You are on page 1of 414

Historia krucjat redakcja naukowa Jonathan Riley-Smith Oficyna Wydawnicza "Yocatio' Warszawa 791262 Tytu oryginau: The Oxford

Hlustrated History ofthe Crusades Redakcja oryginau: Jonathan Riley-Smith Przekad: Katarzyna Pachniak Wstp i konsultacja naukowa wydania polskiego: prof. dr hab. Janusz Danecki Kierownik Zakadu Arabistyki i Islamistyki, Instytut Orientalistyczny, Wydzia Neofiologii UW Autor dodatku do wydania polskiego: prof. dr hab. Jerzy Hauziski, Rektor WSP w Supsku Redakcja: Krzysztof Trawkowski Skorowidz i redakcja techniczna: Tadeusz Zawadzki Korekta: Hanna Stompor Projekt okadki: Joanna Zonkiewicz Copyright (c) 1995 Oxford University Press. This translation of The Oxford Illustrated History of the Crusades originally published in English in 19 is published by arrangement with Oxford University Press. Niniejszy przekad Histoi krucjat, wydanej oryginalnie po angielsku w roku 1995, zosta opublikowany w porozumieniu z Oxford University Press. Copyright for the Polish edition (c) 2000 by Oficyna Wydawnicza "Yocatio", Warszawa Ali rights reserved. Wszelkie prawa zastrzeone. Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydaw W sprawie zezwole naley zwraca si do Oficyny Wydawniczej "Yocatio", 02-798 Warszawa, skr. poczt. 41 e-mail: vocatio@vocatio.com.pl http://www.vocatio.com.pl Redakcja: fax (0-22) 648 63 82, tel. (0-22) 648 54 50 Dzia handlowy: fax (0-22) 648 03 79, tel. (0-22) 648 03 78 e-mail: handlowy@vocatio.com.pl Ksigarnia wysykowa "Yocatio": 02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 41, tel. 0-603 861 952

ISBN 83-7146-154-2 BUW-EO- 00 l iii Sowo wstpne

in 1995 x>sb e lub ydawcy. Ujcie tematu krucjat w seri ilustrowanych historii i fakt, e tylko jeden z autorw pochodzi spoza Anglii, prowadzi do refleksji nad niezwykym wzrostem liczby uczonych zajmujcych si krucjatami od lat pidziesitych XX wieku, kiedy byo ich co najwyej szeciu, a tylko dwch z nich to historycy wykadajcy na uniwersytetach. Do 1990 roku uczeni z dwudziestu dziewiciu wydziaw historii brytyjskich uniwersytetw i w collegw byli czonkami Society for Study ofthe Crusades ("Towarzystwa do spraw Bada nad Krucjatami"). Ta tendencja, panujca wrd uczonych brytyjskich prawdopodobnie ma bliski zwizek z oglnym powszechnym zainteresowaniem, datujc si od dawna fascynacj Bliskim Wschodem, saw Szpitala witego Jana, czc si ze redniowiecznymi joannitami i cigym powodzeniem Dziejw wypraw krzyowych pira sir Stevena Runcimana. W rozdziale I ukazujemy najnowsze osignicia historiografii krucjatowej. Praca obejmuje krucjaty toczone w rozmaitych teatrach wojny. Opisano koncepcje apologetw, propagatorw, pieniarzy, poetw, sposb widzenia krucjat i motywacj samych krzyowcw oraz emocjonalne i intelektualne reakcje muzumanw na chrzecijask wit wojn. Przeanalizowano te rozwj instytucjonalny - prawny, finansowy i strukturalny - ktry by potrzebny do podtrzymania tego ruchu. Kilka rozdziaw powicono zachodnim osadom zaoonym we wschodniej czci basenu Morza rdziemnego, powstajcej w nich znakomitej sztuce i architekturze oraz zakonom rycerskim. Odpowiednio duo uwagi powicono te tematowi pniejszych krucjat, w tym historii zakonw rycerskich od XVI do XVIII wieku. Podjto take pierwsze kroki celem rzucenia wiata na mao zbadany temat przetrwania idei i motyww krucjatowych w XIX i XX wieku. Jonathan Riley-Smith Croxton, Cambdge kwiecie 1994 Sowo wstpne do wydania polskiego JANUSZ DANECKI Dzieje wypraw krzyowych najlepiej znamy od strony europejskiej. Jawi si nam jako bo i szlachetny wyczyn europejskich rycerzy, ktrzy w imi susznej i witej sprawy wyruszyli drosze dla chrzecijan tereny, by je wydrze spod panowania

barbarzyskich, niecywilizc muzumanw. Zakada si, e panowanie muzumaskie w Ziemi witej chrzecijastwa i si jej bezczeszczeniu i bezwzgldnemu islamizowaniu. Ten obraz podtrzymyway rozpows; ne podwczas opisy wojen krzyowych i oparta na nich literatura pikna. Nawet dzieo do ni najbardziej udokumentowane, a mianowicie Dzieje wypraw krzyowych Stevena Runcimam uje wyprawy krzyowe gwnie w wietle europejskich opisw i pogldw, a jeli wykorzy! s rda arabskie, to jedynie w przekadach. Jest to bdna i krzywdzca opinia. Rzeczywisto bya bowiem zupenie inna. Muzu: koncepcja religijna i spoeczna uznawaa religie monoteistyczne za poprzedniczki islamu i a opiek wyznawcw tych religii, w tym rwnie ich witynie. Innowiercy uwaani by siadajcy ksigi objawione. Nazywano ich w zwizku z tym "ludami ksigi" (ahl al-kitab), uprawniao do specjalnej opieki zwanej zimma, dlatego te podopieczni islamu nazywali mi. Pierwszy wyom w jednostronnym spojrzeniu na islam uczyni przekad niewielkiej ksi zatytuowanej Ksiga pouczajcych przykadw (Kitab al-itibar) napisanej przez muzumaskiego cica i rycerza Usam Ibn Munkiza (zm. 1188), urodzonego w 1095 roku, a wic dokadnie wte papie Urban II ogosi rozpoczcie wypraw krzyowych. Kiedy wiat zachodni zapozna si z treci tego dziea, a take wielu innych muzumaski historycznych, okazao si, e nasze spojrzenie na wyprawy krzyowe nie jest obiektywne an tecznie uzasadnione. Przekonania o naszej wysokiej kulturze i o barbarzystwie muzumani zupenie bezpodstawne. Bezsprzecznie bowiem cywilizacja islamu staa podwczas na znaczr szym poziomie, a kultura i moralno byy bardziej wyrafinowane. Zdano sobie te spraw, nas tak istotne wydarzenia, miay marginalne znaczenie dla samych muzumanw. Nie prz wali wikszego znaczenia do obecnoci Europejczykw na swoim terytorium. Jedynym bo wydarzeniem byy skutki wypraw krzyowych na Pwyspie Iberyjskim, gdzie muzumanie wicie utracili jedn z najpikniejszych krain o szczeglnie interesujcej kulturze niemal w zniszczonej przez barbarzyskich krzyowcw. W rzeczywistoci bowiem Europejczycy byli dla muzumanw barbarzycami. Usama pr: si tym europejskim barbarzycom z mieszanin rozbawienia i politowania. Nie s oni dl partnerami: europejskie metody leczenia chorych i rannych urgaj wszelkim zasadom rozsi zgroz opisuje prymitywne leczenie stosowane przez europejskich medykw - odrbywan cem chorych czonkw, zabijanie chorych, by si ju nie mczyli. r Ul Sowo wstpne do wydania polskiego Zachowanie si Frankw wobec kobiet nie ma w sobie nic z kultury, nie mwic ju o rycerskoci. "Ich mczyni nie s o kobiety zazdroni, ani te nie posiadaj dumy mskiej" - stwierdza autorytatywnie Usama, a potem pokazuje, jak Frankowie podle traktuj kobiety: ,,[W Tyberiadzie] wystpili rycerze, by urzdzi zabaw z wczniami. Wraz z nimi wyszy dwie stare, saniajce si kobiety, ktre oni postawili na kocu placu, na drugim za kocu umiecili wini, ktr zwizali i rzucili na ska. Kazali tym

starym kobietom urzdzi wycigi. Za kad z tych starych kobiet jechao kilku jedcw, ktrzy je popdzali. Staruszki upaday i podnosiy si co krok, a oni si s'miali" (Usama Ibn Munkidh, Kitab al I'tibar. Ksiga pouczajcych przykadw [...], Warszawa-Wrocaw 1975, s. 242). Skutkiem zetknicia si historiografii europejskiej z takim obrazem wojen krzyowych byo nie tylko zdziwienie, i refleksja, e moe nie mielimy racji, ale rwnie zweryfikowanie dotychczasowego euro-centrycznego spojrzenia i wyprawy przedstawianie ich w bardziej obiektywnym wietle. Spojrzenie na histori wypraw musiao by teraz dzieem wielu specjalistw. To z pozoru epizodyczne wydarzenie w dziejach ludzkoci nie mogo ju by opracowywane przez historykw europejskich, lecz wymagao wsppracy bardzo wielu specjalistw z rnych dziedzin. W rezultacie powstao monumentalne dzieo - wielka zbiorowa historia wypraw krzyowych pt. A History ofthe Crusades - w szeciu tomach przygotowana w Stanach Zjednoczonych pod redakcj K.M. Settona (1969-1989). Prezentowana tutaj Czytelnikowi ksika jest kolejn prb nowego zespoowego podejcia do zoonego zjawiska, jakim byy wyprawy krzyowe. Ukazuje wiele rnych ich aspektw, nie pomija si przy tym spojrzenia muzumaskiego i muzumaskiej perspektywy. Jego autorami s wybitni specjalici brytyjscy pod kierunkiem profesora Jonathana Riley-Smitha. Dziki pracy przedstawicieli wielu dziedzin nauki obraz wojen krzyowych jest bardziej zrwnowaony, a znaczenie templariuszy czy rycerzy maltaskich dla pniejszych dziejw europejskich zachowuje w tej perspektywie swj rzeczywisty wymiar. Dzieo to cieszy si uznaniem, opublikowane zostao przez prestiowe wydawnictwo Oxford University Press dwukrotnie. Polska edycja nie tylko zawiera peny tekst oryginau, ale rwnie zostaa od nowa opracowana w wietle wynikw najnowszych bada i uzupeniona o informacje na temat polskiej i obcej literatury przedmiotu przez profesora Jerzego Hauziriskiego, wybitnego historyka, specjalist w zakresie redniowiecznych stosunkw europejsko-muzumaskich. Spis treci

SOWO WSTPNE ........................................ 1. RUCH KRUCJATOWY A HISTORYCY ..................... Jonathan Riley-Smith 2. POCZTKI ............................................ Marcus Buli 3. RUCH KRUCJATOWY 1096-1274 ......................... Simon Lloyd 4. MENTALNO KRZYOWCW NA WSCHODZIE 1095-1300 Jonathan Riley-Smith 5. PIENI ................................................ Michael Routledge 6. ACISKI WSCHD 1098-1291 ..........................

Jonathan Phillips 7. SZTUKA NA ACISKIM WSCHODZIE 1098-1291 ......... Jaroslav Folda 8. ARCHITEKTURA ACISKIEGO WSCHODU 1098-1571 Denys Pringle 9. ZAKONY RYCERSKIE 1120-1312 ......................... Alan Forey 10. ISLAM A RUCH KRUCJATOWY 1096-1699 ............... Robert Irwin 11. RUCH KRUCJATOWY 1274-1700 ........................ Norman Housley 12. ACISKI WSCHD 1291-1669 ......................... Peter Edbury 13. ZAKONY RYCERSKIE 1312-1798 ........................ Anthany Luttrei 14. OBRAZ KRUCJAT W XIX I XX WIEKU .................. Elizabeth Siberry 15. ODRODZENIE I PRZETRWANIE ......................... Jonathan Riley-Smith CHRONOLOGIA ......................................... DALSZE LEKTURY ....................................... RDA ILUSTRACJI .................................... SKOROWIDZ ............................................ 1. Ruch krucjatowy a historycy JONATHAN RILEY-SMITH ..18 ..42 ..76 .100 .120 .152 .170 .198 .230 .272 .309 .341 .383 .404 .412 .418 .432 .434

W listopadzie 1095 roku w Clermont zebra si synod pod przewodnictwem papiea Urbana H. Na zakoczenie synodu, 27 listopada, duchowni i wieccy-w wikszoci mieszkacy okolicznych wiosek - zgromadzili si na boniu za miastem i wysuchali papieskiego kazania. Urban n wezwa rycerzy frankijskich do lubowania, i udadz si na Wschd z podwjnym zadaniem: by wyzwoli chrzecijan spod jarzma islamu i wyrwa Grb wity w Jerozolimie z rk niewiernych. Gdy tylko papie skoczy sw przemow, Ademar z Monteil, biskup Le Puy, ktry pniej, w czasie wyprawy, mia reprezentowa papiea, jako pierwszy uj krzy. W tym czasie tum skandowa "Bg tak chce". Chocia relacje naocznych wiadkw tego wydarzenia i papieskie kazanie zostay spisane pniej, kiedy blasku doda im odniesiony triumf, jednak nie mona si oprze wraeniu, e mamy do czynienia ze starannie wyreyserowanym przedstawieniem-nader miaym, gdy zdecydowano si na ryzyko organizacji zgromadzenia pod goym niebem na pocztku zimy - przedstawieniem, w ktrym role gwnych postaci i oklaski tumu zostay wczeniej przewiczone. Ruch krucjatowy zacz si w melodramatycz-nej formie, ktra miaa by dla niego typowa rwnie potem. Papie sam wywodzi si z klasy, ktr zamierza pobudzi do czynu, dlatego musia wiedzie, jak mona gra na emocjach onierzy. Mia okoo szedziesitki, kiedy rozpocz roczn podr po poudniowej i rodkowej Francji. Myl o zwoaniu wyprawy, ktra pomogaby cesarstwu bizantyjskiemu, nurtowaa go najprawdopodobniej od kilku lat, a odwiey j przedstawiony w marcu, na synodzie w Piacen-zy, apel bizantyjskiego cesarza Aleksego. Cesarz prosi o pomoc w walce z Turkami, ktrzy od ponad dwch dziesicioleci zagarniali stopniowo tereny w Azji Mniejszej i dotarli ju prawie do Bosforu. Wkrtce po przybyciu do Francji papie Urban II musia przedyskutowa swoje plany z Ademarem z Le Puy i Rajmundem z Saint-Gilles, hrabi Tuluzy, ktrego zamierza uczyni przywdc wyprawy. Spotkania te nie mogy by poufne i jest by moe nieco prawdy w burgundz-kiej tradycji, e "pierwsze luby o ruszeniu w drog do Jerozolimy" zostay zoone na synodzie, w ktrym brao udzia 36 biskupw, a odby si 10 Ruch krucjatowy a historycy

on wczeniej w 1095 roku, w Autun. Wedug innego przekazu, zanim doszo do wezwania w Clermont, zrealizowanie podobnej krucjaty proponowa wdrujcy kaznodzieja, Piotr Pustelnik. Piotr by znany ze swojej chepliwoci, dlatego te jest moliwe, e jego opowieci o pielgrzymce do Jerozolimy, wezwaniu, z jakim zwrci si do niego patriarcha, wizji Chrystusa, rozmowie odbytej z papieem we Woszech, w czasie ktrej przekona Urbana II do zebrania si i wysania ich na pomoc Jerozolimie, narodziy si w Lotaryngii, niedaleko opactwa Neumo-ustier. Tam bowiem Piotr y samotnie, gdy krucjata ju si skoczya. Lecz przybycie papiea do Clermont musiao poprzedzi przynajmniej wiele rozmw i jakie wstpne planowanie.

Zdaje si, e Urban II wzywa do podjcia krucjaty w kadym miejscu we Francji, do ktrego dotar. Do nastpnej wiosny krzyowcy gromadzili si na t wypraw, ktra pniej zostaa okrelona jako pierwsza krucjata (1096-1102). Punktem kulminacyjnym tej wyprawy byo zdobycie Jerozolimy 15 lipca 1099 roku, co w oczach wspczesnych jeszcze uroso po tym, jak dwa lata pniej armie trzeciej fali krzyowcw poniosy w starciu z Turkami w Azji Mniejszej katastrofaln porak. Samej Jerozolimy nie daoby si utrzyma na Wschodzie, wic jej zajcie przyczynio si nieuchronnie do powstania zachodnich osad w Lewancie (znanych pod wspln nazw aciskiego Wschodu). Wkrtce zaczo im zagraa niebezpieczestwo, ktre pocigno za sob konieczno organizowania wypraw wojskowych i zakadania zakonw rycerskich dla ich wsparcia. Dziaania krzyowcw trway w latach 1107-1108 - aczkolwiek ten okres przemieni si we wstpny i zgubny w skutkach atak na cesarstwo bizantyjskie - a pniej w latach 1120-1125, 1128-1129, 1139-1140 oraz 1147-1149. Ostatni okres mia sta si znany jako druga krucjata. Jednoczenie ruch krucjatowy ogarn rwni Hiszpani. Ju papie Urban II zacz porwr wa jej odzyskanie z rk Maurw do wyzwo ni Jerozolimy. Gdy papie Kalikst II zapropor wa wojn na dwa fronty, prowadzon jednoc; nie w Hiszpanii i na Wschodzie, na Pwysj Iberyjskim w latach 1114, 1118 i 1122 goszo kazania wzywajce do uczestnictwa w kruc tach. Inicjatyw Kaliksta rozwin papie EUJ niusz III w 1147 roku. Zezwoli wtedy na kruc t przeciwko Wenedom (uyczanom) yjcy przy pnocno-wschodniej granicy Niemi W tym samym czasie wzywano krzyowcw walki w Hiszpanii i Azji. Druga krucjata aki czya si klsk. Chocia doszo do trzech c szych krucjat w Hiszpanii przed 1187 rokiem, j nej w pnocnej Europie oraz kilku wypr< szczeglnie ekspedycji z 1177 roku do Palesty to jednak ruch krucjatowy przez nastpne ti dzieci lat by pod wieloma wzgldami najs szy przed XV wiekiem. Wielkie zamieszanie w Europie wywol wie o muzumaskim zwycistwie pod H nem oraz utracie Jerozolimy, a wkrtce caej lestyny, na rzecz Saladyna (Salaha ad-Dina alAjjuba) w 1187 roku. W czasie trzeciej kru ty (1189-1192) i krucjaty niemieckiej (1197-1] udao si odzyska wikszo wybrzea, dz temu ocalay znajdujce si tam aciskie osi W XIII wieku wszystkie warstwy spoeczne i ogarn entuzjazm. Emocje tumu znalazy raz w krucjacie dziecicej (1212 rok) i krucj "pastuszkw" (1251 rok) - siy wojskowe po ny na Wschd w latach 1202-1204 (czw krucjata zmienia kierunek na Konstantync krzyowcy zdobyli miasto i wiksz cz ' cji), w latach 1217-1229 (pita krucjata, ktn koczya si odzyskaniem Jerozolimy na n traktatu zawartego przez ekskomunikowai cesarza Fryderyka II), w latach 1239-1241, l! 1254 (pierwsza krucjata francuskiego krla iii 11 Ruch krucjatowy a historycy

LYSTWSS-ET EXCELE' DOMINO DOMINO

ROEKNESTO CO MTIA LES1S EQym,SAC:OS, MGLCtYE MAI, CAMERARIO, RISCALLO GENERALI, CONSIUARIO AYUCO BELL1CO, Ostatnia wielka ofensywa muzumaska. Oblenie Wiednia przez Turkw osmaskich na pocztku wrzenia 1683 roku. Obozowisko muzumaskie otacza miasto, wok fortyfikacji zaciska si pajczyna okopw. Rysunek sporzdzony przez inyniera Leandro Angnissola. Marsz Turkw osmaskich ku sercu Europy przyspieszy ostatni wielk lig krucjatow, ktrej udao si odzyska dla wiata chrzecijaskiego znaczn cz Bakanw. dwika IX, do ktrej przyczynia si utrata Jerozolimy w 1244 roku), w latach 1269-1272 (druga krucjata krla Ludwika) i w latach 1287-1290. Armie krzyowcw wtargny do Egiptu w roku 1218 i 1249, a do Tunezji w 1270. W latach 1187-1260 wznowiono take dziaania na terenie Hiszpanii, kiedy krucjat przeniesiono na krtko do Afryki. Szczytowymi osigniciami stay si zwycistwo pod Las Navas de Tolosa (1212 rok) oraz odzyskanie Walencji (1232-1253), Kordoby (1236) i Sewilli (1248). Ruch krucjatowy w Hiszpanii rozpocz si ponownie na pocztku XIV wieku i raz jeszcze w latach 1482-1492. Po czym, gdy Granada i cay Pwysep Iberyjski znalazy si ju w rkach chrzecijan, rozcign si na Afryk Pnocn i doprowadzi do zdobycia przyczkw nawet w wysunitym daleko na wschd Trypolisie. W rejonach nadbatyckich krucjaty byy tylko wsparciem dla misji chrzecijaskich w Inflantach w latach 1193-1230. W ich wyniku krzyacy opanowali Inflanty.* Podobnie byo na terenie Prus, gdzie krzyacy prowadzili "nieustajc * Autor myli zakon krzyacki z innym niemieckim zakonem, Kawalerw Mieczowych (przyp. tum.) 12 Ruch krucjatowy a historycy

odi wl w l tur war nej' ca> zam zakc Mai. ona V wru kae polit te s histo baty gotr; ne, r story ono wiek I woj: fakty na Ri pod l pows ukaz pid przyi Je< wieki o tym ponoi y si ktre JeanF i Praw nad ir wiedzi Historycy krucjat. Dwch wielkich uczonych ze "zotego wieku" bada nad krucjatami. (Powyej) Gustave Schlumberger (1844-1929), ojciec studiw nad monetami i pieczciami osadnikw aciskich na Wschodzie. (Po prawej) Louis de Mas Latrie

(1815-1897), ktry stworzy podwaliny wszystkich pniejszych bada historycznych nad aciskim Cyprem. krucjat" od 1245 roku a do pocztkw XV wieku. Rycerze z krzyem na paszczach prowadzili dziaania wojenne take w Estonii, Finlandii i w Polsce. Poczwszy od 1199 roku krucjaty kierowano rwnie przeciwko politycznym przeciwnikom papiestwa we Woszech - nieustannie protestujcym w latach 1255-1378 - w Niemczech i krlestwie Aragonii, papieska schizma natomiast przyczynia si do zorganizowania krucjat we Flandrii i Hiszpanii w latach osiemdziesitych XIV wieku. Pierwsza krucjata przeciwko heretykom, tak zwana krucjata przeciwko albi-gensom, odbya si we Francji w latach 1209-1229, inne miay miejsce w Boni, Niemczech, we Woszech i w Czechach, szczeglnie przeciwko husytom w latach 1420-1431. Krucjaty rozpoczynano te w latach 1231 i 1239 przeciwko Grekom, ktrzy prbowali odzyska Konstantynopol; od 1241 roku przeciwko Mongoom, przeciwko prawosawnej Rusi w pnocnej Europie od XIII wieku i przeciwko protestantom w Anglii w XVI wieku (Wielka Armada 1588 roku). Jednak najwaniejszym polem dziaalnoci krzyowcw pozostawa Wschd. Utrata Akry i ostatnich chrzecijaskich enklaw w Palestynie i Syrii w 1291 roku spowodowaa kolejn fal uniesienia, ktra znalaza wyraz w ludowych krucjatach w 1309 i 1320 roku. Ekspedycje przypyway regularnie we wschodnie rejony Morza rdziemnego. Poniewa rosnca potga Turkw osmaskich coraz bardziej zagraaa Europie, po jednej z takich wypraw, wysanej w 1390 roku do Al-Mahdijji w Afryce Pnocnej, zorganizowano nieszczsne wyprawy na Bakany - pod Ni-kopolis (1396 rok) i Warn (1444 rok), chocia chwilowo udao si powstrzyma napr turecki pod Belgradem w roku 1456. W 1332 roku zaistnia nowy wyraz ruchu krucjatowego - sojusz zainteresowanych si w lidze krucjatowej. Pniej utworzono wiele takich lig. Najwiksze sukcesy iii Ruch krucjatowy a historycy 13 odniosy te, ktrym udao si zaj Smyrn w 1344 roku, zwyciy w bitwie pod Lepanto w 1571 i wyrwa znaczn cz Bakanw z rk tureckich w latach 1684-1697, chocia organizowano te tradycyjne krucjaty w Afryce Pnocnej w latach 1535,1541 i 1578. Jednake od koca XVI wieku ruch krucjatowy zacz stopniowo zamiera, chocia joannici cigle dziaali jako zakon rycerski w swym zakonnym pastwie na Malcie a do czasu zajcia wyspy przez Napoleona w 1798 roku. Wszystkie pastwa Europy zaangaoway si w ruch krucjatowy, wywar on wpyw na nieomal kad dziedzin ycia - Koci i myl religijn, polityk, gospodark, ycie spoeczne - stworzy te sw wasn literatur. Mia trway wpyw na histori zachodniego wiata islamu i regionu nadbatyckiego. Chocia a do niedawna zwyko si go traktowa jako zjawisko egzotyczne i marginalne, nigdy nie brakowao zajmujcych si nim historykw. Podwaliny wspczesnej wiedzy pooono w drugiej poowie XIX wieku. Po "zotym wieku", ktry zakoczy si wraz z wybuchem l wojny

wiatowej, nastpi okres konsolidacji -faktycznie, wielotomowe dziea historyczne Steve-na Runcimana i grupy amerykaskich uczonych pod kierownictwem Kennetha Settona (znane powszechnie jako Historia z Wisconsin), ktre ukazay si bd zaczy ukazywa do poowy lat pidziesitych XX wieku, mogy powsta tylko przy wzgldnie staym zasobie wiedzy krytycznej. Jednak do pocztku lat pidziesitych XX wieku pojawio si kilka sygnaw wiadczcych o tym, e tempo studiw nad krucjatami zaczo ponownie wzrasta. Pierwsze zwiastuny pojawiy si w studiach nad aciskim Wschodem, na ktre nowe wiato rzucili: historyk francuski, Jean Richard i izraelski - Joshua Prawer. Richard i Prawer podjli pionierskie dziaania w studiach nad instytucjami. Uczeni wnieli w nie szerok wiedz o wydarzeniach poza aciskim Wschodem, zainteresowanie materiaami rdowymi, szczeglnie przywilejami i prawami, oraz inteligentne analizy, ktre wzniosy ich badania znacznie ponad prozaiczn prac, ktr przewanie zajmowano si przedtem. W duszej perspektywie to wanie moe si okaza ich najwikszym osigniciem. Jednak o wiele wiksze zainteresowanie wzbudzi inny aspekt ich bada. Wszyscy historycy Krlestwa Jerozolimy stawali wobec znaczcego problemu dotyczcego osad aciskich, zwizanego z najwaniejszym ocalaym materiaem rdowym, Assises dejerusalem ("Posiedzenia jerozolimskie"). Jest to zbir dzie prawnych, napisanych w XIII wieku. Znajdujemy w nich obraz pastwa, ktremu w czasie osadnictwa okoo 1100 roku narzucono swego rodzaju "czysty" feudalizm - jeeli kiedykolwiek co takiego istniao - funkcjonujcy tam w archaicznej i skostniaej formie przez ptora wieku. W latach dwudziestych naszego stulecia francuski uczony, Maurice Grandclaude, przebada dokadnie Assises, wyszukujc w nich te fragmenty odnoszce si do problemw prawnych, ktre - jego zdaniem - pochodziy z XII wieku. Wnioski Grandclauda zostay niemale kompletnie zignorowane, ale na podstawie rzeczy wydobytych przez niego na wiato dzienne Richard i Prawer napisali ponownie dzieje Jerozolimy, gdy stao si oczywiste, e obraz skostniaego feudalnego pastwa, wyaniajcy si z trzynastowiecznych dzie prawnych, nie zgadza si ani z realiami XII wieku, ani, jak si okazao, z rzeczywistoci trzynastowieczn. Dziea prawne coraz bardziej traciy status autorytetw, okazujc si raczej inteligentnymi, lecz tendencyjnymi traktatami politycznymi, napisanymi przez stronnikw konstytucyjnej walki, ktra toczya si w Palestynie dziesitki lat przed ich powstaniem. I tak Krlestwo Jerozolimy zaczo, mimo rzecz jasna pewnych swoistych odrbnoci, wyglda bardziej "normalnie", podlegajc polityczno-prawnym Ruch krucjatowy a historycy 14

przeksztaceniom nie rnicym si zanadto od zmian zachodzcych gdzie indziej. "Organiczne" podejcie do historii Jerozolimy, zapocztkowane przez Richarda i Prawera, panowao niepodzielnie przez okoo dwadziecia lat. W poowie lat

siedemdziesitych zaczo ono jednak ustpowa miejsca innemu spojrzeniu na polityk aciskiego Wschodu, zapocztkowanemu przez Hansa Mayera. W pewnym sensie podobna reakcja miaa miejsce w latach trzydziestych wrd historykw zajmujcych si redniowieczn Angli. Mianowicie porzucono oglne podejcie "organiczne" na rzecz podejcia popularnego oraz studiw nad praktycznym dziaaniem systemu senioratu, co byo bliskie studiom instytucjonalnym. Wydaje si, e wspgrao to z tonem, ktry mg by widoczny w wielu dziedzinach bada historycznych. Upado bowiem stare przewiadczenie, e sukcesy odnosiy jedynie pastwa scentralizowane, w konsekwencji ponownie zainteresowano si spoeczestwami zdecentralizowanymi. Wspczesne badania cechuje zainteresowanie wszelkimi rodzajami drobnych, lecz dogbnych i skutecznych sposobw, jakimi wadza krlewska dziaaa w rozczonkowanych feudalnych strukturach krlestwa. Jednoczenie poczyniono postpy w badaniach nad ideologi krucjat. Jedn z przyczyn wzrostu zainteresowania uczonych t dziedzin by zapewne rozwj innych nauk. Psychiatria wojenna uczynia w czasie II wojny wiatowej wielki krok naprzd. Zacza si rwnie upowszechnia wiedza o jednostkowych i grupowych skutkach stresu. Odkd klasyfikowanie zachowa wojennych w starych, jasno okrelonych kategoriach heroizmu i brutalnoci stao si trudne, krzyowcy wydali si bardziej interesujcy. Intensywniej rozwaano te teorie lece u podstaw pojcia sprawiedliwej wojny. Procesy norymberskie, ktre opieray si na zaoeniu, e mona popeni zbrodni przeciwko caej ludzkoci, oywiy zainteresowanie prawem naturalnym, a debata nad problemem czy posuszestwo rozkazom byo uzasadnione, podniosa kwestie zwizane z tradycyjnym kryterium sprawiedliwej wojnymianowicie prawomocno wadzy prowadzcej walk. Doktryna odstraszania nuklearnego i pocztek zainteresowania proporcjonalnoci zbroje wysuny na plan pierwszy inne kryterium sprawiedliwej wojny, a mianowicie suszn intencj. Podczas gdy rozwj intelektualny mg skania ludzi do spojrzenia na krucjaty z wikszym zrozumieniem, to jednak najlepsze wyjanienia zaangaowania tak wielu ludzi - mczyzn i kobiet, w ruch krucjatowy, opierao si nadal na zaoeniu, i brakowao im wyrafinowania, bd te pragnli zdobyczy materialnych. Ta druga opinia znalaza silne oparcie w zrcznej, lecz sabo uzasadnionej sugestii, i krzyowcy uczestniczyli w wyprawie zmuszeni przez rodowe strategie "przetrwania ekonomicznego". Dlatego te Runciman mg zakoczy swe Dzieje wypraw krzyowych uderzajc w podniosy ton moralnego oburzenia: Zwycistwa kadej krucjaty byy zwycistwami wiary. Jednak wiara, ktrej nie wspiera mdro, jest rzecz niebezpieczn (...) W dugim procesie wzajemnych oddziaywa i integracji Wschodu z Zachodem, z ktrego narodzia si nasza cywilizacja, krucjaty stanowiy epizod tragiczny i destrukcyjny (...) Znajdujemy bowiem w ich dziejach jednoczenie tak duo mstwa i tak mao honoru, tak duo powicenia i tak mao rozumu. Najwysze ideay zostay skalane okruciestwem i chciwoci, a energia i wytrwao zniweczone lepot, ciasn obud. wita wojna bya dhigim pasmem nietolerancji w imi Boga, co jest grzechem przeciwko Duchowi witemu. (Dzieje wypraw krzyowych t. III, przekad Jerzego Schwakop-fa, Warszawa 1997, s. 444-445).

Zaiste trudno byo dopuci prawo kobiet i mczyzn propagujcych ideologi tak odraa-

Romans krucjatowy. Sale powicone krucjatom w nowym skrzydle Wersalu zostaty zaaranowane w 1839 roku. Kiedy krl Ludwik Filip zezwoli potomkom uczestnikw krucjat na umieszczenie swych herbw w tych komnatach, rozwin si rynek faszowanych przywilejw, za pomoc ktrych mona byo dowodzi uczestnictwa przodkw w krucjatach. jc, jak krucjatowa. atwiej uwierzy, e byli zbyt prostoduszni, aby zrozumie, co robi, czy te dowie, e kierowaa nimi dza zdobycia ziemi i upw - niezalenie od tego, co oni sami mogliby powiedzie na ten temat. Jednake to ostatnie wyjanienie trudno utrzyma. Kady wie, e dziaania wojenne w redniowieczu byy nader kosztowne. Powstao wiele prac, jeli nawet nie wszystkie przeczytano, wykazujcych, jakie finansowe ofiary musieli ponie uczestnicy wypraw i ich rodziny, aby wzi udzia w krucjatach. Innymi sowy, historycy pozostawali zupenie lepi na fakty i dowody, gdy odczuwali odraz do przemocy ideologicznej i nie byli w stanie zrozumie, e moga naprawd przekonujco przemawia do ludzi. Oni i wszyscy inni zapomnieli, jak godna szacunku pod wzgldem intelektualnym jest chrzecijaska teoria pozytywnej przemocy, ktra ku powszechnemu zaskoczeniu - odrodzia si w latach szedziesitych w poudniowoamerykaskich ruchach teologii wyzwolenia. W kilku z nich powstay zbrojne odamy dopuszczajce uycie siy - w tym przypadku buntu - ktr traktowano jako akt miosierdzia zgodny z odnoszcymi si do ludzkoci zamiarami Chrystusa, a jednoczenie nakaz moralny. Historycy krucjat odkryli nagle szczero

16 Ruch krucjatowy a historycy

i pobono wspczesnych im ludzi, wyznajcych ideologi bardzo podobn do ideologii propagowanej przez przedmiot ich studiw - redniowiecznych apologetw. Kiedy historykom otwary si oczy, dostrzegli wreszcie sabo argumentw przekonujcych, e krucjaty podejmowano gwnie z powodw materialnych. Janiejsza staa si wto dowodw, przy ktrych obstawali. Awanturniczy modsi synowie

zaczli w kocu schodzi ze sceny. Zdaje si, e niewielu historykw chce w nich duej wierzy. Historycy byli zatem przygotowani na zaakceptowanie pogldu, e wielu, by moe najwicej krzyowcw kierowao si innymi motywami, nie wyczajc idealizmu. To zmusio ich do konfrontacji z ideami krucjatowymi i do prby ich zrozumienia. Ponowne zainteresowanie ideologi po raz pierwszy wyrazio si w badaniach nad motywacjami biedakw, ktrzy byli wanym elementem wczesnych krucjat i od czasu do czasu czyli si podczas buntw ludowych w XIII i XIV wieku. Lecz zainteresowanie biednymi krzyowcami, ktre byo oczywicie take wyrazem entuzjazmu dla ruchw masowych, typowym dla lat pidziesitych i szedziesitych XX wieku, zaczo zanika, gdy tylko stao si jasne, jak niewiele informacji uda si kiedykolwiek zebra na ich temat. Praca w wikszoci zacza si koncentrowa tam, gdzie istniej wiadectwa, a mianowicie na abstrakcjach ludzi wyksztaconych: kanonistw i teologw, na pomieszaniu poj i uprzedzeniach szlachty i rycerstwa, oraz na argumentacji papiey i kaznodziejw, ktrzy byli mediatorami midzy tymi dwiema grupami. Do istoty pracy umysowej naley fakt, e wiksza wiedza i lepsze zrozumienie rodz tyle samo pyta, na ile odpowiadaj. A przecie w dziejach studiw nad krucjatami do prdko wypyno znw gwne, drzemice od pewnego czasu pytanie: Czym bya krucjata? Naley przyzna, e pojcie krucjaty nie jest atwe do zdefiniowania. Ruch ten trwa bardzo dugo, pogldy i kursy polityczne zmieniay si; na przykad rozwj lig krucjatowych by przystosowaniem ruchu krucjatowego do narodzin pastwa narodowego. Ruch krucjatowy obj ludzi kadego zaktka Europy Zachodniej i wszystkich klas spoecznych, trudno wic oczekiwa podobiestwa postaw. Przyciga zarwno intelektualistw, jak i og, dlatego te stajemy w obliczu wielu idei, poczwszy od tych najbardziej wzniosych do najbardziej prymitywnych, od szczytw teologii moralnej a do nizin krwawych potyczek antysemickich. Idee odzwierciedlay skrajne punkty widzenia, ponadto oddziayway na siebie. Ruch krucjatowy by dobrowolny, dlatego te papiee i kaznodzieje musieli nada teologii bardziej popularny, ludowy wymiar. Nie byo zreszt nic niezwykego w tym, e ludowe wyobraenia doczyy do oficjalnej nauki Kocioa. Na przykad krucjaty musiay mie formalnie charakter obronny chrzecijanie nie powinni bowiem toczy wojen w celu nawrcenia - lecz ludzie uwaali powszechnie, e chrzecijastwo musi by "krzepk" religi, dlatego te pierwiastki misyjne coraz to przenikay myl i propagand krucjat. Historycy byli zgodni co do tego, e krucjata to wita wojna, ogoszona przez papiea w imi Chrystusa. Ci, ktrzy w niej walczyli, czy te znaczna ich cz, zoyli szczeglnego rodzaju luby i cieszyli si pewnymi ziemskimi i duchowymi przywilejami, szczeglnie odpustami. Lecz jaki by status uczestnikw krucjat skierowanych nie do Ziemi witej, ale w inne strony? Jak wiadomo, krucjaty zwoywane przez papiea w imi Chrystusa, prowadzone przez krzyowcw, ktrzy zoyli luby i cieszyli si specjalnymi przywilejami i odpustami, miay miejsce nie tylko na Wschodzie, ale rwnie w Europie, walczono nie tylko z muzumanami, ale rwnie z poganami, heretykami, schizmatykami, a nawet z katolickimi przeciwnikami papiestwa. Czy wszystkie

iii Ruch krucjatowy a historycy 17

spord nich byy prawdziwymi krucjatami? Czy walki poza Wschodem byy odstpstwem lub co najmniej wypaczeniem oryginalnej idei, ktre naleaoby sklasyfikowa oddzielnie? Chocia wielu historykw nie wyjania swych autorytatywnych sdw, opowiadajcych si za takim lub innym podejciem, ten problem by i jest bardzo istotny. Z jednej strony pluralici, szerzej ujmujcy ruch krucjatowy, bior pod uwag wiele rde, ktrych czytaniem tradycjonalici o wszym spojrzeniu nie chcieliby si prawdopodobnie zanudza. Z drugiej strony, polityka papiestwa w stosunku do krucjat nabiera odmiennego charakteru, jeli uzna, i papiee manipulowali strategi realizowan na rnych teatrach wojny. Te nawet jeli nie byy rwnorzdne - wszyscy przecie zgadzali si z tym, e krucjaty na Wschodzie byy o wiele bardziej prestiowe i stanowiy skal porwnawcz dla innych-to przynajmniej byy podobne jakociowo. Jedna droga, by moe jedyna posuwajca do przodu problem krucjat, to odpowied na inne, zwodniczo proste pytanie. Co myleli o krucjatach im wspczeni? Krucjata zaistniaa, gdy zostaa ogoszona przez papiea. Nie ulega wtpliwoci, e papiee, przynajmniej oficjalnie, nie dokonywali szczeglnego podziau wanoci midzy poszczeglnymi teatrami wojny. Pozostaje jednak sporne, jak dalece byli w kontakcie z chrzecijask opini publiczn. Kopot w tym, e same wiadectwa historyczne okazay si ulotne. Krytyki krucjat nie kierowanych na Wschd byy nieliczne i trudno jest obecnie powiedzie, na ile byy one reprezentatywne, gdy prawie kada z nich miaa wasn spraw do zaatwienia. U dostojnikw Kocioa, takich jak kardyna - kanonista Ho-stenzjusz czy te mnich z opactwa witego Albina Mateusz z Parya, mona znale okazjonalne wzmianki na temat niezadowolenia z powodu wzywania do tego drugiego rodzaju krucjat. Lecz jak wag naleaoby przypisa t wiadectwu? Jak dalece jest ono zrwnowaone przez ogromn liczb ludzi, ktrzy stanli na wezwanie krzya? Jak powinno si potraktowa opisy, takie jak ten przekazany przez Jakuba z Yitry, dotyczcy "zdalnego" obsesyjnego zainteresowania witej Marii z Oignies krucjat przeciwko albigensom? Maria miaa widzenia, w ktrych Chrystus podziela jej zaniepokojenie szerzc si w Langwedocji herezj. "Chocia znajdowaa si tak daleko, widziaa wite anioy radujce si i zabierajce dusze zmarych (krzyowcw) do niebiaskiej szczliwoci z pominiciem czyca." Mari ogarn taki zapa, e z trudem powstrzymaa si od podry do poudniowo--zachodniej Francji. W 1953 roku Giles Constable wykazywa, e wojska drugiej krucjaty walczce na Wschodzie, w Hiszpanii i na Elbie byy postrzegane przez wspczesnych jako oddziay oderwane od jednej armii, lecz dziesi lat pniej Hans Mayer zakwestionowa traktowanie alternatywnych krucjat jako autentycznego wyrazu ruchu krucjatowego. Uczony przyznawa, i papiee i kler pozornie pragnli, aby tak byo, sugerowa jednak, e bya to postawa raczej dyplomatyczna. W swych Krucjatach (po raz pierwszy

opublikowanych w Niemczech w 1965 roku, w Anglii natomiast w 1972) zdefiniowa on cile krucjat jako "wojn, majc na celu zdobycie i utrzymanie chrzecijaskiej dominacji nad grobem Pana naszego w Jerozolimie; jest to zatem jasno okrelony cel, ktry pod wzgldem geograficznym moe by ograniczony do okrelonego regionu." Helmut Roscher cztery lata pniej, a Jonathan Riley-Smith w 1977 roku opowiedzieli si za zoon definicj krucjat. W 1983 roku zagadnienie to wywoao burzliw dyskusj na pierwszej konferencji The Societyfor the Study ofthe Crusades and the latin East (Towarzystwa do spraw Bada nad Krucjatami i aciskim Wschodem). Nastpnie beth Siberry wykazaa, e dwunaste- i trzy18 Ruch krucjatowy a historycy

nastowieczne krytyki alternatywnego ruchu krucjatowego s o wiele mniej reprezentatywne ni przypuszczano. Norman Housley, czoowy zwolennik pluralistycznego podejcia do tematu, przeprowadzi pen analiz krucjat politycznych we Woszech, ukazujc, do jakiego stopnia byy one zintegrowane z caym ruchem krucjatowym. On rwnie napisa pierwsze dzieo o caym ruchu krucjatowym XIV wieku, jak rwnie pierwsz pen pluralistyczn histori pniejszych krucjat. Pocztkowo pluralici chcieli przede wszystkim wskaza, co sprawio, e papiee i masy wiernych mogli traktowa wszystkie krucjaty jako takie same. Jednake nabrawszy pewnoci siebie, zaczli sugerowa, e rnice w rozmaitych przejawach ruchu krucjatowego byy tak samo wane jak podobiestwa. Wtedy te pluralici zaczli pracowa nad nakreleniem nieco bardziej zoonego obrazu ruchu krucjatowego. Krzyacy odbywali w XIII i XIV wieku "wieczn krucjat" na terenach nadbatyckich. Nie potrzebowali w tym celu adnych powtarzajcych si i szczegowych papieskich proklamacji. Na Pwyspie Iberyjskim ruch krucjatowy by duo silniej ni w innych miejscach kontrolowany przez wadcw, szczeglnie krlw Kastylii. W tym samym czasie, kiedy spierano si o definicj krucjat, coraz wicej historykw zaczo spoglda w stron Zachodu. Czciowo stao si tak za spraw zainteresowania europejskimi teatrami wojny, lecz waniejsze wydaj si by dwa inne czynniki. Po pierwsze, zdano sobie spraw, e ogromna cz materiaw rdowych nawet z lepiej opracowanych okresw, czyli XII i XIII wieku - nigdy nie zostaa wykorzystana. Powszechnie pomijano europejskie archiwa zakonw rycerskich na rzecz bogatszych zbiorw wschodnich. Nie zwaano przy tym na oczywisty fakt, e zakony walczce na Wschodzie: templariusze, joannici, krzyacy oraz pniejsze pastwa zakonne na Rodos, w Prusach i na Malcie byy zalene od pienidzy, materiaw i siy roboczej napywajcej do nich z zachodniej Europy, gdzie zawsze przebywaa wikszo braci. Pewne zainteresowanie yciem religijnym zakonw zaczo si wraz z odkryciem, i wojskowa czy te szpitalna suba w Palestynie lub na Rodos byy sprawami marginalnymi w stosunku do zarzdzania posiadociami i zakonnego yda w europejskich komandoriach, przeoratach i siedzibach prowincjaw.

Wanie tam wielu braci znalazo spenienie w yciu zakonnym. Byo wic spraw naturaln, e pojawia si grupa historykw, z Alanem Foreyem, Michaelem Gerversem i Anne-Marie Legras, ktra zaja si posiadociami zachodnich zakonw. A zatem by to cay materia dotyczcy krzyowcw, zawarty w przywilejach i aktach pastwowych, ktry na og pomijano a do chwili, gdy zwrci na na uwag Giles Constable. To ogromny materia. Na przykad, co najmniej jedna trzecia znanych dotd uczestnikw pierwszej krucjaty, nie zostaa wymieniona w spisie wyprawy, wzmianki o nich mona znale tylko w rejestrach. Drugi czynnik to rosnce zainteresowanie motywacj ludzi biorcych udzia w ruchu krucjatowym. Trudno doprawdy unikn podkrelania, e krucjaty byy mudne, dezorientujce, zastraszajce, niebezpieczne i kosztowne dla uczestnikw, trudno te wytumaczy nieustanny, trwajcy przez wieki, entuzjazm wobec nich. Podoem krucjat by jedenastowieczny ruch reformatorski. Wytworzy on siy, ktre prawdopodobnie znalazyby wyraz w wojnach o wyzwolenie, niezalenie od sytuacji na Wschodzie. Nie ma wtpliwoci, e rekrutacj zrodzia prowadzona przez ludzi Kocioa ewangelizacja, zatem organizacja nauczania krucjatowego i goszone kazania - a przynajmniej ocalae do dzi przykady - s teraz poddawane dokadnym studiom. Jeeli nawet wielu krzyowcw kierowao si Ruch krucjatowy a historycy 19

ideaami, to z pewnoci nie byy one podobne do ideaw przywiecajcych dostojnikom kocielnym. Myli i aspiracje szlachty i rycerstwa stay si ywymi kwestiami. Cz historykw, wrd nich Marcus Buli, Simon Lloyd, James Po-well, Jonathan Riley-Smith i Christopher Tyer-man, zabrao si za te problemy i wskazao pewne kierunki dla dalszych bada. Jak wkrtce zobaczymy, w pocztkowych etapach ruchu bardzo wanym czynnikiem wydaje si by wpyw rodzin, a zwaszcza kobiet. U schyku XIII wieku zwizki lokalne tworzone przez system senioratu, zawsze bardzo wpywowe, odgryway jeszcze wiksz rol. Religijno ludowa, istotna w spoecznoci o rozlegych zwizkach rodzinnych, miaa by moe bardzo silny wpyw na pocztku, lecz do 1300 roku powanie ksztatoway j idee rycerskie. Zmianom kierunku zainteresowania historykw towarzyszyo rwnie powszechne rozszerzenie skali czasowej, w ktrej prowadzili badania. Runciman omwi okres po 1291 roku na Trwae wiadectwo ruchu krucjatowego. Pierwsza strona propagandowego dziea De praedicatione sancte crucis ("O pochwale Krzya witego") pira Humberta z Romans, dowiadczonego kaznodziei krucjatowego. Dzieo zostao napisane w latach 12651266, lecz wydrukowano je w Norymberdze dopiero w 1490 roku.

iii 20 Ruch krucjatowy a historycy czterd/iestu ostatnich stronach trzeciego tomu, koczcego si mierci papiea Piusa II w An-konie w 1464 roku. Natomiast Mayer, w ostatnim angielskim wydaniu swoich Krucjat, powica ruchowi po 1291 roku mniej ni stron spord 288. Jednake wspczesne studia nad krucjatami kocz si na 1521, 1560, 1580, 1588 i 1798 roku. Zawdziczamy to przede wszystkim Kennethowi Settonowi. Jego dzieo The Papacy and the Lewant ("Papiestwo i Lewant"), obejmujce okres od spldrowania Konstantynopola a do bitwy pod Lepanto w 1571 roku, wprowadza uczonych w materiay rdowe dotyczce pniejszych krucjat. Jest teraz zupenie jasne, e ruch krucjatowy nie pozostawa bynajmniej w kryzysie i w XIV wieku by niemal tak samo aktywny jak w XIII. Jeszcze bardziej zaskakujcy okaza si ten ruch na pocztku XVI wieku. Wczeniejsi historycy wspczeni czasami okazjonalnie czynili wzmianki o zawzitej walce Hiszpanw o Afryk Pnocn w owym czasie jako o krucjacie, chocia wydaje si, e uywali tego terminu do dowolnie. Setton udowodni, e faktycznie bya ona krucjat. Napisa dalszy cig dziejw wypraw krzyowych dla XVII wieku, dziki temu uczeni maj teraz przewodnik po materiaach rdowych, szczeglnie po archiwach woskich a do 1700 roku. Z histori hiszpaskiego ruchu krucjatowego w basenie Morza rdziemnego zwizany by los zakonnego pastwa na Malcie, Rycerzy Szpitalnikw witego Jana Chrzciciela, zaoonego przez cesarza Karola V jako placwka, ktra miaa za zadanie blokowa szlak morski z Konstantynopola do Afryki Pnocnej. Katalogi archiww braci-ryce-rzy w La Valletcie zostay opublikowane, dziki czemu wielu historykw zyskao cenny materia rdowy dotyczcy tego maego, lecz wanego pastwa - ostatniego spadkobiercy ruchu krucjatowego - ktre przetrwao a do 1798 roku. Jest pewne, e wkrtce na temat caoci ruchu krucjatowego, przedtem ignorowanego, powstanie wiele solidnych prac naukowych. Cokolwiek dojrzewao pod powierzchni czterdzieci lat temu, oglnie przyjta historia krucjat zajmowaa si zwaszcza zakrojonymi na szerok skal wyprawami na Wschd i aciskimi osadami w Palestynie i w Syrii. Zainteresowanie wikszoci historykw ruchem krucjatowym koczyo si na roku 1291, kiedy to, jak uwaano, ruch mia si ku ostatecznemu schykowi. Od tego czasu temat krucjat rozcign si w czasie i przestrzeni, poniewa jego charakter uleg zmianie, obejmujc ponad siedem wiekw i wiele rnych teatrw wojny. Wczeniej za najwaniejsze uwaano sprawy ekonomiczne, pro-tokolonialne i militarne. Teraz mwi si raczej o sprawach religijnych, prawnych i spoecznych. Ronie nacisk na badanie pocztkw krucjat i dugotrwaoci ich siy napdowej. 2. Pocztki MARCUS BULL

Jego dza krwi bya w niedawnych czasach tak bezprzykadna, e d, ktrzy uwaaj siebie za naprawd okrutnych, sq o wiek agodniejsi mordujc zwierzta, ni on, gdy zabija udzi. Codzienn praktyk jest udowadnianie ofiarom, e s winne zbrodni, a nastpnie dobijanie ich starannie mieczem. On jednak czyni inaczej. Zarzyna swe ofiary, zadajc im przy tym nieopisane tortury. Kiedy zmusza swych winiw kimkolwiek oni byi - do pacenia okupu, kaza ich wiesza za jdra - czasami nawet czyni to wasnorcznie. Niekiedy ofiara bya zbyt cika, wwczas dao rozrywao si, a trzewia wydobyway na zewntrz. Inni byli wieszani za kciuk lub intymne czci ciaa z kamieniem przywizanym do ramion. Sam przechadza si pod swoimi powieszonymi ofiarami, a kiedy nie zdoa wydrze im tego, co w rzeczywistoci do nich nie naleao, zwyk by tuc ich ciaa pak tak dugo, a w kocu obiecywai mu to, czego pragn, albo umierali w mce. Nikt nie wie, ile waciwie osb zakutych w acuchy zgino w jego lochach z godu, chorb i fizycznego wycieczenia. Autorem tego ywego opisu, pochodzcego z 1115 roku, jest Guibert z Nogent, opat maego klasztoru lecego blisko Laon w pnocno--wschodniej Francji. Autor przedstawia wizerunek wpywowego lokalnego wielmoy, Tomasza z Marie. Oprcz zacytowanego fragmentu Guibert pisa na temat Tomasza jeszcze wicej, w tym samym duchu, z mieszanin susznego oburzenia i penej zdumienia fascynacji, wahajcej si od surowego realizmu do anatomicznego absurdu. Z punktu widzenia pierwszej krucjaty opis jest bardzo interesujcy, gdy kariery tych dwch mczyzn byy ze sob zwizane. Guibert by autorem dugiej kroniki krucjaty. Maa liczba zachowanych manuskryptw sugeruje, e dzieo to byo mniej popularne ni kilka innych historii pira mu wspczesnych, jednake jest ono istotnym rdem dla dzisiejszych historykw, czego nie najbahszym powodem jest, e Guibert prbowa uszczegawia fakty - jego informacje pochodziy z drugiej rki - wyjaniajc dowiadczenia krzyowcw w uczonych terminach teologicznych. Tomasz natomiast by jednym z uczestnikw wyprawy. W czasie ekspedycji zyska sobie bardzo dobr opini, a Guibert prbowa wszystko przekrci twierdzc, e To-

Beaugency, niedaleko Blois. Od pocztkw XI wieku liczba fortyfikacji w Europie powanie wzrosa. W czasie pierwszej krucjaty budowle z kamienia zaczy wypiera konstrukcje drewniane i ziemne. Beaugency to wczesny przykad tego, jak kamienne zamki mogy ucielenia i ukazywa potg wojskowych elit spoecznych. masz zwyk polowa na pielgrzymw udajcych si do Jerozolimy. Czsto przedstawiano Tomasza w roli archetypu barona-rozbjnika z jedenasto- i dwunasto-wiecznej Europy, swego rodzaju nieokieznane zagroenie spoeczne, ktre rozszerzyo si wraz z osabieniem rzdw i niewielkim respektem wobec

moralizatorstwa Kos'cioa. Jest to jednak opinia krzywdzca. Problemy Tomasza zdaj si by natury raczej dynastycznej ni psychologicznej. Tyranizowany przez wrogiego mu ojca i macoch uzna, e musi walczy o kontrol nad zamkami, ziemiami i przywilejami, ktre, jak wierzy, byy jego prawowitym dziedzictwem. Mona te dowodzi, e energiczne sprawowanie wadzy feudalnej przez Tomasza, dalekie od zagroenia dla spoeczestwa, przydao pewnej stabilnoci temu obszarowi Francji, na ktrym wspzawodnictwo midzy rozmaitymi rodzajami wadzy sdowniczej - krlewsk, biskupi iii Pocztki 23 i zwyczajow - mogo sta si rdem nieporzdku. Traktowany jako rodzaj reportau, pisemny portret pira Guiberta jest jawnie tendencyjny i wyolbrzymiony. Prawdziwe znaczenie opisu ley wanie w tej przesadzie, poniewa porednio ukazuje standardy normalnego zachowania, wedle ktrych sdzono notoryczne wykroczenia. Chcc skutecznie oczerni Tomasza, Gui-bert nie mg przedstawi go jako osob tylko brutaln. Konieczny by obraz brutalnoci nadmiernej i bezmylnej. Innymi sowy, Tomasz i Guibert, obaj dziaajcy w ruchu krucjatowym, ale kady na zupenie innych zasadach, yli w spoeczestwie, w ktrym przemoc bya endemiczna i sama w sobie niezauwaalna. Jest to by moe najpowaniejszy problem, wobec ktrego staje wspczesny obserwator zajmujcy si rodkowym redniowieczem. Przemoc bya powszechna, wpywaa na wiele aspektw codziennego ycia. Na przykad spory prawne czsto rozwizywano przez pojedynki lub bolesne a niebezpieczne sdy Boe. W czasach pierwszej krucjaty coraz bardziej powszechne stawao si umiercanie i okaleczanie przestpcw, ktrym udowodniono win, co pozostawao w niezgodnoci z tradycyjnym naciskiem na wynagradzanie ofiar bd ich rodzin. Czste byy przypadki wendety midzy rodzinami i wewntrz nich. Walki arystokratw rzadko ograniczay si do wendety, ktra powodowaa szerokie skutki, poniewa prymitywne, lecz skuteczne dziaania wojenne regularnie kierowano przeciwko majtkom przeciwnikw, to znaczy chopom, zwierztom gospodarskim, plonom i zabudowaniom. Brutalno bya tak powszechna, e moga sta si rytuaem. Na przykad okoo 1100 roku pewien rycerz z Gasko-nii modli si w klasztorze w Sorde, aby Bg umoliwi mu schwytanie mordercy brata. Morderc schwytano w zasadzk, zmasakrowano mu twarz, obcito donie i stopy oraz wykastrowano. W ten sposb bezpowrotnie zniszczono jego presti, zdolno do walki oraz perspektywy dynastyczne. Rycerz mciciel, przepeniony uczuciem wdzicznoci do Boga, ktry, jak wierzy, musia wraz z nim uczestniczy w tym dziele, zoy zakrwawion bro i zbroj ofiary w pobonym darze mnichom z Sorde, a ci je przyjli. Ten fakt jest drobnym, lecz istotnym, przykadem na to, e redniowieczny Koci nie potrafi zachowa dystansu wobec otaczajcego go, penego przemocy wiata.

Historycy zwykli uwaa, e we wczesnych wiekach chrzecijastwa Koci by nastawiony pokojowo, jednak pniej zacz przejmowa wartoci swych wojowniczych spoeczestw. Kulminacj tego procesu miaby by okres rozkwitu krucjat. Uporzdkowanie tych postaw w sposb liniowy jest jednak praktycznie niemoliwe, gdy w kadym okresie jednostki i instytucje byy w stanie zmienia swe podejcie do przemocy. Reakcja zaleaa od kontekstu. Najistotniejszym elementem w redniowiecznym stosunku do przemocy by wybr. wieckie spoeczestwo wiedziao to instynktownie za kadym razem, kiedy musiao oceni czyje zachowanie. Czy na przykad jeden rycerz jest do spokrewniony z drugim, by znale si w krgu wendety czy to jako agresor, czy jako potencjalna ofiara? Czy suba wojskowa w czasie danej kampanii naley do kontraktowych obowizkw, ktre wasal winien by swemu panu? Czy czyn danego przestpcy zasuguje na egzekucj, i czy w przestpca zosta osdzony przez odpowiedni wadz? Jak niebezpieczne musi by pooenie rycerza w bitwie lub jak cika sytuacja obleganego zamku, aby bez ujmy na honorze mona byo si podda? Lista tego rodzaju pyta moe by bardzo duga, gdy reakcje na przemoc w drobnych szczegach zaleay od wartociowa moralnych, opartych na niezliczonej iloci zmiennych czynnikw. Koci w gruncie rzeczy traktowa przemoc w taki sam sposb, chocia tradycja kocielnego Pocztki 24

nauczania i niemal wyczno na sowo pisane w naturalny sposb umoliwiay mu mielsze postpowanie na poziomie teorii i abstrakcji ni wieckim. Poza wszystkim, Koci posiada odpowiednie rodki, aby usystematyzowa i nada spjno problemom wicym si z przemoc. Rne terminy, w odniesieniu do ktrych analizowano przypadki przemocy i wypowiadano si na ich temat byy dziedzictwem prawa rzymskiego, Starego i Nowego Testamentu i pierwszych ojcw Kocioa, szczeglnie witego Augustyna z Hippony (354-430). Wzorcow postaw, wywodzc si od Augustyna, mona te odnale w pniejszych wiekach. Jej sednem jest twierdzenie, e moralnej wartoci czynu nie mona oceni badajc jedynie czyn, w oderwaniu od kontekstu: przemoc bya uprawomocniona w mniejszym lub wikszym stopniu stanem umysu tych, ktrzy byli za ni odpowiedzialni, celami do osignicia oraz kompetencjami jednostki lub organu, ktry zezwala na ten czyn. Zapewniao to znaczn elastyczno ideologiczn, Koci mg aktywnie interesowa si walkami toczonymi na wielu frontach, cznie z obszarami, na ktrych chrzecijastwo aciskie stykao si bezporednio ze wiatem muzumaskim. Druga poowa XI wieku to okres ekspansji aciskiej. Na Pwyspie Iberyjskim mae, lece na pnocy chrzecijaskie pastewka, uczyy si wykorzystywa momenty saboci Hiszpanii muzumaskiej (AlAndalus). Najwikszym sukcesem byo zdobycie przez krla Leonu-Kastylii, Alfonsa VI, w 1085 roku miasta Toledo, niegdy stolicy krlestwa Wizygotw, zniszczonej przez najedcw arabskich i berberskich w VIII wieku. Na Sycylii wojownicy normascy,

ktrzy stanowili ju dominujc si na ziemiach poudniowych Woch, wyparli stopniowo muzumanw w latach 1061-1091. Papiee na og wspierali t ekspansj. Ich wkad w chrzecijaski sukces nie by decydujcy, poniewa nie mogli uczyni wiele wicej nad dawanie wsparcia i nadziei na kierowanie trudnym zadaniem reorganizacji Kocioa na podbitych terytoriach. Jednak dowiadczenia Hiszpanii i Sycylii byy istotne. Oznaczay, e dwa pokolenia przed pierwsz krucjat gwne autorytety Kocioa ujrzay w kocu Zachd jako organizm zaangaowany w jedn wspln walk, przepojon gbok treci religijn. rdziemnomorskie teatry wojny, niezalenie od odmiennych w kadym przypadku warunkw, czy fakt, i ziemie uprzednio chrzecijaskie byy wyrywane spod kontroli niewiernych. W rezultacie Ziemia wita, podbita przez Arabw w VII wieku, musiaa prdzej lub pniej przycign uwag Kocioa. Naley zauway rnic midzy hierarchami kocielnymi wyszej rangi, ktrzy podejmowali decyzje polityczne i pewnego dnia wpadli na pomys pierwszej krucjaty, a wieckimi ludmi, ktrzy dobrowolnie mieli w niej uczestniczy. Perspektywa walki w rejonie basenu Morza rdziemnego bya widoczna tylko dla tych instytucji, szczeglnie papiestwa, ktre posiaday sieci szpiegowskie, wiedz geograficzn i poczucie dugiej tradycji historycznej wystarczajce, aby szerzej spojrze na chrzecijastwo i jego problemy, faktyczne lub domylne. Na ten punkt naley pooy szczeglny nacisk, poniewa terminologia krucjaty jest czsto nieadekwatnie stosowana do wszystkich przypadkw potyczek przed 1095 rokiem, kiedy chrzecijanie i muzumanie uwaali, e rosn w si. Do nieprecyzyjnego uycia tego terminu przyczynia si teoria, e jakoby pierwsza krucjata zakoczya seri wojen w XI wieku i bya ich kulminacj; wojny te miay charakter krucjat, a byy dla Europejczykw "wprawkami" w zasadnicz krucjat. Ten punkt widzenia jest nie do przyjcia. Wiele faktw sugeruje, e w powszechnym odbiorze ludzi apel papiea Urbana II z 1095-1096 roku spowodowa swego rodzaju szok dla porzdku publicziii Pocztki 25

Konni wojownicy w jedenasta wiecznej Hiszpanii. i^s ^r Trzydzieci lat przed pierwsz krucjat wzrosa czstotliwo i intensywno walk midzy muzumanami a rzymskimi katolikami. Walki w Hiszpanii i na Sycylii, cho nie byy krucjatami, stanowiy jednak znaczce precedensy, gdy wzmocniy w onie papiestwa nastroje religijnej konfrontacji i wzmogy zainteresowanie prawnym statusem wojny.

ii nego: by odczuwany jako skuteczny wanie dlatego, e by zupenie rny od wszystkiego, czego prbowano przedtem. wczeni komentatorzy, rozwaajc si przycigania krucjat, z rzadka usiowali przedstawi j w kategoriach kontynuacji i rozszerzania koniecznej walki z muzumanami. Gdy jednak tak si dziao, czciej odwoywali si do odlegego i mitologizo-wanego wiata Karola Wielkiego (zm. 814) i jego cesarstwa frankijskiego, ni do wiele bliszych wydar/e w Hiszpanii i na Sycylii. Naley zauway, e odpowied zachodnich Europejczykw na apel pierwszej krucjaty wynikaa z rozwinitej nienawici do islamu i szePocztki 26

5C S cdnzV Si d te c; rz te n sb m zw fli tei ty nii Wl u\\ i n, a< cu on zoc dia ucz staA nie; e i nie cjat choi pozi Rycerz na dwunastowiecznej paskorzebie. Widzimy tu wikszo najwaniejszych elementw rycerskiego ekwipunku oprcz kopii. Ostrogi wskazuj, e najczciej

stosowan metod walki byta walka konna, lecz istniaa take moliwo walki w pozycji stojcej. Wikszo rycerzy w czasie pierwszej krucjaty musiaa bi si w taki sposb, kiedy pad ich wierzchowiec. roko pojtej kultury muzumaskiej. Istniay tu z pewnoci prymitywne stereotypy i nieporozumienia: przyjmowano, e muzumanie s bawochwalczymi politeistami. Natomiast o yciu proroka Muhammada kryy bajeczne historie. Lecz takie pojcia dalekie byy od spjnego systemu przesdw, ktry mgby motywowa ludzi do podjcia decyzji o porzuceniu swoich domw i rodzin, aby kosztem niebezpieczestw i wydatkw ciga wrogw w dalekich stronach. Ci krzyowcy, ktrzy jako pierwsi zdobyli dowiadczenie w kontaktach ze wiatem muzumaskim, dokonali tego najprawdopodobniej w czasie zwykej pielgrzymki do Jerozolimy, a nie na polu bitwy. Przewaajca cz krzyowcw pierwszej fali krucjat nigdy przedtem nie widziaPocztki 27

la muzumanw. Znaczce jest to, e zapoznaw-szy si z metodami wroga krzyowcy dowiadczali mieszanych uczu. Byli tak poruszeni wyszkoleniem bojowym Turkw, e zastanawiali si, czy rzeczywicie ich energiczni wrogowie nie s dalekimi krewnymi, czym w rodzaju zagubionego plemienia, zawrconego przed wiekami z drogi ku Europie i cywilizacji chrzecijaskiej. W czasach, gdy wierzono, e cechy charakteru s przekazywane przez krew, a historie o pochodzeniu ludzi od biblijnych i mitycznych antenatw stay si sednem rozumienia przez Europejczykw tosamoci historycznej i wartoci wsplnotowej, nie by to tylko jaowy komplement. W dzisiejszych czasach w popularnym odbiorze istnieje skonno do rozwaania krucjat w kategoriach wielkiego sporu midzy wyznaniami, napdzanego fanatyzmem religijnym. Takie postrzeganie zwizane jest ze wspczesnymi formami wraliwoci na dyskryminacj religijn, odzwierciedla si take w reakcjach na obecne konflikty polityczne na Bliskim Wschodzie i innych terenach. Jednak w przypadku pierwszej krucjaty taki sposb mylenia nie znajduje uzasadnienia. Impet bada nad ruchem krucjatowym w ostatnich latach skupia przynajmniej tyle samo uwagi na ideach i instytucjach na Zachodzie, co i na wydarzeniach na Wschodzie. Zwyko si uwaa, e ruch krucjatowy dziaa na marginesie zachodnioeuropejskiego rozwoju historycznego: by on raczej seri egzotycznych i irracjonalnych epizodw o ograniczonym znaczeniu. Co wicej, studia nad krucjatami w wikszej czci zdominowali uczeni, ktrzy ujmowali zagadnienie krucjat z nastawieniem na problemy chrzecijastwa wschodniego lub kultury muzumaskiej, co sprawiao, e ich sdy byy czsto nadmiernie surowe. Obecnie jednak mediewici pragn wczy ruch krucjatowy w obrb rozlegej historii cywilizacji zachodniej. Wanym elementem w takim podejciu pozostaje badanie tych cech religijnego, kulturo-

wego i spoecznego dowiadczenia Europy Zachodniej, ktre mog wyjani entuzjastyczne zainteresowanie krucjatami. Jaki zatem czynnik w Europie koca XI wieku sprawi, e krucjata staa si moliwa? Jedna podstawowa cecha to cakowita militaryzacja spoeczestwa, majca swe korzenie w dugich wiekach rozwoju. Jednostki polityczne, ktre wyoniy si z wolno i bolenie popadajcego w dekadencj zachodniego cesarstwa rzymskiego, byy zdominowane przez arystokratyczne zwizki krwi, ktre czerpay swe bogactwo i wadz z kontroli nad terytoriami i zapewniy sobie status dziki przewadze militarnej. W redniowiecznej Europie z reguy nie posiadali wystarczajcych zasobw pieninych, dowiadcze w zarzdzaniu czy rodkw cznoci, aby mc bez niczyjej pomocy narzuci spoeczestwu sw przewag. W najlepszym wypadku wadze mogy mie nadziej na porozumienie z elitami, dziercymi codzienn wadz na poziomie podstawowym. Idealnym ukadem dla wadzy centralnej (zazwyczaj krla) i regionalnych dygnitarzy wojskowych byo znalezienie wsplnego celu, dla ktrego mona by zharmonizowa wspprac i pilnowanie wasnych interesw. U zarania pierwszej krucjaty istnienie struktur spoecznych w Europie byo odlegym dziedzictwem ukadu stworzonego wtedy, gdy ostatnim razem na wielk skal prbowano w analogiczny sposb ustali relacje midzy orodkiem wadzy centralnej a regionami. W VIII i na pocztku IX wieku krlowie z dynastii Karolingw, ktrzy zdominowali zachodni Europ, rozwinli system polityczny mobilizujcy spoeczestwo frankijskie do czstych wypraw wojennych w poudniowej Galii, we Woszech, w Hiszpanii i w rodkowej Europie. W cigu IX wieku rytm ukierunkowanej agresji zaama si, po czci dlatego, e coraz rzadziej mona byo zdoby atwe ofiary, po czci rwnie dlatego, e wobec atakw muzu' Pocztki 28 manw i Wikingw zachodnia Europa musiaa podj dziaania obronne. Problemy Zachodu rozjtrzyy bolesne wojny domowe midzy czonkami dynastii Karolingw. W konsekwencji za-nikny wizy lojalnoci i wsplnego celu, czce krlw z wojowniczymi dynastiami tych obszarw. W pewnym sensie ycie polityczne po prostu wrcio do normy, poniewa wadza zacza si ponownie skupia w rkach krewnych, dominujcych pod wzgldem ekonomicznym i wojskowym. Lecz dziedzictwo Karolingw przynioso tu wan nowo, ukazujc, e wielcy szlachetnie urodzeni "ksita" rozumiani jako "ci, ktrzy sprawuj wadz" - potrafili rozwin i wykorzysta zachowane publiczne instytucje wadzy, ktre nierzadko z wadz centraln wizay si jedynie pojciowo. Od lat pidziesitych XX wieku historycy rozwijaj tez, zgodnie z ktr przesunicie wadzy krlewskiej w IX i X wieku stanowio wstp do jeszcze doniolejszych zmian, jakie zaszy okoo 1000 roku. Poniewa ten model wyjanienia - mediewici francuscy zw go mutationfeodale, przeksztaceniem feudalnym - ustabilizowa si jako ortodoksja, wart jest naszkicowania w paru sowach. Od okoo poowy X wieku, zgodnie ze spojrzeniem "przeksztaceniowym", wielkie bloki regionalne, bdce pozostaociami

polityki fran-kijskiej, same zaczy ulega odrodkowym deniom pomniejszych dygnitarzy wojskowych. Wielu z nich zdobyo wadz, gdy byli przedstawicielami ksit w terenie. Powtarzajc w o wiele mniejszej skali wczeniejsz form rozdrobnienia, lokalni monowadcy rozkwitli, poniewa czyli si ekonomiczn - ktr posiadali jako waciciele ziemscy - z pozostaoci wadzy publicznej, zajmujcej si wymierzaniem sprawiedliwoci i organizacj wojskow. Na wieniakw nakadano coraz bardziej uciliwe opaty i paszczyzn. Dwory przestay stanowi publiczne forum, suce wolnej ludnoci danego rejonu, stay si narzdziami prywatnej potgi arystokratycznej. Uprzywilejowany dostp do dworu zyskiwao si przez wasalstwo. Szczeglnie po roku 1000 wzrosa liczba zamkw, co byo wymuszonym dowodem powodzenia monowad-cw. Zamki, jeszcze przewanie drewniane, cho coraz czciej budowane z kamienia, symbolizoway stanowcze twierdzenie geopolityczne, e wadza na znacznych obszarach starego cesarstwa frankijskiego ulega cakowitej atomizacji. Warto zauway, e niedawno uczeni zaczli sobie zadawa pytanie, czy przyjto odpowiedni punkt widzenia. Jak si dowodzi, model "prze-ksztaceniowy", zaley od interpretacji wydarze IX i X wieku, ktra z jednej strony jest zbyt dobrze uoona (pod tym wzgldem, e zakada si w niej nierealistycznie ostre rozrnienie midzy instytucjami publicznymi a prywatnymi), i zbyt negatywna, poniewa przypisuje si w niej pnym Karolingom (ostatni krl z tej dynastii zmar we Francji w 987 roku) wicej bezsilnej bezczynnoci niby to wynikao ze wiadectw historycznych. Jest take jasne, e spoeczny i ekonomiczny status tych, ktrzy uprawiali ziemi by bardzo rny. Niektrzy stawali si poddanymi pod presj wszechwadnych wacicieli, inni utrzymywali jednak prawa ziemskie i wzgldn niezaleno. Rny by rwnie los ksit: niektrzy, jak ksita Normandii i Akwitanii oraz hrabiowie Flandrii i Barcelony ostro zwalczali drobnych kasztelanw. Przeksztacenie z 1000 roku moe nawet by iluzj. Przywileje, akty przeniesienia praw wasnoci ziemi i praw - w naszej opinii - najwaniejsze rda, w XI wieku staj si wyranie mniej sformalizowane, a bardziej rozwleke. To wyrane odrzucenie tradycji interpretuje si zwykle jako symptom odwrcenia si od organizacji publicznej i systematycznej w stron prywatnej i ad hoc prawnej - proces o szerokich spoecznych i politycznych reperkusjach. Jeli jednak zmian w dokumentach mona wytumaczy innymi czynniiii 29 Pocztki

wity Piotr strca Szymona Maga, ktry poprosi o kupno daru Ducha witego, na paskorzebie przedstawiajcej epizody z Dziejw Apostolskich 8,8-24. Jedenastowieczni reformatorzy atakowali praktyk witokupstwa - nabywania lub sprzedawania urzdw kocielnych - aby ograniczy wieckie wpywy w Kociele. Z

powodu tego nacisku na trzymanie si na uboczu rozwino si jednake ponowne zainteresowanie rol, jak w chrzecijaskim spoeczestwie mog prawowicie odegra wieccy. karni - by moe przywileje dawnego rodzaju maskoway zmiany spoeczne na dziesitki lat i byy ostatecznie uwaane za niezbyt odpowiednie dla rozrastajcego si i bardziej zoonego wiata - zatem tezy "przeksztaceniowe" wymagaj modyfikacji. Oglnie rzecz biorc, jest jasne, e studia nad okresem bezporednio poprzedzajcym krucjaty zaczynaj zmienia swe oblicze. W ostatnich latach historycy pracujcy nad IX i X wiekiem byli na og bardziej miali ni ich koledzy pracujcy nad wiekiem XI, gdy odwayli si raz jeszcze przemyle swe podstawowe zaoenia i ponownie zinterpretowa dowody. Efekt przypomina wzbierajc rzek, ktra przerwaa tam. Za wczenie na przewidywania, w jaki dokadnie sposb nowe interpretacje wpyn na nasz iii Pocztki 30 obraz pocztkw pierwszej krucjaty. Nawet gdy uznajemy celowo ponownego przeanalizowania tych problemw, wydaje si jednak dos' pewne, e historycy nie powinni odchodzi od tradycyjnego zainteresowania pewnym podstawowym aspektem jedenastowiecznego spoeczestwa: dominacj elity rycerskiej. Pouczajca jest tu terminologia stosowana w kronikach i przywilejach. Do XI wieku wojownika zwyko si nazywa miles (liczba mnoga milites). W klasycznej acinie sowo to oznaczao wojownika pieszego, ostoj rzymskich legionw, lecz w przesuniciu znaczeniowym zaczo oznacza jedynie tego, ktry walczy konno. Z biegiem czasu termin miles nabra nowych spoecznych znacze poniewa sugerowa mono poniesienia wielkich kosztw zakupu wierzchowca, zbroi i broni. Wydatek ten stawa si moliwy dziki wykorzystaniu nadwyek produkcyjnych w obszernych posiadociach ziemskich lub dziki podjciu zaszczytnej suby u bogatego pana. W zwizku z tym zmieniy si take techniki prowadzenia walki konnej. Do czasw pierwszej krucjaty rycerze nosili cik kopi, ktra bya uoona pod pach i wycignita ponad gow konia. Taka bro bya wana z rnych przyczyn. Umoliwiaa szeregom konnych wykonanie szary wykorzystujcej si rozpdu wierzchowca i jedca. Skuteczne rozwinicie szyku zaleao od dobrego przygotowania i umiejtnoci wsppracy wrd rycerzy, co sprzyjao powstawaniu grupowej solidarnoci. Bro miaa te znaczenie symboliczne: cika kopia nie bya dla rycerza jedynym orem, lecz jako najbardziej okazaa i uywana wycznie w bitwach konnych, suya zaznaczeniu odrbnoci jej waciciela. Przewaga cikiej kawalerii w

czasie bitew bya zarazem przyczyn i konsekwencj ich wysokiego spoecznego i ekonomicznego statusu. Naley zauway dwie istotne sprawy. Po pierwsze, kiedy rozwaa si stopie rozwoju osignitego przez rycerstwo w ostatnich latach XI wieku, trzeba unika anachronicznych i nadmiernie romantycznych skojarze. Rycerstwo rednioGrzeszno wieckich. W tym okresie niewielu wieckich ludzi uznawano za witych. Wyjtkiem byli niektrzy krlowie i krlowe. Inny wyjtek to Gerald z Aurillac (zm. w 909 roku), hrabia ze rodkowej Francji. Co znaczce, uwaano, i na jego ycie powanie wpyny modele rl monastycznych. Md 31 Pocztki ,vt e

wieczne skania do wywoywania pontnych obrazw rycerskiej walecznoci i dwornych manier, zachowania i barwnego stylu midzynarodowej "kadry" rycerskiej, ktrej zainteresowania i grupowa wiadomo tworzyy ogromn kulturow si, przeamujc bariery jzyka, majtku i statusu spoecznego. Lecz peen rozwj idei rycerskiej przypad na wiek XII i pniejsze. W1095 roku bya ona jeszcze w powijakach. Nie istnia rwnie system heraldyczny: jest to wana okoliczno, zwaywszy rol obrazw w dostarczaniu informacji spoeczestwu, ktre jeszcze w wikszoci nie potrafio czyta. Zaczynao si dopiero rodzime przedstawianie rycerskoci w pieniach. Nie byo te jasno ustalonych rytuaw pasowania, majcych na celu scementowa-nie etosu wsplnego dla wszystkich rycerzy. Co znaczce, panowie i ksita na og niechtnie zlecali opisywanie siebie jako milites, jeli nie dodawano do tego imponujcych przymiotnikw, ktre sugeruj, e czuli si oni czci zmilitaryzowanego spoeczestwa. Wysoko urodzeni nie uwaali cakowitej identyfikacji z towarzyszami broni o niszym statusie za stosown. Z tych ostatnich wielu byo w trzecim lub czwartym pokoleniu potomkami chopw. Wielcy panowie i skromni milites trwali razem w uprzywilejowanej kulturze wojowniczej siy, honoru i umiejtnoci jazdy konnnej. W tym ley skuteczna moc zwartoci, ktra miaa pomc krzyowcom, gdy zostali poddani ogromnej presji fizycznej i psychicznej . Lecz pierwsza krucjata nie bya wpraw-k rycerskoci w takim sensie, w jakim chciayby to pojmowa pniejsze pokolenia. Po drugie, dominacja konnych rycerzy nie oznaczaa cakowitego odrzucenia potencjalnego wkadu innych osb w dziaania wojenne. Poniewa zachodnia organizacja wojskowa, jak w wikszoci preindustrialnych spoeczestw, bya w skomplikowany sposb powizana z szerokimi ekonomicznymi i administracyjnymi strukturami, nie mona byo odci znacznych si kawalerii od ich kulturowego i spoecznego rodowiska. Trudno byo te oczekiwa, aby dziaay w odosobnieniu.

Armie potrzeboway sub pomocniczych, czyli parobkw, sucych, kowali, patnerzy i kucharzy. Jeli zaistniaa taka potrzeba, kady z nich mg walczy. W armiach znajdowali si te onierze piesi, posiadajcy specjalne umiejtnoci posugiwania si ukami i broni suc do walki wrcz. Tylko nieliczne armie redniowieczne potrafiy oby si bez kobiet, zaspokajajcych rozmaite potrzeby onierzy. W wojsku suyli take ksia, ktrzy modlili si za jego pomylno. Dziki temu mona lepiej zrozumie szeroki odzew na apel wzywajcy do pierwszej krucjaty. Kiedy papie Urban II zawezwa ludzi, aby wyzwoli Jerozolim, okazao si, e nie sposb wykluczy wszystkich uczestnikw nie-rycerzy, mimo e, jak to papie jasno wyrazi w swych zachowanych do dzisiaj owiadczeniach, myla przede wszystkim o milites i by wiadomy, e siy krucjatowe nie powinny by obcione zbyt wieloma nie-walczcymi. Wskaza szczeglnie na milites, gdy oni byli najlepszymi onierzami, jakich Zachd mia do ofiarowania. Byli te niezbdnym rdzeniem, wok ktrego mogy sprzymierzy si efektywnie armie. Rozpoczcie pierwszej krucjaty umoliwia rewolucja, ktra od poowy XI wieku staa si udziaem Kocioa na Zachodzie. Od lat czterdziestych XI wieku grupa reformatorw, najpierw popierana przez cesarza niemieckiego Henryka III, nastpnie pozostajca w opozycji do jego syna Henryka IV, przeja kontrol nad papie-stwem - instytucj, ktr trafnie uznali za znakomicie nadajc si do ich programu wyeliminowania naduy z Kocioa. Mogoby si wydawa, e oczywistym sposobem jest przechwycenie wadzy na samym szczycie, lecz metody reformatorw w rzeczywistoci poszy w stron iii Pocztki 32 przeciwn do drogi zwykle prowadzcej Koci ku czciowej odnowie. Z historycznego punktu widzenia hierarchia kocielna uwaaa, e jej rola polega na podejmowaniu dziaa hamujcych siy dce do zmian, ktrym na og przypisywano pochodzenie z dou. Powysza postawa, raczej niesprawiedliwie, czsto bya karykaturalnie przedstawiana jako dogmatyczny i obojtny tradycjonalizm, lecz jej korzenie gboko tkwiy w tym, jak Koci postrzega sam siebie. Katolicy wierz, e ich Koci jest nie tyle "zgromadzeniem", instytucj, ktra zostaa utworzona dziki ludzkiej inicjatywie, czy po prostu rezultatem czysto przypadkowego rozwoju historycznego. Koci jest raczej "apostolski", co znaczy, e istnieje jako bezporednia i nieunikniona konsekwencja zamierze powzitych przez Boga wobec rodzaju ludzkiego, takich jak intencje przekazane przez Chrystusa apostoom, a przez nich duchowiestwu pniejszych pokole. Zwaywszy na to przekonanie, niech do wprowadzania zbyt szybko wielu zmian moe by uzasadniona jako pragnienie mdrego zarzdzania Bo opatrznoci. Gdy jednak siy dce do zmian obejmuj te czynniki z samej hierarchii kocielnej, wstrzs moe by olbrzymi. To wanie zdarzyo si w drugiej poowie XI wieku. Program reformatorw jest czsto znany jako reforma gregoriaska, od imienia jednego z jego najbardziej energicznych i gonych rzecznikw, papiea Grzegorza VII (10731085). Dziaanie

odbywao si na dwch uzupeniajcych si poziomach. Zwolennicy papiea Grzegorza VII zwrcili uwag na aspekty postpowania Kocioa: moralno, szczeglnie seksualne zachowania kleru; edukacyjne osignicia duchownych i ich kompetencje w zakresie wypeniania obowizkw obejmujcych sakramenty, liturgi i duszpasterstwo; jak rwnie ingerencj wieck w funkcjonowanie kociow i mianowanie na kocielne urzdy. Pod tym wzgldem cele reformatorw dotyczyy gwnie spraw kultu, dyy do oczyszczenia Kocioa, tak aby mg on stanowi zadowalajcy orodek rytuau religijnego. Jednak w drugim rzdzie ambicje reformy gregoriaskiej dotyczyy take spraw organizacji kocielnej. Tak jak w przypadku rzdw wieckich, wiecznym problemem byo zgranie dziaa na szczeblach centralnym, regionalnym i lokalnym. W tym celu papiescy legaci, uzbrojeni w nadzorcze i dyscyplinarne uprawnienia, rady bdce rutynowym miejscem zebra starszych dostojnikw kocielnych, rozrastajce si i lepiej zorganizowane zbiory prawa kanonicznego (kocielnego), nacisk na prawny autorytet papiea - wszystko to suyo nadaniu dziaaniom Kocioa wikszej konsekwencji. Na pene wyniki reformy administracyjnej trzeba byo czeka a do XII i XIII wieku. Jednak przed latami dziewidziesitymi XI wieku dokonano wanego i trwaego kroku wyjciowego. W jego nastpstwie, kiedy papie Urban II rozpocz pierwsz krucjat, by w stanie zmobilizowa zasoby, entuzjazm Powyej: Militaryzacja spoeczestwa: uzbrojeni rycerze konni na ilustracji z jedenastowiecznego woskiego manuskryptu. Do czasu pierwszej krucjaty wojownicy konni tworzyli elitarne jednostki zachodnich armii, podobnie dominowali w yciu ekonomicznym i spoecznym. Poniej: Papie Urban U w drodze do Clermont. Papie (po lewej) wici gwny otarz nowego kocioa w opactwie Cluny 25 padziernika 1095 roku, trzy tygodnie przed otwarciem synodu w Clermont. Czonkowie wity towarzyszcy mu w czasie podry do Francji, w tym szeciu starszych duchownych, stoj rzdem za nim. Opat Hugon z Cluny stoi wraz ze swymi mnichami z drugiej strony otarza. Pocztki 35

Walka z grzechem: koci klasztoru Saint-Benoit-sur-Loire (Fleury). Takie klasztory, jak ten we Fleury, bogaciy si dziki darom wieckich, szczeglnie czonkw klas rycerskich, ktrzy yczyli sobie, aby czono ich z mnisi witoci i ich aktami ordownictwa. i umiejtnoci porozumienia si wielu pojedynczych klerykw i wsplnot religijnych, ciaa kolektywnego wsparcia, ktre ju stao si podatne na papieskie inicjatywy.

Kaznodzieje krucjaty na prno strzpiliby sobie jzyki, gdyby wielu Europejczykw nie 'pragno odpowiedzie na wezwanie, ktre przedstawiano jako dobrowolne przedsiwzicie. 'Sia przycigania krucjaty polegaa na tym, e jej odbycie miao by nabonym aktem pielgrzymki. Kultura religijna redniowiecznej Europy moe si wyda wspczesnym obserwatorom dziwna: trzeba jednak zdawa sobie spraw, e wiele cech, uwaanych dzisiaj za znamienne dla katolicyzmu, jest produktem kontrreformacji. Zagadnienie to jest szerokie. Niemniej jednak mona wyodrbni kilka spraw pomocnych do wytumaczenia atrakcyjnoci krucjat. Podstawow cech de religijnych ludzi w owym okresie byo ich uwarunkowanie przez reakcje na grzech i ocen jego konsekwencji. aden aspekt ludzkiego zachowania i interakcji spoecznej nie by wolny od skazy grzesznoci. Jedynie ci, ktrych ycie rozmylnie pyno w cile regulowanych i nietypowych ze spoecznego punktu widzenia otoczeniach - yjcy w celibacie kler, eremici, mnisi i mniszki - mogli mie nadziej, e uda im si unikn rozlicznych puapek codziennej egzystencji. wieccy szanowali i wspierali wsplnoty klasztorne, gdy warto moraln uwaano za funkcj zewntrznego sposobu postpowania. Okoo 1100 roku zaczto si skania ku pogldowi, e najwaniejsz czci wyraenia pobonoci jest nastawienie duchowe. 36 Pocztki

Lecz w sensie duchowym dziaania cay czas wyraay przynajmniej tyle, ile myli i sowa. Taki nacisk na czyny - wyraony zarwno tym, jak definiowano grzechy, jak i tym, jak mogy one by odkupione przez akty pokutne - mona uzna za mechaniczny, jeli nie wemiemy pod uwag jego przymusowego wpywu na ycie ludzkie. Ogromna czujno w prowadzeniu si bya zupenie naturalna dla rodowisk spoecznych, w ktrych praktycznie wszyscy yli w dokadnie zasklepionych i introspekcyjnych grupach, dopuszczajcych bardzo mao prywatnoci albo wcale. Wsplnoty znalazszy si w bezporedniej bliskoci, musiay narzuci sobie reguy, wykorzystujc przy tym do zatwierdzania norm si zgromadzenia. Takiemu podejciu sprzyjao przekonanie, i anormalne zachowanie naraa na szwank solidarno grupow. Uwaano, e grzechy to jeden ze sposobw naruszenia rwnowagi maego wiatka wsplnot. Spjno spoeczna bya wic podtrzymywana dwojakim postpowaniem: grzesznikw zawstydzano przez izolacj, publicznym potpieniem i zrytualizowa-n popraw. Umacniano w nich poczucie winy. Szczeglnie sprzyjali temu mnisi, ktrzy nadawali ton jedenastowiecznej pobonoci.

Pierwsza krucjata zostaa wic ogoszona w czasie, kiedy wielu wieckich byo szczeglnie podatnych na powszechny nacisk, zwyko rozpamitywa niedocignicia ludzkiego postpowania i byo przekonanych, i ich dobro duchowe zaley od podjcia pozytywnego dziaania. Kolejn godn uwagi cech redniowiecznej kultury religijnej jest jej gbokie przywizanie Pocztki 37

Po lewej: Konsekwencje grzechu. Anio zamyka potpionych, w tym krlw i ksiy, w piekle. Nago potpionych ukazuje, e zachowanie seksualne, ktre Kocil stara si ograniczy, byo uwaane za jedn z gwnych drg wiodcych do grzechu. Na zasadzie kontrastu, wierzono, e w niebie po dniu Sdu Ostatecznego bd mieszkay tylko osoby wolne od seksualnego popdu. Porodku: Konsekwencje grzechu. Torturowanie potpionych. Oczekiwanie na wieczn kar, obejmujc cierpienie o wiele silniejsze ni jakiekolwiek uczucie dowiadczane za ycia, byo powszechne i silne. Wiara w fizyczn prawdziwo straszliwych mczarni w piekle wzmacniaa przekonanie, e akty skruchy, takie jak pielgrzymka czy krucjaty, powinny rwnie wymaga cierpliwoci i cierpienia. Na tej stronie: Sd Boy: Zmartwychwstanie w dniu Sdu Ostatecznego. Wierzono, e ludzie bd sdzeni dwukrotnie: pierwsza decyzja zostanie podjta po mierci, pniej kady zmartwychwstanie cielenie i zostanie ostatecznie osdzony w dniu Sdu Ostatecznego. Idea, e czyny czowieka dokonane za ycia bd miay wpyw na jego przeznaczenie wieczne, bya sednem ideologii krucjatowej. do poczucia miejsca. Jak uczeni mogli alegory-zowa i wyciga moray z fragmentu biblijnego, dopki byli przekonani o jego rzeczowej dokadnoci, tak samo ludzie wszystkich klas instynktownie zestawiali abstrakcj religijn i odczucie fizyczne. Ten stan umysu przejawia si szczeglnie wyranie w tysicach kapliczek i relikwiarzy, rozsianych po terenach zachodniego chrzecijastwa. Tutaj chrzecijastwo, antropomor-ficzne i oglnie dostpne, mogo by widziane, wyczute, usyszane, dotknite. wici stanowili gwny element jedenastowiecznej pobonoci i penili wiele poytecznych funkcji. Dziki nim Koci mg manewrowa midzy podtrzymaniem moliwoci ratunku dla grzesznej populacji i jednoczesnym zachowaniem rygorystycznych wymogw, koniecznych, aby wej do nieba. Sami wici byli miertelni, dlatego te mieli wzgld na ludzkie ograniczenia, mogli te dziaa jako ordownicy przy wymierzaniu boskiej sprawiedliwoci. Na ziemi ich fizyczne szcztki i przedmioty zwizane z ich yciem emanoway virtus, uwicon si duchow, ktr posikowali si dewoci. W teorii moc witych nie bya ograniczona sprawami geografii, niemniej jednak istniaa gboko zakorzeniona wiara, e ich virtus

koncentrowaa si przestrzennie dookoa miejsc, gdzie przechowywano ich relikwie i oddawano hod ich pamici. Rozszerzajc ten punkt widzenia, bliski zwizek midzy ide a pooeniem zastosowano do osoby Chrystusa. Pielgrzymki do miejsc, w ktrych y, umar i zosta pogrzebany, uwaano za wyjtkowo chwalebne przeycie religijne. W XI wieku lepsze warunki komunikaPocztki 38

cyjne w rodkowej Europie i wzrastajcy w Italii handel morski w rejonie Morza rdziemnego oznaczay, e o wiele wicej osb z Europy Zachodniej ni kiedykolwiek przedtem mogo zaspokoi swe pragnienie pielgrzymki podrujc do Ziemi witej. Nic przeto dziwnego, e relacje z kazania papiea Urbana II, ktre rozpoczo w Clermont w listopadzie 1095 roku pierwsz krucjat, przekazuj, i odwoa si on do tradycji pielgrzymkowej. Jak stwierdzi, wiele osb ju byo na Wschodzie albo te znao tych, ktrzy tam byli. Urban II posuy si take przeraajcymi opowieciami o bezczeszczeniu przez Turkw witych Miejsc. Niezalenie od prawdziwoci tych opowieci, stanowiy one silne bodce, wykorzystujc waciwe wczesnym ludziom utosamianie wyraania pobonoci z przestrzeni geograficzn. Wiele zachowanych relacji, opowiadajcych o cudach, ktre miay miejsce przy relikwiarzach, daje wane wskazwki na temat nastroju wraliwoci religijnej panujcej w czasach apelu papiea Urbana II. Dobr ilustracj moe by jeden przykad, historia z kaplicy witego Winoka, z klasztoru w Bergues w pnocno-wschodniej Francji. Naley zauway, e mamy tu do czynienia z form literack, mimculum, napisanym zgodnie z ustalon typologi rodzajow. Jest wic mao prawdopodobne, aby zdarzenia przebiegay w opisany sposb, aczkolwiek mog one mie pewne oparcie w faktach. Prawdziwa korzy z tej opowieci polega na moliwoci przeanalizowania sposobu, w jaki wyidealizowany obraz rzeczywistoci moe rzuca wiato na faktyczne postawy i zachowania. Historia natomiast wyglda nastpujco. W Zielone witki (czyli wczesnym latem) klasztorny koci przyciga ogromne rzesze ludzi. Niektrzy z nich byli miejscowi, inni za przybyli z daleka, przycignici chwa witego Winoka. Pewnego dnia, kiedy wierni w nawie przepychali si do przodu ku kapliczce, maa niewidoma dziewczynka, ktra staa si dla zgromadzonego tumu kim w rodzaju maskotki, znalaza si samotnie z tyu. Tum podawa j sobie na rkach nad gowami, a dotara w ten sposb do przodu, gdzie w przenonym relikwiarzu wyoono relikwie Winoka. Ludzie wznieli oczy ku niebu i modlili si, aby dziki ordownictwu witego Bg zechcia przywrci dziewczynce wzrok. Ponadto dodali, e jeli Bg da im taki znak, bd bardziej wytrwali w praktykach religijnych w kociele. Nagle ciaem dziewczynki wstrzsny konwulsje, a oczy jej zaczy krwawi. Chwil pniej dziewczynka oznajmia, e odzyskaa wzrok.

