Szwedzi zaatakowali konfederatw ich krew zbroczya do tego stopnia okoliczne bonie, e do dzi funkcjonuje na okrelenie tego miejsca nazwa "Krasne" w miejscu potyczki miejscowa ludno usypaa kopiec, ktry rzekomo ma kry szcztki polegych. Kolonia Kryw Stoi tutaj figura w. Mikoaja z wilkiem, ktry pomimo e kamienny posiada niezwyk moc leczy bezpodno kobiet. Trzeba nago podczas peni ksiyca dosi zwierzcia, pogaska go po bie i po brzuchu, wtedy dotychczasowa niemoc znika. Wilk pomaga rwnie niewidomym, sparaliowanym oraz cierpicym na choroby skrne. Kryw po rozebraniu miejscowej cerkwi, gospodarz ktry otrzymane rozbirkowe drewno wykorzysta do budowy domu sysza podczas Wielkanocy (gdy dzwoniy dzwony w okolicznych cerkwiach) paschalne piewy, a szczeglnie wtedy, gdy przyoy ucho do ciany. Pocztkowo ba si komukolwiek o tym powiedzie, na trzeci rok od wystawienia domu, piewy usyszaa take jego ona i ich ssiadka. Gospodarze wyprowadzili si z domu przychodzili tu jedynie pomodli si i posucha pieww. Latyczyn Mieszkacy Latyczyna zajmowali si czarami potrafili tak odgry si temu, kto zrobi im co zego, e w miejscu publicznym spadao z niego ubranie (Maria Ruska) okolice Sitaca i Zamocia Nocami pojawia si niesamowity czarny pies, mia ponad naturalne rozmiary i zardzewiay acuch. Jak mawiali ci, ktrzy mieli okazj go widzie by to podobno duch skazaca, ktry na pocztku XX wieku uciek z zamojskiego wizienia. Zabdzi wrd okolicznych bagien i tutaj si utopi. Inna legenda z pocztkw ubiegego stulecia gosi, e w pobliu granic miasta Zamocia pojawia si diabe przybierajcy posta zajca (mona by przed nim ucieka, ale jak informowali wtajemniczeni tylko tyem), oraz tajemnicze wiateka unoszce si nad ziemia, ktre poszyy konie cignce doroki i chopskie furmanki, a tych bywao w miecie duo szczeglnie w dni targowe, owe wiateka byy to podobno dusze topielcw.

Mieszkacy Zamocia byli przekonani, e w ich miecie bardzo atwo nawiza kontakt ze "zym" wystarczyo o pnocy stan na jednym ze staromiejskich skrzyowa i zagwizda. Obecno zych mocy w Zamociu braa si rzekomo std, e w najbliszych okolicach znajdowaa si jedna z dwch bram prowadzcych do pieka. Potwierdzeniem tych informacji s relacje Marianny Smoter z Czarnegostoku, ktra opowiadaa o spotkaniach czonkw jej rodziny (ojca, brata i dalszej kuzynki) ze "zym". Rzecz miaa miejsce przed wybuchem II wojny wiatowej "mj ojciec jecha przez czarnostocki las, na drodze przed furmank pojawi si czarny kot. Konie stany dba, nie chciay dalej i. Tato zszed z wozu, zapali papierosa, odczeka dusz chwil. Kot znik, wtedy zaci konie batem i pojecha zastanawiajc si co to mogo by...; to wszystko wydarzyo si koo pnocy. " "Pojechalimy z bratem do lasu po drzewo, w pewnej chwili Felek zobaczy szar kur, chcia j zapa, myla ze ucieka komu jak szed z ni na targ do Szczebrzeszyna. Kura cigle uciekaa, w pewnym momencie znikna pod takim wykrotem. Brat si wystraszy, wosy "stany" mu na gowie, uwiadomi sobie, e jest to co zego. Za szar kur, chodzia take na Bojarach k. Bigoraja moja kuzynka (siostra mojej mamy) Pintalowa, kura bya dua,siwa, siodata. Gdy nie udao si jej zapa kuzynk ogarn strach..." Radecznica Bernardyski klasztor (wg. danych z pocz. XX wieku) otacza lasek zoony z samych krzywych sosen, ktre (jak wierzya miejscowa ludno) pochyliy si przed witym Antonim, gdy ten objawi si w Radecznicy i tak na zawsze pochylone pozostay. Radecznica - dobrodziejk radecznickiego monastyru bya Elbieta, ksina, siostra ostatniej cesarzowej Rosji (Aleksandry). Ksina Elbieta po mierci zostaa pochowana w krypcie szklanej kaplicy w Lasku. Po przebudowie i remoncie kaplic procesyjnych w Lasku w latach 1920 i 1930 szklana kaplica zostaa rozebrana wraz z krypt a miejscu kapliczki zasiano traw, tak jak i w miejscu grzebalnego cmentarza przed kocioem, gdzie dawniej pogrzebano ponad 100 zakonnikw, rodzin Jaworskich Ojca Kristofora i Zosi opatysk. (Katarzyna Jasina Toka, Jan upina, Albina Lubowiecka) Siedliska (pow. tomaszowski) Powsta tutaj dwr do budowy ktrego uywano piasku pochodzcego z kurhanu mogiy onierzy polegych w walce z Tatarami. Duchy zmarych obraone tym, e naruszono ich wieczny spokj zaczy haasowa w w budynku dworu, sycha byo krzyki, szepty, nawoywania. Waciciel okolicznych woci ksi Pawe Sapieha kaza rozebra dwr, a otrzymany z rozbirki materia zuyto do budowy cerkwi funkcje sakralne penia w latach 1902 1947. Sawcin Przedmiecie Hrubieszowa jego nazwa bierze si od legendy o rzekomo zatopionym "sawnym miecie". Sl k. Bigoraja Jak wie niesie pewnego razu dziesiciu pastuszkom nad strumykiem bijcym ze rdeka ukazaa si posta piknej kobiety. Bya to Maria Magdalena - za jej sprawa dokonao si w Bigoraju wiele cudw. Suwek Wie ponad 200 lat temu miaa wielki problem co roku, na wiosn wylewa Por, znosi mosty a przez to okoliczne wioski: Kitw, Bzowiec, Gruszka, Nawz i oczywicie Suwek miay odcit drog od Szczebrzeszyna najbliszego w okolicy miasteczka, gdzie nie raz trzeba byo zaatwia rne sprawy. Mieszkacy postanowili poprosi o pomoc ordynata Zamoyskiego. Hrabia da drewno z ordynackiego lasu, w pracy pomogli mieszkacy innych wsi i tak utworzono midzy rozwidleniem rzeki grobl w sposb icie biskupiski. Kadziono bowiem kody drewna, sypano ziemi i ukadano dar. Budowla bya okazaa, jednak nie przetrwaa wiosennego przyboru wody. Postanowili zatem chopi zwrci si o pomoc "wyej" szukajc aski u witego Jana Nepomucena, ktremu w dowd wdzicznoci wystawili okaza figur, zwan do dzi "witym Janem" i stojca w otoczeniu okazaych lip. Po solidnym naprawieniu uszkodzonej grobli, gdy "ulga" si ziemia i trawa bujnie zarosa, woda ju nigdy jej nie uszkodzia. Odtd figura w. Jana Nepomucena cieszy si czci mieszkacw Suwka i jeszcze do niedawna uroczysto powicenia pl zaczynaa si modlitw pod ni.(Aleksandra Bulak). Terebiniec Kolonia Podobno czasami w nocy w okolicach tej miejscowoci sycha bicie dzwonw, ktre podczas najazdu Kozakw i Tatarw zostay zakopane w pobliskim "Zamczysku". Tomaszw Lubelski Wg. legendy powtarzanej przez mieszkacw miasta, gdy w Tomaszowie wznoszono modrzewiowy koci pod wezwaniem Najwitszej Marii Panny diabe bardzo si oburzy i za wszelka cen chcia powstrzyma prace budowlane. Przez ca noc zbiera gazy by rozrzuci je nad witynia, ale zapia kur i pokrzyowa mu plany. Gazy le do dzi w rezerwacie "Piekieko" w okolicach aszczwki.

Trzsiny Za wsi w lesie spod skay wypywa rdlana woda, miejscowa ludno wierzy, e rdeko jest darem w. Antoniego, ktry odpoczywa w trzsiskim lesie podczas wdrwki do Radecznicy. Wielcza y sobie w Wielczy gospodarz bogaty Jakub Haasa. Urodzi si pod koniec lat 40-tych XIX wieku. Kuba by gospodarzem dobrym, statecznym, a na staro bardzo szanowanym a to z powodu wielkiego dowiadczenia i rozsdnej "gadki".. Umia opowiada, zna rne historie i przypowieci. Oprcz uprawy roli hodowa Kuba i handlowa komi. Jedzi po jarmarkach, lubi dobrze zje i wypi, ale rozrzutny nie by. Mia Kuba jedno wielkie zmartwienie by bezdzietny. Wprawdzie pocieszano go mwic, e "kto ma pszczoy, ten ma mid, a kto dzieci, ten ma smrd", ale Kub uwieraa bardzo ta bezdzietno. Byo to jego ycie jakby niepene. Inni, cho biedni, mieli swoje troski, ale i radoci. Chrzcili swoje dzieci, enili i z czasem doczekiwali si wnukw. Brak byo bardzo Kubie tych rodzinnych uroczystoci. Uparta myl, e nic po nim nie zostanie drczya go tym czciej, im bardziej si starza. Postanowi, wic Kuba pozostawi po sobie lad na ziemi. Zim wybra si saniami w okolice Jzefowa, gdzie mieszkali dobrzy kamieniarze i zamwi tam solidn figur, ciosan z piaskowca. Jeszcze tego samego roku, zaraz po sianokosach, a przed ytnimi niwami dosta wiadomo, e figura jest gotowa. Zebra wtedy Kuba grup gospodarzy szacownych, szczeglnie takich, co to "letk" rk do skrzypeczek mieli i dobry humor na zawoanie, ale i dobre konie i mocne wozy. I tak w pikny, letni dzie ruszya, z Wielczy wesoa kompania ze piewem i przygrywaniem. Pierwszy popas zrobili zaraz w Szczebrzeszynie. Stanli przed szynkiem zawadiacko i z fasonem. Jedli, pili i weselili si, e hej! Pod wieczr, zabierajc ze sob zapas piwa w antakach, pachnce wdliny i wiey chleb, ruszyli do Zwierzyca. Krtka, pogodna, letnia noc na skraju Puszczy Solskiej sprzyjaa dobrej zabawie. Piwo i niecodzienne jedzenie trzymao ich w dobrych humorach. Dopiero nastpnego dnia arli do Jzefowa. Tam spdzili kolejny wieczr i noc, ucztujc i czstujc miejscowych. Byli dumni, przyjechali przecie z bogatej Wielczy w te biedne okolice, pene lasw i sabych, piaszczystych gleb. Nastpnego dnia zaadowali na wozy cikie sztuki piaskowca, zabrali majstra i ruszyli w drog powrotn, powtarzajc oczywicie "popasy". W takich to okolicznociach stana za szos figura wita, ktr ufundowa "Jakb" Haasa, szacowny, ale bezdzietny gospodarz z Wielczy. Fundacja pomnika, zwizane z tym koszty i wielodniowa zabawa byy dla Kuby i chrzcinami i zalubinami dzieci, ktrych nie mia, a przede wszystkim "ladem na ziemi" jego dugiego i pracowitego ycia. Figura stoi do dzisiaj. Ziemia przesza na Kitkw. (Bolesaw Leszczyski) Wieprzw Tarnawacki Jak gosi legenda istniejce w tej miejscowoci Jezioro Wieprzowe wzio si std, e w przeszoci w tym miejscu duy wieprz tak bardzo zry ziemi, e wypyny wody podskrne dajc pocztek jezioru. Zadbce W Zadbcach na wschd od cmentarza prawosawnego duo wczeniej bya drewniana cerkiew, ktra zapada si na Wielkanoc podczas rezurekcji wraz z bdcymi wewntrz wiernymi. W tym miejscu znajduje si okrge zagbienie o rednicy 18 20 metrw. (Mieczysaw Bondzia) "Zamiast wywalczonej wolnoci Ural. Wspomnienia z lat 1944 - 1947". (Gliwice 1995) Wspomnienia Leona Rowiskiego, ps. "Kasztan", onierza Batalionw Chopskich; z chwil wybuchu II wojny wiatowej studiowa na IV roku Politechniki Warszawskiej. Od stycznia 1940 roku zwizany z Ruchem Oporu, gdy jego matka Jadwiga zostaa aresztowana (zgina w Owicimiu w 1942 roku) przenis si z Warszawy do Bigoraja a nastpnie do Zwierzyca, gdzie znalaz prac w Zakadzie Obrbki Drewna. Wsppracowa z Tadeuszem Kuncewiczem "Podkow", dowdc oddziau partyzanckiego oraz Jzefem Mazurem, komendantem placwki Batalionw Chopskich w Zwierzycu. W roku 1944 wstpi do oddziau dowodzonego przez Pawa Pisarczyka "Huzara". Bra udzia w akcjach zbrojnych w Dugim Kacie, Suchowoli, Krasnobrodzie, pod urawnica, Borowem, Pilaszkowicami, pod Wysokiem. Ukoczy (z I lokat) Szko Podchorych Piechoty BCh Podokrgu IV Zamojskiego. Ranny pod Panaswka, pod koniec okupacji walczy w szeregach Oddziau Opecjalnego BCh dowodzonego przez Feliksa Petryk, ps. "Kmie". Aresztowany w 1944 roku przez zamojskich ubekw, przebywa w latach 1945 - 1947 w sowieckich agrach na Uralu - Nagornaja (obz prowadzony przez NKWD w maych osiedlach przy kopalni wysokokalorycznego wgla kamiennego w poudniowej, przed arktycznej czci Uralu, winiowie obozu stanowili podstawow si robocz dla dwch maych kopalni), Rie, Samoswietie. Swoje przeycia z tego okresu, panujce w agrach warunki pracy, warunki socjalne, relacje winiowie - kierownictwo obozw i ochrona , przyjani, odejcia kolegw na wieczn wart, opisa w poruszajcych wspomnieniach "Zamiast wywalczonej wolnoci Ural..." Jest to bezcenna publikacja, zwaywszy na autentyczno relacji Leona Rowiskiego warta wnikliwej lektury. Wydana w Gliwicach w 1995 roku prawdopodobnie na Zamojszczynie

mao znana, nieliczne egzemplarze znajduj si w posiadaniu osb prywatnych - przyjaci "Kasztana", m. in. Bogusawa Garbacika, ktry przekaza informacj o wydawnictwie. zamojscy uani 5 puk jazdy wystawiony podczas powstania listopadowego staraniem Konstantego hr. Zamoyskiego na koszt Ordynacji Zamoyskiej wczesny plenipotent generalny Mikoaj Malhomme wyoy na ten cel kwot ok. 1 miliona zotych, organizacj puku zaj si brat Konstantego Wadysaw Zamoyski. Opisujcy na amach "Tygodnika Zamojskiego" histori puku Wojciech Biaasiewicz sporzdzi ciekaw statystyk (podaj za nim): na umundurowanie dla puku zakupiono 1800 okci sukna granatowego, 1500 okci czarnego, 400 okci karmazynowego, 600 skr cielcych liwersani (dostawcy pozostajcy do dyspozycji wojska) dostarczyli z Krakowa i Maciejowic 5094 okci sukna paszczowego, 167 biaego, 5 okci niebieskiego, 1895 okci ptna farbowanego, 4753 ptna koszulowego, 2500 gatkowego, 4348 okci podszewkowego mundury zamojskich uanw szyte byy na zamwienie w Lubartowie Kadr oficersk zamojskiego puku stanowili oficerowie i podoficerowie z regularnych pukw stacjonujcych w liczbie 4 (byy to puki rzdowe Krlestwa Polskiego) na terenie kraju; dowdc zamojskiego puku zosta ppk. Stanisaw Gawroski. Puk stoczy kilka potyczek z Rosjanami: wiosn 1831 roku pod miejscowociami Dbie Wielkie, Kauszyn, Misk, w maju tego roku bra udzia w walce po Ostrok, lipcu - pod Jdrzejowem Brzoz, sierpniu - pod Midzyrzeczem, wrzeniu pod Kockiem, padzierniku - pod Opolem Lubelskim.

Zamojska Bezpieka Zamojski Powiatowy Urzd Bezpieczestwa Publicznego (PUBP) powsta w sierpniu 1944 roku. Wan rol w jego strukturze speniali tzw. "sowietnicy", czyli penomocnicy i doradcy rosyjscy (sowieccy), byli to funkcjonariusze sowieckich organw bezpieczestwa oddelegowani do pracy w poszczeglnych jednostkach polskiej suby bezpieczestwa. Pierwszym inspektorem bezpieczestwa powiatu zamojskiego z ramienia NKWD zosta major Sodatienko. Jego rola w urzdzie zamojskiej bezpieki sprowadzaa si do podejmowania decyzji o tym kogo aresztowa, kogo zwolni, gdzie przeprowadzi akcj przeciw partyzantom. Drugim doradc ubekw w Zamociu by kpt. Lewczenko. Obydwaj uczestniczyli w przesuchaniach. W zamojskim UBP pracowa jako porucznik Micha Dym Dym Micha. Na przeomie 1944 i 1945 r. stan liczebny funkcjonariuszy urzdu osign 57 osb, w kwietniu 1945 r. zamojski UB liczy ju 70 funkcjonariuszy. W latach 1944-1947 przez areszt PUBP w Zamociu przeszo 2300 osb, z czego zdecydowan wikszo zatrzymana zostaa za przestpstwa polityczne. zamojskie odpusty Odbywaj si corocznie w kadej parafii w dniu wita patrona kocioa i parafii. Miejsce cieszce najwikszym uznaniem i najczciej odwiedzane to: Radecznica - liczni pielgrzymi odwiedzaj sanktuarium w. Antoniego Padewskiego na synnej "witej grce"; odpusty antoniaskie maj miejsce 13 czerwca. Krasnobrd - tutaj krluje Matka Boa Krasnobrodzka ("Pani Roztocza"); odpusty odbywaj si 2 lipca. Wielk czci darzona jest Matka Boa Opieki zwana "askow", lub "Odwachowska"; jej obraz znajduje si w katedrze zamojskiej, a odpust ma miejsce w 8 wrzenia . 16 lipca odbywa si odpust w Nabrou na Matk Bo Szkaplern, Matka Boa Racowa ma swoje wito w Lubyczy Krlewskiej w pierwsz niedziel padziernika nieco wczenie 16 maja odbywaj si odpusty w Sucu, a 24 czerwca obchodzi swoje wito patron parafii Trzsiny - Jan Chrzciciel. W Hrubieszowie czczona jest "Hetmanka Wschodu" Matka Boa Sokalska, w Tomaszowie Lubelskim odpusty maj miejsce w wito patronki na Zwiastowanie N M Panny. wity Leonard, patron kocika na cmentarzu w Szczebrzeszynie obchodzi swoje wito w listopadzie; zamojskie partie polityczne okresu midzywojennego Wedug danych z 1926 roku (wyniki gosowania podczas wyborw do Rady Miejskiej Zamocia dnia 30 maja 1926 roku podane na amach "Ziemii Zamojskiej", nr 26 27 (239 240) z dnia 18 lipca 1926 roku) w Zamociu istniay nastpujce partie polityczne: Polska Partia Socjalistyczna, Poalej Syjon, Cejre Sjon, Oglnopolski ydowski Zwizek Robotniczy "Bund", Partia Pracy Spoecznej, Partia Jednoci Chrzecijaskiej.

Zamojskie Studium Filozoficzne Istniao w pocztkach XIX wieku przy klasztorze OO. Bazylianw w Zamociu, jego uczniami byli klerycy. Studium zostao poczone z funkcjonujcym od 1786 roku Liceum Krlewskim, w ten sposb, e klerycy mieli mieszkanie i utrzymanie w klasztorze i chodzili dwa razy dziennie na wykady. Lekcje odrabiali w swoich celach; w roku 1807 byo ich 17. Zamojszczyzna Obszar na poudniu Lubelszczyzny obejmujcy powiaty: bigorajski, tomaszowski, hrubieszowski, zamojski w obrbie ktrych zlokalizowane s miasta: Bigoraj, Tarnogrd, Frampol, Goraj, Zamo, Krasnobrd, Szczebrzeszyn, Zwierzyniec, Hrubieszw, Tomaszw Lubelski (dawny Ordynacki), Tyszowce, oraz szereg wsi poczonych administracyjnie w soectwa i gminy, w tym gminy miejskie. W skad powiatu bigorajskiego wchodz: miasto Bigoraj, miasto i gmina Frampol, miasto i gmina Jzefw, miasto i gmina Tarnogrd, gminy: Goraj, Ksipol, ukowa, Obsza,ok Grny, Tereszpol, Turobin, Aleksandrw, Bigoraj, Biszcza. Powiat tomaszowski obejmuje Beec, Jarczw, Krynice, Lubycz Krlewsk, Jarczw, Rachanie, Susiec, Tarnawatk, Telatyn, Tomaszw Lubelski, Tomaszw Lubelski (gmina miejska), Tyszowce, Tyszowce (gmina miejska), Ulhwek. Do powiatu hrubieszowskiego nale: gmina miejska Hrubieszw, gminy wiejskie - Dohobyczw, Horodo, Hrubieszw, Mircze, Trzeszczany, Uchanie, Werbkowice. Powiat zamojski obejmuje swym zasigiem 15 gmin, s to: gminy wiejskie Adamw, Grabowiec , Komarw Osada, abunie, Miczyn, Nielisz, Radecznica, Sitno, Skierbieszw, Stary Zamo, Suw, Zamo. Gminy miejsko - wiejskie: Krasnobrd, Szczebrzeszyn, Zwierzyniec. Zamojszczyzna w liczbach Akademia Zamojska bya trzeci (po krakowskiej i wileskiej) wysz uczelni w Polsce Aleksandrw najdusza na terenie Zamojszczyzny miejscowo, ktra rozciga si na przestrzeni 10 kilometrw. Cichobrz na terenie miejscowoci znajduje si cmentarz z okresu I wojny wiatowej na ktrym zlokalizowano 56 mogi zbiorowych oraz dwie indywidualne Gdeszyn na miejscowym cmentarzu z czasw I wojny wiatowej znajduje si 408 mogi indywidualnych i 70 zbiorowych Komarw - 1932 roku lea w powiecie tomaszowskim, we wsi znajdowaa si poczta, stacja kolejowa bya w Miczynie. "Podkowa" (Tadeusz Kuncewicz") - latem 1943 roku pod jego rozkazami walczyo 120 partyzantw. Ludno co najmniej kilku zamojskich wsi zawdzicza "Podkowie" ocalenie. W okresie akcji "Burza" dowodzi 2 batalionem 9 puku piechoty AK i zada wycofujcym si Niemcom cikie straty: wzi do niewoli ok. 30 onierzy niemieckich i zdoby kilkanacie wozw z broni i amunicj straty materialne Zamojszczyzny podczas okupacji oszacowano na 400 mln zotych przedwojennych, tj. ok. 80 mln dolarw XIV XVI w na terenie obecnej wsi Zawalw znajdowao si osiedle o charakterze obronnym - tzw. grdek stokowaty o rednicy okoo 55 metrw, otoczony 12 metrowa fos. 1558 Tarnogrd w przywileju lokacyjnym otrzyma na 20 lat prawo wolnizny (zwolnienie mieszczan i przedmieszczan od pacenia wszelkich podatkw i wiadcze na rzecz waciciela miasta, oraz podatku targowego); lokowany w 1580 roku Zamo prawo wolnizny uzyska na 15 lat. 1567 podczas lokacji miasto Tarnogrd otrzymao ok. 150 ha powierzchni 1582 klucz gorajski obejmowa 15 wsi, w jego skad wchodzio 6 folwarkw, funkcjonoway dwie rudy (w Bigoraju i Krzemieniu) oraz huta w ku; area ziemi uprawnej w Kocudzy liczy ponad 11 anw 1584 rok - Jan Zamoyski sprowadzi do zamojskiego cekhauzu 10 armat z Krzeszowa. schyek XVI wieku Jelitowo, pniejszy Tomaszw liczyo ok. 300 rodzin byli to: rolnicy, niewielka liczba rzemielnikw i kupcw pochodzenia ydowskiego. XVI/XVII w roczne dochody Jana Zamoyskiego wynosiy ok. 200.000 zp 1591 - w Tarnogrodzie byo 373 domy, pracowao 148 rzemielnikw 1593 hetman Jan Zamoyski wyda tzw. trzeci akt dopeniajcy, w ktrym okreli skad dbr Ordynacji Zamoyskiej 1596 - w Zamociu znajdowao si 400 domw 1598 - wjt wsi Lipiny oddawa dla kocioa w Tarnogrodzie pi grzywien w gotwce; w tym samym roku (i w nastpnych latach) kmiecie z Raca i Woli Ranieckiej zobowizani byli do uiszczania dziesiciny w

iloci 1 korca owsa i 1 korca yta na rzecz wspomnianego kocioa 1615 w Goraju znajdowao si 14 znanych z nazw ulic: Rynek, Kocielna, Szewska, Kozacka, Poprzeczna, Myska, "Na Polach", Rynkowa, "Ku Zwoli", Gsia, Wjtowska, "czynszowe Ogrody", "na Roliach", Zastawie 1622 mieszczanie gorajscy opacali czynsz z placw miejskich w wysokoci 6 groszy z domu, 30 groszy z anu uytkowanego pola, 15 groszy z panka oraz oddawali osep 1630 - Tomaszw zamieszkiwao okoo 4000 osb. 1648 - oblegany przez wojska Chmielnickiego Zamo wypaci temu 20. 000 zotych okupu, wwczas Chmielnicki odstpi od oblenia; podczas oblegania miasta na murach stao 65 dzia i modzierzy. 1662 w Szczebrzeszynie ydzi zatrudniali 26 osb w charakterze sucych; w Zamociu 73 osoby, w Turobinie 47 od kadego zatrudnionego pacili 1z, 1 gr podatku. 1669 1672 - tarnogrodzki garncarz Bartosz dostarczy na rynek lwowski 8 wozw garnkw 1691 Zamo z przedmieciami liczy 341 domw oraz ok. 2.050 mieszkacw XVII w. najwyszego odnotowanego (jak podaje dr Janusz Peter) w Ksigach Miejskich Tomaszowa honorarium "za leczenie rany gowy zadanej siekiera' zada Oryn Jakubowicz "pretendowa sobie za swoj przysz prac sto zotych a przynajmniej zotych szedziesit"; wo bigorajska skadaa si z: 12 caych wsi, 8 czci wsi, miasta Bigoraja i jurydyki Gorajszczyzna w Lublinie; Gorajscy posiadali take dobra w wojewdztwie sandomierskim. Kocudz zamieszkiwao 29 gospodarzy, by myn i karczma; miejscowo zostaa rozbudowana o dwie nowe czci: Morgi i Borek. lata trzydzieste czterdzieste XVII wieku tarnogrodzki cech piekarzy liczy 34 osb XVII po. XVIII w pobory roczne wjta i rajcw miasta Tomaszowa wahay si od 25 30 zotych; przed rokiem 1771 wjt i kady rajca tomaszowski pobiera po 6 zotych i 15 groszy z myta i po 18 zotych od arendarza. XVIII wiek - w Tomaszowie funkcjonowao pi mynw wodnych, jedynie 19 mieszczan w Bigoraju zajmowao si upraw roli (pracowali na kilkunastu morgowych gospodarstwach), mieszkali na ulicach: Nadstawnej i Radzickiej, oraz na Przedmieciu Tarnogrodzkim i Lubelskim; w Tarnogrodzie odbywao si 8 jarmarkw rocznie rok 1764 - Zamo zamieszkiwao 1. 905 osb pochodzenia ydowskiego. 1716 w dobrach radziciskich nalecych do rodziny Butlerw znajdowaa si pasieka lena liczca 55 pni 1721 - biskup Jzef Lewicki wizytowa czarnostock cerkiew pod wezwaniem. w. Praksedy zlokalizowan w dekanacie szczebrzeskim, diecezji unickiej chemskiej, ktra obejmowaa wwczas 4 wojewdztwa: lubelskie, podlaskie, augustowskie i mazowieckie, dzielia si na 21 dekanatw, w obrbie ktrych istniay 285 parafii, w tym 4 zakonne bazylianw; w dekanacie szczebrzeskim znajdowao si 21 parafii) wydarzenie to zostao odnotowane w rosyjskim opracowaniu drukowanym (. . . (. ) , . 1913. 1772 - 1816 dekanat szczebrzeski unicki stanowi jeden z 22 dekanatw diecezji ukraiskiej chemskiej; w roku 1816 w obrbie dekanatu znajdowao si 16 cerkwi parafialnych i 7 filialnych 1772 na Zamojszczynie istniao 38 drewnianych kociow; najstarszy drewniany koci (w Tarnogrodzie) pochodzi z 1600 roku; na skutek epidemii cholery w Tarnogrodzie zmaro ok. 200 osb zapewne bya to jedna z pierwszych fal epidemicznych rozprzestrzeniajcych si na terenie miasta. O "drugiej" fali epidemii pochodz informacje z lat trzydziestych XIX wieku z tego okresu pochodzi tzw. cmentarz epidemiczny, zlokalizowany w obrbie cmentarza katolickiego (zaoony w 1828 na peryferiach miasta) - zmar wwczas w Tarnogrodzie (21 sierpnia 1831 roku) ks. Micha Krypiakowicz, proboszcza Chmielka. 1792 rok w Czarnymstoku byy dwie karczmy 1783 - Ordynacja Zamoyska podzielona bya na 12 kluczy; w obrbie kadego klucza znajdowao si po kilka lub kilkanacie wsi. 1785 - w Grecku Kocielnym byo 7 ulic, 120 domw. 1789 - w Szczebrzeszynie pracowao (cznie z zatrudnionymi w Ratuszu) 22 szynkarzy, w tej liczbie 17 pochodzenia ydowskiego II poowa XVIII wieku - w kluczu szczebrzeskim znajdowao si 9 folwarkw, 3 myny, 3 austerie, 9 karczem, 1 folusz, 1 huta szklana, w Kocudzy (pow. bigorajski) znajdoway si 3 karczmy, myn i folwark XVIII XIX w z tego okresu znajduje si na Zamojszczynie ok. 700 figurek w. Jana Nepomucena; najstarsza z nich z pocz. XVIII wieku usytuowana jest w otarzu gwnym turobiskiego kocioa pw. w.