Pewne cechy tej historii odnosz si do kultury religijnej, ktra przyczynia si do entuzjazmu krucjatowego. Szczeglnie interesujcy jest sposb, w jaki dziaania tumu ilustruj zwyk wsplnotow natur pobonego zachowania. Dziewczynka bya naturalnie centraln postaci, lecz w przeomowych momentach braa udzia caa grupa: wybierajc dziewczynk, aby na niej moga si skoncentrowa szczeglna uwaga, wsppracujc, aby jak najlepiej wystawi j na virtus Winoka i zbiorowo proszc witego o pomoc. Scena, ktra rozegraa si w kociele, suya umocnieniu istniejcych ju wizw solidarnoci - tu wizi czcej tych, ktrzy mieszkali w pobliu a take stworzya now grupow tosamo, ktra poczya ludno miejscow z rnorodn zbieranin pielgrzymw przybyych z odlegych rejonw. Nie naley sdzi, e mnisi byli tylko biernymi obserwatorami. Historia opisuje spontaniczny wylew pobonej energii ze strony wieckich, lecz rozsdnie byoby podejrzewa pewien rodzaj podpowiedzi, nawet ukar-towanej reyserii ze strony mnichw. Wzicie pod uwag czasu i miejsca wydarze sugeruje dodatkowo, e mnisi z Bergues mieli interes w stworzeniu okolicznoci, w ktrych mona by stymulowa i kierowa impulsami ludzkiej reli-

Pocztki 39

gijnos'ci. Ten punkt widzenia wzmacnia fakt, e w chwili, gdy zdarzy si cud, relikwiarz by wystawiony w widocznym miejscu: ekscytacja narastaa, a wybucha w kulminacyjnym momencie. Skoro tylko stworzono ju podniosy nastrj, mona go byo podtrzyma i ukierunkowa w stron zbiorowej afirmacji wiary, co osignito dziki wykorzystaniu skonnos'ci - bardzo w owym czasie powszechnej - do reagowania na podniecenie czy poruszenie penym wyrazu emocjonalnym wylewem. Autor tej opowies'ci doskonale zrozumia nastrj tumu, dziki niemu uczyni interesujce porwnanie. Opisa mianowicie, jak modlitwy wiernych, gone i nieuporzdkowane, poczyy si z bardziej harmonijnym piewem mnichw w chrze. By tutaj w mik-rokosmosie jedenastowieczny Koci w dziaaniu: dwie grupy, wieccy i kler, weszy w relacj wzajemnego wzmacniania si. Kada grupa speniaa odrbn rol (tutaj symbolizowan przez separacj przestrzenn midzy naw a chrem), lecz w ramach jednoczcego kontekstu rytualnej poZloty majestat z Clermont-Ferrand: pochodzcy z X wieku rysunek synnej rzeby Matki Boej z Dziecitkiem, ktra nie przetrwaa do naszych czasw. Obiekty sztuki sakralnej

zagrzeway do wiary zarwno wieckich, jak i duchowiestwo. Nie byy wyrazem ustpstwa kleru na rzecz potrzeb wieckich, lecz byy punktem stycznym wiary tych dwu grup. 40 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

bonoci ogniskowaa w miejscach kontaktu (przybytek, relikwiarz, Winok) napdzajc powstawanie i trwanie wsplnotowego entuzjazmu. Jedyny element tej opowieci, ktry mgby sprawia wraenie nieprzyjemnego zgrzytu, to obietnica tumu, e dowiadczywszy cudu stanie si bardziej pobony. Z jednej strony jest to topos gatunkowy: autor uj tu w porzdku przyczyny i skutku znacznie duszy proces, za pomoc ktrego kult Winoka miaby szerzy jego saw i znale si wrd lokalnych form pobonoci. Lecz podkrelanie odwoania si do obietnicy tumu wiadczy take o wikszej wraliwoci na uczucia wieckich, czego dowody moemy te znale w innych miejscach. Guibert z No-gent, na przykad, opowiada histori kilku rycerzy, ktrzy sprowokowali cz kanonikw z La-on, aby ci wystarali si u Najwitszej Panny o cud uleczenia. Kanonicy byli niechtni, gdy proponowany beneficjant, niemy modzieniec, zdawa si beznadziejnym przypadkiem. Lecz Panna wita przysza z pomoc, modzieniec zacz wydawa z siebie dwiki, a rycerze pokornie przyznali si do bdu. Guibert przytoczy to wydarzenie, aby gloryfikowa Najwitsz Maryj Pann i podkreli autentyczno jej relikwii przechowywanych w Laon. Lecz, podobnie jak autor opowieci o cudzie z Bergues, on take w sposb aluzyjny zwraca uwag na niepokj kleru, i pobono wieckich wizaa si z ide qui pro c\uo. Obawiano si, e wierni maj skonno do zmieniania intensywnoci zaangaowania religijnego w zalenoci od tego, jak dalece do ich trosk materialnych, niepokojw, a nawet do ciekawoci mona byo trafi przez kontakt ze zinstytucjonalizowan religi. Obawy wyraane przez Guiberta i autora z Bergues wykorzystywali krytycy, dowodzcy, e religijno wiecka w redniowieczu, powierzchowna i dosowna, nie jest niczym wicej ni osignit dziki kulturze koloryzacj, opart na bodcach psychologiczno-spoecznych. Tak interpretacj mona jednake poda w wtpliwo. Krytycy popeniaj bd, wykorzystujc anachroniczne kryteria do analizy tego, co skada si na autentyczne przekonanie religijne. Ich sd jest bdny, poniewa bior za podstaw ustalone typy zachowa pobonego czowieka w pluralistycznych pod wzgldem wyznaniowym spoeczestwach postreformacyjnego wiata. Inni krytycy trzymaj si kurczowo tezy, i ludzie redniowieczni istotnie byli zdolni do mocnych przey religijnych, lecz zaspokajay je gboko zakorzenione rytuay pogaskie, pochodzce z okresu przedchrzecijaskiego - uroki, talizmany, czary, wrby i tym podobne - bardziej bezporednie i godne zaufania ni to, co mia do zaoferowania Koci. Tutaj natomiast bd polega na tym, e aby osdzi zdolno redniowiecznego Kocioa do przeoenia wasnych wierze na zachowanie innych

ludzi wykorzystuje si kryteria duo pniejsze. Ludzie w XI wieku rzadko potrafili trwa przez cae ycie na jednym poziomie zaangaowania religijnego: choroby, nadejcie staroci, zmiany w statusie osobowym czy kryzysy domowe i spoeczne regularnie pobudzay wzmocnienie pobonoci w wielu systemach religijnych w rnych okresach. Z historycznego punktu widzenia ludzie redniowiecza nie byli bynajmniej wyjtkowi pod tym wzgldem. Jest to norma. Chodzi tu jednak o podstawowy poziom uczu religijnych, jakie podziela wikszo ludzi w danym czasie. Taki poziom suy bowiem jako stay kulturowy punkt odniesienia. Gdyby pj tym tropem, spoeczestwo zachodniej Europy w przededniu pierwszej krucjaty okazuje si na wskro chrzecijaskie. Podatno kleru na to, co wydaje si pewnym rodzajem mentalnoci religijnej, moe by take interpretowana pozytywnie jako znak potgi Kocioa, poniewa rodzaj wzajemnoci oczekiwany przez wiernych w Bergues by lekko odchyPocztki 41

wita Radegunda, yjca w W wieku krlowa, leczy niewidom kobiet. Moc witych trwaa po ich mierci, by mogli jej uy wierni: leczenie dolegliwoci cielesnych byo najpowszechniej poszukiwanym przejawem witej virtus. Pomoc zapewniana w tym yciu wyprzedzaa ordownicz rol, jak wici penili wobec swych wiernych w czasie Sdu Ostatecznego. lonym odgazieniem podstawowej zasady propagowanej czynnie przez autorytety: idei, e na relacje midzy tym a tamtym wiatem maj wpyw przyczyna i skutek. W czasie pierwszej krucjaty Koci naucza, e grzech moe by odkupiony, przynajmniej w teorii, przez akty pokuty. Dla wieckich pokuta przyjmowaa zawsze form okresw wstrzemiliwoci seksualnej, postw i odstpstw od normalnej rutyny: odbywajcym pokut nie byo wolno, na przykad, nosi broni. Wielu pielgrzymw traktowano jako pokutnikw. Naley zauway, e postawy zaczynay si zmienia, poniewa ludzie zastanawiali si, czy zwykli miertelnicy mog zmaza swe grzechy przez wasne akty pokuty, bez pomocnej rki nieskoczonej aski Boej. Lecz pojcie traktowania pokuty jako symbolicznej demonstracji skruchy, ktra miaa by okazywana gdy grzesznik pokaja si w akcie sakramentalnego rozgrzeszenia - system, ktry jest stosowany we wspczesnym Kociele katolickim - cigle jeszcze nie byo dostatecznie rozwinite. W ostatnich latach XI wieku niezachwianie wierzono, e do zmycia grzechu mog wystarczy akty skruchy.

Pocztki 42

Kocil opactwa w Cluny (Cluny III) w poudniowej fturgundii. W czasie budowy w okresie pierwszej krucjaty, Cluny III byo najwikszym kocioem w zachodniej Europie, zasuyo na miano jednej z najbardziej prestiowych wsplnot chrzecijastwa aciskiego. Papie Urban II, niegdy mnich Cluny, powici koci w czasie swej podry do Francji. W duym stopniu tumaczy to yw odpowied na wezwanie pierwszej krucjaty, ktr Urban II wyobraa sobie jako akt tak kosztowny, dugi i wyczerpujcy, zarwno emocjonalnie, jak i fizycznie, e mia on by rwnoznaczny z "satysfakcjonujc" pokut, zdoln zmaza wszystkie grzechy, ktre popenili chtni do udziau w krucjacie. Urban wiedzia doskonale, jakim tokiem podaj myli jego suchaczy. Syn drobnego szlachcica z Szampanii, przed rozpoczciem kariery na dworze papieskim suy w katedrze w Reims i we wspaniaym opactwie burgundzkim Cluny. Formacja intelektualna pozwolia mu zrozumie paradoks stanowicy sedno wieckich uczu religijnych. Przez uczestnictwo w pielgrzymkach czy uposaanie mnichw i mniszek, najbliszych nieosigalnego ideau bezgrzesznego ludzkiego postpowania, wieccy wystarczajco dawali do zrozumienia, e s wiadomi swej grzesznoci. Jednake nieuniknione zaangaowanie si w sprawy tego wiata oznaczao, e nie byli w stanie odprawia wszystkich pochaniajcych czas i odrywajcych od ycia spoecznego form pokuty, ktre mogyby zrwnoway cigle rosncy repertuar zych uczynkw. Przesanie krucjatowe przecio wze gordyjski. Tutaj w kocu odnalaza si skuteczna pod wzgldem duchowym dziaalno, przeznaczona specjalnie dla wieckich, szczeglnie dla elity rycerzy, ktrych grzechy uwaano za szczeglnie liczne i notoryczne. wieccy mogli nawet dy, jak to przenikliwie wyrazi Gui-bert z Nogent, do zapewnienia sobie zbawienia bez koniecznoci porzucania zwykego ycia, Moissac, opactwo w poudniowo-zachodniej Francji, ktre Urban II odwiedzi w czasie swej podry po Francji. Klasztory takie jak Moissac, ktre czsto byy najwikszymi i najsawniejszymi miejscami kultu religijnego w swych spoecznociach i mogy korzysta z solidnych zasobw wieckiego respektu i poparcia, odegray istotni} rol w propagowaniu idei krucjatowej. Pocztki 44

a przez skanalizowanie instynktw w kierunkach, ktre odpowiaday gtboko zakorzenionemu uwarunkowaniu spoecznemu. Efekt uksztatowanego w ten sposb przesania by elektryzujcy, a jego wpyw wzmocnia jeszcze podr Urbana II po poudniowej i zachodniej Francji, ktr odby midzy jesieni 1095 a latem 1096 roku. Poruszajc si jako posta promieniujca autorytetem po okolicach, ktre przez dziesitki lat rzadko gociy krla, papie zwrci na siebie uwag wicc kocioy i otarze, zaszczycajc miejscowoci, przez ktre przejeda, starannie dopracowanym ceremoniaem liturgicznym. (Raz jeszcze zupenie jasny pozostaje bliski zwizek midzy obrzdow a spoeczn ekscyta-cj religijn.) Najwiksze miasta potraktowano jako tymczasowe bazy: midzy innymi Limoges, Poitiers (dwukrotnie), Angers, Tours, Saintes i Bordeaux. Miejsca te byy szczeglnie istotne, gdy znajdoway si w nich znane kocioy, ktre dugo suyy jako punkty gromadzce regionalne spoecznoci religijne. One to, podobnie jak kocioy wiejskie, suyy teraz jako punkty rekrutacji chtnych do wyruszenia na krucjaty. W miejscach, ktre nie znalazy si na szlaku podry papieskiej, sprawami rekrutacji zajmowali si inni dostojnicy kocielni. Wydaje si, e do najbardziej czynnych agentw rekrutacyjnych naleeli mnisi: wiele ocalaych przywilejw ukazuje, jak odjedajcy krzyowcy zwracaj si do klasztorw po duchowe wsparcie i pomoc materialn. Entuzjazm dla krucjat by najsilniejszy we Francji, Italii i w zachodnich Niemczech, lecz niewiele obszarw chrzecijastwa aciskiego pozostao obojtnych na wezwanie krucjatowe. Jak dobitnie podkrela pewien historyk, "nerw doskonaego uczucia" ogarn Zachd. Dowd by oczywisty, poniewa midzy wiosn a jesieni 1096 roku dziesitki tysicy ludzi wyruszyy w drog, a przywieca im jeden cel wyzwolenie Jerozolimy. 3. Ruch krucjatowy 1096-1274 SIMON LLOYD

Po synodzie w Clermont i apelu wzywajcym do walki (ktry zosta opisany w rozdziale I) papie Urban H pozosta we Francji a do wrzenia 1096 roku. Planowana wyprawa na Wschd nie bya jedyn przyczyn tak dugiego pobytu, lecz ruch, ktry pniej przerodzi si w pierwsz krucjat by w znacznym stopniu dzieem Urbana H, dlatego te zaleao mu na zapewnieniu przywdztwa i przewodnictwa w okresach formowania si ekspedycji. Korespondowa z biskupem Ademarem z Le Puy, wyznaczonym na papieskiego legata przy armii i z Rajmundem IV, hrabi Tuluzy. Spodziewano si, e ten ostatni obejmie przywdztwo wieckie. Papie spotka si z nim przynajmniej dwa razy w 1096 roku. Przynagla rozmaitych dostojnikw kocielnych do goszenia przesania krzya we Francji, oraz, jak mielimy okazj zobaczy, sam stan na czele, ogaszajc krucjat w licznych miejscach, ktre odwiedzi w czasie swego dugiego objazdu po poudniowej, rodkowej i zachodniej Francji w tych miesicach. Wysya

poza granice Francji listy w sprawie krucjat oraz poselstwa, ktre czsto miary za zadanie sprawdzanie odzewu na papieskie we zwania krucjatowe. W zamyle Urbana II armia krucjatowa miaa skada si przede wszystkim z rycerzy, ale i z innych zbrojnych, ktrzy bd uyteczni pod wzgldem wojskowym. Jednake gdy tylko wiadomoci o jego apelu z Clermont rozeszy si na Zachodzie, ludzie, mczyni i kobiety, pochodzcy ze wszystkich klas spoecznych, przedstawiciele wszystkich zawodw, ujli krzy. W sprawach personalnych Urban II straci kontrol nad wypraw. Jedn z natychmiastowych tego konsekwencji bya przeraajca przemoc, rozptana przeciwko ydom w pnocnej Francji i Nadrenii, pierwszy z serii pogromw i innych form antysemityzmu, w nastpnych pokoleniach blisko zwizanych z dziaalnoci krucjatow. Wielu -co nie znaczy, e wszyscy - odpowiedzialnych za te postpki, pochodzio z tych grup spoecznych, ktre Urban II pragn zatrzyma w domu, szczeglnie chodzio mu o bandy miejskiej i wiejskiej biedoty. Bandy, na ktrych czele stali ludzie tacy, jak Piotr Pustelnik i Walter Bez Mienia, jako pierwsze stawiy si gotowe do odjazdu, ju wczesn wiosn 1096 roku. Zbiorowo, okrela si je tr46 Ruch krucjatowy 1096-1274

Ten wysoce sformalizowany plan Jerozolimy i jej okolic (ok. 1170) jest jednym z wielu zachowanych planw i diagramw witego Miasta. Wskazuje, jak wane byy wite miejsca dla wczesnych uczu religijnych na Zachodzie. Ten plan jest szczeglnie interesujcy, poniewa poniej znajdujemy sylwetki rycerzy krucjatowych, obrocw Ziemi witej, przepdzajcych muzumanw z pola bitwy. dycyjnie mianem wyprawy ludowej, lecz w rzeczywistoci byy to zasadniczo niezalene grupy biedoty, ktrym brakowao zapasw i wyposaenia, chocia w niektrych z nich znajdowali si rycerze, czy te nawet nimi dowodzili. Biedota, pochodzca gwnie z pnocnej Francji, Niderlandw, Nadrenii i Saksonii, pragna dotrze do Konstantynopola, lecz wielu nie zdoao dojs' nawet tam. W poszukiwaniu poywienia pldrowali tereny, przez ktre przechodzili. Ten fakt, cznie z brakiem dyscypliny i zwykym u nich okruciestwem, zaalarmowa naturalnie wadcw ziem przez ktre szli, przede wszystkim Bi-zantyjczykw. Wielu czonkw wyprawy zgino w nieuniknionych potyczkach zbrojnych. Ci za, ktrym udao si dotrze do Konstantynopola, pospiesznie przeprawili si przez Bosfor w sierpniu 1096 roku, po czym podzielili si na dwie grupy. Jedna z nich bez powodzenia prbowaa zdoby Nike. Wikszo zostaa zabita lub

iii Ruch krucjatowy 1096-1274 49

Ludwik IX, wity krl Francji, by najbardziej ze wszystkich krlw zaangaowany w krucjaty. Zmar w czasie swej drugiej krucjaty iv Tunisie (25 sierpnia 1270 roku). Ta wyprawa bya ostatni midzynarodow krucjat do Ziemi witej, a mier krla wyznaczya w pewnym sensie koniec epoki w historii krucjat. Widzimy tutaj, jak w Tunisie wnosz trumn krla na pokad statku. wzita do niewoli przez Turkw. Druga grupa wpada w zasadzk, a nastpnie zostaa zmasakrowana w pobliu Civetot (Kibotos) w padzierniku. Niedobitki powrciy do Konstantynopola, aby przyczy si do ruchu identyfikowanego pniej jako "druga fala" krucjaty. Trzon wyprawy sformowano z odrbnych kontyngentw, zgrupowanych dookoa jednego lub kilku wielkich panw, co przedstawiao skuteczne siy wojskowe, na ktre liczyli Urban II i cesarz Aleksy. Gwne kontyngenty naleay do: hrabiego Rajmunda IV z Tuluzy - by to kontyngent najwikszy pod wzgldem liczebnym, Got-fryda z Bouillon, ksicia Dolnej Lotaryngii oraz jego brata, Baldwina z Boulogne, Hugona z Ver-mandois; ksicia Roberta z Normandii, jego kuzyna Roberta, hrabiego Flandrii i jego szwagra hrabiego Stefana z Blois; Boemunda z Tarentu i jego bratanka Tankreda, ktry sta na czele Normanw z poudniowych Woch. Gotfryd, Bo-emund, Baldwin i Rajmund stan si pierwszymi wadcami, odpowiednio: Krlestwa Jerozolimy, ksistwa Antiochii, hrabstwa Edessy i hrabstwa Trypolisu. Krzyowcy rozpoczli wypraw na Wschd pnym latem 1096 roku. Stopniowo zbierali si w Konstantynopolu pod koniec tego roku i na pocztku 1097. Duga wdrwka ostatecznie zakoczya si sukcesem, gdy blisko dwa lata pniej, 15 lipca 1099 roku, zdobyto Jerozolim. Wyprawa bya zupenie niewiarygodna. Wbrew wszelkim przeszkodom oraz strasznym cierpieniom i stratom, szczeglnie w czasie przeduajcego si oblenia Antiochii w 1097-1098 roku, udao im si wyzwoli wite miejsca. Nic dziwnego, e wielu im wspczesnych uznao to za cud. Zaskakujcy sukces wyprawy zainspirowa czciowo wyjazd "trzeciej fali", tak zwanej krunr Ruch krucjatowy 1096-1274 51 ijaty 1101 roku, lecz nikt w tych latach nie mg jrzewidzie, e to, co wywoa Urban II, okae si tylko pierwsz krucjat, ani e krucjata bdzie mogta odbywa si poza Ziemi wit i zostanie skierowane przeciwko wrogom innym ni muzumanie - krtko

mwic, nikt nie przypuszcza, e ruch krucjatowy okae si jedn z najwaniejszych czci skadowych i cech charakterystycznych pnoredniowiecznej kultury zaIchodniej. Jeeli natomiast chodzi o krucjaty na aciski Wschd, warunki, przede wszystkim polityczne, jakich znaleli si osadnicy po 1099 roku, wymagay zwoania i wysyania dodatkowych eks->edycji celem wsparcia zaoonych tam osad. Ten model mia si ustali w XII i XIII wieku. Wtedy rcwiem zahamowanie postpw na Wschodzie skonio do szukania pomocy na Zachodzie. Pnoc przysza ze strony papiestwa i przybraa forn deklaracji krucjatowych, chocia nie kady odzaj pomocy wysyanej na Wschd przybiera orm krucjaty, ani te ludzie ze Wschodu nie awsze domagali si jej w swych probach. Do eeo modelu tradycyjnie zalicza si przewaajt cz wikszych krucjat, jak i du liczb iejszych i mniej znanych ekspedycji, ktre N wietle wspczesnych bada okazay si tak amo krucjatami, jak ich sawniejsze siostry. (To zyni tradycyjne klasyfikacje anachronicznymi.) 'ogarszajca si sytuacja na Wschodzie sprawi-a, e do kadej generacji w XII i XIII wieku skie-owano przynajmniej jedno wezwanie krucjatowe - chocia nie zawsze byy to powszechne we-twania do broni - po pierwsze, eby wesprze isady aciskie, a nastpnie, poczynajc od upadEdessy w rce muzumaskiego aabaka Ima-ad-Dina Zankiego II w 1144 roku i samej Jero-ilimy na rzecz Saladyna w 1187 roku, aby od-ika utracone ziemie. Krucjaty ogaszane imieniu aciskiego cesarstwa Konstantynopo-(1204-1261), utworzonego w nastpstwie osawionej czwartej krucjaty, ktra doprowadzia do zupienia tego miasta, take pasuj do powyszego wzorca; lecz te krucjaty byy skierowane gwnie przeciwko Bizantyjczykom, ktrzy opanowali Nike i prbowali odzyska tereny utracone w 1204 roku. Powinno si te zauway zmian w podejciu do wypraw i strategii krucjatowej na Wschodzie, z powanymi nastpstwami logistycznymi. Jak widzielimy, pierwsza krucjata wyprawia si do Palestyny drog ldow przez cesarstwo bizantyjskie. Podobnie stao si w przypadku si drugiej krucjaty (1147-1149), dowodzonej przez krla Francji Ludwika VII i krla Niemiec, Konrada III. Lecz siy cesarza Fryderyka I Barbarossy w czasie trzeciej krucjaty (1198-1202) jako ostatnie wybray drog ldow. Po fakcie da si stwierdzi, e przyszo zostaa okrelona przez decyzj monarchw Ryszarda I angielskiego i Filipa II francuskiego o przeprawie drog morsk przez Morze rdziemne do Ziemi witej. Ponadto, od czasu trzeciej krucjaty powan alternatyw dla walki na samym aciskim Wschodzie staa si idea uczynienia Egiptu celem krucjaty. Miaa ona swoje uzasadnienie, gdy potga i polityczne znaczenie Egiptu w zaoonym przez Saladyna imperium Ajjubidw, oznacza)7, e gdyby zdoao si osabi, a nawet zdoby Egipt, atwiej mona by odbudowa aciski Wschd. Pierwsz krucjat, ktra ewidentnie wyruszya z takim zamiarem, bya czwarta krucjata (12021204), lecz miaa by zawrcona w stron Konstantynopola. Pierwsze oddziay pitej krucjaty (1217-1229) byy te pierwszymi, ktre wyldoway w Egipcie, w Damietcie, lecz kiedy posuway si w d Nilem, w stron Kairu, przydarzyo si nieszczcie.1 Podobny los spotka te pierwsz

1 Morze zalao teren, na ktrym znajdowa si obz krzyowcw, niszczc odzie, zapasy ywnoci i topic konie. Pniej w obozie wybucha epidemia (przyp. ihim.). iii 52 Ruch krucjatowy 1096-1274 wypraw krucjatow krla Francji, Ludwika IX (1248-1254). W czasie swej drugiej krucjaty, ktra jest uwaana za ostatni z wielkich midzynarodowych krucjat na Wschd podjtych przed 1300 rokiem, krl zmar w Tunisie w 1270 roku. Kilka innych trzynastowiecznych ekspedycji poeglowao bezporednio do Ziemi witej, lecz, jak widzielimy wczeniej, ostatecznym celem krucjaty nie zawsze byo to wanie miejsce. Naley podkreli, e w tym samym czasie (1096), kiedy pierwsi krzyowcy znajdowali si w drodze do Jerozolimy, papie Urban II zupenie jednoznacznie pozwoli czy te raczej ponagli, szlacht katalosk, ktra uja krzy dla krucjaty na Wschd, aby wypenia swe luby w Hiszpanii. W zamian za pomoc kocioowi w Tarragonie krzyowcom obiecano odpuszczenie grzechw. Zatem ten sam papie rozpoczyna krucjat jednoczenie na obydwch kracach Morza rdziemnego. Zwaywszy na ten precedens, nie naley si dziwi, e po pierwszej krucjacie Hiszpania szybko okazaa si staym teatrem dziaa ekspedycji krucjatowych, poczwszy od wypraw z lat 1114 i 1118. Charakter i postp rekonkwisty zasadniczo zmieniy si wskutek serii krucjat odbywanych w tym okresie i potem. Nie jest rwnie szczeglnie zaskakujce, e krucjat szybko wymierzono w innych ludzi na innych granicach zachodniego chrzecijastwa. Szczeglnie wane byo jej rozszerzenie na walk midzy Niemcami a pogaskimi Sowianami na pnocnych i wschodnich obszarach osadnictwa niemieckiego. Papie Eugeniusz III w 1147 roku po raz pierwszy podnis do rangi krucjaty wojn Sasw ze Sowianami Poabskimi, chocia przedtem, w 1108 roku, retoryk krucjatow wykorzystywano prbujc zdoby rekrutw. Kontynuujc wczesny Dmng nach Osten (parcie na Wschd), krucjaty miay by ogaszane coraz dalej za ab i w rejonach nadbatyckich: na Pomorzu, w Prusach, w Inflantach, w Estonii, na Litwie i w Finlandii. Raz jeszcze, na poudniu, impet nagego, gwatownego ataku Mongow na Europ w 1241 roku wzili na siebie Polacy i Wgrzy. W tym samym roku ogoszono pierwsz z licznych krucjat przeciwko Mongoom. Pod koniec XIII wieku wraz z widokami na przymierze przeciwko muzumanom zmieni si stosunek do krucjat. Pozostaj do rozwaenia dwa dalsze rodzaje krucjat. Obydwa byy ju wwczas i s do dzisiaj kontrowersyjne. Pierwszy rodzaj to uycie siy przeciwko politycznym oponentom papieskim na chrzecijaskim Zachodzie, w celu pozbawienia ich wadzy. Najprawdopodobniej jako pierwszy tak krucjat ogosi papie Innocenty II w 1135 roku, powodowany ostr walk z Ro-gerem II, normariskim krlem Sycylii. Nie naley wycign na tej podstawie ostatecznego wniosku, lecz moe to wskazywa na przyjcie sposobu mylenia i postpowania, majcego korzenie w witych wojnach, jakie papiee reformatorzy wypowiadali pod koniec XI wieku swoim wrogom, szczeglnie cesarzowi niemieckiemu Henrykowi IV. Jakkolwiek byo, to pierwsz

krucjat niewtpliwie nalec do tego rodzaju rozpocz papie Innocenty III w 1199 roku. Zostaa wymierzona przeciwko Markwardowi z Anwe-iler i jego zwolennikom na Sycylii, oponentom wobec papieskiej polityki we Woszech. Po tym zasadniczym precedensie nastpiy kolejne "polityczne krucjaty". W Anglii na przykad, w latach 12161217 ogoszono krucjat przeciwko angielskim rebeliantom, ktrzy zmusili krla Jana do uznania Magna Carta, oraz ich francuskim sojusznikom, pod dowdztwem ksicia Ludwika z Francji, ktry zosta pod koniec 1215 roku wybrany krlem na miejsce Jana. Podobnie jak Sycylia, Anglia bya ju lennem papieskim, gdy Jan w 1213 roku podporzdkowa si papieowi Innocentemu III. Jej krl by papieskim wasalem, tak wic ogoszenie krucjaty mogo by uzasad54 Ruch krucjatowy 1096-1274

nione koniecznoci uycia siy przeciwko buntowniczym wasalom papiea. Jednak ze wszystkich tych krucjat najbardziej znaczce, jeli chodzi o ich doniose konsekwencje polityczne, miay krucjaty ogoszone w Niemczech i Woszech przeciwko cesarzom z dynastii Hohenstaufw. W oczach papiea walka z cesarzem Fryderykiem II dosza do tak krytycznego punktu, e w 1239 roku ogoszono przeciwko niemu krucjat. Do tego czasu Fryderyk kontrolowa poudniowe Wochy i Sycyli, a pod koniec udao mu si przeama opr sprzymierzecw papieskich w pnocnych Woszech. Do pocztku 1240 roku zagraa nawet Rzymowi. Po mierci cesarza w 1250 roku ogaszano dalsze krucjaty przeciwko jego nastpcom, a do 1268 roku, kiedy ostatni ze znienawidzonej dynastii, Konradyn, zosta schwytany i stracony. Okres 1199-ok. 1240 jest bardzo wany w dziejach ruchu krucjatowego, gdy w krgach papieskich przezwyciono wszelkie opory gdy przyszo do stosowania krucjat przeciwko oponentom politycznym. W tym okresie doszo te do zrnicowania w innym wzgldzie, wraz z pojawieniem si krucjaty przeciwko heretykom. Po raz kolejny istniej jasne wskazwki, e takie dziaanie byo zapowiedziane, przynajmniej przez Innocentego III, papiea, ktry w 1208 roku ostatecznie doprowadzi do ogoszenia krucjaty przeciwko stronnikom katarw w poudniowej Francji, ktrzy do tego czasu silnie si obwarowali. Powszechnie znana krucjata przeciwko albigen-som, ktrej nie udao si wykorzeni herezji, lecz zniszczya w znacznym stopniu kulturaln, spoeczn i polityczn struktur Langwedocji, bdzie trwaa epizodycznie przez nastpne dwadziecia Urban II glosi kazanie do uczestnikw pierwszej krucjaty (u gry po prawej) o Chrystusowym odkupieniu i Jego mierci w Jerozolimie (u gry po lewej), gdzie wite Miejsca wyobraono jako zbezczeszczone przez muzumanw, przedstawianych jako (u doht po prawej) bawochwalcy oddajcy cze bokowi. Pielgrzym czy krzyowiec modli

si u witego Grobu (u dohi po lewej), celu krucjat. Ukrzyowanie przedstawione wyej nawizuje do tego obrazu. Ruch krucjatowy 1096-1274 55

lat. Raz jeszcze, na zasadzie precedensu, rozpoczcie krucjaty przeciwko innym heretykom byo ju duo atwiejsze. Tak zaczy si krucjaty skierowane przeciw heretykom sztedyngerianom* w Niemczech w 1232 roku i przeciwko heretykom boniackim w 1227 i 1234 roku. Ogem, jeeli chodzi o stosowanie krucjat, moemy rozpozna i przedstawi jasny proces ewolucyjny zachodzcy od czasu pierwszej krucjaty. Urban II uwaa, e prba wybawienia chrzecijan i miejsc chrzecijaskich z opresji muzumaskiej jest prawie tak samo wana w Hiszpanii czy Lewancie, twierdzi te, e krucjata jest waciwym elementem do osignicia tego celu w obydwu teatrach wojny. Jego nastpcy wycignli z tego stanowiska logiczny wniosek i rozszerzyli go na innych przeciwnikw Ko-s'cioa. Jak si okazao w praktyce, zasig drugiej krucjaty, ilustruje to graficznie w odniesieniu do granic Zachodu: dziaania krucjatowe byy prowadzone jednoczenie w Hiszpanii i Portugalii, w pnocno-wschodniej Europie i w Syrii. W czasie pontyfikatu Innocentego III, wraz z pierwszymi wyprawami krucjatowymi, skierowanymi przeciwko heretykom i papieskim oponentom politycznym, doszo do innej wikszej zmiany. Jednych i drugich mona byo opisa, i tak te czyniono, jako gnbicieli chrzecijan i Matki Kocioa. Takie same uzasadnienia, schemat, odczucia i obrazowo, ktre znalazy wyraz w bullach papieskich ogaszajcych krucjaty przeciwko muzumanom, Sowianom czy Mongoom, byy te uywane w wezwaniach do krucjat skierowanych przeciwko cesarzom z rodu Hohenstaufw czy heretykom katarskim. Wrogowie wewntrzni stanowili nie mniejsze zagroenie ni wrogowie zewntrzni; ostatecznie, jak czsto podkrelali papiee i inni, ci pierwsi byli nawet bardziej * Chopi ze Stedingergau nad doln Wezer (przyp. ttum.). niebezpieczni. Krucjaty przeciw nim byy wic uwaane za potrzebniejsze od krucjat kierowanych do Ziemi witej. Krucjata, najsilniejsza bro we wspaniaym arsenale papieskim, okazywaa si wic coraz bardziej instrumentem, ktry mg by stosowany wedle woli papiey co do sposobu i czasu, przeciwko tym ludziom i w tych miejscach, ktre oni sami uznali za odpowiednie. Do poowy XIII wieku stao si to niekwestionowan rzeczywistoci, lecz naley podkreli, e nie wszyscy im wspczeni byli zadowoleni z kadego aspektu tak rozlegego rozwoju ruchu krucjatowego. Polityka papieska bya jedn rzecz, a opinia publiczna inn. Jeli krucjata bya ruchomym celem w czasie i przestrzeni, pod wzgldem tego przeciwko komu i gdzie miaa by stosowana, zatem rwnie, ze wzgldu na treci, materi i narzdzia, bya rodzajem instytucji. Zupenie jasno ukazuj to duchowe i ziemskie przywileje krucjatowe. Podobny rozlegy schemat rozwoju mona te dostrzec w sposobie rozpowszechniania i goszenia, finansowania i organizowania krucjat. Pod

koniec tego okresu ruch krucjatowy sta si wic dopracowanym i kompleksowym interesem, "interesem krzya", jak go nazywano w owym czasie. Rozwamy teraz kilka najwaniejszych aspektw krucjat. Rozpowszechnianie i goszenie Jedynie papiee mieli autorytet konieczny, aby ogosi krucjat i zapewni krzyowcom duchowe i materialne przywileje. Tak wic rozpowszechnianie krucjat polegao gwnie na proklamowaniu danej ekspedycji przez papiea. Jednak mczyni i kobiety rzadko ujmowali krzy przekonani samymi proklamacjami. Konieczne byy dodatkowe rodki. W jednej z relacji z synodu w Clermont czytamy, e papie Urban II poleci zebranym dostojnikom kocielnym, aby przekazywali jego sowa w kocioach swych dieRuch krucjatowy 1096-1274 56

Fulko z Neuilly (zm. 1202 roku) by jednym z najbardziej arliwych, entuzjastycznych i inspirujcych spord wszystkich kaznodziejw krucjatowych. Zosta zaangaowany przez papiea Innocentego III do ofensywy kaznodziejskiej przy okazji czwartej krucjaty. Widzimy tutaj Fulka goszcego przesanie krucjatowe w pnocnej Francji. SZO! skk tec; cesi koi nie iw w SZ( e e ki w Pi n: Pnk ii s cezji. Przekonywa ich take, by sami gosili przesanie krzya. Papie Urban ogosi krucjat w czasie swej podry po Francji, poza tym delegowa specjalnych agentw, aby gosili przesanie w poszczeglnych miejscowociach. Nie ma adnego dowodu na to, e nadzieje Urbana II w peni zrealizoway si w praktyce, gwnie dlatego, e dostojnikom kocielnym brakowao rodkw, aby atwo i bezproblemowo rozpropagowa w swoich diecezjach wezwanie na krucjat: struktury administracji kocielnej byy cigle prymitywne, a brak formalnie zatwierdzonej bulli krucjatowej utrudnia przeprowadzenie tej sprawy. System goszenia przesania take by w powijakach, stanowic dla wikszoci kleru zadanie, z ktrym nie by jeszcze obeznany. Jednake pierwsza krucjata wprowadzia model, aczkolwiek elementarny, ktry bdzie stopniowo rozwijany i rozbudowywany w cigu XII i XIII wieku, aby maksymalnie zwikszy efekt wezwania do krucjat.

Podstawowymi czynnikami tego modelu byo rozpowszechnianie papieskich proklamacji i lokalne goszenie kaza. Przeanalizujemy je po kolei. adna formalna bulla nie zapowiadaa pierwszej krucjaty. Jest to niezwyke, poniewa wiekiii Ruch krucjatowy 1096-1274 57 szo pozostaych krucjat proklamoway papieskie encykliki, podstawowa forma, tego, co ostatecznie zostao ustalone przez Quantum praede-cessores (rok 1145) dla drugiej krucjaty: pocztkowa cz narracyjna tumaczy, dlaczego konieczna jest krucjata, nawouje do ujcia krzya i wylicza przywileje krucjatowe. Zarwno z listw witego Bernarda z Clairvaux, zalecajcego goszenie krucjaty, jak i innych wiadectw wynika, e bulla miaa by opublikowana, lecz wydaje si, e w praktyce rozpowszechnianie przesania krucjatowego zdano na los przypadku. Dopiero w czasie pontyfikatu Aleksandra III podjto pierwsz prb systematycznego rozpowszechniania bulli krucjatowych na szczeblu lokalnym, przede wszystkim za pomoc bezporedniego mandatu kierowanego do lokalnych dostojnikw kocielnych. Szczeglnie w 1181 roku papie instruowa wszystkich dostojnikw, aby upewni si, e jego papieska bulla Cr Nostrum jest ogaszana we wszystkich kocioach i e wierni dowiedz si, jakie bd przywileje krucjatowe. Najprawdopodobniej stao si to moliwe dziki sporzdzaniu kopii listu w lokalnych kancelariach episkopalnych. Kopie te byy pniej rozsyane do poszczeglnych kociow w danej diecezji. W kadym razie, taki wzorzec postpowania sta si w XIII wieku rutynow procedur. Na kilku przykadach moemy dokadnie przeledzi kolejno podejmowanych rodkw administracyjnych, prowadzcych od kurii papieskiej do prowincjonalnych arcybiskupw, nastpnie do ich biskupw sufraganw, i tak dalej w d hierarchii a do szczebla ksidza parafialnego. Cay proces wskazuje zarwno na rozwj struktur administracji kocielnej (moliwy dziki wikszemu zastosowaniu rodkw pisanych w sztuce rzdzenia), jak i na wzrastajc instytucjonalizacj Kocioa scentralizowanego pod wadz papiesk. Lokalni dostojnicy byli teraz zobowizani do podjcia dziaa w sprawie krucjaty i w innych sprawach, w sposb znacznie bardziej energiczny i pewny ni byo to moliwe w 1095 roku. Podobny proces nastpi te w przypadku goszenia krucjatowego przesania. Mona wyrni dwa typy goszenia przesania, dostosowane do okazji, audytorium i celu. Pierwszy - to goszenie przesania przed zgromadzeniami Kocioa czy pastwa. Prototypem jest tu synod w Clermont. Pniejsze przykady to kazanie Innocentego III na IV soborze laterari-skim (rok 1215) czy kazanie Innocentego IV i Grzegorza X do zgromadzonych dostojnikw na I i II soborze lyoriskim (1245,1274). Dwa znane przykady przemawiania do zgromadze wieckich, to mowa witego Bernarda do Ludwika VII i magnatw Francji w Vezelay w 1146 roku oraz jego dramatyczne kazanie wygoszone do Konrada III w Niemczech z okazji Boego Narodzenia w tym samym roku. Ostatecznie wykorzystywanie takich okazji do goszenia przesania krucjatowego

stao si cakiem normalne, podobnie jak w przypadku mniej zobowizujcych zebra, takich jak turnieje. Prbowano skoni wanych mw uczestniczcych w turniejach do zoenia lubw, rozpocz szersze propagowanie kampanii, a czsto (od drugiej krucjaty) rozgosi publicznie ujcie krzya przez ksicia. Wiele spraw byo starannie wyreyserowanych, zaplanowanych tygodnie czy miesice naprzd, w niewielkim tylko stopniu zdawano si na los szczcia. Dobry przykad to parlament, ktry odby si w Paryu, w marcu 1267 roku. Tutaj wanie Ludwik IX zoy swj drugi lub krucjatowy, a jego ladem poszli natychmiast trzej z jego^sy-nw i inni krewni. Specjalnie z tej okazji wystawiono na pokaz relikwie Mki Paskiej, znajdujce si w posiadaniu krla: w sekrecie poinformowa on papiea o swoich zamiarach we wrzeniu poprzedniego roku. Goszenie kaza tego typu byo skierowane do najwyszych klas spoecznych i naley je przelii Ruch krucjatowy 1096-1274 58 st di & dc w n< w w d! P' "c P] jo w tr, k; ciwstawi wikszej monotonii panujcej na tym polu. Wanie w dziedzinie goszenia kaza po synodzie w Clermont dokona si prawdziwy postp. A do pnych lat XII wieku wszystko wskazywao, e goszenie kaza lokalnych jest poddane przypadkowi i niesystematyczne, brakowao bowiem centralnej koordynacji. Ogromny skok dokona si w czasie pontyfikatu Innocentego III. Ju w 1198 roku, z okazji czwartej krucjaty, zaoono nowe generalne biuro wykonawcze, zajmujce si "interesem krzya". Do konkretnych prowincji Kocioa wysano jednego lub wicej egzekutorw, ktrzy mieli gwnie propagowa krucjat, lecz zajmowali si rwnie innymi sprawami. Wraz z nimi dziaali kaznodzieje-wolni strzelcy, tacy jak synny Fulko z Neuilly. W 1213 roku, przy okazji pitej krucjaty, weszy w ycie jeszcze bardziej rozwinite struktury. Prawie w kadej prowincji wyznaczono rad wykonawcz zajmujc si krucjat, obdarzon uprawnieniami legata w sprawach krucjaty. Miaa ona za zadanie wprowadzanie w ycie polityki propagowania krucjaty. Delegaci wysyani do poszczeglnych diecezji i arcydiakonii w danej prowincji byli odpowiedzialni przed legatami za goszenie przesania. Po raz pierwszy ustanowiono te wytyczne okrelajce sposb goszenia idei krzya. Ta uniwersalna struktura nie zostaa wykorzystana ponownie, chocia ustalia wzorzec dla nastpnych dziaa propagowania krucjaty na tych samych terenach, na przykad w Anglii. Nastpcy Innocentego III byli bardziej pragmatyczni i ad hoc w swym podejciu, na ktre miay czciowy wpyw wydarzenia polityczne na Zachodzie. Lecz nie mona mie wtpliwoci, e po zakoczeniu pontyfikatu

Innocentego III, sposoby lokalnego propagowania krucjat byy na og bardziej spjne i intensywne ni przedtem. Druga wiksza zmiana dotyczya osb, ktre gosiy kazania. Kady duchowny, kleryk czy mnich mg by wezwany do goszenia przesania krzya, chocia wydaje si, e rzadko to czynili zwykli ksia parafialni. Tak dziao si w XII i jeszcze w XIII wieku, lecz istniej dwie powane rnice. Po pierwsze, po pitej krucjacie mniej kaza gosili legaci papiescy, praaci i inni dygnitarze: ograniczay si one do specjalnie wyreyserowanych okazji, ktre rozwaalimy wczeniej oraz do rozpoczynania kampanii propagujcych wyprawy w pojedynczych prowincjach lub diecezjach. Zamiast tego, zadanie goszenia kaza coraz bardziej miay przejmowa zakony ebrzce, bracia dominikanie i franciszkanie, odkd ich pozycja ustalia si w chrzecijastwie w latach dwudziestych i trzydziestych XIII wieku. Potem przejli ciar lokalnego goszenia kaza krucjatowych. Byli do tego celu wspaniale przygotowani: z racji penienia apostolskiej misji byli to profesjonalni kaznodzieje, regularnie wygaszali kazania do ludzi - przeciwnie ni odgrodzeni od wiata mnisi wyroli z tradycyjnego monastycy-zmu - byli wic dobrze wywiczeni w sztuce goszenia kaza, a ich siedziby rozrzucone po caej Europie Zachodniej, dlatego te dysponowali sieci orodkw, z ktrych atwo byo prowadzi zakrojone na szerok skal lokalne goszenie przesania. Po trzeciej krucjacie lokalne goszenie kaza zaczto dokadnie planowa z wyprzedzeniem. Hierarchia kocielna pragna rozpropagowa krucjaty na jak najwikszym terenie, wykorzysta w peni posiadane zasoby i unikn zdwojonego wysiku. Przy okazji pojawiy si polityczne problemy komplikujce t kwesti, lecz ofensywy krucjatowe rzadko byy zdane na przypadek. Do goszenia przesania w danych miejscach czy w szczeglnych rejonach wybierano pojedynczych przedstawicieli. W celu systematycznego wykonywania tego zadania wymagano zaplanowanych tras. Pierwszym dobrze udokumentowanym objazdem tego typu bya podr pod wodz Baldwina z Ford, arcybiskupa Canterbury, do Ruch krucjatowy 1096-1274 59

Walii w 1188 roku. Takie rozlege podre miay sta si rzadkie w XIII wieku, czciowo z powodu zapocztkowanej przez Innocentego III reorganizacji, a czciowo dlatego, e obszar przypadajcy na jednego kaznodziej mia si skurczy, w miar wysyania w teren liczniejszego personelu, szczeglnie zakonnikw. Do koca XIII wieku jeden mnich mia by zasadniczo odpowiedzialny za goszenie kaza w jednej tylko lub dwch arcydiakoniach, lecz nawet wtedy musia podrowa wedug planu, aby systematycznie "obsuy" teren. Nauczanie koncentrowao si przede wszystkim w orodkach miejskich, a w rejonach wiejskich ograniczao si do wikszych wsi. Byo to zrozumiae ze wzgldu na koncentracj ludnoci i ograniczon liczb dostpnych kaznodziejw. Dlatego te kaznodzieje udawali

si do miejsc, w ktrych mogli oczekiwa pozytywnego odzewu. W goszeniu nauk pomagali im wieccy ksia, ktrych wysyano wczeniej z zawiadomieniem, e mnich ma zamiar wygosi kazanie danego dnia i w danym miejscu. Groba kar kocielnych sprawiaa, e na kazania stawiao si zarwno duchowiestwo parafialne, jak i trzdka. Tak wyglda kij, natomiast marchewka przybraa form czciowego odpustu zagwarantowanego tym, ktrzy wysuchiwali kaza. Po raz pierwszy procedur t wprowadzi papie Innocenty III. Liczba dni odpuszczanych za grzechy wzrosa pod koniec XIII wieku do maksimum jednego roku i czterdziestu dni. Dnoci do zintensyfikowania lokalnego kaznodziejstwa towarzyszy rozwj sztuki goszenia samych kaza krucjatowych. Wikszo tematw W XI wieku szybko rozprzestrzenio si pojcie, i spoeczestwo skada si z trzech wzajemnie wspierajcych si klas: tych, ktrzy walcz, tych, ktrzy pracuj i tych, ktrzy si modl, co widzimy tutaj. Ta idea leaa u podstaw polityki papieskiej dotyczcej uczestnikw krucjat. Ci, ktrzy modl si i pracuj, powinni pozosta w domu, gdy modlitw i owocami pracy wspieraj tych, ktrzy walcz. l Ruch krucjatowy 1096-1274 60 wykorzystywanych przez papiey, biskupw i mnichw pozostao takich samych od czasw Cler-mont, i nie ma w tym niczego zadziwiajcego. Lecz od koca XII wieku kazania bardzo si rozwiny. Nowoci byo pooenie nacisku na goszenie kaza skierowanych do ludu. Towarzyszy temu zauwaalny wzrost w tworzeniu materiaw pomocniczych dla kaznodziejw regularnie wygaszajcych nauki dla mas: zbiory wzorcowych kaza, podrczniki tematw, eiempla, itd. Gwnie dotyczyo to kaza krucjatowych. Powstaway przykadowe kazania krucjatowe i podrczniki majce wspomaga kaznodziej w jego zadaniu. Najpopularniejsze to np. kompilacja pochodzca z ok. 1266-1268 roku, sporzdzona przez dominikanina Humberta z Romans. Jego wyczerpujce studium zbierao w jedn prac materiay i argumenty, ktre autor, znany kaznodzieja krucjatowy, uwaa za najbardziej uyteczne. Uzbrojeni w takie materiay, trzynastowieczni kaznodzieje krucjatowi byli o wiele lepiej wyposaeni ni ich poprzednicy. Rwnie pod tym wzgldem sposb rozpowszechniania krucjat sta si bardziej profesjonalny. Rezultatem opisanego wyej wszechstronnego rozwoju by fakt, e do koca XIII wieku Koci z powodzeniem rozwin rodki uatwiajce przesaniu krucjatowemu dotarcie do wszystkich zaktkw zachodniej Europy, przez systematyczne ogaszanie bulli krucjatowych i przywilejw, jakie one zawieray. Ponadto w teren wysyano lokalnych kaznodziejw, lepiej wykwalifikowanych ni ich poprzednicy. W rezultacie tylko garstka osb moga trwa w niewiedzy co do aktualnej polityki krucjatowej. To osignicie podkrela stopie rozwoju osignity przez trzynastowieczny Koci i odzwierciedla autorytet i wadz monarchii papieskiej. Jednake nawet w okresie szczytu, jaki papiestwo osigno za pontyfikatu Innocentego ffl, nie zdoao ono prowadzi spraw na swj wasny sposb. Na przykad, poczwszy od 1095 roku, do krucjat

zaczli zachca kaznodzieje-wolni strzelcy, wrd ktrych wielu przejawiao skonnoci millenary-styczne. W rezultacie do krucjat zapragna przyczy si biedota. Grupy biednych uczestniczyy w pierwszej krucjacie. Zorganizowano tak zwan krucjat dziecic w roku 1212, a take krucjat "pastuszkw" w 1251 roku. Ograniczeniem dla poczyna wadzy papieskiej w praktyce byy te trudnoci, przed jakimi stanli papiee usiujc zaprowadzi na Zachodzie pokj, niezbdny do powodzenia krucjatowej rekrutacji. Na przykad, od lat siedemdziesitych XII wieku kolejni papiee w interesie aciskiego Wschodu wytrwale starali si pogodzi wojujcych krlw Anglii i Francji, lecz osignli mierne rezultaty. Krlowie zgadzali si odby krucjaty tylko w czasie i miejscu, ktre im samym odpowiaday. Personel i rekrutacja W jednej z relacji z synodu w Clermont czytamy, e papie Urban II energicznie usiowa wyperswadowa starcom, chorym, kobietom, klerykom i mnichom odpowiadanie na wezwanie krucjatowe. Potwierdzaj to rwnie zachowane listy. Papie wiedzia, e skuteczna pomoc dla wschodniego chrzecijastwa nie nadejdzie ze strony penych zapau nie-onierzy, lecz od walczcych klas spoeczestwa. Wojna bya przeznaczeniem onierzy, wita wojna nie bya wyjtkiem, a inne grupy spoeczne powinny stara si od niej powstrzyma. Poza tym, takie osoby miay wczeniejsze zobowizania, ktre sprawiay, e nie mogy uda si na krucjat. Na przykad, jeli ksidz miaby pj na wojn, zaniedbaby trosk o dusze swoich parafian, natomiast mnisi zwizani byli swymi lubami do toczenia w imieniu wszystkich walki duchowej, nie za ziemskiej. Poza tym ludzie Kocioa nie mogli nosi broni. Dwunastowieczni papiee podtrzymywali to stanowisko, lecz bez powodzenia. Wielu nie--onierzy ujo krzy i wyjechao, szczeglnie na 62 Ruch krucjatowy 1096-1274

oc: ci w< za ni ry re ki l r; i dtr I krucjaty do Ziemi witej. Spowodowao to liczne problemy. Szczeglnie w sposb niedopuszczalny wykorzystywali dostpne zasoby ywnoci, pogarszajc, a nawet powodujc gd, ktry w miar marszu na Wschd stawa si coraz bardziej dokuczliwy, a w konsekwencji rosy ceny artykuw ywnociowych. Masy wieckich stwarzay te znaczny problem dyscyplinarny i organizacyjny, co w niemaym stopniu pogbio konflikt z Bizantyjczykami, hipotetycznymi sprzymierzecami krzyowcw. Tak biorcy udzia w wyprawie wieccy trwonili zasoby, ktre w innym przypadku byyby przeznaczone dla osb bardziej uytecznych do prowadzenia walki.

Z relacji wiadkw pierwszej i drugiej krucjaty okazuje si zupenie jasno, e dowiadczenie skonio monarchw, ktrzy stali na czele trzeciej krucjaty do podjcia krokw majcych uniemoliwi tumom nie-walczcych udzia w wyprawie. Lecz ani ci, ani te pniejsi przywdcy krucjat, ktrzy postpowali wedug tego wzorca, nie odnieli penego sukcesu; przywileje krucjatowe i urok witych miejsc byy tak potne, e ruch krucjatowy, przynajmniej na aciskim Wschodzie, zapewnia mu znaczny odzew wrd mas. Jest to jeszcze jeden dowd na praktyczne ograniczenie wadzy papiey, tym bardziej uderzajcy, gdy zwrci si uwag na gwatown zmian w polityce papieskiej dotyczcej lubw krucjatowych, ktra zasza za pontyfikatu Innocentego III. W XII wieku papiee na og surowo odnosili si do indywidualnego wypeniania lubw, zezwalajc na odoenie, zagodzenie czy te pokut tylko w pewnych szczeglnych okolicznociach, takich jak niedomaganie, choroba czy te ubstwo danej osoby. Z drugiej strony, pod grob kar kocielnych, od ludzi zdrowych fizycznie wymagano dotrzymania lubw. Jednake w 1213 roku, w zwizku z rekrutacj do pitej krucjaty, papie Innocenty III ogosi radykaln zmian tej polityki. Dostrzegajc praktyczne problemy spowodowane uczestnictwem w kampanii tumw ludnoci cywilnej, zarzdzi, e kady, z wyjtkiem mnichw, moe teraz uj krzy, lecz luby te mog by, stosownie do okolicznoci, odpokutowane, odoone lub zagodzone. Jego nastpcy prbowali usprawni stosowanie tej decyzji w praktyce. W poowie XIII wieku wprowadzono system odkupowania lubw za pienidze. W rezultacie w zamian za odpusty krucjatowe zacza napywa gotwka. Kady mg uj krzy, niezalenie od wartoci, jak prezentowa sob na polu bitewnym, lecz wikszo skamano - nawet zmuszano - do odkupienia lubw. Pienidze uzyskane w ten sposb suyy wsparciu osb najlepiej wywiczonych w sztuce wojennej. Ta innowacja moga pojawi si dopiero wwczas, gdy administracja Kocioa osigna pewien stopie skutecznoci i siy w dziaaniu. Ponadto ilo pienidzy w oglnym obiegu bya wystarczajca do trwaego wzrostu gospodarki europejskiej. Osoby najlepiej przygotowane do prowadzenia dziaa krucjatowych pochodziy na Zachodzie oczywicie z klas walczcych: byli to rycerze i klasy wysze, klasa panw feudalnych (w czysto wojskowej terminologii - cika kawaleria) i ich taktyczni pomocnicy. Ci ostatni to sieranci, konni i piesi, kusznicy, saperzy i tak dalej. Cz pozostaych osb, pochodzcych z nie-walczcych warstw spoecznych, miaa by potrzebna do celw specjalnych: na przykad kle- j rycy zajmowali si sakramentami, a gdy byli pi- j mienni, rwnie uciliwymi sprawami admini- j stracyjnymi, kupcy zaopatrywali armi w pro- i wiant. Wydaje si jasne, e z biegiem czasu takie osoby, cznie z medykami, stajennymi i innymi, zaczy uczestniczy w krucjatach jako j cz wity szlachetnie urodzonego krzyowca.,; Kiedy dana kampania wymagaa przeprawy' wojsk drog morsk, bardzo wani stali si te Ruch krucjatowy 1096-1274 63

oczywicie eglarze. Jednake najwaniejsz czci armii krucjatowych w tym okresie, skierowanych na Wschd czy te gdzie indziej, byli zawsze rycerze; szeregi pozostaych osb organizowano dookoa nich, miay na celu wsparcie rycerzy na polu walki. Zwaywszy na wczesne realia ekonomiczne, spoeczne i polityczne, dokd poday osoby z klas panw feudalnych, ich ladem szli inni, dlatego te naley omwi teraz spraw rekrutacji na krucjaty. Naley zaznaczy rnic midzy motywacj i czynnymi siami ideologicznymi a procesami dotyczcymi rekrutacji. Ruch krucjatowy gwatownie wkroczy w kulturowe wartoci zachodniego rycerstwa. W niedugim czasie krucjaty powszechnie zaakceptowano jako integralny wyraz idealnego zachowania rycerskiego. By to standard stosowany wobec czonkw wszystkich klas, lecz mimo to jedynie nieliczni z kadego pokolenia udawali si na krucjaty. Pomijajc indywidualny zapa i entuzjazm, czy te ich brak, analizy sugeruj, e na dokadny skad osobowy kadej wyprawy miay wpyw dziaania struktury spoecznej i politycznej, rodek przez ktry przechodzio wezwanie krucjatowe. Zobowizania feudalne byy szczeglnie istotne ze wzgldu na hierarchiczny porzdek spoeczestwa, z si i wadz koncentrujc si na szczycie. Jeli krl czy wielki ksi uj krzy, wielu z jego otoczenia szo w jego lady, powodowanych naciskiem czy pokusami, ktrymi ten mgby si posuy. Sporzdzony przez Jana z Joinville zapis dyskusji midzy dwoma rycerzami Ludwika IX, w wigili jego decyzji o ujciu krzya w 1267 roku, jest najprawdopodobniej najjaskrawsz ilustracj strasznego dylematu, ktry pojawia si u niektrych z tego powodu. Jeden z rycerzy zauway: Jeli nie ujmiemy krzya, popadniemy w nieask u krla, jeli za to uczynimy, stracimy ask u Boga; nie ujmiemy bowiem krzya w Jego imieniu, lecz ze strachu przed naraeniem si krlowi." Sam Jan z Joinville stwierdza, e rwnie na niego wywierano bardzo siln presj przekonujc, aby uj krzy. Pomniejsi panowie mogli naturalnie wywiera mniejszy nacisk, lecz posugiwali si tym samym repertuarem rodkw. Mamy liczne przykady, poczwszy od okresu pierwszej krucjaty, wskazujce, e gdy tylko jaki ksi, biskup czy inny monowadca ujmowa krzy, natychmiast t drog podaa jego suba. Jednoczenie, jeeli pan yczy sobie, aby kto z jego suby pozosta w domu, mg tym samym udaremni ambicje krucjatowe. Pan mg wrcz stanowczo odmwi pozwolenia na ujcie krzya. Znany przykad to opat Samson z opactwa Bury Saint Edmunds, ktremu w 1188 roku Henryk II zabroni uczestnictwa w wyprawie, tumaczc zakaz interesem krla i krlestwa. W historii ruchu krucjatowego powan rol w rekrutacji odegray take zwizki pokrewiestwa, po czci dlatego, e wyruszajcy zwykli prosi krewnych o wsparcie. Ten schemat powtarza si we wszystkich krucjatach - synowie towarzyszyli swym ojcom, bracia wyruszali z brami, a wujowie ze swymi bratankami, lecz nie naley wyolbrzymia tego wzorca postpowania. Jest jasne, e rodziny zwyky rozwaa problem krucjaty zbiorowo - decyzje o tym, kto z rodziny, jeeli w ogle kto, powinien wyruszy na wypraw, kto natomiast zosta w domu, podejmowano wsplnie. Z pewnoci nie przez przypadek Fryderykowi Barbarossie towarzyszy w trzeciej krucjacie jeden z jego synw, natomiast rzdzenie pastwem zostao na czas krucjaty powierzone innemu synowi, przyszemu cesarzowi Henrykowi VI. Narady rodzinne musiay poprzedza wszelkie decyzje braci, synw i bratankw Ludwika IX, ktrzy

towarzyszyli krlowi w dwch krucjatach. Czasami decyzje dotyczce krucjat prowadziy do konfliktw w rodzinie, synny by przypadek gwatownej reakcji Henryka II na zoone bez konsultacji z nim w 1183 roku luby jego starszego syna iii J 64 Ruch krucjatowy 1096-1274 nie dzj by ud raz ne cei tCA zai ny uc WJ it by ty ni ru te za F V\ sl Ui S( wn Vcdk d i dziedzica Henryka Modszego, a pniej przez Ryszarda w roku 1187. W przypadku dalszych zwizkw pokrewiestwa, szczeglnie kuzynw w pierwszej i drugiej linii, trudniej jest powiedzie, jakie byo znaczenie i wpywy rekrutacji, jednak wielokrotnie moemy obserwowa czonkw rozlegych klanw rodzinnych wsplnie uczestniczcych w wyprawie. Jest mao prawdopodobne, aby by to zawsze lub prawie zawsze jedynie przypadek. Mona to raczej uzna za wynik wczeniejszych decyzji wsplnego doczenia si do krucjat. Jan z Jonwille nie mwi wprawdzie, e uj krzy po uprzedniej konsultacji z kuzynem Janem, hrabi Saarbriicken i dziedzicem Apremont, lecz fakt, e wynajli wsplnie statek na pierwsz krucjat Ludwika IX jest bardzo znaczcy. Jan z Joinville celowo podkrela w swej relacji zwizki krwi. Du rol w rekrutacji odgryway te zwizki lokalne i regionalne, co jest by moe najbardziej widoczne w przypadku kontyngentw z poszczeglnych miast i osiedli wysyanych na krucjaty: ludzie, poczeni we wsplnych miejskich strukturach spoecznych i politycznych, szczeglnie zwykli dziaa w grupie. Lecz lokalne i regionalne powizania obejmoway take klasy rycerzy, chocia nie zawsze mona okreli dokadnie ich rol, poniewa same zwizki czciowo wywodziy si z wizi rodzinnych lub poddaczych ist-niejcych w danej regionalnej spoecznoci. Mimo to Gotf ryd z Yillehardouin, uczestnik i kronikarz czwartej krucjaty, w swym dziele omawia problemy krucjaty w sposb szczeglnie bliski wczesnej percepcji. Stara si poszeregowa uczestnikw krucjaty z pnocnej Francji dzielc ich wedug stref polityczno-geograficznych. Najpierw wymienia uczestnikw z Szampanii, ktrzy poszli za wezwaniem hrabiego Tybalda z Szampanii, nastpnie ludzi z Blois i Chartrain pod

dowdztwem hrabiego Ludwika z Blois, nastpnie uczestnikw z Ile-de-France, z Flandrii, i tak dalej. Gotfryd z Yillehardouin wskazuje na wewntrzne zwizki pokrewiestwa w kadym kontyngencie, lecz wspczesne badania nad postaciami wymienionymi przez kronikarza ujawniy inne, wczeniej istniejce wewntrzne powizania midzy tymi osobami. Napotykamy kombinacj zwizkw, ktre cile ze sob czyy klasy rycerskie w kadym z wymienionych regionw: zwizki pokrewiestwa, poddastwa, luniejsze, lecz nie mniej istotne zwizki przyjani, ssiedztwa czy znajomoci, wsplnego dowiadczenia i stronnictw politycznych. Ten schemat, ktrego oczywisto jest wystarczajca, aby mona si pokusi o wycignicie zdecydowanych wnioskw, powtarza si te w przypadku innych si krucjatowych. Krtko mwic, w przypadku krucjaty i innych prb tego typu, ludzie ze szczeglnej spoecznoci regionalnej, poczeni wsplnymi wizami lojalnoci, mieli skonnoci do dziaania razem jako grupa. Dodatkowo ilustruj to formacje bitewne, biorce udzia w kampanii. Na przykad w Tunisie w 1270 roku, Karol, krl Sycylii, hrabia Andegawenii i hrabia Prowansji dowodzi siami Wochw, Prowansal-czykw i Andegawericzykw, podczas gdy Bur-gundczycy oraz mieszkacy Nawarry i Szampanii suyli pod dowdztwem Tybalda, krla Nawarry i hrabiego Szampanii. Czasami taki podzia w doborze si by przedstawiany wizualnie, poniewa w 1188 roku uzgodniono, e w trzeciej krucjacie podwadni Filipa II bd nosili czerwony krzy, podwadni Henryka II biay, a ksicia Flandrii - zielony. Rodzaj zwizkw omwionych wyej z pewnoci wywar ogromny wpyw na sposb rekrutacji, jeeli jednak mamy zamiar wyjani, dlaczego niektrzy rycerze z jednego regionu czy baronii, lub ze wity jednego pana, udawali si na krucjat, a inni nie, naley te wzi pod uwag inne czynniki. Po pierwsze, z rnych powodw, zarwno duchowych jak i doczesnych, iii Ruch krucjatowy 1096-1274 65 niektrzy pozostawali sceptyczni c/y nawet wrodzy wobec krucjat. Inni, co rwnie jest jasne, byli peni entuzjazmu, szczeglnie za ci, ktrzy udali si na krucjat, czyli ujli krzy, wicej ni raz: najwyraniej uznawali, e krucjaty s zgodne z ich duchowymi wartociami i ideaami rycerskimi. Inni mieli dziedziczy tradycj krucjatow, czsto wzmacnian przez tradycje przekazane w zwizkach maeskich. Dla osb urodzonych w takich rodzinach, ktrych przodkowie uczestniczyli w krucjatach, bodce skaniajce do wyprawy byy, rzecz jasna, gbsze, silniejsze i bardziej poruszajce. Oczywicie, mona si byo oprze sile tradycji, podobnie jak innym motywom. Rekrutacja jednostek na krucjaty nigdy nie miaa by spraw wycznie wolnego wyboru, lecz ostateczna decyzja czy odpowiedzie, czy te nie na wezwanie skierowane do caej grupy, zawsze naleaa do jednostki. finansowanie Wojna moe by nader kosztowna, zarwno dla spoeczestwa, jak i dla osb biorcych w niej udzia. Krucjaty nie byy tu wyjtkiem. Nie sposb, niestety, dokadnie oszacowa

caej sumy wydawanej na jedn krucjat, poniewa brakuje nam szczegowych, umoliwiajcych to zapisw. W przypadku niektrych trzynastowiecznych krucjat zachoway si jednak dane wystarczajce, aby da nam przynajmniej pewne wyobraenie o wielkoci sum wydawanych na takie ekspedycje. Prawdopodobnie najlepiej udokumentowan wypraw jest pierwsza krucjata Ludwika IX. Rzd francuski w XIV wieku oceni, e kosztowaa ona Ludwika l 537 570 liwrw bitych w Tours midzy 1248 rokiem a jego powrotem do Francji w 1254 roku. Lista wydatkw obejmuje sumy pacone za zaopatrzenie oraz przyodziewek dla krla i jego dworu, pace rycerzy, kusznikw i sierantw, wymian i kupno koni, muw, wielbdw, najem i zaopatrzenie statkw, prezenty i poyczki dla krzyowcw, okup za krla, ktry zosta wzity do niewoli przez muzumanw w kwietniu 1250 roku, prace nad umocnieniami w Ziemi witej itd. Ta suma odpowiada wicej ni szeciokrotnym dochodom rocznym krla, wynoszcym 250 000 liwrw, lecz nie naley sdzi, e s to cakowite poniesione przez niego koszty. Ludwik wspiera take, przez kontrakty, podarki czy poyczki okoo 55 procent krzyowcw, ktrzy wraz z nim udali si na wypraw. Powyszy szacunek nie obejmuje take "kosztw ukrytych" - wielkich sum, jakie pocigna za sob budowa nowego portu krlewskiego Aigues Mortes, przeznaczonego specjalnie do zaadunku, czy te kosztw poniesionych przez Ludwika, ktry prbowa przed wyjazdem na wypraw spacyfikowa swoje krlestwo i ustabilizowa sytuacj polityczn. Najblisza prawdy wydaje si suma 3 000 000 liwrw czyli dwunastokrotno rocznych wpyww budetu. Jednak nawet dokadna suma nie pozwala na oszacowanie wydatkw indywidualnych poniesionych przez wielkich panw, takich jak Alfons z Poitiers czy Karol Andegaweski, lub pomniejszych rycerzy, takich jak Jan z Joinville oraz przez czonkw ich wity. Cakowite koszty tej krucjaty byy dla krlestwa Francji o wiele wiksze ni suma, na ktr wskazywayby tylko rachunki wydatkw Ludwika na wypraw. W tym wietle nie dziwi fakt, e finanse byy rdem nieustajcej troski dla wszelkich krzyowcw, pochodzcych ze wszystkich warstw spoecznych. Ponadto, krucjaty nie byy typem samofi-nansujcych si przedsiwzi; chocia ilo rabunkw i upw moga by spektakularna, to jednak rzadko rwnowaya koszty wyprawy. Prba zebrania funduszy stanowia najwaniejszy punkt wszelkich przygotowa do krucjat, zabezpieczenie odpowiednio wymienialnego pienidza stanowio gwny priorytet, lecz dokadne wydatki ponoszone przez poszczeglnych krzyowcw zaleay oczywicie w kadym przypadku od okolicznoci. Mimo to mona postaRuch krucjatowy 1096-1274 66

rac si o pewne uoglnienia. Jeli krzyowiec mia jakie oszczdnoci, mg je wykorzysta, lecz klasa rycerska nie bya znana z zapobiegliwoci, chocia niektrzy zasynli natychmiastowym ograniczeniem wydatkw po podjciu decyzji o udaniu si na wypraw. Inny sposb zdobycia rodkw pieninych polega na wyegzekwowaniu

przed wyjazdem sum, jakie krzyowiec komu poyczy, lub na porozumieniu z innymi monowadcami, zyskujc w ten sposb zabezpieczenie tytuu posiadania wasnoci jak i pewn sum pienidzy w zamian. Krzyowiec mg liczy na otrzymanie duchowego wsparcia, przybierajcego posta modlitw, od instytucji kocielnych. Wspczesne badania wyjaniaj take wan rol rodziny, znajomych i panw krzyowca w finansowania krucjat. Tak samo jak w przypadku rekrutacji liczono na swoj grup spoeczn, tak te mona byo oczekiwa subsydiw w postaci poyczek czy wrcz darowizn od tych, z ktrymi utrzymywano kontakty. Mona tu przytoczy liczne przykady. Dotycz zarwno rycerzy czy monowadcw, jak i czonkw innych klas spoecznych. Na przykad miejskie bractwa i cechy zarabiay pienidze przeznaczone na opacenie uczestnictwa swych czonkw w krucjatach. Ponadto, jak przekonamy si pniej, wstpienie w sub krucjatow mogo si te odbywa na zasadzie kontraktw, pan paci rycerzom za ich usugi w kampanii. To zaspokajao potrzeby finansowe kandydatw, chocia oczywicie nie rozwizywao cakowicie problemu. Lecz niezawodnym rdem zapewniajcym dopyw wystarczajcej iloci biecej gotwki byo od pocztku wykorzystywanie praw wasnoci i zasobw materialnych. Po pierwsze, sprzedawano produkty, zapasy i majtek ruchomy, na przykad czsto w celu szybkiego otrzymania gotwki sprzedawano drewno. Gdy hrabia Ryszard z Kornwalii podj decyzj o wyruszeniu na wypraw w 1236 roku, jednym z pierwszych dziaa byo wycicie i sprzeda lasw. Alfons z Poitiers zasyn tym, e uzyska znaczne sumy ze sprzeday lasw na sw drug krucjat w 1270 roku. Panowie mogli te wyzwala swych poddanych w zamian za pienidze, jak wskazuje przykad wyej wspomnianego Alfonsa z Poitiers lub sprzedawa prawa i przywileje mieszczanom podlegym ich jurysdykcji. W jednym wypadku, w marcu-kwietniu 1202 roku, hrabia Hugon z Saint-Pol zaoy trzy lub nawet cztery komuny miejskie na swych ziemiach, aby zebra w ten sposb pienidze na udzia w czwartej krucjacie. W szczeglny sposb praw jurysdykcji dotyczy te postpek Ryszarda I, ktry w 1189 roku zagodzi warunki hodu krla Szkocji i przekaza mu kilka zamkw w zamian za ogromn sum 10 000 marek. Jednake sprzeda ziemi, szczeglnie dziedzicznej ojcowizny, bya inn spraw. Na og, ze wzgldu na dugoterminowe interesy rodziny i rodu, starano si tego unika, lecz czasami z rnych przyczyn czyniono tak. Przyczyny sprzeday ziemi mogy by rne. Dwa przykady z wczesnego okresu krucjatowego to sprzeda hrabstwa VerWyej: Chrystus na krzyu, na relikwiarzu z poudniowej Francji. Korzenie krucjat, podobnie jak pielgrzymek, czsto leay w przywizaniu do minionych epizodw z historii chrzecijastwa. Jako miejsce mierci i zmartwychwstania Chrystusa Jerozolima miaa ogromn si przycigania; powszechne te byy wizerunki Ukrzyowania, wane rda inspiracji dla przewanie niepimiennego spoeczestwa. Niej: Logistyka krucjat, szczeglnie skierowanych na Wschd, bya nader skomplikowana. Ten wizerunek (ok. 1250 rok) Dawida dostarczajcego ywno swoim braciom, daje nam dobre pojcie o trzynastowiecznym transporcie. Dwa wozy s zaadowane hemami, kolczugami, tarczami i workami z prowiantem. Na kokach wozu zawieszono wiadra na wod, hemy i garnki do gotowania. Ruch krucjatowy 1096-1274

69

dun, dokonana przez Gotfryda z Bouillon, ktry zyska w ten sposb pienidze na pierwsz krucjat, oraz sprzedanie przez wicehrabiego z Bour-ges miasta i wicehrabstwa krlowi Filipowi I, co miao wspomc finansowo jego uczestnictwo w krucjacie 1101 roku. Okoo 150 lat pniej nastpca Filipa, Ludwik IX, umoliwi Janowi, hrabiemu Macon, wyruszenie na krucjat, kupujc jego hrabstwo za 10 000 liwrw bitych w Tours. Jednake poczwszy od 1095 roku pienidze zdobywano naj-czs'ciej dziki rnym formom poyczek, na og, lecz nie zawsze, zabezpieczanych na dobrach. Najczciej polegao to na kredycie uzyskiwanym pod zastaw nieruchomoci i inwentarza ywego (poyczkodawca by spacany z zyskw z majtku w czasie gdy ten znajdowa si w jego posiadaniu). W pierwszym wieku krucjat ogromn rol odgryway klasztory, dostarczajce w ten sposb krzy-owcom gotwki, chocia moemy te znale innych wierzycieli. Wrd poyczkodawcw pochodzcych z samych rodzin krucjatowych spotykamy krla Anglii Wilhelma II Rufusa, ktremu jego brat, ksi Normandii, Robert, odda w zastaw w 1096 roku, przed wyjazdem na pierwsz krucjat, cae ksistwo Normandii za 10 000 marek, Moemy te znale innych wierzycieli, takich jak panowie krzyowcw i kupcy, uwikani w interesy. Z posiadanych wiadectw moemy jednak wywnioskowa, e najwaniejszymi wierzycielami byy klasztory, chocia moe to by faszywe wraenie oparte na wypaczonych pozostaociach pewnych rodzajw zapisw. Obraz XIV wieku jest raczej odmienny. Stowarzyszenia kocielne byy wzgldnie zamone, nie naley si wic dziwi, e gwnie one udzielay kredytw, zarwno krzyowcom, jak i pozostaym, lecz w wyniku wzrostu gospodarczego i rozwoju spoecznego pojawiao si coraz wicej innych moliwych wierzycieli. W rezultacie wiksza cz umw kredytowych zacza obejmowa kupcw, wielkich magnatw, panw krzyowcw, ich rodziny, nawet prostych rycerzy, czyli wszystkich, ktrzy mogli i mieli ch dokona interesu z danym krzyowcem. Spoeczestwo i gospodarka zmieniay si, a wraz z nimi w nieunikniony sposb zmienia si ruch krucjatowy. By moe najistotniejsza zmiana w finansowaniu krucjat w tych stuleciach polegaa na pojawieniu podatkw wieckich i kocielnych, przeznaczonych specjalnie na krucjaty. Czciowo wyniko to z dowiadczenia zdobytego we wczeniejszych krucjatach, szczeglnie pierwszej, ktra wykazaa w praktyce, jak kosztowna moe by krucjata, lecz zmiana ta nie dokonaaby si bez znaczcego wzrostu zamierze oraz aparatu pastwa wieckiego i monarchii papieskiej, towarzyszcych im centralizacji i rozwoju struktur administracyjnych, a take znacznego udoskonalenia poj krucjaty i chrzecijastwa. Podatki wieckie naoono szybciej ni papieskie, gdy monowadcy krucjatowi podzielali feudalne przekonanie, e wasal powinien wspomc swego pana w potrzebie. Naturalnie, wprowadzenie w ycie pogldu, e na mocy prawa pan udajcy si na krucjat moe domaga si takiej pomocy, napotykao opr, w przeciwiestwie do poszukiwania dobrowolnych datkw, lecz wydaje si, e we Francji zwyczaj ten wszed

w ycie pod koniec XII wieku. Podobnie faktem stao si nakadanie przez pana podatkw na nie-f eudalnych dzierawcw, takich jak mieszczanie i wieniacy, yjcy na obszarach monowadcy.2 Ten po2 Chodzi tu o podatek nakadany na dzierawcw przez pana majtku lub na miasta krlewskie i ziemie koronne przez krla. Trwajca przez wieki rekonkwista w Hiszpanii przyjmowaa przede wszystkim posta krucjat skierowanych przeciwko Maurom. Te ywe sceny uwidaczniaj kilka rnic w sztuce prowadzenia wojny midzy dwiema stronami, szczeglnie pod wzgldem chronicej dao zbroi, broni i wzorw tarcz. Ruch krucjatowy 1096-1274 70

datek po/woli Ludwikowi IX zebra na sw pierwsz krucjat okoo 274 000 liwrw turne-skich z miast francuskich nalecych do korony krlewskiej. Jako zwierzchnicy, krlowie mogli wyjtkowo prbowa take nakadania bardziej powszechnych podatkw na swych poddanych, chocia w powanym stopniu zaleao to od warunkw politycznych. Krl Ludwik VII mg wprowadzi pierwszy krlewski podatek tego typu w 1146 roku, lecz nie naley z tego faktu wyciga zbyt daleko idcych wnioskw. Do oglnego opodatkowania na cele krucjatowe najprawdopodobniej doszo po raz pierwszy, gdy Ludwik VII i Henryk II naoyli obcienia, aby zebra pienidze dla Ziemi witej w 1166 roku. By to podatek od indywidualnego dochodu i od nieruchomoci, ktry zosta wprowadzony na ich ziemiach. Pniej, w roku 1185, wprowadzono we Francji i Anglii progresywny podatek od dochodu i nieruchomoci, znw na wsparcie Ziemi witej, lecz pierwszym przymusowym podatkiem, dokadnie zwizanym z konkretn wypraw krucjatow, bya synna dziesicina Salady-na (1188 rok), przeznaczona na finansow pomoc dla trzeciej krucjaty. Podatek zosta narzucony ponownie, w obydwu krlestwach, lecz w wysokoci znacznie wikszej ni przedtem. Co roku od wszystkich poddanych, wieckich czy duchownych pobierano jedn dziesit wartoci dochodu i ruchomoci. Zwolnieni z tego obowizku byli jedynie krzyowcy, ktrzy mieli otrzyma dziesicin od swych wasali, nie zaangaowanych w ruch krucjatowy. Zysk by powszechny, kroniki szacuj go w samej tylko Anglii na 70 000 funtw, cho moliwe, e by nieco niszy. Opr wobec dziesiciny Saladyna we Francji wyranie ograniczy zysk krla Filipa II. Ostatecznie krl musia przyrzec, e ani on, ani te jego nastpcy W roku 1199 Innocenty III podj dwie wane inicjatywy, suce zdobyciu wikszej iloci pienidzy na ruch krucjatowy. Jedna z nich polegaa na obcieniu kleru urzdowymi podatkami w celu finansowania krucjat. Druga natomiast polegaa na ustawieniu w kadym kociele na chrzecijaskim Zachodzie skrzyni, do ktrej wierni

mogli wrzuca datki na obron Ziemi witej. Ta oto skrzynia z Climping (Sussex) zachowaa si do naszych czasw. Ruch krucjatowy 1096-1274 71

nie wprowadz po raz drugi podobnego podatku. Na pozr ju tego nie zrobili. Jednake wkad w finansowanie trzeciej krucjaty by spory. Okazjonalne opodatkowanie tego typu moemy spotka w niektrych pastwach w XIII wieku, na przykad na wsparcie krucjaty lorda Edwarda w 1270 roku przeznaczono podatek dwudziestej czci od dochodu. Wydaje si jednak, e podatki te nigdy nie osigny wysokoci dziesiciny Saladyna i na og nie byy przymusowe, lecz dobrowolne, z posmakiem bardziej jamuny ni podatku. Inaczej sprawy si miay z papieskimi podatkami w Kociele powszechnym. Poszczeglne kocioy i duchowni od samego pocztku ponosili skutki prb o pienidze na krucjaty. Wilhelm Rufus, na przykad, obrabowa angielskich duchownych, aby zapaci swemu bratu 10 000 marek, uzgodnionych w 1096 roku jako kwota za Normandi. Tylko w 1199 roku Innocenty III obciy cay kler paceniem podatku w wysokoci jednej czterdziestej rocznego dochodu z przeznaczeniem na czwart krucjat. Obieca, e bdzie to sprawa wyjtkowa, lecz oczywicie tak si nie stao i stawka wzrosa. W 1215 roku, na pit krucjat, narzucono pacenie co trzy lata dwudziestej czci dochodu, w 1245 roku, po ostatecznym upadku Jerozolimy, we Francji i An-I glii wkrtce zastpiono t sum dziesicin; setn pacon raz na pi lat w 1263 roku - co byo odpowiednikiem jednej dwudziestej paconej rocznie - i dziesicin raz na sze lat w 1274 roku. Takie podatki byy powszechne, chocia zwolnienia od nich staway si stopniowo coraz czstsze i dotyczyy krucjaty do Ziemi witej; inne byy lokalne i dotyczyy innych krucjat, na przykad podatki we Francji w 1209 i 1226 roku wspomogy krucjat przeciwko albigensom. Zbieranie i przekazywanie sum pyncych z podatkw byo imponujcym zadaniem, wymagajcym istnienia rozwinitej sieci poborcw podatkowych, ktrych dziaania - i pienidze, ktre zbierali - bardzo uwanie kontrolowano. Rozwj systemu sign szczytu w 1274 roku, kiedy papie Grzegorz X, rozbudowujc system stworzony przez swych poprzednikw - szczeglnie Innocentego III i Honoriusza III, podzieli obszar chrzecijaski na dwadziecia sze okrgw podatkowych. W kadym zosta wyznaczony gwny poborca podatkowy. Ci natomiast wyznaczali poborcw niszego szczebla. Do tego czasu rwnie, samodzielne szacowanie zobowizania podatkowego, rozwaane w 1199 roku przez Innocentego III, ustpio miejsca zewntrznemu szacowaniu, co zmniejszyo oszustwa wynikajce z rozmylnego zaniania wysokoci dochodw. Pocztkowo zebrane pienidze pacono krzyowcom lokalnie lub wysyano bezporednio do Ziemi witej, gdzie miay by wypacane krzyowcom biorcym udzia w wyprawie, lecz do lat czterdziestych XIII

wieku nastpia silniejsza centralizacja, papiee przydzielali sumy pojedynczym przywdcom krucjat. Zebrane sumy, mimo warunkw politycznych, ktre ewentualnie mogy stan na przeszkodzie, byy olbrzymie. Na przykad, okoo l 000 000 liwrw bitych w Tours Koci francuski przekaza na pierwsz krucjat Ludwika IX. Nic wic dziwnego, e przez cztery pierwsze lata krucjaty krl by cakowicie wypacamy. Nic dziwnego rwnie, e w XIII wieku kler uskara si gorzko na obowizkowe podatki. Jednak system by skuteczny, chocia pewien stopie oszustw i malwersacji w dziaaniach zakrojonych na tak skal by nie do uniknicia. Do tych sum naley doda inne: prywatne dary i zapisy przeznaczone na krucjaty, drobne sumy skadane przez wiernych w intencji Ziemi witej, wrzucane do specjalnych skrzy wystawianych we wszystkich kocioach, po wprowadzeniu tej praktyki w 1199 roku przez Innocentego III, oraz pienidze zwizane z kar noszenia krzya (jako pokuty za najrniejsze wystp^ 4fa ptnaw*B*.affi w caWWtf-iitaB&f utwalij J |itm 4i iiffwpttufftwr 8aB8 pito ? j Dugie, trudne oblenie Damietty trwao od maja 1218 roku, kiedy do Egiptu przybyy pierwsze kontyngenty pitej krucjaty, do listopada 1219 roku, kiedy Damietta poddaa si ostatecznie krzyowcom. Ta ilustracja jednego z epizodw oblenia przedstawia atak na wie. ki), krzy zatem mona byo zastpi gotwk. Przede wszystkim za byy dochody z taktyki odkupywania lubw, ktr ju wczeniej omwilimy. Jak wiadomo, ogromne sumy pyny te z duych darowizn przeznaczanych dla pojedynczych krzyowcw z tych rde. Krzyowcy, jak widzielimy, mieli do XIII wieku pochodzie gwnie z klas walczcych. Pojawienie si i rozwj krucjaty papieskiej, opacanej dla ich wsparcia, by naturalnym nastpstwem podstawowej koncepcji, e poniewa krucjaty dotycz wsplnego dobra Kocioa, a krzyowcy walcz za t spraw, zatem czonkowie wszystkich pozostaych grup spoecznych powinni przyczynia si i pomc wspiera tych, ktrzy ryzykuj ycie w imieniu jednej chrzecijaskiej wsplnoty. Rzeczy praktyczne Zwikszenie zewntrznych zasobw krucjatowych, krtko omwione wyej, pomogo w zaspokojeniu jednej z najwikszych trosk wszystkich walczcych krzyowcw, lecz mimo to przyczyn zaniepokojenia byy te bardzo praktyczne i realistyczne problemy, wobec ktrych stawaa kada armia: transport, prowiant, zaopatrzenie, dyscyplina, struktura dowodzenia i organizacja, nie mwic ju o sprawach wynikajcych bezporednio z poczyna drugiej strony, takich jak taktyka i strategia na samym polu bitewnym, wywiad i tak dalej. W przypadku najwikszych krucjat skierowanych na Wschd, ktrymi jestemy najbardziej zainteresowani, gdy na ich temat zachowao si wicej przekazw ni w przypadku

innych krucjat, te problemy powikszay jeszcze: odlego, czas trwania danej kampanii - ponad sze lat w XIII wieku - i trudnoci wynikajce z midzynarodowego charakteru takiego przedsiwzicia. Narzucao ono konieczno skutecznego skoordynowania si porozumiewajcych si rnymi jzykami, reprezentujcych rne obyczaje, rnorodne wojskowe tradycje i techniki, czsto kierowanych przez dumnych i konfliktowych dowdcw, ktrzy kcili si midzy sob. onierze przynosili ze sob wasne przesdy, co mogo rozcign na dan krucjat animozje polityczne, istniejce w ojczyznach krzyowcw. W czasie trzeciej krucjaty Ryszard I i Filip II rywalizowali ze sob, a w konsekwencji ich wojska pozostaway w zych stosunkach. Gdy wemiemy pod uwag tego rodzaju okolicznoci, tym dobitniejsze staje si zwycistwo pierwszej krucjaty. Okazao si, i nic w tym dziwnego, e niektRuch krucjatowy 1096-1274 73

rych problemw nie mona rozwiza, lecz, jak zawsze w historii ludzkiej, niektre lekcje nie byy nigdy (lub nigdy w peni) skuteczne; inne, chocia przyjte, nie zostay przekazane nastpnym pokoleniom, wbrew oczekiwaniom czci krzyowcw, ktrzy starali si przekaza potomnym wasne dowiadczenia. Odon z Deuil, francuski historyk drugiej krucjaty, jest tego wspaniaym przykadem. Pisa z nadziej na przekazanie pewnych przemyle nastpnym pokoleniom krzyowcw i wierzy, e nastpcy bd si uczy na bdach ju popenionych. Std wiele jego praktycznych rad dotyczcych na przykad drg, ktrymi mona podrowa czy typu wozw do transportu. Rwnie papiee, co najmniej od czasw Innocentego III, wiadomie starali si wykorzysta minione dowiadczenia oraz rady, jak najlepiej mona rozpocz i wprowadzi w ycie krucjaty. Najlepiej znane zalecenia to zachowane pamitniki, przypisywane Grzegorzowi X przed II soborem w Lyonie (rok 1274), ktry zosta zwoany, aby rozway ide nowej midzynarodowej krucjaty celem odzyskania Ziemi witej. Dotarszy na scen dziaa wojennych, krzyowcy nie mieli innego wyboru ni myle o wasnej skrze i reagowa na zmienione warunki, wbrew przyjtej uprzednio strategii. Dopki jednak ich los lea w ich wasnych rkach, due znaczenie miao wczeniejsze planowanie i przygotowanie. Tutaj wanie moemy zauway, jaki postp dokona si od czasw pierwszej krucjaty. Czciowo by on rezultatem uprzednich dowiadcze, czciowo zmian w technice wojennej na Zachodzie - te zmiany potem wpyny szczeglnie na krucjaty - a czciowo wikszej zoonoci sztuki rzdzenia i administracji na Zachodzie, co pozwolio przywdcom i uczestnikom krucjat na precyzyjniejsze ich planowanie i przygotowywanie. Wydaje si, e w przypadku pierwszej krucjaty przywdcy nie planowali szczeglnie swych poczyna (jest te moliwe, e nie zachoway si adne potwierdzajce to wiadectwa). Najprawdopodobniej przywdcy kontaktowali si i wyznaczyli Konstantynopol na miejsce zgromadzenia, lecz nie wyglda na to, aby

podjli jakie wczeniejsze dziaania w tak podstawowej sprawie, jak zaopatrzenie dla wojska od chwili, kiedy opucili terytoria swych wasnych pastw. Wiele mwi na przykad spory w chwili przybycia do Bizancjum oraz fakt, e doszo do wynegocjowanego ukadu z cesarzem Aleksym w sprawie zaopatrzenia rynkw, bezpieczestwa i listu elaznego dla krzyowcw. Nie ma te adnego dowodu, e ci, ktrzy przebyli Adriatyk, mieli wczeniej przygotowan przepraw z rnych portw. Przebieg samej krucjaty wykazuje jasno, e przed wyjazdem nie ustalono adnych formalnych struktur dowdztwa. Mamy jednak oczywiste dowody, e w przypadku drugiej krucjaty dokona si pewien postp. Od tego te czasu ustali si wyrany schemat postpowania. Po raz pierwszy o moliwoci przeprawy caej krucjaty statkami przez Morze rdziemne wspomniano najprawdopodobniej w czasie negocjacji midzy Ludwikiem VII a Rogerem II z Sycylii, w 1146-1147 roku. Roger oferowa wsparcie swojej floty i zaopatrzenia. Ostatecznie Ludwik postanowi uda si ladem Konrada III drog ldow. Przy trzeciej krucjacie pojawi si projekt, aby armie Ryszarda i Filipa popyny morzem z poudniowej Francji. Ryszard zebra znaczn flot w Anglii, Normandii, Bretonii i Poitou, ktra w 1190 roku poeglowaa na spotkanie z krlem Francji w Marsylii. Do spotkania nie doszo, lecz ostatecznie pnocna flota poczya si z innymi statkami cignitymi z woskich portw, aby przetransportowa siy Ryszarda na Wschd. W kwietniu 1191 roku okoo 200 statkw opucio Mesyn, gdzie spdzay zim. Rywal Ryszarda, Filip II, wynegocjowa pierwszy krucjatowy kontrakt dotyczcy statkw, ktry przetrwa do naszych czasw. W lu-

'('f Aigues Mortes to jedna z niewielu miejscowoci rdziemnomorskich z naturaln przystani. Miasto znajdowao si w XIII wieku bezporednio pod kontrol krla Francji. To tutaj Ludwik IX postanowi zbudowa nowe miasto, przeznaczone specjalnie do zaadunku na potrzeby swej krucjaty w 1248 roku. Wikszo budowli bya z drewna. Mury i wiee widoczne powyej s w wikszoci dzieem syna Ludwika - Filipa III. tym 1190 roku, za 5850 marek, pozyska statki genueskie. Miay one przetransportowa 650 rycerzy, 1300 towarzyszcych im giermkw i 1300 koni, z zaopatrzeniem na osiem miesicy od momentu wejcia na statek, i winem na cztery. Od tego czasu wszystkie nastpne krucjaty na Wschd przeprawiay si drog morsk, a statki wynajmowano wczeniej w jednym lub kilku portach rdziemnomorskich: Pizie, Genui, Wenecji czy Marsylii, ktre przejy lwi cz interesw. Niewygody i spory, ktre stay si udziaem pierwszych pokole krzyowcw, wzmocnione przez poraki armii Fryderyka Barbarossy w Azji Mniejszej w czasie trzeciej krucjaty, miay niewtpliwie wany wpyw na decyzj o zmianie drg transportu. Inne przyczyny to zwrot wschodnich krucjat w stron strategii egipskiej i niemono podrowania przez Anatoli po 1204 roku, gdy

wrodzy Bizantyjczycy opanowali Nike. Lecz opcja podry przez Egipt a std i strategii egipskiej staa si moliwa jedynie dziki znacznemu postpowi eglarstwa na Morzu rdziemnym, ktry nastpi w tym czasie. Wykonalne stay si przede wszystkim dugie podre przez Morze rdziemne. Miaa na to wpyw dominacja zachodniej potgi morskiej i rosnce rozmiary, moliwoci zaadunkowe i techniczne statkw. Podstawowe trudnoci dotyczce transportu wielkich armii rwnie zostay rozwizane w rezultacie postpu technicznego i technologicznego. Szczeglnie istotne okazao si rozwizanie problemu transportu koni, poniewa bez nich armie, ktrych podstaw stanowili rycerze, byy pozbawione siy do tego stopnia, e staway si praktycznie nieuyteczne. Najprawdopodobniej pierwsz krucjat, w czasie ktrej przewieziono konie drog morsk bezporednio do Ziemi witej, bya krucjata wenecka z 1123 roku. Od czasu trzeciej krur Ruch krucjatowy 1096-1274 75

cjaty stao si to zwyk praktyk. Jednake jak ju wspominalimy, nie powinnimy si dopatrywa w praktyce krucjat jakiej staej krzywej. Jest jasne, na przykad, e wbrew powzitym wczeniej przez Ludwika IX planom dobicia do brzegw Egiptu, jego flota w 1248 roku bya le wyposaona do tego zadania, poniewa skadaa si w przewaajcej czci z aglowcw, ktre atwo osiaday na mielinie zanim dopyny do suchego ldu, natomiast rycerze musieli przedziera si w brd. Potrzebne byy statki na wiosa, co cesarz Fryderyk n doceni w 1224 roku, przygotowujc si do realizacji wasnego planu ataku na Egipt w czasie swej krucjaty. Wracajc do spraw zaopatrzenia, wydaje si, e obydwaj wadcy, Ludwik VII i Konrad III, wycignli wnioski z dowiadcze pierwszej krucjaty. W kadym razie, obydwaj prbowali przed wypraw zagwarantowa sobie od wadcw ziem, przez ktre mieli przechodzi, otrzymanie przywileju zapewniajcego rodki ywnociowe i bezpieczne przejcie. W 1146 roku Ludwik napisa w tej sprawie do Rogera II - wariant drogi morskiej by jeszcze cigle moliwy - do cesarza bizantyjskiego Manuela Komnena, samego Konrada i krla Wgier, Gezy. Ludwik i Konrad ustalili take odmienne daty wyruszenia na wypraw, W tym kontrakcie, datowanym na 20 lipca 1270 roku, dwch angielskich rycerzy, Payn z Chaworth i Robert Tybetot, zgadza si suy w krucjacie Edwardowi z Anglii, z picioma rycerzami kady, w zamian za przewz statkiem, wod i wynagrodzenie w wysokoci 100 marek na rycerza. Ich pieczci zostay dolczone do kontraktu. Praktyka krucjat znacznie zmienia si pod rozwaonymi przez nas wzgldami od czasu pierwszej wyprawy.