Dominika. Kilka figurek w. Jana Nepomucena ufundowa ordynat Tomasz Andrzej Zamoyski. Figurki witego znajduj si m. in. w: Szczebrzeszynie, Zwierzycu, kiewce, Wlce kiewskiej. lata pidziesite XIX wieku w Tarnogrodzie znajdowa si rynek, cztery przedmiecia i siedem ulic: Bukowiska, Cerkiewna, Kocielna, Lubelska, Luchowska, Przechodnia, Raniecka. przeom XVIII i XIX wieku na terenie gminy aszczw (pow. tomaszowski) znajdowao si 10 cerkwi; do roku 1938 nie zachowaa si adna z nich. koniec XVIII wieku - w skad klucza jzefowskiego wchodzio 8 wsi: Dugi Kt, Grniki, Hamernia, Izbice, Nowiny, Majdan Niepryski, Majdan Sopocki, Pardyswka. 1800 w tomaszowskiej fabryce porcelany sprzedano wyrobw za 28. 000 zotych reskich. 1804 w Liceum Krlewskim w Zamociu nauk pobierao 116 uczniw w klasie fizyki, 42 w klasie matematyki i 74 w klasie logiki; do gimnazjum uczszczao 226 uczniw - ich skad osobowy w poszczeglnych klasach przedstawia si nastpujco: klasa poetyki 24, retoryki 36, syntaksy 43, gramatyki 37, infimy (klasa najnisza) 86, rysunku 82, jzyka francuskiego 28. 1809 kapita tomaszowskiej fabryki porcelany wynis 594.000 zotych; roczny obrt wynosi ok. 150. 000 zotych polskich. 1815 w Tomaszowie krowa kosztowaa od 15 20 zotych polskich, winia roczna 5 zp, owca 2 3 zp, kura do 40 groszy, g ok. 70 gr, woka ziemi (30 morgw) ok. 200 zotych polskich. 1827 - w Turzycu (powiat zamojski) znajdoway si 53 domy, 256 mieszkacw; w Szczebrzeszynie mieszkao 1083 ydw, ktrzy stanowili 30% ogu mieszkacw miasta; w Tomaszowie mieszkao 1514 chrzecijan, 1156 ydw, w Miczynie (pow. zamojski) mieszkao 570 osb; we wsi znajdowao si 78 domw; w Tomaszowie byo 1514 chrzecijan, 1156 ydw; w Czarnymstoku byo 100 domw i 662 mieszkacw 1828 biblioteka szkoy wojewdzkiej w Szczebrzeszynie liczya 2. 059 dzie, 3. 402 tomy. 1829/1830 do rzemielniczej szkoy niedzielnej w Hrubieszowie zapisao si 130 terminatorw, roczna opata za nauk wynosia 18 zotych, co stanowio rwnowarto 100 kg. yta. 1830 pod koniec listopada komendant Zamocia - Jan Kryski dysponowa 4000 onierzy i 160 dziaami, Zamo broni si 100 dni przed naporem Rosjan. 1831 5 marca w Uciugu zgino 70 onierzy rosyjskich, 360 wraz z 4 dowdcami dostao si do niewoli. 1832 na terenie powiatu hrubieszowskiego mieszkay 98. 022 osoby, w przeliczeniu na obszar powierzchni powiatu na km znajdowao si 66 osb. 1833 1838 - w Zwierzycu mieszkao 400 osb; w Horodle odbyway si dwa jarmarki rocznie, mieszkao 1200 osb; w Goraju istniaa fabryka grzebieni, mieszkao 1800 osb, obwd hrubieszowski skada si z dwu powiatw - hrubieszowskiego i tomaszowskiego, obejmowa: m. in. Hrubieszw, Tomaszw Lubelski, Komarw, Dubienk, Horodo, Uchanie, Trzeszczany, Wojsawice. 1834 Komisja Rzdowa przyznaa hrubieszowskiej szkole redniej 396 zotych na zakup ksiek i pomocy naukowych. 1837 w Zamociu byo 11 doroek powoonych przez Polakw i 59 powoonych przez ydw, w drukarni Szaji Waxa w Jzefowie znajdowao si 5 czynnych pras drukarskich. 1838 w Luchowie (Grnym i Dolnym) znajdowao si 220 domw; ziemia folwarczna liczya 800 mrg, lasy 2. 260 mrg. 1838/1840 w hrubieszowskiej szkole obwodowej nauk pobierao 104 uczniw, w tym: 78 to katolicy, 22 greko unitw, 3 ewangelikw, 1 yd, 5 uczniw pochodzenia szlacheckiego, 42 synw urzdnikw, 56 uczniw pochodzenia mieszczaskiego i 1 ucze pochodzenia chopskiego. 1839 na terenie powiatu hrubieszowskiego istniao 6 szkl rzemielniczo niedzielnych, w spisie sitarzy bigorajskich funkcjonowao ok. 22 nazwisk ydowskich. 1843 biblioteka hrubieszowskiej szkoy wydziaowej liczya 1633 tomy ronych ksiek. 1845 1849 - liczba uczniw w szczebrzeszyskich szkoach (gimnazjum i szkoa realna) wzrosa do 300 osb. 1846 w Bigoraju funkcjonowao 620 warsztatw sitarskich, roczna warto produkowanych sit wynosia 11. 845 rubli. Pastwisko publiczne w Czarnymstoku uytkowane razem z mieszkacami Wlki Czarnostockiej liczyo 77 mrg, 168prtw powierzchni 1847 na terenie Ordynacji Zamoyskiej znajdowao si okoo 14. 000 rolnikw pracujcych na rnej rozlegoci gruntach. poowa XIX wieku w Goraju byo 300 domw i 1800 mieszkacw. Kocudza Dolna liczya 1,5 tys. Mieszkacw II poowa XIX w. - Smory, ktry by wasnoci Jana Brandta i liczy 998 mrg. Znajdowa si tutaj browar

i kamienioomy. 1852 1853 synagoga w Szczebrzeszynie pacia roczny podatek w wysokoci 133 zotych 1860 - w Tomaszowie znajdowao si 449 domw, w tym 44 murowanych, w Bigoraju mieszkao 3. 215 Polakw i 1. 804 ydw; w Szczebrzeszynie na 466 domw byo tylko 31 murowanych, do miasta naleao 3. 604 morgi gruntu, byo 230 rolnikw 1863 - dekanat szczebrzeski obrzdku grecko - unickiego skadaa si z 13 parafii: Bigoraj, Branew, Kosobudy, Lipsko, Obrocz (filia w Tarnowie), Potoczek (filia w Szewni), Siedliska (filia w Bortatyczach), Sl, Suchowola (filia w Krasnobrodzie). 5 luty 1863 w Tomaszowie Lubelskim Rosjanie zamordowali 24 osoby w odwecie za dziaania w tym rejonie oddziau powstaczego; zginli m. in: Wojciech elkowski (lekarz medycyny spalony ywcem w swoich zabudowaniach), Karol Dbrowski, Ludwik Lewkowicz, Ignacy Brzosko (urzdnicy Komory Celnej), Jan Meheda (sztabskapitan generalnego powstania), Ferdynand Jaruchowski (nauczyciel), Kazimierz Chmieliski (obywatel ziemski), (...) Dbrowski (asesor kolegialny), czesaw Czartoryski (pomocnik kontrolera skarbowego), oraz mieszczanie: Wojciech i Adam Nadwodnikowie, Mikoaj Hurkao, Kazimierz widerek, Micha Czarnecki, Ruchla [Rachela] Machlarzowa. 1864 - na mocy Ukazu z dnia 19 lutego (2 marca) 1864 roku wocianie z Czarnegostoku otrzymali na wasno 1740 morgw, 19 prtw gruntw uytkowych, 238 morgi, 98 prtw nieuytkw razem 1978 morgw, 117 prtw. Z tego tytuu dla wczesnego waciciela wsi, a bya nim rodzina Zamoyskich ustalono kapita likwidacyjny w iloci 16. 435 rubli i 50 kopiejek. W Kocudzy uwaszczono okoo 210 gospodarzy (3,7 tys. mrg ziemi) 1867- Szczebrzeszyn zamieszkiwao 4.258 osb, w tym 1. 914 ydw; domw murowanych byo 41, drewnianych 431, corocznie odbywao si 6 jarmarkw; powsta powiat zamojski, ktry pod wzgldem administracyjnym dzieli si na dwa miasta (Zamo i Szczebrzeszyn), oraz 14 gmin wiejskich (w ich skad weszy dawne miasteczka: Frampol, Goraj, Krasnobrd) Frampol, Goraj, abunie, Mokre, Nielisz, Podklasztor, Radecznica, Skierbieszw, Stary Zamo, Suw, Suchowola, Tereszpol, Wysokie, Zwierzyniec; w skad powiatu zamojskiego wchodzio 14 gmin i 5 miast, na terenie gminy abuskiej zamieszkiwao 3. 387 osb; ludno powiatu zamojskiego wynosia 66. 357 osb 1868 - majtek radecznickiego kocioa stanowi otarz z ikon w. Antoniego Padewskiego w srebrnej szacie - warto tego otarza wynosia ponad 3000 rubli. Poza gwnym otarzem w kociele byy jeszcze 4 mniejsze ocenione cznie na warto 480 rubli. Ponadto znajdowao si 50 ubiorw liturgicznych, srebrne monstrancje i. t. p. W cigu roku w Radecznicy odbywao si 9 odpustw, w czasie ktrych wiosk odwiedzao okoo 50.000 ludzi z caego kraju. Roczny dochd "pielgrzymkowy" przynosi dla klasztoru okoo 5000 rubli. 1 czerwiec 1869 na mocy ukazu cara Aleksandra II ( "Dziennik Praw Krlestwa Polskiego 1969, t. LXIX, s. 465 469) na terenie Ordynacji Zamoyskiej status miast utraciy: Goraj, Frampol, Jzefw, Krzeszw, Tarnogrd i Turobin. Przyczyn tego stanu rzeczy byo "nie posiadanie przez wyej wymienione osiadoci charakteru miejskiego". 1870 w powiecie zamojskim pracowao 8 gorzelni; roczna produkcja wynosia 26.000 wiader spirytusu. 28 maja 1872 w Bigoraju spono 156 domw, mier ponioso 7 osb, cakowicie spali si budynek Sdu Pokoju. 1873 - dekanat zamojski liczy 21 parafii (jedn z nich bya parafia szczebrzeska); wg. Taksy Depesz Telegraficznych za 20 wyrazw nadanych w Warszawie a przysanych do Zamocia pacono 2 ruble. 1875 - na mocy dobrowolnej umowy z hr. Zamoyskim wocianie z Czarnegostoku w zamian zapisanych w Tabeli likwidacyjnej wsi Czarnystok, pooonej w guberni Lubelskiej, powiecie Zamojskim okrgu Zamojskiego, w gminie Radecznica, 1864 rok.... praw do serwitutw otrzymali na wasno z gruntw dworskich 387 morgw, 200 prtw lasw i nieuytkw 1877 w nocy z 27 na 28 wrzenia wybuch poar w domu yda Bajczera w Tomaszowie Lubelskim, jego pastw pado 9 domw, celem zapobieenia rozprzestrzenianiu si ognia niektre domy rozebrano. 1878 - w powiecie zamojskim znajdowao si 37 mynw wodnych i 12 wiatrakw; w powiecie bigorajskim funkcjonowao 19 szk podstawowych. Pod wzgldem sdowym powiat bigorajski nalea do II Okrgu Sdowego w Zamociu i dzieli si na cztery Gminne Okrgi Sdowe z siedzibami w Soli, Lipinach, Tarnogrodzie i Jzefowie 1880 - w powiecie zamojskim znajdowao si 106 folwarkw, mieszkacy Bigoraja posiadali 10 warsztatw sitarskich; w browarze w Dylach k. Bigoraja wyrabiano piwo za 4520 rubli rocznie 1881 - w Gorajcu (powiat zamojski) mieszkao 1081 osb, w tym 34 prawosawnych i 30 ydw; dobra nalece do Ordynacji Zamoyskiej - Zaburze, Zaporze, Latyczyn, Podlesie, Trzsiny, Ucie i Czarnystok zajmoway obszar o powierzchni 3.224 morgi; w Gorajcu funkcjonowa sd gminny IV okrgu pod

jurysdykcj ktrego podlegy gminy: Goraj, Radecznica, Suw i Frampol, we wsi funkcjonowa myn wodny o 2 kamieniach. 1883 - ludno powiatu zamojskiego wynosia 87.731 osb, powiat dzieli si na dwa miasta Zamo i Szczebrzeszyn oraz 14 gmin wiejskich 1884 w abuniach funkcjonowa browar piwny z roczn produkcj o wartoci 2025 rubli, myn wodny o dwch kamieniach, ludno katolicka stanowia 755 osb, prawosawnych byo 23, ydw 56. obszar gminy abuskiej wynosi 15. 866 mrg 1885 - samorzd gminny w Tarnogrodzie stanowio 14 osb: wjt i jego zastpca oraz 6 sotysw i ich astpcy, w tej liczbie byo 10 os,b wyznania katolickiego, 1 prawosawny i 1 wyznania mojeszowego 1886/1887 w Kryowie znajdowao si 185 domw, 1. 286 mieszkacw, w tej liczbie 622 osoby pochodzenia ydowskiego, 372 Ukraicw i 292 Polakw. 1891 na mocy rozporzdzenia gubernatora lubelskiego przeprowadzono zbirk pienidzy na urzdzenie internatu przy progimnazjum mskim w Zamociu zebrano wwczas: w Hrubieszowie 100 rubli, w Bigoraju 25, Szczebrzeszynie 50, Tomaszowie 50. 1892 - powiat zamojski zamieszkiwao 107.937 osb, w tym 20.256 prawosawnych, 13.486 ydw - na miasta Zamo i Szczebrzeszyn przypado 16.784 osoby, na obszarze powiatu zamojskiego funkcjonowao 65 fabryk (w tym 4 browary, 5 cegielni, 35 mynw wodnych i wiatrakw, 1 myn parowy, 1 piec wapienny, 1 tartak wodny, 1 parowy, 2 smolarnie, 1 fabryka mebli gitych, 1 fabryka bryczek, zakad wyrobw z piaskowca) zatrudniajcych 467 robotnikowi uzyskujcych (cznie) dochody w wysokoci 346.857 rubli rocznie; Turzyniec zamieszkiwao 467 osb, w tym 250 prawosawnych i 5 ydw; ludno powiatu zamojskiego wynosia 107. 937 osb, w tej liczbie 13. 489 ydw. W Tereszpolu byo 808 prawosawnych; w caej parafii tereszpolskiej 1614. W gminie Tereszpol ( w jej skad wchodziy wsie: Bukownica, dbniki, Hedwizyn, Lipowiec, Panaswka, (...), Sochy, Szozdy, Tereszpol i Wolany) znajdowao si 185 prawosawnych mczyzn i 896 kobiet 1896 w kryowieckim browarze produkowano rocznie 7. 000 wiader piwa. 1897 w Tomaszowie mieszkao 3.646 osb pochodzenia ydowskiego; przejadka dorok w Zamociu ze Starwki na Nowe Miasto kosztowaa od 25 30 kopiejek, wie Kocudz zamieszkiwao 118 osb. XIX wiek warto rocznej produkcji bigorajskich sitarzy wynosia 40. 000 rubli, w Bigoraju znajdowao si 18 murowanych domw i 483 drewnianych, w Michalowie k. Szczebrzeszyna w cegielni o czterech piecach wypalano ceg o wartoci 1200 rubli, w Deszkowicach znajdowao si 101 domw zamieszkaych przez 612 osb, Horodo liczyo 1200 mieszkacw, Zwierzyniec liczy ok. 400 mieszkacw. W Kocudzy utworzono gmin (w 1864 r. gmina liczya 11 wsi; w 1955 r. gmin zamieniono na gromad) lata trzydzieste XIX wieku w Bigoraju zamieszkiwao okoo 60 % osb pochodzenia ydowskiego. lata siedemdziesite XIX wieku tarnogrodzki rabin pobiera pensj w wysokoci 200 rubli schyek XIX wieku w Tomaszowie Lubelskim zamieszkiwao 2. 900 osb; gmina ydowska w Tyszowcach liczya ok. 2000 osb; w Hrubieszowie funkcjonowao ponad 500 warsztatw tkackich. XX - w Kryowie mieszkao okoo 3000 osb, Polakw, ydw i Ukraicw. koniec XIX wieku w Zamociu powstaa klinkiernia w ktrej zatrudniono 70 osb pocz. XX wieku w Hrubieszowie odnotowano obecno kilku rodzin ewangelickich; w Kryowie (gm. Mircze) mieszkao 3. 000 osb Polakw, ydw i Ukraicw cznie. 1900 w Zamociu mieszkao 11. 300 osb. 1901 Wielcz zamieszkiwao 1200 osb (wycznie katolikw), w tej liczbie byo 592 mczyzn i 608 kobiet; przecitna wieku ycia wynosia 50 lat. 1902 w Hrubieszowie za arend domw w roku 1901 uzyskano kwot 396 rubli 27 kopiejek, za sprzeda obuwia 6067 rubli 97 kopiejek, w Bigoraju znajdowa si jeden warsztat sitarski. przed rokiem 1903 powiat hrubieszowski zajmowa powierzchni 1469 km, zamieszkiwany by przez 151. 619 osb, 52, 4% ogu ludnoci powiatu stanowili prawosawni. 1905 - podczas wizyty biskupa Lubelskiego Franciszka Jaczewskiego na Zamojszczynie 21 maja w Starym Zamociu udzielono sakramentu bierzmowania 2. 711 osobom; w Szczebrzeszynie dr Jzef Willaume przekaza podczas tej samej wizyty na rce towarzyszcego biskupowi Jaczewskimu ks. Kopotowskiemu 100 rubli z proba by odda je odda l je biednym, potrzebujcym pomocy; koci parafialny w Sitacu (wybudowany w roku 1698 przez Ann Zamoysk) suy 5. 594 osobom; parafia Mokrelipie (pow. zamojski) otrzymaa pozwolenie na wzniesienie nowego kocioa w miejsce starego, drewnianego. Koszt budowy wyliczono na 29. 908 rubli; do utworzonej Guberni Chemskiej z trenu Zamojszczyzny wczono: cay powiat hrubieszowski, z powiatu zamojskiego gminy: Stary Zamo, Mokre, Zwierzyniec, Tereszpol, Radecznica i miasto Zamo. 1906 teren powiatu hrubieszowskiego zamieszkiwao 120. 805 osb, w przeliczeniu na obszar

powierzchni powiatu dawao to 81, 3 osoby na 1km; wjtem gminy Radecznica zosta wocianin z Czarnegostoku Kruszyski; w czytelni stowarzyszenia Owiatowego "wiato" w Udryczach znajdowao si 500 tomw ksiek schyek 1906 roku na terenie gminy Radecznica w poszczeglnych wioskach znajdowali si: katolicy: w Chopkowie 603, Czarnymstoku - 689,, Dzielcach 601, Gorajcu 1706, Latyczynie 753, Podborczu - 137, Podlesiu 759, Radecznicy - 478, Uciu 95, Trzsinach 74; prawosawni - w Czarnymstoku - 55, Chopkowie 4, Gorajcu 24, Trzsinach - 43, Radecznicy 6, Podlesiu 4, Latyczynie 4, Zaburzu 2, Zaporzu 1, Wlce Czarnostockiej 4 1907 na mapie szczegowej Krlestwa Polskiego sporzdzonej w Warszawie pod kierunkiem M. Bazewicza zamieszczono 187 miejscowoci z powiatu zamojskiego, w ktrych znajdowao si wicej ni 7 domw; Hrubieszw zamieszkiwao ponad 13. 950 osb, z tej liczby ok. 3000 osb stanowili prawosawni; w Tomaszowie Lubelskim utworzono Towarzystwo Ochotniczej Stray Ogniowej skad ktrego stanowio 64 czonkw czynnych i 1 wspierajcy rok szkolny 1907/1908 do bigorajskiej Szkoy eskiej uczszczao 9 dziewczt prawosawnych, 21 katoliczek , 74 ydwek. 1909 powierzchnia Ordynacji Zamoyskiej wynosia 343. 074 morgw, 253 prtw, czyli 192. 121, 9 ha; z tej liczby 1, 5 tys. ha znajdowao si na terenie Galicji. 1910 w powiecie tomaszowskim zamieszkiwao 157. 185 osb , z tego w samym Tomaszowie 9. 548 osb. 1911 w Zamociu mieszkao 15000 osb. okres przed I wojn wiatow na terenie Ordynacji Zamoyskiej znajdowao si 157 folwarkw, 40 mynw, 3 browary , 3 tartaki, 14 cegielni, 3 wapienniki, oraz ponad 140. 000 ha lasw, ktre zostay zorganizowane w 15 lenictw. 1912 - trzy osoby w Czarnymstoku zajmoway si handlem: Maria Mazurek - prowadzia skad piwa sprzedajc je beczkami, Bruch Kletensbaum i Chuna Kafenbaum - handlowali tytoniem i innymi drobiazgami; w Starym Zamociu zaoono pierwszy sklep spdzielczy. Mona byo w nim naby artykuy spoywcze i galanteryjne. Za organizatorw uwaa si: m. in. Antoniego Gila, Kazimierza Mazurka, Adama Wrblewskiego, Antoniego Malasza, Tomasza Zderkiewicza, Jana Zderkiewicza, ks. Mikoaja Gozdalskiego. Placwka funkcjonowaa do 1914 roku . 1914 - w powiecie zamojskim byo 46 szkl, w tej liczbie - jednoklasowych 41, dwuklasowych - 3, 2 czteroklasowe; Szczebrzeszyn zamieszkiwao 7.000 osb, w tym 3.000 ydw; w Szczebrzeszynie i okolicach funkcjonoway szkoy: Wysza Szkoa Ludowa (Szczebrzeszyn), Szkoa Ludowa na Boniu (przedmiecie Szczebrzeszyna), Prywatna Szkoa Ludowa w Michalowie, Szkoa Ludowa w Deszkowicach, Szkoa Ludowa w Brodach Duych, Szkoa Ludowa w Kawczynie mska druyna harcerska w Szczebrzeszynie liczya 43 harcerzy zgrupowanych w szeciu zastpach, druyna eska 23 harcerki zgrupowane w trzech zastpach. Do Wyszej Szkoy Ludowej w Szczebrzeszynie uczszczao: do klasy I 4 dziewczt i 18 chopcw, klasy II 16 dziewczt i 30 chopcw, do klasy III 10 dziewczt , 32 chopcw, do klasy IV 2 dziewczyny , 4 chopcw . W oglnej liczbie wszystkich uczniw byo: 57 osb pochodzcych ze Szczebrzeszyna, 51 z terenu powiatu zamojskiego, 7 z innych powiatw Ziemi Lubelskiej, 1 ucze z Warszawy. 1915 - podczas poaru we wsi Krasne, powstaego na skutek dziaa wojennych we wsi zostao tylko 8 domw, budynek szkoy i kapliczka 1914 1918 na Ziemi Tomaszowskiej polego 2. 234 onierzy wojska polskiego, z tej liczby a 2. 165 polegych spoczywa na cmentarzu w Pawwce. 1915 w Zamociu mieszkao 15. 300, 65 % mieszkacw miasta stanowia ludno pochodzenia ydowskiego, 3 % stanowili prawosawni. okres I wojny wiatowej spoeczno ydowska Zamojszczyzny w okresie I wojny wiatowej poniosa due straty osobowe na skutek: (1). rozprzestrzeniania si na tym terenie chorb zakanych straty spowodowane zachorowaniami na choler w samym Bigoraju wyniosy okoo 2000 ofiar, w Tarnogrodzie ok. 1000, (2) dziaa wojennych- procentowo sytuacja przedstawiaa si nastpujco: lata 1914 - 1916 powiat hrubieszowski tomaszowski procentowy ubytek ludnoci ydowskiej 10,7% 0,9 %

1915 1923 - w Czarnymstoku w wieku poborowym znajdowao si: rok ilo mczyzn dodatkowe informacje 1915 5 w tym 1 pochodzcy z Czarnegostoku a zamieszkay w Gorajcu 2 zmienio miejsce zamieszkania przenoszc si na teren powiatu hrubieszowskiego i Ziemie Zachodnie z tej liczby 2 zamieszkao na terenie powiatu hrubieszowskiego, 1 wyjecha z terenu gminy Radecznica miejsca jego nowego pobytu nie udao si ustali 1 zamieszka w Chredkowie (pow. chemski), 1 wyjecha do Zgorzelca (woj. wrocawskie)

1919

1920 1921

9 12

1922

13

1923

1916 - w skad zamojskiej Rady Miejskiej wchodzio 32Polakw i 8 ydw. 1916/1917 utworzono szkoy jednoklasowe w: Czarnymstoku, Trzsinach,Gorajcu Zagroble, Gorajcu Zastawie, Dzielcach, Zaburzu, Chopkowie, Latyczynie, Podlesiu, Radecznicy, przewodniczcym Dozoru Szkolnego na terenie gminy Radecznica by ks. proboszcz z Mokregolipia Zbie; w Czarnymstoku zorganizowano Kurs dla Analfabetw, w szkole pracowaa (przez 6 lat) nauczycielka Paulina Trytkwna, na zajcia uczszczao z caej wsi 110 uczniw. 1918 1939 w Tomaszowie Lubelskim mieszkao ok. 6.000 ydw 1918 1998 w parafii tereszpolskiej pracowao 7 ksiy: ks. Antoni Kotyo (1918 - 1919), ks. Jan Jwiak (1919 - 1928), ks. Julian Kiliski (1928 - 1944), ks. Franciszek Sysa (1944 - 1947), ks. Hieronim wi (1947), ks. Feliks Gska (1947 - 1968), ks. Jan Mackiewicz (1968 - 1998) 1920 - Seminarium Nauczycielskie Mskie w Szczebrzeszynie opucio 17 absolwentw; w latach 1922 1927 - 105 absolwentw. 1921 w Bigoraju na ogln liczb ludnoci 91. 016 pracowao 4 lekarzy i 3 akuszerki, w Hrubieszowie liczcym 103. 841 osb byo 6 lekarzy i 5 akuszerek, w Tomaszowie Lubelskim na 92. 809 osb byo 8 lekarzy i 6 akuszerek, w Zamociu liczcym 142. 614 mieszkacw pracowao 10 lekarzy i 16 akuszerek; wedug spisu powszechnego z 1921 roku na terenie Grabowca mieszkao 4212 osb,z tego 2356 byo narodowoci ydowskiej, a 62 ukraiskiej. Dla porwnania gmina Grabowiec liczya wwczas 14178 mieszkacw, w tym 10725 Polakw, 1053 Ukraicw i 2441 ydw; Smory liczy wraz z folwarkiem 43 domy i 272 mieszkacw. Kocudza liczya ju 416 domw i 2,4 tys. mieszkacw razem z Kocudz Grn (miejscowo powstaa w 1841 roku w wyniku osadzenia dwudziestu rodzin z okolicznych wsi, w szczeglnoci z Kocudzy.) 1921/1922 do szkoy ludowej w Czarnymstoku uczszczao 123 dzieci, w tej liczbie byo 65 chopcw i 58 dziewczynek, szkoa zostaa przemianowana na II klasow. 1922 Zgromadzenie Narodowe dnia 9 grudnia podczas gosowania oddao 227 gosw na Maurycego hr Zamoyskiego, potencjalnego kandydata na prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej; na terenie wsi Kosobudy, Wielcza i Zawada mieszkao ok. 2500 prawosawnych - zostali sprowadzeni na te tereny po powstaniu 1863 roku jako "kara" z udzia mieszkacw Wielczy w powstaniu. 1922 1966 - Siostry Franciszkanki z abu zaopiekoway si ponad 20. 000 dzieci. 1925 w Czarnymstoku wybucha epidemia szkarlatyny - do stycznia 1926 roku zmaro 11 dzieci; Szkoa

Ludowa w Czarnymstoku otrzymaa biblioteczk uczniowsk w iloci 130 dzie, przekazanych przez Ministerstwo Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego; 1 padziernika tego roku utworzono parafi w Trzsinach, w skad ktre weszy wsie: Trzsiny, Smory, Czarnystok, Wlka Czarnostocka; ks. Jzefa Gadysz zosta proboszczem parafii Trzsiny, w skad ktrej weszy wioski: Trzsiny, Smory, Buczyn, i cz Kolonii Teodorowskiej pod nazw Budy Komodziaskie z parafii Radzicin oraz Czarnystok i Wlka Czarnostocka z parafii Szczebrzeszyn. W tym czasie parafia liczya 1880 dusz. 1926 Zwizek Strzelecki na terenie powiatu zamojskiego liczy przeszo 35 oddziaw; Narodowa Organizacja Kobiet w Bigoraju liczya 80 czonki, zarzd stanowiy; Urszula Jabonowska (prezes), Stanisawa Wolska (wiceprezes), Helena Markiewicz (sekretarz), Adolfina Kabat (skarbnik), Julia Matra (czonek). maj 1926 we wsi Dzielce (pow. Zamojski) spono 39 budynkw nalecych do do omiu gospodarzy wypacono im odszkodowanie ("pogorzelowe") w wysokoci 10. 118 zotych, straty poniesione z tytuu nie ubezpieczenia zniszczonych obiektw wyniosy 9. 384 z. W roku 1926 1 metr pszenicy kosztowa 46 zotych (sprzeda z wolnej rki od chopa do yda), Spdzielnia "Rolnik" pacia za metr 47,50 z; na 100 mczyzn i chopcw przypadao od 21 31 % analfabetw nie modszych ni 15 lat, na 100 kobiet od 26 36 % analfabetek; spdzielnia rolniczo Handlowa "rolnik" liczya 600 czonkw; czerwiec 1926 w Latycznie (pow. zamojski) spono 10 budynkw bdcych wasnoci trzech gospodarzy, wypacona tytuem odszkodowania kwota wynosia 4000 zotych, poniesione z racji nieubezpieczenia zabudowa straty zamkny si kwot 6000 zotych. 1927 - w dniach 29 31 sierpnia przeprowadzono w Czarnymstoku zapisy dzieci do szkoy oddziay ilo chopcw ilo dziewczt razem oddzia I odzia II oddzia III oddzia IV oddzia V 27 13 12 3 9 17 16 12 10 5 44 29 24 13 14

cznie 64 60 124 3 marzec 1929 rok w Kronice Szkoy w Czarnymstoku odnotowano i tego dnia mrz wynosi - 42 C okres midzywojenny we wsi Wierzbie k/Zamocia Koo Gospody Wiejskich liczyo 30 czonkw, jego przewodniczc bya Katarzyna Pirg; na terenie gminy Stary Zamo mieszkao 189 rodzin niemieckich; w parafii Kryw mieszkao 4. 113 wiernych; wg. opinii samych mieszkacw ponad 5.000; w kamienioomach w Smoryniu zatrudniano od 6 10 robotnikw, wydobywano rocznie "od 10 300 sni kubicznych kamienia"; w okresie okupacji pracowali tutaj odpatnie mieszkacy z okolicznych wsi (m. in z Czarnegostoku); 30% mieszkacw Goraja stanowili ydzi. Ludno prawosawna z powiatu zamojskiego stanowia 4,5% ogu mieszkacw, prawosawni znajdowali si m. in. w: Trzsinach, Czarnymstoku, Gorajcu, Gruszce Wielkiej, Tereszpolu, Latyczynie, Lipowcu, Podlesiu, na og byli to pojedynczy wyznawcy. lata trzydzieste XX wieku waciciel siedmiu majtkw w powiecie hrubieszowskim Chrzanowski zalega z wypat wynagrodze dla robotnikw za lata 1934 1936 w wysokoci 200.000 zotych; Stronnictwo Ludowe w powiecie zamojskim skupiao 1.030 czonkw, Zwizek Modziey Wiejskiej "Wici" na terenie Zamojszczyzny posiada 70 K, z tego a 34 Koa (liczce 638 czonkw) znajdoway si w powiecie hrubieszowskim; w powiecie hrubieszowskim 41,1% ludnoci nie umiao czyta; w powiecie tomaszowskim 32,2% ogu ludnoci stanowili analfabeci; z pracy w rolnictwie utrzymywao si ok. ludnoci Zamojszczyzny; w powiecie tomaszowskim z pracy zarobkowej w przemyle utrzymywao si 10% ogu ludnoci, w powiecie hrubieszowskim 12,4%, zamojskim 16% ogu ludnoci; w powiecie zamojskim u wacicieli ziemskich pracowao 2.118 robotnikw rolnych, w hrubieszowskim 2.806, tomaszowskim 1.534; na terenie Zamojszczyzny istniay partie: Komunistyczna Partia Polski (powiat zamojski), Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy (powiat tomaszowski); w powiecie tomaszowskim istniao ponad 100 k Stronnictwa Ludowego 1934 - Polska Macierz Szkolna prowadzia w Zamociu Msk Szko Zawodow o specjalnoci rzemielniczo przemysowej, liczba uczniw wynosia 171, w Bigoraju funkcjonowa szpital powiatowy z liczb ek 40, obowizki dyrektora peni dr Stanisaw Pojasek, w Tarnogrodzie szpital w. Rocha (zakany) z liczb 15 ek dyrektorem by dr Bogusaw Kraczkiewicz, w Hrubieszowie szpital w. Jadwigi,

majcy na stanie 60 zek, obowizki dyrektora peni dr Stanisaw obacz, w Zamociu szpital w. Mikoaja, ek 75, dyrektor dr Bolesaw Bogucki, w Szczebrzeszynie szpital w. Katarzyny, 35 ek, dyrektor dr Zygmunt Klukowski, w Zwierzycu szpital Ordynacji Zamoyskiej (placwka o charakterze prywatnym), 18 zek, dyrektor dr Wadysaw Wrblewski. 1935 w powiecie tomaszowskim byo 660 bezrobotnych, w powiecie hrubieszowskim 600, zamojskim 2.317; na terenie powiatu zamojskiego byo 91 czonkw Komunistycznej Partii Polski zrzeszonych w 27 komrkach we wsiach powiatu istniao 15 komrek, w Zamociu 8, w Szczebrzeszynie 4; Maurycy hr Zamoyski zalega z opatami podatkw za dochody uzyskane w powiecie tomaszowskim na kwot 400.000 zotych. 1936 w powiecie tomaszowskim funkcjonowao 68 k wiciowych "Wici" Zwizek Modziey Wiejskiej Rzeczpospolitej Polskiej, obowizki prezesa powiatowego (tomaszowskiego) "Wici" peni Eugeniusz Mocibroda. wrzesie 1936 w ukowie (pow. zamojski) w starciach z policj zginli: Jzef Bednarski, Stefan Dudu, Piotr Hulopa, Jan Krciarz, Wasyl Mielniczuk, Stanisaw Sodki. 1937 - w strajku chopskim w 70 % udzia wzili mieszkacy gmin: Szczebrzeszyn, Zwierzyniec, Suw, Nielisz, Radecznica, w 60 % gmina Krasnobrd, w 65% gminy: Mokre, abunie, Nowa Osada, Wysokie, w 80% Stary Zamo, w 90% gmina Skierbieszow; za udzia w strajku chopskim na terenie powiatu bigorajskiego wyrokami sdw na pobyt w wizieniu skazani zostali: T. Bulicz, A. Fiedmina, M. Gadow, A. Kronik, A. Kukieka, J. Piorun; z miejscowoci Rachanie (pow. tomaszowski) zaaresztowano i skazano na pobyt w wizieniu Jzefa Kulika, Wiktora Kaszyskiego, Wadysawa Piwko, Wadysawa Warmiskiego osadzeni zostali w wizieniach w: Zamociu, Krasnymstawie, Janowie Lubelskim. 1938 - powiat zamojski podzielony zosta na 4 rejony (weterynaryjne) z siedzibami w: Zamociu, Szczebrzeszynie, Krasnobrodzie i Zwierzycu; w Zamociu i Szczebrzeszynie znajdoway si lecznice dla zwierzt, na 1352 domy w Hrubieszowie , byo zaledwie 118 murowanych. lata 1938/1939 - na terenie gminy Stary Zamo pracowao 31 nauczycieli, istniao 13 szk w ktrych uczyo si 1. 650 dzieci; istniao Stronnictwo Ludowe liczce 30 czonkw. 1939 - 21 stycznia otwarto w Szczebrzeszynie Bibliotek Miejsk, w uroczystociach wzio udzia 75 osb, okolicznociowe przemwienie wygosi dr Zygmunt Klukowski, obszar powiatu hrubieszowskiego wynosi 1566 km; powiat bigorajski zajmowa powierzchni 1720 km, zamieszkiwany by przez 116. 900 osb, do powiatu naleao 105 gromad wiejskich, w tym 5 osad; w powiecie tomaszowskim zamieszkiwao 45 % Polakw, 35 % Ukraicw i 17 % ydw, pozostaej ludnoci 3 %, w tarnogrodzie powsta jeden z 12 funkcjonujcych w powiecie bigorajskim posterunkw policji granatowej sierpie 1939 - w Suwku zmobilizowano 13 mczyzn wrzesie 1939 w Suwku zamieszkay dwie rodziny uciekinierw Poznaskiego z piciorgiem dzieci Pilarczykowie i Jzefczykowie. Jadwiga Jzefczykowa urodzia w Suwku dwoje dzieci. 8 i 14 wrzesie 1939 podczas bombardowania Bigoraja zgino ponad 1000 osb 17 wrzenia 1939 roku na skutek zaprszenia ognia przez onierzy maruderw w Podborczu spony zabudowania 9 gospodarzy - Piwowarka Jana s. Pawa, Krzaka Jana, Krzak Anny, Osmana Antoniego, Gsiora Jana, Komornika Stanisawa, Komornika Jana, Piwowarka Jana s. Jana, Ferenc Pawa, oraz budynek szkoy powszechnej, jednoklasowej z mieszkaniem dla nauczyciela. wrzesie 1939 penomocnik komisarza III rzeszy od spraw umacniania niemieckoci osadzi (wg. Stanu na dzie 24 wrzenia) w caym powiecie zamojskim okoo 21.000 Niecw ze wszystkich krajw Europy. 7 8 padziernik 1939 w wyniku pogromu zginy w kiewce 23 osoby pochodzenia ydowskiego 1939 1940 w powiecie zamojskim pracowao 15 nauczycieli szk powszechnych, na zajcia uczszczao 287 uczniw; w pow. hrubieszowskim 8 nauczycieli (265 uczniw), pow. bigorajskim 3 nauczycieli (84 uczniw); na terenie powiatu zamojskiego tajne nauczanie prowadzone byo w 29 miejscowociach; oddziay Gwardii Ludowej, Batalionw Chopskich i Armii Krajowej stoczyy z hitlerowskimi oddziaami ponad tysic walk, w tym 37 wielkich bitew. 1939 1941 pod opiek Sistr Franciszkanek Misjonarek Maryi w abuniach znalazo si 200 dzieci osieroconych na skutek wysiedle i terroru okupanta; w 1941 roku Siostry wraz z dziemi zostaly przewiezione do klasztoru OO. Bernardynw w Radecznicy. 25 lipca 1941 z Goraja wywieziono do Owicimia 38 mczyzn, w tej grupie proboszcza parafii Goraj ks. Ludwika Wielgosza (zgin w Dachau) 1939 1942 szczebrzeszyscy ydzi udzieli pomocy 186 osobom pochodzenia ydowskiego, ktre znalazy si w Szczebrzeszynie podczas okupacji; w "Ksidze Pamici Gminy ydowskiej w Szczebrzeszynie" ("Book of Memory to the Jewisch Community of Shebreshin". (Published by the association of former inhabitants of Shebreshin in Israel and the Diaspora). Kiriat Yam 1984 ) opublikowano

ich nazwiska oto one: Aszenberg Sara, Akerflug Hersz, Akerflug Gode, Akerst Hana, Kojl Binach, Szpringer Pesia, Wejnbord Dewora, Nus Moszko Naftali, Kolbfeld Idl, Pomeranc Jezekiel, Zilber Abraham, Ingber Moszko, Ingber Pesela, Montag Mendel Hersz, Zelinger Wolf, Germanowicz Serle, Bendler Szloma, Kajtl/Kejtl Sara, Trensztajn/Trensztejn Szloma Szaja, Klejner/Klajner Berko, Klejner/Klajner Josf, Mandker Czarna, Szer Sara, Mel Szmuel Zisze, Holc Sara, Nikelsberg Moszko, Hilf Lejb, Majmon Aron, Hochman Meir, Lejchtfeld Haskel, Szpringer Lejb, Kotlarz Szmuel Icek, Czesner Jenkel, Rider Bronia, Elboim Hana, Lerner Ela, Rabesfeld Hana, Lerner Ela, Rabesfeld Jenkel, Zylber Fajga Lea, Rojtman Abraham, Szmirer Hadasa, Oberferszt Jezekiel, Kojl Abraham, Szisel Gitl, Micner Rebeka, Meldiner Efraim, Garfinkel Hana, Blejwas Rajzele, Halpern Nicha, Kingswald Chaja, Kinstlich Zanwel, Frank Bajla Ita, Wejnszelboim Froma, Zajdweber Pinchas, Waldman Ester, Sobelman Szmuel, Klifman Mendel, Frisz Jakow, Sztibel Chaja, Kawersztok Icko, Tencer Szmuel, Meler Szmuel Ber, baj Szmuel, Rejter Berisz, Rozengrad Lejb, Wajs Lea, Brafman Lea, Brafman Icchak, Beglajbter (...), Fas Chaim, Wajstoch Mordechaj, Germanowicz Iser, Szpir Binech, Razenberg Szaja, Rot Chaim Ber, Hochman Jenkel, Waldman Sara, Waldman Szmuel, Hof Nachum, Sziper Abraham, Hof Daniel, Pech Szmuel, Frampoler Mendel, Mildiner Hersz, Ajchenblat Lejb, Hof Hinda, Frampoler Josf Aron, Waldman Lejba, Rot Towi, Klejner Kojle, Wortman Abraham (...), Wenberg Mosze, Kislowicz Hanich, Hinigman Sara, Weber Josf, Nobel Jankel, Kohan Mordechaj, Kojfman Hemi, Kojl Hana, Debora, Mesinger Ester, Mesinger Fajga, Tobenblat Ihud Towje, Grosbard Pinchas, Sztajberg Hana, Sztajberg Szaja, Firer Berko Dod, Hajfler Israel, Kramer Lea, Borensztajn Josf Lezer, Pech szaja, Szpringer Dod, Firer Etel, Cukersztejn Cwi, Porter Aron, Drejer Dewora, Lejber Perla, Berger Lea, Rychter Jenkel, Blejwas Sara, Rozenblat Icko, Rojtman Fajga, Lewrman Icko, Frost Abraham, Flik Dod, Halpern Mordko Wolf, Knejdl Dod, Goldgraber Gitl, Szper Mirla, Szper Szalom, Halpern Hana, Greber Zelman, Gejer Hersz, Landan Alikim, Feder Joel, Flajszer Moszko Dod, Halpern Moszko, Kalmanowicz Fiszel, Zegerman Mordko, Rozenajl Hadasa, Berger Abraham Moszko, Flokster Mordko, Bryko Efraim, Frenkel Szmuel, Cuker H. Szternfeld Szaja, Bunfeld Mordechaj Josf, Cimerman Jechiel, Krojfman Icko, Grynszpan Mala, Hilf Rebeka, Kliger Menasze, Kojfman Symeon, Korn Rose, Lerner Szloma, Minc Israel Mendel, Szwarc Beniamin, Waks Aron Lejb, Zyschonig Nachum, Bejtszer Josf, Sztemer Icko Hersz, Ziser Matis, Bruner Kajla, Pech Blima, Zamler Rachel, Feder Rebeka, Halpern Hersz, Sztych Perle, Hof Wolf, Sztemer Mindle, Kahan Chaim, Frost Beniamin, Szackmer Dod, Montag Rajzele, Bronsberg Cwi, Nadel Mela, Kojl Berko, Harmelin Hinda, Ingber Sara, Klejner Ela, Brawerman Debora; na obrzeach Radecznicy, pogrzebano 10 osb pochodzenia ydowskiego, w tym 3 kobiety wrzesie 1942 do obozu na Majdanku wywieziono z Goraja ponad stu mczyzn i kobiet, wikszo z nich poniosa mier. W obozie przebywali m. in. Konstanty Misa (gdy wrci way zaledwie 32 kg, z zawodu by szewcem, na Majdanku te pracowa jako szewc, zmar w 1977 roku. Przez cae ycie mia problem z uzyskaniem odszkodowania na dwa lata przed mierci otrzyma rent), Antoni Kura, (...) Bracha (relacja Bolesawa i Tomasza Misw). listopad grudzie 1942, lipiec 1943 na terenie Zamojszczyzny (powiat Zamo z gmin Szczebrzeszyn, powiat Bigoraj z gmin Miczyn, powiat Hrubieszw)zostao skolonizowanych 107 wsi, 46 kolonii, 60 przysikw) 1939 1944 - z rk NKWD zgino 250 oficerw WP i policjantw z Zamojszczyzny; Niemcy rozstrzelali na kirkucie w Szczebrzeszynie ok. 2. 300 ydw, ponad 900 wywieli do obozu w Becu; w tymczasowych obozach przejciowych na terenie Zamojszczyzny znajdowao si: w Krynicach 2300 osb, Krasnobrodzie 500, Jeziernej 350; zamordowano nastpujc ilo nauczycieli: z powiatu bigorajskiego 21, z powiatu hrubieszowskiego 20, z tomaszowskiego 13, zamojskiego 50 (jak podaje Jerzy Doroszewski liczby te nie ujmuj wszystkich, ktrzy zginli niecisoci ycz powiatw hrubieszowskiego i tomaszowskiego); 62 mieszkacw Zamojszczyzny zostao deportowanych w gb Zwizku Radzieckiego; w Tomaszowie Niemcy wymordowali okoo 8.000 osb pochodzenia ydowskiego; z terenu Zamojszczyzny zgino 50 nauczycieli, w tym 13 z Zamocia, 3 ze Szczebrzeszyna; na terenie gminy Szczebrzeszyn spono 7 domw mieszkalnych, 19 stod, 13 obr i stajni, 3 szopy; w Bigoraju Niemcy zamordowali ok. 4000 ydw; z gminy Grabowiec zgino 2207 osb, z tego 563 Polakw, 401 Ukraicw i 1243 ydw; na terenie gminy Stary Zamo zgino ok. 300 osb; na ternie parafii Tereszpol zgino 318 osb w obozach, wizieniach i w czasie akcji pacyfikacyjnych 1939 1945 z Wielczy wysiedlono 1600 osb zamieszkaych na 273 gospodarstwach, zgino 172 osoby, w tym 27 dzieci; z obozu przejciowego w Zwierzycu Ra z towskich i Jan Zamoyscy uratowali 352 dzieci. 1941 w Wielczy byy tylko cztery budynki murowane, ze wsi Cieplice (pow. bigorajski) wysiedlono 60 rodzin za nieodstawienie wyznaczonych kontyngentw, w tej liczbie znaczn ilo Ukraicw. marzec 1941 na ternie miasta i powiatu Bigoraj aresztowano ponad 300 osb.