76 Ruch krucjatowy 1096-1274

chcc uatwi sobie uzyskanie zaopatrzenia i unikn problemw z dyscyplin, poniewa zamierzali uda si t sam drog, a ich siy miay poczy si dopiero w Konstantynopolu. Zmiana kierunku na drog morsk cakowicie odmienia sytuacj. Zachowane kontrakty wykazuj, e na og waciciele statkw zgadzali si dostarczy wyywienie i wino (lub wod) dla przewoonych wojsk na okrelony czas od chwili wejcia na pokad. Czasami dotyczyo to take innego rodzaju poywienia czy paszy dla koni. Dodatkowo, przywdcy krucjatowi i towarzyszcy im wielcy monowadcy wczeniej zapewniali sobie wyywienie i zabierali je do portu zaadunkowego, czy tak jak w przypadku Ryszarda I, transportowali je na Wschd na wasnych statkach. Wiadomo, e kiedy pynli na Wschd w 1190 roku, zabrali na pokad wielkie iloci bekonu, fasoli, sera, mki, sucharw, galantyny, wina, syropu i innych produktw ywnociowych. Ludwik IX wzmocni zaopatrzenie w Aigues Mortes i zgromadzi przed sw pierwsz krucjat ogromne iloci wina i zboa na Cyprze. Jan z Joinville, w znanym fragmencie swej kroniki, mwi ze zdumieniem o stosach beczuek wina i grach pszenicy i jczmienia. Naturalnie na statki zabierano rwnie w duych ilociach wszelkiego rodzaju ekwipunek wojskowy. Na podstawie zachowanych rachunkw, aczkolwiek fragmentarycznych, mona przeledzi szczegy zakupw kusz i betw, ukw i strza, kolczug, podkw, pali, pokadnic i tym podobnych; kronikarze opowiadaj, e w czasie kampanii istniay te inne materiay. Krzyowcy mogli oczywicie liczy, e uda im si zaopatrzy w prowiant, bro, konie i inne niezbdne rzeczy w Ziemi witej, lecz z zachowanych rachunkw jasno wynika, jak wysokie musieli przy tym ponosi koszty. Przybycie na Wschd wielkiej liczby krzyowcw powodowao gwatowny wzrost cen. Gdy wyprawa kierowaa si do Egiptu, oczywicie jak najwicej rzeczy starano si przetransportowa statkami z Zachodu. Centralne planowanie i dostarczanie zaopatrzenia potrzebnego wasnym siom jako caoci (na przykad sprztu oblniczego) byo bardzo poyteczne dla przywdcw krucjatowych. W interesie pojedynczych kontyngentw leao natomiast zabranie ze sob wszystkiego, co si da. Jan z Joiiwille opowiada, jak on sam, hrabia Saarbriicken oraz ich osiemnastu rycerzy spynli w d Saon i Rodanem do Marsylii w 1248 roku, ich najlepsze konie bojowe prowadzono brzegiem rzeki, a zaopatrzenie i wyposaenie spoczywao na odziach. Ostatecznie krzyowcy musieli te zabra ze sob ilo gotwki wystarczajc do opacenia wszelkich wydatkw, ktre w nieunikniony sposb pojawiay si w czasie kampanii. Dotyczyo to szczeglnie przywdcw krucjat, gdy oczekiwano od nich, e bd finansowa przynajmniej cz potrzeb swych towarzyszy, pienidze byy te wane, aby utrzyma siy wojskowe na odpowiednim poziomie. Przykadem moe by Ryszard I, ktry podczas trzeciej krucjaty wzi na utrzymanie wszystkich rycerzy, ktrym wyczerpay si

wasne zasoby. Pienidze mogy si te przyda si do utrzymania wewntrznej dyscypliny armii krucjatowych. Organizacja, struktura dowdztwa i dyscyplina byy zawsze punktem krytycznym, szczeglnie w przypadku ogromnych, midzynarodowych krucjat, obejmujcych kontyngenty pochodzce z caego Zachodu. Podstawowe jednostki, otoczenie poszczeglnych rycerzy czy panw, posiaday sw wasn struktur i dyscyplin; problem polega na tym, jak poczy te jednostki w wikszy oddzia i nastpnie wprowadzi sta struktur dowodzenia wszystkimi oddziaami, czynic z nich w ten sposb jedn armi. Rywalizacja midzy przywdcami pierwszej krucjaty oraz krlami drugiej i trzeciej udowodnia, e lepiej przed wyjazdem, lub chocia przed przybyciem na Wschd, wyznaczy dowdc uznawanego przez wszystkich. Pierwsz prb tego typu podiii Ruch krucjatowy 1096-1274 77 jto w czasie czwartej krucjaty. Najpierw wyznaczono Tybalda z Szampanii, a nastpnie, po jego mierci, Bonifacego, margrabiego Montferratu. Kiedy krzyowcy znajdowali si pod dowdztwem jednego, wybitnego dowdcy, nie byo tego problemu. Ludwik IX by na przykad niekwestionowanym oglnym przywdc w czasie obydwu swoich krucjat. Lecz akceptacja jednego dowdcy nie zawsze wystarczaa do zapewnienia spjnoci i dyscypliny. Czs'ciowo w odpowiedzi na ten problem, przywdcy krucjat zaczli posugiwa si formalnymi kontraktami, sporzdzanymi przed wyjazdem. Obowizki osb sucych w krucjatach byy w nich dokadnie spisane w formie prawnej. By moe takie umowy sporzdzano ju w XII wieku, jeli tak, to adna si nie zachowaa. W XIII wieku staway si one coraz bardziej powszechne, spisywano je te w przypadku innych form dziaa wojennych. Zmiany te zakoczyy si podczas krucjat Ludwika IX. Krucjata z 1270 roku bya zorganizowana cakowicie za pomoc kontraktw. Z wasnego dworu Ludwika okoo 400 rycerzy doczyo do niego na zasadzie kontraktu, Ludwik zapewnia pienidze, transport i, w niektrych wypadkach, wyywienie, w zamian za sub okrelonej liczby rycerzy, wystawianych przez kontrahenta. Ludwik zawar take umowy z dowdcami oddziaw, Alfonsem z Poitiers, Gwidonem z Flandrii, Robertem z Artois i Edwardem z Anglii. Musieli oni zagwarantowa, e zabior ze sob okrelon liczb rycerzy, dlatego te sporzdzali podkontrakty, a niektre z nich przetrway do naszych czasw. Krtko mwic, wyprawa 1270 roku dostarcza najpeniejszego obrazu wielkiej, midzynarodowej krucjaty, zorganizowanej przy wykorzystaniu takich rodkw jak kontrakty, zarwno najmu statkw, jak i ludzi. W praktyce ruch krucjatowy, w sposb omwiony wyej, przeszed od czasw pierwszej krucjaty dug drog rozwoju. Skutki Ruch, ktry rnicowa si i nasila, aby sta si tak rnorodnym i kompleksowym zjawiskiem jak krucjata, musia te wywrze w owym czasie doniosy wpyw. Istotnie, skutki ruchu krucjatowego byy praktycznie nieograniczone, dotyczy on czy wpyn na wikszo aspektw wczesnego wiata zachodniego, pomijajc ju jego

bezporednich ssiadw. W dziejach wiata ruch krucjatowy odegra powan rol w zmianach na mapie politycznej i kulturowej poniewa gboko uwarunkowa proces ekspansji chrzecijastwa aciskiego, przyczyniajc si do powstania nowych aciskich pastw w pnocno-wschod-niej Europie, na Pwyspie Iberyjskim i oczywicie na Wschodzie, chocia niektre z tych pastw okazay si jedynie tymczasowe. Na Zachodzie rnorodne skutki ruchu krucjatowego take pomogy w uksztatowaniu, czy nawet ostatecznie zdeterminoway, niektre zmiany polityczne, szczeglnie zwycistwo papiea nad cesarzami z rodu Hohenstaufw, ktrzy zagraali obaleniem papiestwa. Los rozmaitych czci ich imperium sta si jednym z gwnych problemw polityki midzynarodowej pod koniec XIII wieku i pniej. Chocia krucjaty przeciw albigen-som nie zniszczyy herezji - by to rodek zbyt mao wyrafinowany - to jednak drastycznie wpyny na polityk i kultur poudniowej Fran-cji, gwnie skorzystaa na tym korona francuska. Po raz pierwszy, w bezporednim nastpstwie krucjaty, wadza krla francuskiego signa znacznie w kierunku Langwedocji i Morza rdziemnego. Przez sam deklaracj krucjat papiestwo usiowao urealni swe ambicje kierowania sprawami wiata chrzecijaskiego w tym okresie, wizja ta bya najblisza realizacji podczas pontyfikatu Innocentego III. Na innym poziomie ruch krucjatowy by wany, gdy pomg zmieni sposb, w jaki ludzie na Zachodzie postrzegali samych siebie, przyspie78 Ruch krucjatowy 1096-1274

szajc proces dziki ktremu udao im si doceni fakt, i posiadaj jednak tosamo, majc swe korzenie we wsplnej tradycji kulturowej, mimo dzielcych ich rnic lokalnych. Poniewa znamiennym i jednoczcym czynnikiem bya wsplna kultura acisko-chrzecijaska, szeroka otcha, jaka otworzya si midzy Wschodem i Zachodem, miaa podoe religijne. W takim rozumieniu, wojny cakowicie ideologicznej, krucjaty wydatnie przyczyniy si do wzrostu ksenofobicznych zachowa w kulturze zachodniej, dotd pozostajcych w stanie wzgldnego upienia, i nasiliy wyczajcy inne punkty widzenia wiatopogld, w ktrym acisk chrzecijask wyszo kulturow u/nawano za pewnik. Jedn z konsekwencji tej opinii jest drastyczna zmiana w stosunkach chrzecijasko-ydowskich na Zachodzie, pogromy z 1096 roku wiadcz o nowej, przeladowczej postawie, ktra wkrtce zakorzenia si w sercu kultury zachodniej. Inna dostrzegalna zmiana polegaa na sposobie, w jaki ruch krucjatowy, w teorii i praktyce, mia wpyn na wartoci rycerskie, przez co wyranie przyczyni si tak do wasnego obrazu rycerstwa, jak i do dystansu kulturowego dzielcego je od innych klas spoecznych. Bardziej prozaiczny wpyw krucjat jest widoczny wszdzie, lecz niestety, w tym szkicu brakuje miejsca na dokadniejsz prezentacj tego problemu. Z powyszego przegldu wida jasno, e w miar jak ruch ten rozwija si, obejmowa swym bezporednim zasigiem coraz wicej mieszkacw Zachodu. Do poowy XIII wieku pozostao na

przykad niewielu wieckich, ktrzy nigdy nie syszeli przynajmniej jednego kazania krucjatowego, a najprawdopodobniej w cigu caego ycia wysuchiwali ich o wiele wicej. W miar urzeczywistnienia i popularyzacji polityki odkupywania lubw coraz wicej ludzi ujmowao krzy. Wraz ze zwikszaniem podatkw i coraz szerszym stosowaniem innych rodkw majcych na celu zebranie funduszy, coraz mniej kieszeni wieniakw, mieszczan, klerykw czy innych omin ciar finansowania krucjat. Gd gotwki u krzyowcw tworzy rzecz jasna nowe okazje dla tych, ktrzy pragnli rozwija swe interesy w danej miejscowoci, bo na przykad rosa poda ziemi w czasach krucjat. Podobnie potg morskich republik woskich w znacznym stopniu wzmoga potrzeba wynajmu statkw i zaopatrzenia na krucjaty, a zaoenie aciskich osad na Wschodzie pozwolio im rozszerzenie przedsiwzi handlowych. Potrzeba broni, ywnoci i innych niezbdnych rzeczy przyczynia si take do czasowego wzrostu popytu w ojczynie krzyowcw na ca skal artykuw, chocia nie mona stwierdzi, czy bodce gospodarcze pynce z wydatkw na krucjaty rwnowayy szkody, jakie rwnie powodoway one w yciu gospodarczym. Jest to kilka waniejszych i bardziej oczywistych skutkw ruchu krucjatowego w tym okresie. Jednak nie wspomniaem bezporednio ani sowem o wpywie krucjat na samych krzyowcw, ich rodziny, przyjaci, dzierawcw. A jednak ruch krucjatowy wywar by moe naj silniejszy i najbardziej poruszajcy wpyw na psychik i osobowo tych, ktrzy podyli jego ladem. Jak w czasie wszystkich wojen, wielu uczestnikw wrcio fizycznie czy psychicznie okaleczonych, jeeli w ogle wrcili; ich ycie nie byo ju takie jak przedtem. Podobnie ycie ich on i dzieci, czy te tych, ktrych los na rne sposoby zetkn z krucjatami. Wspczesne badania historyczne dopiero teraz zaczynaj wydobywa na wiato dzienne, jak gboki pod tym wzgldem by wpyw ruchu krucjatowego. II

4. Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300 JONATHAN RILEY-SMITH

Ruch krucjatowy przyciga ludzi, mczyzn i kobiety, ze wszystkich klas spoecznych. Jeden ze wspczesnych przypisuje napyw mas na pierwsz krucjat chaosowi, epidemii ergotyzmu, ktra przesza przez Europ, oraz biedzie gospodarczej. Opisuje on to, co wydawao si by przejciem migracyjnym, kiedy wielu biednych podrowao "obcionych onami, dziemi i wszelkimi sprztami domowymi". Papie Urban II nie chcia, aby do wyprawy wojskowej przyczyli si tacy nieodpowiedni ludzie - w 1097 roku napisa, e "pobudza umysy rycerzy" - ale wanie dlatego, e ogosi krucjat jako pielgrzymk, rodzaj pobonego dziaania otwartego dla wszystkich, zarwno on, jak i jego nastpcy, mieli wielkie trudnoci w wyeliminowaniu obecnoci osb

niepowoanych, nawet po tym, jak Innocenty III znalaz rozwizanie w postaci wykupywania krucjat. W kocu okazao si, e koszta uczestnictwa w wyprawach zniechcay uczestnikw bardziej ni oficjalne zakazy. Wydaje si, e w marszu na Wschd braa udzia dua ilo biedoty, lecz kiedy ekspedycje wybray drog morsk, znacznie mniej biednych mogo sobie na nie pozwoli. Mimo e zawsze bya gar biednych stwarzajca, jak mielimy si okazj przekona, problemy przywdcom krucjat, to jednak ich liczba malaa. Krucjaty organizowane przez samych biednych, ktre powstaway by moe w odpowiedzi na wykluczenie ich z wikszych, coraz bardziej profesjonalnych ekspedycji - krucjata dziecica z 1212 roku, krucjata ludowa z 1309 i krucjata "pastuszkw" z 1251 i 1320 nigdy nie zdoay wyj poza zachodni Europ. Masy stanowiy wany cho nieregularny element krucjat, dlatego te jest niepowetowan strat, e niewiele wiadectw dotyczcych sposobu mylenia czy odczuwania ludu przetrwao do naszych czasw. Czasami uzyskujemy troch informacji o waniejszych krzyowcach, kupcach, rzemielnikach czy rolnikach. Na przykad, w grudniu 1219 roku Barzella Merxadrus, obywatel Bolonii, lea bardzo chory w obozie w Da-mietcie w Egipcie i spisa tam swoj ostatni wol. Uczyni sw on Giuliett spadkobierczyni kadej wasnoci czy upu, mogcych przypa mu w udziale, prbowa jej zagwarantowa zatrzymanie miejsca w namiocie, ktry dzielili 80 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

z innymi krzyowcami. Jednak takie wiadectwa s rzadkie. Wicej materiaw wiadczcych o uczuciach czy odbiorze krucjat dotyczy jedynie monowadcw i rycerzy. Zamoniejsi spord nich byli wystarczajco wpywowi, aby czsto o nich wspominano w rozmaitych relacjach. W celu utrzymania posiadanej pozycji spoecznej musieli opaci koszty zwizane z utrzymaniem dworu w czasie krucjaty. Poniewa posiadali dobra, ktrych mogli si pozbywa za pienidze, nic dziwnego, e wydawali przywileje, ktre czsto zawieraj bezcenne informacje na temat stanu ich wiadomoci. Krzyowcy "podejmowali krzy", co pocigao za sob zoenie lubu szczeglnego rodzaju. Czsto do lubowania dochodzio w czasie emocjonalnych publicznych zebra pod wpywem kaznodziejw, w ktrych interesie leao doprowadzenie suchaczy do szalestwa. Poddano myl, e od trzeciej wierci XII wieku przyjcie krzya i rytua nadawania symboli pielgrzymkowych: sakwy i kija, poczyy si w pojedyncz ceremoni. Mogo tak by, lecz pierwotnie rytuay byy oddzielne. Kiedy krl Ludwik VII przygotowywa si do drugiej krucjaty, dwie ceremonie odbyy si w innym miejscu i czasie. luby krucjatowe zoy 31 marca 1146 roku w Yezelay, w czasie ogromnego zebrania. Ludwik VII i najwiksi panowie ujli krzy w czasie pprywat-nej ceremonii. Krlowi wrczono wtedy krzy przysany przez papiea. W czasie publicznego zebrania krl doczy do kaznodziei,

witego Bernarda z Clairvaux, sta na podium obok niego niosc jego krzy, oczywicie, aby zachci suchaczy. Kazanie Bernarda zostao przyjte z takim entuzjazmem, e paczka ubra z symbolem krzya, ktr przygotowano specjalnie do rozdania, zostaa szybko wykorzystana, a Bernard musia porwa swj mnisi habit na strzpy, aby mona byo rozda wicej kawakw. Ponad rok pniej, 11 czerwca 1147 roku w Saint-Denis, Ludwik otrzyma z rk papiea symbole pielgrzymPrzyjmowanie krzya. Krzyowiec otrzymuje swj krzy od biskupa; wczeniej dosta ju sakw i kij pielgrzyma. Oddzielne ceremonie ujmowania krzya i przyjmowania symboli pielgrzymich poczono pod koniec XII wieku. iii 81 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300 ki, sakw i oriflam - sztandar bojowy krlw francuskich, ktry przypuszczalnie zastpi kij pielgrzymi. We wczesnych latach ruchu krucjatowego ceremonie ujmowania krzya i symboli pielgrzyma byy rwnolege. Gdy szlachetnie urodzeni i rycerze zoyli luby krucjatowe, mogli organizowa prywatne uroczystoci, aby otrzyma kij i sakw, i by moe take bogosawiestwo od lokalnych biskupw, opatw i ksiy, co pojawio si w pniejszych obrzdach. Drugiej ceremonii towarzyszyy czasami porozumienia finansowe ze spoecznoci religijn lub dar na jej rzecz. Na przykad, 22 maja 1096 roku, w sali kapituy w Lerins, Fulko Doon z Chateaurenard podarowa cakiem duo swej posiadoci opactwu. Opat wrczy mu serwetk (w miejsce sakwy) i kij, nakaza mu uda si na krucjat jako pokutnikowi i da mu take mua. Ceremonie tego typu mogy trwa jeszcze dugo po poczeniu dwch rytuaw: w 1248 Jan z Joinville otrzyma od opata z Cheminon jedynie symbole pielgrzymki. Czynic krzy jawnym symbolem lubu zaangaowania, Urban II poczy ujmowanie krzya i ubieranie si w szaty z jego symbolem zgodnie z nakazami Chrystusa, "I kady, kto dla mego imienia opuci dom, braci lub siostry, ojca lub matk, dzieci lub pole, stokro tyle otrzyma i ycie wieczne odziedziczy" (Mt, 19,29) i "Jeli kto chce pj za Mn, niech si zaprze samego siebie, niech wemie krzy swj i niech Mnie naladuje" (Mt, 16,14).l Z Syrii przywdcy krucjatowi tak oto pisali do niego: "Ty, ktry swoimi kazaniami sprawie, e wszyscy opucilimy nasze ziemie i wszystko, co si na nich znajdowao, i nakazae nam, abymy poszli za Chrystusem, ujmujc nasze krzye". 1 Cytaty wedug Biblii Tysiclecia, Wydawnictwo Pallotinum, Pozna-Warszawa 1984. Niektrzy ludzie reagowali histerycznie, wypalajc sobie znaki krzya na ciele, lecz og zadowala si zwykymi znakami krzya na szatach. Rzeba, pochodzca z pocztkw XII wieku z klasztoru Belval w Lotaryngii, przedstawia krzyowca nioscego na piersi krzy wykonany z pasw tkaniny 5 cm szerokoci, ktry najprawdopodobniej mia rozmiary 15 na 15 centymetrw. Ju wkrtce poszczeglne kontyngenty krzyowcw zaczy si odrnia stylem i kolorem krzyy - wydaje si, e t praktyk wprowadzono pod koniec lat czterdziestych XII wieku w czasie krucjaty przeciwko Sowianom po-

abskim, krzyowcy nosili znak krzya naoony na godo - i, jak ju wspomniano, w czasie zaplanowanego zebrania z okazji trzeciej krucjaty postanowiono, e jej francuscy uczestnicy bd nosi czerwone krzye, angielscy biae, a Flaman-dowie zielone. Oczekiwano, e krzyowcy bd nosili krzye przez cay czas a do powrotu do domu, kiedy wypenione zostan ich luby: w 1123 roku biskupi na I soborze lateraskim omawiali problem tych, "ktrzy zdjli krzy" nie wyjedajc do Ziemi witej. Zatem powinno sta si moliwe okrelenie, kto by krzyowcem, i takie okrelenie byo istotne. Przywdcy pierwszej krucjaty byli przekonani, e na Zachodzie znajduj si rezerwy dodatkowej siy, ktra moe uj krzy jedynie wtedy, gdy Koci zmusi opieszaych do wypenienia lubw. W historii ruchu krucjatowego stawiano dania tego typu. Systematycznie te podejmowano prby majce ustali, ilu jest "faszywych krzyowcw". Lecz duo atwiej byo skary si na krzyowcw-oszustw ni zmusi ich do wypenienia podjtych zobowiza. Inny powd dla ktrego wane byo ustalenie, kto uj krzy, to specjalne prawa przysugujce krzyowcom. Na pocztku panowa brak zgody, nawet wrd wyszego kleru, co do jednego przyiii 82 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

najmniej przywileju zagwarantowanego krzyowcom przez synod w Clermont. Chodzio tu o zobowizanie Kocioa do ochrony rodzin i woci krzyowcw w czasie, gdy oni sami bd na wyprawie. Hugon II z Le Puiset, ktry uj krzy na krucjat 1107 roku, niepokoi si, gdy hrabia Rotrou z Mortagne, uczestniczcy w niewielkim stopniu w pierwszej krucjacie, wznis pospiesznie na ziemi w wicehrabstwie Hugona zamek. Biskup Hugona, Iwo z Chartres, chocia by jednym z najwikszych wczesnych specjalistw od prawa kanonicznego, przekaza t spraw wieckiemu sdowi. Doszo do aktu przemocy i Hugon odwoa si do papiea, ktry rozpatrzy przypadek ponownie. Iwo podkrela, e dostojnicy kocielni nie mog doj do porozumienia w tej kwestii, gdy "prawo kocielne chronice dobra rycerzy udajcych si do Jerozolimy jest nowe. Nie wiedzieli oni, czy t ochron naley stosowa tylko do woci krzyowcw czy take do ich fortyfikacji". Jednak do XIII wieku przywileje zostay jasno okrelone, dajc krzyowcom przewag prawn, gdy wiele z nich miao specyficzne skutki prawne. Oprcz odpustu, o ktrym dokadniej wspomnimy dalej, i ochrony, przywileje obejmoway te odoenie wypenienia zobowiza feudalnych czy postpowania prawnego a do powrotu, albo te alternatywnie - szybkie rozpatrzenie sprawy spornej przed wyjazdem, moratorium na spat dugu czy opacenie udziau w wyprawie, zwolnienie od myta i podatkw, duchowny cieszy si przywilejem korzystania z beneficjum in absentia, a rycerz w sprzeday czy zastawianiu lenna czy niezbywalnej wasnoci, aby otrzyma t drog pienidze; zwalnianie od ekskomuniki, pozwolenie na utrzymywanie stosunkw z ekskomunikowanymi i uwalnianie od konsekwencji interdyktu, zdolno do

wykorzystywania lubu krucjatowego jako substytutu innego, jeszcze nie wypenionego, a take prawo do osobistego spowiednika, majcego szerokie uprawnienia do udzielania rozgrzeszenia. Krucjaty przycigay rzecz jasna publiczne zainteresowanie. Na razie nikt nie napisa jeszcze studium na temat wpywu zaangaowania si w tak prestiow dziaalno na ich pozycj spoeczn, lecz nie naley mie wtpliwoci, e tytu Jerosolimitunus, ktry uzyskiwali krzyowcy, zapewnia im honor w ssiedztwie lub nawet jeszcze dalej. Kiedy Boemund z Tarentu objeda Francj w 1106 roku, w blasku triumfu, ktrego uwieczeniem by lub z crk krla Francji, zawarty w katedrze w Chartres, wielu szlachetnie urodzonych Francuzw chciao w nim widzie ojca chrzestnego swych dzieci. Opowiada licznym suchaczom o swych przygodach, a jego dowiadczenia z czasw, kiedy by winiem muzumanw, zostay wczone w Mimcula witego Leonarda, ktrego wityni Boemund ostentacyjnie nawiedzi. Dwa lub trzy pokolenia po pierwszej krucjacie rodziny cigle byy dumne z przodkw, ktrzy w niej walczyli. O wiele mniej podan konsekwencj decyzji o udziale w krucjatach bya czsto obmowa. adna grupa ludzi w rodkowym redniowieczu nie cigna na swoj gow tak jadowitej krytyki, jak krzyowcy. Powodem by fakt, e klski poniesionej w wojnie wszcztej na rozkaz Boga nie mona byo przypisa Jemu, lecz, jak w Starym Testamencie, zawodnoci narzdzi, jakie mia do dyspozycji, w tym przypadku onierzy Chrystusa. Z ideologicznego punktu widzenia w przypadku kadej klski naleao koniecznie omieszy walczcych. Krzyowcy byli wic naraeni na stek obelg, od reakcji w domu, a do klsk, ktre miay miejsce po roku 1101. Niezalenie od tego, czy krucjata koczya si sukcesem czy klsk, kady krzyowiec ryzykowa mier, kalectwo, czy ruin finansow, a obawa niczym chmura przysaniaa przywileje wydane przez wyjazdem. W1096 roku Stefan z Blois 85 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

podarowa opactwu Marmoutier las, "eby Bg, za wstawiennictwem witego Marcina i jego mnichw, mg mi przebaczy, za wszystko, co zrobiem zego, poprowadzi mnie w podry poza moj ojczyzn i przywrci mi zdrowie i bezpieczestwo, opiekowa si moj on Adel i naszymi dziemi". Jego i wielu innych pokrzepiaa myl o modlitwach o wstawiennictwo, ktre mnisi mieli odmawia w intencji ich powrotu do domu. Musimy przyzna, e wedug samych ordownikw Ranulf z Chester, wracajc w 1220 roku z Damietty na statku, ktry przewrci i niemale zniszczy sztorm, trwa nieruchomo a do pnocy. Nagle odzyska zdolno ruchw, poniewa w tym czasie "moi mnisi i inni przedstawiciele kleru, ktrych moi przodkowie i ja sam umiecilimy w rnych miejscach, zaintonowali piew w subie Boej i wspomnieli o mnie w swych modlitwach". Zaniepokojenie Stefana z Blois o bezpieczestwo rodziny, ktr zamierza opuci, znalazo odbicie w wielu przywilejach, mimo e Koci przyj na siebie rol protektora. Czsto pisano, e papie Urban II mia nadziej na ukierunkowanie wojowniczoci

zbrojnych poza Europ Zachodni i e pod tym wzgldem krucjata bya instrumentem domowego pokoju. Lecz kady musia wiedzie, e nieobecno wielkich magnatw przyniesie przeciwne efekty. By moe dlatego goszeniu kaza krucjatowych towarzyszyo na synodach kocielnych odnawienie dekretw pokojowych. Flamandowie ucierpieli, kiedy hrabia Robert uda si na pierwsz krucjat. Kiedy Gwidon z Rochefort powrci do swej kasztelani! w 1102 roku, napotka mnstwo skarg, e w czasie jego nieobecnoci "prawie nikogo nie udao si postawi przed sdem". W 1128 roku Baldwin z Vern d'Anjou zawar szczegowe porozumienie ze swym bratem Rualem "dotyczce jego ziemi, wszystkich posiadoci oraz jego ony i ich jedynej crki". Rual obieca, e zawsze bdzie traktowa dwie kobiety z szacunkiem, nigdy nie sprbuje przywaszczy sobie ich wasnoci i pomoe im, gdyby kto chcia je skrzywdzi, "nawet gdyby sam mia wszcz wojn". W porozumieniu tym wida wyranie, e krzyowiec obawia si o los ony i crki, pozostawionych na asce modszego i najprawdopodobniej niezamnego brata. Zmusio to Baldwina do podjcia krokw, ktre mogyby zapobiec wszelkim aktom gwatu. Zawarte porozumienie zostao powiadczone przez dziesiciu mczyzn i zagwarantowane przez bezporedniego suzerena Baldwina. Faktem jest, e nawet w XIII wieku w Anglii, kiedy korona wzia pod swoj opiek posiadoci krzyowcw, dowiadczenia rodzin, szczeglnie kobiet, osamotnionych na wiele lat, w czasie ktrych miay zajmowa si posiadociami i rodzin, otoczonych przez zachannych ssiadw i uwikanych w sporne ukady, mogy by straszliwe. Zapiski sdowe przekazuj nam przygnbiajcy wykaz krzywd, na jakie byy naraone kobiety. ona Wilhelma Trussela zostaa zamordowana sze tygodni po wyjedzie ma na krucjat w 1190 roku, a jej ciao wrzucono do botnistego dou. on Piotra Duffielda uduszono w czasie, gdy on by na pitej krucjacie, a Ralph Hodeng po powrocie do domu zasta sw crk i spadkobierczyni polubion jednemu z wieniakw. Nic dziwnego, e krzyowcy czuli si bezpieczniej podejmujc rodki zaradcze. Na przykad w 1120 roku Gotfryd z Le Louet odwiz sw on pod opiek zakonnic z Le Ronceray Rze wojenna. Scena bitwy z Angielskiego ywota witego Edmunda, ilustrowanego ok. 1135. Wida jasno, e krzyowcy byli czsto lkliwi i przeraeni. III 86 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

cTAngers za oplataj obieca dodatek do tej sumy jako dar zalubinowy, gdyby ona sama zechciaa zosta mniszk. W tym samym czasie Fulko z Le Plessis-Mace zwrci si do zakonnic, aby miay piecz nad jego crk. Gdyby nie wrci, miay pozwoli jej na maestwo lub zoenie lubw zakonnych "zgodnie z wol jej samej, jej braci i

innych przyjaci". Gdyby jednak crka zadecydowaa, e nie pragnie wstpi do zakonu, Fulko obieca mniszkom jedn ze swych siostrzenic jako oblatk i zagwarantowa dar zwizany ze wstpieniem do klasztoru. Poruszajce porozumienia negocjowano przez rekrutacj na drug krucjat. Hugon Rufus z Champallement mia bardzo chorego czy kalekiego brata imieniem Gwidon. Hugon uczyni darowizn mnichom z Corbigny. Z jej dzierawy Gwidon mia otrzymywa rent w gotwce i naturze, pacon w okrelonych porach roku. Gdyby umar, mnisi mieli pochowa go na swym cmentarzu. Podobnie wane dla interesw krzyowcw byy porozumienia, dotyczce administrowania ich wociami w czasie dugiej nieobecnoci: wydaje si, e w czasie pierwszej krucjaty mwiono o trzyletniej kampanii, a w 1120 roku Fulko z Le PlessisMace uwaa, e tyle wanie moe potrwa jego nieobecno w domu. Odpowiedzialni za zarzdzanie posiadociami mogli by czonkowie rodziny, ssiedzi czy wasale. Z rodziny wyznaczano starszego lub modszego syna 87 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

Relikwia prawdziwego Krzya (po lewej). Zostaa przywieziona do Europy przez krzyowca, Bertolda z Sperberseck, w 1129 roku. Naleaa do krzyowca z pierwszej wyprawy Geralda z Schaffhausen, gdy by on skarbnikiem u witego Grobu w Jerozolimie. upy. W czasie krucjat nieustannie dochodzio do aktw pldrowania i grabiey, ktre miay na celu zaspokojenie biecych potrzeb, lecz kiedy w 1204 roku czwarta krucjata zupia Konstantynopol, najwikszy skarbiec w Europie, upy wysano do domu jako wyraz triumfu. Prawdziwym skadem dla wielu wyjtkowych upw jest katedra witego Marka w Wenecji. upy przywieziono witemu do domniemanego miejsca spoczynku, (w rodku) Matka Boa z Nikopei, pochodzca z X wieku ikona ozdobiona emaliowaniem i drogimi kamieniami, (na tej strome) Jedenastowieczny kielich bizantyjski. albo brata. Na przykad pierwszy krzyowiec, Ge-rald z Landerron, powierzy swe zamki i synw opiece swojego brata Augera, przeora Saint-Pier-re de La Reole. Auger obieca "wychowywa synw a do czasu, kiedy on sam pasuje ich na rycerzy". Niemal powszechnie opiek sprawoway ony i matki, lecz wydaje si, e czasami w rodzinie brakowao osoby, uwaanej za zdoln do udwignicia odpowiedzialnoci. W 1101 roku Gwidon z Bre powierzy piecz nad sw ziemi i crk ssiadowi, Olivierowi z Lastours, ktrego ojciec i wuj byli uczestnikami wyprawy 1096-1099 roku. Pniej Olivier polubi dziewczyn. Spord innych krzyowcw z wczesnego okresu krucjat, Gotfryd z Issoudun zostawi swj

zamek w rkach jednego z wasali, a Hugon z Gal-lardon powierzy zamek i crk swym rycerzom. Od koca XII wieku krzyowcy angielscy wyznaczali penomocnikw do pilnowania swych interesw. Krzyowcy wiedzieli, e uwikali si w co, co zapowiadao si nader kosztownie, my za wiemy ju, jak ogromne wydatki wizay si z krucjatami. Bardzo mao istnieje wiadectw na to, by pierwsi krzyowcy wracali do domu zamoni. Pamitajmy o trudach walki i ogromnych wydatkach, jakie ponosili, aby uda si na krucjat. Z pewnoci jednak przywozili relikwie i zasypywali nimi europejskie kocioy. Mwi si, e Gwidon z Rochefort powrci w 1102 roku Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300 "w chwale i bogactwie", cokolwiek to mogoby znaczy. Rycerz imieniem Grimald, przejedajc przez Cluny, sta si "konfratrem", uczyni zapis na rzecz opactwa i podarowa mu uncj zota. Hadvide z Chiny, ktra udaa si na krucjat ze swym mem, Dodo z Cons-la-Grandvil-le, podarowaa opactwu Saint-Hubert-en-Arden-ne komplet ornatw z drogocennych materii oraz kielich wykonany z dziewiciu uncji zota, ozdobiony cennymi klejnotami. Lecz s to jedyne znane wzmianki na temat bogactw, zdobytych prawdopodobnie w czasie wczeniejszych wypraw. Istniej nike szans, aby udao si znale wiele innych podobnych przykadw. Musimy tu wzi pod uwag wydatki na podr powrotn i trudnoci w przewiezieniu wikszej iloci zota czy drogocennych rzeczy na tak du odlego. Z drugiej strony ci, ktrzy przeyli i ich rodziny, mieli czsto zastawy do wykupienia i dugi do spacenia, dlatego te gwatowna potrzeba pienidzy prowadzia niektrych ludzi, a czasami ich bliskich, do prby zmniejszenia dugu wszystkimi osigalnymi rodkami. Kiedy Fulko I z Matheflon powrci ze Wschodu w roku 1100, prbowa naoy opat mostow na most, ktry wybudowa i oboy inn opat trzod chlewn. Sprytnie te obrci na swoj korzy stary spr z zakonnicami z Le Ronceray d'Angers. Na pocztku wieku XI wioska Seiches-sur-le-Loir zostaa oddana zakonnicom przez hrabin Hil-degard z Andegawenii. Na terenie parafii zbudowano wwczas zamek Matheflon, a na zamku wzniesiono drewniany koci. Gdy wzrosa liczba ludnoci, Fulko i Le Ronceray porozumieli si, aby wybudowa tam koci kamienny. Postawiono ten koci, a Fulko zgodzi si oddawa sw cz dziesiciny i wyposay ksidza, chocia przedtem dosta na to od zakonnic spor sum. Jednak ze swojej strony nie dotrzyma ugody, zatrzymywa dziesicin, tak wic a do czasu wyruszenia na pierwsz krucjat pozostawa z mniszkami w konflikcie. Kiedy Fulko walczy na Wschodzie, jego syn Hugon doszed do przekonania, e zakonnice maj racj i zamieni dziesicin na inn, wiksz sum, ktr zgodzi si zwrci, jeli Fulko nie zaakceptuje tego, co on uczyni. Kiedy Fulko wrci, chcia, lub sprawia takie wraenie, anulowa porozumienie, lecz przekonano go by zgodzi si na wiksz nawet kwot. Udzia Fulka w dziesicinie z Seiches drogo kosztowa zakonnice, i by moe z tego powodu byy one tak srogie. W ca spraw by te wpltany mczyzna imieniem

Gotfryd Le Rale, ktry, zbierajc pienidze na sw krucjat, sprzeda dziesicin z myna w Seiches na rzecz Le Ronceray. Kiedy wrci, zdecydowa, e sprzeda sam myn, prawdopodobnie, eby spaci dugi, lecz chcia, aby dziesicina zostaa sprzedana wraz z mynem - co oczywicie podniosoby cen -i bardzo si zdenerwowa na przeorysz z Le Ronceray, kiedy odmwia uczestnictwa w sprzeday. Gotfryd zawadn mynem, lecz zacignito go do przeoryszy, gdzie przyzna si do winy i zosta ukarany grzywn. Krucjaty byy tak nieprzyjemne, niebezpieczne i kosztowne, e im duej zastanawiamy si nad krzyowcami, tym dziwniejsze wydaj si ich motywacje. Co myleli na temat swych poczyna? Dlaczego klski, ktre powinny byy wywoa cynizm, obojtno czy rozpacz, tylko zwielokrotniay ich entuzjazm? Co dziao si w ich umysach? Przez ponad szedziesit ostatnich lat wnikliwie studiowano teologi chrzecijaskiej przemocy, i do jasne stay si sposoby, w jakie przyczynia si ona, na paszczynie intelektualnej, do idei chrzecijaskiej witej wojny w ogle, a myli krucjatowej w szczeglnoci. Odzew ludzi, mczyzn i kobiet na wezwanie krucjatowe zaczyna by wyjaniany w kategorii odpowiedzi na popularyzacj tej ideologii, przedstawianej luCel wczesnych krucjat na Wschodzie. Edykulum w kociele witego Grobu w Jerozolimie. Maa konstrukcja pod kopu rotundy pokrywa pozostaoci skalnego grobowca, ktry zosta zniszczony przez Egipcjan w 1009 roku.

dziom przez kaznodziejw w sposb, ktry wspgra z ich codziennymi religijnymi troskami. Lecz nawet w ujciu historii teorii chrzes'ci-jaskiej przemocy krucjaty byy zdumiewajcym wydarzeniem. Pierwsza krucjata bya kulminacyjn fal kultu witego Grobu, skierowan do Ziemi witej. Co prawda, przez cay XI wiek zmierzay tam masowe pielgrzymki, lecz krucjata bya nie tylko najwiksz z nich, ale miaa te status wojny. Dwch braci z Prowansji, Gotfryd 90 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

i Gwidon z Signes, ujli krzy "z jednej strony dla chway pielgrzyma, a z drugiej, aby pod Bo opiek, zmie plugastwo pogan i nadmiern wcieko, ktra sprawia, e niezliczone masy chrzecijan gnbiono, brano do niewoli i zabijaPielgrzymka. Pielgrzym z pocztkw XII wieku w drodze do domu, przedstawiony na fresku ciennym, namalowanym w kociele witego Mikoaja w Tavant, Francja.

Pielgrzym jest nieogolony i odziany w ciemny strj. Ma torb zawieszon na ramieniu. W prawej rce trzyma kij, w lewej natomiast li palmowy przywieziony z Jerozolimy. no z barbarzysk furi". W Aimery, w okolicach Limoges, Bruno "by wiadomy swych grzechw i wraz z innymi chrzecijanami pragn zwalcza muzumanw oraz odwiedzi grb Paski w Jerozolimie". Odbycie pielgrzymki jest pobonym aktem pokuty, wymagajcym stanu umysu cakowicie odmiennego od zamiarw wojownika. Intencje jedenastowiecznych pielgrzymw z klas walczcych, ktrzy z pewnoci mogli podrowa w splendorze i ostentacji, byy na og czysto pokojowe. Krzyowcy, z drugiej strony, pragnli traktowa wojn jako integraln cz swej praktyki pokutnej. Oficjalnie opisywano to jako wyraz ich mioci dla chrzecijaskich braci i sistr oraz ich Boga, a zaangaowanie si w t praktyk traktowano jako "prawdziw ofiar", poddanie samego siebie. Mimo czstych kwiecistych zapewnie, krucjaty byy w takim samym stopniu dziaalnoci pobon, jak i wojskow, a pojcie pobonej wojny sugeruje form usugi wojennej, ktra moe by przyrwnana do odmawiania modlitwy. Zatem wzywajc do pierwszej krucjaty papie Urban II rzuci rewolucyjne wezwanie. Wydaje si, e stwierdzenie, i prowadzenie wojny moe by potraktowane jako pokuta, zostao rozwinite w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XI wieku, w wyniku dialogu midzy papieem Grzegorzem VII a krgiem teoretykw reform, zebranych wok swej protektorki, Matyldy z Toskanii. Urban podj t bezprecedensow ide i sprawi, e mona j byo intelektualnie uzasadiii 91 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300 ni przez poczenie dziaa wojennych i pielgrzymki do Jerozolimy. Autor Kroniki z Monte Cussino, prawdopodobnie urzdnik kurii, ktry towarzyszy papieowi w podry do Francji, opisa jego inicjatyw jako ruch pasterski, dajcy klasie walczcych szans zapracowania na wasne zbawienie dziki podjciu aktu pokuty, ktry nie pociga za sob porzucenia profesji onierza czy upokarzajcej utraty statusu, przy udawaniu si na pielgrzymk bez broni, ekwipunku i koni. Komentarz na temat krucjaty jako ruchu stworzonego specjalnie po to, aby szlachetnie urodzeni i rycerze mogli funkcjonowa jako onierze, nie tylko celem odniesienia korzyci, lecz rwnie z pobonoci, mona znale w synnym stwierdzeniu Guiberta z Nogent, o ktrym ju wspominalimy: "Bg ustanowi w naszych czasach wite wojny, aby klasa rycerzy i tum, ktry pobieg ich ladem ... mg znale now drog osignicia zbawienia. W ten sposb nie zmusza si ich do cakowitego porzucania ziemskich spraw na rzecz ycia klasztornego czy innego religijnego zajcia, jak byo w zwyczaju, lecz mog zasuy w pewnym wzgldzie na ask Bo, kroczc sw wasn drog, wolni i przy-odziani w strj, do ktrego przywykli". Takie stwierdzenia wywoay powszechn reakcj. W rejonie Limoges Brunet z Treuil mia zamiar wstpi do klasztoru w Aureil, lecz zmieni zamiar; musia chyba dostrzec w krucjatach drog zaspokojenia pragnienia bardziej chwalebnego ycia, pozostajc jednoczenie wrd ludzi wieckich. Przekona przeora, aby sum, ktr wpaci jako wstpne, przeznaczy na zakup rynsztunku, a jego miejsce we wsplnocie zaj jeden z

modych krewnych. Podobnie mogo by w przypadku Odona Bevina, mieszkajcego w pobliu Chateaudun, ktry by uwikany w przeduajcy si spr z opactwem Marmoutier, dotyczcy posiadoci. Odon zachorowa i poinformowa miejscowego przeora, e chciaby wstpi do spoecznoci klasztornej, wic zrzeknie si roszcze co do wasnos'ci, gdy traktuje j jako dar zalubino-wy. Lecz gdy przeor wrci z Marmoutier, stwierdzi, e Odon odzyska siy i mwi teraz, e wolaby wyruszy do Jerozolimy. W poudniowych Woszech normariski rycerz Tankred zadrcza si, gdy ycie, jakie wid stao w sprzecznoci z duchem chrzecijaskim. Jego umys by "podzielony, niepewny czy ma i ladem Ewangelii, czy odda si yciu ziemskiemu". Odzyska ducha "po wezwaniu do broni w subie Chrystusa, co... niewiarygodnie go pobudzio". Pojcie wojny o wiar byo tak radykalne, e mona si dziwi, i najprawdopodobniej nie wywoao adnych protestw ze strony wyszych dostojnikw kocielnych. Gdyby pierwsza krucjata poniosa klsk, z pewnoci skrytykowaliby ide poczenia wojny i pielgrzymki, lecz triumf wyprawy potwierdzi w oczach zarwno uczestnikw i obserwatorw tez, e krucjata bya prawdziw manifestacj Boej woli. "Pan z pewnoci oywi swe stare cuda", napisa papie Paschalis II. Jedn z najbardziej znamiennych cech listw od krzyowcw i opowieci naocznych wiadkw jest potgujcy si nastrj zdumienia w armii, ktra przesza przez Syri w 1097 roku i udaa si dalej w kierunku Antio-chii i ostatecznie do Jerozolimy. Niebiosa byszczay przypadkow lecz rzeczywist pirotechnik - kometami, zorzami, spadajcymi gwiazdami - a noce zakcay liczne nawiedzenia: Chrystusa, witych, duchw polegych krzyowcw, ktrzy powrcili, aby potwierdzi wano relikwii czy pewno uzyskania nagrody w niebiosach. Krzyowcy przekonywali si, e jedynym wytumaczeniem ich zwyciskiego marszu jest interwencja Boga, fizycznie pomagajcego krzyowcom. Uwaali ponadto, e Bg zaaprobowa poczenie witej wojny z pokut i pielgrzymk. Naoczni wiadkowie krucjaty zaczli uywa zwrotw, ktrymi a do tego momentu opisywa-

.menie Paiiskie: Punktem zwrotnym pierwszej krucjaty byo zwycistwo odniesione pod Antiocina 28 czerwca 1098 roku, do ktrego w opinii wielu krzyowcw przyczynia si pomoc armii aniow, witych i duchw zmaych, prowadzonych przez witego Jerzego. Niedugo po bitwie wizj t uwieczniono na drzwiach kocioa witego Jerzego w Fordington, w hrabstwie Dorset. no wycznie profesje klasztorne - rycerstwo Chrystusa, droga krzya, niebiaska Jerozolima, wojna duchowa - wiele spord nich byo wychwalanych i wysubtelnionych przez komentatorw, rozwodzcych si nad pokutnym charakterem krucjaty i podkrelajcych jedyn drog, na ktrej mona byo zdoby Bo aprobat. W licie napisanym przez Sigeberta z Gembloux w 1103 roku wida wyranie sabo bardziej konwencjonalnej teologii wobec caej tej euforii. Sigebert zawsze by przeciwnikiem a

tak radykalnej reformy, dlatego te zaatakowa ide wojny pokutnej, wyraon w licie papiea Pascha-lisa II do Roberta z Flandrii. Sigebert ani razu nie wspomnia o krucjacie, chocia zacytowa list Paschalisa, ktry odnosi si szczeglnie do powrotu Roberta z wyzwolenia Jerozolimy. Wskutek ogoszenia w 1096 roku, e wojna jest pobonym postpkiem, tak powszechn na to odpowiedzi wiernych zachodnia Europa zacza zmierza w nieoczekiwanym kierunku, a krzyowcy uczynili krok w nieznane. W rozdziale 2 wyjaniono, e na postpowanie wiernych wpywao przekonanie, i wysiek i cierpienie przynios im dobro. Wysiki krzyowcw mogy take przynie korzy ich krewnym: w 1100 roku Herbert z Thou-ars, ktry uda si do biskupa z Poitiers, aby otrzyma od niego "szat pielgrzyma", chcia zapewnienia, e trudy wyprawy pomog duszy jego ojca. Synod w Clermont i papie Urban II podsumowali korzyci, jakie przyniesie ten akt skruchy w odpucie. Zdaje si, co ju wiemy, i w ten sposb Urban II chcia autorytatywnie stwierdzi, i krzyowcy maj zamiar podj pokut, zapewni do surow na to, by by w peni satysfakcjonujc, przez co odbd przed Bogiem nie tylko kary na rachunek ostatnich grzechw, za ktre nie odpokutowali, ale i wyrwnaj wszelkie zalegoci po94 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

zostae z wczeniejszych a niewystarczajcych pokut. Mona jednak odnie wraenie, e w nastpstwie pierwszej krucjaty, w wikszej czci Zachodniej Europy, po wszystkich trudach poniesionych dla wyzwolenia Jerozolimy, idea krucjatowa zostaa upiona, aby ody czterdzieci cztery lata pniej, w czasie rekrutacji na drug krucjat. Jak wiadomo, krucjaty na Wschd byy ogaszane w latach 1106-1107,1120,1128,1139, natomiast do Hiszpanii w latach 1114,1118 i 1122, lecz regularny i logiczny odzew na te apele nadszed tylko z Flandrii i tylko z czci terytorium rozcigajcego si od pnocnego Poitou przez Andegaweni do Chartrain, poudniow Normandi i Ile-de-France. W tych dwch regionach tradycja krucjatowa pozostaa ywa. W innych miejscach rekrutacja odbywaa si sporadycznie lub wrcz wcale. W Limousin, gdzie pierwsza krucjata spotkaa si z szerokim odzewem, najprawdopodobniej midzy 1102 i 1146 rokiem nie byo wicej krzyowcw. Zainteresowanie witym Grobem bynajmniej nie znikno - zachoway si imiona wielu pielgrzymw, ktrzy udali si stamtd na pielgrzymk do Jerozolimy na pocztku XII wieku - wydaje si jednak, e pochodzca z koca XI wieku tradycja pokojowego pielgrzymowania ponownie sama si potwierdzia. Tak samo byo w Szampanii, innym centrum rekrutacji na pierwsz krucjat. Midzy 1102 i 1146 rokiem nie wyruszy stamtd ani jeden krzyowiec, lecz bardzo chtnie pielgrzymowano do Jerozolimy. Wrd wielu pielgrzymw o wysokiej pozycji spoecznej znajdujemy hrabiego Hugona z Troyes, ktry spdzi cztery lata, 1104-1108, w Jerozolimie i uda si tam raz jeszcze w 1114 i 1125 roku, kiedy zosta templariuszem. W tym samym okresie aden krzyowiec

nie pojawi si w Prowansji, cho rwnie w tej krainie odpowied na apel 1096 roku bya entuzjastyczna. Jednake podobnie jak w wyej wymienionych przypadkach, z Prowansji do Jerozolimy wyruszyo wielu pielgrzymw, szczeglnie wielkich panw z okolic Marsylii. Podobny obraz odnajdujemy przechodzc od spraw geografii rekrutacji do problemu rodzin. Krzyowcy w pierwszych krucjatach zwykli czy si w grupy zwizane pokrewiestwem. Mogoby to skania do wycignicia wniosku, e rodzinne tradycje angaowania si w ruch krucjatowy zostay ustalone w czasie wypraw 1096 i 1101 roku. Z pewnoci wielu spord tych, ktrzy ujli krzy na drug krucjat, wstpio lub miao zamiar wstpi w lady swych ojcw i dziadkw. Lecz w wielu rodzinach, z ktrych wywodzili si liczni krzyowcy z 1096 roku, nie mona byo spotka ani jednego czy te niewielu w czasie pniejszych rekrutacji a do 1146 roku. Rodzina Bernarda z Bre w Limoges wysaa czterech mczyzn na pierwsz krucjat i nastpnych czterech na drug, lecz najpewniej adnego w midzyczasie. Spord potomkw hrabiego Wilhelma Tete-Hardi z Burgundii niektrzy zajmowali w czasie pierwszej krucjaty bardzo wysok pozycj, siedem osb zdominowao drug, lecz zdaje si, e tylko jeden uda si na krucjat midzy 1102 a 1146 rokiem. Wydaje si, e w przypadku zwizkw rodzinnych zapa 1096 roku odrodzi si dopiero w 1146 roku. Wydaje si prawdopodobne, i dla wielu noszcych bro w pocztkach XII wieku pierwsza krucjata bya wysikiem jednorazowym i cakowitym oraz szans na podjcie jedynej w swoim rodzaju i wyjtkowo opacalnej pokuty, szans, ktra mogaby si ju nigdy nie powtrzy. Po 1102 roku ludzie powrcili do tradycjnych pobonych praktyk. Badania mog przynie podobny obraz okresu midzy 1149 i 1187 rokiem. Moliwe, e historia krucjat jako instytucji rozpocza si dopiero wraz z trzeci wypraw. W kadym razie sytuacja powstaa w latach 1102-1146 tumaczy, dlaczego wity Bernard

95 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

Prawo kanoniczne i ruch krucjatowy. W poowie XIII wieku wity Tomasz z Akwinu, ktrego pitnastowieczny portret, pdzla Justusa z Gandawy, by oparty na wczeniejszej wersji, zmaga si z niepokojami krzyowcw dotyczcymi skutecznoci odpustw. przedstawi drug krucjat jako szczegln sposobno osignicia zbawienia, otwart dla tych, ktrzy podejm krzy: "[Bg] znajduje si w potrzebie, czy te udaje, e tak jest, gdy cay czas pragnie pomc ci w twej potrzebie. Chce, aby mylano o nim jako o

duniku, tak wic moe wynagrodzi tych, ktrzy walcz za Niego: odkupieniem ich grzechw i niekoczc si chwa. Z tego powodu nazwaem was bogosawionym pokoleniem, was, ktrzy bylicie porwani w czasie tak bogatym w odkupienie, a yjecie nadal w tym roku jake dla Boga miym, prawdziwym roku jubileuszowym". Oratorskie potraktowanie przez Bernarda problemu odpustu byo wspaniae: "We znak krzya, a otrzymasz tak sam miar odkupienie wszystkich grzechw, 96 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

ktre wyznae ze skruch w sercu. Szaty [z symbolem krzya] nie przynosz wielkiej korzyci, jeli s sprzedane, lecz kiedy wierny nosi je na ramionach, na pewno maj warto krlestwa Boego". Bernard proponowa jednak przedwczesn interpretacj, jej przyjcie zostao opnione przez ostrono, z jak papiestwo traktowao now teologi odkupienia, w ktrej nie istniay prawdziwie satysfakcjonujce pokuty. Ostatecznie teza ta zostaa przyjta dopiero pidziesit lat pniej przez Innocentego III. W jego interpretacji odpust przesta by stwierdzeniem o nagrodach zadowalajcej pokuty, lecz sta si gwarancj aktu aski, miosierdzia i mioci, dziki ktrej Bg zgadza si na uznanie pokuty za wystarczajc. By moe nie byaby zbyt mia sugestia, e odpust w peni wszed w ycie w XIII wieku, kiedy doktryn sformuowano w sposb zrozumiay dla ludzi. Cigle wszak dochodzio w tej sprawie do nieporozumie i wity Tomasz z Akwinu stara si odpowiedzie na problemy dotyczce tego, kiedy dokadnie odpust zaczyna dziaa. Lecz najpierw, czujc si zamknitymi w wiecie grzechu, z ktrego nie mog uciec, ludzie wystarczajco dobrze pojli, e krucjata ofiaruje im szans ponownego startu. Przywileje uposaenia, ktre nadawali, byy na og formowane w kategoriach pokuty i pokory. W tym stylu, tyle e z wikszym nateniem, przejawiao si samopo-nienie, z ktrym panowie zrzekali si wasnoci czy praw zabranych klerowi lub na nim wymuszonych. Idc na pielgrzymk nie chcieli oczywicie, aby ktokolwiek, kobiety czy mczyni, a szczeglnie spoecznoci religijne, ywiy urazy i wnosiy skargi przeciwko nim. W 1101 roku Odon I z Burgundii, w otoczeniu swych najwikszych wasali, wkroczy do kaplicy witej Beni-gny z Dijon, i jak sam mwi: "W obliczu mnichw siedzcych dookoa sali i wielu czonkw wity, ktrzy tam stali, naprawiem krzywdy, do ktrych zadawania byem a do tego momentu przyzwyczajony. Uznaem mj bd i poszukujc aski, poprosiem o rozgrzeszenie. Obiecaem, e jeli uda mi si wrci (z krucjaty), poprawi si". Wydaje si, e Odon zaaranowa inn melodra-matyczn ceremoni w Gevrey-Chambertin, gdzie odwoa obcienia, ktre niesprawiedliwie narzuci tam mnichom z Cluny. Przygotowania do krucjat przeprowadzano zawsze w atmosferze pokuty. W czasie drugiej krucjaty krya pogoska, jakoby krl Francji, Ludwik VII, uj krzy pogrony w smutku z powodu ofiar, ktre zginy w kociele, cakowicie spalonym po ataku krla na

Yitry w 1144 roku, albo by da zadouczynienie po odmowie akceptacji nowego arcybiskupa z Bourges. Niemiecki wadca Konrad III zosta przekonany do przyczenia si po kazaniu witego Bernarda, przypominajcego mu, e stanie przed sdem Boym. Filip z Gloucester najwidoczniej zoy lub po chorobie uniemoliwiajcej wendet, w ktr by zaangaowany, a Humbert z Beaujeu po ostrzegawczych wizjach, nakazujcych mu zmieni postpowanie. Retoryka pokutna signa szczytw, kiedy zachodnie chrzecijastwo doznao szoku po utracie Jerozolimy na rzecz Saladyna w 1187 roku. Ton nadawa list papieski Audita tremendi, ktry proklamowa trzeci krucjat: "Obowizkiem spoczywajcym na nas wszystkich jest rozwaenie i wybr odkupienia naszych grzechw przez dobrowoln chost i zwrcenie si do Pana Boga naszego z pokut i pobonymi uczynkami, najpierw poprawmy w samych sobie to, co uczynilimy zego, a potem zwrmy nasz uwag na zdrad i zoliwo wroga". Dalej list przedstawia krucjat jako "okoliczno sposobn do wyraenia alu i czynienia dobra". Idc tym ladem, wszdzie goszono krucjat jako pokut. Nie moe w tym wietle dziwi fakt, e szedziesit lat pniej pragnienie krzyowcw, aby nie pozostawi u nikogo urazy, skonio krla Francji Ludwika IX do utworzenia urzdu mniiii Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300 Jerozolima jako witynia, w ktrej si umiera. Ludzie, kobiety i mczyni, w tym najstarsi krzyowcy, przybywali do Jerozolimy, aby tam doczeka koca swych dni. Komory ossuaum na zrujnowanym dwunastowiecznym cmentarzu kocioa joannitw w Acheldamach, w pobliu Jerozolimy, cigle s pene koci pobonych chrzecijan. chw-encjueteurs (ledczych), ktrych zadaniem byo zbieranie i rozpatrywanie skarg na dworskich urzdnikw. Jego za towarzysz, Jan z Jo-inville, okreli feudalny dwr krla jako ten, na ktrym dopuszczono do oczyszczenia wszelkich zarzutw, jakie wasale krlewscy mogli mie przeciwko wadcy. Jednak od tego czasu bardzo wany jest inny czynnik. Przyby najwspanialej ze wszystkich, poniewa jego galera miaa wymalowane poniej i powyej linii wody jego tarcze herbowe: zloty rwnoramienny krzy na czerwieni heraldycznej. Mia na swojej galerze przynajmniej 300 wiolarzy, kady mia tarcz z jego herbem; do kadej tarczy by doczony proporzec, na ktrym zotem wybito herb. Kiedy si zblia, wydawao si, e jego galera frunie, poniewa wiolarze gnali j do przodu, i wydawao si, jak gdyby byskawica spyna z nieba, z haasem uczynionym przez proporce i cymbay, bbny i rogi Saracenw. W ten sposb Jan z Joimdlle opisa przybycie do Egiptu Jana z Ibelinu, hrabiego Jafy, przyozdobionego w paradny strj rycerski. Papiee prbowali umniejszy przepych i luksus - listy proklamujce drug i trzeci krucjat zawieray cise klauzule przeciw zbytkowi - lecz popularyzacja idei rycerskoci, ktra wczya do chrzecijastwa bardziej wieckiego ni kocielnego elementy wojenne i arystokratyczne, wzmocnia

naturalnie takie tendencje jak denie do osignicia honoru i sawy, obecne w ruchu krucjatowym od samego pocztku. Przynajmniej od

iii 99 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300 czasu czwartej krucjaty wyprawy stay si przygod rycersk, najwaniejszym zadaniem rycerstwa, a ich bardziej entuzjastyczni praktycy byli dla tego rycerstwa wzorami. We waciwym czasie ruch krucjatowy sta si zwyk cech sceny europejskiej, by podkoloryzowany przez idee wieckie, zmieniaa si te rwnowaga midzy wojn za wiar a przedsiwziciem rycerskim. Oczywicie istnieje moliwo, e krucjaty zawsze byy bardziej przyziemne ni wykazuj rda. Wiele opowieci z pierwszej, drugiej i trzeciej krucjaty spisali ludzie Kocioa. Dopiero w XIII wieku cykl krucjatowy Chevalierdu Cygne ("Rycerz abdzia"), z przepojonymi magi elementami krucjatowymi, wszed do kanonu literatury rycerskiej, a rycerze - Gotfryd z Yillehardouin, Robert z Clery, Conon z Bethune, Tybald z Szampanii, Jan z Joinville - zyskali znamienny gos w opowieciach i poezji. Trzy czynniki mogy si przyczyni do popularyzacji elementw rycerskoci. Pierwszy to zwizana z ruchem praktyka czasowej suby walczcych na Wschodzie, ktr penili nie jako krzyowcy, lecz jako rycerze wieccy. Tradycja przeduania okresu suby celem pomocy wobronie witych miejsc czy chrzecijaskich przyczkw zacza si z Galdemarem Carpene-lem z Dargoire i Wilhelmem V z Montpellier w 1099 roku. Szczyty osigna w karierze Gotfryda z Sergines pod koniec XIII wieku i cigle wyraaa si w subie Rycerzy Szpitalnikw na Rodos w XVI wieku. Bywao to ju opisywane w przedwczesnych terminach rycerskich przynajmniej od lat dwudziestych XII wieku. Wwczas kilkuletni pobyt Karola Dobrego z Flandrii w Ziemi witej po roku 1102 zosta opisany w nieomal czternastowiecznym jzyku jako prouesse (waleczno) w subie Boga. Karol zosta pasowany na rycerza, a nastpnie uda si do Jerozolimy "i tam, noszc bro przeciwko pogaskim wrogom naszej wiary... walczy dzielnie za Chrystusa Pana i ...Jemu powici pierwsze owoce swej pracy i czynw". Po drugie, wydaje si, e wadza panw feudalnych miaa coraz wikszy wpyw na rekrutacj w szeregi krzyowcw. W rozdziale 3 przedstawiono subtelny i zoony zwizek midzy motywacj a rnymi wizami przynalenoci. Oczywicie, silne bodce zawsze wychodziy z krgw senioratu feudalnego, lecz oddwik na wezwanie do pierwszej krucjaty nadszed z rwn, jeli nie wiksz moc z pewnych rodzin wasali. W czasie pierwszej krucjaty grupki krzyowcw mona byo znale wrd szlacheckich, kasztelaskich i rycerskich rodw w Limoges, Flandrii, Lotaryngii, Prowansji, Ile-de-France, Normandii i Burgundii. Wybitne przykady to dom hrabiw Burgundii i rodzina kasztelanw z Montlhery w Ile-de-France. Z piciu synw hrabiego Wilhelma Tete-Hardi z Burgundii trzech zostao krzyowcami, a czwarty, jako papie Ka-likst II, ogosi krucjat 1120-1124 roku. Wzili w niej udzia take wnuk i wnuczka

Wilhelma. Troje czonkw rodziny z Montlhery brao udzia w pierwszej krucjacie, razem z zadziwiajco licznym szykiem powizanych z nimi rodw: rd Chaumont-en-Vexin wysa czterech krzyowcw, Saint-Yalery trzech, Broyes, Le Bourc z Rethel i Le Puiset po dwch, a Courtenay i Pont-Echan-fray po jednym. W sumie dwa pokolenia tego aktywnego w owym czasie klanu wyday dwudziestu trzech krzyowcw i osadnikw, wszyscy byli blisko ze sob zwizani, szeciu z nich zostao wanymi postaciami na aciskim Wschodzie. Moemy sobie wyobrazi, jaka fala entuzjazmu przesza przez pnocn Francj i poza ni, skoro z dalszej rodziny pochodzio jeszcze trzech krzyowcw z rodu hrabiw z Boulogne, w tym Gotfryd z Bouillon w Lotaryngii i omiu z rodziny Hauteville w poudniowej Italii. Zapa, jaki ywiy rodziny wobec krucjat, uwidacznia si w ich stosunku do problemu kosztw. Kiedy przyszo do zbierania pienidzy, rodziny dzieliy si obcieniami wynikajcymi

100 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

ze sprzeday czy oddania w dzieraw ziem. Mona wykaza, e wiele z nich postpowao w rozsdnie, dysponujc wasnociami, takimi jak kocioy i dziesiciny, do ktrych, gdy tylko ruch reformatorski postpi naprzd, ich prawa zaczy by coraz bardziej kwestionowane. Podsuwa to myl, e rodziny musiay zbiera si na rozlicznych naradach, aby zadecydowa, czy aktywa maj by zachowane, a jeli nie, to jaki typ nieruchomoci mona przeznaczy pod zastaw czy na sprzeda. Zapis jednej z takich konferencji rodzinnych widnieje w dokumencie z Breto-nii. Krzyowiec Tybald z Ploasme poinformowa brata Wilhelma, e jeli ten nie wspomoe go finansowo, to Tybald bdzie musia sprzeda swe dziedzictwo. Wilhelm nie chcia, aby przepada cz Tybalda, tak wic zebra pienidze, sprzedajc cz swego udziau w mynie, ktry co prawda wanie oddano pod zastaw. Inne porozumienia rodzin z wczesnego okresu krucjatowego byy wystarczajco skomplikowane, by mona si byo domyli, e podobne dyskusje musiay mie miejsce. Hugon z Chaumont-sur-Loi-re, pan Amboise, odda pod zastaw swoj posiado kuzynowi Robertowi z Rochecorbon w 1096 roku, lecz dodatkowo zdoby pewn sum pienidzy od wuja. Norman Tankred z poudniowych Woch by wspomagany przez swego opiekuna, tak wic nie musia sprzedawa dziedzictwa. Savaric z Yergy kupi lenno swego bratanka i nastpnie odda je pod zastaw, aby otrzyma pienidze na spacenie krewnego. Zanim Fantin i jego syn Gotfryd wyruszyli z Thouars, Fantin zostawi troch ziemi swej onie i Gotfrydowi, ktry nastpnie sprzeda swoj cz matce. Mona wyrni czynniki pomagajce wytumaczy, dlaczego w niektrych ukadach rodzinnych odpowied na wezwanie krucjatowe bya szczeglnie silna. Mona tu

wymieni rodzinn tradycj pielgrzymek do Jerozolimy, zwizki z monastycyzmem kluniackim i reform papiestwa oraz kult oddawany niektrym witym. Nadto to raczej czonkinie rodzin krucjatowych wydaj si wnosi przesanie do domw, z ktrymi zwizay si przez maestwo. Z czterech sistr pochodzcych z domu burgundzkiego, trzy byy onami pierwszych krzyowcw, a czwarta matk jednego z nich. Chocia w klanie Le Pu-iset byy to prawdopodobnie niezalene tradycje, matka rodu bya jedn z czterech sistr z Mon-tlhery, z ktrych wszystkie byy onami lub matkami krzyowcw, podobnie obydwie jej crki. Do XIII wieku jednake gwn przyczyn motywujc krzyowcw wydaje si by wadza pana feudalnego. Zwizki rodzinne byy oczywicie cay czas bardzo istotne, a tradycje zaangaowania, przechodzce z pokolenia na pokolenie, wywary silny nacisk na powoanych do ujcia krzya, lecz w epoce penego rozkwitu zwizkw feudalnych jeszcze wikszy wpyw miay patronat i klientela, czsto dziaajce na szczeblu regionalnym. Wydaje si, e miao to wpyw na obraz Chrystusa przedstawiany w propagandzie, ktry by zawsze odpowiedzi na spoeczne wartoci suchaczy, do ktrych by adresowany. Tam, gdzie Chrystusa opisywano powszechnie jako ojca, ktry straci swoj ojcowizn i wzywa swoich synw do jej odzyskania, teraz czciej mona byo spotka Jego portret jako krla lub pana wymagajcego suby od poddanych. Wizerunek Chrystusa jako pana, jak zaraz zobaczymy, mona ju znale w pieniach pochodzcych z okresu drugiej krucjaty, lecz przewaa zacz przed 1200 rokiem. Pan naprawd by zasmucony utrat ojcowizny. Chce wyprbowa swych przyjaci i zobaczy, czy jego wasale s Mu wierni. Jeeli kto posiada lenno suzerena i zaatakowany porzuca go i traci swe dziedzictwo, takiego wasala powinno si w prawie pozbawi tego lenna. Ty otrzymae swe ciao, swoj dusz i wszystko, co masz, od najwyszego cesarza, dzisiaj 102 Mentalno krzyowcw na Wschodzie 1095-1300

On wezwa ciebie, aby pospieszy mu z pomoc w bitwie, chocia nie jeste zwizany z nim prawem feudalnym, On ofiaruje ci tak wiek i takie nagrody, to jest odkupienie wszystkich twoich grzechw, jednak nalena jest jeszcze dodatkowa pokuta i kara, podobnie jak ycie wieczne, aby mg pospieszy za Nim z wasnej, nieprzymuszonej woli, Trzecim czynnikiem bya popularno krucjat na innych teatrach wojny. Gorliwi krzyowcy byli czsto przygotowywani do suby na innych frontach: Leopold VI z Austrii odbywa krucjat w Hiszpanii i Langwedocji, oprcz tego walczy w trzeciej i pitej krucjacie i uj krzy w czwartej; francuski rycerz Piotr Pillart zosta zwerbowany do obydwu krucjat Ludwika IX na Wschd i krucjaty Karola andegaweskiego do poudniowych Woch. Przed XIV wiekiem szlachetnie urodzeni biorcy udzia w krucjacie uwaali powszechnie, e precyzyjne okrelenie miejsca walki, w ktr zamierzali si zaangaowa, jest spraw drugorzdn. Chodzio tu o walk z wrogami

Chrystusa, i w owym czasie "manifestowali oni nawet dziwn nonszalancj dotyczc tego, gdzie i z kim walcz". Z oczywistych powodw nie wszystkie odmienne teatry wojny dzieliy tradycje pokutnej pielgrzymki czone z Jerozolim, chocia w pocztkach XIII wieku przywdcy krucjaty przeciwko Batom usiowali stwor/y kult Najwitszej Panny w Rydze i mit, e jej doywotnia ziemia, odpowiadajca ojcowinie Chrystusa, ley w Inflantach. Z czasem cel krucjaty przesun si z wyzwolenia lub obrony Jerozolimy (czy pomocy Ziemi witej) na obron chrzecijastwa ogem. Prowadzenie walki w imieniu Pastwa Boego, jak czsto nazywano chrzecijastwo, nabierao coraz bardziej charakteru wojny w obronie pastwa, a nie wojny - aktu pobonoci. W XIV wieku suba Bogu czyniona przez demonstracj prouesse, niemale oderwana od idei pokuty, charakteryzowaa postaw krzyowcw zaangaowanych w kampanie w Afryce Pnocnej czy Europie. Mogo by tak, e cause celebr zaamania si krucjat po 1291 roku, czyli upadek templariuszy, ktry zostanie opisany w rozdziale 9, przyczyni si do czciowej laicyzacji ruchu. Seri zarzutw przeciwko templariuszom otwieray oskarenia, i rzekomo zaprzeczali boskoci Chrystusa, ukrzyowaniu i krzyowi. Templariuszy oskarano, e przy przyjmowaniu do zakonu pluj na krzy, depcz go i oddaj na niego mocz. W kadym chrzecijaskim spoeczestwie te zarzuty byyby przeraajce, lecz stanowiy take szczeglnie gwatowne wyzwanie dla krucjatowej teorii i tradycji, w ktrej gwne miejsce zajmoway autorytet Chrystusa i obraz krzya. Zarzuty te byy szeroko rozpowszechniane przez rzd francuski, a spoeczestwu przedstawiano zatrwaajcy obraz prestiowego zakonu, ktry utrzymywa, e wciela w odpowiedniej formie religijnej ideay krucjaty, blunierczo zaprzeczajc jej podstawowym dogmatom. Nie sposb oszacowa obecnie szkd, jakie te oskarenia wyrzdziy ruchowi, lecz z pewnoci byy one spore. Krucjaty stay si w XIII wieku zinstytucjonalizowan i konwencjonaln opcj dla rycerzy, dlatego te musiay sta si mniej radykalne. wieckie idee rycerskoci przytumiy, nawet jeli nieznacznie, rewolucyjn ide proklamowan w 1095 roku. Koncepcja wojny jako pokuty i pobonego aktu trwaa i cigle jeszcze bya uosabiana, chocia w coraz bardziej ozdobny sposb, przez rycerzy joannickich na Malcie w XVIII wieku. Lecz utorowaa drog bardziej konwencjonalnemu obrazowi wojskowej suby Bogu. Idea wojny pokutnej, jeden z najbardziej radykalnych wyrazw myli europejskiej, bya zbyt niewygodna, aby mc zapewni sobie stae miejsce w teologii i praktyce chrzecijaskiej przemocy. 5. Pieni MICHAEL ROUTLEDGE

a h i-oLiteratura kadego okresu odzwierciedla jego niepokoje, inaczej nie moe by nazwana ludow. Jednake w redniowieczu sowa "literatura" i "ludowy" czy "popularny" nie

miay takiego znaczenia jak obecnie.1 Popularne piosenki z okresu I i II wojny wiatowej byy szeroko znane, poniewa istniaa wtedy pewna forma masowego rozpowszechniania: w pierwszym wypadku byy to utwory muzyczne, ktre zaleay od masowych umiejtnoci czytania i pisania oraz wzgldnie duej liczby wyksztaconych muzycznie ludzi i musicale, tak wic utwr taki jak "Tipperary" dotar do milionw ludzi we wzgldnie krtkim czasie. W przypadku II wojny wiatowej piosenki rozchodziy si dziki gramofonom i radiu o wiele szybciej i docieray do jeszcze szerszych krgw odbiorcw. Chocia mona mie wtpliwoci, czy tego typu twrczo faktycznie powinna nosi miano "literatury", to jednak z pewnoci mona j nazwa popularn. Z drugiej strony poematy wojenne Wilfrida Owena czy Ruper1 Angielski termin popular moe oznacza zarwno "ludowy" jak i "popularny". ta Brooke'a, powieci takie jak Na Zachodzie bez zmian, Cisza morska czy Komu bije dzwon nie s pozbawione walorw literackich, mimo e ich zasig by bardziej ograniczony ni w przypadku piosenek. W redniowieczu rnica polegaa na tym, e niezbyt rozwinita jeszcze umiejtno czytania i pisania ograniczya rozpowszechnianie: tak literatura bdzie odzwierciedlaa wszystkie troski klasy pimiennej: klasy dla ktrej i dziki ktrej powstawaa. "Popularny" oznacza popularny na arystokrytycznych dworach, a "literatura" oznacza wszystko, co wyksztacony czowiek napisa dla swego audytorium. Lecz cigle istniaa rwnie literatura innego typu: aciskie materiay tworzone dla wysoce wyksztaconych klerkw i pisarzy dworskich. W tym rozdziale nie zostan omwione ani te, ani te inne "oficjalne" formy pism, takie jak kroniki, annay i historie. Skoncentrujemy si tutaj na pieniach, ktrych ludzie suchali, widzieli ich wykonanie, uwaali pocztkowo za rozrywk, chocia nie mona pomin innych funkcji, takich jak nauczanie, napominanie i propaganda. ii hatera l towa, najwca Pieni c nym, c szczeg go wr dy w I wane, nikarr skich arabs i Roi no mar czyi Xlv cja der roi; ud< cei pU m m n s ZL gC Ilustracja przedstawia Karola Wielkiego i Rolanda udajcych si na bitw przeciwko Saracenom, pochodzi z czternastowiecznego manuskryptu Roman cTArles ("Opowie

z Arles"), autorstwa Bertrana Boysseta z Arles. Jako rysunku moe by tutaj zwizana z f aktem, e Boysset byt geometr z zawodu. Okres czterech pierwszych krucjat czy si z rozwojem bogatej rodzimej literatury we Francji i Niemczech, w ktrej oczywicie znalazy odbicie take krucjaty. Ten okres, przynajmniej jeli chodzi o literatur, zosta nie bez susznoci nazwany "dwunastowiecznym renesansem". Zarwno we Francji, jak i w Niemczech, mona znale bogate tradycje epickie, Pie o Rolandzie, najstarszy poemat epicki, niemal na pewno mona datowa na okres pierwszej krucjaty. Istniej te dwie wersje: francuska i prowansalska - napisana w langue d'oc, jzyku literackim poudniowej Francji - Chanson d'An-tioche, opowieci o obleniu Antiochii w 1098 roku. Canso de la Crotzada ("Pie krucjatowa") opisuje wierszem w langue d'oc tak zwan krucjat przeciwko albigensom. Ponadto istniej te bardziej typowe historyczne opowieci pira Roberta z Cleri i Got-fryda z Yillehardouin. Wczesna francuska epika bya znana jako chan-son de gste ("pie o czynach rycerskich", od aciskiego sowa gsta: uczynki, ktre to znaczenie rozcignito na wyczyny dokonywane przez bo105 Pieni

hatera lub grup czy klan). Mona jednak dyskutowa, na ile odbijaj si w niej krucjaty. Akcja najwczeniejszego i najlepiej znanego poematu, Pieni o Rolandzie, jest oparta na fakcie historycznym, chocia nie mona mie pewnoci co do szczegw. W 778 roku oddziay Karola Wielkiego wracay z udanej ekspedycji do Hiszpanii, kiedy w Roncesvalles w Pirenejach zostay zaatakowane, czy to (zgodnie z dziewiciowiecznymi kronikami chrzecijaskimi) przez rabusiw baskijskich czy te (wg trzynastowiecznego kronikarza arabskiego Ibn al-Asira) przez muzumanw z Saragossy. Zgina caa tylna stra, w tym seneszal Eggihard, Anzelm - dowdca stray krlewskiej i Roland, diuk marchii bretoskiej. Obecnie upyno zbyt wiele czasu, aby stwierdzi, czy muzumanie mieli w tym swj udzia, i czy walka bya czym wic ni zwyk potyczk. Jest jasne, e w XI wieku nastpia gwatowna zmiana skali: relacja z wydarze w Pieni o Rolandzie zmienia incydent w wielk konfrontacj midzy imperium Karola Wielkiego a siami islamu. Kulminacj by udany podbj caej Hiszpanii i wymuszone nawrcenie mieszkacw Saragossy. ...Cesarz zdoby Saragoss; oddziay Francuzw pldruj do szcztu miasto, synagogi i meczety. Ciosami mieczw i toporw krusz obrazy i wszystkie bawany; nie zostanie tam czarw ani urokw. Krl wierzy w Boga, chce speni swoj sub; a biskupi bogosawi wody. Prowadz pogan a do chrzcielnicy; jeli znajdzie si taki, ktry opiera si Karolowi, krl kae go pojma albo spali, albo zabi elazem. O wiele wicej ni sto tysicy ochrzczono na prawdziwych chrzecijan, ale krlowej nie. Zawiod j do sodkiej Francji jako brank, krl chce, aby si nawrcia z mioci. <caxvi)2

2 Pie o Rolandzie, przekad Tadeusza Boya-eleskiego, PIW 1994. W Pieni o Rolandzie nie znajdujemy adnej wzmianki na temat krucjat. Przekonujco dowiedziono, e obraz muzumanw przedstawiony w poemacie jest celowo wypaczony i nijak ma si do tego, co jedenastowieczny poeta mgby wiedzie o muzumanach z Hiszpanii czy Palestyny. Mimo to, jak zobaczymy, obraz muzumanw, ktrych przedstawiono w Rolandzie jako potwory i bawochwalcw, odbi si powszechnie szerokim echem. Co wicej, wydaje si prawdopodobne, e autor by wiadomy faktu, i jego opowie bdzie miaa specjalne znaczenie propagandowe. Naley jednak stwierdzi, e w starofrancuskiej epice celowe aluzje do krucjat w Palestynie s stosunkowo rzadkie. Od okoo poowy XII wieku znajdujemy jednak pewn form rodzimej literatury tego okresu, w ktrej krucjaty pojawiaj si jako temat. S to "pieni krucjatowe". Z czasw pierwszej krucjaty nie zachoway si adne przykady -lecz z tego okresu w ogle przetrwao niewiele zapisw. Najwczeniejsze mona czy z drug krucjat czy te z rekonkwist. S one zapisane w jzyku prowansalskim lub starofrancuskim. Wiele dyskusji powicono problemowi: co stanowi o tym, e jaki utwr jest "pieni krucjatow"? Prawda, e stosunkowo mao jest pieni, w ktrych krucjaty byyby jedynym tematem, lecz zachowao si wiele fragmentw utworw, w ktrych krucjaty stanowi temat, alegori czy rozwinicie jakiej myli: 106 przykadw w jzyku prowansalskim, okoo 40 w francuskim, 30 w niemieckim, jeden w hiszpaskim i dwa we woskim. Dla uatwienia przyjmujemy definicj, e "pieni krucjatow" jest kada pie, w ktrej wspomina si krucjaty, czy to na Wschodzie czy te w Hiszpanii, Francji lub Woszech. Mwienie o pieniach krucjatowych jako o gatunku nie jest bardzo pomocne. Poeci nawizywali do krucjat w wielu rnorodnych formach poetyckich. Wrd najwczeniejszych takich pie-

i mauuat cft tongeura <HM ln nuits nc fiut : &ptgi8LdjH omtnnm Dwr by miejscem, na ktrym mogty by wykonywane pieni krucjatowe. Powysze ilustracje przedstawiaj inne formy rozrywek dworskich: grupa dworzan taczy taniec carole, inni oddaj si wytwornej konwersacji, a dama trzyma jastrzbia. ni pira trubadurw prowansalskich, Marcabru i Cercamona, mona znale siwentes pieni, ktre poruszaj kwestie moralne, polityczne czy personalne - i formy zwane pastorela - pieni, w ktrych poeta przedstawia dziewczyn lamentujc z powodu nieobecnoci kochanka. Pniejsze przykady to dworskie pieni miosne, na przykad pie kasztelana z Coucy A vous, amant, plus k'a nulle autre gent (1188/91) i prawie wszystkie pieni niemieckie, lamenty za utraconymi bohaterami, takie jak planh Gaucelma Faidita po Ryszardzie I z Anglii (rok 1199), panegiryki, takie jak Rutebeufa Complainte de monseigneur Joffroi de Sergines (1255-1256) i poematy dyskusyjne, takie jak na przykad Mnicha z Montaudo L'au-terfui en paradis (1194). Krtko mwic, nie ma adnego dowodu wiadczcego o tym, e poeci stworzyli now form czy rodzaj literacki, aby mwi o krucjatach. Krucjaty stay si tematem dla pieni i form poetyckich ju istniejcych.

Niewiele pieni z okresu drugiej krucjaty przetrwao do naszych czasw: jedna we francuskim i by moe dziesi w prowansalskim. Pieni, ktre przetrway z tego okresu i z nastpnych dziesicioleci, czsto dotycz zarwno Hiszpanii, jak i wypraw na Wschd. W okresie po 1160 roku wzrost liczby i popularnoci trubadurw oraz ich odpowiednikw w pnocnej Francji, truwerw, oznacza, e trzecia i czwarta krucjata znalazy wiksze odbicie w pieniach. Podobnie wikszo pieni niemieckich Mmnesiinger odwouje si do tych ekspedycji. W poudniowej Francji znajdujemy aluzje, czsto z ostronoci porednie, do krucjaty przeciwko albigensom. Ekspedycje z XIII wieku stay si tematem wielu pieni, przewanie we Francji i Niemczech. Jeli prawd jest nasza pocztkowa teza, zatem waciwie zbyteczne wydaje si stawianie pytania, dlaczego krucjaty tak czsto staway si tematem pieni, tym bardziej e niektrzy poeci byli jednoczenie przywdcami krucjat. Znamy pieni takich dowdcw jak Tybald IV z Szampanii czy Folu-et, biskup Tuluzy w czasie krucjaty przeciw albigensom, i takich znacznych monowadcw jak Conon z Bethune i Gwidon z Coucy. Co wicej, byt wielu poetw zalea, przynajmniej czciowo, Figury przedstawione na ktrzy oprcz gry na instr: krucjatowe trubadurw, tn od patronatu wpywowy kad trubadur Raimbau pieni" do Bonifacego z IV nion yczliwo swegc Boga, e mi pomg, jako dobrego pana, przyje, dae mi bro, uczynie mnie z nizin na wysokoi a ty uczynie z takiej o rza, przyjmowanego na di kobiety" (Yalen Marque w. 5-10). Raimbaut przyf sam walczyli w czasie ot la, lecz napomina swego ] wspomnieniami:

Figury przedstawione na lubnej szkatuce to najprawdopodobniej jongleurs, zawodowi artyci-onglerzy, ktrzy oprcz gry na instrumentach, skokw i zonglerki, wykonywali te w swych przedstawieniach pieni krucjatowe trubadurw, truwerw i Minnesanger. od patronatu wpywowych krzyowcw. Na przykad trubadur Raimbaut z Vaqueiras, w "licie-pieni" do Bonifacego z Montferrat, wspomina minion yczliwo swego patrona: "Bogosawi Boga, e mi pomg, jako e znalazem w tobie tak dobrego pana, przyje mnie tak szlachetnie, dae mi bro, uczynie tyle dobrego, wyniose mnie z nizin na wysokoci, bowiem byem nikim, a ty uczynie z takiej osoby szanowanego rycerza, przyjmowanego na dworze i chwalonego przez kobiety" (Valen Marues, senher de Montferrat, w. 5-10). Raimbaut przypomina, jak Bonifacy i on sam walczyli w czasie oblenia Konstantynopola, lecz napomina swego patrona, e nie da si y wspomnieniami: Z tob oblegaem warowne zamki, ufortyfikowane cytadele i wiek wspaniaych paacw nalecych do cesarza, krla, emira, dostojnego Lascasa i proto-stratora obleganego

w Peton i wielu innych dostojnikw. Z tob cigaem do Filopation cesarza Roma-nii [Bizancjum - przyp. tum.], gdy postanowie ukoronowa kogo innego na jego miejsce. Lecz jeli nie zostan przez ciebie suto wynagrodzony, to ludziom bdzie si wydawa, e nigdy nie byem z tob i nie suyem ci tak wiernie, jak obiecaem. Ty wiesz, o panie margrabio, e mwi prawd! (ibid. w. 31-34) Poematy sawice bohaterw krucjatowych czsto opiewaj ich wspaniaomylno jako pa-

DwoY by miejscem, na ktrym mogty by wykonywane pieni krucjatowe. Powysze ilustracje przedstawiaj inne formy rozrywek dworskich: grupa dworzan taczy taniec carole, inni oddaj si wytwornej konwersacji, a dama trzyma jastrzbia. Figury przeds ktrzy oprcz krucjatowe tn od patronatu kad trubadi pieni" do Bo: nion yczlh Boga, e mi pi dobrego pan dae mi bror mnie z nizin i a ty uczyniei rza, przyjmow kobiety" (Val w. 5-10). Rain sam walczyli i la, lecz napom wspomnieniai ni pira trubadurw prowansalskich, Marcabru i Cercamona, mona znale sirventes - pieni, ktre poruszaj kwestie moralne, polityczne czy personalne - i formy zwane pastorela - pieni, w ktrych poeta przedstawia dziewczyn lamentujc z powodu nieobecnoci kochanka. Pniejsze przykady to dworskie pieni miosne, na przykad pie kasztelana z Coucy A vom, amant, plus k'a nulle aure gent (1188/91) i prawie wszystkie pieni niemieckie, lamenty za utraconymi bohaterami, takie jak planh Gaucelma Faidita po Ryszardzie I z Anglii (rok 1199), panegiryki, takie jak Rutebeufa Complainte de monseigneur Joffroi de Sergines (1255-1256) i poematy dyskusyjne, takie jak na przykad Mnicha z Montaudo L'au-terfui en paradis (1194). Krtko mwic, nie ma adnego dowodu wiadczcego o tym, e poeci stworzyli now form czy rodzaj literacki, aby mwi o krucjatach. Krucjaty stay si tematem dla pieni i form poetyckich ju istniejcych. Niewiele pieni z okresu drugiej krucjaty przetrwao do naszych czasw: jedna we francuskim i by moe dziesi w prowansalskim. Pieni, ktre przetrway z tego okresu i z nastpnych dziesicioleci, czsto dotycz zarwno Hiszpanii, jak i wypraw na Wschd. W okresie po 1160 roku wzrost liczby i popularnoci trubadurw oraz ich odpowiednikw w pnocnej Francji, truwerw, oznacza, e trzecia i czwarta krucjata znalazy wiksze odbicie w pieniach. Podobnie wikszo pieni niemieckich Minnesiinger odwouje si do tych ekspedycji. W poudniowej Francji znajdujemy aluzje, czsto z ostronoci porednie, do krucjaty przeciwko albigensom. Ekspedycje z XIII wieku stay si tematem wielu pieni, przewanie we Francji i Niemczech. Jeli prawd jest nasza pocztkowa teza, zatem waciwie zbyteczne wydaje si stawianie pytania, dlaczego krucjaty tak czsto staway si tematem pieni, tym bardziej e niektrzy poeci byli jednoczenie przywdcami krucjat. Znamy pieni takich dowdcw jak Tybald IV z Szampanii czy Folu-et, biskup Tuluzy w czasie krucjaty

przeciw albigensom, i takich znacznych monowadcw jak Conon z Bethune i Gwidon z Coucy. Co wicej, byt wielu poetw zalea, przynajmniej czciowo, Figury przedstawione na lubnej szkatuce to najprawdopodobniej jongleurs, zawodowi artyci-onglerzy, ktrzy oprcz gry na instrumentach, skokw i onglerki, wykonywali te w swych przedstawieniach pieni krucjatowe trubadurw, truwerw i Minnesanger. od patronatu wpywowych krzyowcw. Na przykad trubadur Raimbaut z Vaqueiras, w "licie-pieni" do Bonifacego z Montferrat, wspomina minion yczliwo swego patrona: "Bogosawi Boga, e mi pomg, jako e znalazem w tobie tak dobrego pana, przyje mnie tak szlachetnie, dae mi bro, uczynie tyle dobrego, wyniose mnie z nizin na wysokoci, bowiem byem nikim, a ty uczynie z takiej osoby szanowanego rycerza, przyjmowanego na dworze i chwalonego przez kobiety" (Valen Marues, senher de Montferrat, w. 5-10). Raimbaut przypomina, jak Bonifacy i on sam walczyli w czasie oblenia Konstantynopola, lecz napomina swego patrona, e nie da si y wspomnieniami: Z tob oblegaem warowne zamki, ufortyfikowane cytadele i wiele wspaniaych paacw nalecych do cesarza, krla, emira, dostojnego Lascasa i proto-stratora obleganego w Petrion i wielu innych dostojnikw. Z tob cigaem do Filopation cesarza Roma-nii [Bizancjum - przyp. tum.], gdy postanowie ukoronowa kogo innego na jego miejsce. Lecz jeli nie zostan przez ciebie suto wynagrodzony, to ludziom bdzie si wydawa, e nigdy nie byem z tob i nie suyem ci tak wiernie, jak obiecaem. Ty wiesz, o panie margrabio, e mwi prawd! (ibid. w. 31-34) Poematy sawice bohaterw krucjatowych czsto opiewaj ich wspaniaomylno jako paPieni 108

i rycerzy swemu s towarzys. i Ki ore Ja mar Char s'i Od les i (w. 9-12) Nikt, kto odczuwa st sza znajdzie Rycerzor. ciach woje Chrystusa: "Rycerze, jestecie szar oddajcie swe zosta ukrzyc y tu Ludwik

rezygnujca z wiek wyrzeke wite ycie. Zi ki Paskiej. Ni autor pragnie w sty na tych wn zasuyli. "Teraz czycy i nikczemi wiele zych sztuc. (w. 41-44). Konf. ka midzy Niebe przyjaci, aby do cza miejsce i cza bdzie zbawienie, koma krzyowcw Mojesza przez M zosta wtedy farao; den z licznych przj w ktrych muzurr towarzyszy faraona tronw oraz ich wyczyny wojenne. Fikcyjna rozmowa midzy Bogiem a trubadurem, ktry nawrci si i zosta mnichem, tak zwanym Mnichem z Montaudo, stanowi tu dobry przykad. Bg pyta mnicha, dlaczego nie szuka pomocy u krla Ryszarda. Mnichu, le uczynie nie udajc si tak szybko, jak to moliwe, do krla, ktry trzyma Oleron. On by twoim tak dobrym przyjacielem. Dlatego te myl., e krl postpi susznie zrywajc z tob zwizki przyjani. Och, jake wiek pienidzy wyda na prezenty dla ciebie! Przecie to wanie on wycign ciebie z bota. Panie, poszedbym w kocu zobaczy go, gdyby nie Twoja pomyka: przecie to Ty pozwolie, aby go uwiziono. Lecz statek Saracenw - czy zapomniae, jak on egluje? -jeli kiedykolwiek dopynie do Akry, bdzie tam peno nikczemnych Turkw. Niemdry jest czowiek, ktry wpltuje si w dyskusj z Tob! (L'autrier fui en Paradis, w. 33-48) Jest to aluzja do uwizienia Ryszarda przez Leopolda, ksicia Austrii, w czasie ich powrotu z Akry w 1192 roku. Podobna myl, wyraona w tym samym artobliwym tonie, powraca w poemacie Na jego ndz (1270 rok) paryskiego poety Rutebeufa: "mier przyniosa mi wielkie straty i ty take, dobry Krlu, w cigu dwch podry, zabrae ode mnie dobrych ludzi, a pielgrzymka do dalekiego Tunisu, barbarzyskiego miejsca, i niegodziwi, bezboni ludzie uczynili to samo..." (w. 20-24). Rutebeuf skary si, e krucjata krla Ludwika pozbawia go towarzystwa tych ludzi, ktrzy normalnie byli jego wsparciem finansowym. Poczynania patronw i poetw znajdoway odbicie w faktach. Lecz krucjaty odegray wan rol w poezji dworskiej tego okresu z innych jeszcze powodw. Nie dziwi, e poezja wychwala te cechy i zalety, do ktrych aspirowaa arystokracja, cnoty, ktre w jej opinii odrniay j od innych klas. Poniewa istnia cisy zwizek midzy pojciem szlachectwa a kwesti posiadania ziemi, niektre z tych cnt

mona okreli jako feudalne. S to: zwizek z jednym suzere-nem, akceptacja feudalnych obowizkw aulium (pomoc zbrojna w czasie ataku wrogw) i consi-lium (doradzanie i oddawanie sprawiedliwoci). Poeci opisuj czsto krucjat sowami, ktre jasno to ukazuj. W Ziemi witej widzi si terytorium susznie przynalene Bogu, uzurpowane przez grabiecw, a wasale Boga musz dlatego uczyni wszystko, co ley w ich mocy, aby odzyska je dla Niego. Jeeli nie uda im si tego zrobi, oznacza to, e zaniedbali wykonanie swego feudalnego obowizku: "... musi w kocu zosta potpiony ten, kto opuszcza swego pana w godzinie potrzeby..." (Vbs ki ameis, w. 1112) mwi anonimowa pie pochodzca z okoo 1189 roku. Wczesna krucjatowa pie francuska, anonimowa kompozycja z okoo 1145-1146 roku, nazywa te sprawy nawet janiej. Chevalier, muli estes guaz, Quant Deu a vus fait s chmur Des Turs e des Amoraviz Ki li untfait tels deshenors. Cher a tort unt ses fieuz saiziz; Bien en devums aveir dolur, Cher la fud Deu pmes servi E reconnu pur segnuur. Rycerze, jestecie w kocu szczliwi, e Bg zawezwa was na pomoc przeciwko Turkom i Almora-widom, ktrzy popenili przeciwko Niemu tak haniebne czyny. Wbrew prawu zabrali Jego lenna, musimy naprawd nad tym paka, poniewa tam po raz pierwszy uznano go za Pana. Przesanie jest wyraone w kategoriach obowizku feudalnego, z obrazem Boga jako seigneur 109 Pieni

i rycerzy, ktrzy przyznaj Mu tak opiek, jak swemu suzerenowi. Refren obiecuje raj temu, kto towarzyszy monarsze. Ki ore imt od looms }a mm d'enfern n'avmt pouur, Char s'alme en iert en Pareis Od les angles nostre Segnor. (w. 9-12) Nikt, kto teraz towarzyszy ludwikowi, nie musi odczuwa strachu przed piekem, poniewa jego dusza znajdzie si w raju z anioami Pana Naszego. Rycerzom przypomina si o ich umiejtnociach wojennych i o dugu, jaki maj wobec Chrystusa: "Rycerze, zastanwcie si dobrze, wy, ktrzy jestecie szanowani za zrczne wadanie broni, oddajcie swe ciaa w dani temu, ktry za was zosta ukrzyowany" (w. 17-20). Za przykad suy tu Ludwik VII: jest przedstawiony jako osoba rezygnujca z majtku, wadzy, ziemi, jako czowiek wyrzekajcy si wiata, aby prowadzi wite ycie. Znajdujemy odwoania do ran i Mki Paskiej. Nie jest to tylko pobone yczenie: autor pragnie wzmc w suchaczach dz zemsty na tych wrogach Boga, ktrzy sobie na ni zasuyli. "Teraz on wzywa was, gdy Kanane-czycy i nikczemni nastpcy Zankidw zrobili Mu wiele zych sztuczek: teraz wecie na nich odwet!" (w. 41-44). Konflikt jest widziany jako rozgrywka midzy Niebem a Piekem: Bg wzywa swych przyjaci, aby

doczyli do jego druyny; wyznacza miejsce i czas turnieju - Edess; nagrod bdzie zbawienie, a zemsta Boga dokona si rkoma krzyowcw. Przypomina si im przejcie Mojesza przez Morze Czerwone i e zatopiony zosta wtedy faraon i jego towarzysze; jest to jeden z licznych przykadw pies'ni krucjatowych, w ktrych muzumanie zostali przyrwnani do : towarzyszy faraona. W niektrych pieniach krucjata jest przedstawiona jako okazja dajca rycerzom i baronom moliwo udowodnienia, e nie tylko posiadaj zalety, lecz przewyszaj pod tym wzgldem swoj klas. Boe! tak dugo pozostawalimy bezczynni! Teraz zobaczymy, kto naprawd bdzie dzielny; i pomcimy aosny wstyd, ktrym powinien by przybity i zasmucony kady czowiek, gdy w naszych czasach stracilimy wite miejsca, te w ktrych Bg cierpia za nas mk miertelni}. Jeli teraz pozwolimy naszym miertelnym wrogom, aby tam zostali, nasze ycie na zawsze bdzie okryte hab. Bg jest oblegany w swej witej ojcowinie; zobaczymy teraz, jak pomog Mu ci, ktrych oswobodzi z wizienia ciemnoci umierajc na Krzyu, ktry teraz znalaz si w rkach Turkw. Wiedz dobrze, ci, ktrzy nie pjd, okryj si wstydem, chyba e chroni ich bieda, wiek czy choroba; lecz d, co s silni, modzi i bogaci, nie mog pozosta na miejscu nie cierpic wstydu." (Conon z Bethune, Ahi, Amours! com dure departie, w. 25-40). Wszyscy tchrze zostan tutaj, ci, ktrzy nie kochaj Boga, mstwa, mioci czy wartoci. Kady Klasa rycerska i baronowie powinni wszelkimi kosztami unikn bezczynnoci, wstydu i braku mstwa. Do nich s adresowane te pieni (czsto zaczynaj si one od sw Chevaier... czy Seig-neur lub Baron). Takie upomnienia nie tylko s odpowiednim tematem dla pieni krucjatowej, lecz take doskonale wspgraj z wanymi wymaganiami poetyki. redniowieczni poeci i uczeni wiedzieli, e dwiema najwaniejszymi funkcjami retoryki s praise i blame (chwaa i wstyd). Nauczano ich take, aby myle i dedukowa posugujc si dialektyk. Ideologia krucjatowa miaa zatem doskona struktur: ci, ktrzy odpowiadali na wezwanie, mieli by chwaleni, tych, ktrzy je odrzucali, naleao potpia. iii 110 Pieni z nich mwi: "A co z moj on? Za adne skarby nie opucibym mych przyjaci." Ci ludzie zeszli na gupi drog mylenia, bo zaprawd nie masz przyjaciela nad Tego, ktry za nas zosta ukrzyowany. A ot ci odwani rycerze, co kochaj Boga i honor tego wiata, bd wywyszeni, poniewa chc mdrze zda do Boga; lecz smarkacze i ci o spopie-laych twarzach zostan z tyu. S lepi, nie mam co do tego wtpliwoci, ci ludzie, ktrzy wanie raz odmawiaj pomocy Bogu i trac chwa wiata dla tak maej rzeczy. (Tybald z Szampanii, Seigneurs, sachiez, qui orne s'en ha, w. 8-21) Trubadur Marcabru jest mistrzem tej techniki.