22 kwiecie 1941 z Bigoraja przesiedlono do Goraja 800 osb pochodzenia ydowskiego. listopad 1941 z okolic Skierbieszowa wysiedlono 7 wsi (2098 osb) 1943 6 kwietnia w Deszkowicach podczas potyczki z Niemcami zginli onierze z oddziau "Podkowy"(Tadeusza Kuncewicza) - Jan Dorosz, ps. "Bartek" (lat 21), Jan Nastaj , ps. "Wrbel" (l. 21), Jan Panas, ps. "Cygan" (l. 28), Antoni Stpnik, ps. "Grab" (24 l.), Edward Stpnik, ps. ", Db" (18 l), Stanisaw Szaran, ps. "Jastrzb" ( 26 l), Zdzisaw Zych, ps. "Tur" (20 l.) stycze 1943 - Niemcy spacyfikowali wie Wierzba rozstrzeliwujc przy tym 30 osb 1 czerwiec 1943 - Niemcy doszcztnie spalili doszcztnie wie Sochy; zgino 145 mieszkacw 1 lipca 1943 roku - z miejscowoci Czarnystok wysiedlono 43 mczyzn, w tym jedn kobiet. Zabrano ich do obozu pracy w Zwierzycu (tam te by ks. proboszcz Perskiewicz), a niektrych do Zamocia. Warunki byy bardzo cikie, najbardziej dokucza za gd. Cz osb przeniesiono ze Zwierzyca do Janowic, gdzie pracowali przy budowie szkoy rolniczej, istniejcej do dzi. 1943 - z terenu gminy Kocudza wysiedlono ok. 100 osb. 1941 - 1944 w Szpitalu Powiatowym w Bigoraju na stanie znajdowao si 150 180 chorych. 9 czerwca 1942 odbya si w Bigoraju konferencja kierownikw szk na ktrej polecono przesa do Zarzdw Gmin obrazy o treci historycznej i geograficznej, oraz wszystkie mapy jakie szkoy posiaday. Wykonujc to polecenie przesano 2 lipca do Zarzdu Gminy w Radecznicy 14 obrazw o treci historycznej, 23 obrazy o treci geograficznej, fizyczn map Europy i polityczn map Polski od 28. 11. 1942 1.03.1943 z terenu Zamojszczyzny wysiedlono 116 wsi, z tego w powiecie zamojskim 47, hrubieszowskim 54, tomaszowskim 15; ilo wysiedlonej ludnoci zamkna si liczb 41. 080 osb, dzieci wysiedlono ponad 30. 000; 13 lipca Niemcy zamordowali w Jzefowie okoo 1500 ydw; 10 grudnia z Zamocia wyjecha do Owicimia pierwszy transport z dziemi skadajcy si z 14 wagonw; w 1942 roku aresztowano kilku modych ludzi w Wywoczce, ktrzy zostali wywiezieni na Majdanek; rozstrzelano Czarneckiego, Ludwik Golc, ich ciaa Niemcy wrzucili do rowu (relacja Marii Paczenej). padziernik 1942 na Majdanek przywieziono kilka kilkunastoletnich dziewczt z Goraja. listopad 1942 wysiedlono: z Kolonii Wolica niatycka 23 zagrody, z Wolicy niatyckiej 49, Ruszczyzny 14 zagrd, Wolicy Brzozowej 32, Janwki 46, Huty Komarowskiej 7, Krzywostoku 11 zagrd 7. XII. 1942 22. IV. 1943 w obozie przejciowym w Zamociu zmaro 199 dzieci (wg. Wykazu sporzdzonego przez Urzd Parafialny w Zamociu); w styczniu 1943 roku w obozie zmaro 115 dzieci 5 grudzie 1942 - wysiedlono: Poskie, Siedliska, Zawad, Wielcz Poduchowna, Wielcz Komasacj, Wielcz Wie; z terenu parafii Wielcza w trzech transportach do Auschwitz wywieziono 59 osb, z tej liczby przeyo tylko dziewi; byli to: Wincentyna Dudek, Zofia Wrbel, Anna Byk, Maria wrbel, Eugeniusz Halasa z Wielczy, Maria Bzdziuch, Czesaw Duda z Kolonii Niedzieliskiej, Maria Zychowicz z Zawady, Stanisawa Galek z Poskiego. 1943 - ze Szczebrzeszyna wysiedlono ok. tysica osb, w ich miejsce sprowadzono kolonistw; 3 sierpnia utworzono gmin niemieck w skad ktrej weszo oprcz miasta Szczebrzeszyna 31 wsi, w tym 13 niemieckich (zasiedlonych przez kolonistw); do obozu przejciowego w Zwierzycu przywieziono: 20 czerwca 15 mczyzn z Chopkowa, 1 lipca 64 mczyzn z Czarnegostoku (w tej liczbie Jana Smotra i Michaa ypa), 2 lipca 1500 mczyzn ze Szczebrzeszyna, 10 lipca 400 kobiet i dzieci ze Szczebrzeszyna, w Gdeszynie Niemcy zorganizowali dwie pacyfikacje wsi pod pretekstem kary za pomoc udzielon partyzantom przez mieszkacw. Zamordowali wwczas 68 osb i spalili ok. 120 gospodarstw oraz wiatrak. marzec 1943 zostaa cakowicie spalona Wywoczka; o podpaleniu wsi opowiada Maria Paczena ". 31 marca 1943 roku Niemcy zatukli do drzwi naszego domu: wychodzi! Zabraam chleb, troch mki, cukier, mleko. Ze mn by m i troje dzieci, najmodsze miao rok i trzy miesice. Na pagrku dokoa wioski stali w szeregu Niemcy. Mczyzn popdzono w stron Zwierzyca, za nimi szy kobiety z dziemi. Od strony rzeki wia silny wiatr, Niemcy podpalili wiosk..., jej relacje uzupenia Ignacy Kurzpa: przed podpaleniem wsi [Niemcy] rabowali i zabierali wszystko , co im si podobao. Kilku modych chopcw, ktrzy schowali si w zabudowaniach spalio si ywcem. Zgino 9 osb, w tej liczbie Katarzyna Oryszczak i Wadysaw Ksiek maj 1943 w Toplczy Niemcy rozstrzelali czteroosobow rodzin Panasw: Jana (ur. 1883 r.), Katarzyn (ur. 1919 r.), Zofi (ur. 1925 r.), Michaa (ur. 1908 r.) - pochowani s na topoleckim cmentarzu "za wsi", nagrobek fundowa syn i brat Jan Panas (1953). czerwiec 1943 - na Majdanku znalazy si kobiety i dzieci z wysiedlonych wiosek Zamojszczyzny: Aleksandrowa, Ksipola, Pasiek, Majdanu Grnego, Uazowa, Woli Ranieckiej - liczb kobiet okrelono na ok. 12.000, dzieci na 4000, w tej liczbie znalazo si kilkoro urodzonych podczas transportu w bydlcych

wagonach; 27 czerwca na Majdanek przywieziono grup 200 kobiet z dziemi. czerwiec lipiec 1943 na Majdanek przywieziono chopw z powiatw: hrubieszowskiego, zamojskiego i bigorajskiego ujtych podczas akcji pacyfikacyjnych przeprowadzonych przez dywizje szturmowe Wermachtu pocztkowo przebywali w obozach przejciowych w Bigoraju i Zwierzycu; z rejonw Hrubieszowa, Bigoraja i Grabowca przybyo 1. 500 mczyzn i kobiet z maymi dziemi. lipiec 1943 w obozie przejciowym w Zwierzycu przebywao 7.044 osb; w ramach akcji wysiedleczej do poowy lipca wywieziono z pow. bigorajskiego ponad 45. 000 osb z miejscowoci: Babice, Huty, Huty Rzanieckiej, Majdanu, ukowej, Bidaczowa, Lipowca, Aleksandrowa, 800 osb z innych miejscowoci Zamojszczyzny. listopad 1943 od pocztku tego miesica Niemcy wysyali z Zamojszczyzny co tydzie po dwa tysic osobowe transporty ; dzieci z tych transportw trafiay do Siedlec, Garwolina, osic. 2 luty 1944 roku w Zwierzyncu na oczach spdzonych w tym celu mieszkacw osady Niemcy rozstrzelali 20 zakadnikw przywiezionych z Zamocia, zwizanych kolczastym drutem; zakadnicy pochodzili z okolic Zwierzynca i Tereszpola 15 maja 1944 - w turkowicach nacjonalici ukraiscy zamordowali s. Longin (Wand Trudzisk) i 7 wychowankw z Domu Dziecka prowadzonego przez Siostry Zakonne ze Zgromadzenia Sistr Suebniczek NMP w Turkowicach 1944 - browary Zwierzyniec i "Liwonia" Zamo dostarczyy w listopadzie tego roku na potrzeby wojska 216 hektolitrw piwa, browar "Jatutw" 108 hl; czerwiec hitlerowcy wymordowali 30 mieszkacw wsi Osuchy; spacyfikowano wsie: Bukowniec, Bonie, Buliczwka, Osuchy, Guchy, Kozaki; okoo 12.000 ludnoci cywilnej zostao osadzonych w obozach w Bigoraju i Tarnogrodzie, lipiec w lesie Rapy k/Bigoraja Niemcy rozstrzelali 65 partyzantw Armii Krajowej i Batalionw Chopskich; w pierwszej poowie roku na terenie powiatu hrubieszowskiego znajdowao si 58 onierzy Armii Krajowej; w czerwcu 1944 roku Niemcy rozstrzelali w Rapach, w pobliu stacji kolejowej kilkadziesit osb, w tej liczbie 60 partyzantw wzitych do niewoli podczas akcji "Strumwid I und II "; w Tarnoszynie i okolicach. 28 stycze 1945 oddzia AK pod dowdztwem Konrada Bartoszewskiego "Wira" uwolni z wiezienia w Bigoraju 65 winiw. 1945 w powiecie hrubieszowskim zrealizowano w 80 90 % plan dostaw artykuw spoywczych na potrzeby wojska; w granicach powiatu tomaszowskiego znajdowao si 79 majtkw o powierzchni 26. 628 ha, co stanowio 13,3 % oglnego obszaru powiatu, 73 z nich stanowiy wasno obywateli polskich, 5 majtkw (niatycze, Dbina, Potoki, urowce, Machnw) naleao do osb pochodzenia ydowskiego, 1 majtek (Antoniowka Krynicka) by wasnoci obywatela ukraiskiego. 15 wrzenia 1945 roku - kierownik szkoy podstawowej w Czarnymstoku wysa 500 zotych do Rady Naczelnej Odbudowy miasta Warszawy 1946 Zamo liczy 20.9 tys. mieszkacw 1967 Muzeum Regionalne w Bigoraju (wraz z oddziaem w Zagrodzie Sitarskiej) liczyo 2. 968 eksponatw 1947 w Czarnymstoku (pow. zamojski) byo 1150 mieszkacw, w tej liczbie 2 kobiety pochodzenia rosyjskiego, ktre wstpiy w zwizki maeskie z czarnostockimi mczyznami. 1950 2 kwietnia uruchomiono pogotowie ratunkowe w Tomaszowie Lubelskim, 15 kwietnia w Hrubieszowie, 22 lipca w Bigoraju. 1956 w sklepach na terenie Zamojszczyzny 1kg buksw elaznych (oysk) kosztowa 4 z, w handlu "poktnym" 40 zotych, w powiatach: hrubieszowskim, tomaszowskim (wodawskim i bialskim) znajdowao si 800 ha ziemi uprawnej lecej odogiem, w Hrubieszowie znajdowao si 11 warsztatw kowalskich. 1960 w Suwku, gm. Suw, pow. zamojski czonkowie a 14 rodzin nosili nazwisko Bulak, 7 rodzin nazwisko Woszak 1970 w przeliczeniu na 100 mieszkacw w wojewdztwie zamojskim zakupiono 24 woluminy ksiek, co stawiao powiat zamojski na drugim miejscu w kraju pod wzgldem propagowania czytelnictwa 1975 1977 na terenie wojewdztwa zamojskiego organizowano rocznie od 150 200 spotka autorskich z pisarzami i publicystami, w ramach tzw. " akcji spotka autorskich". 1977 - w Hrubieszowie istniao 210 zakadw rzemielniczych; na terenie wojewdztwa zamojskiego dokonano od 100 150. tys. wypoycze literatury o cile okrelonej tematyce; w powiecie zamojskim biblioteki na wsi zarejestroway 35. 800 czytelnikw w grupie wiekowej do lat 15, w tej liczbie 20. 400 czytelnikw z tej samej grupy wiekowej zarejestroway punkty biblioteczne. 1978 w skupie podw rolnych Zamojszczyzna zajmowaa 9 miejsce w kraju 1 czerwiec 1978 roku obszar utworzonego wojewdztwa zamojskiego wynosi 6. 986 km powierzchni,

co sytuowao wojewdztwo na 17 miejscu w kraju grudzie 1978 - wojewdztwo zamojskie zamieszkiwao 470. 640 osb Zamoyski Wadysaw Adiutant ksicia Konstantego, w kwietniu 1831 roku dowodzi szar uanw pod Kuszynem. Rozbi kilka rosyjskich batalionw,zdoby trzy chorgwie, za ten czyn wdz powstania gen. Jan Skrzynecki mianowa go do stopnia podpukownika. "Zamoyscy w dziejach Polski. W krgu polityki, gospodarki, prawa i kultury" Konferencja naukowa zorganizowana w Zamociu w dniach 15 17 wrzenia 2005 w ramach obchodw Roku Zamocia, w ktrej udzia wzio ponad osiemdziesiciu naukowcw z 14 orodkw uniwersyteckich w kraju, z trzech muzew, w tym Muzeum Zamojskiego w Zamociu, Polskiej Akademii Nauk. Zasadnicza Szkoa Zawodowa w Szczebrzeszynie (powstanie i historia) By lipiec 1944 roku - penia lata nikt ju nie mia wtpliwoci, wojna nareszcie si skoczy. Wszyscy zadawali sobie pytania: kiedy to si stanie?, jaka bdzie ta wolno? kto przeyje?, co naley robi, by odbudowa zrujnowany kraj? Tu po wejciu Rosjan ludzie, ktrym los da przey, widz piln potrzeb odtworzenia funkcjonowania szk. Zawizali Komitet Odbudowy Szk w Szczebrzeszynie. Nikt z czonkw nie wtpi, e to si uda, bo trzeba byo modym ludziom tym, ktrym wojna zabraa modo da szanse nadrobienia straconego czasu. Szczebrzeszyn jeszcze przezywa wydarzenia ostatnich dni czerwca dramat osaczonych w ostpach i bagnach Puszczy Solskiej oddziaw AK i BCh, by wiadkiem tragedii zbiorczego batalionu 27 Woyskiej Dywizji Piechoty AK, widzia co, "nowa wadza" czynia z partyzantami ulubieca i bohatera Szczebrzeszyna "Podkowy". Miasto pamitao o wszystkim, widziao rado, bl, otaczao troska i pomoc kadego, Kto jej potrzebowa. Z obozw wojny, wojennej poniewierki i tuaczki wracali nauczyciele. Zamys odtworzenia szkolnictwa wprowadzany by w czyn. Na inicjatyw Komitetu wadze wojskowe wyraziy zgod, by otworzy szkole ksztacca modzie do pracy w rzemiole, handlu, usugach, a w niedalekiej przyszoci rwnie w przemyle. Szczebrzeszyn mia wieloletnie tradycje owiatowe, lecz w owej chwili zaczynao si tworzy co nowego, innego: szkoa, ktra miaa nauczy pracowa, da konkretny zawd, pozwoli zapewni stae rdo dochodw, pozwoli awansowa w miar szybko. Takie byy zamiary zaoycieli, ale nikt nie wiedzia jak bdzie przyszo. Trzeba byo zrobi wiele: znale pomieszczenia, wyposay warsztaty, pozyska specjalistw, a przecie trwaa jeszcze wojna. W Komitecie byli dwaj ludzie, ktrzy widzieli pilna potrzeb organizacji nowego typu szkoy majcej ksztaci modzie i dorosych w zawodach robotniczych dr Zygmunt Klukowski i Jan Kot. Ambicje osobiste i poczucie odpowiedzialnoci obywatelskiej Pana Jana Kota poparte sprzyjajcymi warunkami jakie powstay w Polsce oraz na tym terenie zdecydoway, e powstaa Publiczna rednia Szkoa Zawodowa w Szczebrzeszynie byo lato to ju lato 1946 roku. Od 1 wrzenia 1946 roku istnienie Szkoy stao si faktem. "W warunkach nadzwyczaj trudnych, nie posiadajc wasnego budynku dla zaj teoretycznych, ani odpowiedniego lokalu na urzdzenie warsztatu, rozpoczyna Szkoa nasza rok szkolny 1946/47" - cytat z Kroniki Szkoy. "Zorganizowano trzy klasy: przygotowawcz, metalow i handlow. Lekcje odbyway si trzy razy tygodniowo w godzinach popoudniowych w klasach szkoy powszechnej tzw. "Maa Szkoa". Klasa przygotowawcza to "zbieranina rnych niedobitkw, jak mwiono, to modzie rnorodna nie tylko pod wzgldem wieku (od 15 do 25 lat), ale i pod wzgldem rozwoju umysowego oraz zdolnoci. Maj oni stanowi ten element, ktry po przerobieni materiau szkoy powszechnej w zakresie siedmiu klas, rozpocznie nauk w szkole zawodowej na jednym z dziaw. Klasa przygotowawcza, to najwiksze utrapienie dla uczcych w szkole zawodowej. Nie lepiej jest rwnie z klasa pierwsza metalow. Uczszcza do niej dwudziestu kilku modziecw w rnym wieku, poczwszy od podrostkw, a skoczywszy na dorosych przeszo dwudziestoletnich mczyznach. Praktyki oni maj mie w szkole, gdy szkoa nie posiada ani odpowiedniego lokalu, ani urzdze i instruktora. S to chopcy, ktrzy pracuj po ronych warsztatach lusarskich prywatnych lub w Cukrowni Klemensw. Klasa handlowa to zesp modziey ponad dwadziecia osb rwnie w ronym wieku. W myl zaoe programw nauki uczniowie tej klasy powinni co drugi dzie mie praktyk w ronych instytucjach handlowych, jednak w rzeczywistoci niewielu z nich pracuje, znaczna wikszo zdobywa tylko wiadomoci teoretyczne " - wypis z Kroniki Szkoy. Tak byo, tak by musiao - to wynik dziaa wojennych, w taki , a nie w inny sposb dziaa wikszo polskich szk. By to czas trudny, czas wyboru, byway sytuacje, jak wspomina nauczyciel zawodu tej Szkoy p. Henryk wistowski "do warsztatu przychodzi modzieniec prostu z lasu, w mundurze wojskowym, a w kieszeni ukrywa bro". Szkoa po roku czasu okrzepa, wzmocnia si gwnie kadrowo, poprawia si nieco baza lokalowa, wicej troski i

uwagi powicono stronie wychowawczej, zwikszono wymagania co do uczszczania. We wrzeniu 1947 roku bya ju cakiem dua szkoa liczca siedem klas: dwie przygotowawcze, pierwsz krawieck, pierwsza i druga metalowa i handlowa razem 170 uczniw. Szkoa zatrudniaa staych nauczycieli w osobach: dyrektor szkoy Jan Kot, Jan opuszyski, Zofia Skoczkowa, Romualda oyska, Julia Wgierska, Julia Lewandowska, Feliks oyski, Czesaw Bielecki, Stanisaw Grygiel, Wanda Gumowska, Roman Koodziejczyk, ks. Franciszek Sysa, Feliks i Stanisawa Gbowie i dr Stefan Jwiakowski. Kada klasa miaa swj samorzd. Powstaway pierwsze organizacje modzieowe "Wici", "PCK", "ZHP". Pod koniec wrzenia udao si skompletowa niezbdna ilo maszyn do szycia, co pozwolio uruchomi pracownie krawiecka kierownikiem warsztatw szkolnych zosta p. Aleksander Wrbel. Zrozumienie i odpowiedzialna postaw obywatelska umoliwia uruchomienie warsztatu kowalsko lusarskiego. Zawodowy podkuwacz koni, ktry suy w W P we Wodzimierzu, a po wojnie otworzy zakad usugowy w Wielczy zdecydowa si na nieodpatne przekazanie wyposaenia tego warsztatu szkole. Tym ofiarodawca by p. Henryk wistowski, ktry zosta nauczycielem zawodu. Zmar 21 czerwca 1986 roku w Bigoraju. Z inicjatywy Dyrektora Szkoy Zarzd miasta, ktry opaca do listopada 1947 roku pobory nauczycieli przekaza Szkole budynek hali sportowej tzw. "sokolni". Po wykonaniu prac adaptacyjnych Szkoa otrzymaa wasna siedzib oraz moga korzysta z innych obiektw bdcych w zarzdzie Miasta. W listopadzie 1946 roku Kuratorium Okrgu Szkolnego w Lublinie przyznao kredyt 280. 000 , za co zakupiono niezbdne maszyny i urzdzenia do zapewnienia podstawowego procesu szkolenia w warsztatach szkolnych. Szkoa zostaa po raz pierwszy oceniona przez wizytatora Kuratorium Owiaty i Wychowania p. Stanisawa Charczuka, ktry stwierdzi: "pomimo zych warunkw gospodarczych w jakich znajduje si Nasza Szkoa, cikiego pooenia materialnego Grona Nauczycielskiego oraz jego przepracowania, poziom nauczania modziey jest na og zadowalajcy" cytat z Kroniki Szkoy. Szkoa ktr tak niedawno powoano do ycia, bya we wrzeniu 1948 roku liczcym si zakadem pracy w rodowisku Szczebrzeszyna. Nauk rozpoczo 255 uczniw, ktrzy uczyli si w klasie przygotowawczej, dwch krawieckich (1,2), trzech handlowych (1,2,3), trzech metalowych (1,2,3) oraz pierwszej stolarskiej. Warsztaty szkolne podjy realizacj zada, ktre znalazy odbir w zrujnowanej wojna Zamojszczynie. Byo ogromne zapotrzebowanie na wozy konne, sieczkarnie, potrzebowano odziey, zaczyna normalnie funkcjonowa handel, rozwijay si okoliczne fabryki, istniao olbrzymie zainteresowanie naszymi absolwentami. Stabilizowa si kadra nauczycielska. 21 listopada 1948 roku by wielkim witem Szkoy powicono i oddano budynek posokolski dla potrzeb warsztatw: stolarskiego i metalowego. Ale los by nieubagany przedwczenie umar po przezibieniu grypy, zaoyciel i pierwszy jej dyrektor Jan Kot. Jednak ju nic nie mogo wstrzyma dziea Jana Kota, Szkoa funkcjonowaa, warsztaty wzbogaciy swoje wyposaenie, poprawiy si wyniki nauczania. Pod koniec roku szkolnego 1947/48 tylko 11 uczniw z 255 nie otrzymao promocji. Obowizki dyrektora [szkoy] Kuratorium Owiaty w Lublinie powierzyo p. Stanisawowi Michoskiemu. Rozwj szkoy wymusi organizacje internatu dla modziey, ktra nie miaa moliwoci codziennego przebywania w domu rodzinnym (miejmy wiadomo, e by rok 1949 nie byo sieci drg, komunikacja dopiero zaczynaa funkcjonowa, w oparciu o sprzt z demobilu wojskowego). Szkoa, jej nauczyciele i uczniowie wroli w nowy system wartoci, wsptworzyli ycie kolektywne, duo do powiedzenia miaa wiodca organizacja modzieowa, obchodzone byy nowe wita: 22 Lipca, 1 Maja, 7 Listopada. Kade z tych wit stawiao okrelone zadania przed szkoa, szczeglnie przed Dyrektorem i czonkami ZMP, mile widziany by udzia osb niezrzeszonych Zwizek Modziey Polskiej. W latach pidziesitych szkoa otrzymaa zwikszone zadania, trzeba byo ksztaci i wychowywa modych ludzi, by chcieli opuci rodzinne strony, zmieni sposb bycia, zdecydowanie zmieni wiatopogld, przemys czeka na fachowcw. Tym wymogom odpowiadali uczniowie, ktrzy pobierali nauk w naszej "zawodwce" , ale pochodzili z odlegych wsi, miasteczek i miast. To wanie oni szli w wiat jechali do stoczni Gdyni, Gdaska, Szczecina, pracowali w FSC Lublin, w widniku, na lsku w oczach wadz, cel zaoony w momencie powoania Szkoy, ju zosta osignity. A co w szkole? Nabr by duy, trzeba byo pomieszcze na sale lekcyjne, internet, modzie musiaa mie stowk, warsztaty. Pomimo pozyskiwania nowych pomieszcze byo ciasno, nie funkcjonalnie, brakowao kadry nauczycielskiej. "Szopa", w ktrej Urzd miasta magazynowa wgiel na potrzeby miasta zostaa przekazana na warsztaty, ile to radoci, ile trzeba byo jeszcze pracy, ale Szkoa znowu miaa zda swj kolejny egzamin organizacyjno gospodarczy, zdaa go pomylnie. Pojawi si kolejny problem maszyny do obrbki drewna, udao si to z wieloma trudami rozwiza. Wadze miasta odday w zarzd Szkole budynek magistracki szkolno warsztatowy. Kolejny problem, to nieutwardzone place, brak kanalizacji, wody biecej, sanitariatw, to cige potrzeby, ktrych szkoa bez pomocy z zewntrz nie bya w w stanie rozwiza. Z perspektywy minionych lat, naleny stwierdzi, ze lata wielkich przeomw i zmian, poczwszy od 1953 a

skoczywszy na 1956 roku nie przyniosy Szkole odczuwalnej poprawy. Zmiany obsady dyrektorw trzech w cigu trzech lat dua pynno kadry nauczycielskiej, trudne warunki lokalowe, brak wsparcia wadz lokalnych, zbyt "dua" odlego od Kuratorium Okrgu w Lublinie spowodoway zwolnienie rozwoju Szkoy. Spitrzyy si trudnoci. Szkoa miaa ju 10 lat, ale cigle daway o sobie zna braki w wyposaeniu, przemys cigle potrzebowa rak do pracy, ale tych nowych ludzi trzeba byo zbliy do nowej techniki, nowych wymaga. Prawo poogi i zniszcze wojennych dao zna po raz kolejny. Trzeba byo szkoli nie tylko robotnika, naleao wyksztaci nauczycieli gotowych podj trud wdraania nowej techniki. Tacy, chocia pojedynczo przychodzili do Szkoy. W latach 1956 60 zauwaono zmian oddziaywania na modych robotnikw poprzez pobudzenie do ycia kulturalnego, do zainteresowania prasa, ksik, filmem. Chonna gospodarka narodowa, wymusia na szkolnictwie zawodowym realizacje poprzez warsztaty szkolne tzw. "planw produkcyjnych", rozliczanych w skali roku kalendarzowego. Miao to dobre i ze strony. Dobre, bo oswajao ucznia z norma dzienna, wzmagao dyscyplin, wymuszao dbao o maszyny i urzdzenia. Trudnoci zaczynay si pojawia gdy trzeba byo zapewni systematyczne zaopatrzenie i zbyt, gdy brakowao czci do w wyrobw, a stan techniczny wyposaenia warsztatw budzi due obawy. Tu naleny mocno zaakcentowa postaw nauczycieli zawodu, gdyby w tych czasach dopucili do zamania dziaalnoci warsztatw Szkoa nie najprawdopodobniej wyszaby z tego obronnie, byby to koniec dziaalnoci Tej Szkoy, tak bardzo potrzebnej w rodowisku. Tu naleny zauway, e w tym okresie zbudowano Zakady Tuszczowe w Bodaczowie, rozpocza si kolejna faza rozbudowy i modernizacji Cukrowni Klemensw, funkcjonowa ju cay szereg zakadw usugowych, zacza pracowa "Alva", uruchamiano fabryki mebli w Zwierzycu i Zamociu. Kraj potrzebowa modych rk do pracy, kady absolwent otrzyma skierowanie do pracy. Na przeciw tym potrzebom wyszy wadze Szczebrzeszyna. Szkoa otrzymaa na wasno budynek bdcy siedzib Wadz Miasta. Dyrekcja Szkoy zareagowaa natychmiast, uruchomia internat na 68 miejsc. Mona byo angaowa uczniw z oddalonych miejscowoci, pojawia si dua fala modziey z rodzin w PGR ach z rejonu Hrubieszowa, Tomaszowa, Tarnogrodu. Trudne problemy w pracy Szkoy staray si czciowo agodzi, "zakady opiekucze", a byy nimi Zakady Tuszczowe, Cukrownia "Klemensw" , PGR Michalw. Du szans na popraw form szkolenia byo zawieranie umw przez warsztaty szkolne na produkcj wyposaenia dla placwek owiatowych, dla "Cezasu", oraz wyrobw technicznych, ktrych odbiorca bya Pastwowa Agencja Handlowa. 20 lecie Szkoy miao swoje potwierdzenie w zdecydowanej poprawie bazy szkoy. Byy ju sale lekcyjne (wasny budynek), sposobem gospodarczym wybudowano budynek kuni i spawalni wraz z magazynem technicznym, warsztat otrzyma nowe maszyny do obrbki drewna i metalu, przebudowano instalacje elektryczne. Dla szkoy zaczynay si pomylne czasy, a to gwnie sprawili lepiej wyksztaceni, oraz modzi nauczyciele. Mwiono o inicjatywie wadz wojewdzkich w Lublinie o budowie nowych warsztatw. Pod tym ktem wybudowano wiat na oddanym terenie boiska sportowego. Zdecydowanie poprawia si ilo i jako kandydatw do szkoy. Wielu absolwentw ksztacio si dalej w technikach, szkoach wojskowych itp. Szkoa zaczynaa by potrzebna w rodowisku, bya przykadem i wzorem do naladowania, jak naleycie naleny utrzyma ad i estetyk przez cay rok. Ambicj szkoy bya dalsza poprawa warunkw pracy, przy olbrzymim zaangaowaniu nauczycieli zawodu i uczniw. Uporzdkowano teren wok szkoy, oraz wykonano trwale ogrodzenie placu. Na terenie szkoy miecia si Ochotnicza Stra Poarna, co mio duy wpyw na utrudnienie i komplikacj pracy, szczeglnie gdy bya potrzeba niesienia pomocy. Miao to swoje dobre strony. Starsi uczniowie (penoletni ) byli straakami, ktrzy, w kadej chwili stanowili obsad wozu bojowego Stray. W tej Szkole wszystko, co byo dobre i uyteczne przychodzio z trudem. Nadszed czas, by place wok szkoy utwardzi. Stabilizacj tuczniem zrobilimy wasnymi silami, a asfaltowanie byo duym wkadem w utrzymanie porzdkw w miecie. Asfaltowanie w zamian za pomoc przy ukadaniu kabli energetycznych opaciy wadze Szczebrzeszyna. Szkoa staa si widoczna w rodowisku, jej udzia w obchodach 1000 lecia pastwa Polskiego pozostawi niezapomniane wraenia. Szkoda, wielka szkoda, e wadze gdzie indziej skieroway wyrnienia i honory. W tym okresie w szkole funkcjonowa zesp taneczny, przygrywaa orkiestra szkolna, a nasz udzia w witach pastwowych tego okresu by okazj do prezentacji dorobku Szkoy. Nie sam nauk i praca przycigalimy modzie do Szkoy. Nasz ambicj byo organizowani wycieczek, a dla uczniw szczeglnie wyrniajcych si organizowalimy biwaki w celu poznawania pikna Ojczystej Ziemi. W latach siedemdziesitych nastpia dalsza poprawa kwalifikacji nauczycieli, przyszli nowi, po studiach, "starzy" uzupenili kwalifikacje do stopni inynierw i magistrw. Dwa kolejne wydarzenia w historii Szkoy to budowa zaplecza magazynowego dla dziau stolarskiego, oraz rozwizanie problemu ogrzewania poprzez budow kotowni sieci CO we wszystkich obiektach szkoy. Bralimy udzia we wszelkiego rodzaju akcjach zbioru podw rolnych PGR Michalw, przez co mieszkacy internatu mieli