Bowiem Pan, ktry zna wszystko co jest, co bdzie i co byo, obieca nam koron i tytu cesarski. Pikno tych, ktrzy id do umywalni - czy ty wiesz, jakiego rodzaju? - wiksze bdzie ni blask porannej gwiazdy; dowodzi tylko, e mcimy zo, ktre bdzie czynione Bogu zarwno tutaj, jak i w stron Damaszku. Tak wielu jest ludzi bliskich rodowodowi Kaina, pierwszego zoczycy, aden nie oddaje czci Bogu. Zobaczymy, kto bdzie Jego prawdziwym przyjacielem, poniewa przez moc miejsca umywalni Jezus zamieszka wrd nas, a lotry, ktre wierz we wrby i przepowiednie, zostan zmuszone do ucieczki. Nagrobek Ryszarda I. Ryszard, podobnie jak matka i bracia: Henryk i Gotfryd, by patronem wielu poetw, szczeglnie Mnicha z Montaudo, ktry opakiwa wzicie Ryszarda do niewoli, oraz Gaucelma Faidita, ktry namawia go do wypenienia obietnicy wyjazdu do Palestyny. Pieni 111

Rozpustni pijacy i arocy, zapraszajcy ogie, przydrone wczgi, zostan w miejscu tchrzy, Bg pragnie wyprbowa w swej umywalni miao i zdrowie; inni bd strzegli swoich wasnych mieszka i znajd bardzo trudn przeszkod: dlatego odesaem ich, aby si wstydzili. (Marcabru, Psi m nomine Domini, w. 28-54) Terminem "umywalnia", o ktrej mwi Marcabru, okrelano w alegoryczny sposb krucjat w Hiszpanii, Ta pie naley do wczeniejszych (ok. 1149 rok) i najbardziej znanych pieni krucjatowych. Ukazuje janiej ni inne zwizek, jaki poeci czynili midzy spoecznymi wartociami cortezia a krucjat jako moralnym kryterium. Marcabru uwaa, e odmowa poparcia przedsiwzicia hiszpaskiego ze strony niektrych panw jest symptomem upadku joven - dosownie "modzie" czy "wiek modzieczy" - chodzi tu nie tylko o modzie ze wzgldu na wiek; termin odnosi si do wielu cech, jakie Marcabru i inni przypisuj pozytywnemu modelowi modego barona czy rycerza: wielkoduszno, modziecza energia, powicenie. Ci, ktrzy nie zgodzili si udzieli swego wsparcia, s "zamani, strapieni, nuy ich proeza, nie lubi zabawy ani przyjemCztery nagrobki iv opactwie Fontevrault przedstawiaj czonkw potnego rodu Andegawenw: Henryka II, Alienor z Akwitanii, Ryszarda I i Izabel Angouleme. Alienor, wnuczk pierwszego znanego trubadura, Wilhelma IX z Akwitanii, sam patronk poetw, naleao przedstawi z ksiki} w doniach.

Po lewej: Marcabru byl jednym z najbardziej twrczych i oryginalnych trubadurw z wczesnego okresu krucjat. Obelgi, jakie rzuca na tych, ktrzy nie zamierzaj y zgodnie z ideaami cortezia, szczeglnie w kontekcie krucjat, s zoliwe i czsto wyraone w jzyku celowo grubiaskim. Po prawej: Ryszard jest tutaj przedstawiony w pozie wyraajcej jego zaangaowanie w ruch krucjatowy: w jednej rce trzyma koci, a w drugiej miecz, ktrym go broni. Jawi si nam jako bohater. Taka wizja znalaza odbicie w lamentacjach po Ryszardzie napisanych przez poetw Gaucelma Faidita i Peirola. noci" (ibidem, 1. 62-63). Proeza oznacza tu odwag w walce i talent, lecz mona te znale odniesienia do entuzjazmu i honorowego poszukiwania chway. Marcabru oczekuje, i znajdzie takie cechy u panw i ich bliskich. Podtrzymuje w swych pieniach charakterystyczny obraz srogiego moralizatora, ganicego gnuno i sabo natury ludzkiej, tak samo jak wszelkie saboci hierarchii. Tworzy portret idealnego baronapenego energii, ascetycznego, entuzjastycznego wobec chway i cnoty oraz wiadomego obowizkw narzuconych mu przez zajmowan pozycj spoeczn. Mieszajc ten obraz z religijn alegori i z dialektyczn struktur sirventes, honor idealnego pana i jego obowizki s identyfikowane z chwa i religijnymi nakazami krucjat. Ci, ktrzy nie id na krucjat, nie posiadaj cech nalenych ich klasie. Desnaturat son li Frances si de l'afar Deu dizon no... (ibidem, w. 64-65) Nie jest naturalne, aby Francuzi odrzucali spraw j Bo. Lecz, jak mona oczekiwa, krucjaty s uwaane za konwencjonalne kryterium zarwno moralne, jak i spoeczne. Wspczesny Marcabru Cercamon uwaa uczestnictwo w krucjatach za wyznacznik nienagannie moralnego ycia oraz za rodek na uniknicie za: "Teraz czowiek moe oczyci si i uwolni od wielkiego wstydu, jakim zosta obarczony; jeeli jest tego wart, to uda si do Edessy i zostawi za sob niebezpieczny wiat; poniewa w takiej sytuacji moe ocali sam siebie od brzemienia, ktre sprawia, e wikszo ludzi bdzi i ginie" (Cercamon, Puois nostre temp iii Pieni 113 comens'a brunezir, w. 43-48). Reszta poematu sugeruje, e owo "brzemi" to malvestatz, co Cer-camon opisuje jako mieszank chciwoci, pychy, faszu, podliwoci i tchrzostwa. Pie Peire Yidala Baron, Jhesus, qu'en crotzfon mes (ok. 1202 rok) przedstawia krucjaty jako zapat za ofiar Chrystusa: "Panowie, Jezus, ktry zosta ukrzyowany dla zbawienia chrzecijan, wzywa nas wszystkich, abymy poszli i odzyskali Ziemi wit, gdzie umar, bowiem nas umiowa" (w. 1-5). Kar za brak odpowiedzi na to wezwanie bdzie zhabienie po mierci i niemono wejcia do raju,

ktry jest obiecany uczestnikom krucjat. Zrobienie tego, to wyniesienie si ponad wiat, ktry jest w kadym razie niepewny, stanowi okazj do grzechu, jest miejscem, w ktrym czowiek zdradza nawet swych przyjaci. Poeta bawarski, Albrecht z Johansdorf, autor piciu pieni o tematyce krucjatowej, interesujco rozwija t ide. Podkrela, e Ziemia wita nigdy nie bya w wikszej potrzebie - pisze wkrtce po zwycistwie Saladyna pod Hittinem - lecz pewni gupcy pytaj: "Dlaczego te Bg nie moe si tym zaj bez naszej pomocy?" Odpowied jest wyraona w kategoriach Chrystusowej ofiary, podjtej nie z koniecznoci, lecz z litoci: "On nie musia wyda siebie na mk, lecz ulitowa si nad naszym pooeniem. Jeeli jaki czowiek nie zmiuje si nad Jego krzyem i Grobem, nie bdzie mu dane wstpi do nieba" (Die hinnen varn, w. 8-11). Dziaanie krzyowca utosamia si z Chrystusowym odpuszczeniem grzesznikom. Krucjat podejmuje si z litoci, z mioci. Tego samego zdania jest anonimowy dwunastowieczny truwer. Ty, ktry kochasz prawdziw mioci, ocknij si! Nie pij! Skowronek oznajmia nam dzie i mwi w swym jzyku, e nadszed dzie pokoju, ktry Bg w swej wielkiej sodyczy da tym, co ujm krzy z mioci do Mego i ktrzy bd cierpieli b dniem i noc z powodu swych czynw. Wtedy On zobaczy, kto naprawd go kocha. On, ktry zosta za nas ukrzyowany, nie by oziby w swej mioci do nas, lecz kocha nas, jak prawdziwy kochanek [fins amins] i dla nas z mioci, nis w wielkiej mce wity Krzy, sodki w Jego ramionach, przed Jego piersi, jak agodny baranek, prosty i pobony, nastpnie zosta przybity trzema gwodziami, za rce i stopy". (Vos qui ameis, w. 1-10, 21-30) Idea traktowania krucjat jako aktu mioci jest czci religijnej ortodoksji tych czasw, lecz inne zwizki midzy krucjatami i mioci wywodz si raczej z literackich a nie kocielnych rde. Jednym z najwaniejszych tematw redniowiecznej poezji jest mio. W przypadku poetw niemieckich miano, pod ktrym s oni znani -minnesangerzy - oznacza "tych, ktrzy piewaj o mioci". Zazwyczaj poeta jest personifikacj mczyzny zakochanego - na og beznadziejnie - w nie nazwanej kobiecie. Cechy, ktre charakteryzuj ekspresj tychfiriamor w pieniach trubadurw, truwerw i minnesangerw to: tsknota, pragnienie zdobycia czego nieosigalnego i wysawianie ukochanej. Te cechy mogy si rozwija na rne sposoby. Na przykad, jeli napicie kulminuje si, mona poda tego przyczyn: pani jest tak wysokiego stanu, tak "odlega" od kochanka, e traci on nadziej, i kiedykolwiek osignie wielkie wyyny, w ktrych ona przebywa. Mona te znale wiele innych niebezpieczestw i przeszkd: odlego, rywale, plotkarze (zwani tu losengiers) czy niemiao kochanka. Nietrudno spostrzec, jak wymienione elementy pieni miosnych mog zosta przeoone na idee krucjatowe. Niespeniona tsknota moe wyraa intencj, jeszcze niezrealizowan, udania si na krucjat, lub moe by wykorzystana do podsunicia myli o wyprawie, ktra wydaje si tak duga, e trudno dostrzec jej

114

Pieni

koniec. Hartmann z Aue, w pieni napisanej w czasie trzeciej krucjaty, celowo czy Minne z mioci Bo, co wyraa si w okreleniu krucjaty "pielgrzymk mioci": "Panowie i krewni, ruszam w podr, bogosawic moj ziemi i ludzi. Nie ma potrzeby pyta, dokd podam: mwi ci wyranie, gdzie zmierza moja podr. Mio (Minne) schwycia mnie i uwolnia na sowo. Teraz wysaa do mnie wiadomo, e powinienem wyruszy po jej mio. Jest to nieuniknione. Musz teraz tam i, jak mgbym zama swoj obietnic i przysig?" (Ich var mii iuwern hulden, w. 1-8). Autor wyjawia dopiero przy kocu drugiej strofy, e ma na myli krucjaty. Jednak, zamiast posugiwa si alegoriami, poeci czciej cz ide krucjaty z ide mioci ludzkiej, przystosowujc jzyk czy typowe sytuacje poetyki miosnej. Ta tendencja wzrastaa w miar upywu czasu. W okresie drugiej krucjaty to skojarzenie znajdujemy tylko w jednym zachowanym poemacie, lecz pod koniec wieku, szczeglnie w Niemczech, stao si ono powszechne. Najwczeniejsze przykady ujmuj problem z punktu widzenia kobiety pozostawionej przez krzyowca. Pie Marcabru A la fontann del vergier (ok. 1147 roku) zaczyna si od aluzji do wiosny i natury, co jest tradycyjn cech pieni dworskiej. W zwykej pastoreli "ja" poematu - na og uosabiane przez rycerza - napotyka dziewczyn. Ona piewa o radoci czy cierpieniu w mioci. Rycerz usiuje j uwie, lecz zostaje odrzucony. W tym przypadku smutek dziewczyny ma specyficzne podoe. Bya mod dziewczyn, pikn, crk wielkiego pana; a gdy si spodziewaem, e ptaki i ziele mogyby przynie jej rado, ona za mogaby by skonna wysucha mych perswazji, poniewa nowa pora roku jest tak sodka, nagle odmieni si jej nastrj. Pakaa nad strumieniem i wzdychaa szczerze. Rzeka: "Jezusie, krlu wiata, najbardziej smuc si przez Ciebie, poniewa wstyd popeniony przeciwko Tobie pogra mnie w wielkim alu: najlepszy mMuzycy grajcy (od lewej do prawej) na dudach, lirze, instrumencie dtym (prawdopodobnie szaamai), portatywie i kotiach: wszystkich gonych instrumentw mona byo uywa do podniesienia bojowego ducha redniowiecznego rycerstwa. iii Pieni 115 czyzna na caym wiecie wyrusza, aby Ci suy, lecz to Ci si podoba. Wanie z Tob. odchodzi mj kochanek, przystojny, szlachetny, zacny i peen siy; zostaa mi jedynie moja cika dola, moja tsknota i moje zy. Och! Okrutny by krl Ludwik, ktry wyda rozkazy i edyk-ty, a przez nie smutek wszed w moje serce!"

(w. 8-28) Krlowi i krucjacie dano rol, ktr w standardowych pieniach miosnych odgrywaj losen-giers: rozdzielenie prawdziwych kochankw. Poemat ukazuje interesujce powikanie, gdy lament podniesiono zarwno ze wstydu spowodowanego utrat witych miejsc, jak i straconej mioci, a kobieta skary si na to, co zazwyczaj jest chwalebne. W pniejszym przykadzie widzimy tradycyjne motywy chanson defemme: jest to typ pieni, w ktrej kobieta skary si na swoje nieszczcie w mioci, czsto dlatego, e zmuszono j do polubienia mczyzny, ktrego nie kocha, lecz znajduje pocieszenie w myleniu o bezprawnym kochanku. Ta pie, autorstwa Guiota z Dijon (ok. 1190 roku), jest bardzo emocjonalna, co odpowiada poetyckiej konwencji "mioci z oddali". Stosuje si tu tak sam narracj jak w przypadku chanson de femme, lecz przeszkod w osigniciu szczcia jest fakt nieobecnoci krzyowca-kochanka. Bunt kobiety przeciwko rozce wie si z erotycznymi mylami o nim i niekonwencjonaln pamitk, ktr jej zostawi. Bd piewa, aby pocieszy moje serce, poniewa nie chc umiera ani te popa w szalestwo z powodu wielkiej straty, kiedy widz, e nikt nie powraca z obcego kraju, stamtd, gdzie jest mczyzna, ktry przynosi pocieszenie mojemu sercu, kiedy sucham, jak mwi. Boe, kiedy oni krzycz "naprzd", wspom Boe pielgrzyma, dla ktrego dry moje serce; poniewa Saraceni s podymi ludmi. Bd opakiwa moj strat, a upynie rok. On jest na pielgrzymce, daj Boe, aby z niej powrci! Wbrew caej mojej rodzinie nie mam zamiaru polubi nikogo innego. Kady, kto choby wspomni mi o tym, jest szalony. Boe, kiedy oni krzycz, etc. Jednak jestem pena nadziei, gdy przyjam jego hod. Kiedy wieje sodki wiatr napywajcy ze sodkiego kraju, w ktrym jest teraz mczyzna, ktrego podam, wtedy zwracam twarz w tamt stron z najwiksz ochot. Wydaje mi si, e czuj go pod moim futrzanym paszczem. Boe, kiedy oni krzycz, etc. auj bardzo, e nie byo mnie Maj, aby go odprowadzi w drog. Wysa mi koszul, ktr nosi, abym moga trzyma j ramionach. W nocy, kiedy mio do niego mnie drczy, kad j na ku przy sobie i tul ca noc do swego nagiego ciaa, aby umierzy bl. Boe, kiedy oni krzycz, etc. (Chanterai por mon corage, w. 1-20, 33-56) Konwencja chanson de femme jest zamana refrenem, ktry prawie dosownie sytuuje obiekt mioci - "pielgrzyma" - w kontekcie krucjat. Jednym z ulubionych toposw (poetyckich konwencji) poetw bya idea serca kochanka, ktre potrafi przebywa daleko od jego ciaa, przekraczajc dystans dzielcy kochankw. Friedrich z Hau-sen, ktry by poet z otoczenia Fryderyka Barba-rossy, a zgin w trzeciej krucjacie, czsto opisywa to w niektrych swoich pieniach, szczeglnie w Min herze und min lip diu wellent scheiden: "Moje serce i moje ciao, ktre dugo byy poczone, maj si rozdzieli. Moje ciao jest gotowe do walki z poganami, podczas gdy moje serce ponad cay wiat wybrao kobiet" (w. 1-2). Wzorem dla Fryderyka bya najprawdopodobniej pie Ahi, Amours! com dure departie Conona z Bethune (ok. 1188): "O, Mioci, jak ciko mi bdzie opuci najlepsz kobiet, jak kiedykolwiek kochano i jakiej kiedykolwiek suono! Oby Bg w swej dobroci sprawi, e wrc do niej, tak pewnie, jak opuciem j w smutku. Nie stety! C ja mwi? Tak naprawd nie opuszczam

116 Pieni

Muzycy byli czstym tematem miniatur w manuskryptach aciskich i rodzimych, lecz trudno jest stwierdzi, czy pieni krucjatowe miay by wykonywane solo czy z akompaniamentem. Na tej miniaturze wykonawca znajdujcy si w rodku, grajcy na cymbakach, uosabia prawdopodobnie krla Dawida, autom Psalmw. jej wcale! Cho moje ciao oddalio si, aby suy Panu naszemu, moje serce pozostaje cakowicie w jej wadzy" (w. 1-80). Inny powszechny topos to "umierajcy z mioci". W anonimowej chanson de femme: Jherusa-km, grant damage me /flis, pochodzcej prawdopodobnie z poowy XIII wieku, jest to poczone z interesujcym przeksztaceniem idei krucjatowej w akt mioci:"Tak wic pom mi, Boe, nie ma dla mnie ucieczki: musz umrze, taki jest mj los; lecz dobrze wiem, e ten, kto umrze z mioci, w jeden dzie pjdzie do Boga. Niestety! Wolabym raczej wda si w ten dzie, jeli bym mg znale moj najmilsz ni zosta tutaj cakiem opuszczony" (w. 15-21). "mier z mioci" jest rozumiana na dwa sposoby: jako konwencjonalna "mier z powodu zamanego serca", ktra spotyka kobiet, oraz jako mier jej kochanka w czasie krucjaty, ktry zgin z mioci do Boga. Jej mier jest parale jego mierci, a obydwoje w jeden dzie pjd do Boga. W tej zwrotce doskonale wida, jak bliski by zwizek midzy liryk miosn a ortodoksj krucjatow. Rwnoway to nieomal prowokujc postaw, ktr kobieta wyraa w pierwszej strofie: "Jerozolimo, robisz mi wielk krzywd", postaw, bdc odbiciem zachowania dziewczyny z pa-storeli Marcabru. Mona j te znale w pieni Gia mai non mi comfortto Rinalda z Akwinu (ok. 1228). La croce salva la giente e me facie disviare, la crocie mi fa dolente e non mi vale Dio pregare. Oi me, crocie pellegna, perche m'ai cosi distrutta? (w. 25-30) Krzy zbawia ludzi, lecz powoduje, e popadam w szalestwo, krzy sprawia, e jestem smutna i nie pomaga mi modlitwa do Boga. Ach, krzyu pielgrzyma, dlaczego zniszczye mnie w ten sposb? Hartmann z Aue wyznacza kobiecie bardziej pozytywn rol: "Kobieta, ktra z chtnym sercem wysya swego ukochanego ma w t pod-

Podczas gdy muzyka i muzycy wieccy s czasami widziani jako niebezpieczna okazja do grzechu, ta iluminowana litera z dwunastowiecznej Biblii, przedstawiajca jongleur, jest interesujcym wczesnym przykadem poczenia sztuki i religijnego zapau, ktre znalazo odbicie w pieniach krucjatowych. r, o ile w domu yje w sposb, ktry wszyscy nazw godnym, zdobdzie tak poow jego odkupienia. Powinna si modli za nich obydwoje tutaj, a on pjdzie walczy za nich obydwoje tam" (Swelch vrowe sendet lieben ma, w. 1-7). Dotd rozwaylimy, w jaki sposb w pieniach krucjatowych odbijay si apiracje spoeczne, religijna ortodoksja i konwencje literackie owych czasw, lecz c miay one do powiedzenia o rzeczywistoci krucjatowej? Jednym z najczciej wspominanych aspektw jest niebezpieczestwo samej wyprawy - nie jest to zaskakujce, kiedy przypomnimy sobie fakt, e pierwszy ze znanych trubadurw, Wilhelm IX z Akwitanii, straci prawie wszystkich swych ludzi w drodze do Ziemi witej. Gaucelm Faidit, ktry wzi udzia w trzeciej krucjacie, wysawia swj powrt w pieni Del gra golfe de mar (1192-1193). Nie dba o t wypraw i jest zachwycony, e moe wrci na ono rodziny. Szczeglnie trapia go podr morska: "Poniewa teraz nie musz niepokoi si o wiatr, pnoc, poudnie czy zachd, mj statek nie koysze si ju Pieni 118

wicej i ja nie musz ju duej obawia si szybkich galer i korsarzy" (w. 32-36). Autor docenia zasugi krzyowcw, lecz boleje nad faktem, e niektrzy ruszaj w morze tylko po grabie i rabunek: "Kady czowiek, ktry jest naraony na taki dyskomfort, aby zwyciy w Bogu, czy ocali swoj dusz, czyni suszn rzecz, nie za z; lecz jeli kto wybiera si na morze, gdzie cierpi tak chorob, po to, eby rabowa, przepeniony podymi intencjami, czsto bywa tak, e kiedy ju myli, i odnis zwycistwo, spada w d, tak wic w rozpaczy pozwala sobie na wszystko i odrzuca wszystko: dusz, ciao, zoto i srebro" (w. 37-48). Moralny krytycyzm jest zupenie jasny, lecz by moe znajdujemy tu te artobliwy podtekst: ci, ktrzy udaj si w morze w niecnych zamiarach bd cierpie na chorob morsk! W Ez gruonet wl diu heide (pieni napisanej prawdopodobnie w czasie ekspedycji Fryderyka II w 1228-1129), Neidhart z Reuental pisze do domu z Palestyny list peen skarg: "Jeeli ci spytaj, jak idzie z nami, pielgrzymami, powiedz im, jak le potraktowali nas Francuzi i Wosi: dlatego jestemy zmczeni tym miejscem ... wszyscy yjemy w ndzy, ponad poowa armii zgina ..." (w. 38-42, 53-54). Jest zupenie rozczarowany caym przedsiwziciem i nie odoyby powrotu do domu z powodu czego tak wzgldnie nieszkodliwego, jak podr morska: "Wydaje mi si szalonym ten, ktry zostaje tutaj w sierpniu. Moja rada jest taka, e nie powinien opnia duej

wyjazdu, moe wrci do domu drog morsk; nie jest to przykre. Nigdzie czowiekowi nie jest lepiej ni w domu, w jego wasnej parafii" (w. 71-77). W pieniach rzadko znajdujemy opisy toczonych aktualnie walk. Wyczyny muzumanw zazwyczaj podaje si krtko lub oglnikowo: "... kocioy zostay spalone i zrwnane z ziemi: nie skada si ju tam ofiar Bogu..." (Chevalier mut estes guaz, w. 13-16, o ataku na Edess). Jedyna zachowana pie krucjatowa w jzyku hiszpaskim prezentuje jednak bardziej szczegowy, chocia by moe nie przedstawiany przez naocznego wiadka, obraz Jerozolimy po zajciu miasta przez Cho-rezmijczykw w 1244 roku. Wydaje si, e anonimowy poeta pisa ten poemat dla suchaczy II soboru lyoskiego (rok 1274); bez wtpienia krwawe szczegy miay peni funkcj propagandow: "Potem nadchodz mode dziewczta, w acuchach i udrce. Pacz szczerze ze smutku i alu w Jerozolimie. Chrzecijanie widz, jak przypiekaj ich synw, jak ywcem odcinaj piersi ich onom, id ulicami w Jerozolimie z odcitymi rkoma i nogami (sid). (Niewierni) uczynili sobie derki z ornatw, a stajni ze witego Grobu, ze witych krzyy porobili koki w Jerozolimie" (Ay, iTierusai'em!',w. 91-135}. OChwesmijezykach wtj pieni mwi si w sposb przypominajcy wczeniejsze pieni krucjatowe: "Te mauretaskie psy zajmoway wite miejsca przez siedem i p roku; nie obawiay si mierci, podbiy Jerozolim. Wsparli ich ci z Babilonii z Afrykaczykami i tymi z Etiopii... Teraz z powodu naszych grzechw ponury dzie przynis hordy Maurw ... Chrzecijan jest mao, mniej ni owiec. Maurw jest wielu, wicej ni gwiazd" (Ay, Iherusalem!, w. 21-27, 66-67, 71-72). Take Gavaudan, w pieni Senhor, per los no-strez peccatz (rok 1195), za przyczyn sukcesw muzumanw w Ziemi witej uwaa grzeszno chrzecijan. Obawia si, e takie zwycistwa mog ich zachci do podejmowania podobnych prb w Hiszpanii: "Panowie, z powodu waszych grzechw wzrasta sia Saracenw; Saladyn zdoby Jerozolim, wci nie udaje si jej odbi, dlatego te krl Maroka wysa wiadomo, e ze swymi perfidnymi Andaluzyjeykami i Arabami, uzbrojonymi przeciwko wierze Chrystusa, bdzie walczy z wszystkimi krlami chrzecijaskimi" (w. 1-9). Opowiada te o wielkiej liczbie i gwatownej drapienoci wroga; liczniejsi ni krople deszczu, s rozrzuceni po polu, gdzie maj yPieni 119

wic si padlin i nie zostawiaj niczego nie zjedzonego. Mwi o ich pysze: myl, e wszystko naley do nich i bdzie si przed nimi kania. Aluzje do ojczyzny jego suchaczy ukazuj jasno, e autor prbuje ich natchn lub zwerbowa przez zastraszenie: "... Marokaczycy, Almorawi-dzi okupuj gry i pola. Chepi si przed sob: Frankowie, uczycie dla nas drog! Prowansja i hrabstwo Tuluzy s nasze i wszystkie ziemie, ktr rozcigaj si z tego miejsca do Le Puy! Nigdy przedtem nie mona byo usysze tak dumnych przechwaek od tych faszywych psw, tych przekltych niewiernych" (w. 21-27). Poeta przynagla swych suchaczy, aby nie

oddawali pierwordztwa cas negres outramas (czarnym cudzoziemskim psom), i aby uwolnili mieszkacw Hiszpanii, ktrzy s w niebezpieczestwie. Muzumanie s tu potraktowani w taki sam sposb jak w Pieni o Rolandzie: "... Pierwsz tworz ludzie butentroccy, drug z Mini, z wielkimi gowami - na krzyu, wzdu grzbietu, maj szcze, zgoa jak wieprze... a dziesita z mieszkacw pustyni Okcjanu, plemi, ktre nie suy Bogu. Nigdy nie syszelicie o gorszych okrutnikach; maj skr tak tward jak elazo, tote nie dbaj o kolczug ani o hem; w bitwie zasi twardzi s i uparci" (CCXXXII-CCXXXIII)3. Ich grzechem jest pycha i brak wiary, s podobni do zwierzt, ich sia wyraa si nie tyle liczb, ile odwoywaniem si do ich korzeni plemiennych; ich przechwaki trafiaj w samo sedno chrzecijaskiego strachu przed atakiem i podporzdkowaniem. Pieni krucjatowe czsto przybieraj form sirventes; dlatego te powszechne jest tak wychwalanie, jak i krytyka wydarze politycznych. lavador Marcabru wynosi wano krucjaty hiszpaskiej nad krucjaty na Wschd. Temat przeciwstawnych da tych dwch przedsiwzi 3 Pie o Rolandzie, przekad Tadeusza Boya-eleskiego, PIW 1994. powraca w pieni Gavaudana, ktry wzywa cesarza, Filipa II z Francji i jego szlacht oraz Ryszarda I z Anglii, aby pomogli Hiszpanii. Zbawienie zaley od wyboru waciwej drogi: "Jezu Chryste, ktry nauczae nas po to, bymy dobrze zakoczyli ycie, poka nam waciw ciek" (Sen-hor, per los nostres peccatz, w. 37-39). Ta "waciwa cieka" jest tu czym wicej ni zwyk chrzecijask metafor okrelajc drog do zbawienia: jest to cieka, ktra wiedzie do Hiszpanii. Czsto poeci przynaglaj monarchw i szlachetnie urodzonych do ujcia krzya, do wyruszenia, do robienia wicej ni czyni. Gaucelm Faidit, w Tant sui ferms e fis vas Amor (1188/9), mwi o wstydzie, z powodu ktrego wszyscy powinni cierpie. ... bowiem zdradzieckie plemi tych, ktrzy w Niego nie wierz, wydziedzicza Go i ublia Mu w tym miejscu, w ktrym cierpia i uma. Wypada, aby kady rozway moliwo udania si tam, a najbardziej ksita, poniewa zajmuj wysok pozycj, gdy nikt nie moe twierdzi, e jest Mu wiemy i posuszny, jeli nie wspomoe go w tym przedsiwziciu. Hrabiemu, o panie, pragn rzec, e skoro jako pierwszy mia ten zaszczyt, niech zadba o to, aby Bg mial powd do wdzicznoci, bowiem pochway przychodz z [samym] wyruszeniem! (w. 54-64). Owym hrabi jest prawdopodobnie Ryszard, hrabia Poitou, jeden z pierwszych, ktrzy ujli krzy po bitwie pod Hittinem. Praktycznie caa kariera Ryszarda jako rycerza krucjatowego znalaza odbicie w pieniach krucjatowych. Jego wasny poemat, ]a nus om ps ne dira s raison, nie jest, cile rzecz biorc, pieni krucjatow, lecz zosta napisany jako tego rodzaju utwr wwiezieniu w Wiedniu. Kady czowiek przebywajcy w wizieniu moe prawdziwie wyrazi sw myl tylko w smutku; lecz aby pocieszy samego siebie moe napisa pie. Mam mnstwo przyjaci, lecz ich prezenty s skromne,

Ryszard I, schwytany w drodze powrotnej z Palestyny, klczy przed Henrykiem VI. Jedyna zachowana pie pira Ryszarda to skierowana do protektorw proba, aby zapacili za niego okup, poczona ze skarg na francuskiego suzerena, Filipa II, ktry zaj niektre normandzkie terytoria Ryszarda. Istnieje apokryficzna opowie poety Blondela, o odkryciu miejsca przetrzymywania Ryszarda dziki piewaniu jednej z wasnych pieni krla pod jego oknem. Obraz dworu z Cantigas de Santa Maria. Wplyw rozkwitajcej kultury literackiej i muzycznej dworw poudniowej Francji szeroko rozprzestrzeni si w Europie w wieku XII i pocztkach XIII. Krucjata przeciwko dbigensom drastycznie uszczuplia potg i bogactwo monowadcw z poudnia i zapocztkowaa upadek liryki dworskiej w Prowansji. bd zawstydzeni, jeli przez wzgld na mj okup zostan tu uwiziony przez dwie zimy. Nic dziwnego, e moje serce jest smutne, kiedy suzeren zabiera me ziemie. Gdyby by teraz wiadomy przysigi, ktr obydwaj zoylimy, wiem na pewno, e nie bybym duej winiem tutaj. (w. 1-6,19-24) Suzerenem jest Filip II z Francji, ktry wykorzysta okazj uwizienia Ryszarda i najecha Normandi, mimo przysigi, ktr zoyli obydwaj w grudniu 1190 roku, e bd nawzajem ochrania swoje ziemie w czasie trwania krucjaty. Po mierci Ryszarda opakujce go strofy znajdujemy u Gaucelma Faidita i Peirola; obydwaj maj nienajlepsze zdanie o niektrych innych przywdcach: "Anglia ma tylko ndzne wynagrodzenie za krla Ryszarda, Francja z jej kwiatem zwyka mie dobrego krla i dobrych panw, Hiszpania take ma dobrego krla, podobnie jak iii 122 Pieni Montferrat miao dobrego markiza i cesarstwo miao szanowanego cesarza; nie wiem, jak si zachowaj ci, ktrzy s tu teraz" (Peirol Pusflum Jordan, w. 15-21). Peirol pisa t pie w 1221 lub 1222 roku, lecz wyczuwa, e wczeni monarchowie s duo gorsi od tych, uczestniczyli w trzeciej krucjacie. Krucjata przeciwko albigensom stworzya poetom interesujc sytuacj. Jeli w pieniach powiconych krucjatom wschodnim Bg by ofiar, ktrej nalene ziemie i dziedzictwo przywaszczali sobie muzumanie, dla niektrych trubadurw t pozycj

zajmowa hrabia Tuluzy. Jeli w pieniach czonych z rekonkwist grone hordy obcych byy hordami Maurw, dla niektrych poetw z Langwedocji najedcami byli Francuzi. W1209 roku gruchna pogoska, e Rajmund Roger Trencavel, wicehrabia Beziers, zosta zamordowany na rozkaz Szymona z Montfort. Napisana dla niego lamentacja Guillema Augiera Novelli przedstawia Francuzw tak, jak inne pieni krucjatowe traktuj muzumanw: "Zabili go. Nigdy nie widziano tak wielkiej zniewagi, ani te nie byo tak wielkiej krzywdy ani te nic nie byo tak dalekie od woli Pana Boga naszego jak to, co uczyniy te odszczepiecze psy, pochodzce ze zdradzieckiego potomstwa Piata - ci, ktrzy go zabili" (Quascus pir e planh, w. 11-16). Guilhem Figueira, w swoich synnych sirventes, najpierw oskara Rzym o to, e jest odpowiedzialny za utrat Damietty z powodu "tchrzliwych negocjacji" papiea, pniej za o wystosowanie do francuskich krzyowcw faszywego odpustu: "Rzymie, naprawd ja wiem, bez wtpliwoci, e z oszustwem faszywego odpustu wydae baronw Francji na tortury daleko od raju i ty, Rzymie, zabie dobrego krla Francji wabic go daleko od Parya swym faszywym kaznodziejstwem" (D'un siwentes far, w. 36-42). "Faszywy odpust" i "faszywe kaznodziejstwo" ukazuj, e zdaniem Guilhema ekspedycja przeciwko katarom nie bya prawdziw krucjat i nie moga pociga za sob korzyci w postaci penego odpustu. Ludwik VIII zmar w Montpensier w 1226 roku na chorob zakan, ktr zarazi si w Langwedocji. Tam, gdzie konwencjonalne pieni krucjatowe utosamiaj drog do raju z krucjat, Guilhem jasno ukazuje, e ekspedycja jest przeszkod do zbawienia: "Tak w zimie jak i w lecie, czowiek, ktry idzie za tob, postpuje z ciek, gdy diabe doprowadzi go do ognia piekielnego" (ibidem, w. 5456). Aluzje polityczne s rzadsze w pieniach francuskich i niemieckich, a do prac Rutebeufa u schyku XIII wieku. Nowa forma, ktrej uy, dii, o wiele dusza od pieni truwerw, daa mu mono wyraenia myli, precyzyjnego odniesienia si do faktw, osb, postaw, drwin z ulubionego obiektu atakw, zakonw ebrzcych, ktre w jego opinii zarwno odwrciy uwag krla Ludwika IX, jak i odebray krucjatom wiele pienidzy. Moemy wic powiedzie, e pieni krucjatowe suyy kilku celom. Z punktu widzenia po-ety-twrcy, dostarczay materiaw do sirventes, kontrapunktu i rda wariacji na temat mioci dworskiej, wielu alegorii i struktur mylowych. Z punktu widzenia suchacza - poniewa nie moemy zapomina, e te pieni pisano, aby je pniej wykonywa - prezentoway, w przyjemnej formie waciwej temu rodowisku, doktryn, propagand i informacj, ktre w innej postaci byy rozpowszechniane przez kaznodziejw i klerkw. Jednoczenie pieni uzmacniay wasny wizerunek suchaczy i ukazyway, jak sama krucjata moe stanowi potwierdzenie ich szlacheckich cnt, dostarczajc wzorcw do naladowania i pobudzania ich esprit de corps. Gdy sprawy przybieray zy obrt, pieni mogy take wyraa zaniepokojenie i niepewno, protesty przeciwko niesprawiedliwoci czy zemu traktowaniu Boego przedsiwzicia.

6. aciski Wschd 1098-1291 JONATHAN PHILLIPS

Cl w s-\a a-aiy e ;ty to' Pierwsza krucjata zapocztkowaa chrzecijask obecno na wschodnich obszarach rejonu Morza rdziemnego, ktra utrzymaa si przez prawie 200 lat. W skad wypraw wchodziy kontyngenty z wielu czci Europy, w tym z Flandrii, Normandii, Langwedocji i Lotaryngii. Wszyscy krzyowcy osiedlajcy si w Lewancie byli przez wspczesnych im muzumanw i katolikw mieszkajcych na Wschodzie nazywani "Frankami", mimo e ich pochodzenie byo rne. Zajcie Cypru w 1191 roku wzmocnio spoeczno frankijsk w Lewancie, a wyspa pozostaa najdalej wysunit placwk chrzecijastwa dugo po upadku osad na staym ldzie. Po zupieniu Konstantynopola w 1204 roku krzyowcy przejli kontrol nad wiksz czci uprzedniego cesarstwa bizantyjskiego. Grecy szybko odzyskali wikszo swego terytorium, lecz przetrway wenecka Kreta i rzymskokatolicka wikszo w Achai. Zachodnie osady rniy si midzy sob. W tym rozdziale przeledzimy ich charakter i wpyw na podbite ziemie. Bliski Wschd, 1098-1187 Miedzy 1098 a 1109 rokiem Frankowie zaoyli na wschodnich terenach Morza rdziemnego cztery pastewka: hrabstwo Edessy, ksistwo An-tiochii, Krlestwo Jerozolimy i hrabstwo Trypoli-su. Jest dyskusyjne, czy te terytoria stanowi wczesne przykady zachodnioeuropejskiego ko-lonializmu. Niektrzy historycy sdz, e koncepcja kolonializmu niesie zbyt wiele emocjonalnych skojarze, aby moga by uyteczna w dyskusji o historii krucjat, gdy przywodzi na myl obrazy odwoujce si do osadnictwa angielskiego w Ameryce Pnocnej czy hiszpaskiego podboju Nowego wiata. Utrzymuj, e tradycyjna definicja sugeruje, i kolonia jest politycznie kierowana lub ekonomicznie eksploatowana dla korzyci ojczyzny, czy te jest przedmiotem zakrojonej na szerok skal migracji. Nie pasuje to jednak do aciskiego osadnictwa w Lewancie przed 1291 rokiem. Guibert z Nogent, piszc okoo 1108 roku, okreli osadnikw frankijskich mianem "nowych kolonistw witego chrzecijastwa". Trzynastowieczny autor L'estoire de Erades stwierdzi: "Podboju tej ziemi nie dokona suzeren, lecz krucjata oraz ruch pielgrzymw i zebranych ludzi". Pod124 aciski Wschd 1098-1291

boju dokonano, aby odzyska wity Grb i zapewni bezpieczestwo sprawowanej nad nim chrzecijaskiej kontroli, a zatem warto bdzie rozwin koncepcj kolonializmu religijnego. Ostatecznie "kolonia" moe by zdefiniowana jako terytorium przejte i zasiedlone pocztkowo z przyczyn politycznych, a jej mieszkacy mog utrzymywa cisy kontakt z ojczyzn przede wszystkim z powodu wsplnej wiary i potrzeby wsparcia wojskowego i finansowego. Po zdobyciu Jerozolimy warunki strategiczne i ekonomiczne sprawiy, e gwnym priorytetem Frankw stao si zabezpieczenie lecych na wybrzeu miast Lewantu. W roku 1101 upady Ar-suf i Cezarea, w 1104 zdobyto Hajf i Akr, w 1110 Bejrut i Sydon, a w 1124 roku Tyr. Jedynym wikszym portem wymykajcym si kontroli frankijskiej pozosta Askalon, co zreszt byo dla Frankw szczeglnie niebezpieczne, gdy suy on jako baza dla egipskich flotylli dokonujcych najazdw na wybrzee. Stamtd te odbyway si liczne najazdy na poudniowe obszary Krlestwa Jerozolimy. Krl Fulko (1131-1143) zmniejszy niebezpieczestwo, wznoszc zamki w ssiedztwie Askalonu, a ten zwikszony nacisk na miasto by wstpem do przeprowadzenia udanego oblenia w 1153 roku. Wprowadzanie wadzy frankijskiej w niektrych rejonach pooonych w gbi kraju byo procesem powolnym. Wschodnia fala chrzecijaskiego osadnictwa bya powstrzymywana, i czasami odrzucana, przez ssiednie siy muzumaskie. Antiochia staa si w latach 1110-1115 celem serii atakw Turkw Seldukw. W czasie pierwszej krucjaty Frankowie podbili cz Cylicji, lecz ich panowanie w tym rejonie byo pene niepokojw; Cylicja staa si obiektem najazdw Bizancjum, a rodowici ksita ormiascy rwnie sprzeciwiali si wadzy frankijskiej i do koca lat trzydziestych XII wieku roku sprawowali kontrol nad osadnikami. Ekspansj Frankw na poudnie i wschd od Morza Martwego rozpocz krl Baldwin I, a w Transjordanii krzyowcy sprawowali wadz z zamku Asz-Szaubak. Krzyowcy podbili obszar zamieszkany przez niesychanie zrnicowan ludno, wyznawcw rnych religii. Mona na nim byo spotka rodowitych ydw, druzw, zoroastrian, chrzecijan z Armenii, maronitw, jakobitw, nestoria-nw, oraz spor wsplnot grekokatolick. Byli take muzumanie: zarwno sunnici, jak i szyici. Niektrzy Europejczycy, dziki pielgrzymkom i kontaktom handlowym, pozostawali w bliskich stosunkach z mieszkacami wschodnich obszarw Morza rdziemnego, lecz krzyowcy usiowali zdoby i zasiedli Ziemi wit, tak wic stosunki midzy Frankami i ludnoci miejscow byy zupenie rne od tych, ktre czyy ich wczeniej. Wanym elementem w procesie osadnictwa byo podejcie osadnikw do miejscowej ludnoci. We wczesnych latach podboju doszo do serii rzezi, bdcych prawdopodobnie rezultatem polityki, na mocy ktrej tereny o znaczeniu strategicznym czy religijnym miay by zarezerwowane dla chrzecijan. Lecz ju wkrtce stao si jasne, e taka polityka jest nieproduktywna. Frankowie przejli kontrol nad wielkim obszarem, zbyt wielkim, aby mogli go zasiedli wasnymi ludmi. Po zdobyciu Jerozolimy wielu krzyowcw wrcio do ojczyzny. Druga fala krzyowcw przybya w 1101 roku, lecz znw wzgldnie niewielu pozostao na Bliskim Wschodzie. Chocia z Zachodu napyno wielu osadnikw majcych zamiar osi w Lewancie, byo oczywiste, e Frankom brakowao wystarczajcej liczby ludzi, aby odbudowa i obroni spoecznoci miejskie. W konsekwencji zmienio si podejcie Frankw do miejscowej

ludnoci. W Sydonie w 1110 roku muzumanie wynegocjowali prawo do pozostania na swojej ziemi i uprawiania jej na korzy Frankw. Dalej na pnoc, ksi Tan-

Zamek Asz-Szaubak (Krak de Montreal) zosta zbudowany przez krla Jerozolimy Baldwina I w 1115 roku, gdy chcia on rozszerzy wadz frankijsk na obszar Transjordanii. Z zamku kontrolowano wane szlaki karawanowe z Damaszku do Egiptu czy nad Morze Czerwone. kred z Antiochii by tak zainteresowany zatrzymaniem miejscowych robotnikw na swej ziemi, e sprowadzi ich ony z Aleppo, dokd ucieky dla bezpieczestwa. Takie wydarzenia nie stanowiy wprawdzie punktu zwrotnego w stosunkach z ludnoci miejscow, lecz jasno wida, e Fran-kowie stali si wiadomi potrzeby znalezienia pewnego modus vivendi w tym rejonie. Rosnce poczucie realizmu objo take relacje Frankw z ich muzumaskimi ssiadami. Pewne istotne formy dziaalnoci, takie jak handel, mogy zaistnie tylko przy wysokim stopniu interakcji midzy dwiema stronami. Trudno byo walczy bez przerwy, dlatego zawierano wiele rozejmw. Kontakty midzy muzumanami i chrzecijanami rozwijay si dalej. W nielicznych przypadkach znajdujemy dowody, i doszo do zawarcia cisych zwizkw. Na przykad, Usama Ibn Munkiz, wczesny komentator muzumaski, pozostawa w bliskich stosunkach z grup templariuszy, ktrzy obronili go przed wykorzystaniem przez nazbyt gorliwego osadnika.1 Ten incydent ukazuje rwnie, e przypadkowy krzyowiec mg mie trudnoci ze zrozumieniem 1 Dzieo tego Usamy Ibn Munkiza - Kitab al-ltibar ("Ksiga pouczajcych przykadw") zostao przeoone na polski przez Jzefa Bielawskiego, Ossolineum 1975 (przyp. tum.). 126 aciski Wschd 1098-1291

10 U z ci l k; w C2 ) Sti nc nc i Dwunastowieczny plan terenu kociola witego Grobu w Jerozolimie, z grobowcem Chrystusa w centrum znajdujcego si niej rysunku, przedstawionego z lotu ptaka.

Podobne kocioy na planie okrgu byly powszechnie budowane w obrbie chrzecijastwa rzymskokatolickiego w okresie redniowiecza. Jednym z istniejcych do dzi przykadw jest koci templariuszy w Londynie. 127 aciski Wschd 1098-1291

Produkcja oliwy z oliwek bya - i w niektrych rejonach jest nadal - podstaw wiejskiej gospodarki Lewantu. Wikszo miejsc, w ktrych j wytwarzano, zostaa wyposaona w pras do oliwek, czy to uruchamian rcznie, czy przez zwierzta pocigowe. W kadziach zbierano oliw uywan do gotowania, owietlania i wyrobu mydl. Tutaj widzimy pozostalod prasy do oliwek z hospicjum joannitw w Aqua Bella, w Krlestwie Jerozolimy. u osadnikw ich "zdolnoci do wspistnienia z muzumanami i jednoczesnego toczenia przeciwko nim witych wojen". Frankowie uznali, e przesiedlanie czy przeladowanie wszystkich, ktrzy nie byli rzymskokatoliccy, jest niepraktyczne. W stosunku do wiary ludnoci miejscowej, niezalenie od tego czy byli to chrzecijanie Kociow wschodnich, ydzi czy muzumanie, Frankowie stosowali postaw wzgldnej tolerancji. Wszystkim pozwalano na praktykowanie wiary, aczkolwiek naoono pewne restrykcje. Na przykad muzumanie i ydzi, ktrzy, jak zobaczymy mieli status podobny do chrzecijan i ydw w pastwach muzumaskich2, mogli odwiedza Jerozolim, lecz teoretycznie nie pozwalano im rezydowa w witym Miecie. Muzumanie i ydzi tworzyli najniszy szczebel spoeczestwa w pastwach fran-kijskich, przynajmniej pod wzgldem prawnym. Wyej stali wschodni chrzecijanie, a na szczycie katoliccy Frankowie. Z rodowitych chrzecijan monofizyccy jakobici, Ormianie i maronici 2 W spoecznociach muzumaskich chrzecijanie i ydzi jako tzw. M al-kitab (ludzie ksigi), czyli wyznawcy religii monoteistycznych, cieszyli si uprzywilejowanym statusem i mogli bez wikszych przeszkd wyznawa sw religi (przyp. tium.) 128 aciski Wschd 1098-1291

(przed 1181 rokiem, kiedy to ich Koci poczy si z Rzymem) mogli zachowa autonomi religijn, lecz mimo, e byli chrzecijanami, ich heretycka wiara o/naczaa, e byli wykluczeni z obrbu witego Grobu. Mimo rnic religijnych, czyli si czasem w zwizkach maeskich z Frankami, szczeglnie w hrabstwie Edessy, gdzie najwiksz cz mieszkacw stanowili Ormianie. Miejscowi szlachetnie urodzeni byli w oczach osadnikw "godn parti". Tak hrabstwo stao si enklaw frankijskoormiarisk. Spoeczestwo w pozostaej czci pastw frankijskich byo bardziej zrnicowane pod wzgldem narodowociowym i prawdopodobnie mniej /integrowane ni w Edessie. Grecka spoeczno prawosawna stanowia wan cz ludnoci, szczeglnie w ksistwie Antiochii. Jest bardzo prawdopodobne, e gdy ruszaa pierwsza krucjata, papie Urban II i sami krzyowcy zamierzali pozostawi patriarchom greckiego Kocioa prawosawnego z Jerozolimy i Antiochii wadz kocieln. Jednak wymogi wojskowe i pogarszajce si stosunki z Grekami zmusiy przywdcw nowych pastw, ktrzy swoj drog nie sympatyzowali z prawosawiem, do wyznaczenia wasnych rzymskokatolickich patriarchw i biskupw. Wieci o pogromach w Nadrenii sprawiy, e lewantyska ludno ydowska obawiaa si przybycia pierwszej krucjaty. Wielu ydw postanowio przeciwstawi si najazdowi, wybierajc walk - i w rezultacie mier u boku muzumanw w pierwszych latach podboju. Kiedy sytuacja si uspokoia, wikszo ydw zdecydowaa si zamieszka w miejskich rejonach kontrolowanych przez Frankw. Podobnie jak wszyscy niekatolicy, ydzi nie mogli posiada lenna, lecz wielu z nich uprawiao ziemi; inni natomiast zajmowali si rzemiosem, pracujc jako farbiarze czy wytwrcy szka. Pod pewnymi wzgldami ydzi w pastwach frankijskich byli traktowani o wiele lepiej ni ich rodacy w Europie Zachodniej. Mieli wzgldn wolno w praktykach religijnych, nie byli zmuszani do przestrzegania surowych nakazw dotyczcych ubioru, nakazujcych im noszenie specjalnych oznak czy szat w okrelonych kolorach, ktre wskazyway na ich wiar, prowokoway wrogo i pogbiay segregacj. Warto zauway, e w pastwach frankijskich, w przeciwiestwie do Europy Zachodniej, nie doszo do adnych przeladowa. Na ksztat osadnictwa frankijskiego wpyn brak wystarczajcej liczby ludzi. Mimo e wielu osadnikw yo w rejonach miejskich, tradycyjny stereotyp wikszoci Frankw, yjcych bezpiecznie w swych zamkach czy miastach, nie jest cakowicie adekwatny. Obecnie wydaje si jasne, e znaczny procent Frankw mieszka na wsiach czy w rezydencjach. Wyglda na to, e sporo byo "nowych miast" (villeneuves), osad, w ktrych wolni wieniacy pochodzcy z Zachodu mogli otrzymywa ziemie od lokalnego pana w zamian za 10 procent swoich produktw. Nadbrzene rwniny Lewantu to okolice yzne, synce z wielu upraw. Regiony wewntrz kraju, takie jak obszar dookoa Morza Galilejskiego, take mogy dostarcza yznych zbiorw. Sprzyjajcy klimat i wykorzystanie starych rzymskich akweduktw oraz irygacja za pomoc kanaw pozwoliy rolnikom na uzupenianie gwnych zbiorw zb szybko rosncymi letnimi uprawami, takimi jak proso czy kukurydza. Wan rol odgryway take winorole, gaje oliwne i sady. Mona te byo spotka bardziej specjalistyczne uprawy, takie jak trzcina cukrowa i bawena, gwnie na eksport. W obszarach wiejskich mona byo znale przemys na ma skal - na przykad w

Edessie wydobywano rud elaza - lecz mia on niewielki wpyw na gospodark jako cao. Wydaje si, e zmiana pana bya jedyn, jak odczuli miejscowi wieniacy. Po pocztkowej brutalnoci podboju Frankowie m aciski Wschd 1098-1291 129 zazwyczaj traktowali miejscowych rolnikw dobrze, gdy doceniali ich znaczenie dla gospodarki swych osiedli. Wieniacy musieli paci podatek oparty na tradycyjnym muzumaskim haru, ktry mg siga jednej trzeciej zbiorw z pl oraz poowy produkcji winnic i zbiorw oliwek. Inaczej ni na Zachodzie, bardzo niewiele pl wchodzio w obrb wielkich majtkw, "domowych gospodarstw", gdzie wieniacy pracowali dla swego pana przez okrelony czas kadego tygodnia. Podczas gdy podstawy funkcjonowania ycia wiejskiego pozostay w powanej czci nienaruszone, bardzo szybko rozwiny si miejskie orodki Lewantu - szczeglnie te pooone na wybrzeach. Porty na Bliskim Wschodzie zamieniy si w kwitnce centra handlowe, przycigajce znaczn cz handlu midzynarodowego. Tyr i Akra stay si rynkami zbytu dla szlakw handlowych Orientu. Pozycja pastw frankij-skich jako punktu stycznego midzy Wschodem a Zachodem sprawia, e zainteresoway si nimi kupieckie miasta: Genua, Piza i Wenecja. Wosi wykorzystali fakt, e osadnicy potrzebowali pomocy w morskich podbojach wybrzey i wymuszali okrelon cen za swe usugi. W zamian za uczestnictwo w obleniu Tyru Wenecjanie wynegocjowali prawa do jednej trzeciej miasta i jego terytoriw oraz liczne przywileje, w tym immunitety podatkowe i prawne. W konsekwencji poMapa Akry sporzdzona przez Manno Sanudo. Pochodzi z XIV wieku i przedstawia miasto przez upadkiem w 1291 roku. Gwne ulice wydaj si dokadnie narysowane, podobnie jak mury i rynki: wenecki ipizaski. Dom celny zastpiono jednak przez "wewntrzn przysta", ktra w rzeczywistoci nigdy nie istniaa; przypuszczalnie na pierwowzorze tej i innych map przerobiono na zatok rozlany na map atrament.

130 aciski Wschd 1098-1291

rozumie zawartych w innych miastach cechy kupieckie zajmoway wasne, wyranie wyznaczone dystrykty. Na przykad dzielnica genueska w Akrze skadaa si z pooonego centralnie skweru, po bokach znajdowa si koci witego Wawrzyca (patrona Genui) i paac, w ktrym mieci si sd. Dystrykt mia take wasne ufortyfikowane bramy, piekarnie, sklepy oraz baz dla przyjezdnych kupcw. Kierujc si instynk-temi handlowym Wosi nie zwaali czasem na podziay religijne - na przykad zlekcewayli naoony przez papiea zakaz handlu z muzumanami surowcami wykorzystywanymi w dziaaniach wojennych - lecz statki woskie byy bardzo wane dla osadnikw, poniewa zapewniay cigo pocze z Zachodem. Po zajciu Jerozolimy gwatownie wzrosa liczba Europejczykw pragncych uda si na Wschd. Transportujc pielgrzymw do Lewantu Wosi umoliwili wielu Europejczykom odwiedziny witych miejsc. Pielgrzymi przyczyniali si take do rozwoju gospodarki, zarwno wydajc pienidze na ycie, jak i czynic dary instytucjom kocielnym. Jednake kupcy woscy dostarczali osadnikom najwicej korzyci w stosunkach handlowych. Przepyw towarw przez porty Lewantu zapewni Frankom wymierny dochd, szczeglnie w pierwszej poowie XIII wieku. Mimo zakrojonych na szerok skal zwolnie podatkowych, ktre otrzymywali zachodni kupcy, rozmiar prowadzonego przez nich handlu a nadto rekompensowa nadane im pocztkowo przywileje. Kupcy z Bizancjum, Afryki Pnocnej, Syrii i Iraku nie mieli tych samych immunitetw co Wosi, tak wic przybywajc i odjedajc z portw musieli paci podatki za sprzeda i wwoone towary. Wiele obcie miao muzumaski rodowd, co ukazuje, w jakim stopniu osadnicy przyswoili sobie praktyki lokalne, szczeglnie, gdy mogy by dochodowe. Akra bya najbardziej ruchliwym portem na aciskim Wschodzie. Pisarz muzumaski, Ibn Dubajr, napisa w 1185 roku: "Akra jest... portem, do ktrego zmierzaj wszystkie statki. Jest to skupisko dla statkw i karawan oraz miejsce spotka kupcw muzumaskich i chrzecijaskich ze wszystkich rejonw. Drogi i ulice Akry s wypenione cib ludzk, tak wic trudno postawi stop na ziemi. Akra mierdzi i jest brudna, pena odpadkw i ekskrementw". Towary przybywajce morzem wyadowywano i przewoono na jeden z licznych rynkw w gwnych miastach portowych. Mniejsze rynki specjalizoway si w produktach codziennych, takich jak ryby czy warzywa, natomiast inne w produktach eksportowych, takich jak cukier. Gwnym rdem prosperity by handel przyprawami, znaczna ilo towarw z azjatyckich szlakw handlowych przechodzia przez pastwa frankijskie w drodze do Bizancjum i zachodniej Europy. Z Europy przywoono na og sukno. Urzdnicy wayli towary i artykuy oraz nakadali na nie podatki, na og wedug ich wartoci, lecz w przypadku produktw hurtowych, takich jak wino, oliwa czy zboa, wedug ich iloci. Poziom opodatkowania waha si od 4 do 25 procent. Krl czy pan mia zapewniony indywidualny udzia w zyskach, czasami w formie lenna paconego w pienidzu od poszczeglnych podatkw. Po odprowadzeniu tych sum przez urzd dla danego rynku czy portu, reszt pienidzy wpacano do lokalnych i centralnych skarbcw. Polityczny rozwj Krlestwa Jerozolimy uka-j uje, jak Frankowie godzili rodzime obyczaje za-| chodnie z potrzeb przystosowania si do warunkw, jakie spotkali na

Wschodzie. Wielkie posiadoci przypominay marchie w europejskim stylu, a szlachetnie urodzeni mogli zajmowa si swoimi wasnymi sprawami. Mieli prawo do wymierzania sprawiedliwoci i prowadzenia wasnej polityki zagranicznej. Mieszkacy tych palatyna-; tw pozostawali zatem potencjalnie poza kontro-j la krlewsk. Wielu panw, oprcz posiadoci

aciski Wschd 1098-1291 131

Polowanie bylo ulubion rozrywk we wszystkich rejonach Lewantu. Na tej ilustracji, pochodzcej z trzynastowiecznego manuskryptu kroniki Wilhelma z Tyru, krl Jerozolimy Fulko umiera po upadku z konia, ktry potkn si biegnc za zajcem pod murami Akry w listopadzie 1143 roku.

ziemskich otrzymywao te lenno pacone w pienidzu, co byo o wiele mniej powszechne na Zachodzie. Dziki temu mogli przetrwa finansowo w przypadku strat terytorialnych. Od wszystkich wymagano jednak suby wojskowej. Wychodzono tu z zaoenia, e s wasalami krla. Na Zachodzie natomiast sub mona byo zamieni na pienidze. Krl zatrzymywa dla siebie najsilniejsze i najbardziej prestiowe terytorium, w tym porty: Tyr i Akr, i oczywicie miasto Jerozolim. Chocia w XII wieku utraci wiele oznak wadzy i praw, takich jak prawo bicia monet czy prawo do rozbitych statkw, jego status jako krla pomazaca, poczony z si ekonomiczn, oznacza, e dopki by zdoln jednostk, wasalom rzadko udawao si z powodzeniem sprzeciwi jego wadzy. Chocia gwnym zgromadzeniem w krlestwie bya Wysoka Rada, skadajca si z samych wasali krla, okazjonalnym lecz wanym forum do debatowania nad kierunkiem polityki by parlament zoony z szlachetnie urodzonych, do-

aciski Wschd 1098-1291 132

stojnikw kocielnych, przywdcw zakonw rycerskich i czasami znaczcych mieszczan. Parlamenty uchwalay nadzwyczajne podniesienie oglnych podatkw na pomoc w opaceniu wydatkw wojennych, jak w 1166 i 1183 roku, lub te mogy naradza si nad wyborem stosownego maonka - czsto pochodzcego z Zachodu dla wanej dziedziczki. Czonkowie parlamentw mogli te rozwaa problemy dyplomatyczne. W 1171 roku zgromadzenie dyskutowao, do kogo w Europie naley si zwrci o pomoc wojskow: szlachetnie urodzeni chcieli wysa posw do Europy i byli oburzeni, kiedy krl Amal-ryk wyjawi im zamiar osobistej wizyty w Konstantynopolu, gdzie chcia szuka wsparcia u Grekw: wzbudzio to ywioowe protesty, lecz krl dysponowa wadz wystarczajc, aby mc zrealizowa swj plan. Przed wstpieniem na tron chorego na trd krla Baldwina IV w 1174 roku wadcy Jerozolimy mieli generalnie przewag w stosunku do szlachetnie urodzonych. Mogli im narzuci sw kontrol zarwno przez legislacj, jak manipulacje prawami krlewskimi do dysponowania ziemi. Przykadem jest assise sur la ligece (posiedzenie sdu w sprawie lenna) krla Amalryka z okoo 1166 roku, na ktrym ustanowiono, e wszyscy wasale najwikszych panw - znani jako kontrwasale - musz paci danin lenn krlowi. Dziki temu wytworzy si bezporedni zwizek midzy koron a wikszoci posiadaczy lenn, potencjalnie omijajc najwiksz szlacht. Porozumienie to byo korzystne dla krla, gdy mg odwoa si do poparcia kontrwasali, jeeli ich pan pozostawa z nim w konflikcie. Oni sami rwnie na tym zyskiwali, poniewa ich przysiga wobec krla oznaczaa, e mogli bezporednio do niego skary si na swojego pana, podczas gdy poprzednio niezaleno wielkich lenn pozwalaa wielkim panom na bezkarno w traktowaniu swych wasali. Zbyt wielka wadza magnatw nie leaa w interesie krla. Mg j osabia na wiele sposobw. Kiedy kto umiera bezpotomnie, jego wasno przechodzia pod kontrol krla. Wziwszy pod uwag wysoki wskanik miertelnoci w Ziemi witej, zdarzao si to cakiem czsto i krl czasami rozwaa podzia terytorium na pewn liczb maych i z zasady mniej gronych domen. Inn metod umniejszenia wadzy szlachty byo nadawanie ziem rozproszonych wrd innych posiadoci, bowiem w takich warunkach, w razie opozycji, o wiele trudniejsze byo stworzenie jednolitej siy terytorialnej. Te praktyki mogy si przyczyni do konsolidacji wadzy korony, ale w kadym razie od 1140 roku wysokie koszty utrzymywania fortyfikacji i konieczno odrabiania strat spowodowanych najazdami muzumaskimi sprawiy, e szlachta musiaa odda swe ziemie i zamki zgromadzeniom religijnym i zakonom rycerskim. W rodzinach rzdzcych w pastwach fran-kijskich w XII wieku bardzo wysoka bya pozycja kobiet. Szczeglnie zasyny tu crki krla Jerozolimy Baldwina II (1118-1131). Kiedy krl zmar, jego najstarsza crka Melisanda, jej m Fulko, uprzednio hrabia Andegawenii, i ich syn pierworodny Baldwin, zostali wsplnie ukoronowani. Fulko chcia rzdzi samodzielnie, lecz mimo podejmowanych prb nie zdoa zdoby Nie sposb nie doceni roli papiea Innocentego III w rozwoju ruchu krucjatowego. Gboko zaangaowany w odzyskanie Ziemi witej - to wanie on wszcz tak

czwart jak i pit krucjat - by rwnie przygotowany do rozszerzenia ruchu krucjatowego na heretykw i politycznych oponentw papiestwa na Zachodzie. Co nie mniej wane, to on decydujco rozwin ruch krucjatowy pod wzgldem kaznodziejskim, finansowym i organizacyjnym. aciski Wschd 1098-1291 135

dostatecznie duego poparcia, aby usun' Me-lisand. By zmuszony do rzdzenia wsplnie z krlow. Kiedy zmar w 1143 roku, jego syn Baldwin III mia tylko 13 lat i Melisanda sprawowaa wadz jako regentka. Baldwin osign penoletno w 1145 roku, lecz jego matka nie zamierzaa wypuci wadzy z rki i rzdzia jeszcze przez pi lat. W dwunastowiecznym spoeczestwie byo to godne uwagi: kobieta rzd/ca w swym wasnym imieniu bya niesychanie rzadkim zjawiskiem, jak pokazaa w Anglii opozycja wobec wadzy Matyldy; po/a Bliskim Wschodem by moe jedyn postaci, ktr moemy porwna do Melisandy, jest krlowa Urraka z Leonu-Kastylii (11091126). Kiedy nasila si konflikt w Jerozolimie, matka i syn utworzyli swe wasne oddzielne administracje i wydawali przywileje, kade we wasnym imieniu. Wadca musia zazwyczaj dowodzi wojskiem w bitwie. To wymaganie miao wyeliminowa wadz kobiet, a jednak w Krlestwie Jerozolimy - prawdopodobnie ze wszystkich pastw frankijskich najbardziej naraonym na dziaania wojenne - Melisanda utrzymaa si przy wadzy. Wyznaczya dowdc wojskowego i ewidentnie rzdzia z autorytetem wystarczajcym, aby zdominowa najbardziej wpywowych mczyzn w Krlestwie, gdy a do 1152 roku Baldwin nie zdoa zdoby poparcia wystarczajcego do odsunicia matki od wadzy. Nawet kiedy udao mu si w kocu uzyska przewag, Melisanda pozostaa wpywow osob w Krlestwie Jerozolimy. Jednake te wydarzenia byy niczym w porwnaniu ze wstrzsem, jaki spowodowaa jej modsza siostra, ksiniczka Alicja, ktra usiowaa sprawowa wadz w ksistwie Antiochii po mierci swego ma w 1130 roku. Wikszo lokalnych monowad-cw sprzeciwiaa si ksinie. Prbujc pozosta przy wadzy, Alicja poprosia o wsparcie Grekw, muzumanw z Aleppo, hrabiw Try-polisu i Edessy oraz patriarch Antiochii. Ten siejcy niezgod epizod zakoczy si siedem lat pniej, kiedy Alicja zostaa zmuszona do oddania wadzy przybyemu z Zachodu Rajmundowi z Poitiers, ktrego lokalni mono-wadcy namwili do polubienia jej crki. Stosunki midzy wadcami pastw f rankij skich byy na og dobre, chocia czasami dochodzio do spi. aciski Wschd skada si z czterech rnych terytoriw. Kade miao odrbny charakter i mogo podejmowa niezalene dziaania, chocia oczywicie w interesie osadnikw pozostawao czenie si przeciwko dziaaniom wsplnych wrogw. Stosunki midzy Jerozolim a jej mniejszym pnocnym ssiadem, hrabstwem Try-polisu, byy na og bliskie, a hrabia by wasalem krla. Hrabiowie Edessy pacili danin Jerozolimie. Do lat trzydziestych XII wieku byli oni take wasalami ksistwa

Antiochii. Ksi Antiochii nie mia formalnego zobowizania wobec krla Jerozolimy, lecz teoretycznie, jak zaraz zobaczymy, podlega cesarzowi greckiemu. Niemniej jednak mieszkacy ksistwa Antiochii potrzebowali silPowyej: Duma rodowa. Okno w poudniowej nawie opactwa Tewkesbury, zamwione w latach 1340-1344 roku przez Hugona Despensera, z zapisu jego matki, Eleonory z Clare. Widzimy tutaj portrety jej rodziny, jednej z rodzin zwizanych z ruchem krucjatowym. Poniej: Rycersko. Na tej miniaturze, namalowanej w 1490 roku, krzye s dobrze widoczne, lecz krl francuski, na wspaniale przyodzianym koniu, prowadzi innych szlachetnie urodzonych krzyowcw na ; wypraw wygldajc bardziej na polowanie, z niewidoma oznakami pokutnego etosu, ktry powinien by i nieodcznie zwizany z krucjatami.

aciski Wschd 1098-1291 136

Katedra Najwitszej Maryi Panny w Tortosie. Najlepiej zachowana katedra z czasw wypraw krzyowych. Ukad (centrum) moe przedstawia pierwszy koci powicony Najwitszej Pannie. nego zwizku z Frankami na poudniu, poniewa czsto byli zmuszani do zwracania si o pomoc wojskow do Jerozolimy. W latach 1110-1137 wadcy Jerozolimy pitnastokrotnie pomagali swym wspwyznawcom na pnocy. Przez trzynacie lat krl Jerozolimy dziaa w ksistwie jako regent. Stosunki nie byy cakowicie jednostronne, poniewa mczyni z Antiochii walczyli w imieniu Jerozolimy w 1113,1129 i 1137 roku, lecz prawd jest, e Antiochia bya pastewkiem wymagajcym wikszego wsparcia. W czasie drugiej krucjaty midzy czterema pastwami frankijskimi mona zauway wiksz konkurencj. Wilhelm z Tyru,| dwunastowieczny historyk Krlestwa Jerozolimy, j napisa, e gdy krl francuski Ludwik VII przyby do Antiochii w marcu 1148 roku, przedstawiciele l wszystkich terytoriw frankijskich odwiedzili gol i prbowali przekona do zaoenia bazy wanie l na ich ziemiach, nie zwaajc na potrzeby innych, l W latach czterdziestych XII wieku sytuacja l wojskowa zmienia si na gorsze. Pierwsze wiel-[ kie zahamowanie ekspansji osadnikw frankij-J skich nastpio w grudniu 1144 roku, kiedy to l Zanki, muzumaski atabak Mosulu, zaj Edes-l 137 aciski Wschd 1098-1291

s. Chocia marsz przez Azj Mniejsz dwch wielkich armii drugiej krucjaty, prowadzonych przez Ludwika VII i wadc niemieckiego Konrada III, zakoczy si klsk, to jednak poczone siy krzyowcw i osadnikw zaatakoway Damaszek w lipcu 1148 roku. Oblenie upado po tygodniu. Obecnie wydaje si prawdopodobne, e strach przed siami muzumaskiej odsieczy zmusi chrzecijan do popenienia bdu taktycznego, lecz to proste wytumaczenie nie usatysfakcjonowao osadnikw i krzyowcw, ktrzy oskarali si nawzajem o zdrad. Krzyowcy wrcili do domu, pozostawiajc Frankw zdanych na samych siebie. Pnocni osadnicy zawsze byli bardziej naraeni na najazdy muzumaskie, a ich sytuacja stopniowo zacza si pogarsza. Wilhelm z Tyru napisa, e chrzecijanie znajdowali si pod tak wielk presj, jakby ich ziemia dostaa si midzy dwa kamienie myskie. Nastpca Zankie-go, Nur ad-Din z Aleppo, ciko pracowa nad poczeniem oddzielnych muzumaskich pastewek w pnocnej Syrii. W 1149 roku zabi ksicia Rajmunda z Antiochii w bitwie pod Inab, a gowa Rajmunda zostaa wysana kalifowi do Bagdadu, aby podkreli pozycj Nur ad-Dina jako czoowego wojownika wrd sunnickich muzumanw. Jego wpywy rozcigny si na poudnie. W 1154 roku przej kontrol nad Damaszkiem, co oznaczao, e chrzecijanie po raz pierwszy stanli wobec zjednoczonej muzumaskiej Syrii. Z tego punktu widzenia sytuacja polityczna bya wyrwnana: muzumanie stanowili dla Frankw rosnce zagroenie, ale osadnicy mieli dwch silnych wadcw w Baldwinie III z Jerozolimy (1143-1163) i jego nastpcy Amalryku (1163-1174), wadcw przygotowanych, aby sprosta wrogom. Kluczem polityki Amalryka pozostawaa kontrola Egiptu. Ismailiccy kalifowie z linii Fatymi-dw byli sabi, Nur ad-Din kontrolowa zarwno Aleppo, jak i Damaszek, Amalryk nie mg wic dopuci do zagarnicia przeze Egiptu i otoczenia osadnikw drog ldow. W latach 1163 i 1169 Amalryk podj co najmniej pi prb podboju Egiptu. Lecz aby ochroni si przed rosnc wrogoci muzumask - wemy pod uwag cho tak ambitne plany jak zdobycie Egiptu - byo jasne, e osadnicy potrzebowali wikszej iloci wojska. Pierwszym miejscem w ktrym szukali pomocy bya Europa Zachodnia. Raison d'etre pastw frankijskich polegaa na obronie witych miejsc w imi chrzecijastwa rzymskokatolickiego. Prawdziwe zwizki pokrewiestwa czyy osadnikw z ich wspwyznawcami w Europie, od ktrych spodziewali si pomocy w obronie Chrystusowego patrymonium, gdy opieka nad Ziemi wit dotyczya teoretycznie wszystkich chrzecijan. Osadnicy, chcc zachci ludzi do ujcia krzya, usilnie prbowali take wykorzysta swe koneksje rodzinne z zachodnimi monowadcami. Od 1160 roku osadnicy wysali seri listw i wezwa do czoowych przywdcw Europy Zachodniej z probami o pomoc. Papiestwo wspierao te apele ogaszajc listy wzywajce do nowych krucjat. Do Lewantu wysano pewne wsparcie finansowe, oraz, co o wiele waniejsze, pewn liczb krzyowcw redniej klasy, pod dowdztwem takich ludzi jak hrabiowie z Flandrii czy Nevers. Przewidziana na krtki okres pomoc tego rodzaju bya oczywicie mile widziana, lecz tak naprawd osadnicy pragnli

krucjaty zakrojonej na wiksz skal. Skoncentrowali szczegln uwag na krlu Francji Ludwiku VII i krlu Anglii Henryku II, lecz rnice polityczne midzy tymi dwoma wadcami zniweczyy ich wysiki. Frankowie nadal jednak potrzebowali konkretnej pomocy wojskowej. Gdzie jeszcze mogli si zwrci? Odpowiedzi byo Bizancjum. Grecy od pocztku byli wpltani w sprawy pastw frankijskich i pozostawali w konflikcie z Boemun-dem z Tarentu a do czasu, kiedy w traktacie 139 aciski Wschd 1098-1291

z Devol (1108) Boemund przysig cesarzowi posuszestwo i uzna w nim zwierzchnika Antio-chii. Do zainteresowania Grekw tym rejonem przyczyniaa si take obecno ludnoci greko-katolickiej w pnocnej Syrii. Krl Baldwin III zdecydowa si na zawarcie cilejszych zwiz-.. kw z Konstantynopolem i pod koniec 1150 roku pozwoli Grekom na zabezpiecznie sobie mocnego przyczka w pnocnej Syrii przez zakupy resztek ziem frankijskich w Edessie. Stosunki midzy Grekami a Frankami wkrtce rozwijay si dalej. W 1158 roku Baldwin polubi czonkini greckiej rodziny cesarskiej. Dziewi lat pniej jego nastpca Amalryk uczyni podobnie. W okresie przejciowym Manuel Komnen polubi Mari z Antiochii. Te luby wzmacniay perspektywy wsppracy wojskowej. Spodziewano si, e pierwszym celem przymierza grecko-frankijskiego bdzie Egipt, lecz na pocztku 1169 roku Nur ad-Din zaj kraj, nim chrzecijanie zdoali wprowadzi w ycie swe porozumienie. Ten ostatni sukces muzumanw powanie zwikszy zagroenie dla Krlestwa Jerozolimy. Wobec cigego braku wikszej pomocy z Zachodu, Amalryk obstawa przy swej polityce progrec-kiej. Pojecha do Konstantynopola w 1171 roku, gdzie prawdopodobnie zoy hod Manuelowi. Po raz pierwszy krl Jerozolimy odby tak podr, a w dramatyczny gest ukaza, w jakiej desperacji si znajdowa. Pniej pomoc Grekw przysza do Lewantu w 1177 roku, lecz stosunki midzy dwoma pastwami skoczyy si wraz ze mierci Manuela w 1180 roku. Ten ukad nie zakoczy si wielkim sukcesem, chocia w rzadkich przypadkach obawa przed interwencj Grekw wpywaa na podejcie muzumanw do Frankw. Na przykad, gdy Nur ad-Din rozbi armi frankijsk w pnocnej Syrii w 1164 roku, jego oficerowie doradzali mu kontynuowanie marszu w kierunku ksistwa Antiochii i zniszczenie pozostaych Frankw, lecz Nur ad-Din odrzuci ten plan, gdy by przekonany, e zdobycie zbyt wielkiego chrzecijaskiego terytorium sprowokuje odwet Grekw. W roku 1174 nastpi zwrot, zarwno dla Frankw, jak i dla ich wrogw. W maju po mierci Nur ad-Dina systuacja staa si korzystna dla Frankw. Dziki zwykemu zrzdzeniu losu osadnicy najli flot Sycyli do pomocy w kolejnym ataku na Egipt. Nieszczliwie dla nich, gdy tylko Sycylijczycy przybyli do Lewantu, krl Amalryk zachorowa i zmar. Kampania nie powioda si, a Sycylijczycy wrcili do domu. Rozczarowanie byo tym wiksze, e dziedzic Amalryka, Baldwin IV, by chory na trd,

co oznaczao, e nie mg rzdzi skutecznie, jak rwnie nie mg mie dzieci. Baldwin walczy a do swej mierci w 1185 roku, lecz rzdzi krlestwem coraz bardziej podzielonym. By to okres prawdziwej wojny midzy dwiema rywalizujcym frakcjami mo-nowadcw, ktre usioway manipulowa nieszczsnym krlem, chcc zrealizowa swe wasne cele. Sukcesja jego maoletniego bratanka, Baldwina V, w maym stopniu wpyna na sytuacj, poniewa dziecko zmaro w cigu roku. Kiedy Frankowie coraz bardziej dzielili si, wiat muzumaski zacz odzyskiwa siy. Oficer z armii Nur adDina - Saladyn wstpi po nim na tron, i w 1186 roku stworzy koalicj si muzumaskich, ktre przygotowa do walki z Frankami w imi dihadu. Chrzecijanie gwatownie potrzebowali pomocy. Wysali do Europy delegacj z patriarch Jerozolimy i mistrzami zakonw rycerskich na czele. Prbowali oni namwi wadKoci witej Anny, Jerozolima. Jeden z rzadkich zachowanych przykadw dwunastowiecznego kocioa krzyowcw. Miejsce naleao do zakonnic benedyktyskich i zostao zabudowane pod patronatem krlewskim ok. 1140 roku, kiedy Yvette, jedna z crek krla Baldwina II, bya czonkini tej wsplnoty. 140 aciski Wschd 1098-1291

Koci Zmartwychwstania w Abu Dausz. To dwunastowieczne miejsce pielgrzymek byo utosamiane z Emaus, miejscem, w ktrym Chrystus pokaza si uczniom po zmartwychwstaniu. Na tym zdjciu widzimy krypt z otarzem, ktry stoi nad tak zwanym rdem w Emaus. cw Zachodniej Europy do pomocy w obronie witego Grobu. Osadnicy byli tak zdesperowani, e nawet bezskutecznie ofiarowywali tron krlestwa wadcom: Francji Filipowi II i Anglii Henrykowi II. Jednak nic nie wskrali. W 1187 roku Saladyn uderzy i 4 lipca, w bitwie pod Hit-tinem, rozbi siy Frankw dowodzone przez Gwidona z Lusignan, ktry by krlem-maon-kiem siostry Baldwina IV. Okazao si, jak niewielu jest Frankw. Ich pastewka pozostay lii aciski Wschd 1098-1291 141 nieomal bezbronne. W nastpnych miesicach Saladyn zaj Jerozolim i zepchn Frankw na wybrzee. Jedynym palestyskim miastem w rkach chrzecijaskich

pozosta Tyr; Trypolis i An-tiochia byy mniej zagroone, chocia obydwa straciy terytoria na wschodnich wybrzeach. Jak wiadomo, odpowiedzi Zachodu bya trzecia krucjata. Cypr W maju 1191 roku krl angielski Ryszard I zdoby Cypr od Izaaka Komnena, zdradzieckiego czonka cesarskiej rodziny greckiej. Ryszard eglowa w stron Ziemi witej, kiedy cz jego floty - w tym statki, na ktrych pyny jego siostra i narzeczona - musiay schroni si na wyspie w czasie burzy. Wroga reakcja Izaaka sprowokowaa Ryszarda do uycia siy i wkrtce jego oddziay podporzdkoway sobie Cypryjczykw. Wbrew swemu statusowi krzyowca Ryszard nie waha si z przejciem wyspy od chrzecijaskiego wadcy, chocia jest jasne, e zdoby terytorium dla wasnej korzyci. Przejcie Cypru trudno uzna za akt kolonizacji religijnej, wyspa pozostawaa bowiem w cisych zwizkach z innymi pastewkami aciskiego chrzecijastwa na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego i podobnie jak one miaa mie swj udzia w obronie Ziemi witej. Gdy sprzyjay wiatry, podr z Cypru na wybrzee syryjskie moga trwa tylko jeden dzie. Taka lokalizacja oznaczaa, e Cypr by odpowiedni baz dla ekspedycji krzyowcw. Najlepiej byo to wida w czasie pierwszej krucjaty Ludwika IX. Dopynwszy do wschodniego brzegu Morza rdziemnego, Ludwik spdzi osiem miesicy na wyspie w towarzystwie krla Henryka I i dowodzi monowadcami cypryjskimi, kiedy dokona najazdu na Egipt w czerwcu 1249 roku. Frankijskim Cypryjczykom nie zaleao a tak bardzo na popieraniu podobnych ekspedycji. W czasie krucjaty krla angielskiego Edwarda w latach 1271-1272 niektrzy z nich prbowali dowie, e nie powinni odbywa suby wojskowej poza wysp i e jeli kiedykolwiek w przeszoci pomagali krlowi, wynikao to z czysto dobrowolnego wyboru. Ostatecznie zgodzili si na suenie mu poza wysp tylko przez cztery miesice w roku. Ryszard sprzeda wysp Gwidonowi z Lusig-nan, byemu krlowi Jerozolimy. Jego brat i nastpca, Amalryk, zaoy dynasti, ktra rzdzia Cyprem przez niespena 300 lat. W porwnaniu z osadami aciskimi, Cypr by mniej naraony na najazdy muzumaskie, chocia obawa przez atakiem skonia Amalryka z Lusignan do poszukiwania w 1195 roku opieki zachodniego cesarza Henryka VI. Amalryk, ktry mia koron zagwarantowan take przez zachodniego cesarza, zyska tytu krla-malonka Jerozolimy w 1197 roku, kiedy polubi dziedziczk tronu Izabel I. Chocia spdza wicej czasu w Akrze ni w Nikozji, nie oznaczao to, e krlestwa zostay poczone. Dwa pastwa miay oddzielne administracje. Amalryk nie zgodzi si, aby obrona Jerozolimy pochona wpywy finansowe Cypru. By jednak przygotowany do rozwaenia propozycji zaangaowania wojskowych si mieszkacw wyspy w interesie osadnikw na ldzie. Jego maestwo z Izabel nie doczekao si potomstwa, dlatego te po jego mierci w 1205 roku dwoma krlestwami rzdziy rne dynastie. W celu skonsolidowania wadzy frankijskiej na wyspie pierwsi czonkowie dynastii Lusignan nadali setkom rycerzy, konnym i mieszczanom ziemie i prawa. Taka polityka pomoga take w zrwnowaeniu niedawnej utraty terytoriw na rzecz Saladyna. Na wyspie nie byo palatyna-tw, sdownictwo pozostawao pod cilejsz kontrol krlewsk. Dynastia Lusignan bya take na tyle ostrona, aby nie zostawi adnego

zamku czy ufortyfikowanego miasta w rkach wasali. Tej praktyki nie mogli stosowa wadcy 142 aciski Wschd 1098-1291

w innych rejonach Bliskiego Wschodu, z obawy przed atakiem muzumaskim. Powysze czynniki uniemoliwiy monowadcom zbudowanie regionalnej potgi i mog pomc w wytumaczeniu wzgldnego spokoju na wyspie, zakconego jedynie zainspirowan z zewntrz wojn domow, ktra wybucha w latach 1229-1233. Jedynymi fortecami nie nalecymi do krla byy prawdopodobnie zamki Kolossi i Gastrii, ktre naleay do wielkich majtkw pozostajcych w posiadaniu joannitw i templariuszy. yzne rwniny nadbrzene, tarasowate doliny i wykorzystywanie kanaw irygacyjnych sprawio, e Cypr mg produkowa na eksport znaczne iloci zb, cukru i oliwy z oliwek. Innym wanym produktem byo wino, chocia pewne gatunki byy tak lepkie, e, jak twierdzili wspczeni, mona je byo je z chlebem jak mid. W czasie panowania dynastii Lusignan gospodarka Cypru rozkwita, a miasto Limassol stao si najwaniejszym orodkiem dziaalnoci handlowej. Do prosperity przyczynia si pozycja Cypru jako naturalnego punktu przystankowego dla kupcw na szlaku handlowym oraz rosnce zainteresowanie woskich cechw kupieckich. W czasie wadzy Bizancjum Wenecjanie zapewnili sobie przywileje, lecz w czasie rzdw Lusignanw silniejszy wpyw zyskali Genueczycy, szczeglnie po wojnie domowej trwajcej od 1229 do 1233 roku. Krl Henryk I (1218-1253) potrzebowa pomocy floty morskiej i mieszkacy Genui wspomogli go w zamian za znaczne przywileje handlowe. Kupcy z Pizy, Ka-taloriczycy i cylicyjscy Ormianie take utrzymywali kontakty handlowe z Cyprem. Pod koniec XIII wieku Famagusta zastpia Limassol jako stolica handlowa wyspy, gdy leaa 50 mil bliej ldu i lepiej nadawaa si do rosncego handlu z Syri i Cylicj. Po upadku Akry w 1291 roku Europejczykom zabroniono prowadzenia bezporedniego handlu z muzumanami. Zachodni kupcy wykorzystywali do tego port Ayas w chrzecijaskiej Cylicji, a syryjscy chrzecijanie transportowali towary z Lewantu do Famagusty, aby umoliwi Europejczykom ich nabycie. Cypr sta si kluczowym punktem postojowym na midzynarodowym szlaku handlowym, a rozmiary tego handlu sprawiy, e Famagusta rozwina si jako bogate i kosmopolityczne miasto. Jedn z najwikszych zmian, jakie przynis podbj Frankw, byo wprowadzenie na wyspie Kocioa rzymskokatolickiego. Wikszo miej scowej ludnoci bya wyznania grekokatolickiego, lecz biskupi z Rzymu tworzyli starszyzn kocieln, a od biskupw greckich wymagano, aby si im podporzdkowali. Prawosawie zosta

o take zmuszone do uznania zwierzchnoci papiea. Ich wspwyznawcy na ldzie nigdy nie znaleli si w takiej sytuacji. Biskup prawosaw ny zgodzi si na to w 1261 roku, lecz kler niszy by gorzej przygotowany do zaakceptowania jurysdykcji katolickiej. Doszo do kryzysw. Jeden z nich nastpi, gdy Grecy upierali si przy uyciu do odprawiania Eucharystii chleba pieczonego na zakwasie, symbolizujcego dla nich Zmart wychwstanie. W wyniku konfliktu trzynastu pra wosawnych ponioso mczesk mier, a wielu ich wspwyznawcw ekskomunikowano. : Szkody wyrzdzane spoecznoci prawosawnej zwikszali jeszcze Frankowie, przywaszczajc sobie i wykorzystujc mienie nalece do lokalnego Kocioa. Wygld zachowanych katolickich ! katedr, kociow i klasztorw wiadczy o dominujcej pozycji Kocioa katolickiego w tym okresi. uprzed Przez ponad poow okresu midzy 1205 i 1267 rokiem rzdy w krlestwie Cypru sprawo- wali maoletni wadcy pod kuratel regentw. ' Jedn z konsekwencji byo pojawienie si rodzi- ny Ibelinw, ktra bya ju dobrze osadzona w Krlestwie Jerozolimy, jako znacznej siy w spra- wach cypryjskich. Okoo 1218 roku Filip Ibelin zosta regentem swego bratanka, krla-infanta skie.

Czternastowieczny kruganek w klasztorze prernonstratensw w Bellapais na Cyprze. Klasztor zosta ufundowany przed 1205 rokiem przez mnichw, ktrzy uciekli z ldu, po podbiciu Krlestwa Jerozolimy w 1187 roku przez Saladyna. Klasztor doskonale prosperowa w XIII wieku, a jego pozostaoci wiadcz o okresie dominacji Kocioa katolickiego na Cyprze. Henryka I. Filip mia wystarczajce wsparcie, aby odeprze zagroenie dla swoich rzdw ze strony matki Henryka, lecz cesarz Fryderyk II, ktry przyby na wysp w 1228 roku, by zdeterminowany, aby nie dopuci do wadzy Ibelinw, na czele ktrych sta wtedy brat Filipa - Jan. Cesarz by wcieky, e Ibelinowie zignorowali jego prawa suzerena, koronujc Henryka bez uprzedniej z nim konsultacji. Zada opieki nad modym krlem i profitw z krlewskich posiad-I loci. Zaprosi Jana Ibelina na bankiet, przyj go [kordialnie, a nastpnie kaza otoczy uzbrojony-I mi mczyznami i aresztowa. Jan zosta zmu-I szony do wydania Henryka, nastpnie uciek do l zamku witego Hilariona w pnocnych grach. (Wkrtce potem Fryderyk opuci ziemie cypryj-jskie. Gdy papieski najazd na poudniowe Wo-

chy zmusi cesarza do powrotu do domu, sprzeda on regencj Cypru piciu cesarskim pomocnikom. Pniej nastpiy cztery lata wojny domowej. Ibelinowie walczyli chcc pokona zwolennikw cesarza w Palestynie i na Cyprze. Ryszard Filangieri, marszaek cesarski, oblega ich zamek w Bejrucie i zbudowa opozycj przeciwko nim na Cyprze. Jan odwoa si do pomocy floty genueskiej i wikszoci ludnoci Cypru. Do 1233 roku rozgromi siy cesarskie na wyspie. Zwierzchnictwo cesarza na Cyprze zakoczyo si w 1247 roku, kiedy papie Innocenty IV uwolni krla Henryka z wszelkich przysig, ktre ten skada Fryderykowi II, i krlestwo przeszo pod bezporedni kontrol Stolicy Apostolskiej. Krl Cypru Hugon III (1267-1284) zosta w 1269 roku rwnie wadc Jerozolimy. Chrzeaciski Wschd 1098-1291 144

W 1219 roku pita krucjata zdobya egipski port Damiett, ktry wrci do krla Jerozolimy, Jana z Brienne. Jednak kontrola Jana nad miastem okazaa si krtkotrwaa, gdy pod koniec 1221 roku port odzyskali muzumanie. Jan tymczasowo da dowd swojej wadzy przez wybicie monet. Na awersie wida ukoronowan gow ze sowami IOHANNES REX. Na rewersie krzy i sowo DAM1ETTA.

Henryk II mia wiele kopotw w czasie panowania na Cyprze, w latach 1285-1324. By take krlem Jerozolimy, chocia po upadku Akry w 1291 roku ju tylko tytularnym. Srebrny grosz pochodzi z okresu jego panowania na Cyprze. Na awersie widzimy krla na tronie, na rewersie natomiast lwa cypryjskiego. kinierw. Wyspa wkroczya w now epok, w ktrej odegraa wan rol jako enklawa Kocioa katolickiego w pnocno-wschodnim obszarze Morza rdziemnego i oczywisty punkt, z ktrego usiowano odnowi obecno chrzecijask w tym rejonie. cijaska Palestyna zostaa podzielona przez walczce ugrupowania. Wysiki Hugona, zmierzajce do skoncentrowania pozostaych si Frankw na walce z mameluckim sutanem Bajbarsem spezy, jak zobaczymy, na niczym. Po upadku Akry w roku 1291 na Cypr przybyo wielu ucie-

Zamek Tornese (Clermont) na frankijskim Peloponezie. Wiksza ji^' ,^.s, .^taa zbudowana przez Gotfryda I Yillehardouina w latach 1220-1223. Szecioktna forteca wewntrzna (porodku) otacza miejsca mieszkalne i may otwarty dziedziniec. Na prawo mona zobaczy pocztek muru o wiele wikszego dziedzica, ktry rozciga si w d wzgrza, otaczajc stajnie i magazyny. Frankijska Grecja 12 kwietnia 1204 roku Konstantynopol podda si czwartej krucjacie. Rozpoczo si trwajce trzy dni pldrowanie miasta. W przededniu ataku krzyowcy zdecydowali si wybra katolickiego cesarza, ktry mgby kontrolowa jedn czwart terytorium odebranego Grekom. W maju 1204 roku koronowano hrabiego Baldwina z Flandrii. Pozostae trzy czwarte ziemi podzielili midzy siebie Wenecjanie i inni krzyowcy. Okupacja cesarstwa bizantyjskiego przez kolonistw bya bezporedni konsekwencj ruchu krucjatowego, lecz zabrako w niej pierwiastka religijnego. Podbj by nastawiony przede wszystkim na zdobycze finansowe i terytorialne. W przypadku Grecji weneckiej, bliskie zwizki osadnikw z Wenecj oraz polityczny i ekonomiczny kierunek nadawany przez sam Wenecj, s wyznacznikami relacji czonej zwykle z bardziej konwencjonaln definicj kolonializmu. W rzeczywistoci, dobrobyt i wzgldne bezpieczestwo frankijskiej Grecji przycigny osadnikw z pastw frankijskich, i skutkiem tego osabiy "religijne kolonie" w Lewancie. Wpyw podboju frankijskiego by nader rnorodny, gwnie dlatego, e sami krzyowcy z Zachodu byli przedstawicielami rnych kultur. Znajdowao to odbicie w metodach rzdzenia i administracji, ktre narzucali miejscowej ludnoci. Grecy stanowili spoeczestwo, w ktrym wszyscy wolni ludzie podlegali temu samemu prawu, niezalenie od zajmowanej pozycji ekonomicznej czy spoecznej. Katolicy wprowadzili wysoce rozwarstwione spoeczestwo, z rnymi prawami dla szlachetnie urodzonych, mieszczan i wieniakw. Ziemi podzielono na lenna. Ci Grecy, ktrzy pozostali wierni prawosawiu, byli traktowani jak poddani. Jednak wkrtce podstawowe rozrnienie midzy najedcami 146 aciski Wschd 1098-1291

Ze wzgldw bezpieczestwa osadnictwo frankijskie w wiejskich rejonach Grecji koncentrowao si w ufortyfikowanych wieach. Wikszo wie skadaa si z lecej na parterze piwnicy z wejciem oraz obszaru mieszkalnego na pierwszym pitrze lub wyej. Te dwie wiee znajduj si w miejscowoci Phylla, na wyspie Euboea (Negroponte). a poddanymi zaczo si zaciera. Frankowie do wykorzystania wszelkich surowcw potrzebowali nowego terytorium, a najprostsz prowadzc do tego drog byo zaadaptowanie istniejcej bizantyjskiej struktury podatkowej. Aby wej w system podatkowy, wykorzystywali oni archontes, byych cesarskich posiadaczy i urzdnikw. Archontes byli w gruncie rzeczy greck szlacht, a chocia pod wzgldem religijnym i kulturowym rnili si od Frankw, w drugiej poowie XIII wieku zaczli otrzymywa od osadnikw lenna. Istniej dowody, e od 1262 roku Grecy byli pasowani na rycerzy. Wynika z tego, e archontes zaczli wchodzi do hierarchii frankijskiej. Ten proces sprawi, e interesy lokalne ograniczyy si do interesw osadnikw oraz pomg w zrekompensowaniu saboci liczebnej Frankw wobec atakw wrogiego pastwa bugarskiego na pnocy i greckich migracji do Azji Mniejszej i Epiru. W przypadku archontes akceptacja fran-kijskiego systemu feudalnego bya drog wiodc do polepszenia zajmowanej pozycji. Moe te pomc wytumaczy, dlaczego Grecy na okupowanych terenach rzadko wszczynali rebelie przeciwko swym zachodnim panom. Posiadoci Wenecji obejmoway Kret, Modon i Koron na poudniowym Peloponezie i europejskie wybrzee Morza Marmara. Kreta bya najwaniejsza, poniewa stanowia kluczowy punkt na szlakach handlowych midzy Egiptem, Syri i Konstantynopolem. Wenecjanie mniej oddziaywali na Grekw ni pozostali przybysze, gdy utrzymywali scentralizowan biurokracj, a prerogatywy cesarskie, takie jak obcienia fiskalne, podlegay pojedynczej kontroli, nie rozdzielano ich jednostkom, jak na innych obszarach frankijskiej Grecji. Podest wybierano, aby rzdzi, lecz jego wadz ograniczay nakazy z Wenecji. iii 147 aciski Wschd 1098-1291 Jak wszdzie na Wschodzie, Frankowie nie usiowali narzuci nowym poddanym obrzdku katolickiego. Liczba prawosawnej ludnoci moga sprawie, e taka polityka staaby si bezskuteczna. Jednak Frankowie wybierali katolickiego patriarch Konstantynopola i zastpowali prawosawnych biskupw katolickimi. Katoliccy duchowni zamieszkiwali na og w orodkach miejskich. Dla tych niewielu ludzi Zachodu, ktrzy yli na wsi - czsto dla bezpieczestwa w ufortyfikowanych wieach - znalezienie ksidza znajcego obrzdek aciski byo trudne. W konsekwencji, yjcy w takich miejscach osadnicy korzystali przy odprawianiu sakramentw z pomocy duchownych prawosawnych, co prowadzio do pewnego stopnia hellenizacji. Pod wzgldem

kulturowym jednake Frankowie nie zintegrowali si ze swymi poddanymi i na weneckiej Krecie mieszane maestwa byy zabronione, przynajmniej w teorii. yzne tereny Pwyspu Peloponeskiego i Krety przyczyniy si do ekspansji gospodarczej. Wzrasta popyt na eksport produktw hurtowych, takich jak pszenica, oliwa z oliwek, wena i wino, podobnie jak towarw luksusowych, jak jedwab, w rezultacie Frankowie bogacili si. Jednak nie byli na swych terenach zupenie bezpieczni. Cesarz Henryk I (1206-1216) usiowa narzucie sw wadz Tracji, lecz w cigu dekady Grecy, pod wodz cesarza yjcego na wygnaniu w Nikei, odzyskali prawie wszystkie ziemie, uprzednio utracone w Azji Mniejszej. Zagroenie najazdem Mongow tymczasowo powstrzymao Nikeariczykw od dokoczenia dziea, lecz w lipcu 1261 roku cesarz bizantyjski Micha VIII zada oddania Grekom Konstantynopola. Lepiej wiodo si innym osadnikom frankij-skim. Najwspanialsza bya Achaja. Dwr ksit z dynastii Yillehardouin zacz by uwaany za najwspanialszy przejaw rycerstwa w wiecie chrzecijaskim. Dwr ksicy w Andravidha traktowano jako ostateczne szko dla kwiatu rycerstwa francuskiego. Ten punkt widzenia odzwierciedla cise zwizki kulturowe midzy osadnikami a ich ojczyzn. Pniejszy kronikarz zauway, e jzyk francuski, jakim mwiono w Achai, by tak dobry jak w Paryu. Ksi Got-fryd II (1229-1246), ktry przejecha przez Peloponez w towarzystwie omiu rycerzy ze zotymi ostrogami, reprezentowa styl achajski. Okresy pokoju pozwalay szlachetnie urodzonym oddawa si turniejom i polowaniom; pikne freski zdobiy ciany ich paacw. Niewiele pozostaoci tej kultury przetrwao do dzisiaj. Jednake w 1259 roku pyszny nastpca Got-fryda, ksi Wilhelm II (1246-1278), zosta schwytany przez Nikeariczykw w bitwie pod Pe-lagoni. Przed uwolnieniem zmuszono go do zoenia wrogom przysigi lojalnoci. Achai udao si przetrwa, lecz ju nigdy nie moga dziaa samodzielnie. aciska Palestyna i Syna, 1187-1291 W lipcu 1191 roku, po przejciu Cypru, Ryszard I krl Anglii i krl francuski Filip II odnieli znaczcy sukces, pomagajc frankijskim osadnikom odzyska port w Akrze. Pod koniec trzeciej krucjaty chrzecijanie zdobyli wybrzee od Tyru do Jafy, a dziki zawarciu rozejmu z Saladynem pielgrzymi znw mogli udawa si do Jerozolimy, mimo e pierwotny cel odzyskania witego Miasta nie zosta osignity. mier Saladyna w 1193 roku stworzya chrzecijanom stosowne okolicznoci do konsolidacji odzyskanych terenw. Wczesne dziesiciolecia XIII wieku w pastwach frankijskich charakteryzowa wzrost gospodarczy, seria kryzysw zwizanych z sukcesj tronu i liczne krucjaty do Egiptu, gdy wanie jego zdobycie uwaano za najlepsz drog wiodc ku odzyskaniu Jerozolimy. Egzystencja gospodarcza Krlestwa Jerozolimy bya zalena od chrzecijaskiej kontroli aciski Wschd 1098-1291 148

Akry. Przez wiksz cz XII wieku wielkim orodkiem handlowym na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego pozostawaa Aleksandria, lecz okoo 1180 roku azjatyckie szlaki handlowe zaczy kierowa si do Akry, ktra bya pierwszym rynkiem zbytu dla ich towarw. Angielski kronikarz Mateusz z Parya napisa, e krlewskie wpywy z Akry wynosiy okoo 1240 roku 50 000 funtw w srebrze rocznie: stanowio to wicej ni dochd krlestwa Anglii w owym czasie. Nawet jeli dokadno danych dla Akry moe by wtpliwa, to z pewnoci Krlestwo Jerozolimy miao siln pozycj gospodarcz. Wzrastao zaangaowanie woskich cechw kupieckich. Piza, Genua i Wenecja cigle wysyay do Lewantu urzdnikw. Kupcy korzystali z rozwijajcego si handlu, a krl otrzymywa due sumy pienidzy z podatkw. Ostatecznie cechy kupieckie stay si tak silne, e zaczy wywiera destabilizujcy wpyw na ycie polityczne: w 1256 roku rywalizacja handlowa midzy Genueczykami i Wenecjanami doprowadzia do wojny o klasztor witego Sabasa w Akrze, wyniszczajcego konfliktu, w ktry byli te wpltani monowadcy frankijscy i zakony rycerskie. Tymczasem wzgldne bezpieczestwo na wybrzeu doprowadzio do znacznego wzrostu liczby ludnoci Tyru i Akry. Na obszarach miejskich rozkwitay spoecznoci ydowskie, czciowo przycigane tu przez korzystne warunki ekonomiczne i wzmacniane przez migrantw, zdecydowanych osiedli si w Ziemi witej. Szczeglnie w Akrze mona byo spotka du spoeczno ydowskich intelektualistw. Spodziewano si, e podejmujc krzy w pitej krucjacie w 1215 roku, cesarz Fryderyk II doczy si do ekspedycji, lecz polityczne problemy na Zachodzie uniemoliwiy mu wyjazd. Jednake w 1225 roku cesarz polubi Izabel II, dziedziczk tronu, przez co zaangaowa si bardzo mocno w sprawy Jerozolimy. Korona Jerozolimy niosa ze sob znaczny presti i Fryderyk II zamierza wywyszy sw pozycj jako wadcy witego Cesarstwa Rzymskiego, angaujc si w problemy Ziemi witej. Do 1227 roku zgromadzi du armi krzyowcw, lecz kiedy zachorowa i odoy wyjazd na pniej, papie Grzegorz IX ekskorrtunikowa go. Cesarz ostatecznie wyruszy na Wschd w czerwcu 1228 roku. Jego dziaania na Cyprze zostay opisane powyej. Pniej napotka trudnoci na ldzie. Izabela zmara w poogu, a Fryderyk zada regencji w imieniu swego syna Konrada, ktry przebywa na Zachodzie. Regencj otrzyma. Cesarz z determinacj pragn odbudowa wadz korony, ktrej presti ucierpia od czasu panowania Bald-wina IV, lecz najpotniejsi monowadcy, ktrzy obawiali si zagroenia swej dominacji, postanowili si opiera. Najskuteczniejszym orem w tej walce byy midzy innymi ich umiejtnoci prawne. Interesujce byo powstanie szkoy prawnikw, cile zwizanych z rodzinami baronw, ktrzy take naleeli do jej czonkw. Pocztki tego le w osobliwoci suby feudalnej w pastwach frankijskich - obowizku udzielania przez wasala conseil (rady) i pomocy przy wnoszeniu sprawy pod sd na dworze, jeeli zosta do tego zawezwany. Presti wasali, biegych w tym wzgldzie, potgowa jeszcze fakt, e kiedy Jerozolima upada, prawa Krlestwa, ktre zostay spisane i byy przechowywane w kufrze w kociele witego Grobu, przepady. Nie mona si wic byo odwoa do praw pisanych. W konsekwencji wyroki w pierwszych dziesicioleciach XIII wieku byy dyktowane przez pami i obyczaj, w przeciwiestwie do biegu wydarze w Europie, gdzie istniaa podpora w postaci praw pisanych, a nie przechowywanych w pamici. Tak w Lewancie

pojawia si grupa wysoce wyspecjalizowanych prawnikw, wyksztaconych w sztuce publicznych procesw, ktre, przynajmniej pocztkowo, opieray si na aciski Wschd 1098-1291 149

Przybycie Jana z Brienne do Akry we wrzeniu 1210 roku. Jan uda si do Lewantu, aby polubi Ma, dziedziczk tronu Jerozolimy. Jan by starszy ni wikszo ludzi Zachodu, zapraszanych do polubienia wanych dziedziczek na Wschodzie, lecz zacz znaczc kaer jako regent i wadca na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego, a zakoczy swe dni jako cesarz Konstantynopola (1228-1237). Ilustracja pochodzi z trzynastowiecznej kontynuacji kroniki Wilhelma z Tyru. pamici prawnikw o dawnych procedurach. Kiedy studia prawne rozkwity, spisano wiele wanych dzie prawnych, przede wszystkim Li-vre de Jean d'Ibelin ("Ksig Jana z Ibelinu", ok. 1265), spisan przez hrabiego Jafy. Opis jego przybycia w penym rynsztunku do Egiptu moglimy przeczyta na stronie 95. Musimy by ostroni, aby nie da si zalepi przez wasne poczucie wanoci prawnikw, chocia trudno zaprzeczy, e odgrywali istotn rol w podjciu decyzji, kto bdzie rzdzi Krlestwem Jerozolimy w przypadku nieobecnoci czy niepemolet-noci wadcy. Kiedy przyszo si zmierzy z Fryderykiem, szlachetnie urodzeni wykorzystali przygotowanie prawne niektrych z nich. Sprzeciwili si konfiskacie lenn Ibelinw w pobliu Akry i prbom Fryderyka, zmierzajcym do wzmocnienia pozycji krzyakw przez nadanie im dziedzicznie dbr Toron. Assise sur la ligece, ustanowione w XII wieku przez krla Amalry-ka celem wzmocnienia korony, odwrcono teraz, w zupenie odmiennych okolicznociach, na korzy monowadcw. Poniewa prawo stanowio, e pan nie moe podejmowa dziaa przeciwko wasalowi bez formalnej decyzji swego dworu, monowadcy upierali si, e odnosi si to tak samo do krla, jak i do kadego innego pana; jeli nie byo sprawiedliwych wyrokw, obstawali przy tym, e maj prawo do uycia siy w celu odzyskania wszystkich skonfiskowanych lenn i mog odmwi swych usug, teoretycznie pozostawiajc krla pozbawionego wszelkiej siy. Lenna Ibelinw odzyskano si, a w przypadku krzyakw perspektywa utraty wsparcia wojskowego skonia Fryderyka do odstpienia od projektu. Rezultat tego epizodu by iii 150 aciski Wschd 1098-1291 jednak tak odbiciem saboci cesarza, jak i dowodem potgi monowadcw.

W stosunkach z muzumanami Fryderyk mia duo wicej szczcia. Atak na Egipt, dokonany w czasie pitej krucjaty, wywoa zaniepokojenie Egipcjan. Obawiajc si skutkw ekspedycji Fryderyka, politycznie osabiony konfederacj Ajju-bidw, sutan AlKamil zgodzi si podporzdkowa kontroli Jerozolimy w lutym 1229 roku, chocia muzumanie wci posiadali obszar dookoa wityni i nie zezwolili na ufortyfikowanie miasta. Zawarto dziesicioletni rozejm, a Fryderyk obieca chroni sutana przed wszystkimi wrogami, chrzecijaskimi i muzumaskimi. Fryderyk przygotowa cesarsk ceremoni koronacji w witym Grobie, chocia z powodu jego statusu ekskomunikowanego patriarcha Jerozolimy oboy miasto interdyktem. Cesarz opuci Wschd w czerwcu 1229 roku, obsypywany w czasie podry do portu w Akrze mieciami przez miejscow ludno. Odjazd Fryderyka nie oznacza koca cesarskiego zaangaowania na Bliskim Wschodzie: kiedy w 1231 roku jego oficer, Ryszard Filangieri, prbowa przej kontrol nad Bejrutem, mo-nowadcy, wykorzystujc opozycj na zaprzysionym bractwie w Akrze, zdoali pokrzyowa jego plany. Niemniej jednak Ryszard utrzyma kontrol nad Tyrem, a krlestwo zostao podzielone midzy zwolennikw cesarza i jego oponentw, na czele ktrych stali Ibelinowie. Ryszard przywaszczy sobie weneckie dochody z Tyru, co skonio Wenecjan do sprzysienia si z jego wrogami. Genueczycy zawsze byli wrogo nastawieni wobec zwolennikw cesarza. Przedstawiciele dwch woskich spoecznoci zaproponowali zdrad Tyru na rzecz stronnictwa Ibelinw. Latem 1242 roku te siy poczyy si, aby wypdzi zwolennikw cesarza z miasta. Wymagao to prawnego uzasadnienia. Prawnik, Filip z No-vary (zm. 1265), ktry by klientem Ibelinw i jest naszym gwnym rdem informacji o tym okresie, stworzy fikcyjny argument, majcy uzasadni koniec regencji Fryderyka. Utrzymywa on, e skoro tylko Konrad doronie - co nie nastpi do kwietnia 1243 roku - regencja jego ojca powinna dobiec koca. Poniewa Konrad nie przyby na Wschd i nie zada tronu, cigle istnieje potrzeba wyznaczenia regenta. Na miejsce Fryderyka wyznaczono jego najblisz krewn w Palestynie, Alicj, krlow Cypru. Poplecznicy cesarza wkrtce utracili nawet te niewielkie pozostaoci wpyww na Wschodzie. Krlestwo Jerozolimy nie byo jedynym pastwem frankijskim naraonym na wstrzsy polityczne. W1201 roku pretendenci z Armenii i Try-polisu zaczli si spiera na temat sukcesji An-tiochii. Konflikt trwa wiele lat, w kocu zatriumfowa Boemund IV (12191233). Rzdzi zarwno w Antiochii, jak i Trypolisie, chocia systemy prawne i administracyjne dwch pastw byy oddzielne. Ksi wybra na miejsce rezydowania Trypolis. W czasie jego nieobecnoci Antiochi zdominowaa spoeczno grecka. Polityk pnocnej Syrii skomplikoway pniej wpywy zakonw rycerskich, ktre miay siedziby w ufortyfikowanych zamkach - Margat, Baghras, Tor-tosa, Krak des Chevaliers i Chastel Blanc - i stanowiy, jak wkrtce zobaczymy, na poy niezalen si w tym rejonie. Okres wzgldnej prosperity skoczy si w latach czterdziestych XIII wieku. Osadnicy zerwaYilan Kale (Zamek Wy). Ogromna trzynastowieczna forteca, wznoszca si nad rzek Pyramus nad rwnin Adana. Zamek byt kluczow twierdz wadcw

ormiaskich, ktrzy kontrolowali ten region, jego pozostaoci pochodz najprawdopodobniej z pierwszej poowy XIII wieku.

Cezarea widziana od strony poudniowo-wschodniej. Krzyowcy zdobyli miasto w 1101 roku, lecz zachowane mury s w wikszoci pozostaociami prac nakazanych przez krla Francji, Ludwika IX, w czasie jego pobytu w miecie od marca 1251 do maja 1252 roku. Wyranie wida pozostaoci portu. Na poudniowym falochronie stoi dwunastowieczna cytadela, ktra pierwotnie bya odseparowana od ldu przez wypenion wod fos. li rozejm z sutanem Egiptu, przez co rozptali burz, gdy muzumanie sprzymierzyli si z Cho-rezmijczykami, wdrujcym ludem zmuszonym do nomadyzmu przez Mongow. Jerozolim utracono w sierpniu 1244 roku, a dwa miesice pniej siy chrzecijaskie zostay rozbite w bitwie pod La Forbie, w ktrej zgino ponad 1000 rycerzy. Nowe wezwania do krucjaty zaowocoway pierwsz krucjat krla Francji Ludwika IX. Po klsce poniesionej w Egipcie krl pozosta w Palestynie i doprowadzi, wielkim nakadem kosztw, do ponownego umocnienia fortyfikacji Akry, Sydonu, Jafy i Cezarei. Atak Ludwika na Egipt doprowadzi, jak zobaczymy, do zastpienia dynastii Ajjubidw rzdami Mamelukw. Mniej wicej w tym samym czasie na scenie pojawia si armia mongolska. W 1258 roku Mongoowie spldrowali Bagdad, a dwa lata pniej zaatakowali Aleppo. Boe-mund VI z Antiochii-Trypolisu (1252-1275) zosta ich sprzymierzecem, lecz wadcy Jerozolimy, rozdarci midzy Mongoami a Mamelukami, pozwolili Egipcjanom przej przez swoje terytorium przed ich zwycistwem nad Mongoami, odniesionym w bitwie pod Ajn Dalut w 1260 roku. Przywdztwo Mamelukw przeszo w rce wybitnego sutana Bajbarsa, ktry wkrtce zapanowa nad ca Syri. Na charakter odwetu wojskowego osadnikw mia wpyw fakt, e brakowao im ludzi. Strategia oparta na trzymaniu w izolacji wanych punktw, czsto pod kontrol zakonw rycerskich, bya kluczowym elementem obrony terytorium ' frankijskiego. Chrzecijanie mieli zbyt mao odiii aciski Wschd 1098-1291 153 dziaw, aby stworzy armi polow oraz zaopatrzy ufortyfikowane miasta w odpowiednie garnizony, chocia niewtpliwym postpem bya innowacja Ludwika IX, polegajca na zaoeniu staego francuskiego regimentu na Wschodzie. W duym stopniu finansowany przez koron francusk, regiment liczy okoo 100 rycerzy, wraz z

ucznikami, konnymi i pieszymi. W przeciwiestwie do zakonw rycerskich, regiment nie by przeznaczony do obrony konkretnych miejsc i dlatego te mg przemieszcza si w do swobodny sposb. Zwyczajowo kapitan otrzymywa tytu seneszala Krlestwa Jerozolimy (krlewski przedstawiciel w Radzie Najwyszej i administrator zamkw krlewskich), co wskazywao, jak regiment zadomowi si na Wschodzie. Jednak puk w by zbyt may i zorganizowany zbyt pno. Dziaania obronne Frankw ograniczay si zwykle do najazdw, gdy ze swymi ograniczonymi zasobami Frankowie w niewielkim tylko stopniu mogli liczy na stae zdobycze terytorialne. Na og unikano bitew pozycyjnych. Mimo e na Wschodzie przebywali krzyowcy, Frankw cigle byo mniej ni przeciwnikw. Oznaczao to, e niemono przewidzenia wynikw bitwy bya o wiele bardziej ryzykowna dla nich ni dla ich przeciwnikw. Na wojskowych problemach Frankw skorzysta sutan Bajbars. Dziki jego wspaniaemu dowdztwu i ostronej strategii obszar znajdujcy si pod kontrol Frankw stopniowo si zmniejsza. Ograniczeni do pasywnej formy obrony, osadnicy mogli tylko patrze, jak pustoszy si ich ziemie. Nawet coraz wymylniej-sze zamki, jak Margat i Krak des Cheveliers nie Ilustracja manuskryptu pochodzcego z pocztku XIV wieku, z kontynuacji kroniki Wilhelma z Tym, przedstawiajca atak muzumaski na Akr w kwietniu-maju 1291 roku. Saperzy podkopywali wiee, a ucznicy zasypywali obrocw gradem strzal z adunkami wybuchowymi i zapalajcymi. Po straszliwej walce miasto ostatecznie poddao si 18 maja sutanowi mameluckiemu Chalilowi al-Aszrafowi. iii 154 aciski Wschd 1098-1291 mogy si oprze naporowi wrogich sil. Od czasu do czasu miasta czy fortece upaday, a chrzecijaska kontrola nad terytorium coraz bardziej si kurczya. Gospodarka frankijska rwnie zacza podupada. Mongolskie najazdy na Irak i pnocn Syri zniszczyy szlaki handlowe, a Morze Czarne zastpio Lewant jako kocowy punkt dla przewaajcej czci handlu wschodniego. Wszystkie warstwy spoeczestwa odczuy straty finansowe. Hugon III z Cypru, w obliczu roszcze Karola Andegaweskiego, ktry kupi koron od pretendenta do tronu, uzna, e Krlestwem Jerozolimy nie da si rzdzi i postanowi skupi uwag na Cyprze. W 1286 roku jego nastpca, krl Henryk II, ponownie zdoby Akr i zosta koronowany z wielk pomp i splendorem, lecz Mamelucy zarzucili ju sie na pozostae osiedla. W 1287 roku upad Trypolis, a 5 kwietnia 1291 roku rozpocz si ostateczny atak na Akr. Ogromna armia wyrbywaa sobie drog przez mury miasta. Krl i jego dwr uciekli na Cypr, lecz wielu obrocw zgino. 28 maja przeamano ostateczn obron. W cigu trzech miesicy zakoczyo si panowanie chrzecijan nad tym obszarem. Na wschodnich wybrzeach Morza rdziemnego katolicy nie sprawowali ju duej wadzy na adnej ziemi, ktra

wczeniej naleaa do muzumanw: o ironio, ruch, ktry pierwotnie znajdowa wyraz w kolonizacji religijnej, wykorzystywa teraz zasoby terytoriw, ktre zawsze znajdoway si w rkach chrzecijan. iii 7. Sztuka na aciskim Wschodzie 1098-1291 JAROSLAY FOLDA

Kiedy wojska pierwszej krucjaty zajy 15 lipca 1099 roku Jerozolim, udao im si wspaniale zrealizowa wiele gwnych celw, wskazanych przez papiea Urbana II w jego sawnym przemwieniu wygoszonym na synodzie w Cler-mont. Urban II ywo opisa uciemienie chrzecijaskich kociow na Wschodzie. Doda te, e niewierni zniszczyli i zbezczecili zabytki chrzecijaskie. Wezwa noszcych bro do udania si z pomoc braciom w Ziemi witej i wyzwolenia chrzecijaskich witych miast z rk pogan. Tradycje artystyczne, ktre przynieli ze sob z Europy uczestnicy pierwszej krucjaty, byy zrnicowane, wywodziy si z Lotaryngii, doliny Mozy, Normandii, Ile-de-France, poudniowej Francji i poudniowych Woch koca XI wieku. Krzyowcy zabrali take ze sob pewne przenone przedmioty sztuki, niezbdne w czasie dugiej wyprawy, takie jak modlitewniki i przedmioty liturgiczne (kielichy, przenone otarze, relikwiarze itd.), a take malowane proporce, bro i pancerze oraz oczywicie monety, znajdujce si w powszechnym obiegu w Walencji, Lukce czy gdzie indziej. Znaczce jest, e gdy europejscy krzyowcy przybyli do Ziemi witej, sztuka, ktrej tam patronowali, zmieniaa si szybko i zasadniczo w stosunku do tej uprawianej w ojczynie. Zmiany zaleay od przedmiotu i projektu. Byy w sposb oczywisty spowodowane nowym kontekstem i rodowiskiem, jak rwnie specjalnymi funkcjami, ktrym miaa suy sztuka powstajca w Ziemi witej. Istniao tam rwnie bogate i zrnicowane, wielokulturowe spo-eczno-religijne i artystyczne rodowisko: zebrani razem artyci i mecensi sztuki, reprezentujcy rne kultury, do tego doszy nowe rodki wyrazu, takie jak malowanie ikon, nowe materiay - na przykad miejscowy kamie. Duy wpyw wywaro te miejscowe chrzecijastwo czyli bizantyjskie, syryjskie i ormiaskie tradycje artystyczne oraz artyci, podobnie jak zabytki muzumaskie, na ktrych si wzorowali. Nowa sztuka stworzona przez Frankw jest czasami nazywana "sztuk krucjatow". Utrwalenie podbojw 1099 roku zabrao osadnikom kilka lat. Fortyfikacje i kocioy byy potrzebne wszdzie, lecz niewiele przedmiotw 156 Sztuka na aciskim Wschodzie 1098-1291

sztuki figuratywnej z trzech pnocnych pastw: Edessy, Antiochii i Trypolisu, przetrwao do naszych czasw. Wikszo tego, co mamy, stanowi monety: w Antiochii i Edessie w ich wzorach widoczne s silne wpywy bizantyjskie, lecz w numizmatycznej tradycji Trypolisu motywy pochodz z Francji (szczeglnie z Tuluzy). W Krlestwie Jerozolimy, rozcigajcym si od Bejrutu do Akaby, dziaalno artystyczna Frankw rozwina si najpeniej w XII wieku. Wraz z zajciem Betlejem, Jerozolimy i Nazaretu w 1099 roku krzyowcy ustanowili chrzecijask kontrol nad gwnymi witymi miejscami chrzecijastwa - miejscem urodzenia Jezusa, Kalwari i witym Grobem, oraz miejscem Wcielenia Syna Boego. Przyczynio si to do powstania w XII wieku kilku najwaniejszych obiektw artystycznych, nad ktrymi patronat sprawowali Frankowie. Dwa z wyej wymienionych miejsc odgryway take wan rol polityczn. Koci Narodzenia Paskiego w Betlejem by miejscem koronacji krlw katolickich w pierwszym okresie XII wieku. Koci witego Grobu by miejscem pochwku krlw katolickich w latach 1100-1187 roku, a od roku 1131 sta si kocioem koronacyjnym. Gdy wemie si pod uwag znaczenie witego Grobu, nie dziwi, i artyci od samego pocztku skupiali uwag na tym wanie miejscu. W 1100 roku, po mierci Godfryda z Bouillon, jego nagrobek umieszczono przy wejciu do kaplicy Adama u stp Kalwarii. Od tej pory podobnie czyniono ze wszystkimi krlami chowanymi przed rokiem 1187. W 1114 roku, w nastpstwie doniosej decyzji umieszczenia przy witym Grobie rezydencji kanonikw augustiaskich, zbudowano dla nich wielk rezydencj klasztorn, pooon na wschd od bizantyjskiego tpor-ticus, czyli otoczonego arkadami dziedzica bizantyjskiego kocioa witego Grobu, przebudowanego w latach czterdziestych XI wieku. Mniej wicej w tym samym czasie uwaga skupia si na edykulum witego Grobu, maym, wolno stojcym budyneczku kryjcym Grb, i znajdujcym si w rotundzie Anastazego. Pielgrzym z Rusi, Daniel z Czernichowa, ktry odwiedzi Ziemi wit w latach 1106-1108, wspomina srebrny posg Chrystusa naturalnej wielkoci umieszczony przez Frankw na szczycie edykulum. wiadectwo Daniela jest jedynym rdem, w ktrym znajdujemy opis pierwszego by moe katolickiego starania upikszenia Grobu. Jednak w 1119 roku edykulum zupenie odmieniy marmurowe rzeby i i mozaiki. Synny rysunek Bernarda z Breydenbach kry jako drzeworyt w XV wieku. Malowany wizerunek Jana van Scorela z lat dwudziestych XVI wieku daje nam pewne wyobraenie o kaplicy, lecz niestety nie ukazuje szczegw finansowanego przez Frankw planu ponownej aranacji jej wntrza, ktry do naszych czasw dotrwa tylko w relacjach pniejszych pielgrzymw. Znamienne, e wszystkie wczeniejsze prace prowadzone w kociele witego Grobu nosz cechy sztuki zakorzenionej w tradycjach Zachodniej Europy. Dziaalno artystyczna w Jerozolimie rozwijaa si pod patronatem finansowym krlw i patriarchw, w Betlejem natomiast przedmioty sztuki sakralnej do kocioa Narodzenia Paskiego zamawiali najwidoczniej pielgrzymujcy do witego miejsca. W poudniowej nawie bocznej wizerunek Dziewicy Glykophilousa* z Dziecitkiem zosta namalowany bezporednio na pitej kolumnie. Wrd modlitw i napisw mona przeczyta dat

1130, co identyfikuje t prac jako jedno z najwczeniejszych istniejcych jeszcze wielkich malowide "krucjatowych". Tutaj wyksztacony w duchu bizantyjskim zachodni ar* Typ bizantyjskich przedstawie Madonny, na ktrych Dzieci pieszczotliwie dotyka Jej policzka (przyp. (tum}. NMP z Dziecitkiem Glykophilousa, datowane na 1130 rok, na kolumnie poudniowej nawy bocznej kocioa Narodzenia Paskiego w Betlejem. Jest to najwczeniejszy znany nam przykad monumentalnego malunku sztuki krucjatowej. Dzieo zostao wykonane przez malarza wyksztaconego w duchu woskim, a pracujcego w stylu bizantyjskim. Trzy klczce sylwetki przedstawione poniej obrazu s najprawdopodobniej sylwetkami pielgrzymw, ktrzy opacili malowido i zayczyli sobie, aby siedzce figury zostay przedstawione w jaskini, o par metrw od groty Narodzenia Paskiego. tysta czy typ siedzcej na tronie greckiej Madonny z wosk wraliwoci na czysto ludzki zwizek, czcy Maryj z jej synem. Dalej w tle widzimy jaskini, co w Betlejem moe oznacza jedynie grot Narodzenia Paskiego, mieszczc si pod skrzyowaniem nawy i transeptu omawianego kocioa. W tym dziele, namalowanym na zamwienie pielgrzyma przez artyst czcego tradycje bizantyjskie, zachodnie i lokalne, po raz pierwszy odbija si specyficzna ikonografia miejsca. nosiy insygnium krlestwa - relikwiarz Najwitszego Krzya, w czasie wszystkich wikszych wypraw. Relikwie stay si tak wane, e w Jerozolimie, na poudnie od witego Grobu, powstao cae centrum pracy zotnikw. Wytwarzano tam na zamwienie pielgrzymw charakterystyczne relikwiarze z dwuramiennym krzyem. Wspaniay relikwiarz Najwitszego KrzyFresk z 1130 roku jest wanym przykadem zwrotu, do ktrego doszo w sztuce krucjatowej drugiej generacji osadnikw. Fulko z Chartres skomentowa zmian perspektywy w synnych sowach, napisanych po zajciu przez krzyowcw Tyru w lipcu 1124 roku: "My, bdcy dotychczas ludmi Zachodu, stalimy si ludmi Wschodu. Kto by poddanym Rzymu czy Frankiem, zmieni si na tej ziemi w Galilejczyka lub Palestyczyka. Kto za pochodzi z Reims czy Chartres, sta si teraz obywatelem Tyru czy Antio-chii. Ju zapomnielimy, gdzie si urodzilimy; miejsca naszych narodzin s ju to wielu z nas nieznane, ju to wicej si ich nie wspomina." Szczeglny wpyw na t przemian w sztuce po 1131 roku mieli niektrzy mecenasi: patriarchowie Jerozolimy, krl Fulko, a szczeglnie krlowa Melisanda, pierwsi wadcy, ktrzy zostali koronowani w kociele witego Grobu. Fulko by wielkim budowniczym zamkw. Jego armie Wjazd do Jerozolimy i Ostatnia Wieczerza, przedstawione na zachodnim nadprou fasady pohidniowej nawy poprzecznej w kociele witego Grobu. Przedstawione tu sceny z ycia Chrystusa zdaj si odwoywa do witych miejsc, ktre pielgrzymi mieli odwiedzi przed przybyciem do kocioa. Wjazd do Jerozolimy wspominano kadego roku przy Zotej Bramie, we wschodnim murze miasta, ktr otwierano specjalnie w

czasie procesji w Palmow Niedziel, nastpnie kler i pielgrzymi udawali si do coenaculum*, aby w Wielki Czwartek rozpamitywa tam Ostatni Wieczerz. a, znajdujcy si obecnie w Barletcie, powsta prawdopodobnie w Jerozolimie okoo roku 1138. Najwaniejszym zamwieniem Fulka by jednake Psaterz Melisandy. Krl nie oszczdza tu pienidzy. Przynajmniej siedem osb wsppracowao od pocztku 1135 roku przy wykonaniu tego wykwintnego manuskryptu. Zesp czterech ilustratorw (w tym Bazyli, wyksztacony w Bizancjum "krzyowiec"-artysta, ktry podpisa obraz Deesis), wraz z pisarzem pochodzcym z pnocnej Francji, pracowa nad kalendarium i tekstem aciskiego psaterza, okadki ksiki przygotowa "krzyowiec" w koci soniowej, jak rwnie "krzyowiec"-haf-ciarz wyhaftowa jedwabny grzbiet ksiki srebrn nici. Wykoczenie psaterza jest odzwierciedl niem gustu krzyowcw, dla ktrych Bizancjum byo pod wzgldem artystycznym synonimem arystokratycznego stylu. Ukazuje te wraliwo Melisandy wobec religii prawosawnej. Manuskrypt jest najwaniejszym zachowanym dzieem z XII wieku, pochodzcym ze skryptorium witego Grobu. Wraz z betlejemsk ikon z 1130 roku stanowi nowy etap sztuki krucjatowej, w ktrej wyranie cz si wpywy Wschodu i Zachodu. Krlowa Melisanda zajmowaa w historii pastw frankijskich od 1131 roku do 1161 bardzo wan pozycj. Bya crk krla Baldwina II, on krla Fulka i matk dwch krlw: Baldwina III i Amalryka; jak ju wspomniano w rozdziale 6, miaa te duy wpywy na polityk i sztuk, przynajmniej przed 1152 rokiem, kiedy wadz przej Baldwin III. Melisanda, crka frankijskie-go ojca i ormiaskiej matki, stanowia uosobienie nowej wschodniej perspektywy, widocznej w sztuce tego kwitncego okresu. Lata czterdzieste XII wieku byy szczeglnie istotne dla patronatu sprawowanego przez krlow i dla sztuki krucjatowej w ogle. Wilhelm z Tyru, synny historyk pastw frankijskich, piszcy w latach osiemdziesitych XII wieku, mwi nam, e Melisanda zamwia dla swej modszej siostry Yvette budow klasztoru witego azarza w Betanii, wzniesionego w miejscu grobu azarza. Melisanda musiaa si te walnie przyczynie do wielu innych wikszych prac: jednym z najwczeniejszych finansowanych * Miejsce spoycia Ostatniej Wieczerzy (przyp. ttum.). iii 159 Sztuka na aciskim Wschodzie 1098-1291 przez ni projektw jest by moe przebudowa klasztoru witej Anny, dokonana w czasie, gdy ya tam Yvette, to znaczy przed 1144 rokiem. W1144 roku meczet Kopua na Skale zosta powicony jako koci Templum Domini, a Meli-sanda moga wspomaga finansowanie cakowicie nowych mozaik oraz wspaniaych, elaznych krat dookoa skay w jego wntrzu. Na pocztku lat czterdziestych XII wieku, rezydencja krlewska zostaa przeniesiona do wityni Salomona w poudniowej czci cytadeli, rwnie w to przedsiwzicie Melisanda musiaa by mocno zaangaowana. Najwspanialszym projektem lat czterdziestych XII wieku bya oczywicie przebudowa kocioa witego Grobu. Kronikarze powicaj temu kocioowi - kocioowi

pielgrzymkowemu, katedrze patriarchalnej i pastwowemu kocioowi katolickiego krlestwa - znaczco mao uwagi. Zosta powicony 15 lipca 1149 roku, pidziesit lat po zdobyciu Jerozolimy przez krzyowcw, krtko po powrocie do Europy przywdcw nieszczsnej drugiej krucjaty. Plan przebudowy kocioa bizantyjskiego wypracowano z pewnoci we wczesnych latach trzydziestych XII wieku, po ceremoniach koronacyjnych, ktre zostay przeniesione z Betlejem do Jerozolimy; gwne prace wykonano w latach czterdziestych. Program by imponujcy. Jak zo-: baczymy w rozdziale 8 wite miejsca przebudowano na planie ujednoliconego kompleksu architektonicznego, koncentrujcego si dookoa edy-kulum witego Grobu, Gry Kalwarii i Wizienia Chrystusa. W tym celu przedstawiono plan kocioa przy zachodniej drodze pielgrzyma, ze skrzyowaniem nawy i transeptu, chrem, krugankiem i promienicie rozmieszczonymi kaplicami - tak by scali istniejc ju rotund w pojedynczy budynek z dwiema kopuami, dzwonnic i wspaniaym nowym gwnym wejciem poudniowym. Wewntrz i na zewntrz zrealizowano wiksze programy zdobnicze - figuratywne, jak i niefiguratywne kapitele. Cae wntrze kocioa i kaplice Kalwarii zostay przyozdobione wieloma mozaikami, z ktrych do naszych czasw przetrwa tylko jeden wizerunek Chrystusa. Mozaika Anastazego we wschodniej apsydzie, ju nieistniejca, zostaa przynajmniej utrwalona na pieczci patriarchy Amalryka z Nesle (1157-1180). Fasad poudniowej nawy poprzecznej przyozdobiono mozaikowym wyobraeniem noli Me tangere i piknie wyrzebionymi nadproami, w czym wida wyrane wpywy sztuki woskiej. Nad lewymi drzwiami przedstawiono seri scen z ycia Chrystusa, nawizujcych do witych miejsc znajdujcych si w samej Jerozolimie i dookoa niej. Nad prawymi drzwiami spiralne nadproe odwoywao si do arbor vitae, pod ktrym na znajdujcym si wyej tympanonie mg wisie obraz Ukrzyowania. Plan architektoniczny i zdobniczy witego Grobu by bogaty i zrnicowany. Ten niezrwnany projekt krucjatowy daje wspaniae wiadectwo przenikania si sztuki Wschodu i Zachodu. Jako kulminacja dugiego procesu zdobienia najwaniejszego witego miejsca - projekt najprawdopodobniej zosta w peni ukoczony po latach pidziesitych XII wieku koci krzyowcw okreli wysoki standard dla przyszych planw budowli w Betlejem i Nazarecie. Melisanda, niezalenie od roli, jak odgrywaa w przebudowie kocioa witego Grobu, stracia swe wpywy po przejciu wadzy si przez Baldwina III w 1152 roku. Jedyny projekt, z ktrym moemy j czy w pniejszym okresie, to jej wspaniay grobowiec, umiejscowiony w Dolinie Jozafata, obok wejcia do Grobu Najwitszej Maryi Panny. Panegiryczny portret pira Wilhelma z Tym potwierdz,a e Melisanda bya wpywow kobiet. Baldwin III rozpocz swe panowanie od wprowadzenia w obieg nowych krlewskich monet z wizerunkiem wiey Dawida, czyli cytadeli w JeGrb Najwitszej Maryi Panny w Dolinie Jozafata w Jerozolimie, zosta przebudowany i ozdobiony w pierwszej poowie XII wieku. Grb Maryi by oczywicie pusty z powodu Wniebowzicia, lecz chowano tutaj inne kobiety z rodzin krlewskich, zarwno

miejscowe, jak i przybywajce z pielgrzymk. Krlowa Melisanda bya najwaniejsz z nich. Przygotowano dla niej wspaniay grb komorowy lecy za widocznym na zdjciu wejciem, dwudziecia stopni w d po prawej stronie. rozolimie, gdzie udao mu si przej wadz od matki. Potem nastpio wielkie zwycistwo wojskowe w 1153 roku, podbicie Askalonu, ktry pozostawa od 1099 roku w rkach Fatymidw. Tymczasem dwa zakony rycerskie: templariusze i joannici, zaczynay odgrywa wiksz rol w obronie pastw frankijskich. W okresie wzgldnej prosperity i stabilizacji wznoszono kocioy pod wezwaniem witego Jana Baptysty w Ramli, Gazie i Sebastei. Katedra w Sebastei, w ktrej mieci si grb witego Jana, bya pierwszym wikszym katolickim kocioem na Wschodzie, ktry ozdobiono na fasadzie kapitelami z wizerunkami postaci ludzkich i zwierzcych, co upodabniao go do wielu kociow francuskich. W tym kociele wida wyrane bezporednie zwizki architektoniczne z katedr w Sens (patrz s. 178). W rzeczywistoci wikszo kociow katolickich budowano w szczeglnym lewantyrisko-romaskim stylu, z wielkimi ostroukami, paskimi dachami i czsto zwieczonych kopu. V Baldwin III nie wsawi si mecenatem artystycznym, w przeciwiestwie do swego modszego brata Amalryka. Krtko po dojciu do wadzy w 1163 roku, Amalryk stara si zawrze nowe przymierze z Bizancjum przeciwko Fatymidom w Egipcie. Majc to na uwadze, wprowadzi mo nety nowego typu, przedstawiajce bizantyjsk rotund Anastazego w kociele witego Grobu. Kaza zaprojektowa swoje insygnia wedug bizantyjskich wzorw i polubi bizantyjsk ksiniczk Mari w 1167 roku. Najwaniejsze zamwinie artystyczne Amalryka byo take wanym aktem politycznego rzemiosa i dyplomacji kocielnej. W latach 1167'-1169 rokiem Amalryk doczy do cesarza Manuela Komnena i biskupa Rafaa 161 Sztuka na aciskim Wschodzie 1098-1291

Po lewej: Rewers jednego z pierwszych krlewskich groszy, pozostajcych w staym obiegu: krla Baldwina III. Wiea Dawida, przedstawiona wewntrz ozdobionego paciorkowym ornamentem koa, bya krlewski} rezydencj w Jerozolimie. W niej

Baldwin zmusi w 1152 roku sw matk, krlow Melisand, do oddania mu wadzy w krlestwie. Po prawej: Rewers na groszu z okresu panowania Amalryka, ktry zmieni wzr w latach szedziesitych XII l wieku. Amalryk, podobnie jak jego brat Baldwin III, wybra motyw architektoniczny, w tym wypadku jest to l wntrze rotundy Anastazego, podkrelajce bizantyjski rodowd kocioa witego Grobu. Ten typ monet byt l w obiegu popularny do XIII wieku. l z Betlejem w finansowaniu cakowitej przebudo-| wy wntrza w kociele Narodzenia Paskiego. Wyjtkowy projekt mozaik i freskw w Betlejem by projektem wsplnym, w ktrym patro-Inat, artyci i cele zdoay poczy tradycje prawosawne i krucjatowe i osign wspaniae re-Izultaty artystyczne. Dwujzyczne inskrypcje, po l kinie i w grece, na poudniowej cianie bemy I (sanktuarium) kocioa, zachowane jedynie we Ifragmentach, upamitniaj zamwienie. Napis aciski wychwala krla Amalryka jako "wielkodusznego przyjaciela, towarzysza honoru i wro-a niepobonoci", cesarza Manuela jako "wieldusznego donatora i pobonego wadc" i Raajako "wielkodusznego ... godnego tronu biskupa." W greckiej wersji wymieniono trzech icenasw i podano imi Efraima jako twrcy lozaiki, ktry skoczy sw prac w 1169 roku. Projekt by olbrzymi, na skal wntrza kocioa witego Grobu. Mozaiki ukazujce Matk Bo z Dziecitkiem, przepyszne sceny z ycia Chrystusa i Narodzenia Paskiego - wszystko w bizantyjskim stylu ikonograficznym - zostay umieszczone w apsydzie, w nawach poprzecznych i w grocie. W gbi nawy gwnej znajdoway si przedstawienia siedmiu soborw Kocioa (ciana poudniowa) i szeciu soborw (ciana pnocna). Midzy oknami klerestorium kroczce anioy posuway si w stron apsydy, poniej wizerunku soborw przedstawiono portrety popiersi przodkw Chrystusa. Na wewntrznej cianie zachodniej znajdowa si wielki obraz przedstawiajcy Drzewo Jessego. Na kolumnach nawy w dolnej czci dodatek do namalowanych uprzednio obrazw tworzyy nadto nabone wizerunki witych Wschodu i Zachodu, przedstawionych na fresku. 162 Sztuka na aciskim Wschodzie 1098-1291

w projekt stanowi kamie milowy w rozwoju sztuki krucjatowej, poniewa wzio w nim udzia wielu artystw, przedstawicieli rnych kultur. Bazyli, autor mozaiki z anioami w nawie, by Syryjczykiem z Kocioa ortodoksyjnego. Wenecki artysta imieniem Za, co znaczy Jan, pracowa najprawdopodobniej w poudniowej nawie poprzecznej. Najpewniej zespoowi wykonawcw przewodzi grecki prawosawny mnich i autor mozaik, Efraim. Tak wic w wielkim przedsiwziciu wykonywania ogromnych malunkw w jednym z najwitszych miejscach chrzecijastwa bray udzia

wielokulturowe zespoy artystw, pracujce wsplnie pod poczonym fran-kijskobizantyjskim mecenatem. Poczenie elementw wschodnich i zachodnich w stylu i ikonografii, wykonywane przez wielu artystw wywodzcych si z rnych tradycji, jest zatem cakiem podobne jak w przypadku Psaterza Meli-sandy, lecz pojawia si tutaj w o wiele wikszej skali. Znajdujemy mozaiki z widocznymi silnymi wpywami bizantyjskimi, jzyk grecki wikszoci tekstw soborowych czy si z prawosawn, syryjsk treci, wszystko to poczone z elementami krucjatowymi - takimi jak Drzewo Jes-sego, dwujzyczne inskrypcje, jzyk aciski jako tekst przy przedstawieniu sidmego soboru i sama idea inskrypcji pozwalajcej zidentyfikowa mecenasw i artystw - wszystko dao bardzo bogaty, spjny i niezwykle cenny rezultat. Praca w Betlejem z pewnoci zaispirowaa wiele innych projektw dekoracyjnych dotyczcych freskw - w Abu Dausz, w kaplicy przy bramie w Damaszku, w Betanii, nawet daleko na pnocy w Krak des Chevaliers - lecz adnego TwiciZcfiYegc-1 TTfTwkamL. Jest. zatem za.siaJau,-ce, e najwaniejsze pniejsze projekty artystyczne, podejmowane w pastwach frankijskich przei trpct^Kierri ^feKisiisstj TM 11&? v$ai*, dotyczyy rzeby. Joannici ozdobili kaplic w swym zamku w Belvoir wspaniaymi, figuratywnymi rzebami we wczesnych latach siedemdziesitych XII wieku, a templariusze opacili wielkie i wane przedsiwzicie w okolicy wityni w Jerozolimie w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych. Dokonano wtedy wystroju wntrz w budynkach klasztornych wewntrz i dookoa wityni Salomona. Najwaniejszym przedsiwziciem z lat siedemdziesitych by projekt, ktremu patronowa arcybiskup Nazaretu, obejmujcy przebudow i ozdobienie kocioa Zwiastowania za witym miejscem - Domem Najwitszej Maryi Panny, w ktrym miao miejsce Wcielenie. Koci Zwiastowania to jedyny koci katolicki, w ktrym znajdujemy komplet rzeb na portalu w dwunastowiecznym stylu francuskim: tympanon przedstawiajcy Chrystusa Wcielone- ' go na tronie z anioami, klice sklepienia (uki kamienne) ze znakami zodiaku i sylwetki apostow i prorokw po obu stronach wejcia. Najbardziej twrczy zestaw rzeb znajdujemy jed- ' nak wewntrz, gdzie do edykulum nad grot Zwiastowania dodano szereg godnych uwagi wie-lobocznych kapiteli. Na nich przedstawiono sceny z opowieci z ycia apostow, ktrzy ufundowali koci w Nazarecie, zgodnie z tradycj, ku czci Maryi Panny. Nadto, wiksze, prostoktne kapitele pojawiaj si przy filarach kocioa bezporednio podtrzymujc wityni. Jest bardzo prawdopodobne, i wykonawcy tego projektu byli krzyowcami, to znaczy f rankij skimi osadnikami urodzonymi na Wschodzie, przygotowanymi do fachu przez mistrzw francuskich, pr-, cujcymi w dynamicznym, swobodnym stylu w miej scowym kamieniu, pod wpywem miej sco-wych tradycji chrzecijaskich, jak i architektonicznej, rzeby muzumaskiej. Pomys przyozdobienia witego miejsca Nazaretu najpierw monumentalnymi rzebami by j miaalidea4 ijeeli pamitamy, e rzeby bez wt-j pienia miay by malowane. Dziki takiej decy-| zji koci w Nazarecie w oczywisty sposb naPiotr wskrzeszajcy wdow Tabit w Jafie, paskorzeba z kapitelu kocioa Zwiastowania w Nazarecie. Rzeba figuratywna w Nazarecie, najprawdopodobniej

pochodzca z lat siedemdziesitych XII wieku, bya najwikszym zamwieniem tego typu dla jednego z najwitych miejsc i jest jedn z najlepszych wczesnych prac, jakie mona gdziekolwiek znale. Jest oczywiste, e arcybiskup Nazaretu zdecydowa si na t rzeb, aby jego koci i wite miejsce odrniao si od Betlejem i Jerozolimy. bra szczeglnego charakteru, w przeciwiestwie do projektw, w ktrych widoczne byy silniejsze wpywy bizantyj skie, jak w Jerozolimie i w Betlejem. Ostatecznie ten wybr wyznaczy nowy poziom dojrzaoci i rozwoju w zakresie artystycznej dziaalnoci krucjatowej: poczenie wyranie zachodnich rodkw z wpywami wschodniej stylistyki i elementw ikonograficznych na rzecz projektu specjalnie dostosowanego do danego miejsca witego. Uprzednio najwaniejsze dokonania w sztuce krucjatowej dotyczyy malarstwa - zarwno miniaturowego, jak i monumentalnego - oraz architektury. Jednake w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych nowym wanym rodkiem przekazu staa si rzeba figuratywna. Po mierci krla Amalryka w 1174 roku pastwa frankijskie zaczy si szybko chyli ku upadkowi. Krl Baldwin IV odwanie prbowa poradzi sobie z Saladynem, lecz w 1185 roku zachorowa na trd. Jego nastpca Baldwin V umar w wieku 8 lat. Przed mierci sprawowa wadz przez niecae dwa lata. Rzebiarze z pracowni templariuszy przygotowali dla chopca--krla w latach 1186-1187 najwspanialszy ze wszystkich krlewskich grobowcw. Inni pracowali nad projektem przebudowania i ozdobienia coenaculum, miejsca Ostatniej Wieczerzy w kociele Najwitszej Maryi Panny na Grze Syjon. To wane miejsce jest jednym z ostatnich projektw krucjatowych podjtych przed upadkiem Jerozolimy i jednym z nielicznych, gdzie w ko-

Pochodzca z poowy XIII wieku kaplica witego Franciszka w Kalenderhane Camii, Stambu, (po lewej) Rekonstrukcja znajdujcych si w niej malowide, (po prawej) Franciszkanie dowiadczajcy cudu. wity Franciszek udal si do Egiptu w 1219 roku, aby spotka si z sutanem. Jego wizyta bez wtpienia przyczynia si do spopularyzowania kultu Franciszka w Lewancie. Malowida w tej kaplicy s bardzo podobne w stylu do Biblii Arsenalskiej. figuracji dwunastowiecznej sztuki krucjatowej -poza tym lewantysko-romariskiej odzwierciedla si wpyw gotycki. Po straszliwej klsce poniesionej pod Hitti-nem 4 lipca 1187 roku osadnicy frankijscy utracili Jerozolim 2 padziernika 1187. aciski Wschd i sztuka krucjatowa ucierpiay ogromnie od Saladyna, nie tylko za spraw utraty terytorium i surowcw, lecz take z powodu zniszcze i rozproszenia. Kiedy zdobyto Jerozolim, kronikarz muzumaski Imad ad-Din zapisa: "Jerozolima zostaa oczyszczona z nieczystoci po przekltych Frankach."

Aby osiedla frankijskie mogy nadal istnie, naleao odtworzy ich polityczn, kocieln i handlow ywotno i stabilno. Trzecia krucjata, przynajmniej czciowo, odnowia krlestwo aciskie, a nowym wanym elementem na Bliskim Wschodzie sta si Cypr, zdobyty w 1191 roku przez krla Anglii Ryszarda I. Naj witych miejsc nie udao si jednak odzyska. Sztuka krucjatowa trwaa po 1187 roku, szczeglnie po odbiciu Akry w 1191 roku, lecz jej warunki i kontekst cakowicie si zmieniy. Miejsca, w ktrych powstawaa, byy cakowicie odmienne: gwnymi orodkami sztuki zostay teraz porty w Akrze i Tyrze, gdy nie mona ju byo duej skupia si na witych miejscach w gbi ldu. Wszyscy wielcy mecenasi sztuki przenieli si: patriarcha Jerozolimy, szpitalnicy i templariusze znaleli si w Akrze, a krl nie musia ju duej koniecznie rezydowa w Krlestwie: czasami mieszka na Cyprze. Mecenat rozrs si, obejmujc mniej arystokratw i kleru, a wicej mieszczan: do

Dwch apostow namalowanych okoo 1200 roku na sklepieniu pomieszczenia pnocno-wschodniego, prawdopodobnie zakrystii, w kaplicy joannitw w zamku Margat. Jest to scena z Zielonych witek, i dwunastoma apostoami, ktrzy siedz na dwch awach otrzymujc Ducha witego na jzyczkach ognia. Przedstawieni tutaj dwaj apostoowie s przykadami standardowych bizantyjskich wzorw w stylistyce i ikonografii. krla i patriarchy doczyli kupcy i onierze z miast handlowych i portw na wybrzeu. Dalej podtrzymywano religijn funkcj sztuki krucjatowej dla uytku liturgicznego i nabonego, lecz pojawiy si cele niereligijne, wieckie. Korzenie bliskowschodnie, szczeglnie Ziemi witej, przestaj by szczegln cech sztuki krucjatowej. W wikszym stopniu staje si ona czci handlowej i artystycznej "lingua franca" wiata rdziemnomorskiego XIII wieku. Nike wizi czyy jeszcze oczywicie wczesn sztuk z jej formami dwunastowiecznymi. W skryp-toriach w Akrze i najprawdopodobniej w Antiochii wiatach dziewidziesitych XII wieku powstaway manuskrypty. Znajdujcy si obecnie w Neapolu msza zosta najprawdopodobniej wykonany przez artyst pochodzcego z poudniowych Woch, pracujcego w Akrze w tradycji skryptorium kocioa witego Grobu. Monumentalna Biblia, obecnie w San Danieli del Friuli, zdradza w serii ozdobnych inicjaw silne i charakterystyczne wpywy stylistyczne i ikonograficzne bizantyjskie, ormiaskie, a nawet syryjskie, odmienne od wszystkiego, co pochodzio z Jerozolimy czy Zachodu. Mimo braku porwnywalnych przykadw z tego okresu, jest moliwe, e unikatowe cechy tego artysty mona wytumaczy w kontekcie Antiochii. wite miejsca po trzeciej krucjacie pozostay w rkach muzumaskich, dlatego papie Innocenty III w 1202 roku wysa na Wschd kolejn krucjat. Jak wiadomo, zwrcia si

ona w stron Konstantynopola i tak powstaa trzecia enklawa aciska na Bliskim Wschodzie po 1204 roku. Cesarstwo aciskie, obejmujce Konstan-

166 Sztuka na aciskim Wschodzie 1098-1291

tynopol i frankijsk Grecj, wsawio si budow wielu zamkw, lecz niewiele rzeb czy malowide kocielnych przetrwao do naszych czasw. Pozostaje otwart kwesti, czy iluminowano wtedy manuskrypty i czy malowano ikony, lecz jeden wikszy cykl freskw, datowany na ok. 1250 rok, przedstawiajcy wizerunki witego Franciszka, zachowa si w kaplicy Kalenderha-ne Cami w Konstantynopolu. Po spldrowaniu Konstantynopola czwarta krucjata zdobya wielkie upy, gwnie relikwiarze i inne prace zotnicze. Zostay one odesane do Europy, co czciowo zrekompensowao przerw w napywie pamitek krucjatowych z Jerozolimy po 1187 roku. Mimo okupu zapaconego przez Ludwika IX w latach czterdziestych XIII wieku za relikwie Korony Cierniowej, istnieje jednak mao dowodw wiadczcych, e w cesarstwie aciskim przed jego upadkiem rozwijao si prosperujce rzemioso snycerskie. Nawet gdy w krlestwie aciskim po rozej-mach midzy Frankami a muzumanami zapanowa chwilowy pokj, potrzeba budowania silnych zamkw cigle bya gwnym priorytetem. Joan-nici powikszyli i ufortyfikowali swj wielki zamek Krak des Chevaliers, prawdopodobnie wkrtce po trzsieniu ziemi w 1202 roku: w tym czasie powsta peen ukad zewntrznych wie i cian. Gwnej kaplicy dobudowano wwczas nowe poudniowe wejcie, a w kaplicy zewntrznej w pnocnej czci zamku namalowano fresk Ofiarowania w wityni. Malowida w Kraku i kaplicy zamku Margat, wykonane w pierwszym dziesicioleciu XIII wieku, s wane, poniewa ukazuj, e zakony rycerskie - szczeglnie joannici - finansoway czonkom swych zgromadze sztuk figura-tywn. Dalej na poudnie templariusze zbudowali Chastel Pelerin w zimie 1217-1218 roku. Siy roboczej dostarczya ekspedycja krucjatowa, kierowana przez Andrzeja II z Wgier i Leopolda VI z Austrii. Duy okrgy koci, teraz zrujnowany, jest jednym z najbardziej charakterystycznych architektonicznych skadnikw tego zamku, lecz jedyne dekoracje figuratywne, ktre przetrway do naszych czasw, to trzy piknie wyrzebione gowy w stylu gotyckim, znajdujce si na wspornikach wielkiego przedsionka. Zamek Montfort, zbudowany na wzgrzach na pnocny-zachd od Akry w czasach krucjaty Fryderyka II, pod koniec lat dwudziestych XIII wieku, sta si ostatecznie siedzib zakonu krzyackiego. Montfort by jednym z pierwszych odkopanych zamkw krucjatowych; na miejscu znaleziono wiele przedmiotw, w tym niewielkie rzeby figuratywne, wielkie rzeby ornamentowe na wypukociach sklepie i fragmenty szka z okien witraowych. Po 1204 roku wiele ekspedycji wyruszyo na pomoc Ziemi witej. Z nich, o ironio, tylko Fryderykowi II, ktry w midzyczasie zosta dwukrotnie ekskomunikowany, udao si

odzyska wite miejsca, nie dziki podbojowi, lecz dyplomacji. W lutym 1229 roku podpisa z sutanem Al-Kamilem traktat, w wyniku ktrego chrzecijanie mogli ponownie zajmowa wite miejsca w Jerozolimie, Betlejem, Lyddzie i Nazarecie, lecz w wyniku porozumienia nie pozwolono widocznie na budow jakichkolwiek nowych budynkw czy na inne przejawy aktywnoci artystycznej. Znamy bardzo mao wanych dzie sztuki krucjatowej czcych si z Krlestwem aciskim a powstaych od lat dwudziestych do pocztku czterdziestych XIII wieku. Nadal oczywicie iluminowano manuskrypty. Powsta wtedy Psaterz Riccardiana i sakramentarzyk, obecnie w posiadaniu British Library w Londynie. Wykonano take Pontyfika z Apamei, lecz nie zawiera on adnych przedstawie figuratywnych. Wane relikwie, przypuszczalnie w stosownych relikwiarzach wykonanych w krlestwie aciskim, moliwe, e w Jerozolimie, dotary z Ziemi witej do Anglii w latach trzydziestych i czterdziestych XIII wieku i obecnie znajduj si w Bromholm i'tu<k> jtbCtatnntf cwfda* itrowi fet* * ftrt-fmi 4tor er 'f&tt Oftttetll. paf |^ii!r cn U tar Ccftine* 6r muot.1 un qui anuerenr m Po lewej: Rozwj rycerstwa. wity Ludwik w czasie oblenia Damietty w Egipcie w 1249 roku, przedstawiony w iluminowanym manuskrypcie, wykonanym w chrzecijaskiej Akrze na wybrzeu palestyskim, ok. 1280. Mimo znanej pobonoci Ludwika ilustrator nie przedstawi adnego krzya, scena jest zdominowana przez wizerunki kwiatu lilii, herb Ludwika. Poniej, po lewej Piotr Pustelnik. Ta ilustracja pochodzi z poudniowofrancuskiej opowieci o krzyowcach zatytuowanej Pasazia et auxilia terre sancte, ktra tworzy najduszy rozdzia rodzimej wersji Chronologia magna Pawa z Wenecji (pocztek XIV wieku), swego rodzaju histoi wiata. Poniej, po prawej: W czasie wyprawy Ludwika w pieniach krucjatowych, szczeglnie autorstwa paryskiego poety Rutebeufa, znalazo si wicej wtkw politycznych. Cay czas mona w nich byo znale potoczne tematy: poeta cigle rozpacza, poniewa najszlachetniejsi i najszczodrzejci patroni pojechali wraz z krlem do Palestyny, pozbawiajc poet wsparcia finansowego.

iii 169 Sztuka na aciskim Wschodzie 1098-1291 i w Westminsterze. Grobowiec Filipa z Aubigny zosta ozdobiony napisami i udekorowany w 1236 roku; znajduje si zaraz za gwnym wejciem do kocioa witego Grobu. Jest to ostatni znany pochwek krzyowca w tym witym miejscu. Po zerwaniu rozejmu z 1229 roku, wrogowie wznowili dziaania. W sierpniu 1244 roku

chorez-mijscy Turcy zdobyli i spldrowali Jerozolim. Potem z najwitych miejsc dla chrzecijan zostay Otwarte jedynie Betlejem i Nazaret. W obliczu takiej klski krl Ludwik IX przyby z pomoc Ziemi witej w 1248 roku. Kiedy nie powid si jego atak na Egipt, przyby do Krlestwa aciskiego, gdzie rezydowa przez cztery lata. W tym czasie przebudowa fortyfikacje w Akrze, Cezarei i Jafie. Zbudowa te nowy zamek w Sydonie. Obecno krla daa Krlestwu nowy impuls artystyczny i polityczny. Krl manifestowa sw wyjtkow pobono W czasie symbolicznej wizyty w witym Nazarecie w 1251 roku, przez co ponownie stwierdzi, e te miejsca odgrywaj orodkow rol w europejskim chrzecijastwie. Widocznie to Ludwik tchn nowe ycie w malowida krucjatowe w Akrze. Dwa wiksze manuskrypty powstae w cza-sie pobytu Ludwika IX w Akrze ponownie okre-iy, jak maj wyglda malowida krucjatowe w drugiej poowie XIII wieku. Biblia Arsenalska bya wyborem fragmentw ze Starego Testamen-tu, przetumaczonych na jzyk starofrancuski, ktry poczono z krlewskim programem deko-racji frontyspisw. W miniaturach wida wpyw paryskiej szkoy iluminatorskiej Sainte-Chapel-le. Miniatury upamitniay ideay wadzy krlew-skiej w Ziemi witej i sawiy wane kobiety ze Starego Testamentu, najprawdopodobniej jako porwnania do nieustraszonej ony Ludwika IX, Magorzaty, ktra towarzyszya mu w wyprawie i wykupia z wizienia w Egipcie. Styl Biblii Ar-senalskiej jest szczegln mieszank gotyckich motyww ornamentowych witray oraz formy pozostajcej pod wpywem bizantyjskim, wykonan przez artyst krucjatowego, wyksztaconego w tradycji franko-woskiej. Dekoracje naszej Biblii s bardzo podobne do wykonanych w Konstantynopolu freskw witego Franciszka. Te same wyrane francusko-woskie cechy formalne z silnym wpywem bizantyjskim znale moemy w drugim manuskrypcie z Akry - Mszale Perugia. Jest on wanym dzieem poniewa jego styl wykazuje podobiestwo do Biblii Arse-nalskiej i mona go blisko porwna do ikon zachowanych w klasztorze witej Katarzyny na grze Synaj: zestawmy choby wizerunek Ukrzyowania z manuskryptu z Ukrzyowaniem z Synaju. Wykazuj one bliskie podobiestwa stylistyki i obrazowania. Co wicej w kalendarium mszau znajdujemy wpis upamitniajcy Dedica-tio Eccksie Acconensis 12 lipca, co jasno wskazuje, e rkopis ten napisa i ozdobi artysta-krzy-owiec z Akry okoo 1250 roku. Pojawienie si malarstwa ikonograficznego jako wanego nowego rodka w sztuce krucjatowej jest najlepiej widoczne w latach 1250-1291. Podczas gdy ikony malowane dla frankijskich mecenasw istniay ju w XII wieku, wiksza ich liczba przetrwaa z drugiej poowy XIII wieku, prawie wszystkie w klasztorze witej Katarzyny na grze Synaj. Ze wszystkich malowide krucjatowych w tych przypadkach najtrudniej okreli wyksztacenie artystw, miejsca wykonania, fos rycerzy teutoskich (krzyakw). Podobne wysoce symboliczne Schreinmadonnas byty 'harakterystyczne dla sztuki czternastowiecznych Prus, znajdujcych si pod wadz krzyakw. Ta rzeba wchodzi z ok. 1400 roku. Kiedy zamkniemy figurk Matki Boej, patronki krzyakw, zobaczymy, e trzyma s lewej rce jabko, a Dziecitko stoi jej na kolanach. Po otwarciu ujrzymy w jej wntrzu figur Boga rzymajcego krucyfiks. Siwy, brodaty krzyak jest przedstawiony wrd wiernych (w gbi po prawej).

Pochodzca z polowy XIII wieku ikona witej Mariny z Trypolisu. wita Marina z Syrii bya yjc w V wieku dziewic, ktrej ojciec wstpi do klasztoru w Dolinie Kasisza biorc j ze sob. Ikona jest godna uwagi z powodu swej wypuklej gipsowej dekoracji i malowanych wzorw na ramie, obydwa naladuj bardziej kosztowne metalowe pokrycia.

mecenasw i funkcje owych ikon. Jednak stanowi te jedno z najwybitniejszych dzie krucjatowych tego okresu. Takim przykadem jest podwjna ikona z wizerunkiem Ukrzyowania z jednej strony, a Anastazym z drugiej. Prawdopodobnie wykonana przez artyst wyksztaconego w stylu weneckim, czy ona elementy frankijskie i bizantyjskie. Napisy s duymi, adnie zaprojektowanymi tekstami aciskimi, a wyrazisty styl z silnymi skonnociami do linearnoci jest bliski modelowi bizantyjskiemu. Na niektrych ikonach krucjatowych zna rk kilku malarzy. Tryptyk rwnie znajdujcy si obecnie w klasztorze witej Katarzyny, ukazuje w rodkowym wewntrznym obrazie siedzc na tronie Matk Bo z Dziecitkiem, strzeon przez anioy, co poczono z niezwykymi przedstawieniami czterech scen z ycia Chrystusa, obrazujcymi radoci i smutki Najwitszej Maryi Panny, w wewntrznej czci dwch skrzyde. Styl w jaki oddano sceny z ycia Chrystusa jest wyranie bardzo blisko zwizany z miniatuPocztkowe (B)eatus vir z Psaterza Riccardiana, ktry jest prawdopodobnie ostatnim zachowanym manuskryptem, wykonanym w Jerozolimie przed jej upadkiem w 1244 roku. Izajasz i Habakuk przepowiadaj nadejcie Chrystusa, ktre urzeczywistnia si w gwnych scenach przedstawiajcych Zwiastowanie INarodzenie Paskie. W ikonografii i stylistyce wida silne wpywy bizantyjskie. By moe jest to dzieo malarza sycylijskiego, wykonane na zamwienie niemieckiego mecenasa, prawdopodobnie cesarza Fryderyka II. Pierwszy atak krzyowcw na Antiochi, przedstawiony w manuskrypcie francuskiego przekadu Kroniki Wilhelma z Tyru. Francuskiemu malarzowi, pracujcemu w Akrze w czysto paryskim stylu gotyckim w ostatnim dziesicioleciu istnienia Krlestwa aciskiego, nadano miano "mistrza joannity" poniewa wrd jego patronw by te wpywowy czonek zakonu w. Jana. rami Biblii Arsenalskiej, podczas gdy siedzca na tronie Matka Boa z Dziecitkiem zostaa wykonana przez malarza krucjatowego w stylu trzynastowiecznego malarstwa woskiego pod wpywem ikon bizantyjskich. Przedstawienie Najwitszej Maryi Panny i Dziecitka na tryptyku tworzy punkt odniesienia dla jednego z najwikszych problemw sztuki krucjatowej po roku 1250. Jak

rnorodno malarstwa krucjatowego pozostaje w zwizku ze sztuk bizantyjsk (konstantynopolitask i prowincjonaln), ormiask, wosk (Maniera Greca) i cypryjsk (Maniera Cypa) tego okresu oraz sztuk "lingua franca", to znaczy malarstwem z silnymi wpywami bizantyjskimi, lecz wyranie nie bizantyjskiego pochodzenia, ktrego konkretne miejsce wykonania, szczeglne okolicznoci artystyczne i mecenat nie mog by zidentyfikowane? Naj- witsza Maryja Panna i Dziecitko na tryptyku s wyranie przykadem sztuki krucjatowej, z jej mieszanin skadnikw artystycznych. Dzieo to pochodzi najprawdopodobniej z Akry, podczas gdy Madonnie Kahna, obecnie w National Galle-ry of Art w Waszyngtonie, przypisuje si pocho- dzenie z Konstantynopola i jest ona przykadem sztuki zasadniczo czysto bizantyj skiej. Natomiast Madonn Puszkina w Moskwie okrela si jako przykad Maniera Greca i najprawdopodobniej po- chodzi z Pizy. Na tle tych znanych przykadw z lat ju pidziesitych i szedziesitych XIII wieku, synna Madonna Mellona, obecnie w National Galle- ry w Waszyngtonie, jest najprawdopodobniej przyJeden z pary trzynastowiecznych srebrnych wiecznikw z kocioa Narodzenia Paskiego, Betlejem. S to najwaniejsze przykady rodzaju przedmiotw liturgicznych, ktre mona byo znale we wszystkich wikszych kocioach w Lewancie, chocia niewiele z nich przetrwao. Ten wiecznik ma inskrypcj w jzyku aciskim, wykonan z czarnej emalii, z nastpujcym ostrzeeniem: "Niech bdzie przeklty ten, kto oddala mnie od miejsca witych Narodzin w Betlejem". kadem sztuki "linqua franca". Gdzie powstaa, dla kogo i w jakim celu? Porwnanie z zachowanymi freskami w Mar Marina, na poudnie od Trypolisu, sugeruje, e ikona powstaa w okolicy, z ktrej wywodzi si kult witej Mariny. Mimo tego trudnego problemu w studiach nad ikonami krucjatowymi dokona si wielki postp. D/ieki temu okazao si, e pochodz one z dotd niewyobraalnie licznych rde. Obok ikon, ktrym na podstawie stylistyki przypisuje si pochodzenie z Akry i tych, ktre lokalizuje si na Synaju (z powodu specyficznej w latach 1250-1291 dla * Gr. "wskazujca drog", wyobraenia stojcej Madonny z Dziecitkiem trzymanym na lewej rce (przyp. tum.). tego orodka ikonografii), mamy te i takie, ktrym przypisuje si pochodzenie z Lyddy (ikona witego Jerzego, teraz w British Museum), Refa-sy (ikona witego Sergiusza, obecnie na Synaju) i rejonu Doliny Kadisza w pobliu Trypolisu (wita Marina, teraz w Menil Collection w Houston). Inne problematyczne ikony, takie jak rozmaite przedstawienia Najwitszej Maryi Panny z Dziecitkiem w stylu hodegeta*, obecnie znajdujce si w klasztorze witej Katarzyny, mog rzuci wane wiato na wczesne wydarzenia na Cyprze. Po powrocie Ludwika IX do Francji w 1254 roku, Frankowie w obliczu nieugitych podbojw mameluckich stopniowo tracili swoj si. Znaczce jest, e w tych niebezpiecznych czasach dziaalno artystyczn kontynuowano w Akrze, 174

Sztuka na aciskim Wschodzie 1098-1291

i e ostatecznie rozkwita nowa wiecka sztuka. Odcici od swych chrzecijaskich braci w gbi kraju, coraz bardziej odizolowani, osadnicy w coraz wikszym stopniu polegali na artystach przybyych z Zachodu. Ostatnim dotd zidentyfikowanym wielkim przedstawicielem sztuki krucjatowej, by iluminator rkopisw, ktry przyby z Parya po 1276 roku i pracowa w Akrze w ostatniej dekadzie przed jej upadkiem. Stojc na czele wielkiej i twrczej pracowni, w Mistrz Joan-nita stworzy wiele rnorodnych ilustrowanych ksig, w wikszoci wieckich, dla czonkw zakonu witego Jana i innych. Na jego dorobek skadaj si ilustrowane kodeksy Historii Outre-mer Wilhelma z Tyru, Historii Powszechnej, Lim de Cesar i nawet Lwre des Assises Jana Ibelina, wszystkie w potocznej starofrancuszczynie. Jego styl by czystym francuskim stylem gotyckim z lat siedemdziesitych XIII wieku, ktremu wschodnia atmosfera przydaa nowe aspekty w kolorystyce i ikonografii. Ostatni cykl jego manuskryptw pozosta nieukoczony. Pniej ju nigdzie nie spotykamy rki mistrza. Mona zastanawia si czy nie zgin w czasie ostatniego oblenia Akry w maju 1291 roku. Z tych osadnikw frankijskich, ktrzy przeyli oblenie Akry, cz przeniosa si na Cypr, gdzie joannici i templariusze szybko zaoyli swe siedziby. Kultura frankijska we wschodnim rejonie Morza rdziemnego przetrwaa na lusignaskim Cyprze, we frankijskiej Grecji i po roku 1309 na Rodos. Lecz wielokulturowa, kosmopolityczna sztuka krucjatowa, charakterystyczna dla osad na wybrzeu Syrii i Palestyny, a szczeglnie aciskiego Krlestwa Jerozolimy, pozostaa niedocigniona. Pod wzgldem jakoci i iloci, bogactwa czy zrnicowania nie dorwnay jej wytwory powstajce w tych bardziej prowincjonalnych warunkach. Orient aciski przetrwa w wyranie zmienionych okolicznociach po 1291 roku, lecz sztuka krucjatowa nie przetrwaa. W XII wieku rozwijay si wszelkie formy sztuki krucjatowej, lecz w wieku XIII najbardziej rozkwity architektura i malarstwo. Po 1187 roku cigle byy widoczne silne wpywy bizantyjskie, z okazjonalnymi przejawami syryjskimi i ormiaskimi, ktre poczyy si z wanymi skadowymi zachodnioeuropejskimi, szczeglnie tradycjami wosk i francusk. Wszystkie te skadniki wytworzyy szczeglne wielokulturowe zjawisko regionalne. Tworzc cz "lingua franca" wiata rdziemnomorskiego, sztuka krucjatowa nie stracia swej tosamoci. Chocia niektre cechy tej sztuki - i niektrzy artyci krucjatowi - wydawali si by czasami bardzo kolonialni, jednak nie bya to sztuka kolonialna. W latach 1187-1250 sztuka krucjatowa rozwijaa si w sposb wyranie mniej spjny ni wczeniej, lecz ponowne zaoenie w Akrze centrum malarstwa krucjatowego w latach 1250-1291 sprawio, e sztuka zmienia si i odya. Podczas gdy sztuka krucjatowa XII wieku wywodzia swe funkcje i inspiracje bezporednio z religijnej i politycznej doniosoci witych miejsc w Jerozolimie, Betlejem i Nazarecie, po roku 1250, a waciwie po 1187, aspekt pielgrzymkowy gwatownie straci na znaczeniu. W XIII wieku sztuka krucjatowa staa si sztuk doskonale prosperujcych handlowych miast portowych, szczeglnie Akry. Fakt, e tak mao przykadw tej sztuki przetrwao,

jest wiadectwem polityki mszczenia i zacierania ladw obecnoci frankijskiej na terytoriach zajtych przez muzumanw. Po 1291 roku tolerowano chrzecijaskie wite miejsca, lecz w Nazarecie i innych miastach uczyniono zastrzeenie, e "nie wolno pooy kamie-j ni na kamieniu dla odbudowy kocioa". Krucjatom nie udao si ostatecznie zrealizo1 celw, ktre w 1095 w Clermont ogosi papi Urban H. Jednak wsplnie krzyowcy stworzyli sztuk, ktra bya wspaniaa i zoona. Przynajmniej to dokonanie przetrwao do naszych czasw. 8. Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571 DENYS PRINGLE

W budowlach osadnikw aciskich w Lewan-cie i na Cyprze odbija si prawie pi wiekw rozwoju architektury, od stylu romaskiego do renesansu. Gdy patrzymy na rnorodne podoe kulturowe przybyszy i zrnicowanie lokalnych kultur i tradycji architektonicznych, jakie napotkali oni na Wschodzie, najbardziej chyba uderzajcy jest fakt, e wydaje si, i pojawiy si tam style zarazem spjne i wyrniajce si. Jednym z czynnikw, ktre si do tego przyczyniy, mogy by dostpne surowce z ktrych wznoszono budowle. W redniowieczu kamie by tradycyjnym materiaem budowlanym w caym Lewancie. Wapie i piaskowiec byy atwo dostpne, bazalt znajdowa si w Dabal ad-Duruz (na poudnie od Damaszku), wschodniej Galilei i pod Emess (Hims). Kredy i wapnia uywano take do produkcji wapna do zaprawy murarskiej oraz gipsu. Kamienioomy znajdoway si czsto w pobliu wznoszonych budynkw, chocia wapie drobnoziarnisty lepszej jakoci mg by czasami przywoony z miejsc odlegych o kilka kilometrw. Na przykad w zamku Belvoir w Galilei (1168-1187), wikszo budowli zostaa zbudowana z lokalnego bazaltu, pochodzcego z okolicznych kamienioomw, natomiast kaplic zbudowano z piknego biaego wapienia, przywiezionego z Maego Hermonu, znajdujcego si okoo 15 kilometrw dalej. W Syrii i Palestynie twardsza odmiana wapienia, znana jako na, bya zwykle uywana do wznoszenia murw, podczas gdy nieco miksza, znana jako maliki (czyli "krlewski") dawaa si atwo obrabia, wic chtnie wykorzystywano j na naroniki, drzwi, okna i rzebione ozdoby. W niektrych rejonach, takich jak Betlejem, wystpowa wapie na wp przeobraony w marmur, co pozwalao wykorzystywa go jako substytut tego ostatniego. Jednake waciwie cay marmur doskonaej jakoci, z ktrego wykonano choby grobowce krlewskie w kociele witego Grobu czy niezwyke rzeby architektoniczne zwizane z obszarem wityni, wzito z antycznych kolumn i sarkofagw, przywiezionych w czasach rzymskich i bizantyjskich. Frankowie, tak jak przedtem Fatymidzi, ponownie wykorzystywali te marmurowe i granitowe trzony anPaskiego, Betlejem. Istniejcy koci datowany jest na panowanie cesarza Justyniana I (527-565). Poczwszy od 1130 roku na kolumnach malowano postacie wschodnich i

zachodnich witych, a w latach szedziesitych XII wieku pod wsplnym patronatem krla Amalryka i cesarza Manuela Komnena ciany kociola pokryto mozaikami. tycznych kolumn do umacniania budowli portowych i fortyfikacji w Akrze, Askalonie, Sydonie, Jafie i Cezarei. Do czasu podboju muzumaskiego w VII wieku znaczn cz lasw ju wycito. W redniowieczu odpowiednie do budowy drewno mona wic byo znale tylko w maych skupiskach lenych: na przykad w lasach cedrowych w grach Libanu, w synnych lasach pinii z Aleppo czy limby pod Bejrutem, skd w 1184 roku biskupowi pozwolono bra belki do swojej katedry. Niektre budynki, takie jak meczet Al-Aksa (pniej Palatium Salomonis) i meczet Kopua na Skale (pniej Templum Domin!) w Jerozolimie czy koci Narodzenia Paskiego w Betlejem, maj dachy zrobione z drewna przywiezionego w czasach bizantyjskich. Kiedy okoo 1480 roku naprawiano dach kocioa w Betlejem, drewno trzeba byo przywie z Wenecji. Chocia drewno byo c/sto uywane na rusztowania przy budowie sklepie i ukw, a niektre budynki miay elementy drewniane, takie jak podogi na wysokim parterze w wieach zamku Kalat Jahmur (Cha-stel Rouge) i Tukla w pnocnej Syrii czy wysunite balkony w Kalat Diddin 0udyn) w Galilei, to na og na podogi, dachy, balkony i schody uywano kamienia. To wanie, bardziej ni cokolwiek innego, nadaje architekturze "krucjatowej" Lewantu szczeglny charakter, ktry wywar wraenie na niemieckim pielgrzymie, gdy odwiedzi on Jerozolim w 1172 roku. Zauway: "Domy... nie s zwieczone wyniosymi dachami w naszym stylu, lecz maj dachy poziome i paskie." 177 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571

Drewno mogo by take uywane do wewntrznego urzdzenia domw, zamkw, kociow, lecz niewiele takich przykadw przetrwao do dzisiaj. W wikszoci nie zachoway si te architektoniczne prace w metalu, chocia przetrwao kilka krat wykonanych z kutego elaza, ochraniajcych ska w Templum Domini, zarw-ni in situ, jak i w pobliskim Muzeum Islamu. Inne podobne elementy mona zobaczy wykorzystane ponownie w meczetach Kairu. Chocia czasami znamy mecenasw prac budowlanych, zarwno z zapisu w dokumentach, jak i nawet okazjonalnie z inskrypcji, rzadko wiemy co o samych budowniczych. Jedna inskrypcja, w jzykach greckim i arabskim, znajdujca si w prawosawnym klasztorze w Chozibie, midzy Jerozolim a Jerychem, identyfikuje tych, ktrzy odrestaurowali klasztor w 1179 roku jako chrzecijan syryjskich: byli to Ibrahim i jego bracia, synowie Musy z Difny. Wydaje si, e sporo utalentowanych murarzy na Wschodzie aciskim byo Grekami, Ormianami (ich znaki murarskie pojawiaj si w kociele Zwiastowania w Nazarecie), syryjskimi chrzecijanami, jak i Frankami. Krlestwo Jerozolimy, hrabstwa Trypolisu i Edessy, ksistwo Antiochii Restrykcje muzumaskie naoone na budow nowych kociow oraz malejca liczba i zasoby miejscowych wsplnot chrzecijaskich oznaczay, e krzyowcy po przybyciu do Syrii i Palestyny zastali tam budowle kocielne na og mae i nieliczne. W czasie

panowania kalifa Al-Haki-ma (966-1021), wikszo z tych budowli, ktra znalaza si na obszarze wpywu Fatymidw, zostaa zniszczona, w tym sam koci witego Grobu (lub Zmartwychwstania). Jednake w 1036 roku pozwolono Bizantyjczy-kom na rozpoczcie odbudowy kocioa witego Grobu. Wrd innych prawosawnych kociow w okolicach Jerozolimy, odbudowanych w tym okresie, znalazy si klasztor Krzya (ok. 1020-1038) i kocioy witego Jana w Ajn Ka-rim i Sebastei. Jakobici odbudowali take w 1058 roku koci witej Maryi w Abud, a woscy benedyktyni kocioy witej Marii aciskiej i witej Marii Magdaleny (dla zakonnic) w Jerozolimie. Moliwoci odbudowy po podboju krucjatowym zostay wykorzystane nie tylko przez Frankw, lecz rwnie przez miejscowych chrzecijan. W latach szedziesitych XII wieku odbudowano i powikszono ormiask katedr witego Jakuba, dodajc nowy, zwrcony na poudnie narteks (zamknite przejcie midzy wejciem gwnym a naw kocioa). Chocia na plan gwny kocioa ewidentnie miay wpyw wymogi liturgii ormiaskiej, wiele detali na kapitelach i drzwiach wejciowych jest podobnych do tych znajdowanych na budynkach frankijskich tego okresu; co wicej, znaki murarskie w narteksie sugeruj, i same roboty budowlane byy zorganizowane wedug zachodnich wzorw. Wielki jakobicki koci witej Marii Magdaleny, pooony w uprzednio ydowskiej dzielnicy miasta (obecnie dzielnica muzumaska), take prawdopodobnie pochodzi z XII wieku. W latach szedziesitych i siedemdziesitych XII wieku okres wzgldnie przyjaznych stosunkw midzy cesarzem Manuelem I Komnenem a krlami - Baldwinem III i Amalrykiem, pomg w odbudowie pewnej liczby prawosawnych kociow i klasztorw, midzy innymi w Chozibie, witego Eliasza (w pobliu Betlejem), witego Jana Chrzciciela w okolicy Jordanu i witej Marii z Kalamon w pobliu Jerycha. Kocioy prawosawne odbudowane w Jerozolimie to niewielkie, nakryte kopu kocioy witego Michaa Archanioa i Dajr al-Adas (Klasztor Soczewicy) obok witego Mikoaja i witej Tekli. W Betlejem malowida i mozaiki w pochodzcym z VI i w ni zi F, m ol te d: cl z P< ta c: P1 zv w: tn m P( sc ni m m Sti Hi ny pe pc dl; go tri le pr: fen wi i> ok tar mi

U gry: Prezbiterium w kociele witego Grobu, Jerozolima. Zostalo dobudowane do bizantyjskiej rotundy mieszczcej Grb Chrystusa i powicone 15 lipca 1149 roku, dokladnie pidziesit lat po zajciu Jerozolimy przez krzyowcw. Apsyd odbudowali prawoslawni, z pomoc Rosjan, po wielkim poarze, ktry zniszczy kocil w 1808 roku. Lf dou: Plan dwunastowiecznego kociola witego Grobu i zgromadzenia kanonikw augustianw: 1) edykulum mieszczce grobowiec Chrystusa, 2) rotunda; 3) skrzyowanie nawy z transeptem i prezbiterium; 4) kaplica Kalwarii; 5) apsyda; 6) kaplica-krypta witej Heleny; 7) kruganek; 10) dormitorium (powyej); 11) kapitua; 12) kuchnia; 14) refektarz; 15) portyk przed kocioem. jjMfft 179 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571

wieku kociele Narodzenia Paskiego zostay odnowione za pomoc cesarza, mimo e koci znajdowa si pod wadz biskupa katolickiego. Faktycznie, wydaje si, i w XII wieku spoecznoci kleru prawosawnego i aciskiego yy obok siebie w Betlejem, tak jak w kociele witego Grobu i katedrze witego Jerzego w Lyd-dzie. Koci witego Grobu by nie tylko patriar-chaln katedr, lecz rwnie najwitszym z wszystkich witych miejsc, miejscem mierci, pochwku i zmartwychwstania Chrystusa. W latach 1042-1048 rotunda pokrywajca Grb Chrystusa zostaa przebudowana na koci przez Bizantyjczykw, ktrzy dodali galeri i zwrcon na wschd apsyd. W pierwszej poowie XII wieku Frankowie powikszyli budynek, burzc apsyd, wznieli nowe prezbiterium i naw poprzeczn we wschodniej czci, czc pod jednym dachem wszystkie tradycyjne miejsca zwizane z Mk Pask, takie jak: Wizienie Chrystusa, Kalwari, Golgot i Miejsce Namaszczenia. Na wschd od tego budynku, na miejscu wielkiej bazyliki, zbudowanej przez Kon-stantyna I (rok 335) i zburzonej przez kalifa Al-Hakima (rok 1009), Frankowie wznieli otoczony budynkami klasztor dla kanonikw, ktrzy penili posug przy kociele. Klasztor sta nad podziemn kaplic witej Heleny, zbudowan dla upamitnienia odkrycia relikwii Najwitszego Krzya. Nic nie wiadomo na temat architektury pa-triarchalnej katedry w Antiochii. Jednake wiele katedr katolickich arcybiskupw i biskupw przetrwao do dzisiaj czy te jest znanych z informacji antykwarycznych lub wykopalisk. Najwiksze z nich byy katedry arcybiskupw z Tyru i Nazaretu. Ta druga miaa wymiary cakowite okoo 68 na 30 metrw. Po zniszczeniu przez sutana Bajbarsa w 1263 roku i wzniesieniu w tym miejscu nowego kocioa w latach 1959-1969, przetrwao niewiele fragmentw starego budynku. Wydaje si jednak, e bya to trj nawowa siedmioprzsowa bazylika, zakoczona trzema gboko zagbionymi apsydami; wschodnie przso nawy gwnej miao w przyblieniu ksztat kwadratu, co

moe wiadczy, i przykryte byo kopu lub latarni. Podpory nawy miay przekrj krzya i z obu stron ciany pkolum-ny, ktrym odpowiaday pilastry nawy bocznej. W pnocnej nawie bocznej (nad Grot Zwiastowania) znajdowao si edykulum, zwane Domem Najwitszej Maryi Panny. Katedra w Tyrze bya podobnej wielkoci, lecz miaa wysunite nawy poprzeczne. Zdaje si, e inne kocioy katedralne miay skromniejsze wymiary. W Cezarei w latach 1960-1961 odkopano pozostaoci katedry. Budynek, o wymiarach cakowitych 55 na 22 metry, mia trzy nawy z pkolistymi apsydami od wschodu. Podobnie jak w innych mniejszych kocioach sklepienie opierao si na prostoktnych filarach z pkolumnami z kadej strony ciany, nawa gwna bya najwidoczniej sklepiona krzyowo, prawdopodobnie nawy boczne rwnie. Znaleziono te pozostaoci opus sectile* uoonego z ponownie wykorzystanej kostki mozaikowej oraz fragmenty marmuru. wityni prawdopodobnie budowano do poowy XII wieku, lecz wydaje si, e wschodni koniec przebudowano, moliwe i po uszkodzeniu w roku 1191 czy 12191220. Nowe filary rni si od starych i nie pasuj dokadnie do podstaw. Kiedy trwaa przebudowa, przed sanktuarium postawiono tymczasow apsyd, aby pozwoli na nieprzerwane odprawianie obrzdw religijnych. * Typ mozaiki, w ktrym wzory figuralne ukada si z kamieni, muszli a niekiedy macicy perowej, przycitych tak, by tworzyy czci zamierzonego wzoru - zamiast, jak w zwykej mozaice, ukada wszystko z maych (mniejszych od poszczeglnych czci wzoru) elementw (przyp. ttum.). Katedra w Dubajl (Gibelet), wygld po odbudowie po trzsieniu ziemi w II70 r. z otwartym baptysterium dobudowanym od pnocnej strony. Katedry w podobnym stylu i rozmiarze wzniesiono w XII wieku rwnie w Bejrucie, Dubajl (Gibelet), Tortosie (Tortosa), Krak w Moabie, Hebronie (witego Abrahama) i Lyddzie (witego Jerzego). W Hebronie trzeba byo zmniejszy poziome wymiary budowli, by zmieci j wewntrz okrgu Heroda, znajdujcego si powyej Jaskini Makpe-la, miejsca pochwku Patriarchw i ich on. Obecny budynek pochodzi najprawdopodobniej z czasw krtko po 1120 roku, kiedy wejcie do jaskini zostao przypadkowo odkryte przez jednego z kanonikw augustiaskich. Wtedy te odkryto relikwie Abrahama, Izaaka i Jakuba. Katedra w Dubajl (Gibelet) take ma nieco nieregularny plan, moliwe, e jest to wynikiem zastpienia wczeniejszej budowli. Wedle pierwotnego planu, datujcego si od 1115 roku, mia to by trzynawowy szecioprzsowy budynek, zakoczony od wschodu pkolistymi apsydami, arkady nawy gwnej przechodziy w prostoktne pilastry z pkolumnami ze wschodniej i zachodniej strony, nawa gwna bya sklepiona beczkowo, a nawy boczne miay sklepienia krzyowe. Jednake budynek zosta powanie zniszczony przez trzsienie ziemi w 1170 roku, po czym odnowiono tylko jego wschodni cz. Podobnie w Cezarei, w czasie przebudowy, ktra skupia si tutaj na poudniowej nawie, pilastry zostay zastpione przez zwyke prostoktne filary. Do pnocnej strony trzeciego przsa doczono (widocznie przed trzsieniem ziemi w r. 1170) odkryte

baptysterium skadajce si z trzech ukw, zdobionych ornamentem zygzakowym, podpierajcych kopu na pendentywach. iii 181 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571 Pewne zmiany stylistyczne mona zauway w kociele w Sebastei, zbudowanym prawdopodobnie w latach siedemdziesitych XII wieku. Koci mia plan prostokta (54 na 26 metrw) z wysunit rodkow apsydaj tak jak w Bejrucie jej zewntrzna fasada bya ozdobiona zaokrglonymi pilastra-rni. Nawa gwna miaa cztery przsa, trzy z nich byy prawdopodobnie nakryte szecioczciowym sklepieniem krzyowoebrowym, natomiast, jak si wydaje, drugie przso od wschodu wpisane byo w transept i nakryte kopu lub latarni. Filary nawy gwnej, podpierajce sklepienie, byy ustawione na przemian z wolno stojcymi parami kolumn, ktre mogy dwiga klerestorium* i czteroczciowe skle* Rzd okien w nawie gwnej ponad naw boczn (przyp. lum.) pienie ebrowe naw bocznych. Ostatnie badania Nurith Kenaan-Kedar sugeruj, e prawdopodobnie budynek ten by zaprojektowany i zbudowany w sposb podobny do katedry w Sens, ktrej arcybiskup, Wilhelm, by dobroczyc Sebastei w latach siedemdziesitych XII wieku. Z tego samego okresu pochodzi pobliski koci przy studni Jakuba, ktry jest podobny pod wzgldem stylu, chocia jest inaczej rozplanowany. Budow katedry w Tortosie rozpoczto najprawdopodobniej w drugiej wierci XII wieku, lecz ukoczono dopiero w XIII wieku; tak wic kapitele nawy gwnej ukazuj przejcie od stylu romaskiego we wschodniej czci nawy do wczesnogotyckiego w zachodniej. W licznych przypadkach w XII wieku frankijscy mieszkacy takich miast jak Jafa, Lydda i Nazaret musieli Katedra w Tortosie od strony poudniowo-zachodniej. Widoczne s ochronne przypory wzdu poudniowej ciany oraz wysunita zakrystia, ktra suya jako boczna wiea ochronna w poudniowo-wschodnim rogu.

^ n f 182 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571 jjjjjmmm

zumariskiego ataku. Jednak katedra w Tortosie wydaje si wyjtkowa wrd zachowanych kociow katolickich, gdy znajdujemy tu lady for-tyfikowania. Para prostoktnych, przypominajcych wiee zakrystii wysunitych z pnocnonikw budynku miaa niewtpliwie suy zabezpieczeniu flank, a przypory, dobudowane do cian pnocnej i poudniowej, najprawdopodobniej wspieray machikuy suce temu samemu celowi (jak w pochodzcym z koca XIII wieku kociele Saintes-Maries-de-la-Mer w Camargue). Camille Enlart znalaza take lady istnienia pary wie na przsach zachodniej nawy bocznej. Najprawdopodobniej przeksztacenie kocioa w may zamek nastpio w latach szedziesitych XIII Rozmieszczenie katolickich kociow parafialnych jest odbiciem rozmieszczenia ludnoci frankijskiej. Ogem, z wyjtkiem pewnych szczeglnych okolic, takich jak terytoria Jerozolimy i Akry, gdzie szeroko byo rozpowszechnione osadnictwo w okrgicb. wiei,s.kicb., oaa.dm.cy raczej skupiali si w miastach, mniejsza liczba ludnoci osiedlaa si na wsiach, w zamkach i w wiejskich klasztorach. W Gazie, Ramli i Na-bulus kocioy parafialne konkuruj z katedrami pod wzgldem wielkoci, chocia mona mie wtpliwoci, czy mieszkacy Gazy zawsze zdoali zapeni koci. Mniejsze trjnawowe kocioy parafialne znajduj si w Amiun, Al-Birze, Al-Kubajbie, Jubnie, Bajt Nuba, Saffurijji, Tyberia-dzie i Kajmun. Kocioy wiejskie byy jednak Coenaculum na Grze Syjon, Jerozolima. Ta kaplica zajmowaa cz poudniowej galei kocioa witej Maryi z Gry Syjon. Grne pomieszczenie upamitnia miejsce, w ktrym Chrystus spoy Ostatni Wieczerz z Apostoami, a Duch wity zstpi na nich w Zielone witki.