zapewnione zwikszone iloci warzyw i owocw w posikach. Staralimy si by na miar potrzeb i skromnych moliwoci uatrakcyjnia pobyt modziey w szkole poprzez organizacje zabaw, konkursw i wycieczek, kada uroczysto miaa odpowiedni opraw. I znw bylimy potrzebni miastu i rodowisku, bo trzeba byo zwikszy bezpieczestwo pieszych w ruchu drogowym Zbudowalimy chodniki wzdu szosy Zamo Szczebrzeszyn Bigoraj. Zostay one bardzo solidnie wykonane i gdyby dzisiaj kto usiowa je zlikwidowa na pewno wywoao by to tyle samo niezadowolenia, co gdy je budowano ( nie wszyscy chcieli odda swoje grunty pod uytek oglny). Trzeba przyzna, e wikszo modych nauczycieli wniosa do Szkoy swoje zainteresowania, ktre odpowiednio wkomponowano w dziaalno pozalekcyjna z poytkiem dla ucznia np. Nauka taca, nauka gry na instrumentach, fotografowanie, prowadzenie sklepiku uczniowskiego, proste prace remontowe, utrzymanie zieleni, dbao o kwiaty i cay szereg innych "hobby", ktre w tej Szkole byy bardzo potrzebne. Wydarzeniem, ktrego nie mona pomin byo przekazanie Szkole budynku OSP. Zrobilimy wiele, by nowe obiekty dla pastwowej Stray Poarnej byy oddane jak najwczeniej. Od tego momentu Szkoa poczua si gospodarzem na wasnym terenie. Pozosta problem adaptacji budynku OSP, ale z tym dalimy szybko rade wykonujc pomieszczenia na magazyn techniczny, sal warsztatow oraz mieszkania subowe. Byoby zaprzeczeniem prawdy pomicie faktu o funkcjonowaniu organizacji politycznych, modzieowych i pracowniczych. Ich aktywno bya miernikiem dostrzegania potrzeb Szkoy. By rok 1980 Szczebrzeszyn z racji bliskiego pooenia wzgldem Zamocia, by miejscem, gdzie do Doynek Centralnych przygotowyway si zespoy artystyczne. Swj skromny udzia miaa w tej imprezie Nasza Modzie. Uporzdkowalimy teren Szkoy, wyznaczono oficjaln delegacj, ylimy tym wydarzeniem, ktre jednak nie doszo do skutku. Zrodzi si bunt spoeczny przeciwko upolitycznieniu ycia narodu, przeciwko ponianiu godnoci ludzkiej ludzi pracy. Nastpi szokowy rozwj wypadkw w Polsce. Ruch "Solidarnoci" i nadzieje z nim zwizane byy bardzo silne. Nastpiy zmiany polityczne, jednak nie pocigno to za sob zmiany dyrektora Szkoy, tak, jak to miao miejsce w poprzednich "zakrtach historii Polski". Zostao to przyjte przez Rad Pedagogiczn i modzie jako dowd zaufania dla osoby in. Czesawa Wjcika Dyrektora Szkoy. Kolejny nowy rok szkolny 1981, tak znamienny w historii Polski. Niby wszystko byo normalnie, ale wyczuwao si du doz napicia, nerwowoci i "zagubienia" wadzy. Wszystko toczyo si normalnie ale jako inaczej, odczuwano nadchodzce zmiany. A jednak!nurtoway nas problemy jake wane dla nas Polakw i dla nas nauczycieli. Z niepokojem obserwowalimy to, co si dzieje w naszym kraju. Bylimy niespokojni o los naszych wychowankw, o los naszej Ojczyzny cytat z Kroniki Szkoy. Szokiem dla caej Szkoy by dzie 13 grudnia 1981 roku, kiedy po wprowadzeniu "stanu wojennego" przyszlimy (wielu z duymi trudnociami) by wykonywa swoje normalne codzienne obowizki . Nie moglimy ich niestety wykona, bo takie byy prawa "stanu wojennego". Dal wielu by to czas samookrelenia si, czas prby, czas pyta, czsto bez odpowiedzi. Okres wielkiej prby - "stan wojenny" powoli agodzi swoje prawa. Wszyscy nauczyciele i uczniowie przeszli wielk lekcje polskoci. Funkcjonowao jeszcze to "stare", ale nasze myli biegy ku "nowemu" jakie Ono to bdzie, co przyniesie, kogo i jak knie? Znowu kolejne lata pracy i wiele cichej, ale ukierunkowanej na utrzymanie substancji materialnej Szkoy. Wczylimy si aktywnie w budow "Szkoy Podstawowej nr 1", tym bardziej, e wadze zapewniay , e z chwila jej oddania do uytku otrzymamy tam "co swojego". Podjlimy tez dziaania estetyzacyjne. Nauczyciele oraz penoletni uczniowie skuli stare tynki z budynkw Szkoy, a firma buduj "SP nr 1" w tramach wsppracy pooya nam elewacje. Zbudowalimy murek okalajcy Szko. Szczebrzeszyn wizytowa Minister Owiaty i Wychowania, ktry odda do uytku "SP nr1", a wic "nasz Szko", otrzymalimy pi sal lekcyjnych wraz z pomieszczeniami towarzyszcymi. Uczniowie niebawem mogli zamieszka w bursie midzyszkolne. Chocia Szkoa miecia si w odlegych od siebie budynkach nikt z nauczycieli nie narzeka, cieszylimy si wszyscy. By to dowd poparcia dla tej Szkoy. Kolejnym momentem bardzo istotnym dla tej Szkoy byo odsonicie na jej terenie pomnika patrioty i regionalisty Szczebrzeszyna dr Zygmunta Klukowskiego. Byo to 2 listopada 1987 roku. Rok szkolny 1986/87 by znamienny dla Szkoy z racji liczby oddziaw, odlegoci budynkw, ronych specjalnoci (ksztacilimy lusarzy mechanikw, stolarzy, rolnikw, samochodziarzy i kolejarzy, rozpoczlimy ksztacenie w profilu wielozawodowym). Rada pedagogiczna powoaa vice dyrektora Szkoy w osobie wieloletniego Jej nauczyciela mgr. Bogusawa Garbacika. Cyklicznie w historii Ojczyzny pojawiay si tendencje do zmian. W roku 1989 te zmiany nie ominy Szkoy. Na wniosek dyrektora nastpia zmiana na stanowisku kierownika warsztatw szkolnych zosta nim p. Wiesaw Guzowski. Mielimy laureata wojewdzkiego konkursu"mistrz w zawodzie", by nim ucze Dariusz Malec, a druyn zaja w ocenie oglnej trzeci lokat. Szkoa znw staa si potrzebna w rodowisku. Z racji budowy linii kolejowej Granica Pastwa Huta Katowice byo bardzo due zapotrzebowanie na pracownikw. Naley jednak zaznaczy, e spad poziom nauczania. Nie jest to

zrzucenie odpowiedzialnoci, lecz faktem jest, e szkoy podstawowe "daway" gorszych absolwentw. Wadze chcc podnie rang szk zawodowych, wprowadziy ob obowizkowe egzaminy z nauki zawodu, co w pewnym sensie wymusio na uczniu konieczno utrzymania kontaktu z ksik do koca nauki. Rok 1989 przeom w skali bloku byych pastw socjalistycznych. Nastpia szersza demokratyzacja ycia w Polsce, co nie omino Naszej Szkoy. Wadze widzc potrzeb umiejscowienia bazy szkoy na jednym terenie przekazay nam teren i budynek byej Szkoy Podstawowej. Rado wielka, ale ile trzeba na to pienidzy, ile czasu upynie... Tego w momencie rozpoczcia remontu dokadnie nikt nie potrafi okreli. Kolejna zmiana w dyrekcji Szkoy. Od 1 VII 1991 roku rada pedagogiczna wybraa dyrektorem Szkoy mgr Bogusawa Garbacika, a 1 VIII 1991 v - ce dyrektorem zostaa in. Teresa Wikiera - "szkoa w zetkniciu z nowym nurtem ustrojowym demokracj rozpoczyna swoj dziaalno na og normalnie, chocia wyczuwa si w rozmowach i dyskusjach niepewno, moe jeszcze skrywan szczero, jestemy jednak wiadomi ciaru odpowiedzialnoci za ucznia . Generalnie wida, e nasi uczniowie s troch zagubieni w nowej sytuacji " - cytat z Kroniki Szkoy. Pomimo licznych trudnoci Szkoa trwaa i funkcjonowaa. Nastpiy niewielkie zmiany kadry, ale ta podstawowa po uzupenieniu wyksztacenia do poziomu studiw wyszych, czua si odpowiedzialna za losy Szkoy, wspieraa i wspomagaa w swoich dziaaniach. Dyrekcja suya rad i pomoc. Naley tu podnie jeszcze jeden atut tej Szkoy. Z opowiada wieloletnich nauczycieli wysuwa si jeden wniosek nigdy grono Nauczycielskie nie byo skcone, zawistne, zawsze bya tu rodzinna atmosfera, a ucze by gwnym punktem wok ktrego toczyo si i toczy ycie szkoy. Lata 90 to cay splot dziaa skierowanych na dalsza popraw pracy Szkoy, to cige pozyskiwanie tych co ycz nam dobrze, to rwnie kolejne otwarcie si na potrzeby rodowiska. Nie mona pomin wkadu Szkoy w rekonstrukcje miejsca pochowku onierzy i partyzantw, ktre z kilka lat na pewno stanie si miejsce pamici narodowej Szczebrzeszyna i okolic. Szkoa ta ma rwnie swj udzia w rozwoju tyzny fizycznej przyszych robotnikw, co jest niepodwaalna zasuga pracujcych tu nauczyciel wychowania fizycznego. Uczucia patriotyczne i lokalne uksztatowali dowiadczeni nauczyciele historii i przedmiotw oglnych. Bez udziau nauczycieli przedmiotw zawodowych i nauczycieli zawodu Szkoa nie mogaby mie tylu szanowanych absolwentw (przykady ich losw podaje w innym rozdziale). Naley tu po raz kolejny podkreli, e Szkoa mi i ma dobra kadr kierownicza. Czsto z jej inicjatywy z du pomoc nauczycieli zawodu i teorii, przy zaangaowaniu si uczniw, przy bardzo niskich kosztach udaje si kadego roku co odnowi, ulepszy, by ta Szkoa moga jeszcze wiele lat suy uczniom, ktrzy z ronych wzgldw nie mog (lub nie chc) osign wyksztacenia redniego. (Bogusaw Garbacik, Teresa Wikiera, Barbara abudziska, Maria Braek) zasady wizytacji cerkwi zlokalizowanych na Zamojszczynie Uchwalone zostay na Synodzie Zamojskim w 1720 roku (uchway Synodu za zgod wczesnego metropolity caej rusi Leona Kiszki, w przekadzie na jzyk polski ukazay si drukiem w 1785 roku w Wilnie peny tytu publikacji brzmi: Synod Prowincjonalny Ruski w miecie Zamociu 1720 odprawiony a w R. 1724 za Rozkazem S. K. de. Propag. aciskim Jzykiem w Rzymie z Druku wydany po tym wkrtce z zalecenia J. W. J. X. Leona Kiszki metropolity caey Rusi na Polski przez J. X. Polikarpa Filipowicza Z. S. Bazylego W. Opata Piskiego na Leszczu przewiedziony , w tym e Jzyku dopiero z sw istnoci i sposobem pisania tamtych lat Pisarza i z krtkim od tego dla spowiednikw Pamitnikiem przedrukowany Roku Paskiego 1785 w Wilnie w Drukarni XX. Bazylianw). Zasady yczyy zagadnie na ktre kady z wizytujcych dan cerkiew biskup winien otrzyma od administratora parafii konkretne i wyczerpujce odpowiedzi odnonie: plebana, dyakona, kocioa albo cerkwi, relikwii, obrazw, odpustw, chrztu i bierzmowania, eucharystii, sakramentu pokuty, ostatniego pomazania [namaszczenia], maestw, mszy, albo suby Boej, bractwa wieckiego [ funkcjonujcego na terenie parafii], szpitala [jeli takowy istnia w obrbie parafii], zakonnikw, panien zakonnych. Zatyy Nazwa ydowskiej dzielnicy w Szczebrzeszynie tutaj mieszkali najubosi ydzi; inteligencja oraz uprawiajcy wolne zawody zamieszkiwali gwnie przy ulicy Zamojskiej. Zatyy swym zasigiem obejmoway teren cigncy si od gwnej ulicy miasta (Zamojskiej) na wysokoci kocioa parafialnego pod wezwaniem w. Mikoaja w kierunku rzeki Wieprz; obecnie w tym miejscu zlokalizowany jest dworzec autobusowy, we wtorki odbywaj si tradycyjnie szczebrzeszyskie jarmarki. Zawada (osiedle) Wie powstaa na rozparcelowanych gruntach folwarku Ordynacji Zamoyskiej Zawada, ktrego ostatnim

zarzdc by (przed wybuchem II wojny wiatowej) by Kazimierz Dyakowski. Pozostaoci dawnego majtku s znajdujce si tutaj dawne zbudowania robotnikw folwarcznych. (Bogusaw Garbacik) Zawadzki Mariusz Zastpca sekretarza gminy Biszcza, aresztowany przez Niemcw na skutek donosu policji ukraiskiej. Po wyzwoleniu pracowa w Powiatowej Radzie Narodowej w Bigoraju. Zbiory bibliofilskie dr Zygmunta Klukowskiego 28 czerwca 1959 roku w Wojewdzkiej Bibliotece Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie wrczono dr Klukowskiemu Order Biaego Kruka najwysze bibliofilskie odznaczenie. Otrzyma je z racji posiadania niezwykle cennych i unikalnych zbiorw, ktre obejmoway okoo 4000 pozycji; na bieco gromadzi: "Wiadomoci Literackie" (1924 1939), "Nauk Polsk", "Cyrulika Warszawskiego", "Niepodlego", "Ziemi", "Rocznik Krakowski", "Dziennik Wileski", "Kosy". Zbiory przekazane w depozyt do Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego zawieraj okoo 2000 publikacji. Do unikatowych nale: pamitnik Oskara Awejde "Zapiski o polskom wozstanji 1863 goda", wydany w 4 tomach w 1866 roku w Warszawie (ukazao si tylko 40 egzemplarzy), stare kroniki polskie, diariusze sejmowe, zbiorowe wydanie dzie: Bartoszewskiego, Szujskiego, Szajnochy, "Polska Encyklopedia Szlachecka", prace z zakresu medycyny, jzyka, historii literatury polskiej. zbr kalwiski w Szczebrzeszynie Utworzony zosta w latach pidziesitych XVI wieku przez wczesnego waciciela miasta Stanisawa Grk, ktry na potrzeby zboru zaadoptowa koci katolicki; szczebrzeszyski zbr odwiedzali tacy reformatorzy jak: Stankar, Crciger. W rdach archiwalnych brak jest informacji o tym by mieszkacy miasta opowiadali si za kalwinizmem i uznawali za jego zwolennikw, prawdopodobnie zatem w naboestwach zborowych uczestniczy Stanisaw Grka ze swoj rodzin i osoby z nim zaprzyjanione. Ziarkiewicz Pawe Nauczyciel z Dbowca (gm. Stary Zamo), aresztowany przez Niemcw zmar na skutek pobicia w drodze do aresztu. "zielone sale" Nazwa przyjta dla okrelenia zespou przyrzdw gimnastycznych zlokalizowanych na powietrzu; ich doborem, konstrukcj niektrych oraz wykorzystaniem w rozwoju kultury fizycznej wrd modziey po raz pierwszy na Zamojszczynie i prawdopodobnie jako jeden z pierwszych na terenie kraju zaj si Bronisaw Pietruszyski, nauczyciel wychowania fizycznego w Liceum Pedagogicznym i Oglnoksztaccym w Szczebrzeszynie. Pierwsza "zielona sala" zbudowana zosta przy Liceum Pedagogicznym i "wiczeniwce" (szkole podstawowej), gdzie uczniowie liceum odbywali praktyki pedagogiczne w 1955 roku. "Ziemia Zamojska" Tygodnik samorzdowo spoeczny wydawany w okresie midzywojennym w Zamociu przez Sejmik Zamojski. Na jego amach opisywano biece, wane dla regionu sprawy, wydarzenia spoeczno gospodarczo kulturalne, ogoszenia o rnorodnej treci. Egzemplarze "Ziemi Zamojskiej" dostpne s w zbiorach Wojewdzkiej Biblioteki im. H. opaciskiego w Lublinie. Ziemiaskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytu. Funkcjonowao w Zamociu w okresie midzywojennym, siedziba Towarzystwa znajdowaa si w Domu Centralnym na pierwszym pitrze. Przedmiotem jego dziaalnoci byo przyjmowanie pienidzy na oprocentowanie, otwieranie rachunkw biecych, wydawanie przekazw w koronach, markach, rublach "na wszystkie miejscowoci Krlestwa byego zaboru austriackiego i niemieckiego oraz miejscowoci zagraniczne, a take akredytowany na i Warszaw." Towarzystwo ... udzielao ponadto poyczek pod zastaw weksli, obcych walut, dyskontowao weksle, przejmowao weksle i "wszelkie przekazy do inkasa". Zajmowao si rwnie kupnem i sprzeda papierw procentowych, papierw krajowych i zagranicznych, srebrne i zote; przyjmowao zapisy na 5% na Poyczk Pastwowa, dary na Skarb Narodowy, wszelkiego rodzaju depozyty na Skarb Narodowy "na moliwie najdogodniejszych warunkach". Ziewski Piotr/

Ucze IV klasy Chemskiego Seminarium Duchownego (Prawosawnego), z pochodzenia tomaszowianin. Zmar w 1901 roku, pochowany jest na miejscowym cmentarzu. Epitafium na jego grobie dostarcza nam informacji o istnieniu w Chemie w pocztkach XX wieku tego rodzaju uczelni. Zin Wiktor Artysta, dziaacz kultury, dugoletni pracownik naukowy Politechniki Krakowskiej, urodzony 14 wrzenia 1925 roku w Hrubieszowie, zmar 17 maja 2007 roku w Rzeszowie. Przez wiele lat prowadzi program telewizyjny "Pirkiem i wglem", w ktrym rysujc i opowiadajc przyblia suchaczom pikno zamojskiej architektury omawiajc zabytki Zamocia, Hrubieszowa, Zamojszczyzny. W latach 1962 1967 peni obowizki dziekana Wydziau Architektury na Politechnice Krakowskiej, w roku 1967 otrzyma tytu profesora zwyczajnego; w latach 1958- 1964 by gwnym architektem Krakowa. W okresie 1977 1981 peni obowizki wiceministra kultury i sztuki oraz generalnego konserwatora zabytkw. Odznaczony zosta m. in. Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski Krzyem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski Medalem Edukacji Narodowej Medalem " Polonia Mater Nostra est" Medalem Meksykaskiej Akademii Nauk Medalem im. Bernarda Moranda (odznaczenie przyznawane jest przez Redakcj "Tygodnika Zamojskiego" ludziom zasuonym dla Zamocia) byli onierze Armii Krajowej uhonorowali profesora Zina odznaka "Obrona ludnoci polskiej na Zamojszczynie" Zjazd Legionistw z powiatu zamojskiego Odby si 25 lipca 1926 roku w sali odczytowej Teatru Sejmikowego Zamo; w Zjedzie wzili udzia legionici z: abu, abuniek, Michalowa, Deszkowic, Szczebrzeszyna, Sitaca, Wysokiego, Klemensowa, Bodaczowa, Kalinowic. Wlki Infuackiej, Zwierzyca, Zamocia. Zjednoczenie Szk ydowskich Organizacja o charakterze owiatowym powstaa na terenie Lubelszczyzny w dwudziestoleciu midzywojennym, jej celem bya organizacja szk ydowskich. Zjednoczenie... posiadao swoje oddziay w wikszych miastach Lubelszczyzny (Lublin, Zamo, Szczebrzeszyn). Staraniem Oddziau Zamojskiego Zjednoczenia Szk ydowskich zorganizowano w 1925 roku w Zamociu Szko Powszechn im. Icchaka Lejbusza Pereca, jej placwki zlokalizowane byy przy ulicach: Lubelskiej 115 i Spadek 14 na tzw. Nowej Osadzie. Oficjalna nazwa szkoy brzmiaa: Szkoa wiecka im. I. L. Pereca przy Zjednoczeniu Szk ydowskich w Zamociu. Szczebrzeszyski Oddzia Zjednoczenia Szk ydowskich by koncesjonariuszem prywatnej szkoy ydowskiej w Szczebrzeszynie. Zomaniec (...) Wony ordynacki, pozostawa do dyspozycji rzdcy klucza szczebrzeskiego. Z jego polecenia dostarcza rnego rodzaju pisma urzdowe/ordynackie (pozwy, zawiadomienia, upowanienia) mieszkacom Szczebrzeszyna - zarwno ydom jak i Polakom. Za swoj prac pobiera z Kasy Kluczowej stosowne wynagrodzenie. Zubrzyccy Irena i Stanisaw Nauczyciele z urawnicy- Irena Zubrzycka, uczya matematyki, jej m Stanisaw - fizyki i jzyka rosyjskiego; od 1952 roku (lub blisko tej daty) peni obowizki kierownika Szkoy Podstawowej w urawnicy. Podczas okupacji Zubrzyccy prowadzili tajne nauczanie w Wywoczce. Penic obowizki kierownika Stanisaw Zubrzycki powoa spord mieszkacw wsi Spoeczny Komitet Budowy Szkoy jego skad osobowy stanowili m. in: Poznaski, Balicki, Ulanicki. dotychczasowy budynek szkoy wzniesiony jeszcze czasach pierwszej wojny wiatowej i posiadajcy zaledwie dwa pomieszczenia przesta spenia swoje wymagania. Dziki energicznym zabiegom Zubrzyckiego i Komitetu, a take mieszkacw, budowa wkrtce ruszya. Mieszkacy si opodatkowali, wiadczyli robocizn i cz materiaw (zwaszcza drewno), ceg pozyskano gdzie z rozbirki, modzie pomoga t ceg rozadowa z wagonw i oczyci. Cz funduszy dodaa wadza powiatowa. Chyba ju w 1954 r. oddano do uytku nowy, na owe czasy do przestronny budynek, w ktrym byo 4 czy pi dodatkowych sal lekcyjnych. cznie ze star szko to na razie wystarczao. Szkoa, jej rozbudowa i prowadzenie to nie jedyna domena dziaalnoci Zubrzyckich.