Wiea bramna LEGENDA: VZZZ. XII i XIII kiejsze prace After C.nlart 1921. te opactwa cystersw w Belmont (Dajr Balamund) w pobliu Trypolisu, zaloonego w 1157 roku. czciej prostymi budynkami w ksztacie prostopadocianu, ze sklepion beczkowo lub krzyowo naw i pkolist apsyd; takie kocioy znajduj si w Fahmie, Sindil, Bajtin, Dabburijji, Zirin i Amwas, oraz w miastach Tyberiadzie i Bejrucie. Innym wanym elementem katolickich instytucji religijnych na Wschodzie byy zakony religijne. W XII wieku kanonicy regularni w. Augustyna przebudowali koci

Wniebowstpienia na Grze Oliwnej na planie oktagonalnym, co przypominao Templum Domini (uprzednio Kopua na Skale), gdzie take sprawowali posug. W Dolinie Jozafata zbudowano nowy koci nad bizantyjsk krypt mieszczc Grb Najwitszej Maryi Panny, a budynki opactwa benedyktynw zostay umieszczone na zachd od niego. Zaraz poza prowadzc do miasta bram Jozafata sta koci witej Anny, obsugiwany przez mniszki benedyktyskie. Najwikszym kocioem w Jerozolimie po kociele witego Grobu by koci witej Maryi z Gry Syjon, zbudowany na domniemanym miejscu Zanicia Najwitszej Maryi Panny. Obecnie pozostaa z niego jedynie kaplica poudniowej galerii, ktra moga growa nad sanktuarium gwnego kocioa i jest kojarzona z grnym pomieszczeniem, w ktrym odbya si Ostatnia Wieczerza. Wczes-nogotyckie sklepienie ebrowe tej budowli zostao prawdopodobnie czciowo zmienione pod koniec XIV wieku, kiedy kaplica przesza w rce franciszkanw, lecz opinie co do pierwotnej daty jej powstania s podzielone. Dopuszcza si daty bezporednio poprzedzajce rok 1187 lub krtki H 184 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571 okres, kiedy Jerozolima wrcia w rce Frankw w latach 1229-1244. Poza Jerozolim, benedyktyni posiadali wielki koci na Grze Tabor, zaznaczajcy miejsce Przemienienia Paskiego. W 1143 roku zakonnice benedyktyskie, pod patronatem krla Fulka i krlowej Melisandy, zaoyy opactwo witego azarza w Betanii, czc stary bizantyjski koci, teraz powicony witej Marii Magdalenie i Marcie, z nowym kocioem witego azarza, zbudowanym nad samym grobem i poczonym z nowym krugankiem i budynkami klasztornymi. Cystersi z Morimond zaoyli bliniaczy dom w Belmont w pobliu Trypolisu w 1157 roku oraz inny, nazywany Zbawieniem, w pobliu Jerozolimy w 1161 roku. Bliniaczy Belmont budynek, zwany Saint John in the Woods, zosta take zaoony w Ajn Karim w 1169 roku. Skromne plany tych trzech domostw zdradzaj wielkie podobiestwo, z kocioami z pojedynczym pomieszczeniem i budynkami klasztornymi lecymi dookoa maego prostoktnego podwrza czy kruganka. Maj one niewiele wsplnego ze zwykym typem budownictwa cystersw, znajdowanym na Zachodzie. Bardziej typowy plan kocioa cystersw mona jednak znale w budynku na planie krzya, wzniesionym przez premonstratensw nad grobem proroka Samuela na Grze Radoci, w pnocno-zachodniej Jerozolimie. W latach ok. 1220-1283 rwnie karmelici zbudowali may koci i klasztor w Wadi as-Sijah, na zachodnim zboczu Gry Karmel. Architektura kociow zakonw rycerskich wymaga specjalnej wzmianki. Chocia na Zachodzie wiele zachowanych kociow i kaplic templariuszy czy joannitw ma plan okrgu czy wie-lokta, w oczywisty sposb naladujc plan rotundy w kociele witego Grobu (w przypadku templariuszy byoby to naladownictwo Temp-lum Domini, co jest jednak sporne), na aciskim Wschodzie ich kocioy byy czciej budowane

tradycyjnie na planie prostokta. Takie s na przykad kaplice joannitw w zamkach Krak des Chevaliers, Margat i Belvoir oraz ich kocioy w Bajt Dibrin, niemieckim szpitalu w Jerozolimie (witej Marii od Niemcw) i Abu Dausz (Castellum Emaus). Ten ostatni zosta zbudowany ok. 1140 roku celem upamitnienia zmartwychwstania Chrystusa i pojawienia si na drodze do Emaus. Cakiem stosownie czy si on ze stacj przydron, obsugujc dwunastowie-czn drog pielgrzymkow. Podobnie, kaplice zamkowe templariuszy w Tortosie i Chastel Blanc (Safita) byy prostoktne, ta druga miaa form wiey warownej czyli dononu; lecz kaplica zbudowana w Chastel Pelerin (Aslis) po 1218 roku bya dwunastoktna. Prawdopodobnie rwnie kaplica w zamku Safad (1240-1260) zostaa zbudowana na planie wielokta. Oprcz budynkw religijnych, w czasie swego pobytu w Lewancie osadnicy frankijscy wznieli te wiele budowli wieckich. Poza zamkami, wzbudziy one wzgldnie niewielkie zainteresowanie naukowcw. Stao si tak po czci dlatego, i wiele z nich podchodzio pod kategori nie tyle architektury, ile inynierii cywilnej, a czciowo dlatego, e brak rozpoznawczych cech architektonicznych, takich jak rzeba czy znaki murarskie sprawia, i czsto trudno jest stwierdzi z ca pewnoci, czy dana budowla jest frankij-ska czy muzumaska. Wikszo miast i osiedli, podobnie jak ich mury miejskie na aciskim Wschodzie, istniaa przed podbojem krzyowcw. Dlatego mamy tylko skpe wzmianki na temat dwunastowiecznych prac budowlanych dotyczcych murw. Jednake po 1187 roku, kiedy kontrola frankijska ograniczya si do wskiego pasma wybrzea, o wiele wikszy wysiek woono we wzmocnienie fortyfikacji miast takich jak Askalon, Bejrut, Tyr, Sydon, Akra, Cezarea, Jafa i Tortosa, czsto przy bezporedniej pomocy z Zachodu. Po lewej: Bizantyjski cesarz Manuel Komnen (1143-80) i jego jrankijska ona, Maria z Antiochii. Para pobraa si w Boe Narodzenie 1161 roku, co odzwierciedlao rosnce przymierze midzy osadnikami a Grekami w owym okresie. Poniej, po lewej: Miniatura Deesis z Psaterza krlowej Melisandy, sygnowana na stopie Chrystusa przez malarza, Bazy lego, ktry by jednym z czterech wykonawcw kodeksu. Wizerunek w stylu bizantyjskim, odwoujcy si do Sdu Ostatecznego, z Matk Bo i Janem Chrzcicielem wstawiajcymi si u Chrystusa. Bya to ostatnia z 24 ilustracji do Nowego Testamentu. Poniej, po prawej: Okadka Psaterza krlowej Melisandy, pokryta koci soniow, ze scenami z ycia krla Dawida w medalionach, cnotami i wadami w odstpach midzy nimi. Sceny z ycia Dawida byy stosownym wyborem, odzwierciedlajcym tre manuskryptu, psalmw i temat wadzy krlewskiej w Ziemi witej. Wyrzebiona ko soniowa, majca imitowa tkanin, bya pierwotnie pozocona i pomalowana, aby osign wystawny efekt. -Tv .. ' ^ -r s. ' '^ 4; 187

Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571

l Jeli chodzi o zaopatrzenie w wod, wikszo miast korzystaa z cystern i studni, chocia w Ty-rze, Antiochii, Cezarei i Jerozolimie korzystano dodatkowo ze starych akweduktw. Zadaszone rynki z XII wieku przetrway w Jerozolimie, gdzie na kilku frontonach sklepw znajduj si litery SCA ANNA, oznaczajce, i naleay one do opactwa witej Anny. W Akrze cz krlewskiej komory celnej, czyli chaine, zachowaa si w osmaskim Chan al-Umdan. Budowle portowe wzniesione przez krzyowcw, w ktre wczono konstrukcje z okresu abbasydzkiego i fa-tymidzkiego, przetrway w Sydonie, Tyrze, Cezarei, Arsuf i Akrze, a trzynastowieczn ani odkopano w miecie przy zamku templariuszy Chastel Pelerin. Dokumenty i znaleziska archeologiczne sugeruj istnienie dwch typw domw miejskich. Istnienie typu wschodniego, zamknitego od ulicy, z gwnymi pokojami wychodzcymi na rodkowy dziedziniec, mieszczcy cystern do apania deszczwki, potwierdzaj rda pisane w Jerozolimie. W Cezarei odkopano przykady takiego budownictwa. Jest oczywiste, e tego typu domy budowano w XI wieku, lecz byy rozbudowywane i nadal uywane przez przybyszy frankijskich w XII wieku. Drugi typ domu jest podobny do budowli mieszkalnych wznoszonych na Zachodzie, na terenach przylegajcych do Morza rdziemnego, ze sklepami, magazynami czy loggi otwart na ulic na poziomie parteru i paroma pitrami pomieszcze mieszkalnych czy "sonecznych" powyej. Przykady tego typu s znajdujemy w Jerozolimie, Akrze, Cezarei i Nabulusie. Chocia w wikszoci przypadkw mieszkacy miast budowali na infrastrukturze istniejcej ju przed podbojem, pojawiay si te cakowicie nowe fundamenty. W Akrze nowe przedmiecie Montmusard zostao dokadnie rozplanowane i otoczone murami okoo 1212 roku, co dwukrotnie powikszyo rozmiar miasta. Otoczone murami podzamcze nalecego do templariuszy zamku Chastel Pelerin zostao najprawdopodobniej wzniesione i zasiedlone od lat dwudziestych XIII wieku do roku 1265, kiedy spldrowa je sutan Bajbars. Znajdujemy take frankijskie "nowe miasta". Pierwotnie byy wioskami, jednak miay rady miejskie i mieszkali w nich wyspecjalizowani kupcy, co wskazuje, i w istocie byy to tworzce si miasta. W AlKubajbie (Parva Ma-humeria), Al-Birze (Magna Mahumeria) i Az-Zi-bie (Casal Imbert) osiedla zbudowano na planach regularnych, z domami po obu stronach gwnej ulicy i odchodzcymi od nich z tyu parcelami. Jednak w Asz-Szaubak (Montreal) w Transjorda-nii i w Milijji (Castrum Regis) w Galilei osiedla koncentroway si wewntrz murw otaczajcych zamek krlewski. W rejonie wiejskim odkopano kilka typw budynkw wieckich. Pod wzgldem funkcji mona je podzieli na: zamki, znajdujce si w posiadaniu wielkich panw czy zakonw rycerskich; mae zamki czy obronne rezydencje - odpowiednik francuskich "maison forte" czy angielskich "mo-ated manorhouse" - pozostajce w posiadaniu pomniejszych panw, rycerzy czy zarzdcw; gwne budynki majtkw ziemskich czy budynki z dziedzicami (cuae), zajmowane przez urzd-

Strona tytuowa Ksigi Judyty z Biblii Arsenaskiej, najwspanialszego, istniejcego jeszcze zamwienia ze skryptorium w Akrze, z czasu pobytu w miecie krla Ludwika IX. Dwadziecia ustpw ze Starego Testamentu przetumaczonych na jzyk francuski, zawierajcych teksty z ksig Judyty, Estery i Rut, dotyczyo bohaterskich kobiet z Ziemi witej. By moe by to komplement pod adresem ony Ludwika, Magorzaty, ktra towarzyszya mu w krucjacie. Fragment uliczki zadaszonego rynku czyli suqu, zbudowanego przez krlow Melisand przed 1152 rokiem. Dwa dziesiciolecia pniej Teodoryk, niemiecki pielgrzym do Jerozolimy, napisa: "Prawie wszystkie ulice Jerozolimy s wybrukowane wielkimi kamieniami, a wiele z nich wieczy kamienne sklepienie z umieszczonymi tam okienkami, ktre przepuszczaj wiato." nikw majtkw, zarzdcw czy przywdcw wsi i w kocu zwyke domy wiejskie Frankw i miejscowych mieszkacw. Poklasyfikowanie zachowanych budynkw wedug tych kategorii nie jest jednak atwe, poniewa wiele z nich jest zrujnowanych i nieudokumentowanych. Przetrwao niewiele wiejskich domw, chocia niektre zostay czciowo odkopane. Solidniejsze budowle w "nowym miecie" w Al-Kubajbie maj charakter miejski, z warsztatami rzemielniczymi na parterze i pomieszczeniami mieszkalnymi powyej. Znamy troch domw jednoprze-strzennych (halowych) - dobrymi przykadami s budynki w Chirbat al-Burd, Kidny i Bajt Itab. Ten ostatni pierwotnie by wolno stojcym dwukondygnacyjnym budynkiem o wymiarach 13,3 na 29 metrw. Drzwi chronione byy przez machikuy ze strzelnicami, a schody w cianie prowadziy do sali na pierwszym pitrze. W drugiej fazie zosta wczony do zespou, skadajcego si z czterech budynkw rozmieszczonych wok dziedzica z wej ciem od strony poudniowej. Do sali mona byo teraz wej bezporednio z dziedzica zewntrznymi schodami. W1161 roku rycerz Jan Gothman sprzeda Bajt Itab kocioowi witego Grobu, aby mc zapaci okup muzul189 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571

manom. Wydaje si wic prawdopodobne, e dwr ten stanowi centrum jego posiadoci. Znamy inne takie budynki z dziedzicami. Niektre z nich byy te najprawdopodobniej orodkami majtkw. Lecz jeden, zbudowany na ziemiach wsi Aqua Bella, na zachd

od Jerozolimy, wydaje si budynkiem kocielnym. Moliwe, e byo to hospicjum nalece do joannitw, ktrzy posiadali t wie w latach szedziesitych XII wieku. Inny, ktry wzniesiono wok wiey w Ar-Ram (Rama, Ramatha) na pnoc od Jerozolimy, moe by identyfikowany jako siedziba zarzdcy kocioa witego Grobu, w ktrej mieszkacy "nowego miasta" musieli paci swe dzierawy. Jednak oglna forma budynkw nie zawsze stanowi pewn wskazwk co do jego szczegowej funkcji, zwaszcza gdy niewiele po-, zostaoci przetrwao do dzisiaj. Zamki stanowice orodki duych majtkw l mogy peni funkcje bardzo podobne do niektrych domw halowych czy budynkw z dziedziri-kcami; gwna rnica polegaa na stopniu ich [obronnoci. Wydaje si, e istotnie niektre zamki rozwiny si z nieufortyfikowanych czy tylko lumocnionych konstrukcji. W zamkach witego [Eliasza (At-Tajjib) i Belmont (Suba), lecych od-Ipowiednio na pnocny-wschd i na zachd od Jerozolimy, pierwotny dziedziniec zamkowy, [utworzony przez sabo przygotowany do aktyw-[nej obrony budynek z podwrzem, zosta p-Iniej wzmocniony przez zewntrzne obwaowanie (poligonalne ze spadzist szkarp, wtopione w ob-jrys terenu. Budowlami, ktre w bardziej oczywisty spo-Isb speniay funkcje obronne, byy wiee. W sa-jmym tylko Krlestwie Jerozolimy udokumento-Iwano istnienie ponad siedemdziesiciu piciu, [niektre najpewniej stay samodzielnie, inne byy otoczone murem; jeszcze inne przeksztaciy si Iz czasem w zamki w penym znaczeniu tego so-fwa, tak jak w Trypolisie, Latrun, Mirabel (Maddal Yaba) i Beaufort (Kalat Szakif Arnun). Wydaje si jednak, e wiele wie miao take przeznaczenie mieszkalne. Jest to szczeglnie widoczne w przypadku wikszych z nich, takich jak wiea biskupa w Betlejem, wiee zarzdcw w Al-Ram i Al-Birze oraz wiee zamkw w Ibillin, Kalat Diddin, Kakun, Madd ad-Dajr, Burd al-Ahmar i Umm atTajjib. Tak naprawd nie tylko oglne zaoenie tych wie jest podobne do ukadu budynkw halowych, z przestrzeni mieszkaln na sklepionych podziemiach przykryt tarasowym dachem - badanie ich wntrz wykazuje take, i czsto miay podobne rozmiary. Mniejsze wiee (to jest o powierzchni wewntrznej mniejszej ni 60-70 m2) mogy spenia wiele funkcji, na przykad suyy jako schronienie czy stranice. Lecz nawet wzgldnie maa wiea, jak w Gabie, sprzedana opactwu witej Maryi z Gry Syjonu przez rycerza Amalryka z Franclieu (floruit 1171-1179), miaa soneczn komnat na pierwszym pitrze. Inne zamki wydaj si budowane od pocztku z przeznaczeniem nie tyle mieszkalnym, ile raczej wojskowym. W tym zamki z czterema basztami, ktre wedug opisu Wilhelma z Tyru zbudowano, wok Askalonu w latach trzydziestych i czterdziestych XII wieku: Blanchegarde (Tali as-Safi), Ibelin (Jubna), Bajt Dibrin i moliwe, e Gaza. W 1136 roku Bajt Dibrin zosta podarowany joannitom. Ich garnizon zatem przypuszczalnie skada si z grupy onierzy yjcej we wsplnocie, z dormitorium, refektarzem, kuchniami, kaplic i innymi budynkami klasztornymi, pooonymi dookoa gwnego dziedzica. Podobne zaoenie mona znale w pniejszym zamku joannitw Belroir, budowanym od 1168 roku, gdzie do czterobasztowego wewntrznego obwodu murw dodano pit - wie bramn ze skrcajc drog dojazdow, a zewntrzny obwd mieci budynki gospodarcze i kwatery wieckich czonkw garnizonu. Jednak-

Frankijska wiea warowna czyli donon, dobudowana do bizantyjskiego zamku Sahyjun, w lalach 1108-1132. Ta masywna wiea, o cianach wysokich na 22 metry i grubych na ponad 4 metry, nie tylko zapewniaa znaczce umocnienie wysunitej wschodniej ciany zamku, lecz miaa take na wyszym pitrze pomieszczenie mieszkalne. WIEA PRZEDSIONEK PN-ZACH PN-ZACH. KRYPTA ZACH

Plan i przekrj Chastel Pelerin (Aslis), budowanego przez templariuszy od 1217/18 roku, na otoczonym przez morze przyldku midzy Hajf a Cezare. "Koncentryczne" fortyfikacje okazay si tak skuteczne, e zamek by jedn z ostatnich twierdz frankijskich w Krlestwie Jerozolimy, opuszczon dopiero w sierpniu 1291 roku. e takie zamki nie byy charakterystyczne wycznie dla zakonw rycerskich, poniewa Blanche-garde i Ibelin podarowano s'wieckim wacicielom, a Darum (Dajr al-Balah) i Milijja (Castrum Regis), obydwa istniejce w latach szedziesitych XII wieku, byy zamkami krlewskimi. Mona przyj', e powinny si w nich znajdowa: sala oglna, komnaty, kaplica, kuchnia dla pana lub kasztelana. Zamki Montfort (Kalat Kurajn) i Judyn (Diddin), ktre zakon krzyacki zbudowa w Galilei na pocztku XIII wieku, powstay na planie typowym dla zamkw nad-reskich, z gwn wie i przylegym blokiem mieszkalnym otoczonymi wysok kurtyn. Take i tu wida, e zakony rycerskie, projektujc zamki, zwyky adaptowa na wasne potrzeby ich wieckie typy. W XII i XIII wieku postp w sztuce fortyfikacji na Wschodzie aciskim dokona si pod wieloma wzgldami. Dotyczyo to gwnie powstania bardziej wyrafinowanych bram wjazdowych, chronionych przez starannie wypracowane kombinacje wrt, spuszczanych krat czy zapadni; czsto z zakrcajc drog dojazdow, jak w Belvoir, Ty-rze, Sahjun, Tortosie, Jerozolimie i Cezarei. Kurtyny budowano z rzdami otworw strzelniczych na rnych poziomach i z machikuami na szczycie muru wysunitymi przed jego lico, aby po192 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571

wstrzyma atakujcych podchodzcych do podna muru. Jednak najwaniejsze zmiany polegay na upowszechnieniu si wysunitych dzie fortyfikacyjnych, przeznaczonych do trzymania wroga, jego wie oblniczych i miotajcej kamiene pociski artylerii, w bezpiecznej odlegoci od gwnych murw. Podobne zmiany zaszy take w zachodniej Europie, chocia pniej ni na Wschodzie, gdzie Frankowie ju zetknli si z narysem "koncentrycznym", kiedy pierwszy raz przeprowadzili oblenie takich miejsc jak Jerozolima (rok 1099), Akra (rok 1103), Tyr (rok 1124) i Askalon (rok 1153). W zamkach naiys koncentryczny pojawia si w Belvoir i Belmont przed 1187 rokiem i w Ad-Da-rum do 1192 roku. Jednake niektre z bardziej spektakularnych zamkw, wzniesionych na planie koncentrycznym, uzyskay swj ostateczny ksztat dopiero w XIII wieku, w tym Krak des Chevaliers i Margat joannitw oraz Chastel Pelerin i Tortosa templariuszy; tego drugiego zamku nigdy nie wzito szturmem. Pozostaoci innych budowli z okresu obecnoci Frankw cigle mona znale w rejonach wiejskich, s to poziome myny wodne i tamy, cysterny, mosty, drogi, stajnie, kuchnie i urzdzenia do produkcji cukru, soli, oliwy z oliwek, wina, metalu, szka i wapna. Cylicyjska Armenia (1100/1102-1375) Cylicj od poowy XI wieku zasiedlaa pod egid cesarza bizantyjskiego rosnca liczba przesiedlonych Ormian. W styczniu 1199 toku rctbenidzkr baron Leon poczy sw dynast Rubenidw z rywalem - probizantyjskimi Hetumidami i koronowa si sam na krla. Chocia krlestwo przetrwao do 1375 roku, pozostao bardzo zrnicowane pod wzgldem kulturowym. Cylicja bya wczeniej prowincj bizantyjsk, zawsze Zamek Sis, w okolicy Kozanu, ktry zastpi Anavarze jako stolica Cylicji Rubenidw przed ok. 1190 rokiem i by od roku 1292 siedzib patriarchy ormiaskiego. Nieregularny plan odpowiada obrysowi odkrywki skaty wapiennej majcej ponad ok. 680 m dugoci.

frankijska wiea warowna czyli donon, dobudowana do zamku Anavarza w latach 1098-1108, poprzedzajca przebudow zamku przez baronw ormiaskich Torosa I i Leona II. czciowo zamieszkan przez Turkw; od 1097 roku jej poudniowe i wschodnie obszary nadbrzene byy te kolonizowane przez Frankw, a od lat dziewidziesitych XII wieku przez We-necjan i Genueczykw. Take zakony rycerskie otrzymyway tam nadania. Chocia krl Hetum I zdoa si w latach czterdziestych XIII wieku porozumie z Mongoami, najwiksze zagroenie mieli stanowi Mamelucy z Egiptu, ktrzy ostatecznie zniszczyli krlestwo w 1375 roku.

Pena wstrzsw historia i kulturowe zrnicowanie Armenii Cylicyjskiej znajduj odbicie w architekturze. Budowlami, ktre pozostawiy naj-oczywistszy lad w krajobrazie s fortece. Jednake ich datowanie i identyfikacja kulturowa dopiero niedawno zostay oparte na solidnej podstawie dziki pracy Roberta Edwardsa. Wrd cech, ktre wyrniaj budowle armeskie mona wymieni: nieregularny narys dopasowany do terenu, na ktrym stawiano budowl, czsto z wieloma obwodami murw obronnych, jeden poniej drugiego; zaokrglenie zewntrznych ktw i wykorzystanie baszt okrgych lub na planie podkowy; ukosowanie podna muru; brak wie (dono-nw); blanki murw obronnych z okrgymi zwieczeniami, podzielone na sekcje basztami; brak fos; bramy z porednim dojazdem oraz skrzydowymi wrotami z wysuwanymi belkami, poprzedzone przez machiku ze strzelnic; wiee bram-ne z labiryntem wejciowym albo dwiema bramami poczonymi sklepionym przejciem z zapadni; wskie otwory strzelnicze z podstawami w ksztacie strzemion i zaokrglonymi zwieczeniami, wycite z jednego"blku"kamiennnego, oraz upodobanie do ostrych ukw i sklepie. W wielu zamkach mieci si rwnie kaplica i cysterna. Chocia czsto zakadano, e wikszo cyli-cyjskich zamkw datuje si na okres po korona195 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571

u czy na rwninie byo ograniczone i z wyjtkiem Sisu (zniszczonego przez Mamelukw w roku 1266), Tarsu, Adany i Misis - wspomina si, e znajdoway si tam kocioy - osadnictwo miejskie byo rzadkoci. Faktycznie, jedyny miejski koci, ktry przetrwa-witego Pawa (czy Najwitszej Maryi Panny) w Tarsie, ma cha-[rakter zachodni, wydaje si, e zbudowano go j w czasie pierwszych dziesicioleci XII wieku. Ma [on trzy beczkowo sklepione nawy, wsparte na l kolumnadach. Wikszos' z zachowanych kociow i kaplic l ormiaskich znajduje si w zamkach. Jednym Iz najwaniejszych jest koci, ktry Toros I [wznis dla swych przodkw na poudniowym iricu zamku w Anavarza w 1111 roku. Nie-ity, od kiedy w 1905 roku opisaa go Gertrud leli, zosta powanie zrujnowany. Zbudowano go ! g}adkiego muru z kamienia ciosanego z rdze-Iniem wypenionym betonem z kamienia ama-[nego, na planie prostoktnym, z trzema beczko-Iwo sklepionymi nawami, zakoczonymi wpisa-I nymi pokrgymi apsydami. Arkady byy trzy-j pr/sowe, podparte prostymi filarami z rzebio-Jnymi zwieczeniami. Pierwotnie wntrze zdobi-jty freski. Zarwno wschodnie, jak i zachodnie l drzwi miay nadproe i uki odciajce, a mate-Iria pochodzi w znacznej mierze z rabunku an-jtycznych budowli. Strona zachodnia miaa take [okna owietlajce nawy boczne i okulus w cia-Inie szczytowej. Naroniki wzmocniono ozdobny-liu pilastrami, poniej gzymsu biega inskrypcja Itipamitniajca budowniczego. W pniejszym [okresie do pnocnej strony kocioa dobudowa-Ino apsydowe pomieszczenie.

W (Jandir koci konstabla Smbata zosta owiecony w 1251 roku. Plan oglny kocioa jest podobny do planu kocioa Torosa I, lecz jest przej zachowany. Jego sklepienie zapado si, ;cz mogo mie raczej form hali nakrytej ko-ul ni ze sklepieniem beczkowym. Apsydy boczne oddzielono od naw poprzecznych i nawy gwnej, aby utworzy mae, beczkowo sklepione komnaty, wygldajce na zakrystie. Ten koci mia take apsyd z boczn kaplic lub nar-teksem, dobudowan strony poudniowej. Kaplice tworz liczniejsz grup budynkw kocielnych. Wikszo skada si z jednej beczkowo sklepionej nawy gwnej z pokrg ap-syd, wpisan bd zaokrglon na zewntrz. Czasami, jak w Maran, Cem, Meydan i Mancili-ku, tworz one cz obwodu obronnego. Cypr 1191-1571 Cypr, gdzie dominacja frankijska przetrwaa przez prawie cztery stulecia, rozwin si pod wzgldem architektonicznym najpeniej ze wszystkich terenw zasiedlonych przez Frankw, od wczesnogotyckiej katedry witej Zofii w Nikozji, do renesansowej fasady Palazzo del Prowe-ditore (rok 1552) w Famagucie. Podczas gdy Nikozja bya centrum krlewskiej i kocielnej administracji, Famagusta od 1291 roku przeja na wschodnim wybrzeu rol Akry jako gwnego zachodniego centrum handlowego w Lewancie. Mimo e kamienie z jej budowli w poowie XIX wieku zostay skradzione na budow Port Sa'idu, obwd murw miejskich cigle otacza najbardziej wyjtkow grup kociow rzymskokatolickich, ktre przetrway gdziekolwiek na Wschodzie poza sam Jerozolim. Rozpoczcie pracy nad kocioem katedralnym witej Zofii w Nikozjii przypisuje si arcybiskupowi Eustorgiosowi z Montaigu (1217--1249), chocia istniej pewne dowody sugerujce, e budow rozpoczto wczeniej. Jednake dopiero w 1319 roku jego nastpca, Giovanni del Conte, ukoczy budow nawy gwnej i nartek-su. Budynek zosta ostatecznie powicony w 1326 roku. Ma on ksztat trzynastowiecznej katedry francuskiej, z t rnic, e dachy powyej sklepienia nie s z drewna, lecz zgodnie ze zwyChr w kociele katedralnym witej Zofii w Nikozji, datowany na pierwsz poow XIII wieku.

czajem lewantyriskim tarasowe, co wicej, nigdy nie ukoczono budowy zachodnich wie. Budynek ma picioprzsowe nawy: gwn, zakoczon okrgym chrem z galeri, i boczne. Kolumny nawy gwnej s cylindryczne, a sklepienie galerii wspiera si na czterech wykorzystanych ponownie kolumnach antycznych. W kociele wybudowano pi bocznych kaplic, w tym kaplic Matki Boej (rok 1270) w transepcie poudniowym, kaplic witego Mikoaja w transepcie pnocnym i kaplic witego Tomasza z Akwinu take w poudniowej nawie, ta ostatnia zostaa pod koniec XV wieku ozdobiona malowidami przedstawiajcymi "legendy o witym doktorze".

Budow katedry witego Mikoaja w Fam gucie rozpoczto okoo roku 1300. mskrypi zachodnia na poudniowych drzwiach upami ni ponowne podjcie pracy nad ni na polec nie biskupa Baldwina Lamberta w 1311 rok Sdzc po jednolitym, z ca pewnoci franc skim stylu gotyckim, trzon budowli uzupeln no w pierwszej poowie wieku. Na pierwszy rz oka, jej zachodni front, z trzema parami s/ei kich drzwi wejciowych z przyczkowymi ol parni, zakoczonym kolisto oknem z szecioc otworami wietlnymi oraz odznaczajcymi " niegdy dzwonnicami, przywouje na myl ka dr w Reims (lata dwudzieste-trzydzieste X wieku). W rzeczywistoci ta aluzja moga by;

lii 197 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571 mierzona, poniewa to wanie w tej katedrze krlowie Cypru z dynastii Lusignan otrzymywali koron krla Jerozolimy. Jednake, jak w przypadku wikszoci aciskich budynkw na Wschodzie, wpywy zachodnie nie ograniczay si do jednego rda. Detale wewntrzne zdradzaj wicej cech wsplnych z promienist architektur katedry witego Urbana w Troyes, ktrej budowa rozpocza si w 1262 roku. Z osiemdziesiciu kociow, ktre, jakoby miaa Nikozja w 1567 roku, przetrwao tylko kilka. W tym pochodzce z pocztku XIV wieku j opactwo benedyktyskie Matki Boej z Tyru (obecnie ormiaski koci Najwitszej Maryi l Panny) i pochodzcy z koca XIV wieku koci ; witej Katarzyny w stylu gotyku pomienistego (obecnie meczet Haydara Paszy). Upadek sztuki architektonicznej wida w pochodzcej z pocztku XVI wieku pnocnej fasadzie prawosawnego kocioa metropolitalnego witego Mikoaja (obecnie znanego jako Bedestan), ulokowanego na poudnie od dziedzica kocioa witej Zo-j fii. Podczas gdy we wntrzu znajdujemy mieszan-[_k stylu greckiego, zachodniego pnego goty-i oraz renesansu, prba naladowania gwlych zachodnich drzwi katedry wydaje si pa-Jska i pozbawiona ycia. Podczas gdy w dwch najwikszych miastach, Inawet w kocioach prawosawnych, nestoria-Iskich i ormiaskich, dominowa styl zachodni, [styl bizantyjski przewaa na obszarach wiejskich. Jednake niektre kocioy wiejskie maj l kaplice dobudowane do nich na uytek imigran-Itw katolickich: tak jak kaplica rodzinna Gibe-[letw w Kiti i koci klasztorny witego Jana [Lampadysty w Kalapanayiotis. Ma kaplic, [zbudowan w dobrach krlewskich w Pyrdze l w 1421 roku, wyrnia nie tylko nazwisko mu-[rarza - Basoges, wypisane nad poudniowymi l drzwiami, lecz take wntrze udekorowane malowidami, w tym jednym przedstawiajcym Ukrzyowanie z klczcymi postaciami krla Ja-nusa i jego ony, Charlotty z Burbonw. W innych budynkach, takich jak koci w Morphou, ktry czy gotyckie sklepienie i ornament z lici, mona wyrni styl franko-bizantyjski.

Do dzisiaj przetrwao niewiele wiejskich klasztorw katolickich. Najwiksze wraenie wywiera Bellapais, zbudowany na skalnej skarpie z widokiem na pnocne wybrzee, na wschd od Kyrenii. Pierwotnie klasztor augustiaski, ufundowany przez krla Amalryka (1194-1205), potem zakonnicy przyjli regu premonstraten-sw w czasach arcybiskupa Thierrego z Nikozji (1206-1211). Korzystajc ze szczodrych datkw krla Hugona III (1267-1284) i jego nastpcw, sta si bogaty i wpywowy. Budynki s rozmieszczone dookoa prostoktnego podwrca, wok ktrego w XIV wieku zbudowano kruganek z krzyowo-ebrowym sklepieniem. Koci, pochodzcy z pocztku XIII wieku, pooony od poudniowej strony, ma dwuprzsow naw gwn ze dwiema nawami bocznymi, krzyujce si wpisanym w obrys budynku transeptem oraz wystajce prostoktne prezbiterium. We wschodniej czci byo dormitorium, powyej kapitularz i beczkowo sklepiona krypta. Refektarz mieci si w pnocnej czci, cele w czci zachodniej, a za nimi dziedziniec kuchni; gdzie po tej stronie byy te ulokowane krlewskie komnaty gocinne, gdy wiadomo, e krl Hugo IV (1324-1359) zbudowa je na wasny uytek. Z najstarszego aciskiego zamku na Cyprze, zbudowanego przez templariuszy w Gastrii w 1191 roku, pozostaa tylko wycita w skale fosa. Inny stary zamek, znany jedynie z wykopalisk archeologicznych, to Saranda Kolones w Pa-phos. Zosta wzniesiony wkrtce po 1191 roku i zburzony przez trzsienie ziemi w 1222 roku. Chocia przypisywano go joannitom, gwnie z powodu jego podobiestwa do Belvoir, jednak nie jest to dowd przekonujcy. Zamek zbudo-

198 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571

\ wano na regularnym planie koncentrycznym. Wewntrzny obwd murw mia ksztat prostokta z prostoktnymi basztami naronymi i okrg wie bramn po stronie wschodniej, zawierajc zakrecajce przejcie poniej kaplicy. Mur zewntrzny mia rnorodnie uksztatowane wiee - cylindryczn, prostoktn, trjktn, ostro-ukow i wieloboczn; zewntrzna brama warowna take miaa skrcajce przejcie i bya poczona z reszt zamku drewnianym mostem zwodzonym, przerzuconym nad wycit w skale fos. Prasa do cukru, umieszczona w podziemiu zamku sugeruje, e wkrtce po ukoczeniu by on wykorzystywany jako centrum majtku, niezalenie od tego, w jakim celu go zbudowano. W czasie panowania Frankw wan upraw na sprzeda w poudniowo-zachodniej czci Cypru bya trzcina cukrowa. Zamek joannitw w Kolossi, zbudowany przez mistrza Jacques'a z Milly w 1454 roku, ley w centrum dbr, w ktrych wytwarzano cukier, obok cukrowni. W Koukli (Stare Paphos), w pobliu dworu krlewskiego,

odkopano kilka rafinerii z prasami wodnymi do rozgniatania trzciny i pozostaociami piecw do odgotowywania cieczy i krystalizowania jej w ceramicznych formach. Inna przetwrnia, ktra w poowie XVI wieku naleaa do rodziny Cornaro z Wenecji, zachowaa si w Epi-skopi. Wydaje si, e na aciskim Cyprze wszystkie zamki, z wyjtkiem tych nalecych do zakonw rycerskich, pozostaway pod bezporedni kontrol krlewsk. W Kyrenii Lusignanowie odziedziczyli zamek bizantyjski, na planie kwadratu o boku ok. 80 metrw, z cylindrycznymi wieami naronymi i przedbramiem, czyli bar-bakanem, na poudniu, ochranianym przez wiee o ostroukowym przekroju. W XIII wieku przebudowali oni pnocny i wschodni mur, wychodzcy na morze. Od strony ldu, na zachodzie i poudniu, dobudowali nowe mury zewntrzne z chemins de ronde, czyli przejciami prowadzcymi do otworw strzelniczych. Wczeniej zamek mia wiee narone, lecz przetrwaa tylko jedna na pnocnymwschodzie, na planie litery D. Apartamenty krlewskie le w czci zachodniej, kontrolujc wejcie, z kaplic nad bram wewntrzn. Ostatni okres aciski to lata 1544-1560, kiedy Wenecjanie zmienili zamek w regularn fortyfikacj dla artylerii, przebudowujc zachodni mur, wypeniajc przestrze midzy podwjnymi murami i dobudowujc okrge basteje w pnocno-zachodnim i w poudniowo--wschodnim narou oraz wieloktny bastion na poudniowym-zachodzie. W XIII-XIV wieku zamki krlewskie na grskim grzbiecie Kyrenii - czyli witego Hilariona (Dieudamour), Kantara i Buffavento - take stawiano na miejscach ufortyfikowanych w czasach bizantyjskich. Budowano je na planach nieregularnych, z szeregiem obwodw murw dopasowujcych budowl do naturalnej topografii. Bardziej regularne zaoenie znajdujemy w zamku Jakuba I z Sigouri (rok 1391), ktry mia prostoktny narys z naronymi wieami i by otoczony fos, najlepiej widoczne jest to w La Cava, w pobliu Nikozji. W okresie weneckim szczegln uwag przywizywano do ulepszenia fortyfikacji dwch gwnych miast. W Famagucie pierwsza tura prac przebiegaa w latach 14921496. Polegaa na pogrubieniu murw cytadeli lusignaskiej i dobudowaniu do niej okrgych bastei do obrony artyleryjskiej. Mur miejski take zosta zaopatrzony w basteje z artyleri na szczycie, strzelajc nad pochyym stokiem wau. Na ich flankach, znajdoway si kazamaty z innymi rodzajami broni palnej, ubezpieczajcymi kurtyny, W czasie drugiej tury prac (lata 1544-1565) di czono omioboczny bastion Diamante w roi pnocno-wschodnim; na poudniowym zacho-' dzie Bram Ziemn, przed ktr znajdowa si 200 Architektura aciskiego Wschodu 1098-1571

zaokrglony rawelin z dwiema zewntrznymi bramami ustawionymi pod ktem prostym do bramy wewntrznej, oraz bastion Martinengo w pnocno-zachodnim rogu wieloktny bastion z orylonami chronicymi flankujc artyleri. W projekt tych prac byo zaangaowanych wielu czoowych, pnocnowoskich ekspertw od obrony

artyleryjskiej, w tym Michele Sanmiche-li i jego bratanek Giangirolamo, ktry zmar w Fa-magucie w 1558 roku. W Nikozji kolisty mur z zaokrglonymi wieami, omioma bramami i fos, zbudowany przez Piotra II w 1372 roku, zosta uznany przez inynierw weneckich za zbyt dugi, aby mona go byo odpowiednio obroni. Zosta zatem zburzony, cznie ze wszystkim, co leao na zewntrz niego, i zastpiony krtszym kolistym murem, otaczajcym centrum miasta. Zbudowany pod kierunkiem Giulia Savorgnano, mur ten mia trzy bramy i jedenacie wieloktnych bastionw z zaokrglonymi orylonami, kady zaprojektowany tak, aby mg pomieci 200 osb i 4 dziaa artyleryjskie. Fosa i dziea zewntrzne nie zostay jeszcze ukoczone, kiedy Nikozja poddaa si Turkom 9 wrzenia 1570 roku. Niemniej jednak mury Nikozji stanowi dzisL, jeden z najprzedniejszych przykadw woskiej fortyfikacji renesansowej, ktra przetrwaa poza Itali. Wi . Zakony rycerskie 1120-1312 ALAN FOREY

Pocztki i zaoenie Pojawienie si zakonw rycerskich byo jednym z aspektw rosncego zrnicowania, jakim odznaczao si ycie religijne zachodniego chrzecijastwa pod koniec XI i na pocztku XII wieku. Czonkowie zakonw rycerskich yli zgodnie z reguami, ktre byy podobne i czciowo oparte na istniejcych regulacjach monastycznych, lecz religijna droga ycia czya si z walk. Zakony rycerskie skaday si te z braci wieckich. Chocia wszystkie miay braci kapelanw, wikszo czonkw bya braci wieck i gwnie w ich rkach koncentrowaa si wadza. W wiodcych zakonach bracia byli podzieleni na dwie grupy: rycerzy i braci wieckich; ta ostatnia grupa obejmowaa zarwno dowcw wojskowych, jak i funkcjonariuszy porzdkowych dworw, sdw i innych zgromadze. Moe si to wyda dziwne, lecz wiele zakonw rycerskich miao take dodatkowo pewn liczb czonki, aczkolwiek nie mogy one bra udziau w dziaaniach wojskowych. Pierwszym zakonem rycerskim byli templariusze. Zakon zosta zaoony w Jerozolimie w 1119 roku, biorc sw nazw od budynku, ktry krzyowcy utosamiali ze wityni Salomona (Templum Salomonis), gdzie mieli gwn siedzib. Pierwsza funkcja zakonu polegaa na zapewnieniu opieki pielgrzymom podrujcym przez Ziemi wit, lecz w cigu niewielu lat zakon sta si czci skadow chrzecijaskich si wojskowych walczcych z muzumanami. Podejmujc si tych zada, zakon wypenia oczywist potrzeb: z pism pielgrzymw jasno wynika, e w latach nastpujcych po pierwszej krucjacie drogi w Krlestwie Jerozolimy w adnym razie nie byy bezpieczne, a na pocztku XII wieku wadcy osad frankijskich mieli za mao oddziaw wojskowych.

Sugerowano czasami, e chrzecijaski zakon rycerski zosta stworzony na wzr muzumaskiej instytucji bat, ktr okrelano jako ufortyfikowany klasztor, ktrego mieszkacy czyli religijn drog ycia z walk z wrogami islamu. Istniay jednak powane rnice: na przykad ci, ktrzy suyli w batach, zwykle zostawali w nich tylko na okrelony czas, mona ich wic porwna raczej z krzyowcami ni

Zakony rycerskie 1120-1312 204 Podarowanie zamku Udes zakonowi w. Jakuba w 1174 roku. Miniatura z rejestru zakonu przedstawia Alfonsa VIII Kastylijskiego i jego on Eleonor powierzajcych Udes mistrzowi, Pedro Fernandezowi. W latach siedemdziesitych XII wieku zakon w. Jakuba, ktry zostal zaoony w krlestwie Leonu, stal si zakonem midzynarodowym. krucjaty, a zgromadzenie kanonikw regularnych, ktre pniej stao si rycerskim zakonem witego Tomasza z Akry, rwnie zostao zaoone w czasie trzeciej krucjaty. Przeksztacenia tych dwch fundacji dokonay si odpowiednio w 1198 roku i pod koniec lat dwudziestych XIII wieku. Nie jest jednak jasne, kiedy podjo obowizki wojskowe leprozorium witego azarza, po raz pierwszy wspomniane w zachowanych rdach w 1142 roku. Wrd najwczeniejszych akcji, w ktrych czonkowie leprozorium - jak wiemy - wzili udzia, bya bitwa pod La Forbie w 1244 roku. Zachowane rda dostarczaj nam niewielu informacji o przyczynach przeksztace zakonw. Precedens zaistnia oczywicie u templariuszy, lecz nie jest cakowicie jasne, dlaczego inni poszli ich ladem. W kilku przypadkach zadziaay z pewnoci szczeglne wpywy: do militaryzacji zakonu witego Tomasza z Akry przyczyni si znacznie Piotr z Les Roches, biskupi Winchesteru, ktry przebywa na Wschodzie! w czasie, gdy zgromadzenie kanonikw chylio! si ku upadkowi. Jednak istniay take bardziej! oglne czynniki. Szczeglnie omawiane funda-] cje - z wyjtkiem witego Tomasza z Akry -l miay zapewne czonkw, ktrzy byli w stanie! walczy, a ci mogli by zachcani do podjcia obowizkw wojskowych z powodu cigego nie doboru wojownikw w Ziemi witej. Chocia instytucja zakonu rycerskiego poj wia si najpierw w Ziemi witej, wkrtce mo na j te byo spotka przy innych granicach i chodniego chrzecijastwa. Pierwszymi zakon mi, ktre signy po bro w Hiszpanii, byli ten plariusze i joannici. Pocztkowo byli oni zaintf resowani Pwyspem Iberyjskim jedynie ja rdem wpyww i rekrutw, lecz w 1143 i hrabia Barcelony przekona templariuszy i wzicia udziau w rekonkwicie. Joannici cl(tm) l Zakony rycerskie 1120-1312 ciii za bro przeciwko niewiernym w Hiszpanii mniej wicej w poowie XII wieku. W trzecim dwudziestopicioleciu XII wieku zaoono wiele maych, lokalnych zakonw

rycerskich: Calatra-v w Kastylii w 1158 roku, a w. Jakuba w Leonie w 1170 roku. Zakon Montegaudio, ktrego posiadoci le gwnie w Aragonii, powsta okoo 1173 roku. Okoo 1176 roku zaoono w Portugalii zakon znany pniej jako Aviz, podobnie jak w. Juliana z Pereiro - zwiastun Alcantary - w krlestwie Leonu. Jedynymi zakonami rycerskimi zaoonymi w Hiszpanii od koca lat siedemdziesitych XII wieku do roku 1300 byy: w. Jerzy z Alfamy, utworzony na przeomie XII i XIII wieku, i Santa Maria de Espaa (Najwitszej Maryi Hiszpaskiej), ktry pojawi si w latach siedemdziesitych XIII wieku. Te fundacje hiszpaskie byy od samego pocztku zakonami rycerskimi, zakadano je na wzr templariuszy i joannitw. Chcc wyjani powody ich fundowania, naley koniecznie wzi pod uwag denia ich zaoycieli i pierwszych czonkw - na przykad inicjator Montegaudio by niezadowolonym czonkiem zakonu w. Jakuba - jak rwnie postawy krlw hiszpaskich, ktrzy wspierali powstawanie zakonw. Chrzecijascy wadcy w Hiszpanii wyranie mieli nadziej na uzyskanie woj skowego wsparcia na adzie. Alfons X Kastylijski widocznie wspiera zakon Santa Maria de Espaa, liczc, i dziki temu uzyska , pomoc morsk, bo konflikt z Arabami w wikszoci skupia si na rywalizacji o Cienin Gib-raltarsk. Naley take zauway, e zakon Ca-1 latravy pojawi si, gdy templariusze, ktrym wczeniej dano zamek Calatrava, nie byli w sta-I nie go obroni. Lokalne zakony miay jeszcze t zalet, e nie musiay wysya czci swych dochodw do Ziemi witej. Faworyzujc kilka fun-I dacji, wadcy zyskiwali pewno, e adna z nich j nie stanie si zbyt silna. Tym wzgldem mona najprawdopodobniej wytumaczy yczliwo 205 okazywan przez Alfonsa II Aragoskiego zakonowi Montegaudio. Wydaje si te, e hiszpascy wadcy najpierw rozwaali wykorzystanie tych lokalnych fundacji przeciwko swym chrzecijaskim rywalom, lecz wiodce zakony hiszpaskie szybko rozcigny swe posiadoci na Pwyspie i przyjy neutraln postaw w konfliktach midzy chrzecijaskimi krlami. Mimo krlewskiego wsparcia, nie wszystkie zakony hiszpaskie rozkwity. Montegaudio zostao najpierw poczone w roku 1188 ze szpitalem witego Odkupiciela w Teruel (zajmujcym si wykupywaniem jecw), a pniej z templariuszami w 1196 roku. Niektrzy bracia nie zaakceptowali tej unii i osiedli w Monfragiie nad rzek Tag w Kastylii, ta grupa zostaa pniej wchonita przez Calatrav. Te unie miay sw przyczyn w trudnociach zaistniaych w onie zakonw Montegaudio i Monfrague, natomiast unia zakonu Santa Maria de Espaa z zakonem w. Jakuba bya spowodowana stratami, jakie rycerze w. Jakuba ponieli w bitwie pod Moclin w 1280 roku. Inne hiszpaskie zakony przetrway i rozwijay si, lecz ograniczyy si gwnie do Pwyspu; chocia paday rozmaite propozycje rozszerzenia ich dziaalnoci na Afryk Pnocn, Ziemi wit czy nawet rejon batycki, jednak aden z tych planw nie doszed ostatecznie do skutku. W Europie rodkowej, przeciwnie ni w Hiszpanii, templariusze i joannici nie byli pierwszymi zakonami, ktre chwyciy za bro. Na pocztku XIII wieku, zamiast zakada nowe fundacje, zaufano krzyakom. Odegrali oni wiodc rol w ujarzmieniu Prus i Inflant. Dokonano tego - mimo odwrotw i buntw - przed kocem XIII wieku. Zakon Kawalerw Mieczowych i Zakon Braci Dobrzyskich zostay pierwotnie zaoone w celu

zapewnienia ochrony i pomocy w dziaaniach misyjnych: pierwszy zosta ufundowany w Inflantach w 1202 roku, przy poparciu biskupa 206 Zakony rycerskie 1120-1312

Alberta, drugi zaoono w Prusach, prawdopodobnie w 1228 roku, z inicjatywy biskupa pruskiego Krystiana i polskiego ksicia Konrada Mazowieckiego. Jednake obydwa te zakony w latach trzydziestych XIII wieku zostay wczone do zakonu krzyackiego. Zakon krzyacki po raz pierwszy rozszerzy swj obszar zainteresowa w Europie rodkowej w 1211 roku, kiedy Andrzej II, krl Wgier, da mu okrg Burzenland (obecnie okolice Braszo-wa w Rumunii), lecy na pnoc od Poudniowych Karpat, gdzie zakon mia stawie czoo pogaskim Komanom (Poowcom). Krzyacy prawdopodobnie pojli, e ta oferta daje im wiksze pole ekspansji ni byo to moliwe w Ziemi witej, gdzie rywalizowali z posiadajcymi mocn pozycj templariuszami i joannitami. Jednake w 1225 roku Andrzej II wygna krzyakw, widocznie dlatego, e zakon prbowa uniezaleni si od krla wgierskiego. Mniej wicej w tym czasie jednak Konrad Mazowiecki, zagroony przez Prusw, ofiarowa zakonowi ziemi chemysk. Pniejsze negocjacje, w ktre by zaangaowany take cesarz Fryderyk II, otworzyy drog do zaoenia w Prusach niepodlegego pastwa, pod wadz rycerzy krzyackich. Okoo 1230 roku zakon zacz walczy z Prusami, a pniej w tym samym dziesicioleciu, w nastpstwie unii z zakonem Kawalerw Mieczowych, osiedli si te w Inflantach, chocia jego wadza nie bya tam tak rozlega jak w Prusach. Mogoby si zdawa, e zakon krzyacki sta si jedynym zakonem rycerskim walczcym na tych frontach, ale w Europie rodkowej cigle byo miejsce dla innych zakonw. Gdy krzyacy zostali wygnani z Wgier i osiedlili si jako niezalena sia w Prusach, wadcy Wgier i Polski najprawdopodobniej zwracali si gdzie po pomoc. Podjta w 1237 roku przez Konrada Mazowieckiego prba ponownego osiedlenia Zakonu Braci Dobrzyskich w zamku w Drohiczynie nad Bugiem wkrtce jednak upada. Rwnie templariusze nie osiedlili si na stae przy wschodnich granicach Polski w ukowie, ktry podarowano im w latach pidziesitych XIII wieku. Podobnie joannici nie podjli si staej obrony okrgu Severin (Oltenii), ktry rozciga si midzy Poudniowymi Karpatami a Dunajem, a zosta im przyznany przez Bel IV, krla Wgier, w 1247 roku. Bela IV mia nadziej na pomoc joannitw nie tylko w walce z poganami, lecz take ze schizma-tykami, w tym przypadku pomoc nie nadesza, na poudniu templariusze, joannici i krzyacy bardziej przyczynili si do obrony aciskiego cesarstwa Konstantynopola, utworzonego w 1204 roku po czwartej krucjacie. Poniewa krzyowcy w XIII wieku coraz czciej byli angaowani w walk z opozycj chrzecijask, nie dziwota, e kampani przeciwko Grekom uwaano za zadanie odpowiednie dla zakonu rycerskiego. W XIII wieku podejmowano take wysiki zmierzajce do zaoenia i wykorzystania zakonw do walki z heretykami, wrogami papiea i mcicie lami pokoju w

onie zachodniego chrzecijastwa. Papiee niejednokrotnie przynaglali zakony rycerskie do interwencji w wewntrzne konflikty w Krlestwach Cypru i Jerozolimy. Klemens IV w 1267 roku oczekiwa od joannitw wsparcia dla Karola Andegaweskiego, w walce z ostatnim pretendentem rodu Hohenstaufw w poudniowych Woszech. Podejmowano take prby zaoenia nowych zakonw na poudnii Francji, aby zwalcza tam herezj. Nie odniosi one trwaego sukcesu. Natomiast we Woszec! zakon Bogosawionej Maryi Panny mia dus; histori, jego regua, ustalona w 1261 roku, st nowia, e funkcje zakonu polegaj na obro: wiary i wolnoci kocielnej oraz na tumieniu ni. Takie wypadki miay jednak mniejsze zi czenie i na przestrzeni XII i XIII wieku najwi niejsz funkcj zakonw rycerskich pozosta 207 Zakony rycerskie 1120-1312

walka z nie-chrzecijanami na granicach zachodniego chrzecijastwa. Zadania wojskowe W wiodcych zakonach rycerskich bracia, ktrzy mogli odbywa sub wojskow byli zarwno rycerzami, jak i brami wieckimi. W sprawach wojskowych rnica midzy nimi bya raczej rnic stopnia ni klasy. Rycerze mieli bardziej kunsztowne zbroje. Bracia wieccy (zwani komandorami) zwykle posiadali tylko jednego wierzchowca, rycerze mogli ich mie trzy lub cztery. Lecz chocia bracia mogli by wykorzystywani jako piechota, bro i wyposaenie obu grup byy podobne; nigdy jednak nie wchodzili w skad lekkiej kawalerii typu istniejcego w niektrych armiach muzumaskich. Ci bracia byli staymi czonkami zakonu, lec/ czasami towarzyszyy im osoby, ktre przez pewien okres razem z nimi mieszkay i walczyy. W Ziemi witej pomoc tego rodzaju przypuszczalnie zapewniali gwnie krzyowcy przybywajcy z Zachodu. Regua templariuszy powica takim osobom trzy klauzule; suba tego rodzaju trwaa do XIII wieku. Normalnie zakony mogy te domaga si suby wojskowej od swych wasnych wasali, a przynajmniej w kilku regionach rekrutowano onierzy najemnych. W Ziemi witej w skad patnych wojsk wchodzili turcopks (poturczecy), ktrzy pochodzili z miejscowej ludnoci, w niektrych wypadkach mieli wierzchowca, wyposaeni byli w uk. Na wszystkich frontach kontyngenty zako-1 nw rycerskich byy tylko jednym z kilku elementw skadowych si chrzecijaskich, lecz wiksz niezalenoci cieszyy si w Syrii i kraju Ba-tw ni w Hiszpanii. Przywdztwo hiszpaskiej rekonkwisty spoczywao w rkach chrzecijaskich wadcw pwyspu, ktrzy usiowali utrzyma pen kontrol nad poczynaniami wojskowymi. Wiele przywilejw, nadanych zakonom rycerskim w Hiszpanii, potwierdzao, e zakony istniej, aby czyni wojn i pokj na rozkaz krla. Zakony, mimo pewnych protestw papieskich, zwykle przestrzegay tej reguy. Hiszpascy krlowie nie usiowali, oczywicie, stumi wszelkiej inicjatywy, i zakony podejmoway ekspedycje samodzielnie - rda upamitniaj na przykad zajcie pewnej liczby zamkw muzumaskich przez zakony w. Jakuba i Calatrava pod koniec lat dwudziestych i na pocztku lat trzydziestych XIII wieku - lecz takie wyprawy

mieciy si w ramach polityki krlewskiej. Na Wschodzie, przeciwnie, Boemund III z Antiochii w 1168 roku pozwoli joannitom na prowadzenie wojny i negocjowanie rozejmw wedle ich woli. Obieca te przestrzega kadego zawieszenia broni, na ktry si zgodzili zakonnicy. Podobn obietnic zoy Leon II z Armenii w 1210 roku. Nie ma adnego zapisu na temat podobnego pozwolenia w dwunastowiecznym Krlestwie Jerozolimy, lecz upadek autorytetu krlewskiego pozwoli tam zakonom rycerskim na prowadzenie w XIII wieku wasnej polityki w caej Palestynie i Syrii. W pierwszych dziesicioleciach XIII wieku templariusze i joannici przyjli agresywn postaw na pnocy, co umoliwio im pobieranie trybutu od ssiednich wadcw muzumaskich, dalej na poudnie natomiast okrelili wasne linie postpowania w stosunku do Egiptu i Damaszku. Pniej, w tym samym wieku, kiedy wzrosa sia Mamelukw, negocjowali z najedc wasne rozejmy. Jednake najwiksz swobod dziaania zakony stale miay w rejonach nadbatyckich, w Prusach i Inflantach. W Prusach krzyacy nie mieli nad sob adnej wadzy zwierzchniej, a chocia w Inflantach Kawalerowie Mieczowi, a pniej krzyacy, teoretycznie nie cieszyli si tak cakowit niezalenoci, nikt nie sprawowa nad nimi wadzy w polu. Henryk z Inf-lant pisze na pocztku XIII wieku o mistrzu zakonu Kawalerw Mieczowych, e "walczy on 208 Zakony rycerskie 1120-1312

Baghras. Najprawdopodobniej w latach trzydziestych XII wieku templariusze otrzymali zadanie obrony marchii Amanus na pnocy ksistwa Antiochii. Ilustracja jest dziewitnastowiecznym grawerunkiem, przedstawiajcym ruiny zamku Baghras, ktry templariusze opucili ostatecznie w 1268 roku. w bitwach Pana, prowadzc czy dowodzc Jego wojskiem w czasie kadej wyprawy, niezalenie od tego, czy biskup [Rygi] by czy te nie by obec-ny". Wojna prowadzona przez zakony na rozmaitych frontach take rnia si do pewnego stopnia pod wzgldem celw i metody. W Syrii i Hiszpanii najwaniejszym zamierzeniem wojny ofensywnej byo utrzymanie kontroli nad terytorium: nawracanie muzumanw nie stanowio bezporedniego celu. W rejonach nadbatyckich jednak podbojowi towarzyszy chrzest pogan. Rejon nadbatycki rni si take tym, e dziaania wojenne prowadzono czsto w zimie, kiedy zamarzay bagna i rzeki, co uatwiao przemieszczanie si. Lecz na wszystkich frontach zakony rycerskie prowadziy gwnie dziaania ldowe. Nawet zakon s'witej Maryi Hiszpaskiej nie ograniczy si do prowadzenia walki wycznie na morzu, a we wschodnim rejonie Morza rdziemnego dopiero pod koniec XIII wieku templariusze i joannici tworzyli spore floty na wasny uytek.

Na ldzie dziaania zakonw polegay jedno- j czenie na obronie warowni i na walce w polu. W Palestynie i Syrii w XII wieku templariuszom j i joannitom powierzano coraz wiksz liczb! zamkw, ktre byy im zarwno nadawane, jaki i sprzedawane przez wadcw i szlachetnie uro-J dzonych, ktrym brakowao siy ludzkiej cz rodkw, aby je odpowiednio broni. OcenionoJ e w 1180 roku joannici byli na Wschodzie i

wiek Segura de la Sierra w Andaluzji podarowano zakonowi w. Jakuba w 1242 roku, w okresie szybkich ostpw chrzecijastwa w Hiszpanii. W 1245 zamek stal si siedzib zakonnego comendadora mayora mistrza) Kastylii, ktry wczeniej rezydowal w Ucles. iowiedzialni za obron okoo 25 zamkw. Jesz-:ze przed 1150 rokiem Bajt Dibrin i Gaza, le-e w pobliu wschodnich granic Krlestwa Jero-olimy, znajdoway si odpowiednio w posiada-dujoannitw i templariuszy, a do mniejszych for-yfikacji pozostajcych w ich rkach naleay orty lece wzdu szlakw pielgrzymich i za-wniajce schronienie podrujcym do Jero-rolimy i Jordanu. Jednake w XII wieku te dwa akony posiaday o wiele wicej zamkw w pnocnej Syrii ni w Krlestwie Jerozolimy. W1144 oku Rajmund II z Trypolisu podarowa joanni-om zesp twierdz, w tym Krak des Chevaliers, ilisko wschodnich granic swego hrabstwa, pod-zas gdy na pnocy ksistwa Antiochii templa-iuszom powierzono marchi Amanus. Najwaniejszym zamkiem joannitw w ksistwie by vlargat, ktry zakon otrzyma w 1187 roku, kie-y jego uprzedni waciciel "zda sobie spraw, nie moe go utrzyma, jak byo konieczne dla nteresw chrzecijastwa, z powodu nadmiernych kosztw i bliskiego ssiedztwa niewier-lych". Wikszo tych zamkw utracono zaraz 10 bitwie pod Hittinem. Niektre jednak zostay pniej odzyskane. W XIII wieku templariusze i joannici zdobyli na nowo inne warownie, na krzyakw natomiast rwnie w tym czasie spada odpowiedzialno za obsadzenie garnizonami i obron zamkw, szczeglnie na zapleczu Akry. Zakony wziy na siebie gwny ciar obrony. Obowizki zakonw nie ograniczay si do dostarczania siy ludzkiej dO obrony zamkw: zakonnicy budowali take nowe warownie, remontowali i fortyfikowali ju istniejce. Wrd budowli templariuszy znajdoway si: Chastel Pelerin, zbudowany na wybrzeu w 1217/1218 roku, oraz Safad, odbudowany, gdy miejsce to zostao odzyskane z rk muzumaskich w 1240 roku. Oprcz budowania nowych zamkw, takich jak Belvoir, joannici rozbudowali Krak des Che-yaliers, gdzie na przeomie XII i XIII wieku dobudowano zewntrzny obwd forteczny. Znamy mniej szczegw o budowach podjtych w Hiszpanii, lecz jest jasne, e wielka liczba zamkw przygranicznych na pwyspie przesza pod kontrol zakonw. W Aragonii i Katalonii w XII wieku opierano si gwnie na templa-

210 Zakony rycerskie 1120-1312

riuszach i joannitach: nie powioda si podjta przez Alfonsa II prba poparcia w poudniowej Aragonii zakonu Montegaudio. Lecz w poudniowej czci krlestwa Walencji, podbitego w poowie XIII wieku, krl aragoski Jakub I faworyzowa przede wszystkim zakon w. Jakuba. W taki sam sposb po przeciwnej stronie pwyspu, w XII wieku, wadcy portugalscy wykorzystywali templariuszy i joannitw, w XIII wieku natomiast woleli zakony hiszpaskie, szczeglnie Aviz i w. Jakuba. Jednake w centrum Pwyspu krlowie Kastylii i Leon, chcc zabezpieczy obron zamkw przygranicznych, konsekwentnie polegali gwnie na zakonach hiszpaskich szczeglnie Calatravie i w. Jakuba. W rejonach batyckich zakony w miar postpujcego podboju zajy si budow. Tak uczyni zakon krzyacki, posuwajc si wzdu Wisy i Zalewu Wilanego w Prusach. Rwnie w Inflantach zakony wniosy znaczcy wkad w budow zamkw. W obydwu rejonach prymitywne pogaskie konstrukcje z drewna pony czsto w czasie walki i byy zastpowane innymi, chocia wczesne fortyfikacje budowane przez zakony same przewanie byy wznoszone z drewna i ziemi. Dopiero pniej norm stay si bardziej skomplikowane budowle, z coraz powszechniej uywan ceg. Nie naley przypuszcza, e wszystkich zamkw, ktre znajdoway si w rkach zakonw, strzegy due garnizony braci. W 1255 roku jo-annici stwierdzili, e zamierzaj utrzyma szedziesiciu konnych w Kraku des Chevaliers. Pisano, e 80 templariuszy musiao strzec zamku Plan zamku krzyackiego w Gniewie (Mew). Chocia wczesne fortyfikacje wznoszone przez zakon krzyacki w Prusach byty do prymitywne, przed kocem XIII wieku konstruowano bardziej skomplikowane warownie. Zakon otrzyma okrg gniewski na zachodnim brzegu Wisy w 1276 roku, stawianie nowego budynku rozpoczto prawdopodobnie pod koniec wieku. ta 211 Zakony rycerskie 1120-1312 Safad. Lecz te liczby nale do najwyszych, ktrym mona da wiar. Liczba braci w zamku bya czsto nisza, szczeglnie w rejonie nadbatyc-dm i w Hiszpanii. Kronikarz wzmiankuje, i po ufortyfikowaniu Torunia nad Wis przez krzyakw w roku 1231,

pozostawiono tam tylko siedmiu braci. Kilka mniejszych fortyfikacji nie mia-:o staych garnizonw. Braci bronicych zamku wspieray jednak wojska pomocnicze, ktre mogy si skada z wasa-i pochodzcych z podlegego okrgu. Zanim jednak mona byo otrzyma odpowiedni pomoc od poddanych, konieczne byo osadzenie kolonistw z Zachodu. W niektrych regionach ponowne osiedlanie stanowio wany etap w procesie zapewniania kontroli chrzecijaskiej nad dystryktami przygranicznymi. Chocia kolonizacja na ziemiach zakonnych w Syrii wydaje si jardzo ograniczona, zakony powszechnie stara-y si przycign osadnikw do swych domen w podbitych czciach Hiszpanii: zachoway si iczne przywileje osadnicze nadawane przez zakony. Jednak przyciganie osadnikw do obejmujcych duy obszar i cigle zagroonych ziem nie zawsze byo atwym zadaniem. Proces ponownego osiedlania w Hiszpanii przebiega wolno, podczas gdy kolonizacja Prus przez zachodnich wieniakw rwnie nie postpowaa zbyt szybko a do ostatnich lat XIII wieku, kiedy to Prusowie zostali ostatecznie spacyfikowani. W Inflantach natomiast nigdy nie byo zakrojonej na szerok skal kolonizacji. Mimo to zakony chwalono czsto za dziaanie podejmowane w obronie pogranicznych zamkw. Czasami zakony prowadziy zdecydowan i pen determinacji obron. Zamek joannitw w Belvoir utrzyma si jeszcze ponad rok po bitwie pod Hittinem, a Saladyn nie by w tym czasie w stanie zaj tak Kraku des Chevaliers jak i Margatu. Podobnie w roku 1211 bracia z Cala-travy dugo bronili swego zamku Salvatierra w Kastylii, gdy atakowa go kalif z dynastii Al-mohadw. Z drugiej jednak strony, w pewnych przypadkach warownie szybko upaday. Zamek templariuszy w Gazie podda si bez walki po bitwie pod Hittinem, a kilka fortec Calatravy w Hiszpanii szybko poddao si po klsce chrzecijaskiej pod Alarcos w 1195 roku. W niektrych przypadkach klsk czy sukces mona wytumaczy szczeglnymi czynnikami. Templariusze poddali Gaz, aby uwolni swego wzitego do niewoli mistrza, za zgodnie ze rdami muzumaskimi, wyjtkowe pooenie i sia zamku Margat umoliwiy mu pozostanie pod kontrol templariuszy po bitwie pod Hittinem. Jednak los warowni zakonnych zalea zazwyczaj raczej od oglnej sytuacji politycznej i wojskowej ni od bardziej specyficznych czynnikw. Po dotkliwych klskach, na przykad pod Hittinem i Alarcos, utrzymanie zamkw stao si trudne, szczeglnie tam, gdzie obsad zredukowano bd zabrano siy w pole. Kiedy pod koniec XIII wieku zakony w Syrii stany wobec rosncej potgi Ma-melukw i nie mogy liczy na pomoc wojskow, garnizony nie mogy dugo si utrzyma, czasami wolay si nawet podda w zamian za gwarancje bezpieczestwa ni walczy do samego koca. Podobnie w latach szedziesitych XIII wieku liczne zamki krzyakw w Prusach pady w nastpstwie buntw, gdy brakowao im rodkw, na przeduajc si obron i nie mona byo zapewni pomocy. Jednak w bronionych warowniach zakony usioway podj si zadania, ktrego nie mg atwo wypeni nikt inny. Zakony rycerskie nie byy zwykle zobowizane do dostarczania okrelonej liczby walczcych na pole bitwy. Trudno oszacowa rozmiar ich kontyngentw na jakimkolwiek froncie. Liczba braci wydaje si jednak wzgldnie niewielka, nawet jak na redniowieczne standardy. W licie templariusza z Ziemi witej z 1187 roku czytamy, e zakon straci szedzie-

Bitoa midzy chrzecijanami i Chorezmijczykami. W bitwie pod La Farbie (rok 1244) siy Krlestwa Jerozolimy poniosly dotkliwi} klsk z rk Chorezmijczykw. Na rysunku Mateusza z Parya pstry sztandar templariuszy trzyma rycerz uciekajcy z pola bitwy. Kontyngenty zakonw rycerskich w bitwie pod La Farbie zostay w rzeczywistoci prawie cakowicie wybite. siciu braci w bitwie pod Cresson w maju tego roku, a 230 dalszych zgino w bitwie pod Hittinem: gwny konwent zosta "prawie zupenie unicestwiony". Kolejny list, napisany po klsce pod La Forbie w 1244 roku, stwierdza, e zakony templariuszy i joannitw straciy ponad 300 rycerzy kady, a przeyo trzydziestu trzech templariuszy i dwudziestu szeciu joannitw. Zatem w Krlestwie Jerozolimy kady z tych zakonw by w stanie wystawi na pole bitwy siy liczce okoo 300 braci. Jeli te dane s zgodne, to poczone kontyngenty tych dwch zakonw w drugiej poowie XII wieku byy podobne pod wzgldem liczebnym do si zbieranych w trakcie poboru w systemie feudalnym, a w XIII wieku ich udzia by proporcjonalnie wikszy. Na Pwyspie Iberyjskim zakony rycerskie byy mniej liczne. Kiedy zakon w. Jakuba utraci swego mistrza i pidziesiciu piciu braci w bitwie pod Moclin w 1280 roku, ta strata bya wystarczajco powana, aby stworzy okazj do poczenia si z zakonem Najwitszej Maryi Hiszpaskiej. W 1229 roku kontyngent templariuszy skada si tylko z dwudziestu piciu procent si, ktre atakoway Majork, mimo e templariusze byli wiodcym zakonem rycerskim w Aragonii. Naley jednak pamita, e wadcy chrzecijascy w Hiszpanii mogli liczy na wiksze kontyngenty wieckich wojsk chrzecijaskich ni mogli zmobilizowa ich odpowiednicy w Syrii, poniewa zachodni chrzecijanie stanowili w krlestwach na Pwyspie Iberyjskim o wiele wiksz cz populacji ni w pastewkach krucjatowych. Ponadto wadcy hiszpascy czynili uytek z powszechnego obowizku suby wojskowej, jak te domagali si kontyngentw od szlachty. Z kronik relacjonujcych walk w rejonie nadbatyckim mona wynie take zgodne wraenie, e liczba braci walczcych w polu bya maa w porwnaniu z liczb innych wojsk gromadzonych lokalnie. Rymowana Kronika Inflancka, na przykad, stwierdza, e w 1268 roku mistrz pro- j wincja zakonu krzyackiego w Inflantach wezwa wszystkich dostpnych braci, i e byo ich 180, na cae siy ldowe wynoszce 18 000. Jest te jasne, e wiksze postpy w tym rejonie za- j iii 213 Zakony rycerskie 1120-1312

leay czsto od pomocy zapewnianej przez kontyngenty krucjatowe. Tak oto podbojw Sambii w 1255 roku dokonano z pomoc Ottokara II i Wgier, margrabiego Brandenburgii i wielkich sil krucjatowych. Mimo ograniczonej liczby, przynajmniej na Wschodzie, dzielno i determinacj braci wysoko oceniali ich przeciwnicy: kronikarz Ibn al-Asir, na przykad, opisuje kasztelana joanni-tw z Krak des Chevaliers jako "ko w gardle muzumanw". Siy zapewniane przez braci byy te bardziej zdyscyplinowane ni wiele s'wieckich kontyngentw. Regua templariuszy zawiera cise regulacje, dotyczce zachowania na polu walki i w obozie. Bracia wszystkich zakonw skadali oczywicie lub posuszestwa, ktry umacniaa jeszcze obawa przed surowymi karami za nieposuszestwo rozkazom na polu walki. We wszystkich wiodcych zakonach kar za dezercj z bitwy byo wykluczenie z bractwa, za templariusze, ktrzy rozpoczli atak bez pozwolenia, tracili swj habit na pewien okres. Obawa przed nagan nie moga wykluczy wszystkich aktw nieposuszestwa w polu, lecz kilku teoretykw krucjatowych zgadzao si z punktem widzenia mistrza templariuszy, Jakuba de Molay, i z powodu lubu posuszestwa bracia mieli przewag nad innymi wojskaMalowido cienne w kociele templariuszy w Cressac-sur-Charente. Chocia wikszo templariuszy wstpujcych do zakonu we Francji, nigdy nie bya na Wschodzie, podobne malowida przypominay im oglwnym zadaniu zakonu.

214 Zakony rycerskie 1120-1312

mi. Paru teoretykw uwaao take, e zakony rycerskie w Syrii miay najwiksze dowiadczenie. Oczywicie, czoowi dostojnicy w zakonach zwykle mieli za sob dug sub, chocia u templariuszy szeregowa bra rycerska suca na Wschodzie wywodzia si zwykle z zupenie nowych rekrutw, ktrzy suyli w Ziemi witej tylko przez krtki okres w modym wieku. Duga suba i dowiadczenie nie zawsze miay wpyw na podejmowanie rozsdnych decyzji: do strat poniesionych w bitwie pod Cresson w 1187 roku doszo, kiedy mistrz templariuszy, Gerard z Ridefort, wbrew radzie zaangaowa swe wojska w walk z o wiele wiksz si muzumask. Zazwyczaj jednak rada udzielana przez wiodcych braci zakonw na wszystkich frontach bya odbiciem realnej oceny sytuacji politycznej i wojskowej, czsto skaniaa ku rozwadze. W czasie trzeciej krucjaty templariusze i joannici odradzali obleganie Jerozolimy, czciowo ze wzgldu na to, e w czasie oblenia byliby wystawieni na ataki si Saladyna. Podobnie w czasie podboju Majorki przeor joannitw doradza krlowi aragoskiemu, aby nie atakowa muzumanw na wzgrzach za Inca, z powodu grocego niebezpieczestwa. Bracia w rejonach przygranicznych nie byli fanatykami, byli przygotowani - jeeli wymagaa tego sytuacja - do walki u boku niechrzecijan.

We wschodnim rejonie Morza rdziemnego dowiadczenie i wiedz zakonw wykorzystywano czsto przez umieszczenie kontyngentw braci na czele i w stray tylniej si krucjatowych, jak w czasie pitej krucjaty i krucjaty do Egiptu Ludwika IX. W Hiszpanii, gdzie wikszo si wieckich stanowili Hiszpanie, zakony nie musiay peni tej roli, lecz pomagay tam czsto w zawizaniu armii na pocztku kampanii, kiedy trudne byo bardzo szybkie zmobilizowanie wieckich kontyngentw. Suba peniona przez braci nie podlegaa te zwykle organiczeniom i restrykcjom, powszechnym w subie zapewnianej przez siy wieckie. Na wszystkich frontach krzyowcy zwykle walczyli jedynie przez okrelony czas. W Hiszpanii normalne byy ograniczenia czasowe suby poddanych: w roku 1233 kilku kastylijskich onierzy odstpio od oblenia Ubedy, gdy skoczy si im okres suby. Jednak w praktyce bracia nie zawsze byli skonni do walki z niewiernymi. Ich bro zwracaa si czasem w obronie i zgodnie z wasnymi interesami zakonu przeciw wspwyznawcom-chrzecijanom. Przykady moemy znale na kadym froncie. W Inflantach Kawalerowie Mieczowi w 1233 roku pozostawali w konflikcie ze zwolennikami legata papieskiego, Baldwina z Al-ny; na Wschodzie zakony zostay wpltane w wewntrzne konflikty polityczne, charakterystyczne dla XIII wieku, takie jak wojna witego Sa-basa, angaowali si te w prywatne spory. To samo zaszo w Kastylii, ktr pod koniec XIII wieku drczya niestabilno polityczna. Takie dziaania pochaniay rodki, ktre w innym wypadku mogyby by przeznaczone na walk z muzumanami czy poganami. W Syrii niezaleno zakonw oznaczaa take, e zakonnicy mog odrzuci prob o penienie suby. Chocia w Hiszpanii zakony rycerskie cieszyy si mniejsz wolnoci, jednak w drugiej poowie XIII wieku coraz bardziej opieszale peniy sub. Rejestry krlw Aragonii zawieraj nie tylko powtarzajce si ponaglenia, wystosowane po odrzuceniu przez zakony pierwszej proby o sub wojskow, lecz take pogrki o podjciu dziaa przeciwko wasnoci zakonw za niespenienie da krlewskich. Jednak, jeli byy okresy, kiedy nie mona byo polega na zakonach rycerskich, to na Wschodzie i w rejonie nadbatyckim wniosy one powany wkad w walk z niewiernymi, a na wszystkich frontach odegray wan rol w obsadzaniu i obronie warowni. Ju w poowie XII iii 215 Zakony rycerskie 1120-1312 wieku Amalryk z Jerozolimy mawia krlowi francuskiemu, e "jeli moemy co osign, jestemy w stanie to uczyni dziki nim". Inne dziaania Wydaje si, e joannici i niektre zakony hiszpaskie zapewniay na polu bitwy opiek okaleczonym i rannym; lecz dziaania dobroczynne -ktre byy czci funkcji wszystkich zakonw rycerskich - podejmowano przewanie z dala od pola bitwy. Kiedy zakon Montegaudio poczy si w 1188 roku ze szpitalem witego Odkupiciela, zajmujcym si wykupywaniem jecw chrzecijaskich, sam podj si tego zadania, a

regua zakonu w. Jakuba stanowia, e wszystkie upy wzite przez zakon suy maj podobnemu celowi. Zakon w. Jakuba istotnie wszed w posiadanie szpitali zajmujcych si wykupywaniem jecw na prawie caym obszarza Pwyspu Iberyjskiego. Szpital witego Jana i krzyacy byy zakonami zaoonymi do opieki nad biednymi i chorymi, i kontynuoway to zadanie po przeksztaceniu si w zakony rycerskie. Chocia pod koniec XII wieku papie Aleksander III stwierdzi, e wojskowe funkcje joannitw stoj w sprzecznoci z ich prac dobroczynn, to pielgrzym Jan z Wurzburga, ktry odwiedzi Jerozolim w latach szedziesitych XII wieku, napisa o joannitach, e "wielu chorych - zarwno kobiety, jak i mczyni - zbiera si w rnych budynkach i powraca codziennie do zdrowia wielkim kosztem. Kiedy byem tam, dowiedziaem si z opowieci samych sug, e liczba chorych dochodzi do 2 tysicy". Templariusze, co czsto podkrelano w czasie ich procesu, nie mieli obowizku prowadzenia szpitali, lecz - podobnie jak od innych zakonw - oczekiwano od nich regularnego rozdzielania jamuny. Ten obowizek wypeniano czciowo, przeznaczajc dla biednych jedn dziesit chleba wypiekanego i wykorzystywanego w konwentach zakonnych. Czonkowie wszystkich zakonw w nieunikniony sposb angaowali si w zarzdzanie majtkami. Krzyacy wzili na siebie odpowiedzialno za zarzdzanie caymi Prusami. Znaczc si polityczn miafy take najwaniejsze zakony Ziemi witej. Niektre zakony - szczeglnie templariusze - rozwiny take bankowo i interesy polegajce na poyczaniu pienidzy. Ich konwenty byy czsto miejscem depozytu pienidzy, biuterii i dokumentw. Czasami podkrelano, e wojskowy i religijny charakter zakonw czyni je szczeglnie stosownymi do tego zadania, chocia nie powinno si zakada, e wszystkie klasztory oddalone od rejonw przygranicznych znajdoway si w dobrze ufortyfikowanych warowniach. Niektre depozyty powierzano jedynie celem zabezpieczenia pienidzy, lecz zakony mogy si take zaj przekazaniem dbr z jednego miejsca w drugie. Operacje tego rodzaju uatwiaa sie konwentw, ktr wiodce zakony posiaday w wiecie zachodniego chrzecijastwa. Wiele depozytw miao charakter okazjonalny, lecz niektre osoby posiaday u templariuszy biecy rachunek. Zakonnicy regularnie otrzymywali wpywy swego klienta i pacili rachunki w jego imieniu. Przez wiksz cz XIII wieku templariusze w Paryu dziaali jako skarbiec krlw francuskich. Wielu szlachetnie urodzonych, w tym kilku braci Ludwika IX, miao u nich swe rachunki. Templariusze penili te wan rol jako poyczajcy pienidze. W Aragonii na przykad, poyczali pienidze ju od lat trzydziestych XII wieku, a pod koniec XIII wieku regularnie wspomagali poyczkami koron Aragonii. W XII wieku poyczki zacigano zwykle w celu zaspokojenia specjalnej potrzeby, lecz w nastpnym stuleciu poyczanie stao si zwyk cech rzdowego finansowania: rosy zobowizania finansowe wadcw i aby sprosta potrzebom, wadcy czsto brali krtkoterminowe poyczki na poczet

r~

216 Zakony rycerskie 1120-1312

przyszych dochodw. Zwracali si do osb posiadajcych wystarczajcy kapita, aby mc poycza wiksze sumy. Byy to nie tylko firmy woskich kupcw, lecz take templariusze - w niektrych sytuacjach, chcc sprosta krlewskim pros'bom o pienidze, sami byli zmuszeni bra poyczki; aby utrzyma ask krlewsk, nie mona byo atwo odrzuci prb o pienidze. Dochody Dziaalnos' dobroczynna i wojskowa zakonw nieuchronnie wymagaa bardzo znacznych nakadw pieninych i zaleaa od dostpnoci odpowiednich rodkw. Wpywy osigano w rozmaity sposb. rdo stanowiy same zwyciskie wojny, zwykle w formie upw i posiadoci na podbitych terytoriach. Na niektrych frontach zakonnicy otrzymywali take trybut. Lecz wiksz cz swego dochodu zakony czerpay z posiadoci lecej poza obszarami przygranicznymi. Templariusze i joannici mogli odegra tak wan rol w obronie Ziemi witej, poniewa - w przeciwiestwie do wadcw i szlachty na aciskim Wschodzie, za-lecych gwnie od lokalnych dochodw - mogli Koci templariuszy w Londynie. Zakony rycerskie byty zalene od aski patronw, z ktrych wielu wstpowao do zakonu krtko przed mierci lub wybierao tam pochwek. Te nagrobki nale do Wilhelma Marshala, pierwszego earla Pembroke, ktry zmarl w 1219 roku, i jego syna Wilhelma, drugiego earla. Obydwaj zostali pochowam w kociele templariuszy w Londynie. regularnie korzysta ze rde dochodw we wszystkich czciach zachodniego chrzecijastwa. Jednake tylko te zakony uzyskay znaczne majtki we wszystkich rejonach Zachodu. W rejonach oddalonych od granic zachodniego chrzecijastwa wszystkie warstwy spoeczestwa wieckiego czyniy zakonom podarunki, chocia poparcie kleru wieckiego byo ograniczone. Dziki swym darom dobroczycy czciowo starali si poprze chrzecijask spraw przeciw niewiernym. W XII wieku koncepcja witej wojny bya cigle wzgldnie nowa i wpywaa na sposoby sprawowania patronatu w czasie, kiedy gasa popularno starych zakonw. Cz ludzi miaa bardziej osobiste powody do wspierania zakonu rycerskiego: podarunek by czasami namiastk wyruszenia na krucjat. Niektrzy dobrodzieje sami byli na krucjacie i mieli osobiste dowiadczenia z wojskowymi i dobroczynnymi poczynaniami zakonw. Na decyzj wspomagania zakonw rycerskich miay wpyw wizi rodzinne i osobiste, wane byy

te czynniki geograficzne: dobroczycy patronowali czsto zakonowi posiadajcemu konwent w ich i

Spichlerz w klasztorze templariuszy w Cressmg, Zakony rycerskie w Ziemi witej coraz bardziej zaleay od dochodw i zaopatrzenia pyncego z ich posiadoci w Europie Zachodniej. Zdjcie przedstawia jeden z dwch trzynastowiecznych spichlerzy, nalecych do klasztoru templariuszy w Cressing w Essex. ledztwie. Lecz czynic dary dobroczycy poszukiwali Boej aski, tak na tym, jak i na tamtym wiecie. Imiona ofiarodawcw wczano do modlitw odmawianych w klasztorach zakonnych, chocia dobroczycy zakonw rycerskich nie prbowali zwykle fundowa nowych klasztorw tak samo, jak byy one zwykle wyposaane przez monych. Dwunastowieczni dobroczycy oczekiwali, e dochd z ich darw bdzie spoytkowany przede wszystkim na cele wojskowe i dziea miosierdzia. Jednake w XIII wieku ws'rd dobrodziejw rosa tendencja, aby czyni darowizny na rzecz ksiy nalecych do kantorii oraz na msze czy lampy, ktre miay by zapalane

218 Zakony rycerskie 1120-1312

przed otarzami w kaplicach zakonnych. Niektrzy donatorzy liczyli take na otrzymanie bardziej materialnych korzyci - takich jak utrzymanie - czsto przyznawane dobroczycom klasztorw. Poza otrzymywaniem ziemi w darze zakony rycerskie kupoway j. Nadwyk dochodw zakonnicy inwestowali w sposb, ktry mg przynie dugoterminowy zysk. W niektrych okrgach zakupy byy liczniejsze ni darowizny, chocia zwykle nie tak wartociowe. Nabytki otrzymane w darze czy kupione miay bardzo rny charakter. Poniewa dziaania wojskowe i dobroczynne byy kosztowne, zakony rycerskie nie mogy, jak niektre fundacje klasztorne, naoy organicze na rodzaje wasnoci, ktre uwaano za moliwe do przyjcia. Druga klauzula reguy krzyackiej stwierdza, e z powodu wydatku na dziaania wojenne i opiek nad chorymi i biednymi "bracia mog posiada zarwno ruchomoci, jak i nieruchomoci ... co znaczy ziemie i pola, winnice, obszary pod budow miasta, myny, fortyfikacje, kocioy parafialne, kaplice, dziesiciny i tym podobne". Ta lista nie jest pena, bowiem powszechne byy dary pod postaci koni, zbroi czy gotwki. Zakony otrzymyway take przywileje, ktre sprzyjay zwikszaniu ich dochodw lub pozwalay zatrzyma wiksz cz wpyww na wasny uytek. Na przykad tym, ktrzy uczynili

zakonowi roczny dar dobroczynny, papie odpuszcza sidm cz pokuty. Wikszo zakonw otrzymaa take od papiestwa czciowe zwolnienie z pacenia dziesiciny. Zakony mogy powiksza swj dochd uyniajc nieuytki. W XII i XIII wieku miao to miejsce na wikszej czci terenw zachodniego chrzecijastwa. Kolejnym rdem wpyww byo poyczanie pienidzy, chocia na temat zyskw otrzymywanych t drog przetrwao mao szczegw. Powszechnie mwiono, e zakony usiuj take zwikszy swe dochody przez naduywanie swych praw i przywilejw. Chocia zakony rycerskie bogaciy si w rny sposb, nie wszystkim udao si utrzyma wysok pozycj. W Syrii i Hiszpanii, kiedy w poowie XIII wieku zatrzymaa si rekonkwista, skurczyy si te okolicznoci sprzyjajce cigniciu zyskw z wojny z niewiernymi. W wikszoci okrgw daleko od granic chrzecijastwa napyw darw zmala w XIII wieku. Zmiejszya si te ilo zakupw. Zakony rycerskie traciy popularno wrd donatorw, natomiast spadek zakupw zwizany by z ich finansow sytuacj. Zakony nie tylko nie powikszay ju swego bogactwa, ale rwnie traciy istniejce ju rda dochodu. Posiadoci na Wschodzie przepady wraz ze zdobyczmi Mamelukw: w 1268 roku mistrz joannitw twierdzi, e nie uzyska adnych dochodw w Krlestwie Jerozolimy przez osiem lat. Lecz czstotliwo pogrek papieskich wobec tych, ktrzy zagraali posiadociom zakonw rycerskich dowodzi, e wszdzie na obszarach zachodniego chrzecijastwa utrzymanie praw wymagao staej czujnoci. Wrd tych, ktrym udao si naruszy te prawa, by wiecki kler, usilnie starajcy si, w swym wasnym interesie finansowym, o ograniczenie przywilejw zakonw rycerskich, w sprawach takich jak prawo do pochwku. Zakony dotykay te oglniejsze trendy, jak inflacja, a w wielu czciach zachodniego chrzecijastwa dochd zosta ograniczony, przynajmniej na krtki okres, przez dziaania wojenne i inne niepokoje. Nie naley te sobie wyobraa, e wiksza cz dochodw otrzymywanych przez zakony-moga by przeznaczana na dziaania wojskowe, dziea dobroczynne czy inwestowanie we wa-j sno. Du cz dochodu templariuszy i joanj nitw w zachodniej Europie wykorzystywano na utrzymanie zamieszkaych tam braci, gdy wanie na Zachodzie ya wikszo templariusz) i joannitw. Zobowizania religijne, takie jal kantorie czy msze, rwnie pochaniay docho

iii 219 Zakony rycerskie 1120-1312 dy. Zgodnie ze ledztwem przeprowadzonym w 1309 roku, ponad jedna czwarta dochodu templariuszy z Cressing w Essex sza na ten cel. Naleao take opacie ludzi, ktrym obiecano wsparcie i tych, ktrych yczliwos'ci zakon potrzebowa. Wpywy pozostajce do dyspozycji zakonu byy pniej uszczuplane wskutek patnoci i podatkw odprowadzanych na zewntrz. W XIII wieku wczeniejsze zwolnienia zostay

ograniczone - tak zwolnienia z dziesiciny ograniczy papie Innocenty III w 1215 roku, a dalej byy redukowane na mocy lokalnych kompromisw, po konfliktach z biskupami diecezjalnymi. Niektrzy wadcy wieccy, by sprosta rosncym potrzebom finansowym, podobnie usiowali zredukowa zwolnienia podatkowe, ktre wczes'niej zagwarantowali zakonom ich poprzednicy. Od zakonw oczekiwano take udziau w nowych formach powszechnego opodatkowania, ktrych wymagali w XIII wieku zarwno krlowie, jak j i papiee: chocia papie nie wymaga od zako-i nw udziau w podatkach, ktre naoy na nie l celem wsparcia Ziemi witej, przy rnych okazjach ubiega si o subsydia na finansowanie l potrzeb papieskich na Zachodzie. Niektre mniejsze zakony, takie jak zakon l Monfragiie, nigdy nie posiaday dochodw wy-rczajcych na utrzymanie, ale nawet potne ndacje dowiadczay czsto finansowych trud-f noci, kiedy bray na siebie dodatkowe zobowizania lub ponosiy powane poraki wojskowe. j Na przykad joannici nadwyryli swoje zasoby (nadmiernie wspierajc plany podboju Egiptu l w latach szedziesitych XII wieku, a w Hiszpanii krl Kastylii uzna za konieczne wesprze |Calatrav po stratach, jakie zakon ponis w na-Istpstwie klski pod Alarcos. Mamy jednak coraz wicej dowodw wiadczcych o bardziej du-;otrwarych kopotach finansowych, ktre w XIII rieku stay si udziaem wiodcych zakonw >raz aluzji do dugw, bynajmniej nie zawsze krtkoterminowych. Na pocztku XIV wieku joannici usiowali przezwyciy finansowe trudnoci w Niemczech, czciowo przez ograniczenie rekrutacji i zakaz wznoszenia nowych budynkw; jednak powszechniejszym rozwizaniem byo przeniesienie tytuu wasnoci. Mogo to zapewni pomoc w krtkim terminie, lecz kosztem dochodu dugoterminowego. Problemy te dotyczyy zarwno dziaa dobroczynnych, jak i wojskowych. W1306 roku mistrz joannitw twierdzi, e jego zakon nie ma ju rodkw, aby odpowiednio wspiera chorych. Przy kilku okazjach pod koniec XIII wieku mistrzowie templariuszy stwierdzali, e opuszczenie Ziemi witej moe sta si koniecznoci z powodu biedy. W Hiszpanii mistrz zakonu w. Jakuba w 1233 roku rwnie dowodzi, e jego rodki nie s wystarczajce, aby ochroni warownie jego zakonu. Rosnca niech do penienia suby na Pwyspie Iberyjskim wydaje si spowodowana problemami finansowymi. Wiele zakonw uznawao wypenianie swych obowizkw za coraz trudniejsze. Rekrutacja Stay dopyw rekrutw, podobnie jak rodkw finansowych, by konieczny, szczeglnie dlatego, e procent miertelnoci w zakonach rycerskich musia prawdopodobnie by wyszy ni w instytucjach religijnych o charakterze kontemplacyjnym. Wikszo zakonw rycerskich rekrutowaa gwnie, cho nie wycznie, w jednym regionie: kandydaci do zakonw hiszpaskich pochodzili gwnie z Pwyspu Iberyjskiego, a wikszo czonkw zakonu krzyackiego bya niemieckojzyczna. Jedynie templariusze i joannici regularnie zbierali narybek na wszystkich ziemiach zachodniego chrzecijastwa, chocia nawet te zakony uwaay Francj za swj gwny obszar rekrutacji. Podobnie jak w zakonach monastycznych, istniay jednak wymogi wstp-

220 Zakony rycerskie 1120-1312

ne. Wszyscy rekruci musieli by stanu wolnego. W XIII wieku od kandydatw pragncych osign godno rycerza wymagano rycerskiego pochodzenia. Kandydaci na rycerzy, wstpujcy do templariuszy i joannitw, nie mogli take pochodzi z nieprawego oa. W zakonach takich jak templariusze czy joannici kandydaci-rycerze stanowili jednak tylko mniejszo rekrutw: wikszo wstpowaa w szeregi braci. Do wikszoci zakonw onaci kandydaci nie mogli wstpowa bez zgody maonek, dalej kandydatw wypytywano o zdrowie i status majtkowy. We wczesnym redniowieczu domy religijne uwaano powszechnie za odpowiednie miejsca schronienia dla szpetnego czy kalekiego potomstwa. Jednak zakony rycerskie szczeglnie chciay unikn obcienia takimi osobami, pragny take zapewnienia, e nie bd obciane dugami rekruta. Chocia w XII i XIII wieku w Kociele rosa opozycja wobec wymogu, i kandydat do ycia religijnego powinien zoy dar z okazji lubw, to jednak w zakonach rycerskich ta praktyka zanikaa wolno. Zakony te pozostaway jednak w wikszej zgodzie z biec praktyk Kocioa, odrzucajc oblacj dzieci. Chocia synowie szlachetnie urodzonych powszechnie byli wychowywani w klasztorze, zamiast w gospodarstwie szlachcica, dzieci, ktre mieszkay w domu zakonu rycerskiego, nie byy zobowizane do skadania lubw; niektre zakony wyznaczay dla wstpujcych kandydatw limit wieku. Zapisy z procesu templariuszy ukazuj, e w praktyce maa liczba kandydatw wstpowaa do zakonu w wieku 10 czy 11 lat, lecz byli oni wyjtkami: redni wiek rekrutacji waha si midzy 20 a 30 rokiem ycia. Jednake, jak jasno wynika z treci regulacji, nie oznaczao to, e rodzice nie mieli nic do powiedzenia w wyborze kariery swego dziecka. Modsi synowie, ktrzy stanowili znaczn cz rekrutw, czsto potrzebowali utrzymania. Sowa kierowane do kandydatw w czasie ceremonii przyjcia sugeruj, e wstpienie przez niektrych byo widziane jako szansa na wygodne ycie. W pewnych okolicznociach dawao ono take widoki na podwyszenie statusu spoecznego. Rozwaania tego typu byy czsto bardzo istotne, co sugeruje stwierdzenie jednego z templariuszy, e gdy wstpowa do zakonu "zapytali go, dlaczego chce to uczyni, poniewa by szlachetnie urodzony, bogaty i posiada do ziemi". Jednak wikszo zachowanych rde kadzie nacisk na duchowe zainteresowania rekrutw, i tego motywu nie mona po prostu odrzuci. Niektrym, szczeglnie we wczesnym okresie krucjatowym, walka z niewiernymi moga wydawa si bardziej zrozumia drog suenia Bogu i uzyskania zbawienia ni zamknicie w klasztorze. Istnia te jednak dodatkowy czynnik, zakony rycerskie byy mniej elitarne ni klasztory: ci, ktrzy do klasztoru mogliby wstpi tylko jako conversi, mogli zosta penoprawnymi czonkami zakonu rycerskiego. Przy wyjanianiu problemu rekrutacji nie powinno si te pomija zwi-1 kw rodzinnych i ssiedzkich z zakonem. Zakony miay najwiksz trudno z przyciganiem rekrutw we wczesnych latach istnienia. Niektre fundacje, takie jak zakon Montegaudio, \ nigdy nie przezwyciyy

problemu niedostatecznej liczby kandydatw. Lecz zdaje si, e od czasw zaoenia templariusze i joannici - chocia j przycigali niewielu kandydatw duchownych-w przewaajcej czci zachodniej Europy nawet w XIII wieku nie mieli zbytnich trudnoci z re-j krutacj wystarczajcej liczby wieckich. Niekt-j ry kandydaci mogli otrzyma pozwolenie i pienia do zakonu tylko dziki interwencji \ wowych patronw. Kronikarz Mateusz z Pa mwi, e po klsce pod La Forbie w 1244 roku templariusze i joannici "dopucili do swych: konw wielu wybranych wieckich". W XIII i ku sytuacja, wobec ktrej stany zakony : 221 Zakony rycerskie 1120-1312

skie na Pwyspie Iberyjskim, moga jednak nie by tak korzystna. Organizacja W latach bezporednio nastpujcych po zaoeniu w skad zakonu rycerskiego wchodzia niewielka liczba braci pod przywdztwem mistrza: na tym etapie nie bya potrzebna wielka machina administracyjna. Kiedy jednak zdobyto ju rekrutw i wasno, norm stao si zakadanie podlegych konwentw, zarwno w rejonach przygranicznych, jak i innych. Gdy ekspansja przybraa spore rozmiary, wkrtce stawao si potrzebne porednie ogniwo, czce konwenty z siedzib gwn zakonu, gdy mistrzom trudno byo doglda odlegych klasztorw. Potrzebny by system, dziki ktremu rodki i rekruci z klasztorw znajdujcych si w innych czciach zachodniego chrzecijastwa mogy by atwo wysyane do rejonw przygranicznych. Zakony, ktre walczyy na kilku frontach, potrzeboway take na kadym obszarze przywdcy wojskowego. Tote formy organizacji istniejce w wiecie monastycznym niezbyt pasoway do celw przywiecajcych zakonom rycerskim. Do najwaniejszych z praktyk, ktre zostay przystosowane do l celw zakonw wojskowych, naleao grupowanie regionalnych klasztorw w jednostki zwane prowincjami lub przeoratami. Chocia istniay rnice w szczegach, wiodce zakony przyswoiy sobie trjstopniowy system zarzdzania. W rejonach przygranicznych konwenty czsto j lokowano w zamkach. Spoczyway tam na nich i obowizki wojskowe, podczas gdy w innych regionach podstawowym zadaniem byo zarzdzanie i wasnoci w podlegym dystrykcie. Wikszo czonkw zakonu naleao zazwyczaj do braci wieckiej, chocia niektre zakony, takie jak w. Jakuba, posiaday pewn liczb oddzielnych kon-I wentw dla duchownych, a kilka zakonw rycer-I skich miao domy dla sistr. Konwenty sistr liczyy sobie czasami a czterdzieci czy pidziesit czonki, lecz mskie domy, lece z dala od obszarw przygranicznych, zazwyczaj skaday si nie wicej ni garstki osb, ktr znacznie przewyszali liczebnie mieszkajcy tam i pracujcy wieccy. Zwierzchnik konwentu, powszechnie nazywany "preceptorem" czy "komandorem", nie by wybierany przez czonkw, lecz zwykle narzucany z gry. Przywdca taki musia sprawdza, czy w zakonie przestrzega si reguy, a w rejonach przygranicznych prowadzi braci do boju.