Oboje, zarwno on, jak i jego ona, zreszt znakomici nauczyciele, udzielali si na zewntrz, uczestniczyli w yciu wsi. Nie byo takiej imprezy, w ktrej by nie bra udziau Zubrzycki, najczciej jako wsporganizator. Byli ze spoecznoci wsi "za pan brat". Irena Zubrzycka bya nauczycielk z krwi i koci, z autentycznym powoaniem. Uwielbiaa j modzie. Zreszt z wzajemnoci. nawet na ou mierci, gdy bardzo cierpiaa, zapytano j, czy poda jej co do picia. Odpowiedziaa, nie bardzo chyba wiedzc, co mwi: " nie trzeba, zaraz przyjd dzieci z urawnicy, przynios mi wody"; oboje rwali na placwce urawnickiej do emerytury. Potem przenieli si do Wywoczki, skd pochodzili. (Leszek Balicki) galeria postaci i rodzin urawnickich Zwizek Maorolnych Organizacja polityczna powstaa w latach trzydziestych XX wieku we wsiach Zamojszczyzny (funkcj sekretarza Powiatowego Zwizku Maorolnych w Hrubieszowie peni Hilary Szecher), jej zaoycielami byli Henryk witkowski i Wadysaw Baranowski. Zwizek opracowa szereg rezolucji yczcych przeprowadzenia reformy rolnej, ulg w spacaniu dugw chopskich, uregulowania pacy i pracy w folwarkach, powszechnego szkolnictwa, cakowitej amnestii dla winiw politycznych. 19 czerwca 1936 roku odby si w warszawie Kongres Zwizku Maorolnych. Zwizek Strzelecki Organizacja modzieowa o charakterze wojskowym do popularna w okresie midzywojennym - na terenie powiatu zamojskiego istniao 35 oddziaw Zwizku, m. in. w Zamociu i Szczebrzeszynie, gdzie "pod kierunkiem fachowych instruktorw prowadzono systematyczne wiczenia wojskowe dla modziey starszych klas " - notatka ukazaa si na amach "Ziemi Zamojskiej" z dnia 15 sierpnia 1926 roku, nr 30 31. Zwizek Tomaszowian Powsta z inicjatywy dyrektora gimnazjum i liceum w Tomaszowie Ludwika Jana Kobierzyckiego; gros jego czonkw stanowili nauczyciele i lekarze oraz miejscowa modzie. Po kilku latach dziaalnoci przemianowano nazw na Zwizek Tomaszowian Ziemi Lubelskiej. W latach 1921 1925 Zwizek...wydawa dwutygodnik dla modziey "Nasza praca". W roku 1962 reaktywowano Zwizek... pod nazwa Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne; w latach 1990 1994 jego nakadem ukazywa si dwutygodnik "Ziemia Tomaszowska." zwierzyniecka ochronka Powstaa z inicjatywy ordynata Maurycego Zamoyskiego w 1905 roku na bazie dziaajcej w Zwierzycu Polskiej Macierzy Szkolnej; przeznaczona zostaa dla dzieci pracownikw ordynackich. Ochronk /przedszkole zlokalizowano w starej fabryce drewna bdcej wasnoci ordynat. Oprcz malcw na zajcia przychodziy starsze dzieci (do 14 roku ycia) dla ktrych z tej racji, e w Zwierzycu nie byo szkoy podstawowej zorganizowano tajne nauczanie jzyka polskiego i historii. Kady dzie pobytu w przedszkolu dzieci rozpoczynay modlitw. Obowizki pierwszej kierowniczki penia Anna Chojdziska, od roku 1909 Maria Zajczkowska. Gdy Niemcy zorganizowali w Zwierzycu obz przejciowy, dzieci uratowane przez ordynatorstwo R z towskich i Jana Zamoyskich w liczbie 480 znalazy opiek i ochron w teje ochronce. Kontynuacj ordynackiej ochronki jest istniejce do dzi w Zwierzycu przedszkole utrzymywane przez miejscowy samorzd. zwierzynieccy leniczy polegli podczas wojny W Zwierzycu i okolicach zgino 44 lenikw, nazwiska niektrych z nich zanotowali Cz. Suewski i J. Tebinka (podaje za nimi): Antoni, Bronisaw, Jan, Roman osiowie (ojciec i trzech synw) z miejscowoci Wygody, Jan Gumieniak z Kawczyna, Mikoaj Swacha gajowy ze Starzyny, Tomasz Kietlinski, Stanisaw Brandt Brandt Stanisaw, Mieczysaw Wandycz, Boleslaw Michalik, Jan Szpyra wszyscy ze Zwierzyca. Zwierzyniecki Okrg Wojskowy Istnia" w Zwierzycu w latach szedziesitych XIX wieku; komendanci okrgu, Rosjanie czsto si zmieniali funkcj te sprawowali m. in. porucznik Siwaj "czowiek ludzki" (jak wspomina go w swoich relacjach Stanisaw Dekaski uczestnik powstania styczniowego), major Goster - "hulaka i karciarz", Iwanow "czowiek okrutny i zy". Jego sta rozrywk stanowio "ciganie znikomych pozostaoci powstaczych, urzdzanie ostrych ledztw...". W omawianym okresie sekretarzem zwierzynieckiego okrgu wojskowego by urzdnik pocztowy z Janowa - Nowicki, ktry za rad wspomnianego Dekaskiego

przenis si do Suowa, gdzie obj posad pisarza gminnego. zwierzyniecki szpital Zorganizowany zosta w pocztkach wrzenia 1939 roku przez utworzony samorzutnie komitet w skadzie: ks. Stanisaw Szepietowski (przed wybuchem wojny zosta proboszczem Zwierzyca), Gustaw wida, Cecylia Siwiecka, oraz miejscowy lekarz dr Wadysaw Wrblewski. Do szpitala, ktry zosta zlokalizowany w budynku ordynackiego browaru przywoono lej rannych (potyczka z Niemcami w dniach 17 18 wrzenia w okolicach stacji Biay Sup); ciko ranni odwoeni byli do szpitala ordynackiego i do szkoy, gdzie znajdowa si punkt sanitarny. Zych Jan, ps. "Tur" Absolwent gimnazjum w Szczebrzeszynie, zaangaowany w dziaalno konspiracyjn, czonek Batalionw Chopskich, peni funkcje cznika i kuriera na na terenie gminy Radecznica " pokonujc na rowerze odlege nasz szlaki cznoci, nie raz w trudnych warunkach na chodno i godno, aby tylko najszybciej..." pisa o nim w swoich wspomnieniach Jan Krukowski z Zaburza. Zgin w maju 1943 roku podczas potyczki z band rabunkow. Zylberman Mordechaj urzdowy rabin gminy ydowskiej bigorajskiej, funkcj sprawowa w latach 1884 1913. Urodzi si 21 maja 1845 roku, prawdopodobnie w Lublinie. Pocztkowo uczy si w jednym z lubelskich chederw, nastpnie celem przygotowania si do zawodu rabina pobiera nauk u urzdowego nadrabina lubelskiego Szneuera Zalmana Fradkin Ladera. W latach 1879 1882 mieszka z rodzin w Maciejowie pod Kowlem na Woyniu, do Bigoraja sprowadzi si okoo 1883 roku. Po ustpieniu ze stanowiska rabina zosta duchownym przy trzech domach modlitwy bigorajskich ydw. rebce Wie pooona na pograniczu Roztocza i Padou Zamojskiego, od pnocy ogranicza j rzeka Por. Pocztkowo nosia nazw "rzebce" - nazwa ta wywodzi si od starosowiaskiego okrelenia "rzebie", co oznacza "sta miar ziemi, mniejsz lub wiksz zagospodarowan przez jedn rodzin". W wieku XIV rebce zamieszkiwao 12 rodw. Wedug rejestracji poborowych w roku 1564 we wsi znajdoway si 4 any ziemi wasalnej, na ktrej osiado 6 zagrodnikw. Z upywem lat dominujca pozycj zdobywaj rodziny Bartnikw od wieku XVIII istniay co najmniej cztery due rodziny noszce nazwisko "Bartnik". W roku 1652 w w okolicach rebiec wybucha epidemia cholery. Gdy zawizano konfederacj barsk kilku mieszkacw wzio w niej udzia w tym a czterech Bartnikw: Mikoaj (zm. 1775), Florian (zm. 1778), Grzegorz (zm. 1778) i Wawrzyniec (zm.1799) "ich ony w tajemnicy trzymay mier mw, bo wojska carskie niszczyy cae wsie, z ktrych rekrutowali si partyzanci". Od roku 1792 rebce naleay do klucza tworyczowskiego dbr Ordynacji Zamoyskiej na pocztku XX wieku dzierawi je Konstanty widerski z Mokregolipia, "ale rebczanie podejmowali na szerok skal poddzieraw, lub kupowali grunt". W roku 1827 rebce zamieszkiwao 138 osb; na mocy ukazu carskiego z dnia 2 marca 1864 roku wie zostaa uwaszczona. Podczas dziaa wojennych 1915 roku cz zabudowa spona. Od roku 1917 we wsi funkcjonowaa II kasowa Publiczna Szkoa Powszechna. Jeden z mieszkacw Kazimierz Smutek w roku 1926 zorganizowa oddzia ochotniczej stray poarnej. W latach trzydziestych XX wieku we wsi rozwijao dziaalno Stronnictwo Ludowe jego czonkowie brali udzia w strajkach rolnych (1935, 1936, 1937 roku). Podczas II wojny wiatowej mieszkacy czynnie wczyli si w walk z okupantem do Batalionw Chopskich m. in nalea Micha Bartnik, do Armii Krajowej nauczyciel Henryk Wrbel; 10 lipca 1943 rebce zostay wysiedlone. elebsko Wie w powiecie bigorajskim; w przeszoci znana z lokalizacji kamienioomu nazywanego w literaturze "Grk Trzsisk" - wydobywano tutaj materia na budow Zamocia.

ochowski Jzef Nauczyciel szk szczebrzeszyskich, zesany na Sybir za dziaalno konspiracyjn. W 1848 roku w Tobolsku spotka si ze swoim wychowankiem Szymonem Tokarzewskim, ktry w pamitnikach (Siedem lat katorgi. Pamitnik Szymona Tokarzewskiego 1846 1857.Warszawa 1918 s. 74) napisa "by to mj profesor ze szczebrzeskiej szkoy, jeden z tych, ktrych kochaem i szanowaem." 11 sierpnia 1848 roku prof. ochowski wraz z Tokarzewskim wyruszyli w dalsz podr, po miesicu przybyli do miasta Tara w tobolskiej guberni; 12 listopada 1849 roku do Omska tutaj spdzili 2.555 dni. O profesorze Jzefie ochowskim pisa take Fiodor Dostojewski we "Wspomnieniach z domu umarych" "kiedy zesacy przybyli przybyli do U - gorska nie ogoleni, przyjmujcy ich major rykn: "Jak oni wygldaj! - to zbje". Wwczas prof. ochowski z waciw sobie powag odpowiedzia: "nie jestemy wczdzy tylko przestpcy polityczni...". Z taka odzywk wymierzono mu 100 razw za "pyskowanie przeoonemu". urawnica Lokowana bya okoo 1510 roku na prawie magdeburskim posiadaa wjtostwo, ktremu nadano dwa any; zasadc urawnicy by Jdrzej Tarabara. Od roku 1594 wie naleaa do Ordynacji Zamoyskiej. Wedug "Inwentarza Woci Szczebrzeskiej " w roku 1653 szeciu mieszkacw z urawnicy opisano jako "dragon" byli to: Piotr Paczyk, Nachmio Hlipczyk (zwany pniej Lipczykiem), Wako Sierko, Hwiedko Tarabara, Jacko Jurkowicz, Micha Wrbel. Prawdopodobnie od tego momentu datuje si we wsi pobyt dragonw onierzy pozostajcych do wycznej dyspozycji ordynata. Dragoni mieli obowizek stawa na wezwanie do suby, w zamian za to zwolnieni byli od pacenia czynszu. W roku 1789 wie zamieszkiwao 68 poddanych "ktrzy" s zoeni z dragonw; za czasw Rzeczpospolitej Polskiej byli dragonami miasta Zamo". W okresie zaborw wie zamieszkiwaa znaczna ilo unitw stanowili co najmniej poow mieszkacw. Wadze carskie dokaday wszelkich stara by nakoni ich do przejcia na prawosawie. W centrum urawnicy na tzw. "Grze urawnickiej" znajdowa si podobno do okazay kamie, specjalnie przygotowany, przy ktrym carscy andarmi co pewien czas wymierzali kar chosty tym mieszkacom, ktrzy usiowali unikn przejcia na prawosawie. W roku 1908 otwarto w urawnicy Ochronk, ktra w zaoeniu jej organizatorw bya instytucja wychowawcz. W Ochronce uczono czytania i pisania, robt i sprawnoci wieczorem uczszczali do niej doroli uczc si pisa, poznawali ksiki; wpajano im poczucie godnoci narodowej i patriotyzmu. Zajcia w Ochronce prowadzia Janina Pastuszyska (pniejsza dugoletnia nauczycielka szk zwierzynieckich). W roku 1916 na terenie gminy Zwierzyniec rozpoczo dziaalno Koo Polskiej Macierzy szkolnej; wrd czonkw zaoycieli byo czworo mieszkacw urawnicy Micha Nawrocki, Leonard Poznaski, Andrzej Sierakowski i Janina Rogalska. Od roku 1918 w urawnicy funkcjonuje oddzia Ochotniczej Stray Poarnej, zaoycielami ktrego byli: Bronisaw Rogalski, Micha Dbrowski, Jzef Chwiejczak, Jakub i Leonard Poznascy. Pod koniec lat dwudziestych wybudowano remiz straack. Rwnie w 1918 roku roku staraniem Polskiej Macierzy szkolnej zaoona we wsi bibliotek na stanie znalazo si 190 ksiek, liczba czytelnikw wynosia 30 osb. Mieszkacy prenumerowali: "Piasta", "Gazet lsk", " Niewiast Katolick". W roku 1921 rozpocza dziaalno szkoa powszechna o czteroklasowym profilu nauczania; w latach 1921 1922 przekazano na jej rzecz pomoce szkolne mapy, tablice pogldowe. Nauczycielami byo maestwo Kieliszczakw, nastpnie Eugenia i Bronisaw Rogalscy. Obowizki kierownika szkoy peni Adam Ndzyski, ktry od roku 1927 prezesowa take urawnickiej stray poarnej. W okresie okupacji szkoa nosia nazw General Gouvernement Volksschule in Zurawnica, pniej Offentliche Polnische Volksschule Kreis Bilgoraj. W roku szkolnym 1940/1941 liczba uczszczajcych do szkoy dzieci wynosia 144. Od roku 1946 wprowadzono siedmioletni cykl nauczania; w roku 1952 staraniem Spoecznego Komitetu Budowy Szkoy zorganizowanego przez Stanisawa Zubrzyckiego przystpiono do budowy nowego obiektu.W okresie midzywojennym w urawnicy istniao rwnie Stowarzyszenie Spoywcw, ktremu przewodniczy Wojciech Balicki, drugi sklep we wsi prowadzia szczebrzeszyska ydwka Szlajferowa. W roku 1924 wiosk nawiedzio silne gradobicie w wyniku czego ulego zniszczeniu ponad poow plonw. W latach trzydziestych urawnicka modzie realizowaa popularny wwczas na terenie caego kraju program przysposobienia wojskowego, celem ktrego byo przygotowanie do obrony kraju i wyrabianie postawy patriotycznej grupie przewodniczy Micha Margol. Podczas okupacji przebywali we wsi wysiedleni z terenw Poznaskiego nazywani przez miejscow ludno "wygnacami"; w 1943 roku 74 osoby z urawnicy osadzone zostay w obozie przejciowym w Zwierzycu. 30 lipca 1944 jeden z mieszkacw wsi Wojciech Kapuciski zosta pierwszym przewodniczcym Gminnej Rady Narodowej w Zwierzycu. Inne osoby znane w urawnicy to: Bazyli Balicki dragon Ordynacji Zamoyskiej, zwolniony ze suby po pierwszym rozbiorze Polski, Stanisaw Chwiejczak przebywa w obozie koncentracyjnym na Majdanku, swoje przeycia z tego okresu opisa w pracy "Kolczasty trakt" (Warszawa 1971), Wojciech Kniaziowski

przeszed szlak bojowy z ZSSR do Berlina, do urawnicy powrci po wojnie. Jan Kurzwski wyjeda na zarobek do Stanw Zjednoczonych; po powrocie prosi ssiadw by nazywali go "Don" ci przekrcili na "Dzian" i taki przydomek do niego przylgn. Poznascy rodzina lenikw pozostajcych na subie u Zamoyskich , Wrblewscy Teodor, Stefan, i Jan dragoni ordynaccy, Irena i Stanisaw Zubrzyccy nauczyciele. W roku 1979 podczas obchodw 60 lecia istnienia urawnickiej O.S.P zote medale Zwizku Ochotniczych stray Poarnych "Wzorowy Straak" otrzymali: Stanisaw Budzyski, Stanisaw Margol i Marian Kurzawski. (Leszek Balicki) urawniccy unici Wie urawnica zostaa zaoona przez osadnikw wooskich. Ci za bywali wyznania wschodniego, prawosawnego, pniej najczciej greckokatolickiego. Dokumenty jednak wyranie potwierdzaj wrcz przewag liczby unitw w urawnicy jeszcze w poowie XIX w. Oto w aktach urzdu wjta gminy Zwierzyniec w 1843 r. wykazano 17 "dymw", w ktrych mieszkaj wyznawcy "obrzdku aciskiego" i 44 takich zabudowa z mieszkacami "obrzdku greckiego". Odpowiednio liczba mieszkacw wynosia: wyznania rzymskokatolickiego 99, za greckokatolickiego - 2712. Obie grupy zreszt susznie zaliczano do "chrzecijan". Przy okazji uzyskujemy potwierdzenie: obie parafie znajdoway si w Szczebrzeszynie. Struktura wyznaniowa charakterystyczna dla urawnicy nie bya wyjtkiem, podobna istniaa w wikszoci dbr caej Ordynacji. Przewaaa w niej ludno rolnicza, a przecie wiele wsi lokowano na prawie wooskim. Ponadto, w czasie gdy zawizywano uni, w powiecie szczebrzeskim trwaa wzmoona akcja osiedlecza. Dlatego te i liczba wity oraz wyznawcw unickich w wielu miejscowociach, gwnie wiejskich, bya wiksza ni rzymskokatolickich. W caej Ordynacji byy 42 cerkwie unickie i 22 kocioy obrzdku rzymskokatolickiego. Zarzdzona przez wadze carskie likwidacja unii wizaa si z obowizkowym przejciem tej grupy wiernych na prawosawie. "Opornych, nie uczestniczcych w obrzdkach prawosawnych, zwracajcych si o chrzty i luby w kocioach katolickich bito, nkano karami pieninymi, a w przypadku wikszej nieustpliwoci wysiedlano i zsyano w gb Rosji. Kierowane do opornych wsi ekspedycje wojskowe niszczyy mienie nieulkych ludzi. Za pomoc udzielon unitom groziy kary do 300 rubli lub wizienie". Uniccy, ale take rzymskokatoliccy parafianie Szczebrzeszyna, Toplczy, Kosobud dokonywali rnych kombinacji formalnych, by unikn np. maestwa, czy chrztu dziecka w obrzdku prawosawnym. Do czstym procederem byo nielegalne przekraczanie granicy austriackiej, wykorzystywane zreszt nie tylko w celach religijnych. W Galicji dostp do praktyk religijnych by nieskrpowany. Z uporem tropi ich jednak wszdzie w fanatyczny pop szczebrzeszyski, Timofiej Tracz, stosujc radykalne metody nawracania na prawosawie. Nasya np. andarmw, ktrzy aresztowali powracajcych z Galicji, zmusza do powtrnego przyjmowania sakramentw, tym razem w obrzdku prawosawnym, czsto take bito tych, ktrym nie udao si ukry wyprawy za kordon. Wanie w urawnicy stosowano do czsto takie metody. W centrum wsi, na tzw. Grze urawnickiej, dawnej Grze Kniaziowej, znajdowa si podobno do okazay kamie, specjalnie przygotowany, przy ktrym carscy andarmi co pewien czas wymierzali kar chosty tym mieszkacom, ktrzy usiowali unikn przejcia na prawosawie. Nie zawsze koczy si taki "chrzest" wycznie chost. urawnica i jej mieszkacy dowiadczali wrcz organizowanych, celowo i wiadomie planowanych akcji przeladowczych. Jedn z takich akcji opisa do szczegowo i osobistym zaangaowaniem klemensowski korespondent (i wydawca) "Sowa Zamojskiego" z 1930 r. Dziki temu nie ulega zapomnieniu. Oto skrcona relacja o tym historycznym zdarzeniu: gdy rozpoczto przeladowania, wanie ze wzgldu na mieszany skad wyznaniowy mieszkacw, nie zapomniano o urawnicy. Spodziewali si oni zreszt represji. Podtrzymywali si na duchu modlitw, wieczorami radzono nad tym, co czyni dalej, wszelkimi sposobami unikano spotka z "armi apostow" prawosawia. Zwiastunem nadcigajcej burzy by spis ludnoci przeprowadzony w urawnicy i ssiednich wsiach: Toplczy i Kawczynie. Potem nastay czste, natrtne wizyty popw, policji i naczelnikw wszelkiej maci i proweniencji. Wszystkie one miay jeden cel - sprowadzay si do uporczywych namw na dobrowoln zmian wyznania na prawosawie. Jeli chodzi o urawnic, nie znalaz si we wsi jednak nikt, kto chciaby "zaprzeda dusz, pokoni si przed obcym bogiem". Upr mieszkacw okaza si mocniejszy ni cierpliwo przeladowcw. Wtedy postanowiono uciec si do przymusu. Pewnego zimowego dnia, a wybrano dzie wyjtkowo mrony i nieny, zajecha do urawnicy sam gubernator. Spdzono tu ca ludno miejscow, a take mieszkacw Toplczy i Kawczyna, i to z dobytkiem, jakby na wysiedlenie. Trzymano ich rozmylnie na mrozie godzinami, pord zawiei i mrozu, w nadziei, e ulegn. Kiedy okazao si, i te przemylne metody zawodz ogoszono, e odtd wszyscy s wyznania prawosawnego. I nadal trzymano na mrozie. Osobliwy to by rodzaj i perswazji, i "chrztu". Mwia pewna, starsza ju, mieszkanka urawnicy: "...dawno

to ju byo, jestem dzi w latach podeszych, ale tego ryku byda, kwiku trzody, nigdy nie zapomn. Zmieszane razem z gosami ludzkimi tworzyo to piew, jakiego w swym yciu ju wicej nie usysz". Najoporniejszych wysyano w inne strony, na zesanie. Niektrzy mieli ju nigdy stamtd nie wrci. Zmarli daleko od rodzinnej wsi. "A inni tam le, rozmwczyni wskazuje na cmentarne wzgrze w Szczebrzeszynie. I nawet wtedy stawiano im krzye prawosawne, ktre rodzina po kryjomu wyrzucaa, stawiajc nasze, katolickie". Podobne wspomnienia snu przed wczesnym reporterem " staruszek, siwowosy Bazyli, ktry (...) pamita ca przeszo, znajomych, ktrzy musieli opuci swe zagrody". By moe by to ten sam Bazyli Sekrecki, ktry 1 kwietnia 1864 r. egna w lesie w Borku pod Zwierzycem jeden z ostatnich konnych pododdziaw partyzantw powstania styczniowego na Zamojszczynie. Po przegraniu przez Rosj wojny z Japoni i w obliczu rewolucji ogoszony zosta w roku 1905 tzw. manifest o tolerancji religijnej. Jednym z kluczowych postanowie tego dokumentu byo wprowadzenie moliwoci legalnego przejcia z prawosawia na inne wyznanie. Wskutek tego okoo 150-200 tys. dawnych wiernych diecezji chemskiej i ich potomkw - uznawanych d za prawosawnych - przeszo oficjalnie do Kocioa rzymskokatolickiego. Take urawnica wanie odtd staa si rzymskokatolicka. By to prawdopodobnie wyraz zaufania i wdzicznoci za pomoc, ktrej udzielali ksia wyznania rzymskokatolickiego ciemionej ludnoci. e by to odruch, z serca pynce przekonanie wiadcz o tym do dzi stojce i "wykorzystywane" przydrone figury- krzye zbudowane wanie w 1905 r., ufundowane spontanicznie przez zamoniejszych mieszkacw wsi. (Leszek Balicki) "ycie Jana Zamoyskiego" Biografia pierwszego ordynata napisana przez Franciszka Bohomolca w formie nieco zbeletryzowanej, wydana zostaa w Radomiu w 1830 roku. Zawiera znane fakty z ycia Jana Zamoyskiego, tekst jest "rozwleky", napisana jest bardziej jako opowiadanie ni jak wskazywaby tytu biografia. Czytajc "ycie Jana Zamoyskiego" odnosimy wraenie i Bohomolec dokona kompilacji z wczeniej wydanych prac o Janie Zamoyskim. ydowskie organizacje spoeczno kulturalne okresu midzywojennego Funkcjonoway w wielu miejscowociach Zamojszczyzny ze stolic regionu regionu wcznie. Celem ich poczyna byo rozwijanie szeroko rozumianej dziaalnoci kulturalnej, owiatowej i spoecznej zwaszcza wrd uboszej czci spoecznoci ydowskiej. Najbardziej znan organizacj bya Kultur Liga powstaa 6 marca 1920 roku - " miaa na celu szerzenie ydowskiej kultury poprzez popieranie sztuki, muzyki,teatru, oraz upowszechniania owiaty (prowadzenie czytelni i bibliotek, prowadzenie odczytw). Oddziay Kultur Ligi funkcjonoway w Szczebrzeszynie i Zamociu, oraz Tomaszowie (koo liczyo 39 czonkw, ich dziaalno ograniczaa si do prowadzenia biblioteki. ydowskie Stowarzyszenie Kulturalno Owiatowe "Tarbut" - prowadzio ochronki, oraz szkoy elementarne i zawodowe . Organizowao kursy wieczorowe, uniwersytety ludowe, rnorodn prac owiatow wrd dorosych; od roku 1923 oddzia "Tarbutu" funkcjonowa w Komarowie (powiat tomaszowski). W drugiej poowie lat dwudziestych XX wieku "Tarbut powstaje w Szczebrzeszynie, aszczowie, Tomaszowie (staraniem tego oddziau otwarto w miecie przedszkole ydowskie, funkcjonowao dzieki finansowemu wsparciu rodzicw cz kosztw utrzymania ponosio Stowarzyszenie), Grabowcu, Horodle, Hrubieszowie, Kryowie, Uchaniach. Z pocztkiem lat trzydziestych w Krasnobrodzie, Zamociu (oddzia liczy 50 czonkw); w caym powiecie hrubieszowskim w omawianym okresie w oddziaach "Tarbutu" pozostawao 300 osb. ydowskie Stowarzyszenie Kulturalno - Oswiatowe "Jabne" - jego czonkowie za cel dziaalnoci stawiali sobie "upowszechnianie kultury ydowskiej wrd dorosych". Pierwsze oddziay stowarzyszenia powstay na terenie Zamojszczyzny w latach trzydziestych XX wieku w: Dubience, , Grabowcu, Kryowie, Krasnobrodzie, Tarnogrodzie. Towarzystwo Kulturalno Owiatowe "Freiheit" zajmowao si prac owiatow wrd dorosych; oddziay Towarzystwa istniay w: Hrubieszowie, Grabowcu, Kryowie, Koniuchach, Tyszowcach, Tomaszowie. ydowska Liga Owiaty Ludowej - funkcjonowaa w okresie czerwiec 1924 czerwiec 1931, jej dziaalno znana jest gownie w Zamociu. Stowarzyszenie Biblioteczne im. I. L. Pereca - prowadzio czytelnie, propagowao czytelnictwo wrd spoecznoci ydowskiej organizujc m. in. spotkania z prelegentami z Warszawy - w tego rodzaju dziaalnoci celowao Stowarzyszenie hrubieszowskie. Podobne temu stowarzyszenia to: Biblioteka im. D. Fryszmana w Tomaszowie, czy Biblioteka Ludowa w Zamociu. ydowskie szkoy powszechne w okresie midzywojennym ydowskie szkoy powszechne na Zamojszczynie istniay przede wszystkim w miastach tego regionu:

w 1925 roku powstaa Szkoa wiecka im. I. L. Pereca w Zamociu Zjednoczenie Szk ydowskich wg. danych dostpnych w Archiwum Pastwowym w Zamociu (Magistrat m. Zamocia, sygn. 142; Inspektorat Szkolny, sygn. 574) w omawianym okresie istniaa w Zamociu Polsko Hebrajska Szkoa Ludowa "Kadimah". Pracowao w niej siedmioro nauczycieli (przy czym brak jest danych personalnych nauczycielki o nazwisku Zelmanwna), byli to: Szulim Wejner, Karolina Manneheimowa, Izaak Zalck, Liba Lawnwna, Kelman Engelstein, Syma Frydling w 1926 roku staraniem Krasnobrodzkiego Oddziau ydw Ortodoksw w Polsce otwarto w Krasnobrodzie Szko Szlojmela Emunej Isroela dzieci ydowskie uczyy si take w szkole funkcjonujcej w Zwierzycu, na utrzymanie ktrej znaczne kwoty przeznacza Zarzd Ordynacji Zamoyskiej

ydzi z Gorajca W okresie midzywojennym w Gorajcu (gm. Radecznica) mieszkao kilkanacie rodzin ydowskich, i. in Hersz Altman. W Gorajcu Zagroble pobudowali synagog - przez pewien czas po wyzwoleniu znajdoway si w niej pomieszczenia Urzdu Gminy, obecnie jest rozebrana. Zajmowali si handlem, w tym domokrnym - jedna z ydwek o nieznanym nazwisku przynosia codziennie do Czarnegostoku smaczne, jeszcze ciepe bueczki, a malutki, drobny yd sprzedawa: igy, naparstki, nici, uprawiali rol. Stosunki z ludnoci katolick ukaday si dobrze, raczej nie dochodzio do wikszych ekscesw. W okresie okupacji mieszkacy Gorajca (chocia nie wszyscy) suyli im chtnie pomoc. O jednym takim przypadku opowiada Teodora Wypych: moi rodzice nazywaj si Dziwota Eugeniusz i Franciszka, mieszkaj na Kolonii To jest wie, taka dodatkowa, malutka - mwi, e naley do Gorajca Zagroble, kiedy bya nazywana "Kalinowy Doek". Wtedy, jak przyszed list z Izraela byo napisane: Dziwota Jan (to mj dziadek). Gorajec Kalinowy Doek. Dawid Goldgraber przysa taki list z zapytaniem, czy dziadek yje jeszcze. Chcia podzikowa, (mia ju wtedy 80 lat), e wanie dziki mojemu dziadkowi przey. Dziadkowie przechowywali go w czasie okupacji. Niemcy przyszli tutaj i wybijali ydw. Gdy Dawid ucieka strzelali za nim. By w naszym domu taki obraz, ktry zosta przestrzelony przez Niemca, bo strzela wanie za tym ydem... Inaczej potoczyy si losy ydowskiej dziewczyny o imieniu Hadzia - ydzi tutaj niedaleko mieszkali; woali na nich - na ni Matla, na niego Kielman. Byli chopcy - Icek i jeszcze jaki jeden, i bya Hadzia, ona bya panienk. Krya si (bo ludzie skaryli) po doach gdzie trzymali ziemniaki). Pikne wosy miaa, krcone, adna bya dziewczyna. Miaa moe 16 moe 18 lat. Pamitam. No i krya si, a pniej ja wydali. Zostaa zabita. (relacja Marii Ruskiej). O zagadzie gorajeckich ydw pisa take dr Zygmunt Klukowski ( Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 - 1944. Lublin 1958, s. 261) - wczoraj (14 maja 1942 roku) po poudniu dwaj miejscowi andarmi i jeden "granatowiec" pojechali na wypraw na ydw do Gorajca. Wysany przez tutejszych ydw umylny posaniec przynis wiadomo, e zabito 14 ydw.