By te odpowiedzialny za administrowanie wasnoci konwentu. W rejonach niegranicznych cz osiganych z niej dochodw musiaa by kadego roku pacona jego zwierzchnikowi. Komandor mia kilku podlegych mu urzdnikw, lecz oczekiwano od niego, e bdzie rzdzi zgodnie z rad zgromadzenia kapituy konwentu, zbierajcej si zwykle raz w tygodniu. Zwierzchnicy prowincji czyli przeorzy take byli wyznaczani z gry i sprawowali funkcje podobne do funkcji komandora. U templariuszy, joannitw i krzyakw zwierzchnicy prowincji w Europie Zachodniej byli zwykle zobowizani do wysyania trzeciej czci swoich dochodw z prowincji do siedziby gwnej. Na tym szczeblu take byo kilku pomocniczych urzdnikw, lecz prowincjaowie liczyli si z rad swoich kapitu, ktre zbieray si raz do roku i gromadziy zwierzchnikw konwentw. W gwnych siedzibach wiodcych zakonw mistrzom towarzyszyli urzdnicy, w tym wielki komandor, marszaek, na ktrym spoczyway powinnoci wojskowe i drapier, ktry zajmowa si szatami. Tych urzdw nie spotykamy jednak w mniejszych zakonach. Mistrz mg konsultowa si z czonkami swego centralnego konwentu, ktry przypuszczalnie zbiera si raz na tydzie w kapitule. Wszystkie zakony, mniejsze i wiksze, przyswoiy sobie praktyk okresowego zwoywania kapitu generalnych, na ktrych byli obecni bracia z rnych prowincji. Po lewej: Grobowiec Konrada z Turyngii, mistrza zakonu krzyackiego, rok 1239-1240, w kociele w. Elbiety w Marburgu. Konrad nalea do arystokracji, lecz czoowi oficjaowie zakonw rycerskich pochodzili zwykle z pomniejszych rodzin. Jedynie mniejsza cz braci w waniejszych zakonach braa udzia w walce: wikszo z nich zmara raczej we wasnych kach ni na polu bitwy. Poniej: Malowida cienne w konwencie Sigena w Aragonii. Kilka zakonw rycerskich, w tym joannici, w. Jakuba i Calatrava, miay te konwenty sistr. Powicay si one yciu kontemplacyjnemu i na og nie angaoway si w opiek nad chorymi. Malowida cienne w konwencie joannitw w Sigenie zostay zniszczone w czasie poaru w 1936 roku.

223 Zakony rycerskie 1120-1312 Zatem na wszystkich szczeblach wpyw urzdnikw rwnowayy kapituy. W niektrych sprawach, takich jak przyjmowanie rekrutw, czsto stawiano wymg, aby decyzje byy podejmowane na zebraniach kapituy. Stao si te norm, e prowadzono tam inne sprawy. Kapituy generalne i prowincjalne stwarzay okazj do pacenia powinnoci i zwracania rachunkw. W niektrych zakonach t drug powinno czono z okresowym zdawaniem urzdw, zatem w czasie zebra kapituy dochodzio te powszechnie do mianowa nowych urzdnikw. Jednak w praktyce urzdnicy cieszyli si znaczn swobod dziaania, i nie byli zdominowani przez podwadnych. Kapituy prowincjalne i generalne spotykay si niezbyt czsto, nie istniaa te w nich

kontynuacja czonkostwa. Nie wszystkie kapituy miay wasne pieczcie. Jeli nawet istniay kontrole, wydaje si, e nie chciano zbytnio krpowa urzdnikw. Dochodzio do tego zwykle tylko w wypadku uporczywych naduy ze strony podwadnych. Tak stao si u joannitw w 1296 roku, kiedy generalny konwent stara si zaradzi naduyciom popenionym przez kilku ostatnich mistrzw. lub posuszestwa wywiera by moe ograniczony wpyw na podwadnych, lecz naley pamita, e w s'wiecie wieckim narzucenie wadcom trwaych ogranicze spotykao si z podobnym oporem. Z drugiej strony urzdnicy nie zawsze uznawali sprawowanie cisej kontroli nad wszystkimi podwadnymi za atwe zadanie. Mistrzowie wiodcych zakonw rycerskich usiowali dzier-> y wadz na ziemiach zachodniego chrzecijari-I stwa. W zakonach mieszczcych si w Ziemi j witej sytuacja bya znacznie trudniejsza z powodu faktu, e ich siedziby gwne nie zajmoway centralnej pozycji pod wzgldem geograficznym. Wizytacje stay si zwyczajow praktyk ; wszystkich najwikszych zakonach; jednak, chocia przeoeni prowincji mogli wykonywa to zadanie osobicie, mistrzowie zakonw zwykle musieli dziaa przez delegatw. Mogy oczywicie wystpowa skonnoci do uniezaleniania si prowincji, szczeglnie gdy wikszo braci pochodzia z regionu, w ktrym rezydowali, istniao te niebezpieczestwo, e lokalne zwizki i ukady wezm gr nad posuszestwem wobec mistrza. Cho jednak prowincje zaniedbyway niekiedy wypenianie swych zobowiza finansowych, jedynej powanej prby zdobycia wikszej niezalenoci regionalnej przed rokiem 1300 dokonali pod koniec XIII wieku bracia zakonu w. Jakuba w Portugalii. Przy poparciu portugalskiego krla zakonnikom udao si zmniejszy wadz mistrza nad sob. Konwenty duchownych czy sistr, w przeciwiestwie do tych, w ktrych dominowaa bra wiecka, czsto miay prawo wyboru wasnego zwierzchnika. Bracia wieccy byli oczywicie podporzdkowani w sprawach duchowych swym towarzyszom-ksiom. Lecz zarzdzanie zakonami rycerskimi pozostawao gwnie w rkach braci wieckich, a na wyszych poziomach w rkach braci rycerskiej. Najwaniejsi centralni oficjaowie i zwierzchnicy prowincji zwykle naleeli do klasy rycerskiej. Rycerze stanowili z pewnoci najwiksz grup w konwencie generalnym templariuszy, gdzie prowadzono codzienne interesy zakonu. Tworzyli take najliczniejszy element generalnych kapitu. U templariuszy i krzyakw - jak wiadomo - rycerze przewaali w zgromadzeniach, ktre wybieray nowych mistrzw, poniewa skaday si one z omiu rycerzy, czterech braci wieckich i jednego kapelana. Na bardziej lokalnym szczeblu, rycerze sprawowali zwykle piecz nad konwentami wiodcych zakonw w rejonach przygranicznych, lecz na innych terenach zachodniego chrzecijastwa komandorami byli czsto bracia wieccy i czasami mieli rycerzy wrd swoich podwadnych. Wy-

Piecz Bractwa Kawalerw Mieczowych w Inflantach, rok 1226. Ta piecz, przedstawiajca krzy i miecz, jest pieczci wspln braci i mistrza - napis brzmi: SIIG1LLUM] MAGISTRI ET FR[ATRUM] M/LICIE XPI DE LIYONIA - lecz mistrzowie zakonw rycerskich zwykle mieli te wasne pieczcie.

daje si, e w tych regionach wikszy wpyw na nominacje miaa przydatno do stanowiska ni ranga. Kapituy lokalnych konwentw take skaday si w duej czci z braci, podobnie tworzyli oni najliczniejsz grup na obszarach daleko od granic chrzecijastwa. Zadania wyznaczane rnym rangom nie zawsze harmonizoway, lecz wydaje si, e jedyne przeduajce si niesnaski midzy szczeblami organizacyjnymi miay miejsce w zakonach w. Jakuba i Calatrava, gdzie duchowni czsto skaryli si na naruszanie swych praw, i u joannitw, gdzie siostry z Sige-ny w Aragonii przy wielu okazjach cieray si z przeoonym prowincji. Zakony rycerskie nie sprawoway cakowitej kontroli nad swymi wasnymi sprawami. Chocia wikszo dziki przywilejom bya wyjta spod jurysdykcji biskupw, zakony pozostaway pod wadz papiey, ktrzy interweniowali, gdy tylko uznawali, e istnieje potrzeba wprowadzenia zmian. Niekiedy papiee wtrcali si take do nominacji w zakonach rycerskich: dziao si tak zarwno z przyczyn politycznych jak i wtedy, kiedy papie yczy sobie obdarzy ask swego protegowanego. Z tych samych przyczyn podobnych interwencji dokonywali krlowie, podczas gdy wieccy wadcy na Zachodzie powstrzymywali niekiedy wysyanie odpowiedzi do Ziemi witej. Jednake zakony rycerskie przyczone do innych fundacji religijnych byy przedmiotem regularniej szego nadzoru zewntrznego. Kilka zakonw hiszpaskich, w tym Calatrava, Monte-gaudio, Najwitszej Maryi Hiszpaskiej, zostao doczonych do cystersw, a zakony Aviz i Alcantara do zakonu Calatrava. Nie zawsze znamy przyczyny takich ukadw, chocia w przypadku Calatravy przyczenie mona wytumaczy okolicznociami powstania zakonu: zaoi no go, gdy przeor cystersw z Fitero wzi n, siebie w 1158 roku odpowiedzialno za obroni iii 226 Zakony rycerskie 1120-1312 zamku Calatrava, kiedy templariusze nie mogli go ju duej utrzyma. Ukad, ktry powsta, by podobny do tego istniejcego midzy domami cystersw, gdzie zwierzchnik domu macierzystego mia prawo wizytacji i gos w wyborze mistrzw. Jednak wikszo zakonw rycerskich teoretycznie podlegaa jedynie papieowi. ycie zakonne Rekruci do zakonw rycerskich skadali zwyke zakonne luby ubstwa, czystoci i posuszestwa - wyjtkiem by zakon w. Jakuba, ktry dopuszcza pene czonkostwo onatych braci. Oczekiwano od nich prowadzenia wsplnego ycia w konwencie, spania w dormitorium i jedzenia w refektarzu. Wszyscy bracia rezydujcy w konwencie byli zobowizani do uczestnictwa w naboestwach, poniewa wielu byo niepimiennych, oczekiwano od nich jedynie wysuchiwania, jak kapelani recytuj modlitwy i odmawiania pewnej liczby "Ojcze nasz" o kadej godzinie kanonicznej. Czas midzy modlitwami bracia powicali na zajcia praktyczne. Od braci wieckich nie wymagano czytania medytacyjnego, a cho dziaalno literacka nie bya cakiem obca zakonom rycerskim, to jedynymi ksikami znalezionymi w wikszoci konwentw

templariuszy w czasie ich procesu, byy te niezbdne do naboestw. Niektrzy bracia zajmowali si administracj i dziaalnoci dobroczynn, a bracia wieccy czsto parali si dziaalnoci gospodarcz lub pracowali w polu. Niewiele jednak wiadomo o przygotowaniu wojskowym i wiczeniach podejmowanych w okresie pokoju. Przepisy zapobiegay jedynie zajciom charakterystycznym dla rycerstwa wieckiego, takim jak polowania czy polowanie z sokoem. W regule templariuszy moemy przeczyta, e: "Nie jest waciwe, aby zakon rycerski oddawa si w ten sposb ziemskim przyjemnociom", chocia na jaowych terenach braciom zakonu Calatrava pozwalano je zwierzta, ktre upolowali. W przeciwiestwie do mnichw, czonkom zakonw rycerskich pozwalano je miso, jednak zazwyczaj tylko trzy razy w tygodniu. Posty, ktrym podlegali bracia w zakonach rycerskich take byy mniej rygorystyczne ni posty w zwykych klasztorach. Dodatkowy post bez pozwolenia by zakazany. Chocia - z wyjtkiem terenw nadbatyckich gwne okresy postu nie pokryway si z sezonem bitewnym i chocia jedynie mniejsza cz braci bya w danym momencie zaangaowana w dziaania wojenne, naleao zapewni, by bracia mieli wystarczajc i si do walki. Podobnie jak w klasztorach, w czasie posikw zwykle obowizywao milczenie, chocia regua templariuszy dopuszczaa, i nie- j znajomo jzyka znakw moe sprawi, e konieczne stan si krtkie rozmowy. W sprawie odziey regua templariuszy take czynia ustpstwo, zezwalajc na noszenie lnu zamiast we-j ny w okresie midzy Wielkanoc a Wszystkimi! witymi, z powodu syryjskiego upau. Lecz j w ubraniu i wyposaeniu naleao przestrzega j prostoty i unika ekstrawagancji. Ci, ktrzy przekroczyli reguy konwentu, byli! karani stopniowym systemem kar, z wyrokami! sigajcymi od wykluczenia z zakonu do kilku dniowej jedynie pokuty, ktrej czasami towarzy-1 szya chosta. Jednak rozporzdzenia nie mog zapobiec amaniu dyscypliny, dopuszczalne by; take pewne przypadki rozluniania reguy. ZaJ konnicy nie yli w penej wsplnocie. Znajduje my coraz wicej wzmianek o pokojach czy kwa terach nalecych do pojedynczych oficjav Wydaje si, e do pocztku XIV wieku zwyk bracia w siedzibie gwnej joannitw w Lir soi zajmowali pojedyncze wasne cele czy kon naty. Jednake w zapisach z procesu templariu szy znajdujemy te wzmianki na temat wsp nych dormitoriw - zarwno w wielkich, ja lii 227 Zakony rycerskie 1120-1312 mniejszych domach. Dopuszczone byy take iektre rozlunienia regu dotyczcych poywie-ia: byy one na og, cho nie zawsze, uzasad-iane potrzebami wojskowymi. Reguy dotycz-; ubierania si i wyposaenia nie podlegay roz-nieniu, lecz byy trudne do narzucenia. Trzy-istowieczne statuty joannitw zawieraj, na zykad, powtarzajce si potpienia haftowa-fch szat i wykorzystywania zota czy srebra wyposaeniu. Rwnie restrykcje dotyczce )lowania nie byy jednolicie przestrzegane. Przed narzuceniem cisego reimu ycia w zamach rycerskich powstrzymywa czsto brak wicjatu, ktry umoliwiaby zarwno postu-ntowi, jak i tym, ktrzy go przyjmuj, spraw-

LWJa '/-gi/ -spwsjjOTfcfcrji 1& Tycia "zakonnego, \ tory pozwalaby te na szkolenie. Chocia za-on Calatrava cay czas obstawa przy okresie rbnym, to do zakonu krzyackiego okoo po-wy XIII wieku rekruci mogli by przyjmowani 2z nowicjatu, a u templariuszy znikn on zu-Anie. Nawet przy braku okresu przygotowaw-;ego, zakony usioway zapewni pewne szko-nie: u templariuszy najpierw dziao si tak pod mie ceremonii zalubin, kiedy rekrutowi m-iono o karach za rozmaite wystpki i podawa-) szczegy dotyczce ycia codziennego. Jed-ik dla rekruta moga nie by to bardzo skutecz-i droga nauczania. Chocia u templariuszy, jak innych zakonach, praktykowano okresowe ibliczne odczytywanie przepisw, zapisy z prosu templariuszy, z pocztku XIV wieku, ujaw-ij szeroko rozpowszechnion ignorancj i nie-uczenie panujce wrd braci. Podawano, na zykad, bardzo rne szacunki dotyczce licz-"Ojcze Nasz", ktre miay by odmawiane na dym naboestwie. Brak nowicjatu, do tego mctwo wielu braci, nieuchronnie tworzyy :zeglne problemy; lecz upadek standardw t zjawiskiem powszechnym w wiecie klasz-nym. Krytycy i zmieniajce si role Chocia dopyw darw do XIII wieku by cigle spory, a do wiodcych zakonw cay czas przybywali rekruci, zakony rycerskie w XII i XIII wieku stay si przedmiotem poszerzajcej si fali krytyki. Wtpliwoci, wyraone po raz pierwszy, gdy instytucje te powstay, powtarzali nastpnie niektrzy pniejsi autorzy, lecz zakony atakowano coraz bardziej pod innym wzgldem. Byy powszechnie oskarane zarwno o pych, jak i o skpstwo. Rosncej krytyce poddawano te sposoby, w j aki zakony wykorzystyway swj e bogactwo. Niektrzy krytycy dowodzili, e bracia wiod ycie luksusowe i wygodne, i e na ten cel przeznaczaj swe dochody. Twierdzono, e w'konsekwencji zakony nie utrzymuj w rejonach granicznych, szczeglnie w Ziemi witej, tylu rycerzy, ilu powinny. Wrd osb podnoszcych ten argument byli: kronikarz od witego Albana - Mateusz z Parya, w swej Chronica majora, i dziekan Lincoln na soborze lyoriskim w 1274 roku. Braci yjcych w regionach granicznych potpiano za gotowo uycia siy przeciwko blinim chrzecijanom. Ten zarzut kierowano czsto przeciw krzyakom dziaajcym w rejonie nadbatyckim. Twierdzono te coraz powszechniej, e zakony, szczeglnie templariusze i joannici, zwracaj bro przeciwko sobie nawzajem z powodu zaciekej rywalizacji, ktra - jak mylano - istnieje midzy nimi. Rywalizacj t uwaano za przeszkod w owocnej wsppracy na polu bitwy. Sdzono te, e podjcie skutecznego dziaania wojskowego przeciwko muzumanom na Wschodzie powstrzymuje rwnie niezaleno, jak cieszyy si zakony. Ponadto twierdzono, e zakony rycerskie we wschodnich rejonach Morza rdziemnego byy niechtne prowadzeniu agresywnej polityki skierowanej przeciwko niewiernym. Kiedy, na przykad, templariusze i joannici opowiadali si przeciwko atakowi na Jerozolim w czasie trzeciej krucjaty,

iii 228 Zakony rycerskie 1120-1312

narazili si na krytyk francuskich krzyowcw. W rzeczywistoci niektrzy sdzili, e bra zakonna pozostaje raczej w zbyt przyjaznych stosunkach z muzumanami. Z drugiej strony, angielski franciszkanin, Roger Bacon, w latach szedziesitych XIII wieku krytykowa zakony za prowadzenie jakiejkolwiek walki. Jednym z jego stosownych argumentw byo, e dziaania wojskowe zakonw staj na przeszkodzie nawracaniu niewiernych. By to oczywicie punkt widzenia mniejszoci, lecz Kawalerw Mieczowych i krzyakw dziaajcych w rejonie nadbatyckim przy rnych okazjach krytykowano za to, e zaniechay nawracania i za dziaania, ktre to nawracanie powstrzymyway. Taka krytyk trzeba oczywicie ustawi w odpowiednim kontekcie. Wszystkie zakony rycerskie miay swoich krytykw. Nie wszyscy wypowiadali si na temat zakonw rycerskich tak samo negatywnie, instytucje te miay swoich obrocw, nawet wrd tych, ktrzy czasami wysuwali pewne zastrzeenia. Papiee wyraali krytyk, lecz take w XII i XIII wieku wspierali zakony. Niektre zarzuty byy wyranie stronnicze. wiecki kler straci dochd i wadz w rezultacie przywilejw zagwarantowanych zakonom przez papiestwo, a w XIII wieku powtarzay si te skierowane do nich proby o dooenie si do podatkw na pomoc Ziemi witej. W regionie nadbatyckim wielu krytykujcych byo rywalami zakonu krzyackiego. Co wicej, niektrzy z oponentw zakonw nie opierali swych komentarzy na osobistym dowiadczeniu, lecz jedynie powtarzali to, co stao si obiegow opini. Wielu byo te le poinformowanych i tylko w ograniczonym stopniu rozumiao pozycj zakonw. Mieli te wyolbrzymione pojcie o dochodach zakonw rycerskich, i dlatego przypuszczali, i zakony te nie powinny mie trudnoci w finansowaniu obrony Ziemi witej. Lecz spisy, ktre wykorzystano w czasie procesu templariuszy, zawieraj mao oznak bogactwa. Rozmiar rywalizacji rwnie by przesadzony. Skargi na polityk prowadzon przez zakony w Ziemi witej w stosunku do niewiernych mona wytumaczy czciowo sprzecznymi koncepcjami i rnicami w pogldzie na ten problem. Krzyowcom czsto brakowao jasnego rozeznania w warunkach politycznych na Wschodzie. Nie rozumieli, na czym polegaj dugoterminowe interesy aciskich osad. Sami krzyowcy przybyli walczy z niewiernymi i woleli agresywn polityk, bez mylenia o przyszoci. Jednak krytyka bya czciowo uzasadniona. Czasami zakony naduyway przywilejw, a uycie broni przeciwko wspbraciom chrzecijanom nie zawsze dawao si uzasadni argumentem samoobrony. Denie krzyakw do utrzymania niezalenoci, najpierw na Wgrzech, a potem w Prusach, nasuwa myl, i nie chodzio tu jedynie o popieranie walki przeciwko niewiernym. Pod koniec XIII wieku wiele osb uwaao, e j zakony rycerskie wymagaj wikszej reformy, j Autorytety kocielne, podobnie jak autorzy rozpraw krucjatowych, powicali tej sprawie znacz- j na uwag. Niektrzy sugerowali, e naley ograniczy niezaleno zakonw rycerskich w rejonie Morza rdziemnego, lecz jeszcze czciej dowodzono, e aby unikn rywalizacji, naley po- j czy kilka lub wszystkie zakony rycerskie. Ten J punkt widzenia rozwino wielu teoretykw, ta-1 kich jak Rajmund Luli i Piotr Dubois. Zosta on J rwnie podjty przez synody prowincjonalne,! zwoywane przez papiea Mikoaja IV w celu roz-J waenia tej sprawy. Na niektrych z tych syno dw ordowano

te za oszacowaniem dochodv zakonw, aby odkry, jak wielu rycerzy mon utrzymywa z ziem zakonnych. Piotr Dubois l jednak zdania, e posiadoci zakonne na Zacho dzie powinny zosta skonfiskowane i na ir sposb wykorzystane w celach krucjatowych. Chocia niektrzy krytycy ostrzegali, kied pojedynczy zakon rycerski mia przej kierw iii 229 Zakony rycerskie 1120-1312 nie wypraw chrzecijask we wschodnich rejonach Morza rdziemnego, to jednak nie wprowadzono proponowanych reform. Ostatecznie przyczyn zmiany stay si nowe okolicznoci w regionach granicznych. Rozwijay si one stopniowo w Hiszpanii, gdzie w poowie XIII wieku zacza sabn rekonkwista. Nacisk przenis si na zaangaowanie w konflikty midzy chrzecijanami. Hiszpascy wadcy zaczli oczekiwa od zakonw rycerskich penienia suby przeciwko swym chrzecijaskim rywalom, do czego doszo, kiedy Francuzi zaatakowali Aragoni w 1285 roku. W Kastylii pod koniec XIII wieku zakony byy uwikane w walki wewntrzne. We wschodnich rejonach Morza rdziemnego wyraniej-szym punktem zwrotnym zdawa si upadek osad aciskich w 1291 roku, lecz straty z tego roku nie zniszczyy natychmiast racji bytu zakonw, gdy wczeni nie uwiadamiali sobie, e Ziemia wita zostaa utracona na dobre. Templariusze i joannici, wraz z zakonem witego Tomasza z Akry, przenieli swe gwne siedziby na Cypr, ktry znajdowa si tylko 100 mil od wybrzea syryjskiego. W nastpnych latach wysano stamtd kilka ekspedycji przeciwko niewiernym, a mistrzowie templariuszy i joannitw zaangaowali si w biece dyskusje dotyczce jak najlepszego sposobu odzyskania Ziemi witej. Jednak joannici napotkali problemy na Cyprze, a w pierwszym dziesicioleciu XIV wieku sami stworzyli nowe pole dla siebie podbijajc Rodos, wysp lec przy poudniowo-zachod-nim wybrzeu Azji Mniejszej. Tymczasem zakon witego azarza przenis sw gwn siedzib do Francji, gdzie nie peni ju duej zada wojskowych, a mistrz i konwent krzyacki osiad w Wenecji. Lecz w 1309 roku gwna siedziba zakonu krzyackiego przeniosa si raz jeszcze, tym razem do Malborka w Prusach i od tego momen-I tu zainteresowania zakonu zaczy si koncentrowa na regionie nadbatyckim. Proces templariuszy Podczas gdy inne zakony podejmoway nowe role, templariusze zostali rozwizani. W padzierniku 1307 roku - siedziba gwna zakonu znajdowaa si cay czas na Cyprze templariusze we Francji zostali nagle aresztowani z inicjatywy krla Filipa IV. Twierdzono, e w czasie ceremonii wstpnych rekruci byli zmuszani do wyparcia si Chrystusa, plucia na krzy i do nieprzyzwoitego pocaunku; bracia zostali take oskareni o praktykowanie kultu bokw, mwiono, e zakon sprzyja praktykom homoseksualnym. Papie Klemens V protestowa przeciwko dziaaniu Filipa, lecz gdy mistrz templariuszy, Jakub de Molay, i liczni bracia przyznali si do tych praktyk, nakaza wszystkim zachodnim wadcom aresztowanie templariuszy i skonfiskowanie ich dbr. Jedynym obszarem, na ktrym wprowadzenie instrukcji papiea napotkao si ze

znaczn trudnoci, byo krlestwo Aragonii. Templariusze zamknli si tam w swych zamkach i stawiali opr, w niektrych przypadkach ponad rok. Na pocztku roku 1308, w wyniku ktni midzy papieem a Filipem, zaniechano dalszego ledztwa w sprawie oskare, lecz do 1311 roku inkwizytorzy i praaci we wszystkich krajach zachodniej Europy prowadzili dochodzenia. Rezultaty byy rne. Chocia we Francji i niektrych czciach Woch wikszo templariuszy przyznaa si do powaniejszych zarzutw, adne przyznanie si do winy w tych kwestiach nie nadeszo z Cypru, Aragonii, Kastylii, Portugalii. W Anglii jedynie trzech templariuszy przyznao, e gwne oskarenia s prawdziwe. Na tej podstawie zebra si sobr w Vienne, aby zadecydowa o losie zakonu. Grupa templariuszy, ktra przybya tam, by przemawia w obronie zakonu, nie zostaa dopuszczona do gosu, chocia wikszo obecnych praatw czua, e powinno si ich wysucha. 22 marca 1312 roku, dwa dni po

iii 231 Zakony rycerskie 1120-1312 przybyciu do Yienne krla Filipa IV, papie Klemens zapowiedzia kasacj zakonu. Wikszo ocalaych przy yciu templariuszy szybko pensjonowano, lecz los ich wasnoci by problemem, ktry nie da si tak atwo rozwiza. Od czasu procesu, w dyskusji dotyczcej kasaty templariuszy istniej dwa najwaniejsze punkty. Pierwszy dotyczy problemu, czy byli winni czy te niewinni, natomiast drugi, jakie motywy kieroway krlem Filipem IV. Trudno uwierzy, eby templariusze byli winni powaniejszych zarzutw, o jakie ich oskarano. Znaczcy jest brak obciajcych dowodw, takich jak boki czy kopie sekretnych statutw, szczeglnie we Francji, gdzie templariusze zostali aresztowani przez zaskoczenie. Dalej, zeznania tych, ktrzy si przyznali do wikszoci powaniejszych zarzutw, s mao przekonujce: nie s spjne, nie podano te wiarygodnego wyjanienia, czemu templariusze wprowadzili praktyki, o ktre ich oskarano. We Francji nikt nie prbowa nawet broni rzekomych praktyk. Zeznania sprawiaj wraenie, jakby wielu templariuszy czynio to, w co aden z nich nie wierzy; niektrzy templariusze francuscy wycofali si potem z zezna, by to krok, ktry nie mg przynie winnym adnej korzyci. Nie jest rwnie prawdopodobne, eby praktyki te - jeli trway od dawna - nie zostay wczeniej wykryte, poniewa u templariuszy, jak w innych zakonach, spotykano odstpstwa i wielu braci przed procesem spowiadao si ksiom nie bdcym templariuszami. W tym kontekcie warto zauway, e w czasie procesu aden wiadek, ktry sucha zezna templariuszy przed 1307 rokiem, nie stwierdzi, e popeniono jakiekolwiek uchybienie. Naley te pamita, e oskarenia przeciwko templariuszom nie byy nowe: precedensy mona znale w zarzutach wczeniej stawianych domniemanym heretykom albo muzumanom. Pozostaje faktem, e wielu templariuszy

przyznao si, lecz ten efekt zosta osignity przez uporczywe i zrczne wypytywanie, pozbawianie praw i godnoci oraz tortury: za pomoc tych rodkw niewinny czsto by uznawany za winnego. Trudniej jest rozrni motywy prowadzce do aresztowania francuskich templariuszy, po czci dlatego, e nie ma adnej pewnoci co do stopnia osobistego zaangaowania krla w podjcie decyzji. Powszechnie twierdzono, e korona francuska potrzebowaa pienidzy i e krl kierowa si motywem finansowym. Z pewnoci krl francuski, jak inni wadcy, uzyska krtkoterminowe korzyci finansowe w czasie, gdy dobra templariuszy znajdoway si pod jego kontrol. Lecz niekoniecznie wskazuje to na gwny powd, ponadto nie wydaje si, aby rzd francuski uporczywie nalega, by zdoby dugotrwae korzyci finansowe. Kolejny wysuwany argument dotyczy faktu, e korona usiowaa rozszerzy swoj wadz i nie moga tolerowa niezalenej, wojskowej i arystokrytycznej organizacji w krlestwie. Lecz we Francji charakter zakonu prawie nie by wojskowy; jego czonkowie nie byli zasadniczo arystokratami, a niezaleno zakonu bya w praktyce ograniczona. Proces by interpretowany take jako wyraz przewagi wadzy monarszej nad wadz papiesk. Jednak przypadek, w ktry uwikane byy bawochwalstwo i herezja, bardzo sabo nadawa si do tego celu: rzd francuski musia zaakceptowa fakt, e przekazanie wadzy sdowniczej nad zakonem byo spraw papiea, nawet jeeli na tego ostatniego mona byo wpyn i go zastraszy. Niektrzy wspczeni umiecili proces na tle niedawnych prb, zmierzajcych czciowo do rozszerzenia francuskich wpyww w Ziemi witej; lecz nie jest pewne, czy ktra z propozycji pochodzia od rzdu francuskiego i trudno jest odnie je do postawy korony w czasie procesu. Moliwe jed-

Filip IV i czonkowie jego rodziny. Wiele dyskutuje si nad powodami, ktre skoniy krla francuskiego do aresztowania templariuszy w 1307 roku - mg coraz bardziej skama si ku sprawom religijnym po mierci swej maonki (nie jest tutaj przedstawiona). nak, e Filip faktycznie uwierzy w pogoski, ktre kryy wok templariuszy. Wydaje si, e krl, po mierci ony w 1305 roku, coraz bardziej przejmowa si w sprawami religii i mg wtpi, czy papie podejmie dziaania, ktre on sam uwaa za odpowiednie. Bardzo trudno jest jednak wycign zdecydowane wnioski. Zaranie wieku XIV na wiele sposobw zaznaczao koniec pierwszego etapu historii zakonw rycerskich. Jednak, mimo kasacji templariuszy i krytyki, jakiej poddano wszystkie pozostae za-, kony, sam instytucj cigle uwaano za wartociow, cho XIV wiek mia przynie zmian roli zakonw.

iii 10. Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 ROBERT IRWIN

Oczekiwanie koca wiata Szczegy dotyczce koca wiata byy tak dobrze znane redniowiecznym muzumanom, e czternastowieczny kronikarz arabski, Ibn Kasir, mg wczy do swej kroniki - historii islamu, Pocztek i koniec w historii (Al-bidaja wa-an-nihaja fi-at-tach) szczegowy opis oczekiwanego przebiegu wydarze. Wielu muzumanw w okresie krucjatowym wierzyo, e koniec wiata rozpocznie ciemny wschd soca na zachodzie, potem pojawi si barbarzyskie hordy Goga i Mago-ga. Nastpnie hordy znikn (i zgodnie z jednym opisem, sporzdzonym w dwunastowiecznej Syrii, przed udaniem si na wschd wypij do dna Jezioro Tyberiadzkie). Po hordach Goga i Magoga ukae si jednooki Antychryst, Ad-Dad-dal, ktry przejedzie przez Palestyn na ole, za nim natomiast uda si wita 70 000 ydw. Ad-Daddal bdzie dokonywa faszywych cudw, parodiujc Jezusa. Lecz po czterdziestu dniach Jezus zstpi z niebios i zabije Antychrysta, zanim zniszczy krzy i wezwie wszystkich ludzi, aby postpowali za wiar islamu. Ostatecznie soce zajdzie na wschodzie. Wtedy zabrzmi pierwszy dwik trby i umr wszystkie yjce stworzenia. Przy drugim dwiku trby wszyscy ludzie, kobiety i mczyni, ktrzy yli kiedykolwiek, zmartwychwstan i udadz si do Jerozolimy, aby tam ich osdzono. Inne opowieci podaj nieznacznie odmienn kolejno wydarze, kilka kadzie nacisk na rol mahdiego, postaci kierowanej przez Boga, ktra pojawi si w ostatnich dniach, wczeniej ni Antychryst, i przyniesie muzumanom zwycistwo i sprawiedliwo. Spekulacje na temat Dni Ostatnich i roli w nich mahdiego byy czsto przeplatane proroctwami na temat triumfu islamu nad chrzecijastwem i przyszych losw Jerozolimy, Konstantynopola i Rzymu. Zgodnie z przypisywanym prorokowi Muhammadowi hadisem, czyli opowieci1, krcym ju przed pierwsz krucjat: "Godzina nie nadejdzie zanim Bg nie da mojej spoecznoci zwycistwa nad Konstantynopolem". Poza hadisamiwiele materiau apokaliptycz1 Hadisy to opowieci o yciu proroka Muhammada, zapisy jego wypowiedzi i faktw z jego ycia. Czasami tym terminem okrela si ca tradycj proroka czyli sunn (przyp. tium). Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 234

nego faszywie przypisywano siedmiowiecznemu towarzyszowi Proroka, Kabowi Ibn alAhbarowi. Rodzaj literacki zwany malakim (dosownie "bitwa", "rze"), utwory traktujce o zawzitych wojnach w ostatnich dniach, by niesusznie przypisywany biblijnemu prorokowi Danielowi, a pniej trzynastowiecznemu mistykowi sufickiemu pochodzcemu z arabskiej Andaluzji - Ibn al--Arabiemu. Wiele wczesnej literatury typu malakim powstao w okresie, kiedy muzumanie walczyli, aby obroni terytorium Syrii przed bizantyjskimi prbami ponownego zajcia go. Proroctwa zwyky ka nacisk na fakt, i muzumanie stan wobec wielu trudnoci i poraek - mog nawet na pewien czas straci Jerozolim na rzecz chrzecijan - przed ostatecznym triumfem. Byy te opowieci o posgu-talizmanie, stojcym w centrum Konstantynopola, ktry dziery sfer z wypisanym: "Bd panowa nad wiatem tak dugo, jak ten nieboskon jest w moich rkach". Jednake rda arabskie przekazyway, e owa sfera nie spoczywa ju duej w rkach posgu. Zgodnie z kilkoma legendami muzumaskimi, Konstantynopol mia zosta podbity przez mah-diego, po wczeniejszym zajciu przez niego Rzymu. W okresie bezporednio poprzedzajcym przybycie pierwszej krucjaty oczekiwania muzumaskie (i ydowskie) koncentroway si szczeglnie na grobie nadejcia roku 500 kalendarza muzumaskiego (rok ok. 1106-1107). Dla muzumanw, chrzecijan i ydw koniec XI wieku na Bliskim Wschodzie by okresem dotkliwego braku bezpieczestwa. Podczas gdy niektrzy oczekiwali odrodzenia wiary muzumaskiej pod koniec pitego wieku islamu, inni z lkiem oczekali pojawienia si mahdiego i koca wiata. W bardziej przyziemnych sprawach wielu muzumanw miao nadziej na decydujce zwycistwo w dugotrwaej walce o kontrol nad Syri, ktr toczyli fatymidzcy kalifowie Egiptu i sutanowie selduccy na wschodnich terenach imperium muzumaskiego. Czegokolwiek ludzie oczekiwali, z pewnoci nie bya to zainspirowana przyczynami religijnymi napa ludzi z Europy Zachodniej. Mozaika bliskowschodnia Sukces pierwszej krucjaty i zaoenie na Bliskim Wschodzie pastw frankijskich byo jedn ze wzgldnie mniejszych konsekwencji rozpadu sutanatu selduckiego, do ktrego doszo po mierci sutana Malik Szaha w 1092 roku. Tradycje plemienne Turkw selduckich sprzyjay podziaowi wadzy w onie rodziny. Po mierci Malik Szaha jego krewni walczyli o jego imperium w Iranie, Transoksanii, na Kaukazie, w Iraku i Syrii. Tureccy generaowie i klientela zoona z dygnitarzy wojskowych w Syrii i innych rejonach wspierali rywalizujcych ksit i prowadzili coraz bardzie niezalen polityk lokaln. W tym samym cza si generaowie, pozostajcy w subie egipskie! Fatymidw, skorzystali z nieadu panujceg< wrd Seldukw, aby ich kosztem uzyska zdc bycze w Palestynie i Syrii. Barkijaruk, najstarsz syn Malik Szaha, walczy o ustanowienie niepev nego zwierzchnictwa w rodkowej czci impi rium, lecz gdy zmar w 1105 roku, cigle by tyli seniorem w terytorialnej konfederacji. Poczynajc od 1038 roku sutanowie seldu cy chcieli rzdzi jako podlegli abbasydzkiej kalifa w Bagdadzie oraz jako obrocy islan sunnickiego. W praktyce, jedenastowieczni J\ basydzi posiadali niewiele skutecznej wad politycznej nawet w samym Bagdadzie. Kalif, -Mustazhir (1094-1118) mia mnstwo czasu kontynuowanie swoich upodoba dla poezji ij ligrafii. Nawet w takiej sytuacji, kalif abbasy ki by, przynajmniej formalnie, uznawany pr wikszo muzumanw sunnickich za polit; nego i

religijnego zwierzchnika wiata mu| mariskiego. Sunnici wywodz sw nazw od wa sunna, co oznacza sowa i czyny proroka ]

'.oczownicze plemiona tureckie w duej czci bray udzia w siach pomocniczych, ktre walczyy przeciwko rzyowcom. Mamelucy, czyli onierze-niewolnicy byli take zwyczajowo rekrutowani z mieszkajcych na tpi Turkw. Kompozytowy uk refleksyjny (przedstawiony wyej po prawej) by gwnym rdem tureckiej potgi wojskowej. ummada i jego towarzyszy, zbioru ustnie prze-azywanych tradycji, ktre pomogy w nadaniu tsztaltu zarwno muzumaskiemu prawu (ri'flf), jak i postpowaniu pojedynczych muzumanw. Muzumanie sunniccy uznawali najwysz wadz polityczn kalifw, cho nawet ta wadza staa si do tego czasu fikcj prawn. To uznanie dla wadzy kalifw rnio sunni-tw od muzumanw szyickich, ktrzy utrzymywali, e ostateczna wadza polityczna i religijna moe nalee wycznie do Alego, kuzyna proroka, a po nim do imamw, ktrzy byli jego potomkami i duchowymi nastpcami. Szi'at Ali pznaczao parti Alego. Jedna wiksza grupa szy-ptw utrzymuje, e po znikniciu czy ukryciu si dwunastego imama w 878 roku, ostateczna wadza duchowa pozostaje w zawieszeniu. Szyici wierzcy w dwunastu imamw czekaj na poKrt Ukrytego Imama i z jego przybyciem na narzucenie muzumaskiej sprawiedliwoci caemu wiatu. Jednake inna grupa szyitw, zwana ismailitami, utrzymuje, e po znikniciu ok. 760 roku Isma'ila, ktrego uwaali za prawowitego sidmego imama, imamat przeszed w ukrycie.2 W XI wieku miay miejsce kolejne schizmy, najpierw druzowie, nastpnie nizaryci czyli asa-syni, oderwali si od ismailickiego kalifatu faty-midzkiego w Kairze i sprzeciwili si mu. Chocia nie mona tego stwierdzi z cakowit pewnoci, wydaje si prawdopodobne, e 2 Nie jest to zupenie cise. Nie znamy dokadnej daty mierci Isma'ila, podaje si za prawdopodobne lata 756-763. Po mierci Isma'ila pojawiy si gosy kwestionujce jego prawa do imamatu, gdy mia jakoby umrze przed swym ojcem, szstym imamem, Dafarem as-Sadikiem. Mwio si te, e zosta przez ojca wydziedziczony jeszcze za ycia z powodu skonnoci do alkoholu. Szyici rozbili si wtedy na kilka grup opowiadajcych si za przejciem wadzy na rnych synw szstego imama. Ostatecznie obecnie ismailitami zwie si tych, ktrzy opowiedzieli si za wadz bd dla samego Isma'ila bd jego syna, Muhammada Ibn Isma'ila. Jednak sprawy genealogii i pocztkw ruchu ismailickiego nie s do koca zbadane, gwnie z powodu niedostatecznej iloci rde (przyp tum.).

236 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

wikszo' muzumanw w Wielkiej Syrii (tzn. w Syrii, Libanie i Palestynie) w XI i XII wieku bya sunnitami, poddanymi kalifatowi abbasydzkie-mu w Bagdadzie. Jednake rozrnienia midzy doktrynami i rytuaami sunnickimi i szyickimi nie zawsze s zupenie jasne. Wielu sunnitw przejawiao skonnoci szyickie, podczas gdy wielu szyitw nie miao adnych wyrzutw sumienia wstpujc tam na sub do kalifw abbasydzkich czy sutanw selduckich. Sunnici i szyici yli obok siebie w duych miastach muzumaskich. Chocia sunnici stanowili wikszo, mniejszo szyicka bya bardzo liczna, i w niektrych rejonach Syrii wikszoci byli szyici. Wiksza cz syryjskich szyitw bya prawdopodobnie imamitami3, lecz zwolennicy nizaryckiej wersji ismailizmu ponawiali prby 1 Zwolennicy dwunastu imamw (przyp. tum.) przejcia Aleppo i innych duych miast syryjskich na pocztku XII wieku, zanim ostatecznie zdecydowali si na utworzenie maej terytorialnej enklawy, skoncentrowanej dookoa fortecy Masyaf na wyynach Syrii. W wikszoci pozostaych rejonw wiata muzumaskiego, poza terytoriami kalifatu faty-midzkiego, szyici znaleli si w sytuacji konfrontacyjnej . Chocia wspczesny Iran jest w przewaajcej wikszoci szyicki, w okresie redniowiecznym by bastionem sunnizmu. Jednake Al-Hasan Ibn as-Sabbah, urodzony w Iranie, ale pochodzenia arabskiego, zaoy enklaw ismailizmu niza-ryckiego na wyynach na poudnie od Morza Kaspijskiego. Jego zwolennicy zdobyli twierdz Ala-mut w 1090 roku i stopniowo inne zamki w tym rejonie dostay si pod kontrol ismailick. Ewidentnym bdem byoby myle, e Wielka Syria przed przybyciem pierwszej krucjaty staWadcy muzumascy zwyczajowo unikali przedstawie figuratywnych na monetach na rzecz inskrypcji w jzyku arabskim. Jednake w XII i XIII wieku na Bliskim Wschodzie kilku ksit muzumaskich, ktrzy mieli pod swym beem wielu chrzecijan, bilo monety ze znajdujcymi si na nich wizerunkami, prawdopodobnie chcc sprosta oczekiwaniom swych poddanych. Po lewej miedziak selducki przedstawia konnego wojownika. Po prawej moneta z Mosulu przedstawia pksiyc (symbol islamu) trzymany przez siedzcego ksicia.

Papiee i cesarze. Na og historycy muzumascy okazywali bardzo mao zainteresowania czy wiedzy na temat historii swych chrzecijaskich wrogw. Jednake

trzynastowiecznemu perskiemu historykowi wiata, Raszidowi ad-Dinowi, ktry pracowa pod patronatem Mongow, udao si zebra troch informacji o takich postaciach jak cesarz Fryderyk II i papie Grzegorz IX, przedstawionych tutaj w serii stylizowanych portretw w stylu perskim. nowia muzumaski monolit. Nie tylko sami muzumanie byli podzieleni pod wzgldem religijnym, lecz, jak przedstawiono w rozdziale 6, nadal mieszkay tam liczne wsplnoty rodzimych chrzecijan, zarwno w miastach, jak i na wsi. Jedna z grup chrzecijan melkici (czyli prawosawni) zwrcia si o opiek i przywdztwo do cesarza bizantyjskiego, lecz inne grupy chrzecijan - w tym jakobici, nestorianie i maronici -mogli wybra swobodne praktykowanie swojej wiary pod wadz muzumanw. Wielu znalazo wsparcie u wadcw muzumaskich, a rodzimi chrzecijanie mieli szczeglne wpywy wrd miejskiej biurokracji i w medycynie. Due znaczenie chrzecijan byo nawet lepiej widoczne w Egipcie, gdzie Koptowie (egipscy monofizyci) zdominowali urzdy podatkowe, a niektrzy oficerowie w armii byli pochodzenia ormiaskiego. Sytuacja polityczna na Bliskim Wschodzie w przeddzie przybycia pierwszej krucjaty bya bardziej zoona, ni sytuacja religijna. Istotnie, problemy polityczne i religijne w kontekcie islamu jest czsto nieatwo rozdzieli. Najwaniejszym rysem historii islamu pod koniec XI i na pocztku XII wieku by upadek dynastii Wielkich Seldukw. Po mierci sutana Malik Szaha, ka-

238 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

lif Al-Mustazhir prbowa kolejno mediowa midzy walczcym selduckim rodzestwem i skorzysta na ich konflikcie, zwikszajc sw niezalen wadz w Bagdadzie. Podobniebyo wszdzie w rozbitym imperium selduckim - zarzdcy i onierze wyznaczeni do sprawowania wadzy w selduckich miastach i prowincjach, wykorzystali walk dynastyczn, aby umocni sw pozycj niezalenych wadcw. Kilku z tych, ktrzy tak uczynili, uywao formalnego tytuu do urzdu atabaka (dosownie "ojciec-ksi"), by ukry fakt, e uzurpowali sobie niezalen wadz. Atabak by rodzajem zwierzchnika wojskowego, wysyanego w celu ochrony i doradzania nieletniej latoroli dynastii selduckiej, ktr mianowano gubernatorem prowincji. Jednake, jak mona byo oczekiwa, w jednej prowincji po drugiej atabakowie odsuwali ksit na bok i skutecznie przechwytywali niezalen wadz dla siebie. Tak na przykad Mosul w latach dziewidziesitych XI wieku przeszed pod kontrol Kar-buka (Kitbughy), swego atabaka. Wszdzie w Iraku, zachodnim Iranie i Syrii, niezaleni tureccy dygnitarze wojskowi i ambitni onierze zaci-ni, podobnie jak uzurpujcy wadz atabakowie, starali si poszerzy swoje terytoria jeden kosztem drugiego.

Pod koniec XI wieku Wielka Syria bya rozlegym terytorium wojny, podbijanym przez generaw i uprzednich klientw Seldukw z jednej strony, a armie suce kalifom fatymidzkim w Egipcie z drugiej. Od 1064 roku Turkmeni, koczownicze siy plemienne pochodzenia tureckiego, wkroczyli do Syrii. Ci Turkmeni nie pozostawali pod kontrol sutana selduckiego, lecz par lat pniej du cz Syrii, w tym o duych miast muzumaskich wewntrz Syrii, biegnc od Aleppo na pnocy, przez Ham i Hims, do Damaszku na poudniu, zajy regularne wojska selduckie. Jednake w zajmowaniu miast nadbrzenych Selducy i ich sprzymierzecy odnosili mniejsze sukcesy, a Fatymidzi cigle utrzymywali si na wybrzeu i w Palestynie. W przededniu pierwszej krucjaty bratanek Malik Szaha, Ridwan, mia pod swoj wadz (a przynajmniej zgasza takie roszczenia) Aleppo i wiksz cz pnocnej Syrii. Ridwan znalaz si pniej pod wpywami agentw nizaryckich i nigdy nie by popularny w Aleppo. Nie tylko by nielubiany w tym miecie, lecz jego ambicje w Syrii napotykay rwnie opr jego modszego brata, Duqaqa, ktry by nominalnym wadc Damaszku. Co wicej, Antiochia pooona na zachd od Aleppo i rzdzona przez amira Jaghiego Sijana, sprzymierzya si z Damaszkiem przeciw Aleppo. Muzumaska ludno Antiochii bya najprawdopodobniej niezbyt liczna, poniewa do 1084 roku Antiochia bya miastem bizantyjskim. Terytorium Ridwana byo te zagroone od wschodu przez ambicje Karbuka, atabaka Mosulu. Nieomal kade miasto w Syrii wydawao si mie swego wasnego wadc. Wielu z nich byo Turkami i onierzami. Hims znajdowa si pod kontrol Danaha ad-Dauli, innego tureckiego atabaka. Warto tutaj wspomnie, e chocia wikszo ludnoci Syrii stanowili Arabowie, to jednak przewaajca cz czonkw elity wojskowej w tym regionie bya pochodzenia tureckiego i, w mniejszym stopniu, kurdyjskiego. Jednake od 1086 roku miastem i fortec Szajzar w pnocnej Syrii, rzdzi Banu Munkiz, arabski rd szyickich ima-mitw. Miasto portowe w Trypolisie zbuntowao si skutecznie przeciwko Fatymidom w 1070 roku i a do zdobycia go przez krzyowcw w 1109 rok byo rzdzone przez dynasti kadich (sdziw), Trypolis zamieszkiwaa gwnie ludno szyick Port Dabala by take niezalen republik. Po: w Bejrucie by rzdzony przez Fatymidw i zao trywany przez ich flotylle. Tyr, Sydon, Akra ta znajdoway si pod kontrol fatymidzk, lecz d piero od 1089 roku i jedynie niepewnie. Powta si tam bunty przeciwko wadzy Egiptu. 239 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

Jerozolim zdoby od Fatymidw turecki genera Atsisz w 1071 roku, lecz w 1098 roku Fatymi-dzi, wykorzystujc zajcie Turkw przybyciem do pnocnej Syrii wojsk pierwszej krucjaty, odbili miasto. Zgodnie z przekazem perskiego podrnika, Nasir-i Chusrawa, ktry odwiedzi Jerozolim w latach pidziesitych XI wieku, miasto liczyo okoo 20 000 ludnoci i byo licznie odwiedzane przez pielgrzymw muzumaskich, ktrzy z jakiego powodu nie mogli odby pielgrzymki

idu) do Mekki i Medyny. Miasto byo "trzecim najwitszym miejscem Boga" i wielu mistykw muzumaskich wybrao je na miejsce zamieszkania. Jerozolima zajmowaa specjalne miejsce w muzumaskim scenariuszu dotyczcym ostatnich dni przed kocem wiata. W dniu Sdu Ostatecznego, kiedy trba zwiastujca Zmartwychwstanie zabrzmi po raz drugi i wszystkie stworzenia powrc do ycia jeszcze raz, ludzie zostan zebrani w dolinie Gehenny, tu pod wschodnim murem Jerozolimy. Zatem wielu muzumanw decydowao si na pochwek w tym miejscu lub blisko niego. Budow muzumaskiego meczetu Kopuy na Skale, na obszarze Gry wityni w Jerozolimie, ukoczono w 692 roku. Powody jej zbu-, dowania s tajemnicze, lecz do XI wieku muzumanie powszechnie wierzyli, e ze skay w rodku wityni wyskoczy skrzydlaty rumak Al-Bu-rak, ktry przenis proroka Muhammada do nieba w czasie Nocnej Podry. Chocia Fatymidzi wytyli siy, aby ponow-I nie zaj Jerozolim w 1098 roku, jednak miej-sce to nie byo dla nich szczeglnie wane. Ich stolic w Palestynie bya Ar-Ramla, a gwn baz morsk Askalon. Poza miastami w Palestynie ich polecenia nie byy prawie nigdzie respektowane, a korsarze turkmeriscy i beduini terroryzowali wieniakw, kupcw i pielgrzymw wszystkich i religii. List napisany w roku 1100 przez ydow-1 skiego pielgrzyma znajdujcego si w tarapatach l w Egipcie, przekazuje nam, jak przez pi lat na prno prbowa dotrze do Jerozolimy, lecz dziaalno bandytw i beduinw sprawia, e drogi do miasta nie mona byo przeby. Jednake bezporedni przyczyn pierwszej krucjaty nie byo niebezpieczestwo, wobec ktrego stawali pielgrzymi w Palestynie. Raczej zdobycze terytorialne, poczynione kosztem Grekw w Azji Mniejszej przez selduckiego sutana Ar--Rumu Kilig Arslana I, skoniy bizantyjskiego cesarza, Aleksego I, do proby o pomoc wojskow z Zachodu. Kilig Arslan nalea do oddzielnej gazi rodu selduckiego, jednej z tych, ktre trway w cigym konflikcie z Wielkimi Sel-dukami z Iraku i Iranu. Podjta przez Kilig Arslana prba skorzystania z nieadu selduckiego w Grnym Iraku, doprowadzia ostatecznie do jego mierci w 1107 roku. W samej Azji Mniejszej supremacja Seldukw z Ar-Rumu bya rwnowaona przez dynasti rywali - tureckich wojownikw granicznych, Daniszmendydw, ktrzy mieli swj orodek wadzy w pnocnej Anatolii. Zarwno Selducy z Ar-Rumu, jak i Da-niszmendydzi sprawowali wadz nad terytoriami, ktrych ludno stanowili przede wszystkim greccy chrzecijanie. Chrzecijaski dihad i odpowied muzumaska Zwaywszy na podzia imperium wiata muzumaskiego, kolejne triumfy wojsk pierwszej krucjaty w Anatolii, pnocnej Syrii i Palestynie s mao zaskakujce. Chocia z Aleppo, Damaszku i Mosulu dla doranej pomocy Antiochii w 1097-1098 roku wysyano armie tureckie, ich poczynania nie byy skoordynowane. Mniejsze miasta na wybrzeu byy o wiele za sabe, aby oprze si postpowi chrzecijan, a kiedy Fatymidzi utracili Jerozolim na rzecz krzyowcw, wrd muzumanw sunnickich mogli znale si tacy, ktrzy spogldali na utrat tego miejsca przez ich szyickich wrogw ze spokojn satysfakcj.

Nad Aleppo, jednym z najwaniejszych miast muzumaskiej Syrii, gruje olbrzymia cytadela, zbudowana w duej czci przez wadcw z dynastii Zankidw i Ajjubidw. Jednake inskrypcja nad wejciem do budynku przy bramie upamitnia dokonania mameluckiego sutana Kalawuna jako "niszczyciela wyznawcw krzya, Aleksandra swych czasw, zdobywc stolic i pogromc wojsk frankijskich". List, napisany w 1100 roku przez ydowskiego pielgrzyma, ktry znalaz si w kopotach w Egipcie, daje nam obraz stanu rzeczy natychmiast po chrzecijaskim podboju Jerozolimy. Ujawnia, e Egipt spustoszya i osabia zaraza, lecz mimo to z ufnoci oczekiwano, e Al-Afdal, fatymidzki wezyr i genera, odbije Jerozolim jeszcze tego samego roku. Wielu muzumanw nie docenio te na pocztku penego znaczenia ruchu krucjatowego i chrzecijaskiej okupacji Jerozolimy. Frankowie byli powszechnie myleni z oddziaami bizantyjskimi i nie spodziewano si, e bd okupowa Jerozolim przez bardzo dugi okres. Nawet w tej sytuacji, mimo wszystkich politycznych i religijnych podziaw spoecznoci muzumaskiej, a take mimo powszechnej niewiedzy z ich strony co do pochodzenia i motyww krzyowcw natychmiast pojawio si oburzenie z powodu krucjatowych okru- j ciestw, popenionych w takich miejscach jak Ma'arrat an-Numan, gdzie zmasakrowano wielu mieszkacw, oraz zajcia witego Miasta. Pod koniec roku 1099 gwny kadi Damasz-l ku, Al-Harawi, stan na czele delegacji ucieki-J nierw, ktra szukaa w Bagdadzie pomocy u ka-l Ufa Al-Mustazhira. Sposb, w jaki Al-Harawil zwrci si do wadcy, wywoa zy w oczach jeg audytorium. Krtko pniej mowa sdziego zo-l staa zaadaptowana i zamieniona na poetyck wers przez irackiego poet Ibn al-AbiwardiegoJ Jake oko moe spa midzy powiekami w czas klsk, ktre obudziyby kadego picego? 241 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

Kiedy twoi syryjscy bracia mog spa tylko na grzbietach swych bojowych rumakw lub w odkach spw? Kalif, ktry nie mia wasnych onierzy, napisa do Barkijaruka, proszc go o jakkolwiek pomoc, lecz sutan selducki, zajty w tym czasie wojn na terenach pnocnego Iranu z wasnym bratem, Ghi-jasem ad-Din Muhammadem, nic nie uczyni.

W 1110 roku podobna delegacja, na ktrej czele tym razem sta szyicki kadi Aleppo, Ibn al-Haszszab, przybya do Bagdadu, zdecydowana by poruszy opini na dworze kalifa w celu wywoania zgranej akcji przeciwko Frankom. Z poparciem sufich i kupcw Ibn alHaszszab zorganizowa demonstracj w meczecie kalifa w Bagdadzie w czasie pitkowych modw. T akcj powtrzono tydzie pniej. Podobnie przeszkodzono orszakowi ony kalifa we wjedzie do Bagdadu. Kalif wpad we ws'cieko. Prawd jest, e Ghijas ad-Din Muhammad I, ktry po mierci Barkijaruka w 1105 roku przej po tym ostatnim pretensje do rzdzenia sutanatem selduckim, obieca, e podejmie jakie dziaanie i poczyni przygotowania do dihadu. Jednake ofiary krzyowcw w Syrii nie miay nigdy otrzyma adnej powanej pomocy ze strony ktrego z pretendentw do sutanatu selduckiego. Duo wczeniej propaganda muzumaska, skierowana przeciwko krucjatom, znajdowaa wyraz w poezji i dostosowaa si do konwencji rzdzcej rozmaitymi rodzajami poezji arabskiej. Ta poezja, majca za temat zniszczenie i wygnanie spowodowane przez krzyowcw, zwyka by wyraana w formie rozwinitej pierwotnie przez arabskich nomadw przedislamskich dla opakiwania ladw minionych obozowisk, "miejsc utraconej szczliwoci", jak na przykad w tym poemacie, ktry przetwarza tradycyjne motywy w lament nad spldrowaniem przez krzyowcw i Ma'arrat an-Numan w roku 1098. Przyjacielu, oto miasto, ktre Bg skaza na zniszczenie. Zatrzymaj wielbda i opakuj wraz ze mn jego dawnych mieszkacw, starych i modych, Jeli wejdziesz tam pewnego dnia, pamitaj, e byo to mieszkanie ukochanej! Idea dihadu Chocia pierwsze muzumaskie odpowiedzi na przybycie krzyowcw byy w nieunikniony sposb bezadne i czsto wyraane w niewaciwie archaicznych formach, kilku przywdcw muzumaskich szybko zdoao si zorientowa, jakie byo pene znaczenie chrzecijaskiego ataku. Podjli oni prb organizacji kontrkrucjaty. Ali Ibn Tahir as-Sulami (1039-1106) by sunnickim uczonym teologiem, zwizanym z Wielkim Meczetem w Damaszku. Jego Kitab al-dihad ("Ksiga dihadu", rok 1105) to pierwsze dzieo na temat witej wojny, powstae po przybyciu Frankw na Bliski Wschd. W przeciwiestwie do niektrych jemu wspczesnych, As-Sulami nie myli krzyowcw z Bizantyjczykami. Patrzy raczej na ekspedycj Frankw jako na cz chrzecijaskiego "dihadu" z Zachodu, majcego na celu zarwno pomoc miejscowym chrzecijanom, jak i zdobycie Jerozolimy. Przedstawi triumf krzyowcw w Syrii jako symptom moralnego i politycznego upadku islamu oraz osabienia instytucji kalifatu, lecz ofiarowa take swym czytelnikom pewno przyszego zwycistwa, poniewa prorok Muhammad przepowiedzia, i muzumanie na pewien czas strac Jerozolim, lecz pniej nie tylko j odzyskaj, lecz udadz si zdoby Konstantynopol. As-Sulami by take wiadom konfliktu midzy chrzecijastwem a islamem, ktry mia miejsce w Hiszpanii, na Sycylii i w Afryce Pnocnej. Jego gotowo do postrzegania krucjaty w szerszym kontekcie walki midzy dwiema religiami, rozszerzajcej si wszelkimi drogami iii

Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 242 przez Morze rdziemne, znalaza pniej bliski oddwik w kronice napisanej przez trzynastowiecznego historyka z Mosulu, Ibn al-Asira. Pierwsze pojawienie si imperium Frankw, wzrost ich siy, atak na ziemie islamu i zajcie niektrych z nich, nastpiy w roku 478 [1085-1086], kiedy chrzecijanie zdobyli miasto Toledo i inne na ziemiach Al-Andaus, jak ju przedstawiono. Nastpnie w roku 484 [1091-1092] chrzecijanie zaatakowali wysp Sycyi i podbili j, o tym te ju wczeniej mwiem. Nastpnie si przedostai si nawet na brzeg Afryki, gdzie zdobyli kilka miejsc, ktre jednak zdoalimy im odbi. Pniej zdobyli jednak inne miejsca, jak teraz zobaczycie. Kiedy nadszed rok 490 [1096-1097], najechali ziemi syryjsk. Inny historyk dziaajcy w Aleppo na pocztku XII wieku, Hamdan Ibn Abd ar-Rahim, istotnie napisa dzieo Historia Frankw, ktrzy zaatakowali ziemie islamu. Jego dzieo nie przetrwao, z wyjtkiem fragmentw cytowanych w pniejszych historiach. Ta strata jest szczeglnie dotkliwa, gdy Abd ar-Rahim by wyjtkowo odpowiednim czowiekiem do napisania takiego dziea, poniewa najpierw dzierawi wiosk od frankijskiego pana z Al-Atarib, pniej wstpi na sub do pierwszego wielkiego przywdcy dihadu - Zankiego. Chocia dzieo As-Sulamiego byo pierwszym dzieem o dihadzie, powstaym w odpowiedzi na krucjat, nie byo jednak pierwszym dzieem powiconym temu tematowi. W samym Koranie mona znale fragmenty na temat ostatecznej wadzy dihadu. Przepisana jest walka, chocia jest wam nienawistna. Koran, sura II Krowa (AI-Baijara), 216 Zwalczajcie tych, ktrzy nie wierz iv Boga i w Dzie Ostatni, ktrzy nie zakazuj tego, co zakazal Bg i Jego Posaniec i nie poddaj si religii prawdy - spord tych, ktrym zostaa dana Ksiga dopki oni nie zapac daniny wasn rk i nie zostan upokorzeni. Koran, sura IX Skrucha (At-Tauba), 29 ... i zwalczajcie bawochwalcw w caoci, tak jak oni was zwalczaj w caoci. Wiedzcie, i Bg jest z bogobojnymi! Koran, sura IX Skrucha (At-Tauba), 36 4 Termin "dihad", ktry jest powszechnie tumaczony jako "wita wojna", dosownie oznacza "dokadanie stara", to znaczy stara, aby rozwi-i j islam. Zgodnie z tradycyjn muzumask doktryn sunnick, przywdztwo w witej wojnie, majcej poszerza terytoria islamu, przypadao kalifowi. W VIII i IX wieku prowadzenie dihadu byo jednym z obowizkw kalifa abbasydz-kiego. Na przykad Harun ar-Raszid prowadzi sw< wojska na Bizancjum co drugi rok; w latach, kie dy tego nie czyni, praktykowa hadd czyli piel grzymk do Mekki. Dihad prowadzono take n wschodnich ziemiach przeciwko pogaskim Tu kom w Transoksanii i Azji rodkowej, jak i pr ciwko bawochwalczym Hindusom w pnocnyc Indiach. Ochotnicy na te i inne wite wojny bj znani jako ghazi. Walczyli w oczekiwaniu na zd bycie upw, a jeli polegli w trakcie walki, mi1 zapewniony status mczennikw.

Bahr al-fawa'id czyli "Morze wspaniaych cec jest encyklopedi i penym poucze dziele z rodzaju "zwierciade dla wadcw"3. Zostao; pisane w latach pidziesitych i szedziesit __ 4 Wszystkie cytaty koraniczne z tumaczenia Je Bielawskiego, PIW 1986. 3 "Zwierciada dla wadcw" to typ dzie, ktry rozv si w literaturze arabskiej pod wpywem perskim, p poucze dla wadcw, jak naley sprawowa w dobiera sobie wsppracownikw, organizowa pr dworze, czy wyliczajcych ich obowizki itp. (przyp.

Walczcy muzumanie. Mimo e arabscy Beduini rzadko przywdziewali zbroj, zawodowa muzumaska jazda nosia kolczugi bardzo przypominajce kolczugi ich chrzecijaskich przeciwnikw. Na tej surowej, dwunastowiecznej egipskiej rycinie ukazano fatymidzkich wojownikw z tarczami iv ksztacie latawca, bardzo zblionymi do ulubionych tarcz ich zachodnich wspczesnych. j XII wieku przez anonimowego Persa, prawdopodobnie mieszkaca Aleppo w czasach Nur ad-Dina. Poniewa autor by w sposb widoczny gboko zaangaowany w walk z Frankami w Syrii, przedstawi doktryny i przepisy dotyczce dihadu tak, jak je rozumiano w poowie XII wieku. Istniej dwa rodzaje dihadu: dihad j wewntrzny, skierowany przeciwko wadom l moralnym jednostki, i dihad zewntrzny, wymie-jrzony w niewiernych. Zgodnie z dzieem - w kt-Irym, jak wszdzie, odbija si konwencjonalny spo-i mylenia na ten temat - rwnie dihad ze-ntrzny dzieli si na dwa rodzaje. Pierwszy to Idihad ofensywny. Jest on rodzajem zbiorowego [obowizku, naoonego na spoecznos' muzu-nask w celu poszerzenia terytoriw islamu (dar \al~ishm). Niektrzy muzumanie bd chcieli bra l udzia w tych napastniczych kampaniach przeciwko niemuzumariskim ssiadom, wszyscy muzumanie s zobowizani do wspierania ich pienidzmi i zacht. Drugi rodzaj dihadu to walka de-fensywna, majca na celu pozbycie si agresorw, ktrzy zajli terytorium posiadane przez muzumanw. Ten rodzaj wojny obronnej jest obowizkiem spadajcym na kadego zdrowego fizycznie, dorosego muzumanina. Bahr rozpatruje pewne szczegy praw i obowizkw osb podejmujcych dihad. Jeli kandydat nie jest penoletni, musi otrzyma pozwolenie od rodzicw. Jeli jest onaty, musi zdoby pewno, e byt jego ony jest dobrze zabezpieczony. Nie powinien oczekiwa zapaty. 0ednak-e muzumaski skarb pastwa mg paci chrzecijanom i ydom, ktrzy u boku muzumanw brali udzia w dihadzie). Muzumanin z pola walki moe uciec tylko wtedy, jeeli przeciw244 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

ko niemu staje wicej ni dwch niewiernych. Nie mona zabija kobiet i dzieci. Zasady dotyczce podziau upw s skrajnie skomplikowane. Tutaj niektre z tez przedstawionych w Bahr wydaj si ekscentryczne. Dzieo wykazuje, e nawet zwierzta biorce udzia w dihadzie zasuguj na prezenty: "Podarek dla sonia powinien by wikszy ni ten dla wielbda czy osa". Wszdzie w swym dziele autor, ktry jest z pewnoci alimem czyli uczonym religijnym, obstaje przy tym, e uczeni wyksztaceni w sprawach religijnych take maj prawo do wzicia udziau w podziale upw z wojny z niewiernymi: "Strze si, by nie pomyle, i ghazim jest jedynie ten, ktry trzyma miecz w doniach i styka si z niewiernymi; gdy naprawd uczony, ktry w meczecie i mihrabie [nisza modlitewna] trzyma piro w doniach i zna zasady islamu, jest rwnie wojownikiem, a jego piro jest ostrzejsze ni miecz". Chocia autor Bahr nienawidzi chrzecijan i czu do nich odraz, to heretycy w onie islamu byli przez niego postrzegani jako zagroenie nawet wiksze od chrzecijan. "Przelanie krwi heretyka jest warte siedmiu witych wojen". Podczas gdy niektrzy teoretycy w redniowieczu dowodzili, e dihad jest jedynie wojn obronn, jednak byo to spojrzenie mniejszoci. Wikszo autorytetw utrzymywaa, e obowizek dihadu nie ustanie, dopki cay wiat nie znajdzie si pod wadz islamu. Bahr kadzie nacisk na stwierdzenie, e pierwszym obowizkiem muzumaskiego wadcy jest prowadzenie dihadu a do cakowitego zwycistwa islamu. Jeli on tego nie uczyni i zawrze pokj z niewiernymi, to lepiej, by ten wadca by martwy, a nie ywy, poniewa wywoa demoralizacj na wiecie. Jednake autor dziea uznaje, e niezalenie od nadziei zawartych w pobonych teoriach, Frankom w Syrii cigle dobrze si powodzi, podczas gdy muzumanie walcz z muzumanami. W teologii szyickiej tylko imam moe wezwa do dihadu ofensywnego. Poniewa imam pozostaje w ukryciu, ten szczeglny obowizek pozostaje w zawieszeniu a do nadejcia ostatnich dni przed kocem wiata. Tak, na przykad, chocia ismailiccy Fatymidzi i imamiccy panowie z Banu Munkiz z Szajzaru wielokrotnie angaowali si w bitwy z krzyowcami, dihad jednak nie odgrywa adnej roli w ideologii szyickiej. Podobnie wielu muzumanw, szczeglnie szyitw i su-fich, naciskao, aby dihad zewntrzny sta na drugim miejscu za dihadem prowadzonym przeciwko zu we wasnej duszy czowieka. Propagatorzy dihadu kadli nacisk na specjalny status Jerozolimy dla islamu. W XII i XIII wieku powstaway dziea, ktre byy powicone specjalnym doskonaociom (fada'il) Jerozolimy, czy caej Palestyny lub Syrii. Takie dziea odwoyway si do podobnych prac, ktre powstaway w czasie wojen arabskich z Bizancjum. Pokrewny rodzaj traktowa o mniejszych pielgrzymkach czyli ziyaratach, odbywanych do grobowcw prorokw, mczennikw czy witych mw sufic-kich, z ktrych wielu spoczywao na terenie zajtym pniej przez niewiernych Frankw. Dihad w praktyce Historia Bliskiego Wschodu jako cao w okresie od lat dziewidziesitych XII wieku do dziewidziesitych XIII bya pod wzgldem politycznym zdominowana przez upadek Seldukw, rozkwit i upadek Chorezmijczykw i przybycie Mongow. W tym

samym okresie na wielkich obszarach nastpi triumf polityczny zwolennikw sunnizmu nad szyitami. Szczeglnie wadza terytorialna asasynw zostaa obalona najpierw w Iranie, potem w Syrii. Chocia byoby powanym nieporozumieniem nadanie temu okresowi historii bliskowschodniej etykietki - "wiek krucjat", to jednak wci pozostaje prawd, i historia Syrii i Egiptu w XII i XIII wieku jest przede Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 245

wszystkim histori rosncej jednoci tych muzumaskich ziem, w odpowiedzi na wyzwanie rzucone przez istnienie osad aciskich. Gdy krzyowcy wycili albo wzili do niewoli ca muzumask ludno Jerozolimy w 1099 roku, w miecie nie pozostali adni muzumanie. Pniej zachcano chrzecijaskich Arabw z Transjordanii do osiedlania si w Jerozolimie, aby pomogli zaludni miasto. Z niektrych miejsc, takich jak Ar-Ramla, ludno ucieka przed nadejciem krzyowcw. W innych miastach i na wsiach ludzie zostawali. Z osadnictwem frankijskim nasta wikszy porzdek na obszarach nadbrzenych a rolnicy zyskali pewn ochron przez beduiriskimi i turkmeriskimi maruderami. Muzumanie, ktrzy pozostali na terytorium krzyowcw, musieli paci specjalny podatek pogwny, co byo odwrceniem sytuacji istniejcej na obszarach muzumaskich, gdzie chrzecijanie i ydzi pacili podatek pogwny czyli gizj. Z drugiej strony, w przeciwiestwie do katolikw, nie pacili dziesiciny. Ibn Dubajr, pochodzcy z muzumaskiej Hiszpanii pielgrzym do Mekki, ktry, w drodze do domu przejeda przez Krlestwo Jerozolimy w roku 1184, stwierdzi, e muzumascy wieniacy s dobrze traktowani przez swych frankijskich panw i pac mniej podatkw ni wieniacy znajdujcy si pod wadz ssiednich panw muzumaskich. Sdzi nawet, e istnieje rozoone w czasie niebezpieczestwo, i nawrc si oni na chrzecijastwo. Niemniej jednak, nie wszystkie wiadectwa wskazuj na taki bieg wypadkw. Nawet na kilku obszarach, ktrych muzumanie zdecydowali si nie opuszcza, doszo nastpnie do buntw i masowych exodusw. Muzumaskie bunty wybuchy w regionie Nabulusu w roku 1113, w latach trzydziestych i osiemdziesitych XII wieku w regionie Dabal Bahra, w roku 1144 w poudniowej Transjordanii. Pod koniec wieku w Palestynie wybuchay sporadyczne protesty wieniakw, ktre czyy si z najazdami Saladyna. W latach pidziesitych XII wieku, po kilku protestach przeciwko naduyciom i niesprawiedliwoci pana na zamku Mirabel, mieszkacy omiu wiosek w regionie Nabulus masowo uciekli przez Jordan do Damaszku. Ci i wczeniejsi uciekinierzy z Krlestwa Jerozolimy oraz innych pastw frankijskich osiedlili si w miastach interioru, szczeglnie w pewnych dzielnicach Aleppo i Damaszku, gdzie utworzyli krzykliwe lobby, opowiadajce si za prowadzeniem dihadu, ktry zwrciby im ich domy. Szukali przywdcy.

Pierwszym moliwym do przyjcia kandydatem na ich reprezentanta by Ilghazi z rodu Artu-kidw, jednej z wielu tureckich grup plemiennych, ktre skorzystay na rozbiciu imperium sel-duckiego, aby wydzieli dla siebie mae ksistwa. Sprawowa rzdy w Mardin, kiedy, w 1118 roku, obywatele Aleppo poprosili go, aby wzi ich miasto pod sw piecz i broni go przeciwko Rogerowi z Antiochii. Ilghazi odebra przysig od swych turkmeriskich zwolennikw, e bd prowadzi dihad i odnis pierwsze zwycistwo w muzumaskiej kontrkrucjacie na Polu Krwi. Jednake pod rnymi wzgldami Ilghazi nie pasowa do idealnego obrazu przywdcy dihadu. Nie tylko pi duo alkoholu, lecz w rzeczywistoci bardziej interesowa si konsolidacj wasnej wadzy dookoa Mardin ni niszczeniem ksistwa Antiochii. Ilghazi zmar w 1122 roku, nie speniwszy nadziei, jakie pokadali w nim mieszkacy Aleppo. Imad ad-Din Zanki, atabak Mosulu (1127-1146), odnis wikszy sukces w prezentowaniu siebie samego jako przywdcy dihadu. Trzynastowieczny historyk z Mosulu, Ibn al-Asir mia napisa, e gdyby "Bg w swej asce nie sprawi, i atabak [Zanki] podbi Syri, to Frankowie cakiem by j zajli". Zanki wyruszy zaj Aleppo w 1128 roku. Jego mieszkacy, obawiajcy si zaiii 246 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 razem zagroenia ze strony asasynow w samym miecie, jak i zagroenia zewntrznego ze strony Frankw, nie oparli si Zankiemu. Jak wielu atabakw mianowanych przez Seldukw, Zanki wykorzysta sytuacj, aby zaoy w pnocnym Iraku i Syrii domen, ktra faktycznie bya niezalenym ksistwem. W swym ksistwie Zanki naladowa protok i instytucje sutanw sel-duckich z Iraku. Podobnie jak Selducy, on sam i jego oficerowie byli fundatorami madms i chank. Madrasa, ktra pochodzi ze wschodnich ziem sutanw selduckich, to uczelnia, ktrej profesorowie specjalizowali si w prowadzeniu studiw nad Koranem i prawa religijnego. Bya to cakowicie sunnicka insytucja, a zatem jednym z najwaniejszych celw takich uczelni byo przeciwdziaanie nauczaniu szyickiemu. Chanka (znana take jako zawija) bya miejscem, w ktrym adepci sufizmu mieszkali, studiowali i odprawiali swe praktyki. Gosiciele i zwolennicy sufizmu mieli odegra wan rol w wojnach z krzyowcami. Powstawanie coraz wikszej liczby madras i zawiji w Syrii pod rzdami Zankiego i jego nastpcw, byo czci szerszego ruchu, w ktrym zarwno wadcy, jak i elity religijne powiciy si likwidowaniu demoralizacji i heterodoksji w spoecznoci muzumaskiej, co byo czci wielkiego dihadu, majcego o wiele szersze cele ni jedynie usunicie Frankw z wybrzea Palestyny. W omawianym wyej Bahr al-fawa'id wiernie odbija si ideologia tamtych czasw. Poza goszeniem witej wojny z Frankami, dzieo przestrzega czytelnikw przed czytaniem frywol-nych ksiek, siadaniem na hutawce, noszeniem satynowych szat, piciem ze zotych kubkw, opowiadaniem nieprzyzwoitych artw i tak dalej. Chocia naboni muzumanie, szczeglnie w Aleppo, widzieli w Zankim przeznaczenie i nowego przywdc dihadu, przez wiksz cz kariery uczyni on niewiele, aby sprosta tym oczekiwaniom i w rzeczywistoci wikszo cza-

su spdza na walce ze swymi muzumaskimi rywalami. Szczeglnie mia nadziej na przyczenie muzumaskiego Damaszku do swych ziem w Syrii, lecz gubernator Damaszku, Mu'in ad-Din Unur, by w stanie pohamowa ambicje Zankiego, zawierajc przymierze z Krlestwem Jerozolimy. Jednake w roku 1144, dziki szczliwemu, cho nie planowanemu zbiegowi okolicznoci, Zankiemu udao si zdoby frankijskie miasto Edess. Historyk Micha Syryjczyk opakiwa zdobycie miasta: "Edessa pozostaa pustyni: poruszajcy obraz okryty czerni, nabrzmiay krwi, zasany ciaami jej synw i crek! Wampiry i inne dzikie bestie przybiegy i weszy noc do miasta, aby ucztowa na ciaach pomordowanych. Miasto stao si siedzib szakali, poniewa nie przyby tam nikt z wyjtkiem tych, ktrzy spldrowali je w poszukiwaniu skarbw". Lecz wedug Ibn al-Asira: "Kiedy Zanki obejrza miasto, spodobao mu si i zda sobie spraw, e zrwnanie takiego miejsca z ziemi nie byoby dobrym posuniciem. Wyda zatem rozkaz, aby jego ludzie pozwolili wszystkim ludziom, mczyznom, kobietom i dzieciom, powrci do domu z caym zupionym im dobytkiem. .. Miasto zostao przywrcone do wczeniejszego stanu, a Zanki umieci w nim garnizon obronny". Zankiego, zamordowanego przez niewolnika w 1146 roku, zastpi w Aleppo jego syn Nur ad-Din. Nur ad-Din, przy pomocy prcego do dihadu stronnictwa w samym Damaszku, wjecha triumfalnie do tego miasta w 1154 roku. Tam zamwi minbar czyli kazalnic, ktra miaa by umieszczona w meczecie Al-Aksa w Jerozolimie w nadziei odzyskania tego miasta na stae przez jego armie. Jednake podbj Egiptu wydawa si by pilniejszym priorytetem. Askalon podda si Frankom w 1153 roku, zapewniajc flocie fran-kijskiej port oddalony o wystrza armatni od Delty Nilu. Fatymidzcy kalifowie z Egiptu byli bez247 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

silnymi pionkami wojujcych wezyrw i regimentw podzielonych pod wzgldem etnicznym. Niektrzy w Egipcie w latach pidziesitych i szedziesitych XII wieku woleli zawrze ukady z Krlestwem Jerozolimy, w celu zapewnienia sobie jego pomocy dla rzdw Fatymidw, podczas gdy inni raczej spogldali na Nur ad-Dina z Damaszku, liczc na pomoc w zwalczaniu niewiernych. Dojcie do uuadzy Saladyna Ostatecznie armii muzumaskiej wysanej przez Nur ad-Dina, udao si przej wadz w Egipcie i pokrzyowa chrzecijaskie ambicje w tym rejonie. Lecz sam Nur ad-Din w niewielkim stop-I niu skorzysta z sukcesu swych si ekspedycyjnych. Wielk armi tureck, ktr wysa do J Egiptu, dowodzia mieszana grupa Turkw i Kur- dw. Jeden z kurdyjskich oficerw, Saladyn (czyli Salah ad-Din), z kurdyjskiego rodu Al-Ajjub, przej faktyczn wadz jako wezyr Egiptu w 1169 roku. W roku 1171 Saladyn skorzysta ze mierci kalifa-beneficjanta Egiptu, aby znie ka-: fatymidzki. Od tego momentu pitkowe dy w meczetach, majce znaczenie symbo-ne, prowadzono w imieniu kalifa abbasydz-kiego z Bagdadu oraz Nur ad-Dina, sutana Damaszku. W Egipcie ismailizm by spraw elity i nawet w owym czasie mieszkao tam sporo po-j tnych muzumanw sunnickich, chrzecijan l i ydw. Chocia wymuszony powrt do

islamu ' sunnickiego nie napotka zbyt wielkiego oporu, Saladyn i jego nastpcy w Egipcie dbali o popieranie ortodoksji przez zakadanie madras i sprzyjanie sufim. Saladyn zawsze by gotw do zoenia dekla-i racji lojalnoci Nur ad-Dinowi, lecz mniej interesowa si faktycznym wsparciem swego mistrza pienidzmi czy pomoc wojskow, o co go regularnie proszono. Kiedy Nur ad-Din zmar w 1174 roku, Saladyn uda si do Syrii i zaj Damaszek, zastpujc syna Nur ad-Dina. Wiksz cz kariery Saladyna jako wadcy Egiptu i Damaszku mona dobrze zrozumie po pierwsze w kategoriach bezowocnych prb przejcia Mosulu od ksicia z dynastii Zanki, a po wtre w kategoriach jego denia do stworzenia imperium, ktrym rzdziby jego rd. Saadyn musia usatysfakcjonowa oczekiwania swych ajjubidzkich krewnych przez wykrojenie dla nich apanay. To rodzinne imperium zostao po wikszej czci utworzone kosztem muzumaskich ssiadw Saladyna w pnocnej Syrii, Iraku i Jemenie. W cigu caej swej kariery ogromn cz dochodw Saladyn przeznacza na zaspokajanie oczekiwa krewnych i zwolennikw. Hojno bya podstawow cech muzumaskiego wadcy redniowiecznego. Jednake Saladyn znajdowa si te pod rnorak presj ze strony pobonych idealistw i uciekinierw z Palestyny, przekonujcych go, aby podj dihad przeciwko pastwom frankij-skim. Najwaniejsi intelektualici-urzdnicy suby cywilnej, tacy jak Al-Kadi al-Fadil i Imad ad-Din al-Isfahani, obydwaj pracujcy w kancelarii Saladyna, nieustannie dokuczali swemu wadcy, napominajc go, aby zakoczy walk z muzumaskimi ssiadami i skierowa swe wojska przeciwko niewiernym. Al-Kadi alFadil i jego podwadni mieli przeksztaci kancelari w wany instrument propagandy Saladyna. W listach rozsyanych po caym wiecie muzumaskim przedstawiali zniszczenie pastw frankijskich jako ostateczny cel dziaania Saladyna. Kiedy zwolennicy Zankidw i inni wrogowie Saladyna zaatakowali go jako uzurpatora i nepot, starajcego si o wzbogacenie wasnej rodziny, poplecznicy Saladyna podkrelali, e prowadzony przez niego dihad legitymuje przywaszczenie przez niego wadzy. Mimo to aktywno Saladyna w walce z chrzecijanami bya niewielka a do 1183 roku, kiedy jego zwierzchno uznao Aleppo Zankidw. Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 248 Wojska Saladyna Chocia wojska, ktre Saladyn poprowadzi przeciwko pastwom frankijskim, byy formalnie przeznaczone do prowadzenia dihadu, w ich skad nie wchodzili ghazi. W to miejsce armia Saladyna, podobnie jak armia Zankiego i Nur ad--Dina, skadaa si przede wszystkim z zawodowych onierzy tureckich i kurdyjskich. Wikszo oficerw czyli emirw otrzymaa ikta -nadanie wpyww z podatku, pochodzcego z wyznaczonej wsi, dbr czy wytwrni, ktre mogli zatrzymywa dla siebie. W zamian za ikta onierze penili sub wojskow. Mimo korzystania z ikta liczyli take na udziay z bitwy. Dodatkowo, wan cz elitarnych si Saladyna, podobnie jak prawie kadej muzumaskiej armii redniowiecznej, tworzyli mamelucy, czyli onie-rze-niewolnicy. Saladyn i jemu wspczeni rekrutowali take onierzy zacinych, a Seldu-cy w

Anatolii korzystali nawet z usug frankij-skich onierzy zacinych. Ostatecznie liczb wojsk Saladyna biorcych udzia w wyprawie powikszay oddziay plemienne beduinw i Turkmenw, ktrzy walczyli, liczc na zdobycie upw, jako pomocnicza lekka kawaleria. Elitarne siy tureckie specjalizoway si w uyciu kompozytowego uku refleksyjnego, wykonanego z warstw rogu i cigien, zwykle mierzcego okoo metra dugoci w stanie nie-napitym. Jak dugiego uku angielskiego, tak i uku tureckiego moga uywa tylko osoba wprawiona w posugiwaniu si nim i majca odpowiednio rozwinite minie. W przeciwiestwie do uku angielskiego, bya to bro atakujcej kawalerii i miaa wiksz moc przebicia i nawet wikszy zasig strzau ni ta pierwsza. Jednake masy pomocniczych beduinw i Turkmenw uyway prostych ukw, ktrych strzay miay o wiele mniejsz si - std relacje angielskich krzyowcw idcych w 1191 roku w stron Arsuf, tak pokrytych strzaami, e wygldali jak jee, jednak bez wikszych strat. W walce wrcz wojska muzumaskie na og uyway lekkich kopii, oszczepw i mieczy. Chocia wikszo mczyzn chroni tylko -co najwyej - skrzany pancerz, to emirowie i mamelucy w zbroi z uoonych warstwami pytek lub kolczudze, byli zabezpieczeni rwnie dobrze jak ich przeciwnicyrycerze. Poza wprowadzeniem katapulty z przeciwwag jako wyrzutni pociskw na oblegane cele, muzumaska technologia wojskowa w XII i XIII wieku nie wniosa znaczcych innowacji. Arabsko-syryjski intrygant w czasach Saladyna Kitab al-itibar ("Ksiga pouczajcych przykadw") rzuca interesujce wiato na stosunki midzy muzumanami i chrzecijanami na polu bitwy i poza nim. Jej arystokrytyczny autor, Usama Ibn Munkiz, urodzony w Szajzarze w pnocnej Syrii w 1095 roku, zmar w roku 1188. Mia prawie dziewidziesit lat, kiedy napisa swe dzieo o tym, jak nakazany przez Boga los determinuje wszystko, szczeglnie dugo ludzkiego ycia. Poniewa wikszo przykadw (ibara) pochodzi z wasnego ycia Usamy, ksiga zdaje si by tylko autobiografi. Interpretowana jako autobiografia, jest jednak skrajnie niepena i niecisa, prezentuje te umylnie fragmentaryczny zapis licznych interesw autora prowadzonych z Frankami. W rzeczywistoci, na pocztku lat czterdziestych XII wieku Usama i jego patron, Mu'i ad-Din Unur, genera kontrolujcy Damaszek, utrzymywali regularny kontakt z krlem Fulkie: i obydwaj odwiedzali Krlestwo Jerozolim; w sprawach dyplomatycznych. Lecz interesy czi sto czyy si z przyjemnoci i mimo wszystj kich jego stereotypowych przeklestw rzucanyd na Frankw, Usama jedzi z nimi na polowanii i mia wiele okazji poznania ich na gruncie ti warzyskim. 249 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

Wedle Usamy "Frankowie (niech Allah uczyni ich bezsilnymi!), nie maj adnej mskiej cnoty z wyjtkiem odwagi". Lecz t wanie cnot sam Usama stawia nad wszystkimi innymi. W swym znakomicie zrwnowaonym opisie zwyczajw Frankw, stara si

wskaza zarwno na aspekty pozytywne, jak i negatywne. Z jednej strony niektre frankijskie zabiegi medyczne s gupie i niebezpieczne, z drugiej natomiast kilka frankij skich lekw dziaa wyjtkowo dobrze. Z jednej strony frankijska procedura prawna procesu rozstrzyganego przez pojedynek jest groteskowa i absurdalna, z drugiej sam Usama dowiadcza sprawiedliwoci na frankijskim dworze. Z jednej strony, s Frankowie, ktrzy dopiero co przybyli do Ziemi witej, a zachowuj si jak barbarzyscy awanturnicy, z drugiej strony, byli te Frankowie, ktrzy stali si przyjacimi Usamy i naprawd rozumiej islam. Usama wola podkrela, e wielokrotnie potyka si z Frankami w walce twarz w twarz, jednak jego dzieo w osobliwy sposb pozbawione jest wszelkich odniesie do dihadu. Po czci moe to by odbiciem skrpowania autora niegdysiejszymi ukadami dyplomatycznymi z Frankami, lecz powodem moe te by fakt, e Usama, podobnie jak reszta Banu Munkiz, by muzumaninem szyickim, a zatem nie pokada wiary w szczegln religijn wano dihadu, kierowanego przez zagarniajcego ziemie przywdc wojskowego, takiego jak Saladyn. Przypadkowo cakiem sporo wspczesnych Usamie naocznych wiadkw krucjat, take napisao autobiografie, ktre znamy jedynie z cytatw w dzieach innych. Takie dzieo napisa Abd al-Latif al-Baghdadi (1161/2-1231/2), lekarz z Iraku. Gdyby przetrwao, mogoby by nawet bardziej interesujce od autobiografii Usamy, gdy Al-Baghdadi, wyjtkowo inteligentny czowiek, wid bardzo ciekawe ycie, odwiedzi Sa-ladyna podczas oblenia Akry i pniej w Jerozolimie po zawarciu pokoju z Ryszardem Lwie Serce. Abd al-Latif napisa take traktat stanowicy reputacj alchemii, w ktrym polemizuje z twierdzeniem alchemikw, i eliksir modoci mona otrzyma z gaek ocznych modych mczyzn. Wspomina, jak zaraz po jednej z bitew midzy krzyowcami i muzumanami widzia erujcych na zwokach alchemikw, przemierzajcych pokryte krwi pole od ciaa do ciaa i wyupujcych gaki oczne martwym niewiernym. Poeci wojny W swych czasach Usama by znany nie tylko jako autobiograf, lecz jako poeta. Chocia studiowa z uwag Koran, swoje wartoci moralne tylko w czci zaczerpn z Koranu. Zarwno kodeks postpowania, jaki przypisuje Frankom, jak i jzyk, jakim opisuje swe bitwy z Frankami i innymi, pochodz przynajmniej w tym samym stopniu z przedmuzumaskiej tradycji poezji koczowniczych Arabw z Al-Hidazu. W tym wzgldzie Usama nie rni si od wielu czoowych muzumaskich zwolennikw kontrkrucja-ty. Wrd rady Saladyna w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XII wieku, znalazo si kilku najbardziej znamienitych pisarzy XII wieku. Imad ad-Din alIshafani, ktry pracowa w kancelarii Saladyna, by nie tylko historykiem panegiryst, lecz take jednym z najbardziej znanych poetw swego wieku. Al-Kadi al-Fadil, ktry sta na czele kancelarii Saladyna, rwnie by poet. Wywar take decydujcy wpyw jako innowator stylu arabskiej prozy. Styl jego prozy, przeadowany metaforami, ozdobny i pompatycz-ny, mia by naladowany przez pisarzy arabskich w nastpnych stuleciach. Mwiono, e Usama zna na pami 20 000 wersw poezji przedmuzumaskiej. Mia wyjtkow pami. Lecz nawet Saladyn, kurdyjski awanturnik wojskowy, szczyci si pewn znajomoci literatury arabskiej. Saladyn nie tylko

iii 250 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 nosi ze sob antologi poezji Usamy, nauczy si te na pami caego zbioru Hamasa Abu Tam-mama i rozkoszowa si recytowaniem go. W Ha-masie ("Dzielno") Abu Tammam (8067-845/6) zebra poematy beduiskie z okresu przed islamem i przedstawia je czytelnikom jako przewodnik dobrego postpowania. W okresie ajjubidzkim "ludzie zwykli uczy si go na pami, nie zawracajc sobie gowy umieszczeniem dziea na pce". Zdaniem Abu Tammama "Czasem miecz wicej powie ni uczone ksigi. On wyznacza granic midzy powag a artem"*. Poematy, ktre zebra, wychwalaj tradycyjne arabskie wartoci, szczeglnie odwag, mstwo i hojno. Oglniej rzecz biorc, gatunki literackie, obrazy, metafory i postawy emocjonalne, wprowadzone przez poetw przedmuzumaskich, pomogy narzuci formy poezji upamitniajcej klsk i zwycistwo w wojnie z krzyowcami i ostatecznie uformowa wasny obraz elity wojownikw muzumaskich. Tak wanie tropy, rozwinite dla wychwalania walki wrcz, maych zwycistw w wycigach wielbdw w siedmiowiecznej Arabii, oyway i znajdoway ponowne zastosowanie do witej wojny, toczonej przez wymieszanych pod wzgldem etnicznym, p-zawodowych wojownikw w Syrii i Egipcie. Krewni i nastpcy Saladyna podzielali jego gusta i cakiem sporo z nich pisao poezje. Sahih Aj-jub, ostatni wielki ajjubidzki sutan Egiptu (1240-1249), zatrudni i zasiga rad dwch najwikszych poetw pnego redniowiecza, Baha ad-Dina Zuhajra i Ibn Matruha. * Poezja arabska. Wiek W-XHI, Ossolineum 1997, s. 365 Wymiana kulturowa Muzumascy i frankijscy arystokraci wojskowi mogli bawi si nawzajem w swym towarzystwie i wsplnie polowa. Midzy muzumanami i chrzecijanami bardzo rozwin si handel, szczeglnie kupcy kursowali tam i z powrotem midzy Damaszkiem a chrzecijaskim portem w Akrze. Podrnik Ibn Dubajr stwierdza, e "onierze sami zajli si swoj wojn, a ludzie pozostali w pokoju". Jednake, mimo e midzy chrzecijanami i muzumanami istniay liczne kontakty, interakcja kulturowa zasza tylko w niewielkim stopniu. Blisko niekoniecznie sprzyjaa zrozumieniu. Zgodnie z Bahr al-fawa'id, ksiki obcych nie byy warte czytania. Take wedug Bahr: "Kady, kto wierzy, e jego Bg wyszed z intymnych czci kobiety, jest zupenym szalecem; nie powinno si z nim rozmawia, nie ma on ani rozumu, ani wiary". Chocia Usama nie mwi po francusku, z jego wspomnie wynika jasno, e kilku Frankw potrafio porozumie si po arabsku. Uczyli si jzyka w praktycznych celach. Renald z Chatillon, pan na Krak Moab, mwi po arabsku i blisko wsppracowa z miejscowymi beduinami z Transjorda-nii. Renald z Sydonu nie tylko zna arabski, ale zatrudnia arabskiego uczonego do komentowania ksiek w tym jzyku. Jednake

adne dzieo arabskie nie zostao przetumaczone na acin czy francuski na aciskim Wschodzie. Podobnie Arabowie nie interesowali si literatur zachodni. Krl Amalryk zaangaowa arabskiego lekarza, Abu Sulajmana Dawuda, ktrego przywiz z Egiptu gdzie w latach szedziesitych XII wieku, i ten doktor mia leczy jego chorego na trc Kocil witego Grobu, Jerozolima. Poudniow fasad dobudowano przed 1149 rokiem, prezentuje ona mieszank motyww i stylw zachodnich oraz wschodnich. Dzwonnic (ktra obecnie stracila swe wysze pitro), dostawion przed 1153 rokiem, zbudowano nad jedenastowieczn bizantyjsk kaplic witego Jana Apostola.