V "Venus" Nazwa Zakadu fotograficznego zlokalizowanego przy ulicy Rynek 34 w Szczebrzeszynie; jego wacicielem w okresie midzywojennym by Chaim Lejzor Sztrajcher. Villaume Jzef Lekarz Ordynacji Zamoyskiej i ordynator szczebrzeszyskiego szpitala w latach 1878 1910. Otrzymywa pensj w wysokoci 300 zotych rocznie, a od 1906 roku wyjeda na urlopy zdrowotne do Naczowa i Warszawy. By znanym w okolicy spoecznikiem - jego staraniem zorganizowano w Latyczynie k/Radecznicy kolonie dla dzieci. Po przyjedzie do Szczebrzeszyna zorganizowa ochronk dla "ndzarzy podkocielnych, istnienie ktrej wspiera wasnym sumptem; otworzy te dla nich warsztaty, i da odpowiednie zajcie". W roku 1914 Towarzystwo Lekarskie na Zjedzie w Lublinie nadao mu tytu honorowego czonka "za zasugi dla spoeczestwa i nauki". Akta personalne dr Jzefa Villaume znajduj si w zbiorach Archiwum Pastwowego w Lublinie. von Kruzenstern Aleksander Dziedzic Horyszowa i Koniuch, pukownik jazdy cesarsko- rosyjskiej (jego pomnik znajduje si na cmentarzu parafialnym w Horyszowie), w roku 1839 by wacicielem wsi o nazwie Majdan Koniuski (obecna Frankamionka)

Vovinckel und Richtberg Firma zarzdzajca podczas okupacji tartakiem ordynackim w Zwierzycu, jej wacicielem by Niemiec Kiene, obowizki dyrektora tartaku peni Ernst Schalhorn, jego zastpc by Wilhelm Kurt. Do pracy w tartaku zgosili si m. in. wysiedlony z odzi tobiasz Hagen pianista, wirtuoz, Osjasz Wiselberg brakarz leny z synem Alfredem, Moszko szafran z s. Dawidem, uczniem szkoy handlowej oraz Chil Wajsbrot. Traktowani jako tania sia robocza nie mogli liczy na godziwe zarobki, wiadczona przez nich praca zapewniaa im jednak minimum rodkw do ycia *** Bibliografia archiwalia Akt donacji kocioa parafialnego w Kryowie z dnia 23 sierpnia 1727 roku Akta Kapituy Zamojskiej (AKZ). Pisma i dokumenty Kapituy Zamojskiej za rok 1958 Ankiety Twrcw Ludowych. Zbiory Muzeum Lubelskiego O/Etnografii, Lublin Archiwum Gwne Akt Dawnych , Biblioteka Ordynacji Zamoyskiej, 1367. Punkta z suplik gromad klucza gorajeckiego. Archiwum Gwne Akt Dawnych. Metryka Koronna, ks. 117, s. 216, s. 217 v Archiwum Instytutu Pamici narodowej O/Lublin. Z archiwum IPN wystawa na Zamku Lubelskim 20. 01. 2005 8. 03. 2005 Archiwum Pastwowe w Lublinie (APL), Akta Ordynacji Zamoyskiej (AOZ). Akta fabryki sukiennej w Szczebrzeszynie, 1861 APL, AOZ sygn. 67, s. 1 2 (kopia przywileju dla ydw tarnogrodzkich) APL, AOZ. Akta Xawerego Koisiewicza mecenas, obrocy przy warszawskich departamentach rzdzcego senatu w sprawie Stanisawa ordynata Zamoyskiego APL, AOZ, Exakcionarz Danin Inwentarskich m. Szczebrzeszyna nalecych si za rok 1833/1834 APL, Tabela likwidacyjna wsi Czarnystok, pooonej w guberni Lubelskiej, powiecie Zamojskim okrgu Zamojskiego, w gminie Radecznica, 1864 rok. APL, AOZ. Exakcionarze danin inwentarskich miasta Szczebrzeszyna z 1852 - 1853 roku APL, AOZ. Ksigi wjtowskie miasta Zamocia APL, AOZ. Lista komornikw w kluczu szczebrzeskim 1840 1841 APL, AOZ. Inwentarz wsi Wieprzca 1639 r. APL, AOZ. J. Owidzki. Odpowied na punkta wzgldem wydobycia wocian polskich z ndznego ich stanu , 16 listopada 1814 r; rkp. 5234, s. 989 APL, AOZ. Pismo Administracji Jeneralnej Dbr Ordynacji Zamoyskiej do Rzdcy klucza szczebrzeskiego z dnia 19 czerwca 184 [...] r, nr 4993 APL, AOZ. Pismo do kasy kluczowej, sygn. 5589 APL, AOZ. Projekt tabeli likwidacyjnej miasta Szczebrzeszyna , 1846 APL, AOZ. Wyroki sdw zamojskich 1687 - 1700, ks. 22 25v APL, Akta Parafii Rzymskokatolickiej. Dub, nr 2, s. 7 10, 27 APL, Chemski Konsystorz Grecko Katolicki, nr 1084, s. 7 8 APL, Ksigi Grodzkie Lubelskie. Relacje. Manifestacje. Oblaty, sygn. 32, s. 534 APL, Kancelaria Gubernatora Lubelskiego, 1891/156 (b.p). Pismo Ministra Owiaty do Gubernatora Lubelskiego z 12 marca 1891 roku, nr 4648, k. 27 APL, Ksiga Miasta Turobina. Inscriptorum 1574 1595, nr 1, s. 41 APL, Ksigi Ziemskie Lubelskie, sygn. 54, s. 245 APL, Rzd Gubernialny Lubelski (RGL), sygn. 1868/113 (podaj za Bronisawem Mikulcem) APL, RGL, sygn. AI 1885/1(podaj za Bronisawem Mikulcem) APL, Akta stanu Cywilnego parafii rzymsko katolickiej w Wouczynie, akt 53, sygn. 30 APL, USC Szczebrzeszyn, Wyznanie mojeszowe. Ksiga duplikatw aktw urodzenia, maestw i zgonw z roku 1833, akt urodzenia nr 3 APL, Urzd Stanu Cywilnego w Szczebrzeszynie (USC). Rzymsko katolicka parafia z 1842 r, akt nr 31,

sygn. 100, k. 142 APL, Urzd Wojewdzki Lubelski. Wydzia Spoeczno Polityczny, sygn. 1817, s. 68 Archiwum Pastwowe w Lublinie. Urzd Wojewdzki Lubelski, Wydzia Spoeczno Polityczny .1118 (Statut ydowskiego Stowarzyszenia Kulturalno Owiatowego) APL, Zespl Akt urzdu Wojewdztwa Lubelskiego z lat 1919 1939, sygn. 375 APL, Zesp Kapituy Zamojskiej (ZKZ). Obrona K. Pismo w sprawie utrzymania kolegiaty. APL, ZKZ, nr 380. Korespondencja z wadzami austriackimi 1784 1789 w sprawach wikariuszy, s. 1 - 3 Archiwum Jana Zamoyskiego. Warszawa 1909, t. II (wyd. J. Siemieskieho) Archiwum Pastwowe w Zamociu, Inspektorat Szkolny w Zamociu 257, k. 4 Archiwum Pastwowe w Zamociu, Inspektorat Szkolny sygn. 404, 405, 406 Archiwum Pastwowe w Zamociu (APZ), Akta Gminy Radecznica (AGR). Akta nieruchomoci opuszczonych poydowskich 1945 1947; 1949. Wykaz majtku poydowskiego jak ruchomego tak i nieruchomego znajdujcego si na terenie gminy Radecznica powiatu zamojskiego. Archiwum Parafialne w Trzsinach (APT), Ksiga maestw. Trzsiny 1925 1945) APT. Kronika parafii Trzsiny (materialna) od 4 grudnia 1957 roku, b. p APT. Spis Majtku Kocioa Parafialnego w Trzsinach od 1928 r. APZ, AGR. Ewidencja i kontrola ruchu ludnoci. Powiadczenia obywatelstwa. APZ, AGR. Pismo T. Rubinstein Klejf Advocate Jerusalem. P. O. B 283 Israel, Jerozolima z dnia 20 czerwca 1949 roku do Zarzdu Gminy w Radecznicy. Odpis. APZ, AGR. Pismo Zarzdu Gminy w Radecznicy Nr III/34/48 APZ, AGR. Rejestr poborowych rocznika 1915 1931, sygn. 214 APZ, AGR. Pismo (zapotrzebowanie) na druki do rejestru mieszkacw, skierowane przez Zarzd Gminy Radecznica do Gospodarczego zrzeszenia Samorzdu Terytorialnego w odzi z dnia 21. O6. 1947 r. APZ, AGR. Pismo Zarzdu Gminy Radecznica do Starostwa Powiatowego w Zamociu z dnia 8 kwietnia 1947 roku w sprawie osb pochodzenia narodowoci ZSRR. APZ. Inspektorat Szkolny, sygn. 511 APZ. Magistrat Miasta Zamocia. Powiatowe miasto Zamo, powiat zamojski, gubernia lubelska. 1918 ... ( 13), 1906 / Akta Zarzdu Gminy Radecznica (wg. spisu nr 13), pocztek 1906 roku. Dziennik Rozporzdze dla Generalnego Gubernatorstwa nr 82, 1943 r. Dziennik Urzdowy Rzeczpospolitej Polskiej, 1932, nr. 38, poz. 309 Kronika Szkoy w Czarnymstoku (lata 1916 1939). Kronika parafii Czenicin Pismo Janusza Mariana Pilarskiego z dnia 12 sierpnia 2007 roku do Zofii Sykay, kierownik Biblioteki Publicznej Gminy Radecznica (maszynopis) Skadnica Akt Szpitala Powiatowego w Bigoraju. Ewidencja sistr i suby szpitalnej. M. Stworzyski. Opisanie statystyczno historyczne dbr Ordynacji Zamoyskiej w 1834 roku. Biblioteka Narodowa w Warszawie, rkps. Biblioteki Ordynacji Zamoyskiej nr 1815 Wojskowy Sd Rejonowy w Lublinie. Akta w sprawie Smagay Piotra s. Adama. Tom I Sr. 133/50 (25 . 6. 1949 23. 5. 1950) Wojskowy Sd Rejonowy w Lublinie. Akta w sprawie Smagay Piotra, t. II. Znak akt II 938/49. Zbiory Specjalne Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej w Lublinie) im. H. opaciskiego. Papiery Walerii z Mossakowskich Parysiewiczowej (w jz. polskim i rosyjskim), sygn. 2261 Zbiory Specjalne Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej w Lublinie) im. H. opaciskiego. Zbir niektrych przedmiotw dawanych w klasie VI na rok 1825/1826. Notatki ucznia Szkoy Wojewdzkiej w Szczebrzeszynie Jana Bormana. opracowania M. Adrianek. Historia biblioteki szkolnej w Szczebrzeszynie w latach 1810 1852. Lublin 1982 1983. S. Arnold. Dymitr z Goraja. Zamo 1921. Artykuy recenzyjne i recenzje. Andrzej Kdziora. Katalog Zabytkw Sztuki w Polsce, t. VIII. Dawne woj. Lubelskie, z. 17. Tomaszw Lubelski i okolice. Rocznik Zamojski. Zamo 1984 M. Baaban. ydzi lwowscy na przeomie XVI i XVII w. Lww 1906. E. Banasiewicz. Grodziska i zamczyska Zamojszczyzny. Zamo 1990 Z. . Baranowski. Dzieje Goraja. Lublin 2010 L. Bazylow. Historia Rosji. Warszawa 1985, t. I S. Bohdanowicz. Likwidacja ydw ze Zwierzyca. Zamojszczyzna w walce z Niemcami. Wydawnictwo

Materiaw do dziejw Zamojszczyzny w latach 1939 1944. t. II. Zamo 1946 M. R. Bombicki, Ksia przed sdami specjalnymi 1944-1954, Pozna 1993 W. Bondyra. Sownik historyczny miejscowoci wojewdztwa zamojskiego. Lublin Zamo 1993. ks. A. Boniecki. MIC. Kalendarium ycia Karola Wojtyy. Krakw 2000 P. Borawski. A. Dubiski. Tatarzy polscy. Dzieje, obrzdy, legendy, tradycje. Warszawa 1986 U. Brodziak. J. Margol. Kapela braci Bzdziuchw z Aleksandrowa. Aleksandrw Lublin 2006 ks. J. Brzezicki. Historia parafii Trzsiny (maszynopis) A. Bulak. M. Zych. Dzieje mojej miejscowoci. Suw 2000 (maszynopis) J. Bystro. Dzieje obyczajw w dawnej Polsce. Wiek XVI XVIII. Warszawa 1984 I. Caban. Ludzie Lubelskiego Okrgu Armii Krajowej. Lublin 1995 I. Caban. Okrg Armii Krajowej. Lublin 1996. I. Caban. Z. Makowski. Zwizek Walki Zbrojnej i Armii Krajowej w Okrgu Lublin. Cz. I. Zarys monograficzny 1939 1944; Cz. II Dokumenty. Lublin 1971 Chemska diecezja obrzdku wschodniego. Zagadnienia organizacji terytorialnej w XVII i XVIII w. Polska Ukraina 1000 lat ssiedztwa. Przemyl 2000, t. V B. Chlebowski. Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego. Warszawa 1885, t. VI B. Chlebowski. Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego. Warszawa 1892 t. X B. Chlebowski. Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego. Warszawa 1890, t. XI B. Chlebowski. Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego. Warszawa 1892, t. XIII B. Chlebowski. Zamo, ordynacja Zamoyskich i powiat zamojski. Zamo 1919. F. Ciechanowski. Wykaz konstytucji apostolskich na stron obrzdku greckokatolickiego w Polsce w r. 1812 biskupowi lubelskiemu w celu zapobieenia przemawiania na obrzdek aciski przesany od biskupa chemskiego, dla wiadomoci za kleru drukiem ogoszony. Warszawa 1821. F. Cielak. M. Trojanowska. Archiwum Pastwowe w Lublinie i jego oddziay. Przewodnik po zasobach archiwalnych. Lublin 1997, t. I. B. Ciso. Tomaszowianie XX wieku wpisani w historie miasta i powiatu. Tomaszw Lubelski 2002 B. Ciso. Tomaszowskie dwory (majtki ziemskie do XXw). Tomaszw Lubelski 2003 r. B. Ciso. Bo wolno krzyami si mierzy. Miejsca i pomniki pamici narodowej w Tomaszowskiem 1831 1946. Tomaszw Lubelski wrzesie 1998. M. Czajka. Luksemburg Ra (pierw. Rozalia) w: ydzi Polscy. Historie niezwyke. Praca zbiorowa pod red. Magdaleny Prokopowicz. Warszawa 2010 Cz. Czubaryta - Borkowski. J. Michasiewicz. Przewodnik po upamitnionych miejscach walk i mczestwa lat wojny 1939 1945. warszawa 1988. J. wik. Dzieje Jzefowa. Rzeszw 1992 N. Davies. Boe igrzysko. Historia Polski. Krakw 1991 W. Depczyski. Tarnogrd 1567 1967. Monografia historyczno gospodarcza. Tarnogrd 1970 J. Doroszewski. Praca owiatowa i kulturalna na Lubelszczynie w latach II Rzeczpospolitej. Lublin 1995. J. Doroszewski. T. Radzik. Z dziejw spoecznoci ydowskiej na Lubelszczynie w latach 1919 1939. Lublin 1992. dowdztwo Gwne Gwardii Ludowej i Armii Ludowej. Zbir dokumentw z lat 1942 1944. Warszawa 1967. K. Dunin Wsowicz. Marcin Borelowski Lelewel. Warszawa 1964. A. Dymmel. Prenumeratorzy pimiennictwa naukowego wydanego w Krlestwie Polskim w pierwszej poowie XIX wieku. Lublin 1992. Encyklopedia Judaica. Volume 15 (Sm Um). Encyklopedia Judaica Jerusalem 1972. Encyklopedia Orgelbranda. Warszawa 1874, t. III; Warszawa 1867, t. XXIV; Warszawa 1867, t. XXIV Encyklopedia Popularna PWN (wydanie czternaste). Warszawa 1982 S. Ferenc. Kronika wsi Podborcze (rkopis) M. Fuks. ydzi Polscy. Dzieje i kultura. Warszawa 1982 B. Garbacik. Motyw i inspiracja napisania opracowania, ktre przybliy czytelnikowi posta Kazimierza Dyakowskiego (rkopis). H. Gawarecki. Odbudowa i konserwacja zabytkw w wojewdztwie lubelskim. Lata 1918 1939. Dzieje Lubelszczyzny (1918 1978). Warszawa d 1986, t. V. C. Gawry. Turkowice mier i ocalenie. Warszawa 1997. T. Glinka, A. Walencik, P. Walencik. Maopolska pnocno wschodnia. Przewodnik. Warszawa 2000 A. Gliska. Zamojszczyzna w okresie okupacji hitlerowskiej. Relacje wysiedlonych i partyzantw. Warszawa 1968.

T. Gliska. A. Walencik. Maopolska pnocno wschodnia. Przewodnik. Warszawa 2000. z. Gloger. Geografia historyczna Ziem dawnej Polski. Krakw 1903. W. Gbocki. K. Morawski. Kultura walczca 1939 1944. Z dziejw kultury polskiej w okresie wojny i okupacji. Warszawa 1985. J. Gowacki. Dziaania wojenne na Lubelszczynie w 1939 roku. Lublin 1967. Z. Goliski. Biskupi i kapani Lubelszczyzny w szponach gestapo 1939 1945. Lublin 1946 J. Grak. Dawne cerkwie drewniane w wojewdztwie zamojskim. Zamo 1984 J. Grak. Miasta i miasteczka Zamojszczyzny. Zamo 1990. J. Grak. Kocioy drewniane Zamojszczyzny. Zamo 1986. J. Grak. Kryw forteca przeciw Szwedom (...) Z. Grudniewski. Tarnogrd i okolice w okresie okupacji hitlerowskiej. Praca magisterska napisana w Zakadzie Historii Najnowszej Instytutu Historii UMCS. Lublin 1977 A. Grychowski. Lublin i Lubelszczyzna w yciu i twrczoci pisarzy polskich od redniowiecza do roku 1968. Lublin 1974. J. Grycz. Historia bibliotek w zarysie. Warszawa 1949. J. Grygiel. Zwizek Walki Zbrojnej Armia Krajowa w Obwodzie Zamojskim. Warszawa 1975. S. Herbst. J. Zachwatowicz. Twierdza Zamo. Warszawa 1936. M. Horn. Kultura umysowa ydw polskich w XV XVIII w (ze szczeglnym uwzgldnieniem ziem lecych midzy Bugiem, Styrem i Wis). Dzieje Lubelszczyzny. Warszawa 1989, t. VI. A. Jabonowski. Polska w XVI w. Pod wzgldem geograficzno statystycznym. Ziemie Ruskie. Ru Czerwona. Warszawa 1902, t. VII, cz. I L. Jaboski. L. Kowieski. Suba Zdrowia na Lubelszczynie. Dzieje Lubelszczyzny (1918 1978). Warszawa 1986. W. Jaroszyski.: Siedem wiekw Grabowca, Lublin 1991. R. Jasiski, Frampol i okolice. Zarys dziejw do 1918 r., Sandomierz 2002 L. Kolestyska. A. Kochaski. W. Toporowicz. Ksiga Polakw uczestnikw Rewolucji Padziernikowej 1917 1920. Warszawa 1967. J. Kasperek. Konspiracyjny ruch ludowy na Lubelszczynie 1939 1944. Lublin 1988. D. Kawako. Klemensw, zesp paacowo parkowy. Zamo 1986. A. Kdziora. Kolegiata Zamojska. Warszawa 1988. A. Klimek. Budownictwo w powiecie zamojskim podczas okupacji niemieckiej 1939 1944. Wydawnictwo Materiaw do dziejw Zamojszczyzny w latach wojny 1939 1944. Zamo 1945, t. I. Z. Klukowski. Dawne Szkoy im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie 1811 1852. Zarys dziejw. Szczebrzeszyn 1926. Z. Klukowski. Wysiedlenie Szczebrzeszyna i utworzenie gminy niemieckiej. Wydawnictwo Materiaw do dziejw Zamojszczyzny w latach wojny 1939 1944. Zamo 1945, t. I. dr B. Kocowski. Wyprawa Tatarw na Wgry przez Polsk w 1594 r. Lublin 1948 W. Kobuk. Przechodzenie unitw na obrzdek na obrzdek aciski w diecezji chemskiej w XX w. Dzieje chrystianizacji Rusi Kijowskiej. Lublin 1988. W. Kobuk. Kocioy wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772 -1914. Lublin 1992 W. Kobuk. Duchowiestwo unickie w Krlestwie Polskim 1835 1875. Lublin 1992 S. Kosiski. Zakady ksztacenia nauczycieli w Szczebrzeszynie i ich wychowankowie. Studium historyczno socjologiczne. Lublin 1975. Z. Kosmiski. Pisarze zwizani z Zamojszczyzn 1563 1981. Lublin 1982. A. Kossowski. Protestantyzm w Lublinie i Lubelskiem w XVI XVII w. Lublin 1933 prof. dr S. Kot. Helmstedt i Zamo. Z dziejw kultury humanistycznej. Zamo 1929 . . . ( ) , . 1913. J. Kowal. W dwudziestolecie wielkiego strajku chopskiego 1937 1957. Warszawa 1957. Z. Kowalski. Biblioteki w subie nauki, owiaty, kultury Lubelszczyzny. Dzieje Lublina (1918 1978). Warszawa d 1986, t. V. M. Kozaczka. Ordynacja Zamoyska 1918 1939. Lublin 2003 K. Krajewski. J. Kurtyka, T. obuszewski, P. Nowiski, G. Wsowski, J. Wsowski, J. Wgierski, . ebrowski. onierze wyklci. Antypolonistyczne podziemie zbrojne po roku 1944. Warszawa 2002. W. Krasiski. Z dziejw Reformacji w Polsce. Warszawa 1904, t. II, cz. I Kronika Zasadniczej Szkoy Zawodowej im. dr Z. Klukowskiego w Szczebrzeszynie (maszynopis)

Ksiga pamitkowa Stowarzyszenia Urzdnikw Skarbowych na terenie Wojewdztwa Lubelskiego. Lublin 1934 Ksiga Pamitkowa Wystaw Lubelskich. Warszawa 1901 ks. B. Kumor. Zbir Dokumentw Kolegiaty i Kapituy Zamojskiej. Archiwa Biblioteki i Muzea Kocielne. Lublin 1974, t. XXIX. L. Leciejewicz. May sownik kultury dawnych Sowian. Warszawa 1972 Lista duchowiestwa diecezji chemskiej obrzdku grecko unickiego za rok 1863 (...). Lista lekarzy i aptekarzy w Krlestwie Polskim, oraz chirurgw, felczerw i akuszerek na rok 1839. Warszawa 1839. S. empicki. Dziaalno Jana Zamoyskiego na polu szkolnictwa. Krakw 1921. M. esiw. Terenowe nazwy wasne Lubelszczyzny. Lublin 1972 K. ukaszewicz. Wspomnienia starego lekarza o czasach powstania listopadowego (1825 1835). Zamo 1937. Z. upina. Owiata rolnicza w wojewdztwie lubelskim w latach 1918 1939. Historia i dorobek owiaty rolniczej na Lubelszczynie. Lublin 1964. ks. J. Macig, Z wielkiego ucisku, Bogosawieni mczennicy Ziemi Lubelskiej i Zamojskiej (1939-1945), Lublin 1999; Ks. J. Macig, W duchu i prawdzie, Da ycie swoje za owce. Bogosawiony ksidz Zygmunt Pisarski (1902-1943), Lublin 2005 J. Maciszewski. Szlachta polska i jej pastwo. Warszawa 1986 Cz. Madajczak. Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS. Zbir dokumentw polskich i niemieckich z okresu okupacji. Warszawa 1977, t. II May sownik pisarzy polskich. Warszawa 1960. Z. Makowski. Midzy Wis a Bugiem 1939 1944. Lublin 1978. J. Markiewicz. R. Szczygie. W. ladkowski. Dzieje Bigoraja. 1985 H. Matawska. Zwierzyniec. Zwierzyniec 1991. H. Merczyng. Zbory i senatorowie protestanncy w dawnej rzeczpospolitej. Warszawa 1904. E. Miksza. Dzieje parafii rzymskokatolickiej p. w. w. Jana Chrzciciela w Trzsinach w latach 1922-2006 (maszynopis) C. Mydlak. M. Mydlak. Szkoa Podstawowa im. Siostry Stanisawy Anieli Polechajo w Turkowicach. Turkowice 2001. J. Neumiuk. Z dziejw Komunistycznej Partii Polski na Lubelszczynie 19169 1933. Zamo i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej. (...) J. Niedwied. Leksykon historyczny miejscowoci dawnego wojewdztwa zamojskiego. Zamo 2003. J. Niedwied. Zarys dziejw miejscowoci gminy Werbkowice. Zamo 1997. C. Niezgoda, wity Antoni Padewski, Warszawa 1984 ks. M. Nowodworski. Encyklopedia Kocielna. Warszawa 1867, t. XXIV, Warszawa 1905, t. XXVIII. Obraz polityczny i statystyczny Krlestwa Polskiego jaki by w roku 1830 przed 29 listopada. Warszawa 1831. I. Olchowska Schmidt. Jzef Brand. Krakw 1996. R. Orowski. Pooenie i walka klasowa chopw w Ordynacji Zamoyskiej w II poowie XVIII w. Lublin 1963 R. Orowski. Dziaalno spoeczno - gospodarcza Andrzeja Zamoyskiego (1757 1792). Lublin 1965. M. Paluch. Prace melioracyjne w pow. zamojskim w czasie okupacji niemieckiej. Wydawnictwo Materiaw do dziejw Zamojszczyzny w latach wojny 1939 1944. Zamo 1946, t. I Pamiatnaja Knika Ljublinskoj Guberni. Ljublin 1903. Panorama Polski. Wojewdztwo Zamojskie. Warszawa 1980 J. Pawlas. B. Romaska - "Czernicin - dzieje wsi"(maszynopis) L. Pawowski. Szkoy im, Zamoyskich w latach 1811 1826. Zarys dziejw. Szczebrzeszyn 1927. J. Peter. Z przeszoci miasta kresowego. Zamo 1947. W. Pitak. Ziemia hrubieszowska. Hrubieszw 1969. M. Pieszko. Przewodnik po Zamociu i okolicy. Zamo 1934. L. Pietrzak. Przeladowania duchowiestwa katolickiego na Lubelszczynie na przykadzie dziaa organw bezpieczestwa wobec klasztoru oo. Bernardynw w Radecznicy w: Aparat ucisku na Lubelszczynie w latach 1944-1956 wobec duchowiestwa katolickiego, red. Z. Zieliski, Lublin 2000 A. Piga. Katalog rkopisw Biblioteki Publicznej im. H. opaciskiego w Lublinie. Lublin 1997, cz. V, sygn. 2398 2810. J. Pils. Biblioteki owiatowe w Lubelskiem (1918 1939). Lublin 1993.

M. Piotrowski. Pro Fide et Patriae. Stronnictwo Pracy i duchowiestwo Kocioa katolickiego na Lubelszczynie po II wojnie wiatowej. Lublin 2001 Polski Sownik Biograficzny 1935, t. I Polski Sownik Biograficzny, Ossolineum 1966, t. XII/1, z. 52 Polski Sownik Biograficzny, Ossolineum 1968, t. XIII/4, z.5 Polski Sownik Biograficzny, Ossolineum 1980, t. XXV/1, z. 104 Polskie Media Amer Com SA. Wielki Atlas wiata. Geografia Polski. Roztocze. Pozna 2001 R. Pomaraski. Proces polityczny w Szczebrzeszynie w 1852 roku i jego skutki. Zamo 1919. Przemys Krlestwa Polskiego. 1910 Prokopowicz. ydzi Polscy. Historie niezwyke. Warszawa 2010 J. Reychman. Znajomo i nauczanie jzykw orientalnych w Polsce XVIII wieku. Warszawa 1950 Ruch ludowy na Lubelszczynie. Materiay z Sesji Naukowej zapisane przez WK ZSL w Lublinie; pod red. J. R. Szaflika. Lublin 1964. I. Schiper. Dzieje handlu ydowskiego na ziemiach polskich. Warszawa 1937. Sownik Biograficzny Dziaaczy Ruchu Ludowego. Makieta. Warszawa 1988. Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiegoi innych krajw sowiaskich pod red. Filipa Sulimierskiego. Warszawa 1881, t. II; Sownik historii Polski pod red. Tadeusza epkowskiego. Warszawa 1969 Cz. Suewski. Hitlerowski obz przejciowy w Zwierzycu. Zwierzyniec 1993; wg. relacji Jana Mroczka z Bigoraja, s.134 R. Smoter Grzeszkiewicz. Dzieje gminy Radecznica. Zamo 2007. R. Smoter Grzeszkiewicz. Czarnystok, moja mio i tsknota. Szczebrzeszyn 2009 R. Smoter Grzeszkiewicz. S. Rozwar Zybaa. Rzeczpospolita Radecznicka (wrzesie 1939 lipiec 1944) i druga konspiracja. Lublin 2007. Sonderlaboratorium SS. Zbir dokumentw polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej pod red. Czesawa Madajczyka. Warszawa .... cz. I, Warszawa 1979, cz. II Sowietskij Encikopediczieskij Sowar. Moskwa 1989 Z. Spoczyski. Kartki z dziejw drukarstwa na Zamojszczynie. Lublin 1980. M. Stankowa. Dawny powiat szczebrzeski XIV XVIII w. Warszawa 1975. J. Stelmer. Dzieo Samopomocy Naukowej PMS 1905 1935. Warszawa 1935. S. Stolarczyk. Roztocze rodkowe. Przewodnik turystyczny dla obozw wdrownych. Warszawa 1975 F. Stopniak. Dzieje kapituy zamojskiej. Lublin 1961. J. Strojnowski. Stan zdrowotny i lecznictwo Lubelszczyzny do czasw rozbiorw. Dzieje Lubelszczyzny. Warszawa 1988, t. VI. F. Sulimierski. B. Chlebowski. W. Walewski. Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego. Warszawa 1884, t. V H. Szatkowska. Ty i Twoja Rada. Lublin 1954 R. Szczygie. Dzieje Tarnogrodu. Tarnogrd 2006 W. Szwarcwna, Katalog rkopisw Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej im. H. poaciskiego w Lublinie. Cz. V, sygn. 2227 2388; Papiery Walerii z Mossakowskich Parysiewiczowej, dar Heleny Parysiewiczowej, sygn. 2261, s. 45 Tabella miast, wsi, osad Krlestwa Polskiego z wyraeniem ich pooenia i ludnoci. Warszawa 1827. t. I, s. 83 S. Tarnawski. Gospodarcza Jana hetmana Zamoyskiego. Lww 1935. K. A. Tochman. Sownik Biograficzny Cichociemnych. Rzeszw 1966, t. II A. Tokarczyk. Ewangelicy polscy. Warszawa 1988 S. Tworek. Dziaalno owiatowo kulturalna kalwinizmu maopolskiego (poowa XVI poowa XVII w. Lublin 1970 M. Tyrowicz. Sprawa ks. ciegiennego. Warszawa 1948. J. Tyszkiewicz. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Warszawa 1989 J. A. Wadowski. Klemensw i Szczebrzeszyn Cieszynowi. Pamitka obchodu "Dni lska Cieszyskiego w dniu 23 maja 1920 roku". Zamo 1920. J. A. Wadowski. Wiadomoci o profesorach akademii Zamojskiej. Warszawa 1899. Z. Wartaowska. Grd Czerwieski Sutiejsk na pograniczu polsko ruskim. Warszawa 1975. A. Wiatrowski. Dzieje Hrubieszowa w wietle rde, dokumentw i zabytkw historycznych. Zamo 1957. Wielka Encyklopedia Powszechna. Wydawnictwo Gutenberga. t. VII. H. Wierciski. Opis statystyczny gubernii lubelskiej. Warszawa 1901

A. A. Witusik. Obrona i oblenie Zamocia w 1648 r. Zamo i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej. Zamo 1969. K. Wooszyn. Prawdziwa mateczka. Turkowice 2000. R. Wnuk. Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczynie od lipca 1944 do 1956 r. Zamo 1993. R. Wnuk. Okrg Armii Krajowej. Delegatura Si zbrojnych Wolno i Niezawiso 1941 1947. Warszawa 2000. W. Wjcikowski. L. Paczyski. Roztocze. Przewodnik. Warszawa 1986. Zamojszczyzna. Sonderlaboratorium SS. Zbir dokumentw polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej pod red. Cz. Madajczyka, t. I. Warszawa 1997 K. Zieliski. ydzi Lubelszczyzny 1914 1918. Lublin 1995. J. Zinberg. Skorowidz Krlestwa Polskiego, czyli spis alfabetyczny miast, wsi, folwarkw, kolonii i wszystkich nomenklatur w Guberniach Krlestwa Polskiego. Warszawa 1877, t. I. S. Zybaa. Kronika gminy Radecznica.(rkopis). Biblioteka Publiczna gminy Radecznica S. Zybaa. R. Smoter Grzeszkiewicz. Prawosawni i grekokatolicy na terenie gminy Radecznica. Szczebrzeszyn 2009 wspomnienia/beletrystyka L. Balicki. urawnica. Dzieje. Ludzie . Wspomnienia. Jelenia Gra 2003 (maszynopis) S. Bohdanowicz. Likwidacja ydw ze Zwierzyca. Wydawnictwo Materiaw do dziejw Zamojszczyzny w latach 1939 1944. t. II. Zamojszczyzna w walce z Niemcami. Zamo 1946 ks. M. Bardel. Z Krasnobrodu przez obozy i obczyzn do do rodzinnych stron. Lublin 1994. ks. Cz. Bartnik. Mistyka wsi. Z autobiografii modoci 1929 1956. Lublin 1988. ks. Cz. Bartnik. Mistyka wsi. Radom 2003. F. Bibel. Tales from the Shtetl. California 2004. F. Bohomolec. ycie Jana Zamoyskiego. Radom. 1830. M. Farber. At the Cemetery. Book of Memory to the Jewisch Commmunity of Shebreshin. Kiriat Yam. 1984 Z. Jakubik. Czapki na bakier. Warszawa 1997. Z. Klukowski. Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny 1939 1944. Lublin 1958. Z. Klukowski. Dziennik 1944 1945. Lublin 1980. I. Kurzpa. Wspomnienia. Lata wojny i okupacji. Zwierzyniec 1997. Z. Leszczyska. Gin za to co najgbiej czowiek ukocha moe. Czonkowie organizacji niepodlegociowych na Lubelszczynie skazani na kare mierci przez sdy wojskowe [1944 1955]. Cze II. Lublin 2003 Z. Leszczyska. Prokuratorzy i Sdziowie Lubelskich Sdw Wojskowych 1944 1955. Lublin 2006 W. Misioek. W lasach janowskich i lipskich. Czerwiec 1944. Warszawa 1971. S. Mirek. Pamitnik (rekopis). Miejska Biblioteka Publiczna. Tarnogrd J. Morgersten. From the bunker to the Partisans. Book of Memory to the Jewisch Commmunity of Shebreshin. Kiriat Yam. 1984 B. Olszewski. Wrd burz i trudw ycia. Lublin 2003 A. Piwowarek. Szczebrzeszyska "metafizyka". Szczebrzeszyn 1953 1956 (maszynopis). A. Piwowarek. Wolno czy nastpna okupacja. Szczebrzeszyn (1944 1950), maszynopis. ks. J. W. Ponka. Wspomnienia z lat 1939 1946 (xero rkopisu). Biblioteka Publiczna Gminy Radecznica w Radecznicy Z. Pomaraski. Proces polityczny w Szczebrzeszynie w 1852 roku i jego skutki. Zamo 1919 Powiatowy Urzd Bezpieczestwa Publicznego w Krasnymstawie w latach 1944 1956 pod. red. Jacka Romanka. Lublin 2008. R. Przegaliski. Moja dziaalno w powstaniu 1863 roku. Powstanie styczniowe na Lubelszczynie. Lublin 1966. K. A. Rychel. "Konrad" i "Anio". Z historii dziaa oddziaw partyzanckich ZWZ AK Obwodu Zamo, Hrubieszw. abunie 2003. Cz. Suewski. Hitlerowski obz przejciowy w Zwierzycu. Wybr materiaw wspomnieniowych. Zwierzyniec 1993. T. Tarnogrodzki. W. Waniewski. Walki partyzanckie o Polske. Warszawa 1980 Sz. Tokarzewski. W ucieczce. Opowiadania wygnaca. Warszawa (...). Sz. Tokarzewski. Siedem lat katorgi. Pamitnik Szymona Tokarzewskiego 1846 1857. Warszawa 1918. Ch. Zylberklang. Z kiewki do Izraela. Lublin 2003. S. ukrowski. ywot Tomasza Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego. Lww 1860.

czasopisma/publikacje prasowe. Alfabet adamowski. Tygodnik Zamojski 21 27 stycze 2009, nr 3 (1519) Alfabet aleksandrowski. Tygodnik Zamojski 11 17 marca 2009, nr 10 ( 1526) Alfabet gorajski. Tygodnik Zamojski. 28. 01. - 3. 02. 2009, nr 4 (1520) Alfabet tomaszowski. Tygodnik Zamojski 21 27 stycze 2009, nr 3 (1519). Alfabet tyszowiecki. Tygodnik Zamojski (3 9 grudnia 2008), nr. 49 (1512). E. Banasiewicz Szykua. Znalezisko zabytkw archeologicznych z abu w powiecie zamojskim; Unikatowe znalezisko zabytkowej szpuli z abu Sosiny. Przyczynek do poznania dziejw miejscowoci gminy abunie. abunie 2007. M. Bem. Opr ofiar (Sobibr). Karta nr 61, 2009 Bernardyskie Sanktuarium w. Antoniego w Radecznicy 1664 1964. Wiadomoci Diecezjalne 1964, nr. 1 7. W. Biaasiewicz. Gdy nie mona byo ratowa rodzicw to ratowano ich dzieci. (Siostry Franciszkanki na Zamojszczynie) . Sowo Powszechne z dn. 10 11 stycznia 1970 r., nr 8 (7190) L. Biekowski. Dziaalno organizacyjna b pa Jana Biskupca w diecezji chemskiej w: Roczniki Humanistyczne KUL, t. VII, 1958 Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce,t. IX Biuletyn Informacyjny AK z dnia 29 lipca 1943 roku z przebiegu akcji pacyfikacyjno wysiedleczej na Zamojszczynie. Warszawa, lipiec 1943. M. Blaszyski. Hrubieszowska szkoa rednia w latach 1810 1862 (dokoczenie). Biuletyn Towarzystwa Hrubieszowskiego Regionalnego (TRH), 1981, nr. 2 (67). M. Blaszyski. Szkoy rzemielniczo niedzielne na Ziemi Hrubieszowskiej w latach 1821 1862. Biuletyn TRH, 1981, nr. 4 (69). M. Blaszyski. Hrubieszowska szkoa rednia w latach 1810 - 1862 (dokoczenie). Biuletyn TRH 1981, nr 2 (67) ks. T. Bomba. Za dzieo Ewangelii. Niedziela zamojsko lubaczowska 2004, nr 30. U. Buko. Podlesie Due . Nasza Gazeta. Radecznica 2003 Coraz krtsza pami. Nabytki Muzeum Wsi Lubelskiej 1987. lublin 1989 A. Chadam. Pamitam d te zimowe dugie gawdy. Kalendarz Seraficki na rok 1939. Radecznica S. Chmiel. Pocztek da Staszic. Tygodnik Zamojski nr 7 1987 Chomsko Warszawskij Eparchialnyj Wiestnik 1889 nr 14 15 CK tablice (au.) Tygodnik Zamojski z dnia 1- 7 grudnia 2010 roku, nr 48 (1616) K. Czubara. Powstaniec z Horoda. Tygodnik Zamojski z dnia 4 sierpnia 2004 r. K. Czubara. Zakonnicy waleczni. Proces OO. Bernardynw z Radecznicy oskaronych o wspprac z AK i WiN. Tygodnik Zamojski 1995 nr 44 Sz. Datner. J. Gumkowski. K. Leszczyski. Wysiedlenia w Zamojszczynie. Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, t. XIII. Warszawa 1960. Drobne wiadomoci z dziedziny antropologi (z materiaw nadesanych na Wystaw Rolniczo Przemysow w Lublinie, 1901 r.). Wisa 1902, t. XVI, z. 3. E. Dworniczak. Tarnogrd dawniej i dzi. Kwartalnik Tarnogrodzki nr 17 (Rok V) 2003 J. Dziubiska. Przystanek Turkowice. Ziemia Lubelska 9 10 (33 34) 2005 Gazeta Lubelska 1890, nr 241 z dnia 21 padziernik 5 listopad. Gazeta Lubelska 1898, nr 200 z dnia 11 23 wrzesie. . Gejler, E. Gobara, Kronika Ruchu Robotniczego i Zwizkowego w rodowisku ydowskim w 1922 roku. BIH 1969 nr 70 Goraj. Tygodnik Zamojski. 28. 01. - 3. 02. 2009, nr 4 (1520) Groby w pokrzywach. (Stary cmentarz w Bigoraju). Tygodnik Zamojski nr 15 (1420) z dn. 11 17 kwietnia 2002 ks. K. Grzesiak. Ludnoc katolicka i prawosawna w miejscowociach diecezji lubelskiej w latach 1918 1939 . Wiadomoci Archidiecezji Lubelskiej nr 3, 2006 R. Grzeszkiewicz. Fundacja Szkolna im. Zamoyskich. Liceum Oglnoksztacce im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie. Biuletyn okolicznociowy 5 maja 1992 roku her. Honorowy Kaczorowski. Tygodnik Zamojski 10 16 wrzenia 2008, nr 37 (1500) her. Jzef czogista. Tygodnik Zamojski 21 27 stycze 2009, nr 3 (1519). her. Zeszlifuj Jana. Tygodnik Zamojski 28 kwietnia 4 maja 2010 r nr 17 (1585) J. Hereta. Gar pszenicy. Tygodnik Zamojski (8 14 padziernika 2008 r.0, nr. 41

J. Hereta. Reginka zza szafy. Tygodnik Zamojski 5 11 listopad 2008, nr 45 (1508) Historia Cukrowni Klemensw 91895 1997). Biuletyn Informacyjny Solidarnoci , nr 36 37 (390 391). 28. 08. 1977. M. Horn. Skad zawodowy i rozwarstwienie majtkowe ydw tarnogrodzkich w wietle inwentarzy 1650 1686. BIH t. 78, 1971 J. Janecki. O narodowy charakter naszych nekropolii. Wiadomoci Archidiecezji Lubelskiej 2006, nr. 2 K. S. Partyzanckie maestwo. Nowa Gazeta Bigorajska. Tygodnik lokalny. Nr 5 (354) 03. II 09. III. 2009 Katalog zabytkw w Polsce, t. VIII. Dawne wojewdztwo lubelskie, z. 17. Tomaszw Lubelski, pod red. Ryszarda Brykowskiego i Ewy Smulikowskiej. Warszawa 1983 Katalog zabytkw w Polsce, t. VIII, z. 3 Z. Klukowski. Praktyka w Szczebrzeszynie. Karta 2004, nr 42. E i A. Kokowscy. Wczesnoredniowieczny grd w Grdku nad Bugiem w woj. zamojskim. Lubelskie materiay archeologiczne. Lublin 1990, t. III. M. Komasa. Wspomnienie ks. Wincentego Depczyskiego. Kwartalnik Tarnogrodzki nr 11 (Rok IV 2003) K. Kopciska. Informator o szkoach zawodowych w Zamociu. Zamo 1931 M. Kociski. Korzenie. Dziennik Lubelski 1990 nr 107, s. 4; tekst oparty na wspomnieniach Zofii Suewskiej, akuszerki w Orodku Zdrowia w Krasnobrodzie. W. Kossowski. Wmurowanie tablicy pamitkowej na cze Mieczysawa Futy. Biuletyn TRH, 1988, nr. 2. H. Kozio. Franciszek Przyrowski. Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w Lublinie, 1971, nr. 3 T. Krawczyk. 80 lat parafii w stuletnim kociele. Niedziela zamojsko - lubaczowska nr 44 (215) z dnia 3 listopada 2002 Kronika Tygodnia. Zamo, 1999, nr 46 J. Kulnianin. Historyczne herby Goraja (cz. IV). Cebulanka. Dwumiesicznik Kka Dziennikarskiego w Goraju Nr 4 Listopad grudzie) 2009 J. Kulnianin. Ksidz Jan Chyliczkowski, proboszcza parafii Goraj w latach 1859 1864. Cebulanka . Lokalne Nowiny Gorajskiej Gminy. Nr 7 - 8 (maj sierpie) 2010 . A Kruczek. Utrwalacze sowieckiego terroru. Nasz Dziennik, 31.05.2004 M. Mazur. Pami o mordzie Tarnoszyn). Tygodnik Zamojski 18 24 marca 2009, nr 11 (1527) M. Mazur. Nie odpowie za zbrodnie. Tygodnik Zamojski 1 7 grudnia 2010, nr 48 (1616) T. Michaluk. Z przeszoci i teraniejszoci Zawalowa, cz. II. Biuletyn TRH, 1981, nr. 3 (68). B. Mikulec. Przemys powiatu zamojskiego w latach 1864 1914. Rocznik Zamojski 1984, t. I Ks. J. Misiurek, Cichy bohater, Niedziela nr 9,1993; Monografia powiatu bigorajskiego. Odbitka z Dziennika Urzdowego Wojewdztwa Lubelskiego z dnia 29 listopada 1927 roku, nr. 22, poz. 341. J. Morgensztern, Uwagi o ydach sefardyjskich w Zamociu w l. 1588 1650. BIH 1961 nr J. Morgensztern, ydzi w Zamociu w XVI XVII wieku. BIH 1965 nr 53 M. Mroczek. Gracje, gracjalici, Kasa Przezornoci, czyli o zabezpieczeniu emerytalnym pracownikw Ordynacji Zamoyskiej w latach 1864 1914. Archiwariusz Zamojski 2008 Odeszli znani, zasueni w tym roku zmarli na Zamojszczynie. Kronika Tygodnia (Zamo) z dnia 28 padziernika 2008 r, nr. 43 (879) Ofiary Katynia Ziemi Bigorajskiej. Kwartalnik Tarnogrodzki nr 43 Rok XII. 2010 Pamitam d te zimowe wieczorne gawdy. Kalendarz Seraficki na rok 1939. Radecznica R. Panas. Jak przodkowie papiea trafili do Biaej. Gazeta w Lublinie 2001, nr. 1 (z dnia 22 padziernika). W. Pitak. Towarzystwo Regionalne Hrubieszowskie w pracy z modzie. Region Lubelski 1 (3) 1986. Lublin 1990. ks. A. Pikulski. Duszpasterze parafii w. Tomasza, kolegiackiej w Zamociu w XIX w. Wiadomoci diecezjalne. Lublin 1964, nr 8 12. A. Porowska. Ruch teatralny w powiecie hrubieszowskim w latach 1918 1939. Biuletyn TRH, 1991, nr. 1. Przegld Prawosawny, 2005, nr.12 (246) Przegld Ubezpiecze Spoecznych 1927, nr. 4 (tabela I a). Raport sytuacyjny za okres 1.IV - 1. VII 1941. Sprawy kulturalne. Rocznik Nauczycielstwa Polskiego w Lublinie. 1969 nr 2 Reaktywacja nekropolii (remont cmentarza w Bigoraju). Tygodnik Zamojski nr 21 (1537) z dn. 27 V 2 VI. 2009) Rocznik Statystyczny GUS 1922. Warszawa 1922. J. Rogatko. Zabytki z kolekcji Piotra kani z grdka nad Bugiem, woj. zamojskie. Lubelskie Materiay Archeologiczne. Lublin 1990, t. III.

J. Romanek. Dziaania krasnostawskiej "bezpieki' wobec PSL i jego dziaaczy w latach 1945 1947. Zaczyn nr 1 (39) 2009, stycze - marzec Scriptores Reum Polonicarum. Krakw 1885 t. VIII s. 107; Zamoyski do Krzysztofa Radziwia. Grecko 12 lutego 1593 roku Sesja Naukowo Literacka na temat "Patriotyczne i obywatelskie funkcje lektur modego czytelnika". Zamo 1982. K. Buczek. Miejsce i rola ksiki w organizacji czasu wolnego dzieci i modziey wojewdztwa zamojskiego na podstawie ankietowych bada czytelniczych przeprowadzonych w roku 1977. Wojewdzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Zamociu. Zamo 1981, zeszyt 14 J. Smolarz. Ruch regionalistyczny w Zamojszczynie w okresie midzywojennym. Regin Lubelski 1 (3) 1986. Lublin 1990. R. Smoter Grzeszkiewicz. Sowik) Ordynacji Zamoyskiej. Zamojski Kwartalnik Kulturalny 2002, nr. 1 2 (70 71). K. Sochaniewicz. Miscellanea archiwalne do dziejw Zamocia. III. Najstarszy przywilej dla Ormian zamojskich z roku 1585. Teka Zamojska (...), nr 2 G. Sowiska. Udzia ydw w yciu kulturalnym Zamocia w latach 1867 1914. Biuletyn ydowskiego Instytutu Historycznego, 1982, nr. 2. G. Sowiska. 180 lat prasy na Zamojszczynie. Rocznik Zamojski 1984 t. I B. Sroczyska. Gmach Akademii Zamojskiej i jego suba miejscowemu szkolnictwu w drugiej poowie XVIII w. Region Lubelski 1 (3) 1986. Lublin 1990. a. starzyk. Antoni Wiatrowski. Biuletyn TRH, 1989, nr. 3. I. Strycharczuk. Wincenty Pitak (1925 1991); regionalista Ziemi Hrubieszowskiej. Biuletyn TRH, 2000, nr. 3 4. P. Sygowski. Unickiego biskupa Jzefa Lewickiego Rewizya cerkwiey znaiduicych si w Diecezyach Naszych Chemskiey i Bezkiey - rozpoczta 20 grudnia 172 r [V. S]. Studia Archiwalne. Lublin 2006, t. II Sylwetki uczestnikw powstania [styczniowego]. Marcin Borelowski "Lelewel". Biblioteczna Suba Informacyjna Wojewdztwa Lubelskiego (do uytku wewntrznego). Wojewdzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. opaciskiego w Lublinie. Lublin (maszynopis) J. Szacki. Znakomici ydzi rodem z Zamocia. Teka Zamojska 1921 , Rok IV nr 1 - 2 H. Szatkowska. Ty i Twoja Rada. Wojewdzki Komitet Frontu Narodowego w Lublinie. Lublin 1954. Szczebrzeszyn swoim wychowankom. Biuletyn okolicznociowy dla uczczenia 70 lecia Zakadw Ksztacenia Nauczycieli w Szczebrzeszynie 24 25 maj 1991 A. Szykua. W sprawie pyty nagrobnej upamitniajcej wydarzenia powstania listopadowego na przedpolach twierdzy Zamo. Przyczynki do poznania dziejw miejscowoci gminy abunie. abunie 2007, z.1 B. Szyszka. Listy do redakcji "Teki Zamojskiej". Archiwariusz Zamojski 2009 Tablica poety. Tygodnik Zamojski 12 maja 2010 r. Teka Zamojska 1939, nr 1 Tydzie w Regionie. Tygodnik Zamojski 91- 8 padziernika 2008 r.), nr 41 (1504). J. Waszkiewicz. Zagroda Sitarska (informator). Bigoraj 2003 A. A. Witusik. Stanisaw Sarnicki. Uczony z Mokregolipia. Tygodnik Chemski. Zwierciado 1992 nr 47 Wykaz dzieci Zamojszczyzny zmarych w obozie przejciowym w Zamociu w okresie grudzie 1942 kwiecie 1943, sporzdzony przez administratora parafii zamojskiej w dniu 10 grudnia 1946 r. Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Warszawa 1960, t. XIII. Zabytki Architektury i Budownictwa w Polsce. Warszawa 1991, t. 48 H. Zwolakiewicz. Etnografowie i regionalici w badaniach ludowej kultury Zamojszczyzny. Region Lubelski 1 (3) 1986. Lublin 1990. relacje ustne ks. Julian Brzezicki (Trzsiny, 2009 rok) Marianny Smoter (Lublin, 2009 rok) Feliksa Smoter z Czarnegostoku (2007 rok) Jan Misig (Czarnystok (1971 r.) Stanisaw Kwiatkowski (Czarnystok) Karolina (z Bokw) Krzysztoniowa (2010 rok) Ewa Mucha (Zaburze, 2010 rok) Wiesaw Smagaa (Kalinwka k. widnika, 2010 rok) Weronika (z Tomiw) Zwolakowa ( 2010 rok)

strony internetowe strona internetowa Urzdu Gminy w Starym Zamociu strona internetowa gminy Komarw http://www.kuria.lublin.pl/nekrologi/ http://www.grabowiec.edu.pl/strona_grabowca/historia/historia_grabowca.html http://www.tereszpol.pl/content/view/3/5/ opracowanie ze strony internetowej wg. dr Piotra Dymmela; http// www.horodo.pl http://grekokatolicyzm.w.interia.pl/www/charakterystyka.htm http://historia.pgi.pl/w_polsce.html