Powyej: Krak des Chevaliers. Joannici otrzymali zamek w 1144 roku i podjli tam zakrojon na szerok skal odbudow i rozbudow warowni. Na przeomie XII i XIII wieku przebudowali zewntrzne mury obronne. Krak podda si Mamelukom w 1271 roku. Niej: wity Bernard, opat cystersw z Clairvaux. wity Bernard, czoowy dostojnik kocielny na Zachodzie w drugim dwudziestopicioleau XII wieku, odegra wan rol w tworzeniu reguy templauszy w 1129 roku. Napisa take dzieo De laude novae militiae ("O chwa nowej walki"), w ktrym prbowa odpowiedzie na krytyk operacji wojskowych templariuszy. wtumttatttctorttm Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 253

na, Baldwina. Daleko powszechniejsze wrd uzumanw byo korzystanie z usug lekarzy wy-Ddzcych si z rodzimych chrzecijan. Spekula-? o przeniesieniu ze Wschodu na Zachd, przez :iski Wschd, takich rzeczy jak ostro zako-:one uki, tarcze herbowe, techniki seksualne, zepisy kucharskie i tak dalej, pozostaj tylko sperlacjami. Muzumaskie i chrzecijaskie elity i Bliskim Wschodzie podziwiay religijny fana-zm i zalety bojowe przeciwnikw. Nie byy jed-k wzajemnie zainteresowane sw nauk czy ;tuk. Wana wymiana kulturalna miaa miejsce czeniej lub gdzie indziej. Nauka arabska dotar-na do wiata chrzecijaskiego gwnie przez iszpani, Sycyli i Bizancjum. Uttin i jego nastpstwa iladyn zaj Aleppo w 1183 roku, a Majjafari-n w 1185. Nominalne zwierzchnictwo Mosulu izyrna w 1186 roku. Dopiero wtedy podj sw ijwiksz ofensyw przeciwko

Krlestwu Jero-)limy. W czerwcu 1187 roku przekroczy Jordan armi liczc jakie 30 000 onierzy, z czego 1000 regularnej kawalerii. Niektrzy z pozosta-ch byli mutawwijjun, cywilnymi ochotnikami ihadu. Muzumascy kronikarze odnotowali )l, jak speniali ci ochotnicy, podejmujc si [kich zada jak podpalanie trawy przed armi irzecijask. Saladyn mg liczy na zajcie jmku Tyberiada. Najprawdopodobniej nie spo-ziewa si, e bdzie mg sprosta w bitwie rmii krla Jerozolimy, Gwidona. Wydaje si, e ie uczyni wczeniejszych przygotowa, aby ykorzysta sensacyjne zwycistwo, ktre od-is pod Hittinem. Wikszo wybitnych chrze-:ijan wzitych w bitwie do niewoli zostaa osta-;cznie zwolniona za okupem, lecz mistykom su-ckim z otoczenia Saladyna przyznano przywilej cicia schwytanych templariuszy i joannitw. Natychmiast po bitwie Saladyn ruszy zaj ilka sabo bronionych miejsc na wybrzeu i nie tylko. Pniej skierowa si w stron Jerozolimy, ktra poddaa mu si 2 padziernika. Saladynowi nie udao si zdoby wielkiego portu w Tyrze, ktry pniej mia suy jako wana baza dla trzeciej krucjaty. W rozmowie par lat po Hittinie, udajc si w stron Akry, Saladyn opowiedzia zachwyconemu biografowi, Baha ad-Dinowi Ibn Szaddadowi, swe marzenie na przyszo: "Kiedy z Bo pomoc aden Frank nie pozostanie na tym wybrzeu, myl o podzieleniu mych ziem i o wydaniu [mym nastpcom] ostatnich rozkazw. Nastpnie poegnawszy si z nimi, poegluj tym morzem na wyspy w pocigu za nimi, a nie pozostanie na kuli ziemskiej ani jeden nie wierzcy w Boga albo te umr w czasie tej prby". Jednake Saladyn i jego doradcy nie przewidzieli, e poddanie si Jerozolimy muzumanom spowoduje ogoszenie na Zachodzie jeszcze innej wielkiej krucjaty. Tymczasem urzdnicy kancelarii Saladyna napisali listy do kalifa i innych wadcw muzumaskich. Wychwalay one wyzwolenie "bratniej wityni Mekki z niewoli" i sugeroway, e wczeniejsze wojny Saladyna z muzumaskimi ssiadami mona teraz uzna za uzasadnione w tym, e narzuciy jedno w subie dihadu. Przybycie z Zachodu kontyngentw trzeciej krucjaty rozpoczo seri podchodw. Bya to faktycznie wojna obliczona na wyczerpanie przeciwnika, ktra kracowo nadwyrya muzumaskie zasoby. W sowach Al-Kadiego al-Fadi-la, Saladyn "wyda dochody Egiptu na zdobycie Syrii, dochody Syrii na zdobycie Mezopotamii, dochody Mezopotamii na podbicie Palestyny". Z powodu staego niedoboru funduszy, Saladyn mia wielkie trudnoci w utrzymaniu duych wojsk w polu. Posiadacze ikty yczyli sobie nadzorowa niwa w wioskach, z ktrych czerpali dochd. Krewni Saladyna byli czasem bardziej zainteresowani pilnowaniem wasnych interesw na kresach imperium ajjubidzkiego ni pomoc Saladynowi w zachowaniu zajmowanej pozycji

Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 254 w obliczu wojsk trzeciej krucjaty. W arabskiej literaturze tego okresu znajdujemy napomknienia wiadczce, e niektrzy widzieli w Saladynie posta eschatologiczn,

wojownika ostatnich dni, lecz wkrtce po powrocie kontyngentw krucjatowych do Europy Saladyn, wycieczony latami walk z krzyowcami, zmar na febr w 1193 roku. Spadkobiercy Saladyna Sukcesy Saladyna byy osignite wielkim kosztem. Jego nastpcy byli ostroni w kontynuowaniu nazbyt agresywnej polityki, ktra mogaby przynie im zdobycze terytorialne w Palestynie czy Syrii, lecz kosztem wywoania jeszcze jednej krucjaty. Po mierci Saladyna jego imperium zostao podzielone midzy wrogich sobie krewnych. Wikszo z nich podkrelaa swe chci prowadzenia dihadu tak, jak to czynili Zanki, Nur ad-Din czy Saladyn, lecz ksita ci (z ktrych cz bya wycznie figurantami agresywnych frakcji, skadajcych si z tureckich oficerw i mamelukw) byli zwykle bardziej zainteresowani opozycj wobec wszelkiej wadzy zwierzchniej w onie imperium ajjubidzkiego. Czasami istotnie, ten czy inny ksi ajjubidzki sprzymierza si z Frankami w pastwach fran-kijskich przeciwko innym czonkom swego rodu. Zwykle, chocia nie zawsze, wadca Egiptu by uznawany przez reszt rodu za seniora i sutana, podczas gdy inni, gubernatorzy Damaszku, Alep-po, Hamy, Himsu i innych miast, nosili jedynie tytu malika (krla). Brat Saladyna - Sajf ad-Din al-Adil by sutanem Egiptu w latach 1200-1218. Wanie on sprawowa nominaln wadz, kiedy pierwsze kontyngenty pitej krucjaty przybiy do delty Nilu w maju 1218 roku, w pewnej odlegoci na zachd od Damietty. Jednake dziaaniami obronnymi od pocztku kierowa syn Sajf ad--Dina - Al-Kamil. Kiedy Al-Adil zmar w sierpniu, Al-Kamil odziedziczy po nim tytu sutana. Krzyowcom udao si ostatecznie zaj Damiett w listopadzie 1219 roku. Lecz w duszej perspektywie zostali skazani na klsk bo nie ruszy szybko na Kair, podczas gdy krewni Al-Ka w Syrii i Mezopotamii, z wikszym lub mniej szym entuzjazmem, wysali swe wojska na pomoc Egiptowi. W kocu krzyowcy poddali Damiett Al-Kamilowi w 1221 roku. Poeta Ibn Unayn wykorzysta tradycyjn form kasydy do wychwalania zwycistwa: wy Zapytaj uciekajcych na koniach w dniu bit czy nie znaj naszego goda i naszych gitkich lanc, Rankiem spotkalimy pod Damiett potny za stp Eizantyjczykw [sic], ktrego nie zliczysz an w cao ani w domyle, Nawet jeeli rni ich jzyk, zgadzali si w pogi dach, zdecydowaniu, ambicji i religii. Zawalali swych wspwyznawcw-krzyowcia [dos. ansar as-salib - pomocnikw krzya] i WOH ska ich postpiy naprzd, jakby fale byy dla nic statkami. Nad nimi wszelkiego rodzaju kolczugi i zbroje, p\ byskujce jak rogi soca, mocno splecione ze sob I tak dalej przez nastpne dwadziecia wersw Zdaniem poety, krzyowcy walczyli dobrze, a mu zumanie traktowali tych, ktrzy si poddali, z li toci. Oczywicie (i to jest naprawd najwanie sze w poemacie) caa chwaa spywa na dom Ajji bidw i jego szlachetniego ksicia Al-Kamila. Inny przypochlebiajcy si poeta pisze: Jeli istnieje mahdi, ty nim jeste, ty, ktry wp wadzie w ycie religi Wybranego i Ksig. Jednake mimo heroicznego dziedzictwa 3 ladyna i ajjubidzkiego triumfu odniesionego p< Damiett, zwizki Ajjubidw z krzyowcami i pocztku XIII wieku s lepiej zrozumiae

w tekcie potrzeby koegzystencji ni chci p: dzenia dihadu. Chocia muzumaskie pr.

Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 255

religijne nie zezwalao na formalne zawarcie jakiegokolwiek trwaego pokoju z niewiernymi, jednak wymogi handlu i rolnictwa sprawiy, e negocjowano dziesicioletnie (zazwyczaj) rozej-my i tworzono w niektrych rejonach wiejskie kondominia, w ktrych muzumanie i chrzecijanie wsppracowali w administracji i przy pracach polowych. W ten sposb pozwalano na istnienie poredniego dar as-sulh (terytorium rozej-mu), midzy pozostajcymi poza tym w cigej opozycji dar al-harb (terytorium wojny) i dar al-iskm (terytorium islamu). Nie wszyscy nastpcy Saladyna powicali si tak powanie jak on dziaaniom wojennym i polityce. Pocztek XIII wieku to wspaniay okres dla arabskiej literatury celebrujcej przyjemnoci ycia: uczty, pikniki, mio i picie wina. Synny poeta Baha ad-Din Zuhajr (zm. 1258) przygotowa diwan (antologi) poematw, ktre s dowodem na dolce vita pod panowaniem niektrych Ajjubidw. W jednym z poematw opisuje, jak odwiedza tawerny i klasztory Egiptu ze swym ukochanym, upija si i wyobraa sobie "mnichw o twarzach jak ksiyc i gitkich kibiciach". Kiedy w 1229 roku Al-Kamil, zagroony przez koalicj wrogich mu krewnych, podda Jerozolim Fryderykowi II, jego dziaanie spotkao si i szeroko rozpowszechnion krytyk w wiecie muzumaskim. Jednake najbardziej krzykliwymi krytykami AIKamila byli inni ksita ajju-bidzcy, ktrzy, gdy byo to im na rk, byli gotowi do zawarcia taktycznego przymierza z chrzecijanami. Al-Kamil zmar w roku 1238. Zasada pierwordztwa nie miaa w konfederacji ajjubidz-kiej szczeglnego lub wrcz adnego znaczenia, dlatego te wadz nad Egiptem w roku 1240 przej jego drugi syn - As-Sahih Ajjub. As-Sa-hih Ajjub ju wczeniej, w 1239 roku, okupowa czasowo Jerozolim. W 1245 roku mia doczy i Damaszek do swych terytoriw. W walce z wro-f gimi mu ksitami ajjubidzkimi i z chrzecijanami, ktrzy cigle trzymali si na wybrzeu Palestyny, As-Sahih Ajjub zdecydowanie polega na swym oddziale mameluckim, Bahrytach. Jak ju wspominalimy, prawie wszyscy przywdcy muzumascy wykorzystywali takie wojska, lecz As-Sahih Ajjub kupi wyjtkowo du liczb kipczac-kich niewolnikw tureckich ze stepw poudniowej Rusi. Nastpnie wprawia ich w sztuce wojennej i indoktrynowa w kulcie lojalnoci wobec siebie. Kiedy krucjata Ludwika IX dopyna w 1249 roku do Egiptu, As-Sahih Ajjub zmar, dowodzc dziaaniami obronnymi w Al-Mansurze w delcie Nilu. Prowadzenie wojny

wzili na siebie w duym stopniu oficerowie mameluccy. Mamelucy bahryccy, ktrzy pokonali Francuzw pod Al-Mansur w 1250 roku, byli opisywani przez wczesnego kronikarza Ibn Wasila jako "templariusze islamu". Kilka miesicy pniej te elitarne oddziay zamordoway przyszego dziedzica, syna As-Sahiha Ajjuba - Turan Szaha. To dziaanie poprzedzio dekad dotkliwych wstrzsw politycznych w Syrii i Egipcie, kiedy ksita ajju-bidzcy, generaowie tureccy i kurdyjscy oraz rywalizujce frakcje mamelukw walczyy o wadz nad prowincjami imperium ajjubidzkiego. Tego rodzaju wzajemnie wyniszczajcy konflikt, ktry zapewni pastwom frankijskim troch oddechu, by w pewnym sensie luksusem, czym, co naleao zakoczy, gdy do Syrii wtargnli Mongoowie. Chocia wojska mongolskie dotary na Bliski Wschd ju w latach dwudziestych XIII wieku i zajy w latach czterdziestych du cz Anatolii, jednak bardziej systematyczny program podboju zacz si w latach pidziesitych, pod przywdztwem Hulagu-chana, wnuka Czyngis-chana. W roku 1256 zdobyto warowni asasynw - Alamut. W 1258 roku Mongoowie spldrowali Bagdad - siedzib kalifatu ab-basydzkiego. W styczniu 1260 roku przeszli Eufrat i wkroczyli do Syrii. Jusuf an-Nasir, ajjubidz256 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

ki wadca Aleppo i Damaszku, odstpi obydwa miasta Mongoom i uciek na pustyni. Pniej zosta schwytany i zgadzony przez Mongow. Kutuzowi, oficerowi mameluckiemu, ktry przywaszczy sobie sutanat, pozostao zebranie armii syryjskich i egipskich niedobitkw i opuszczenie Egiptu, by zmierzy si z armi mongolsk w bitwie pod Ajn Dalut 3 wrzenia. Owoce zwycistwa Kutuza zebra jednak inny mameluk - Bajbars. Zamordowa on Kutuza i ogosi si sutanem Egiptu i Syrii. Az-Zahir Bajbars (1260-1277) zosta sutanem dzierc sztylet mordercy, a pozosta nim, udowodniwszy, e jest skutecznym przywdc wojennym. Propagandzici-cy-wilici nie rozwodzili si nad faktami dotyczcymi jego uzurpacji, zamiast tego kadli nacisk na skuteczno Bajbarsa jako przywdcy dihadu. W czasie swego panowania Bajbars wykaza nieokieznan energi w obronie Syrii na granicy Eufratu przeciwko niewiernym Mongoom. Przej te z rk chrzecijan Cezare, Arsuf, Antio-chi i Krak des Chevaliers. Ostatecznie, on sam, jak i jego urzdnicy, dbali o przedstawianie tego wojskowego dihadu jako czci szerszego programu reformy moralnej i odrodzenia. Kalifat ab-basydzki zosta ponownie ustanowiony pod opiek mameluck w Kairze. Sutan ogosi si opiekunem witych miast Mekki, Medyny i Jerozolimy. Podjto rodki zaradcze przeciwko spoywaniu alkoholu i narkotykw, starannie inwigilowano heretykw. W czasie serii kampanii w latach szedziesitych i siedemdziesitych XIII wieku zajmowano zamki asasynw w Syrii. Pod koniec panowania Bajbarsa mapa Bliskiego Wschodu bya zupenie rna od mapy z lat dziewidziesitych XII wieku. Klska, jak ponieli Ajjubidzi w przeciwstawianiu si Mongoom, zdyskredytowaa t dynasti. Bajbars przej ich ksistwa, pozostawiajc

tylko Ham jako obcione trybutem ksistewko ajjubidzkie. Egipt i Syria byy teraz czci jednego imperium. Nu Terytorium sutana rozcigao si od granic bii do Armenii Cylicyjskiej. Podobnie, na wschi od Eufratu, ukadank ksistw post-selduckii zastpi ilchanat mongolski. Niewolnicy na koniach Selducy wykorzystywali onierzy mameluc-kich, a wedug jednego ze rde Alp Arslan w swej armii w czasie bitwy pod Manzike: w 1071 roku 4000 mamelukw. Wydaje si, chocia emirowie Saladyna byli gwnie wl: urodzonymi Turkami i Kurdami, to jednak j wojska uderzeniowe skaday si z mameluk W mameluckim sutanacie Egiptu i Syrii (126 1517) w wyjtkowym stopniu najwaniejsze dy wojskowe i administracyjne byy monopolizowane przez mamelukw. Sutanowie mameluc cy powszechnie dysponowali wikszymi i lepie przygotowanymi wojskami ni ich ajjubidzc] poprzednicy. Po pierwsze, wikszo mamel kw przywoonych do Egiptu i Syrii bya z chodzenia Turkami kipczackimi ze stepw polu niowej Rusi, lecz od lat szedziesitych wieku nastpi czciowy zwrot w polityce n, bywania niewolnikw i rekrutowano coraz wie' sz liczb Czerkiesw z Kaukazu. Chocia pr: waali Turcy i Czerkiesi, w szeregach mameluckic znajdowaa si take znaczna liczba Europejcz kw - Wgrw, Niemcw, Wochw i innycl Wikszo Europejczykw schwytano do niewo jako modziecw w czasie wojen w Ziemi Swi tej i na Bakanach, czy te w czasie wypadw p rackich, a nastpnie si nawrcono na islam. Modzi mamelucy, zgromadzeni w cyta> w Kairze, rozpoczynali forsowny plan treni wojskowego. Musieli przecina bryki cukru kawaki mieczami jakie 1000 razy dziennie, ab wyksztaci minie ramion. Uczono ich jazd konnej na oklep i strzelania z uku z konia, specjalnym naciskiem na to, jak strzela do z sioda. Wanym wiczeniem byo strzel Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 257

dka rzeczna z tucznikami mameluckimi klczcymi z nacignitymi lukami. Ten skrzany wizerunek dki byt wykorzystywany w redniowiecznym egipskim teatrze cieni. Praivdziwe i wyimaginowane zwycistwa muzumaskie nad krzyowcami wysawiano w sztukach teatru cieni i w ludowych poematach. w gr i do tyu do dyni umieszczonej na wysokim supku. ucznik konny musia puszcza lejce, aby odda strza i prowadzi konia kolanami, gdy wypuszcza strza. Nie byo niczym niezwyczajnym, e nowicjusze ginli zderzajc si ze supem. Nieszczliwe wypadki zdarzay si te powszechnie w czasie gry w polo, arystokratycznego sportu, ktry suy take jako trening wojskowy. Organizowane na

wielk skal wyprawy na polowania peniy podobn funkcj zarwno u mamelukw, jak i u Mongow. Mamelukw uczono take jzyka arabskiego i ksztacono w zagadnieniach islamu. Wielu z nich uczono czyta i pisa. Ksztatowanie wyedukowa-nej elity wojskowej XIII i XIV wieku tumaczy powstanie duej liczby traktatw na temat furusijja. Dosownie furusijja oznacza umiejtno jazdy konnej, lecz dziea tego typu byy powicone nie tylko obchodzeniu si z komi, lecz wszystkim umiejtnociom potrzebnym w czasie wojny, w tym uyciu miecza, uku, lancy, a pniej dziaa, podobnie jak rozoeniu maszyn oblnczych i prowadzeniu wojska. Autorzy powszechnie zaopatrywali takie dziea we wstpne hymny pochwalne, podkrelajce wano tych talentw dla prowadzenia dihadu w subie Allaha. Tak na przykad, At-Tarsusi twierdzi, e jego podrcznik ucznictwa jest napisany, aby pomc Saladynowi w jego walce z niewiernymi. W pniejszym dziele, Ksiga wiedzy o umiejtnoci jazdy konnej, jego

258 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

autor - Badr ad-Din Baktut ar-Rammah opowiada si za rodzajem samoinwestytury wrd rycerstwa dihadu. Pisze, e jeli kto pragnie zosta witym wojownikiem (mudahid), powinien uda si na brzeg morza, wypra swe rzeczy, dokona koniecznych rytuaw oczyszczenia, zwrci si do Boga i zanurzy trzy razy w wodzie przed odmwieniem modlitwy. Mimo rosncego profesjonalizmu i powicenia armii mameluckiej, kampania prowadzona przeciwko pastwom frankijskim bya przeduajc si wojn obliczon na wyczerpanie przeciwnika, a kampanie oble byy urozmaicane okresami rozejmu. Przetrwao wiele dokumentw rozejmowych. Mwi nam sporo o spoeczestwie syryjskim w XIII wieku, poniewa rozmaite klauzule dotycz zakadania punktw celnych, zawracania zbiegych niewolnikw, wsplnego opodatkowania obszarw przygranicznych, odszkodowania za towary z rozbitych statkw i bezpiecznego przechodzenia kupcw przez granic. Dugo przecigajca si ofensywa Bajbarsa przeciwko warowniom frankijskim, ktra zacza si w 1263 roku, bya kontynuowana przez sutana Al-MansuraKalawuna (12801290). Zdoby on Margat i Marakle w 1285 roku, a Trypo-lis w 1289 roku. Mamelucy dysponowali do tego momentu tak wielkimi wojskami, e chrzecijanie nie omielili si zmierzy z nimi w otwartej bitwie. Wydaje si rwnie, e w cigu tych dziesicioleci mamelucy wprawili si w podkopach oblniczych i w coraz wikszym stopniu wykorzystywali machiny wojskowe do miotania pociskw. Kiedy ostatecznie syn i nastpca Kalawu-na - Al-Aszraf Chalil (1290-1293), ruszy w stron Akry w 1291 roku, zabra ze sob sznur siedemdziesiciu dwch machin oblniczych. Upadek Akry na

rzecz sutana mameluckiego poprzedzi chrzecijask ewakuacj pozostaych miast i warowni. Al-Aszraf Chalil, nauczony dowiadczeniem Saladyna, obawiajc si, e zajcie przez niego Akry moe sprowokowa now krucjat, systematycznie burzy wszystkie frankijskie miasta i porty na wybrzeu Palestyny i Syrii, aby zapobiec ich wykorzystaniu jako bazy dla przy-j szych ekspedycji chrzecijaskich. Frankijskie kocioy i paace byy pldrowane. W nastpnych dziesicioleciach czsto uywano gotyckich kolumn i innych zdobyczy z Syrii do przyozdobienia meczetw w Kairze. Al--Aszraf Chalil upamitni swe zwycistwo na fres-! ku na cytadeli kairskiej, przedstawiajcym wszystkie zdobyte warownie chrzecijaskie. W latach nastpujcych bezporednio po upadku Akry, armie mameluckie zwrciy sw uwag na heretykw i grupy chrzecijan na wyynach Syrii i Libanu, ktrzy cigle opierali si przed narzuc-; niem im wadzy mameluckiej. Szczeglnie ma-ronici ucierpieli z powodu skierowanych przeciwko nim kampanii w latach 1292, 1300 i 1305. Mwic oglniej, chrzecijanie yjcy pod wadz muzumanw ucierpieli w okresie krucjatowym. Podejrzewano ich, e s szpiegami czyli czym w rodzaju pitej kolumny dla Frankw, a pniej take dla Mongow. Antychrzecijari-ski traktat, napisany pod koniec XIII wieku przez Ibn alWasitiego, podaje, e w czasie panowa: Bajbarsa mieszkacy Akry zaangaowali chrzi cijaskich podpalaczy do spalenia czci Po obaleniu Fatymidw chrzecijanom nie powii rano ju wyszych stanowisk w armii, i chocii cigle pracowali w biurach podatkowych Di maszku i Syrii, trway powtarzajce si kampi nie protestw przeciwko kontynuowaniu pr: nich takiej pracy. Czasami byli oskarani o w korzystywanie swej pozycji do gnbienia muzu manw. W okresie mameluckim sporadyczn zdarzay si przymusowe nawrcenia na islai chrzecijaskich urzdnikw - chocia wymi szone nawracanie chrzecijan i ydw jest ak zane przez prawo muzumaskie - a tum, cz sami pod przywdztwem kaznodziejw sunni

iii 259 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

Hulagu, mongolski ilchan z Iranu (1256-1265), przedstawiony na szesnastowiecznej miniaturze perskiej, Trzyma luk refleksyjny. Napj, ktry spoywa to prawdopodobnie kumys (sfermentowane kobyle mleko). uk i strzaa to turecko-mongolskie symbole wadzy krlewskiej. kich, pod najmniejszym pretekstem burzy chrzecijaskie kocioy. Tak to krucjaty, ktrych jednym z celw byo przyjcie z pomoc i wsparciem rodzimym chrzecijanom

na Wschodzie, wywoay dugoterminowy efekt w postaci bezpowrotnego osabienia ich chronionego statusu w spoeczestwie muzumaskim. Al-Andalus Podczas gdy w Palestynie, Syrii i Azji Mniejszej wojska muzumaskie w XII i XIII wieku uzyskay kosztem chrzecijan stae zdobycze, na przeciwnym kracu Morza rdziemnego, w Hiszpanii, muzumanie od koca XI wieku tracili terytorium. Po upadku hiszpaskiego kalifatu umaj-jadzkiego i zdobyciu Kordoby przez wojska Berberw w 1031 roku, nastpio rozbicie Al-Andalus (muzumaskiej Hiszpanii) na wiele ksistw, rzdzonych przez taifa, czyli ugrupowanie krlw. Krlom tym brakowao rodkw, aby oprze si postpowi chrzecijaskiemu na pnocy i na og woleli raczej paci trybut ni walczy. W1085 roku Alfons VI z Leonu zaj Toledo, pniej najwiksze miasto w Hiszpanii. Krlowie taifa byli tak przestraszeni, i poprosili o pomoc Ibn Taszufina w Afryce Pnocnej, nawet mimo to, e niektrzy z nich obawiali si Almorawidw tak samo jak chrzecijan. Al-Mutamid, wadca Sewilli, ktry jako pierwszy podj t decyzj, zauway: "Wolabym raczej by poganiaczem wielbdw [w Afryce Pnocnej] ni winiopasem [pod wadz chrzecijan]".

iii 260 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 Jezus dokonuje cudu przemienienia wody w wino na ilustracji z trzynastowiecznej arabskiej ewangelii apokryficznej. Chocia wikszo Arabw, ktrych objy krucjaty, bya muzumanami, w Egipcie, Syrii i Iraku cigle mieszkay wsplnoty arabskich chrzecijan. Jednake nadzieje krzyowcw na otrzymanie znacznej pomocy wojskowej od rodzimych chrzecijan na Wschodzie nigdy si nie speniy. Przywdca Almorawidw, Ibn Taszuf in, zdoby wadz stojc na czele wojujcego ruchu sunnickiego odrodzenia religijnego. Almorawi-dzi, czy poprawniej Al-Murabitun, nie byli rodzin, lecz grup mczyzn, ktrzy, powicajc si dihadowi, yli w ribatach, ufortyfikowanych miejscach odosobnienia, zamieszkiwanych wycznie przez pobonych ochotnikw witej walki. Nauka goszona przez Almorawidw kada nacisk na wyszo dosownej interpretacji prawa religijnego. Ich zwolennicy byli wybitnie nietolerancyjni wobec chrzecijan i ydw, przeladowali te sufich. Wikszo z wczesnych rekrutw ruchu pochodzia z berbe-1 ryjskiej konfederacji plemiennej Sanhaga. Cho-l ci muzumanie hiszpascy desperacko potrze-j bowali pomocy wojskowej tych dzikich i kdzie- j rzawych koczownikw, to jednak cigle istnia-J a midzy nimi znaczna rnica kulturowa. Dla-J tego te dokonane przez Almorawidw : Andaluzji nie byo powszechnie dobrze wid ne wrd ich wspwyznawcw. Almorawidzi

c nieli szybkie zwycistwo pod Sagragas w 108 roku, lecz nie udao im si odzyska Toledo, i duszej perspektywie nie zdoali odwrci l postpu chrzecijaskiego na Pwyspie. Uda 261 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

m si jednak doczy terytoria krlw taifa do wego imperium. Chocia Almorawidom udao si zaj ca Al-Andalus do 1110 roku, od roku 1125 ich siedzi- w Afryce Pnocnej atakowa nowy ruch od-odzenia religijnego, wspierany przez rne gru-y plemion berberskich. Almohadzi, lub dokad-lej Al-Muwahhidun (wyznawcy imienia Boga Je-ynego), jak sugeruje ich miano, kadli ogromny acisk na jedynos' Boga. W odrnieniu od Al-norawidw przeladowali zwolennikw dosow-ej malikickiej szkoy prawa religijnego i opowia-ali si za doktrynami sufickimi. Ruch Almoha-w znalaz poplecznikw w konfederacji berbe-yjskich plemion Masmuda. Zaoyciel, Ibn Tu-mart, ogosi si nieomylnym mahdim. Jego wy-nawcy wierzyli, e dokonuje cudw, w tym rozmawia z umarymi. Ibn Dubajr, muzumaski ielgrzym z Hiszpanii do witych miejsc Al-Hi-azu, by jego entuzjastycznym zwolennikiem gosi, e Almohadzi zajm pewnego dnia Mekce i Medyn, i oczyszcz je: "Oby Bg wkrtce leczy to przez oczyszczenie, ktre odsunie te gubne herezje od muzumanw za pomoc mie-za Almohadw, ktrzy s wyznawcami wiary, parti Boga, ludmi prawdy i szczeroci, obronami sanktuarium Boga Wszechmogcego, zatro-kanymi o Jego zakazy, podejmujcymi kady wysiek dla wychwalania Jego imienia, manife-towania Jego misji i wspierania Jego religii". W czasie panowania Abd al-Mumina (1130-1163) Almohadzi zajli wszystkie ziemie Almo-rawidw w Afryce Pnocnej i przeprawili si do iiszpanii. Tam chrzecijascy krlowie wykorzystali rozdrobnienie wadzy Almorawidw do dokonania kolejnych zdobyczy. Jednoczenie oku-jacja przez Almohadw tego, co zostao z Al-An-dalus, bya, jeli w ogle, jeszcze mniej popularna ni wczeniejsza almirawidzka. Almohadzi odnieli zwycistwo pod Alarcos nad Alfonsem I Kastylijskim w 1195 roku. Na moment udane prowadzenie przez nich dihadu na Zachodzie wywoao porwnanie z dziaaniem Salady-na na Wschodzie. Lecz Alarcos byo ostatnim wikszym zwycistwem muzumanw w Hiszpanii i potem chrzecijask rekonkwist wznowiono z mniej wicej t sam si. W 1212 roku Alfons VIII zada wielki cios Almohadom w bitwie pod Las Navas de Tolosa. Otwarto tym drog dla nastpnych chrzecijaskich zdobyczy. Kordoba upada w 1236 roku, Walencja - w 1238, a Sewilla w 1248. Po upadku Sewilli pod wadz muzumask pozostawa jedynie grzysty poudniowy obszar Granady. Ksita arabscy z dynastii Nasrydw, ktrzy przejli tam wadz, prowadzili niepewn polityk rwnowaenia wpyww chrzecijan z pnocy i sutanw Maroka z dynastii Marynidw. Czasami pacili trybut chrzecijanom, kiedy indziej przynaglali Marynidw, aby przybyli i poprowadzili w Al-Anda-lus nowy dihad. Od pocztku XIII wieku wadzy Almohadw w Maroku przeciwstawili si Marynidzi, grupa, ktra stana na czele

Berbe-rw Zanata. Do 1275 roku cae Maroko znalazo si w rkach Marynidw, a pniej od czasu do czasu wadcy marynidzcy brali udzia w witej wojnie w obronie Granady. Ibn Chaldun (1332-1406) by najwikszym i najbardziej oryginalnym redniowiecznym muzumaskim mylicielem historycznym. Chocia urodzi si w Tunisie, jego przodkowie uciekli do Afryki Pnocnej z Sewilli, po zdobyciu miasta przez chrzecijan. Ibn Chaldun rozwin cykliczn filozofi historii. W jego interpretacji osiade cywilizacje podupadaj, w nieunikniony sposb padajc ofiar nomadw, ktrzy s obdarzeni asabijj (naturaln solidarnoci) i ktrych czsto inspiruje religia. Triumfujcy nomadzi zakadaj sw wasn dynasti, lecz w cigu niewielu pokole ich wigor i asabijj zostaj strawione przez osiady styl ycia, ktry przyjli. T wizj historii zasadniczo uksztatoway rozwaania Ibn

262 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

Na tej ilustracji, pochodzcej z dziea powiconego szachom, sporzdzonego dla Alfonsa X Kastylijskiego, chrzecijanin i muzumanin siedzi} twarz w twarz. Odzwierciedla to prawdopodobnie convivencia czyli koegzystencj midzy chrzecijanami i muzumanami, ktr czasami udawao si osiga w redniowiecznej Hiszpanii. Mimo to wiele arabskich dzie powiconych szachom podkrelao warto tej gry jako wiczenia ze strategii wojskowej dla wojownikw dihadu. Chalduna na temat kolejnych szczliwych i nieszczliwych kolei losu Almorawidw, Almoha-dw i Marynidw w Hiszpanii i Afryce Pnocnej. Ibn Chaldun by skonny uwaa wczesne triumfy krzyowcw tylko za szczeglny aspekt rosncej od XI wieku morskiej przewagi chrzecijan na Morzu rdziemnym. Jeeli chodzi o jego wasne czasy, teoretyzowa, e centrum wadzy powinno przesun si na pnoc prawdopodobnie na terytoria Frankw czy Turkw osmaskich. Zauway take, e wadcy Afryki Pnocnej s zmuszeni ucieka si do angaowania europejskich onierzy najemnych, poniewa tylko Europejczycy posiadaj wystarczajc dyscyplin, aby utrzyma szyki. Wsppraca Marynidw i Nasrydw przeciw ko wadcom chrzecijaskim bya nierv poniewa Nasrydzi podejrzliwie patrzyli na i bicje Marynidw w Hiszpanii, Marynidzi nato miast mieli inklinacje do traktowania Granady] jak gdyby bya jedynie wysunit lini obrony id wasnych posiadoci w Afryce Pnocnej. Up dek Marynidw, ktry zacz si od lat czten stych XIV wieku, pozostawi Granad bez i tecznych sprzymierzecw. Algeciras, gwny t most midzy Hiszpani a Afryk, zajty prz

chrzecijan w 1344 roku, zosta odbity wadc nasrydzkiego Muhammada V w 13 roku. Ten stosunkowo bahy triumf szczego upamitniy pompatyczne inskrypcje w jego cz ci paacu Alhambra pod Granad. Algeciras byo ednak jednym z bardzo rzadkich zwycistw muzumanw odniesionych nad chrzecijanami w XIV wieku. Poczenie Kastylii i Aragonii w 1469 roku przypiecztowao na duej los Granady. W dzieTen miecz krzyowca, prawdopodobnie pochodzcy z Italii, ma na klindze arabsk inskrypcj oznaczajc, e w 1419 r. by przechowywany w mameluckim arsenale w Aleksandrii. W rce muzumanw wpady wielkie iloci ora krzyowcw. Z okazji wielkich zwycistw czasami wystawiano je na widok publiczny. sicioletniej kampanii od 1482 do 1492 roku, prowadzonej przy intensywnym wykorzystaniu artylerii, brano muzumaskie fortece jedn po drugiej. Ostatni wadca Muhammad XI, znany take jako Boabdil (lata 1482,1487-1492), daremnie szuka pomocy Mamelukw czy Osmanw, lecz w kocu zosta zmuszony do negocjowania poddania samego miasta Granady w 1492 roku. Pochodzcy z Egiptu kronikarz, Ibn Ijas, opisa upadek Granady jako jedn z naj straszniej szych katastrof, jakie kiedykolwiek dotkny islam, lecz do lat dziewidziesitych XV wieku sutanowie mameluccy, zaniepokojeni zagroeniami, jakie stwarzali im Turcy osmascy przy pnocnej granicy oraz Portugalczycy na Oceanie Indyjskim, niewiele mogli pomc odlegej Granadzie. Imperium mameluckie W XIV i przez wiksz cz XV wieku sutanat mamelucki stanowi najwiksz si na wschodnich wybrzeach Morza rdziemnego. Chocia Mongoowie powtarzali prby podbicia mame-luckiej Syrii, adna z nich si nie powioda. W1322 roku przedstawiciele sutana mameluc-kiego An-Nasira Muhammada i iraskiego ilcha-na Abu Sai'da zawarli pokj. W 1335 ilchanat, drczony sporami o sukcesj po mierci Abu Sai'da, rozpad si. Ibn Tajmijja (1263-1328), jeden z najwaniejszych mylicieli religijnych pnego redniowiecza, zrobi wicej ni ktokolwiek inny, aby utrzyma dihad na pierwszym miejscu planw politycznych sutanatu mameluckiego. Ibn Tajmijja opowiada si za powrotem do prostoty zasad

264 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

i praktyk wczesnego islamu i oczyszczeniem go ze wszystkich nie dajcych si zaakceptowa nowinek. Naucza, e chrzecijanie i jawni heretycy nie s jedynym celem dla dihadu, poniewa ludzie poboni maj take obowizek opierania si tym

wadcom, ktrzy nazywaj si sami muzumanami, lecz nie udaje im si stosowa prawa religijnego z wszystkimi jego rygorami. Dla wadcy czy onierza odstpienie od dihadu byo najwikszym grzechem, jaki moe ewentualnie popeni muzumanin: "Jeeli kto z tych, w ktrych pokadano nadziej, jest nieumiarkowany i marnotrawny, przeto szkoda dla muzumanw jest olbrzymia, poniewa tacy powoduj wielki uszczerbek zarwno dla religijnych, jak i ziemskich interesw muzumanw, przez zaniedbywanie swego obowizku walki za nich". Jednake w pierwszej poowie XIV wieku sutanowie mameluccy byli zainteresowani szczodrym finansowaniem programu wznoszenia budynkw i rwnie szczodrym dworskim ceremoniaem, a ich armie robiy mao, aby rozszerza dar al-islam, ograniczajc swe dziaania wojskowe do dochodowych ekspedycji-najazdw na chrzecijaskie krlestwa Cylicyjskiej Armenii i chrzecijaskiej Nubii. Wadcy muzumascy, nie pragncy podejmowa dihadu przeciwko Europie, byli gwnie zaabsorbowani handlem z Wenecj i Genu. W roku 1347 czarna mier dotara do Egiptu i Syrii od strony stepw poudniowej Rusi. Pniej epidemie zarazy spustoszyy ziemie mameluckie w odstpach od piciu do omiu lat. Nie tylko w granicach sutanatu zmaro mnstwo ludzi, lecz zaraza zniszczya te ziemie stepowe, na ktrych zdobywano modych kip-czackich niewolnikw. W konsekwencji, kupowanie mamelukw pod koniec XIV wieku stao si bardziej kosztowne. Wielu zakupionych mamelukw zmaro z powodu zarazy przed ukoczeniem treningu wojskowego, a zdesperowani sutanowie, aby podtrzyma liczebno armii, zaczli przyspiesza trening swych modych rekru-l tw. Wyludnienie zmniejszyo take odbieranej przez sutana i jego emirw dochody z rolnictwa Wrd mamelukw stay si powszechne strajki] pacowe. Krucjata krla Piotra I z Cypru i spldrowa-l nie przez niego Aleksandrii w 1365 roku (pati s. 286), zaday powany cios prestiowi dynastiil Mamelukw. Po krucjacie, na ziemiach Mam lukw aresztowano europejskich kupcw, mi scowi chrzecijanie zostali obcieni uciliw mi podatkami, a na rozkaz emira Jalbughy Chassakiego zbudowano flot w celu odwetuJ Lecz Jalbugha, ktry prowadzi interesy w Syri i Egipcie, wykorzystujc do formalnego zatwie dzania swych decyzji sutana-dziecko, AlAsz fa Szabana, zosta zamordowany w nastpny roku. Twrcami nowej fali dzie powiconycl furusijja byli podegacze wojenni, lecz w rzecz wistoci nie istniao ju duej znaczce wzgldem politycznym lobby opowiadajce si| za dihadem. W 1370 roku zawarto pokj z CM prem. Spldrowanie Aleksandrii byo jedynu najbardziej spektakularnym z dugiej serii naja dw w delcie Nilu poczwszy od XI wieku. Mul sto odbudowano i cigle jest jednym z wielkie! portw Morza rdziemnego, lecz Rosetta, mietta i Tinnis, ktrych powodzenie w znacz stopniu zaleao od przemysu, miay mniej sz scia. Poczynajc od lat szedziesitych XIV wiJ ku, sutanowie mameluccy kupowali mniej' czakw, a wicej Czerkiesw. Stao si tak i tylko dlatego, e wielu Kipczakw na stepad zmaro z powodu zarazy, lecz dlatego, e in nawrcili si na islam, i wtedy, zgodnie z praw muzumaskim, nie mogli by niewolnikan Barkuk, mameluk pochodzenia czerkieskieg przywaszczy sobie sutanat. Jego panowan (1382-1399) zapocztkowao okres powa: niepokojw i konfliktw midzy frakcjami i

Atlas Kataloski (rok 1375) przedstawia korzystajcym z niego typow redniowieczn mieszanin faktw i fantazji na temat Azji i Afryki. Na skrawkach pergaminu przedstawionych tutaj sutan Babiloine (tzn. Kairu), jest dokadnie opisany jako potny wadca w regionie. Z drugiej strony, potny czowiek, przedstawiony na zachd od niego, przypuszczalnie prowadzi wojn z poddanymi wymylonego chrzecijaskiego wadcy Ksidza Jana, podczas gdy na wschd od mameluckiego wadcy Kairu Morze Czerwone jest dosownie pomalowane na czerwono. melukw kipczackich i czerkieskich, ktre trway w czasie panowania jego syna, AnNasira Fara-da (1399-1412). W czasie niepewnego sutanatu An-Nasira Farada turecko-mongolski mono-wadca, przyszy zdobywca sporej czci wiata -Tamerlan (Timur), najecha Syri i spldrowa Damaszek (1400-1401). Pniejsza odbudowa armii mameluckiej, ktra zacza si - jak si zdaje -za sutana Al-Mu'ajjada Szajcha (1412-1421), przyniosa najbardziej oczywiste efekty w czasie panowania Al-Aszrafa Barsbaja (1422-1437). Jedn z najbardziej uderzajcych cech odrodzenia mameluckiego w XV wieku jest stworzenie w czasach Barsbaja i jego nastpcw skutecznej floty wojennej. Muzumaska flota wojenna wypyna na Morze rdziemne w sile najwikszej od czasu penego rozkwitu Fatymidw. Wojna morska midzy muzumanami i chrzecijanami bya w wikszym stopniu spraw piractwa ni pobonoci. Cypr, od czasu zajcia go przez krla angielskiego Ryszarda I w 1191 roku, suy jako baza dla chrzecijaskich krzyowcw i piratw, szczeglnie na pocztku XV wieku dla piratw kataloriskich. Lecz zajcie przez Mame-lukw portw na syryjskim wybrzeu sprawio, e ci ostatni znaleli si o wystrza armatni od 266 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

wyspy. Po tym, jak flota egipska najechaa Cypr w 1425 roku, armia mamelucka spustoszya wysp i pojmaa krla Jana nastpnego roku. Odtd Cypr sta si terytorium trybutowym sutanatu, a jego krlowie nie zatrudniali portowych piratw. W latach czterdziestych XV wieku Mamelucy zwrcili swe siy przeciwko Rodos. Sutan Az--Zahir Sajf ad-Din Dakmak (1438-1453), z determinacj pragn pooy kres piractwu chrzecijaskiemu we wschodnich rejonach Morza rdziemnego. Pragn take porednio pomc Osmanom. Wczesny atak na Rodos w roku 1440 by nieledwie przypadkow akcj. Druga wyprawa w 1443 roku, w ktrej zaatakowa posiadoci chrzecijan na poudniowym wybrzeu Azji Mniejszej, wyczerpaa jego zasoby. Chocia

trzecia i ostatnia ekspedycja w 1444 roku faktycznie prbowaa oblega fortec na Rodos, jednak jej wojska zostay wkrtce pokonane. Zgodnie ze sowami wczesnego kronikarza muzumaskiego "cele wojsk nie zostay zrealizowane, ani te nie wrcili z jakim rezultatem, i z tego powodu ich wczeniejszy zapa do toczenia witej wojny w tym rejonie mia ostygn na duszy c/as. Jedynie do Boga naley ostateczny koniec wszelkich rzeczy". W 1446 roku francuski kupiec, Ja-cques Coeur, wynegocjowa na Rodos pokj midzy Mamelukami a joannitami. Mamelukw i sutanw osmaskich czy wsplny interes zwalczania chrzecijaskich krzyowcw i piractwa we wschodnich rejonach Morza rdziemnego, lecz gdzie indziej popadali w przejciowe konflikty, szczeglnie w poudniowej i wschodniej Turcji, gdzie wspierali rywalizujce ksistwa turkmeriskie. Chocia walk o panowanie w tym rejonie toczyli po wikszej czci w ich imieniu klienci, to Mamelucy zmierzali ku bezporedniej walce z Osmanami w latach 1486-1491. W tej wojnie zwyciyli Mamelucy, po czci dziki udanemu wykorzystaniu artylerii. Jednak tak dugo trwajcy konflikt wyczerpa skarb Mamelukw. Problemy ekonomiczne Mamelukw pogbia obecno Portugalczy-l kw na Oceanie Indyjskim i portugalskie prby zablokowania Morza rdziemnego i pozbawienia Egiptu dochodw z handlu przyprawami.: W1516 roku sutan turecki Selim Grony (1512-1520), obawiajc si, e Mamelucy mogliby znale powd do sojuszu z nowymi wadcami Iranu - dynasti szyickich Safawidw, uprzedzi ich uderzenie. Potulni prawnicy Selima ogosili t wojn dihadem, poniewa Mamelucy hamowali walk Selima z chrzecijanami i szyickimi schi-zmatykami. Zwycistwa osmaskie, odniesione pod Mard Dabik w pnocnej Syrii w 1516 roku i Rajdanijj w Egipcie w 1517 roku, byy w znacznej mierze spowodowane osmask przewag lt czebn i logistyczn, chocia pewn rol odi y take zdrady i dezercje w szeregach mamelui kich. Ostatni sutan mamelucki Tuman-baj, zosi powieszony na Bramie Zuwajla w Kairze. Seli przyczy Syri i Egipt, posun si do ogoszi ni samego siebie opiekunem witych miej: Mekki i Medyny. W nastpnych dziesiciolecia Osmanowie potrafili poszerzy swe terytoriui o du cz wybrzea Afryki Pnocnej. Wzrost potgi Osmanw Turcy osmascy s po raz pierwszy wspon jako posiadacze terytorium w rejonie Bursy i pocztku XIV wieku. Osmaskie bejlikaty (ksij stewka) byy jednymi z wielu zaoonych w, Mniejszej w nastpstwie upadku sutanatu se! duckiego z Ar-Rumu i wycofania si si mon skich z tego obszaru. Jednake we wczesnej histc rii Osmanw jest wiele legendy i nie jest jasn czy pierwsi bejowie osmascy byli przywdca naturalnego plemienia i czy masy ich zwole kw stanowili ghazi, ktrzy przyczyli si i Osmanw na kresach terytorium bizantyjskiej aby wzi udzia w dihadzie i zdoby upy ; Chocia ci elitarni janczarzy z gwardii honorowej w paradnych mundurach z XVI wieku s tutaj przedstawieni na koniach, to korpusy janczarw walczyy przede wszystkim jako piechota, a ich gwnym uzbrojeniem byy uki albo muszkiety.

znale mczesk mier. Jest jednak jasne, e etyka ghazich odegraa powan rol w kilku innych bejlikatach, szczeglnie nadbrzenych Aydin iMentee, z ktrych portw morscy ghazi wyruszali niszczy statki chrzecijaskie. W Anatolu, jak w innych miejscach, sufi odegrali wan rol w goszeniu dihadu. Pne rda osmaskie opisuj, e jeden z emirw Aydin otrzyma tytu zi z rk szajcha bractwa mawlawijja czyli "taczcych derwiszw". Szajch pokaza emirowi maczug, ktr ten ostatni pooy sobie na gowie, a nastpnie owiadczy: "T maczug najpierw opanuj swoje namitnoci, pniej zabij wszystkich wrogw wiary". Bursa poddaa si Orhanowi, bejowi osmaskiemu, w 1326 roku, lecz dugo jeszcze stolica osmaska znajdowaa si tam, gdzie rozbijano namioty beja. Gdziekolwiek byli beduini czy ghazi, mczyni, ktrzy walczyli dla pierwszych bejw osmaskich, walczyli w zaufaniu, e Bogu podoba si ich bj. Zgodnie ze sowami Grzegorza Palamasa, metropolity prawosawnego, ktry dosta si do tureckiej niewoli w 1354 roku, "ci nikczemni ludzie, znienawidzeni przez Boga i podli, chepi si, e posiadaj najlepszych mieszkacw Rumu (tj. Bizantyjczykw) dziki swej mioci do Boga ... yj mieczem, ukiem i rozpust, znajdujc przyjemno w braniu niewolnikw, zajmujc si mordowaniem, grabie, pldrowaniem ... i nie tylko dopuszczaj si tych zbrodni, lecz nawet - co za odejcie z waciwej drogi - wierz, e Bg ich pochwala".

Ilustracja obarstwa, pochodzca z czternastowiecznego woskiego dziea, powiconego Siedmiu Grzechom Gwnym, jest tak naprawd oparta na perskiej miniaturze, przedstawiajcej ucztujcego ksicia turecko--mongolskiego, prawdopodobnie Tamerlana. Jest to najwczeniejsza znana w Europie kopia malarstwa perskiego. Ekspansja osmaska w pnocno-zachodniej Anatolii nabraa tempa za panowania Orhana (ok. 1324-60), pierwszego z Osmanw, ktry ogosi siebie sutanem. Jego ekspansja terytorialna odbya si kosztem Bizancjum, jak i ssiednich bejlikatw. Na Zachodzie uznano najpierw, e morski bejlikat Aydin sprawia wikszy problem ni Osmanowie. W nastpstwie tego w 1344 roku morska liga krucjatowa wybraa za swj Umura w nalecym do Aydin porcie w S nie. Tymczasem jedcy tureccy, z ktrych tyli cz bya na subie Osmanw, przeszli Da: nele i dziaali na Paskowyu Adrianopolskim od lat czterdziestych XIV wieku. Trzsienie mi w Gallipoli w 1354 czy 1355 roku pozwo Osmanom zaj to wybrzee i zapewnio

Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 269 Dla sutanw osmaskich uszyto wiele koszul z talizmanami. Tkano je z baweny, lnu i jedwabiu, zgodnie z wzorami wybranymi przez astrologw i numerologw. Przypuszczano, e mistyczne litery, cyfry, magiczne figury i znaki kabalistyczne ochroni sutanw przed mierci na polu bitwy i innymi niebezpieczestwami. >ierwsz baz na zachd od Dardaneli. Gallipoli dobya nastpnie krucjata prowadzona przez \madeusza z Sabaudii, lecz zajcie przez Osma-lw Adrianopola w 1369 roku przywrcio ich >ozycj w Europie. W czasie panowania Mura-lal (1362-1389) podbito Tracj i Macedoni. Chocia janczarzy uwaali za stosowne opi-iywanie samych siebie jako "wybranych przez liebiosa onierzy islamu", nie mona wyolbrzy-niac znaczenia tych redniowiecznych wojowni-cw. Pierwotnie zastp janczarw (dosownie leni gen czyli "nowe wojsko") rekrutowano z :hrzedjaskich modziecw wzitych do nie-roli w wojnach bakaskich, lecz kiedy to ri okazao si niewystarczajce, poczynajc od coca XIV wieku nastpi zwrot w stron devir-me. W systemie dev$irme chopcy, midzy 8 i 15 okiem ycia, pochodzcy z chrzecijaskich wiosek imperium osmaskiego, byli na si wcie-ani do wojska i zabierani, aby odby wiczenia ako niewolnicy wojskowi. Najlepsi modziecy rekrutowani t drog weszli do suby dworskiej, gdzie przygotowywano ich do wyszych urzdw. Janczarzy byli w pewnym sensie odrzutami z systemu devirme. Chocia w XV wieku tworzyli zasadniczo zastp uczniczej piechoty i chocia niektre wojska wyposaono w bro rczn ju od lat czterdziestych XV wieku, wikszo janczarw otrzymaa muszkiety dopiero pod koniec XVI wieku. Istniaa te, podobna i liczniejsza, chocia mniej zdyscyplinowana, formacja piechoty zoonej z wolno urodzonych, znana jako yaya. Jednake elit armii osmaskiej tworzyli sipahi*, wolno urodzeni kawalerzyci, ktrzy penili sub wojskow w zamian za cesj timar. byy to dobra, z ktrych mieli prawo otrzymywa dochody. Akinci czyli jedcy lekkiej kawalerii, ktrzy walczyli za udzia w upach, pomogli wypeni szeregi osmaskie. Zwani w Europie spahisami (przyp. tlum.).

270 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

Kampania Murada I w Europie i posuwanie si jego wojsk w stron Dunaju doprowadziy do utworzenia koalicji chrzecijaskich ksistw na Bakanach. Jednake ich poczone wojska poniosy klsk w bitwie na Kosowym Polu (rok 1389). Chocia Murad zosta zabity w bitwie, jego syn, Bajazid I (1389-1402), znany take jako Yil-dirim

czyli Grzmot, spokojnie przej wadz i zebra owoce zwycistwa. Zwycistwo pod Koso-wem potwierdzio podbicie przez Turkw Bugarii, a w dalszej perspektywie przesdzio o losie Serbii. Natychmiast potem Bajazid zaoferowa jednak Serbom dogodne warunki, by mc sobie poradzi z buntem Turkmenw Karaman w Ana-tolii. Osmanowie twierdzili, e Karaman, prowadzc wojn przeciwko nim, powstrzymuj dihad i pomagaj niewiernym. W nastpnych latach Bajazid wykorzysta wtpliw lojalno europejskich wasali, aby walczy w Azji i vice versa, a w Azji Mniejszej przezornie zaj siedem bejlikatw. Dopki chrzecijanie utrzymywali Konstanty-1 nopol, dopty utrudniona bya komunikacja mi-l dzy wschodnim i zachodnim frontem sutanatu,! W 1394 roku Bajazid wyda rozkazy, e miasto! powinno by zablokowane. Chocia poczona! krucjata Wgrw i Francuzw z 1396 roku miaa,! midzy innymi na celu wsparcie Konstantynopol la, zakoczya si klsk na polu bitwy pod Niko-l polis, jak zobaczymy dalej, a ratunek dla mias mia nadej z zupenie innego rda. Prowad na przez Bajazida w Anatolii agresywna politykal aneksji zwrcia go przeciw klientom Tamerla i sprowokowaa turecko-mongolskiego dowdo do interwencji. Wikszo armii, wysanej prze Bajazida do walki z Tamerlanem pod AnkarJ w 1402 roku, skadaa si z niechtnych mu len kw. Przejcie na stron Tamerlana nie zajo in wiele czasu. Bajazid zosta wzity w bitwie do nie woli, gdzie mia wkrtce umrze. Zaraz po biti Tamerlan odnowi bejlikaty turkmeriskie. Imp Poniej: Osmaski sutan Sulajman Wspaniay tumfanie przejeda przez hipodrom w Konstantynopolu. W tle trzy posgi, zrabowane w czasie ostatniej udanej kampanii przeciwko Wgrom, s wystawione na kolumnie. Na ssiedniej stronie: Decydujce zwycistwo osmaskie w bitwie pod Mohaczem (rok 1526) pozwolilo Osmanom przyczy Wgry. Na tej miniaturze, pochodzcej z histoi wychwalajcej wyczyny sutana Sulajmana, w szeregi Wgrw wkrada si ju chaos. Wida, jak wgierska cika kawalea na pierwszym planie tonie w bocie. 272 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

rium osmaskie osabia pniej wzajemna walka synw Bajazida: Sulajmana, Isy, Mehmeda i Musy, o sukcesj. Ta wojna skoczya si zwycistwem Mehmeda I (14131421). W czasie panowania Mehmeda i jego syna Mu-rada II (1421-1451) Osmanowie szybko roli w si. Chocia nie powioda si ponowna prba zajcia Konstantynopola w 1422 roku, Turcy odzyskali wszystko, a nawet wicej ni stracili w 1402 roku. Ju w roku 1432 burgundzki szpieg Bertrandon de la Brocuiere pisa, e gdyby sutan osmaski "chcia zaangaowa sw potg i posiadane dochody, zwaywszy na niewielki opr, jaki napotkaby ze strony chrzecijastwa, mgby podbi wiksz cz jego obszaru". Wgierski genera Jan Hunyadi odnis kilka zadziwiajcych zwycistw w walce z Turkami w 1441 i 1442 roku, lecz krucjata warneska z roku 1444, wgierska prba

wspdziaania z zachodni flot na Morzu Czarnym, nie odniosa sukcesu i wydawaa si ostatni krucjat ofensywn, majc na celu zahamowanie wpyww osmaskich na Bakanach. W 1451 roku Mehmed II, ktry obj wadz po Muradzie II, wzi w swe rce przygotowania do oblenia Konstantynopola. Najwaniejsz rol w tym obleniu odegraa artyleria. Prawdopodobnie Osmanowie uywali dzia ju od lat osiemdziesitych XIV wieku. Poczynajc od lat dwudziestych XV wieku, w obleniach regularnie wykorzystywano dziaa. Armaty zdobyto na chrzecijanach w wojnach w Europie, a wicej armat przywieli odszczepiericy chrzecijascy, ktrzy wstpili na sub tureck. Urban, chrzecijaski odszczepieniec z Transylwanii i specjalista w odlewaniu dzia, by jednym z gwnych twrcw triumfu muzumaskiego pod Konstantynopolem w 1453 roku. "Sutan Mehmed podbi Konstantynopol z Bo pomoc. Bya to siedziba bokw... Sutan zamieni jego piknie ozdobione kocioy na muzumaskie uczelnie i meczety". Podbj miasta, dokonany przez Mehmeda, potwierdzi tradycyjne muzumaskie przepowiednie o upadku miasta na rzecz muzumanw. Lecz podbj dawnej stolicy wschodniego cesarstwa rzymskiego pozwoli Mehmedowi zaprezentowa si jako dziedzicowi nie tylko bohaterw przeszoci muzumaskiej, lecz take Aleksandra i Cezara. Wspczesny im woski obserwator zapisa, e Mehmed "owiadcza, i bdzie postpowa ze Wschodu na Zachd, jak wczeniej ludzie Zachodu posuwali si w kierunku Orientu. Powiada, e musi istnie tylko jedno imperium, jedna wiara, i jedna zwierzchno na wiecie". Podbj Konstantynopola uczyni sutana wacicielem wielkiej stoczni i arsenau. Zachowanie floty osmaskiej w czasie oblenia Konstantynopola byo ostrone i niesawne. Po 1453 roku statki osmaskie stay si bardziej napastliwe i skuteczne. Morze Czarne zamienio si w jezioro osmaskie, a armia i flota Mehmeda prowadziy poczone dziaania w rejonie Morza Egejskiego i na innych terenach. Do 1460 roku Osmanowie zdobyli ostatni przyczek cesarstwa bizantyjskiego na Peloponezie. W roku 1480 flota osmaska ruszya na Rodos. Wedug sw Lionela Butlera: "Mehmed II by peen zapau, aby wczy Rodos do swej kolekcji synnych greckich miast wiata j staroytnego, ktre podbi: Konstantynopola, Aten, Teb, Koryntu, Trebizondu". Podbj wyspy j mg take zapewni Mehmedowi zdobycie kluczowego strategicznego punktu na wschodnim ob- j szare Morza rdziemnego, lecz najazd turecki zosta powstrzymany. Mehmed planowa podjcie jeszcze jednej prby w 1481 roku i bez wtpienia planowa take wzmocnienie tureckiej ekspedycji, ktra dopyna do Otranto w poudniowych l Woszech w 1480 roku, lecz zmar w roku 1481. j Wojska tureckie znalazy si we Woszech w ko-J potach i podday we wrzeniu tego roku. Bajazid II (1481-1512) prowadzi mniej agre-J sywn polityk wobec Zachodu. Byo to w duej J iii Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 273

Gdy w 1798 roku uniuu jinu\.u^u wyldowaa w Egipcie, jej dowdca, Napoleon Bonaparte wygosi proklamacj, szkicujc w jzyku arabskim obietnic "Wolnoci, Rwnoci, i Braterstwa". Lecz wikszo Egipcjan skonna bya widzie w nowej inwazji jedynie ostatni z serii napastniczych wojen, utrzymanych w tradycji Gotfryda z Bouillon i krla Francji, Ludwika IX. Chocia Mamelucy ponieli klsk w bitwie pod piramidami, to jednak nadal wspieray ich masy arabskich poddanych. czci spowodowane faktem, e musia broni swego tronu przed bratem, Demem. Pokonany w 1481 roku, Dem zbieg na Rodos w 1482, a stamtd uda si do Francji. Pozostajc w Europie pod nadzorem, Dem stanowi mocny zastaw w rkach chrzecijastwa a do swej mierci w 1495 roku. Bajazid poczyni kilka zdobyczy na Bakanach, lecz na wschodnim froncie mia powaniejsze problemy, najpierw z sutanatem mame-luckim, nastpnie, poczwszy od 1501 roku, w Iranie, po dojciu do wadzy szaha Isma'ila, pierwszego z dynastii Safawidw. Szah Isma'il by szyit imamit, wydaje si, e jego zwolennicy widzieli w nim mahdiego i wierzyli, e jest bezgrzeszny i niepokonany. Legenda o niezwycieniu Isma'ila zostaa obalona w 1514 roku w bitwie pod Caldiran, kiedy armia pod dowdztwem Selima Gronego pokonaa niezdyscyplinowanych zwolennikw Isma'ila, rekrutujcych si spord turkmeriskich wojownikw plemiennych. Nawet po klsce pod (Jaldiran szyizm cigle postrzegano jako zagroenie dla sunnickie-go pastwa osmaskiego, lecz dla Selima prowadzenie dalszych kampanii przeciwko Isma'ilowi byo niebezpieczne, dopki potencjalnym zagroeniem dla jego poudniowej granicy by sutanat mamelucki. Okupacja ziem mameluckich przez Osmanw w latach 1516-1517 zjednoczya ziemie wschodniego obszaru Morza rdziemnego pod berem jednego wadcy muzumaskiego. Pniej Konstantynopol co roku odbiera olbrzymie kwoty, szczeglnie z Egiptu. Jeszcze przed wkroczeniem Selima do Kairu w 1517 roku, Arud Barbarossa przekaza mu wadz nad Algierem, ktry zaj poprzedniego roku. Wyczyny braci Aruda i Chayra ad-Dina Barbarossw zapocztkoway zoty wiek korsarzy berberyjskich. W 1533 roku Chayr ad-Din otrzyma zadanie organizacji floty osmaskiej i w 1534 roku zaj Tunis. Chocia siy wysane przez cesarza Karola V odbiy miasto w nastpnym roku, Chayr ad-Din odnis w 1538 roku pod 274 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699

Prevez wielkie zwycistwo morskie nad chrzecijask lig morsk, pod patronatem cesarza i papiea. Trypolis, pozostajcy od 1510 roku w posiadaniu Hiszpanw, zosta w 1551 odbity przez muzumanw, a ca Afryk Pnocn, z wyjtkiem Maroka, przyczono do sutanatu. Imperium osmaskie pod rzdami Sulajma-na Wspaniaego (1520-1566) moe by widziane jako muzumaski odpowiednik powszechnego chrzecijaskiego imperium Karola V. Wojna Sulajmana nad Morzem rdziemnym i na Bakanach bya w rzeczywistoci raczej wojn imperialn z Habsburgami ni wit wojn skierowan przeciwko chrzecijastwu. Twrcy propagandy Sulajmana woleli podkrela konieczno dihadu wymierzonego w heterodoksyjnych Safawidw w Iranie i Iraku. Na pocztku szczliwy los stale sprzyja wojskom Sulajmana: zajcie Belgradu (rok 1521), zajcie Rodos (rok 1522), zwycistwo odniesione nad Wgrami w bitwie pod Mohaczem (rok 1526) i w nastpstwie zniszczenie krlestwa Wgier. Sulajmanowi nie udao si zdoby Wiednia w roku 1529, lecz wydaje si, e w tym czasie nie miao to szczeglnego znaczenia, gdy prba zajcia miasta bya tylko rezultatem powzitej poniewczasie decyzji pod koniec kampanii. Mimo to, jak odkryj nastpcy Sulajmana, osmaskie linie zaopatrzenia ledwie sigay Wiednia. W XVI wieku muzumaskie oczekiwania cigych podbojw upady, a etyka ghazich zamara. Take klska turecka, poniesiona na Malcie w 1565 roku, stana na-przeszkodzie osmaskim ambicjom. Rok pniej Sulajman zmar. Jednake Osmanowie kontynuowali podboje. W1570 roku zajcie przez nich wikszej czci weneckiego Cypru sprowokowao powstanie jeszcze innej chrzecijaskiej ligii morskiej. Chrzecijanie powitali swe zwycistwo w bitwie pod Lepanto w Zatoce Korynckiej w 1571 roku jako wspaniay triumf nad niewiernymi. Chocia Turcy ponieli w tej bitwie cikie straty, utracili tysice uzdolnionych marynarzy i ucznikw, to jednak zasoby osmaskie byy ogromne i bitwa nie zmienia ukadu si. Rzekomo, kiedy Selim II (1566-1574) zapyta swego wezyra, ile bdzie kosztowao odbudowanie utraconej floty, wezyr odrzek: "Potga imperium jest taka, e gdybymy pragnli wyposay ca flot w srebrne kotwice, jedwabne olinowanie i satynowe agle, moglibymy to zrobi". W kocu Osmanowie szybko zbudowali now flot. Zajcie Cypru nie napotkao szczeglnego oporu, najedali te dowolnie na zachodnie wybrzee Morza rdziemnego, czasami wykorzystujc do tego zaprzyjanione porty francuskie. W ponownej turze walk na Bakanach (1593-1660), osmaskie oddziay le sobie radziy. Woj- j ska osmaskie kopioway technologi wojskow Europejczykw, lecz nie ich taktyk. Obserwatorzy tureccy mogli podziwa dyscyplin zachodnich armii, podobnie jak ich umiejtne uycie dzia l i muszkietw, lecz wojska tureckie nie zdoay naladowa chrzecijan w tych dziedzinach. Generaowie tureccy cigle pokadali wiar w noszcej miecze kawalerii sipahi. Sutanat osabiay take j problemy podatkowe i bunty w Anatolii. Filozoficznie nastawieni osmascy urzdnicy l analizowali problemy i niektrzy odwoali si w tym celu do teorii Ibn Chalduna. W ich memoran- j dum uderza fakt, e nie uwaali ju duej przywdztwa dihadu za gwny obowizek sutana- i tu. W zamian starali si dowodzi, e gwne obo- j wizki sutana polegaj na utrzymaniu sprawie-j

dliwoci i zapewnianiu poddanym dobrego losu. J W1625 roku niejaki mer Talib napisa: "Teraz Eu-1 ropejczycy nauczyli si poznawa cay wiat: wy-J sali swe statki wszdzie i zajli wane porty.J Wczeniej towary Indii, Sindu i Chin przybywayj na og do Suezu, a muzumanie rozdzielali je i cay wiat. Lecz teraz statki portugalskie, hole: derskie i angielskie przewo te towary do FrangiJ iii 275 Islam a ruch krucjatowy 1096-1699 stanu (Europy) i stamtd pyn wszystkie na cay wiat". Inni podzielali odczucie Omera Taliba, i sutanatowi zagraa brak dostpu do ogromnych zasobw obu Ameryk. Ostatnia osmaska prba zdobycia Wiednia w 1683 roku nie tylko nie powioda si, lecz sprowokowaa wojn witej Ligi (1684-1697) i doprowadzia do utraty Budy i Belgradu. Na mocy pokoju w Karowicach (rok 1699) Osmanowie zostali zmuszeni do odstpienia Austrii Wgier i Transylwanii, a Wenecja i Polska umocniy inne terytoria. Fala osmaskiego postpu zostaa w oczywisty sposb zahamowana. Co wicej, po raz pierwszy Osmanowie byli niewtpliwie stron pokonan, ktra faktycznie oddawaa terytoria chrzecijanom. Przemin "wiek dihadu" i zacz si dugi proces rozczonkowania imperium osmaskiego. Nawet jeli Gibbon mia racj, nazywajc walk midzy chrzecijastwem a islamem na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego SPOREM WIATOWYM, by to spr pomidzy guchymi. Dopiero w poowie XIX wieku Arabowie w ogle utworzyli termin al-hurub as-salibijja na oznaczenie wojen krzyowych.

11. Ruch krucjatowy 1274-1700 NORMAN HOUSLEY

Pod koniec dwch pierwszych wiekw swego istnienia ruch krucjatowy znalaz si w stanie kryzysowym. Sukcesy odniesione w ostatnim czasie w Hiszpanii, Prusach i Woszech byy zdumiewajce, lecz nie mogy zrekompensowa faktu, i obrona Ziemi witej wobec postpu Mamelukw stana w obliczu klski. Ze wzgldu na natur ruchu krucjatowego, kryzys musia dotkn tak wiary, jak i strategii wojskowej: co wyraono w 1274 roku w Constitutiones pro zelo fidei, postanowieniach krucjatowych z II soboru lyoriskiego: "Ku wikszemu wstydowi Stwrcy, krzywdzie i cierpieniu wszystkich, ktrzy wyznaj wiar chrzecijask, oni [tj. Mamelucy] wymiewaj i obraaj chrzecijan wieloma napomnieniami - A gdzie jest Bg chrzecijan?*

(porwnaj Ps 115,2). Kryzys nie skoczy si bynajmniej w 1291 roku, poniewa niewielu wczesnych uznao utrat Palestyny za ostateczn; oczywicie byo to sporne do wybuchu wojny stuletniej w 1337 roku, kiedy nadzieje na odzyskanie zacza ywi tylko optymistyczna mniejszo. Istniej dobre powody, aby rozpocz przegld pniejszych krucjat od skupienia si na yznym zaczyni idei i konsolidacji metod organizacji i finansowania, ktre zainicjowane czy popierane przez II sobr lyoriski, objy dziesiciolecia po roku 1300. Zmiany te nie byy jedynymi przyczynami przetrwania ruchu krucjatowego przez wiele nastpnych pokole, lecz wiernie przedstawiaj zaangaowanie, elastyczno l i zdolnoci przystosowcze, dziki ktrym prze-j trwaa myl krucjatowa. Lata prby ogniowej i ich dziedzictwo "Do zdobycia Ziemi witej potrzebne s przede l wszystkim trzy rzeczy: s to mdro, potga i miosierdzie". W ten sposb Rajmund Luli, we l wstpie do swego dziea krucjatowego De ucm-l sitione term Sanctae ("O odzyskaniu Ziemi Sv tej", rok 1309) przedstawia plan wsparcia krucja-1 ty majcej na celu odzyskanie Ziemi witej.} Nigdy nie brakowao mdroci (sapientia), w for-| mi rady. Sam Luli by jednym z najbardziej wpty-j wowych i podnych spord wielu katolikw,] ktrzy w dziesicioleciach midzy II soborem! lyoskim a pocztkiem wojny angielsko-franc skiej chwycili za piro, aby pisa dziea zachca-1 jce do podjcia ponownej krucjaty. Sylvia Sche-j Wilhelm Durand (u gry) prezentuje krlowi Francji swe dzieo powicone krucjatom, ok. 1320 roku. Filip z Meziers (poniej) przedstawia swj list na temat krucjaty krlowi Anglii, Ryszardowi II, 1395 rok. W pnym redniowieczu krlowie Francji i Anglii, jako dziedzice witego Ludwika i Ryszarda I, czuli moralny obowizek stanicia na czele chrzecijaskich wysikw krucjatowych. Uniemoliwia to rywalizacja polityczna midzy nimi.

Ruch krucjatowy 1274-1700 278

in wylicza dwadziecia sze dzie krucjatowych, powstaych midzy soborami w Lyonie i Yienne (1274-1312). Po nich miao jeszcze powsta wiele innych. Biorc pod uwag pochodzenie, status, powizania i dowiadczenie ich autorzy stanowili przekrj mskiej czci ludnoci Europy (ciekawe, e nie znamy adnego dziaa napisanego przez kobiet). Znaleli si wrd nich krlowie (Henryk II z Cypru i Karol II z Neapolu), czoowy francuski urzdnik krlewski, Wilhelm z Nogaret, rni biskupi i opaci zakonw ebraczych, mistrzowie najwikszych zakonw rycerskich, wygnany ksi Armenii, wenecki czowiek interesu i lekarz z Genui. Niektrzy byli niedzielnymi strategami, inni

ekspertami, chocia nie zawsze wynikao to jasno z ich rady, wszyscy pisali proby o audiencj, zwykle do jednego z papiey i krlw, w nadziei i oczekiwaniu na dziaanie. Ten zalew porad i napomnie by czym nowym, charakterystycznym i znaczcym. Czciowo spowodowa go fakt, e poczwszy od Grzegorza X papiee prosili o rad, w czym naladowali precedens Innocentego III, ktry i pod tym wzgldem by fons et ogo - rdem i pocztkiem ruchw krucjatowych. Wikszo z najwczeniejszych zachowanych traktatw i memorandw zostaa napisana na II sobr lyoski. Pierwszy w peni godzien tego miana traktat o wznowieniu krucjat - pira Fidenzia z Padwy, by te najprawdopodobniej odpowiedzi na apel Grzegorza X o udzielenie rady na pimie, chocia ukoczono go dopiero krtko przed upadkiem Akry. Takie apele odzwierciedlay szeroko rozpowszechnione odczucia potrzeby radykalnego i nowatorskiego mylenia o waciwie kadym aspekcie organizacji krucjatowej - od ksztatu, ktry miaa przybra sama ekspedycja, dysponowanie podbitymi ziemiami i ich ochron - jeli bdy przeszoci nie miay si powtrzy. Konstruktywna i pozbawiona zudze odpowied na bdy przeszoci doprowadzia do czego na ksztat zgodnoci opinii, pojawiajcej si w wielu gwnych aspektach oczekiwanej krucjaty, majcej na celu odzyskanie utraconych terenw. Ekspedycj powinna bya poprzedza ciga blokada ziem mameluckich, ktra miaa podwjny cel: pozbawienie sutana podstawowego importu wojennego (w tym niewolnikw, wiczonych jako jego elitarna kawaleria) i osabienie skarbu pastwa mameluckiego. Powinno to mie miej- i sce w dwch etapach, pierwszy z nich (passagium particulare) mia stworzy przyczek, a drugi ipas-sagium generale) mia go wykorzysta. Krucjat naleao zorganizowa na profesjonalnych podstawach, miaa by odpowiednio finansowana i podlega jasno okrelonemu, dowiadczonemu i szanowanemu dowdztwu. Nie powinny znale si w jej szeregach osoby cywilne i maruderzy. Nie naley wyolbrzymia tej zgody ani te zakada, e powstay plan by wykonalny. Niektrzy teoretycy, w tym, co zadziwiajce, ostatni mistrz templariuszy, Jakub de Molay, odrzucili etap passagium particulare i woleli pojedyncz przepraw z wykorzystaniem wszystkich dostpnych si. Nie byo zgody co do tego, gdzie passsgium powinno wyldowa. Mieszay si tu pry-! watne interesy, cigle te wtrcali si politycy. Dla; teoretykw francuskich: Piotra Dubois i Wilhel- j ma z Nogaret, krucjata bya po czci instrumentem dynastycznych ambicji Kapetyngw, podczas gdy nawet tak wybitny i altruistyczny myliciel, jak Rajmund Luli, pozostawa pod silnym wpy-j wem interesw aragoskich i francuskich, ktrej wczy do swych planw ataku. Z drugiej sti ny, strat czasu byoby pisanie w polityczne; prni, nierealna bya prba wypltania krucja ty z dynastycznych i ekonomicznych zamiarw wielkich potg, a jedn z najbardziej uderzaj cych cech najwybitniejszych twrcw traktatw| Lulla i Wenecjanina Marino Sanudo Torselloj byo, e ich obecno bya dobrze widziana i r 279 Ruch krucjatowy 1274-1700

landlowe potgi w obszarze Morza rdziemnego, szczeglnie woskie republiki morskie i Barcelona, zwykle yrzyjay pokojowym stosunki z Mamelukami, co przedstawi tutaj ucze Gentile Belliniego. Byo to powan rzeszkod dla krucjaty odzyskujcej teren, poniewa wanie od tych mocarstw zaleao wprowadzenie handlowego, ktre uwaano za klucz do powodzenia. worach, zgromadzeniach i soborach kodel-ych. Byli oni wielkimi twrcami sieci przygotowa krucjatowych. Jest jasne, e potok idei wpyww pyn dwiema drogami. Trudniej osdzie, czy oczyszczona i zreformo-rana krucjata, za ktr opowiadali si tacy lufcie, miaa szans urzeczywistnienia jeli, jak to ^iao istotnie miejsce, zaleaa od dwu innych rybutw, uwaanych przez Lulla za konieczne: lilosierdzia (caritas) i wadzy (potestas). W ad-n wypadku nie da si z gry przewidzie skut-manipulacji publicznymi uczuciami odnonie krucjaty - czy to przez reakcje na niepowo-zenia na Wschodzie (przede wszystkim na utra-Akry), czy te na kaznodziejstwo krucjatowe, a te pierwsze w zbyt wielkim stopniu wpywa-specjalne interesy i powszechna ch znale-enia koza ofiarnego, podczas gdy goszenie krucjat zostao znieksztacone po tym, jak w oficjalnych kazaniach zaczto namawia do zbirki funduszy, a nie do osobistego uczestnictwa. Jednake doszo do wiele mwicych, cho krtkotrwaych, erupcji powszechnego zainteresowania t kwesti niedugo po upadku Akry. Zazwyczaj czono je z eschatologicznym elementem w ideach krucjatowych. Stay one w sprzecznoci z zaawansowan, profesjonaln form krucjaty, za ktr opowiadaa si wikszo teoretykw, lecz maj pewn zalet: dowiody, i obsesja teoretykw na punkcie odzyskania Ziemi witej poruszya szerokie krgi ludnoci wtedy, gdy panoway odpowiednie nastroje. Takie wybuchy pojawiay si z grubsza w odstpach dziesicioletnich: w 1300 roku, kiedy na Zachd dotary wieci o zwycistwie ilchana Ghazana nad Mamelukami pod Emess, w roku 1309 i 1320, kie-

Ruch krucjatowy 1274-1700 280

dy krucjaty ludowe w Niemczech i Francji ukazay jasno, e biedota cigle jest podatna na wybuchy zapau krucjatowego. Przechodzc wyej w hierarchii spoecznej, stajemy na solidniejszym gruncie. Uzyskujemy bogatsze wiadectwa i jasne jest, e kult rycerskoci, ktry najpeniej rozwin si mniej wicej w czasie upadku Akry, przyj ruch krucjatowy jako jedn z okrelajcych go cech. Nie przez przypadek wieccy wadcy tak czsto decydowali si

na ogaszanie czy podejmowanie swych planw krucjatowych w otoczce rycerskiego splendoru. Dziao si tak jeszcze w czasie wita Baanta Filipa Dobrego w 1454 roku. Take rodzinne tradycje krucjatowe, szczeglnie we Francji i w Anglii, predysponoway wielu szlachcicw do entuzjastycznej odpowiedzi na projekty, ktre wykluway si na papieskich i krlewskich dworach. Ich entuzjazm by jednak coraz bardziej zabarwiony podejrzeniami co do motyww i prawdziwych intencji tych promowanych projektw, a to znajdowao wyraz w wikszej ostronoci przy formalnym zobowizywaniu si do ujcia krzya. Lecz wielokrotnie, od czasw planw krucjatowych Edwarda I, krla Anglii w latach osiemdziesitych XIII wieku, przez projekty krla Francji Filipa VI na pocztku lat trzydziestych XIV wieku, rekrutacja walczcych okazywaa si moliwa. Istotnie, dochodzimy do wniosku, e to brak potestas a nie catas sprawi, i projekty krucjaty odzyskujcej spezy na niczym. Aby wytumaczy dlaczego, konieczne jest naszkicowanie kilku niezwykych przykadw postpu, jaki dokona si w organizacji wojskowej i finansowaniu. Razem z traktatami miay stworzy sta spucizn soboru lyoskiego i arliwe plany na nastpne pidziesit lat. Byo to stopniowe pojawianie si praktyki krucjatowej, ktra, mniej ukierunkowana i skuteczna ni ta, jak wyobraali sobie niektrzy teoretycy, lepiej jednak wspgraa z trendami wczesnych dziaa wojennych, a zatem byo bardziej prawdopodobne, e dziki niej osignie si pewne rezultaty. W planowaniu kru-! cjatowym Edwarda I, Karola IV i Filipa VI mona jasno dostrzec denie do rekrutacji kontraktowej, z wszystkimi jej korzyciami dotyczcymi kontroli i odpowiedzialnoci. Coraz bardziej doceniano te znaczenie wynikajce z penego wykorzystania morskiej supremacji Zachodu, nie, tylko ze wzgldu na planowan blokad morsk ziem mameluckich. Naleyte znaczenie nadano! rozpoznaniu, szpiegowaniu i wyszukiwaniu J sprzymierzecw wrd si neutralnych. Doce-J niono potrzeb przystosowania taktyki wob rnych wrogw i w rnych okolicznociach Przewidziano wyznaczenie ekspertw w padku dziaa oblniczych. Oglnie, gdy tylkoj krzyowcy ruszali w pole, rwnowaga mid elementem mistycznym a militarnym zdecydo wanie przechylaa si na korzy tego ostatnie go, bardziej nawet ni podczas niedawnych ka panii witego Ludwika. Jednake najwaniejszy przeom dokona sid w sposobie finansowania krucjat. Wszystkia zmiany, o ktrych wspomniano powyej, kosztowne. Chcc sprosta cigle rosncym kos; tom ruchu krucjatowego, II sobr lyoriski zapn ponowa oboenie ludnoci wieckiej w wiecid chrzecijaskim podatkiem. Ta propozycja : bia si o skay podejrze i partykularyzmu, l sobr odnis trway sukces wzgldem inneg rodka finansowego. Ot na cay Koci na ono szecioletni dziesicin. Kocielne poda ki od dochodw uznawano przez kilka dziesi cioleci za jedyne odpowiednie rodki, zapev jce krucjatom nieprzerwany strumie doch dw, lecz procedury szacowania, zbierania i f kazywania funduszy miay dotd przypadko charakter. Najwikszym wkadem papiea Gr; gorza X w ruch krucjatowy byo to, e zaj i trudn spraw oparcia tego podatku na moc: podstawie instytucjonalnej. Papie powoa dwudziestu szeciu poborcw podatkowych i, w swej bulli Cum pro negotio z 1274 roku, sformuowa szczegowe wska/ania, dotyczce szacowania dochodw kleru na cele podatkowe. Po mierci Grzegorza X w

1276 roku, jego nastpcy musieli wprowadzi do jego procedur poprawki, lecz od mierci Bonifacego VIII w 1303 roku papiestwo miao powszechny system podatkowy, z ktrego j mogo czerpa na finansowanie przedsiwzi krucjatowych. Istotnie, system ten przeszed przez pierwsz wielk prb, w postaci licznych i dziesicin i subsydiw, ktre naoyli papiee, by opaci seri krucjat przeciwko buntowniczym Grobowiec papiea Grzegorza X w katedrze w Arezzo daje wraenie wadzy tego papiea, ktry prbowa, w duchu Innocentego III, pobudzi chrzecijastwo do wyzwolenia Ziemi witej. Sycylijczykom i ich sprzymierzecom w latach 1282-1302. Papieskie opodatkowanie Kocioa byo nadzwyczajnym osigniciem. Moe si to wydawa zwodniczo proste. W 1292 roku, na przykad dochody biskupa z Rochester szacowano rocznie na 42 funty, 2 szylingi 2 pensy, w tym renty, poowy ryb, myny, rynki i sdy. Oznaczao to, e biskup musi paci 4 funty, 4 szylingi i 2,5 pensa dziesiciny rocznie, ktr to sum papie Mikoaj IV ofiarowa Edwardowi I na jego projekt krucjatowy. Lecz ten pozornie bezporedni sposb liczenia napotka trudnoci. Czy dziesicina powinna by oparta na dochodzie szacowanym przez bezstronnego badacza, co byo czasochonne i szybko si dezaktualizowao, czy zapat powinno si czyni retrospekcyjnie, na podstawie sumienia i wiedzy duchownego -oczywicie nie zawsze dokadnych - jaki dochd osign w danym roku? Jak powinno si znale i wynagrodzi szacujcych i poborcw i jak naley kontrolowa ich prac? Jak najlepiej zabezpieczy i przekazywa dochd? Dodatkowo, istniay jeszcze dwie wielkie grupy problemw dotyczce paccych podatki i wieckich przywdcw, ktrzy otrzymywali pienidze na cele krucjatowe. rodki oporu stosowane przez duchownych, od wykrcania si i podstpw, do otwartego sprzeciwu, byy liczne i przebiege. Z drugiej strony, naleao koniecznie obmyli rodki w celu zapewnienia, by przekazane pienidze faktycznie zostay wydane na krucjat, by prowadzono i sprawdzano ksigowo, a niewykorzystane wpywy - zwracano. Ruch krucjatowy 1274-1700 282

Okazao si, e te problemy nie maj rozwizania: unikajcy podatkw duchowni, poborcy-oszuci, rozbjnicy, niewypacalne spki bankowe oraz wadcy, ktrzy przywaszczali sobie podatki na krucjaty - wszystko to stanowio niezmienne cechy europejskiego pejzau spoeczno-ekonomicznego pnego redniowiecza. Jak wikszo redniowiecznych systemw podatkowych, ten system naoony przez papiestwo na Koci wali si, by bardzo krytykowany i znienawidzony, kosztowny, a nieskuteczny. Lecz przy wszystkich swych wadach, system dostarczy duej czci funduszy, od ktrych zacz teraz zalee ruch krucjatowy i w ten sposb umoliwia jego kontynuacj. Oczywicie czynnie j te

stymulowa. ciganie na krucjat powszechnej dziesiciny co sze lat, postanowione nie tylko w Lyonie w 1274 roku, lecz take na powszechnym soborze Klemensa V w Yienne w 1312 roku, dao ogromne sumy pienidzy, ktre miay pj na opacenie przeprawy na Wschd. Decyzja ta pomoga zatem w utrzymaniu problemu krucjat w sferze politycznej. Ten sam skutek miaa gotowo kurii papieskiej do zezwolenia poszczeglnym wadcom na opodatkowanie jego kleru. Sumy te miay by przeznaczone albo bezporednio na krucjat, albo na dziaania przedstawiane jako niezbdne przygotowania do niej. Moliwe, e obecno krucjaty w Europie pod koniec redniowiecza bya by moe czym wicej ni armie poborcw podatkowych, bankierw i biurokratw, zajmujcych si zbieraniem i rozdziaem pienidzy, bez ktrych niczego nie mona byo uczyni. W znacznym stopniu potestas Lulla sprowadzaa si do pienidzy, ktrych nie wystarczyo na krucjat odzyskujc; lub dokadniej: warunki polityczne w Europie okoo 1300 roku uniemoliwiy odpowiedni koncentracj potestas. Rosnca pewno siebie i palce prywatne potrzeby chrzecijaskich wadcw wieckich oznaczay, e zaakceptowaliby wprawdzie na swych j ziemiach papieskie opodatkowanie Kocioa (szczeglnie, jeli mogli mie widoki przynajmniej na cz dochodu), ale to nie pozwoliliby na wywz tych funduszy na uytek innego wadcy organizujcego przepraw do Ziemi witej, j W praktyce zatem aden wyznaczony przywd-j ca krucjaty odzyskujcej nie zdoaby zebra! potrzebnych rodkw. Filip VI, ktry najprawdo j podobnie) na pocztku lat trzydziestych XIV l wieku by najbliszy rozpoczcia takiego passa-j gium, prbowa obej ten problem, zbierajc! wieckie podatki we Francji i naciskajc na pa-l piesk kuri, aby przysyaa fundusze spoza Fra-J cji i jej pastw satelickich. Lecz ten drugi rodek! nie mg zadziaa, gdy wpyw papiestwa w sfe-l rze politycznej zbytnio osab. Bya w tym po-l dwjna ironia. Wuj Filipa VI, Filip Pikny, jaskra-l wo uwydatni t sabo w czasie swych wielkich! zmaga z papieem Bonifacym VIII. Powodem! naciskw Filipa VI byo utworzenie papieskiego! systemu opodatkowania, dowodzcego imponu-J jcego zakresu wadzy, ktr papiestwo cigy posiadao, ale nie w obszarze wieckim, tylk w onie Kocioa. Nie dziwota, e niewielu wspczesnych i o jasny obraz tych subtelnych lecz istotnych zwrotw wadzy i autorytetu czy ich wpywu i krucjat. Docierao do nich wraenie baaganu! krtactwa i udawania ze strony wadcw. W uderzajcym zdaniu Antoniego Luttrella bya to "ep ka kryzysw i nieadu". Dyskutowano nad kolej-J nymi projektami, majcymi na celu odzysk Ziemi witej przy pomocy Cypru i Armenii ( licyjskiej, czy odzyskanie Konstantynopola z i Grekw. Te ostatnie cele uwaano za przyg wawcze w stosunku do pierwszych. Prawid wszystkie zarzucono, przyczyniajc si do ogron nego rozczarowania. Powszechn frustracj jes; cze bardziej rozjtrzyo podjcie wielu krucja takiego czy innego rodzaju. Na przykad w 130' roku odbyy si nie mniej ni trzy wyprawy do pnocnych Woch, Granady i nad Morze Egejskie. Ponad wszystko, upadek templariuszy w latach 1307-1312 wywoa konsternacj i niead. Jeli rozwiza, w opinii niektrych, problem, kto ponosi odpowiedzialno za wypadki z 1291 roku i ustali, przez force majeure, wielce

dyskutowan kwesti zjednoczenia zakonw rycerskich, to podnis take niepokojce pytania "... faryzeuszw nowy ksi wojn/Rozpocz wwczas wie pod Lateranem! ... wojowa jeno z chrzecijanem,/Ktry z niewiernym Akry nie zdobywa..." [Boska Komedia, Pieko, p. XXVII, w. 86-89, t. Edward Porbowicz] Zupenie moliwe, e papie Bonifacy Viii, przedstawiony na rzebie Arnolfa di Gambio, wyglda naprawd tak. Naciski papiea, by krucjat do Ziemi witej uzaleni od stumienia buntu na Sycylii sprawiy, e Dante jadowicie go zaatakowa w Piekle. o wadz i motywy postpowania korony francuskiej. Wobec powtarzajcego si odkadania na pniej programw krucjatowych, zmiany przeznaczenia funduszy krucjatowych przez papiey i wieckich wadcw oraz zniechcajcych strategicznych i finansowych problemw dotyczcych odzyskania Ziemi witej, nie ma wtpliwoci, e niektrzy stracili nadziej na jej odzyskanie. Jak wiemy z repliki Humberta z Romans na krytyki krucjatowe, ju w 1274 roku niektrzy ludzie zgadzali si z Salimbene z Adam, i "nie jest wol Boga, aby wity Grb zosta odzyskany". W ostatecznoci, kryzys, wobec ktrego stan ruch krucjatowy pod koniec XIII wieku, nie zosta rozwizany. Zamiast tego miay miejsce dwa zdarzenia. Po pierwsze, po upadku w 1336 roku odoonego na czas nieokrelony przez papiea projektu krucjatowego Filipa VI, odzyskanie witych miejsc spado z listy priorytetw. Przetrwao, gwnie ze wzgldu na wygod kleru, w terminologii uywanej do zdefiniowania odpustu i przywilejw kadego crucesignatus. Co bardziej znaczce, cay czas wywierao silny wpyw na umysy niektrych entuzjastw, takich jak Filip z Mezieres; a czasami, szczeglnie we wczesnych latach szedziesitych i w poowie lat dziewidziesitych XIV wieku, problem ten ponownie pojawia si na krtko jako temat dys-

Ruch krucjatowy 1274-1700 284

kusji i planw na dworach chrzecijaskich. Lecz generalnie przysoniy go inne, bardziej realne cele. Po drugie, jak zobaczymy dalej, nowe idee, kierunki i struktury, ktre stworzono pod naciskiem klski, w nadziei utrzymania czy odzyskania Ziemi witej, zarwno wzmocniy istniejce obszary ruchu krucjatowego, jak i pomogy w tworzeniu nowych. Pod tym wzgldem nie mona i za daleko: to warunki lokalne, aktywna polityka papieska i gbokie zakorzenienie ruchu krucjatowego w religijnej i spoecznej kulturze katolickiej Europy wyniosy go ponad bolesny rozdwik 1291 roku. Lecz wiele mona powiedzie na podkrelenie zdolnoci przystosowawczej jak i zwyczajnej elastycznoci ruchu krucjatowego. Trwajce tradycje - nowe kierunki

Poowa XIV wieku bya szczeglnie trudna dla ruchu krucjatowego. Wojna angielskofrancuska, upadek w latach 1343-1348 woskich domw bankowych, ktrych dochody i ekspertyzy w znacznym stopniu wpyway na papieskie opodatkowanie Kocioa, czarna mier (rok 1348) i jej wpyw w postaci dyslokacji ycia ekonomicznego i spoecznego, wszystko to stanowio powane ciosy w polityczne i finansowe inicjatywy, od ktrych zalea zakrojony na szerok skal ruch krucjatowy. Na tym ponurym tle ranga i witalno ruchu krucjatowego w XIV wieku byy godne uwagi. Ta aktywno miaa miejsce zarwno w ramach istniejcej tradycji, jak i w nowych formach i kontekstach. Jej przypywy i odpywy byy w powanym stopniu zalene od losw wojny we Francji, jeeli nie wrcz spowodowane przez wojennef wypadki, lecz w ramach tego ograniczenia wykazywaa wielk bujno. Dawno miny dni, kiedy ten okres mona byo sprowadza do rzdu pokosia czy babiego lata w historii krucjat. Ruch krucjatowy we Woszech i na Pwyspie Iberyjskim moe stanowi przykad niezanikych tradycji, ktre przywracano do ycia dziki postpom organizacyjnym. Na Pwyspie Iberyjskim masowe zdobycze z poowy XIII wieku stworzyy zoon grup problemw, ktre z kolei na wiele pokole powstrzymay kolejne zdobycze o jakim wikszym znaczeniu. Wszystkie chrzecijaskie krlestwa stany wobec zadania wchonicia tych podbojw; Kastylia, najwikszy beneficjent, osigna to kosztem stworzenia niezwykle silnej i bezkompromisowej klasy magnackiej, ktra cigle! przeciwstawiaa si koronie. Aragonia i Portugalia, obawiajce si hegemonialnych ambicji Kasty-j lii, sprzyjay temu buntowi i zazwyczaj opieray siej wszelkiej prbie wznowienia rekonkwisty, boi gwnym rezultatem byoby dalsze poszerzeniel zdobyczy Kastylijczykw. Maurowie, z drugiej stro-J ny, byli zupenie wiadomi swego niepewnego! pooenia w Granadzie i nie tylko wznieli taml budzce groz fortyfikacje, lecz i jasno wyrazili,! e przypadku wielkiej chrzecijaskiej ofensywy! s gotowi odwoa si do pomocy swych wsp wyznawcw w Afryce Pnocnej, nawet za cen utraty wasnej niezalenoci. Powyej: Spalenie templauszy. Pidziesiciu czterech braci spalono pod Paryem w maju 1310 roku w czasie procesu templariuszy. Wielki mistrz, Jakub de Molay i Gotfryd z Charney, preceptor Normandii, sponli podobnie w 1314 roku po odwoaniu swych zezna. Lecz wikszo templariuszy zostaa po proces, pensjonowana. Poniej: Tureccy i kurdyjscy emirowie powyej pewnej rangi zwyczajowo utrzymywali orkiestr wojskow i swe usugi. Bbny i trby czsto wykorzystywano do kierowania ruchami oddziaw na wiczeniach i polu bitwy.

Te konne posgi Cangrande delia Scali (po lewej) i Bernaby Viscontiego (po prawej) dobrze oddaj wraenie wadzy, ktre chcieli wywiera ci woscy tyrani, zdeklarowani przeciwnicy papiey. Przeciwko obydwu mczyznom i ich zwolennikom ogoszono krucjaty.

Fakt, i trzy wielkie chrzecijaskie pastwa od czasu do czasu podejmoway dziaania wojenne przeciwko Granadzie, by po czci przypisany gotowoci papiea w Awinionie do przekazania szczodr rk podatkw kocielnych na to przedsiwzicie. Istotnie, negocjacje finansowe midzy dworami Aragonii i Kastylii oraz papieami byy tak trzewe i nieustpliwe, jak dyskusje dotyczce passagium w celu odzyskania Ziemi witej z tej samej przyczyny - nie dlatego, eby wadcy iberyjscy nie byli szczerzy; nie widzieli oni powodu, by zbankrutowa w czasie wojny za Chrystusa. Za panowania Alfonsa XI Kastylijskiego (1325-1350), kiedy udao si na pewien czas przytrze nosa Po lewej: Rekruci mameluccy (rozpoznawalni dziki brakowi brd) wykonuj wiczenia z mieczami iv czasie parady. Widzimy to na ilustracji pochodzcej z czternastowiecznego egipskiego dziea powiconego dziaaniom wojennym prowadzonym konno. Ruch krucjatowy 1274-1700 288

szlachcie, a inne pastwa chrzecijaskie skoniy si do wsppracy z obawy przed interwencj marokask, negocjacje te byy bardzo owocne: krl zwyciy w jednej z najwikszych walnych bitew rekonkwisty nad rzek Salado w 1340 roku, zaj port Algeciras w 1344 roku i oblega Gibraltar, kiedy zmar na czarn mier sze lat pniej. Potem, kiedy zagroenie ze strony Maroka osabo, wybucha wojna midzy krlestwami chrzecijaskimi, a Pwysep Iberyjski uwika si w konflikt angielskofrancuski jako dodatkowy teatr dziaa. W krucjatach, ktre papiee toczyli we Woszech w XIV wieku, walczyli, nawet w bardziej widoczny sposb ni w krucjatach na Pwyspie Iberyjskim, gwnie profesjonalici, finansowani z masowych podatkw kocielnych oraz, przy okazji, dziki udanemu goszeniu odpustw. W XIII wieku gwnym obiektem wysikw krucjatowych we Woszech byo poudniowe krlestwo, po pierwsze, aby je wyrwa z rk rodu Hochenstaufw i nastpnie utrzyma dla rodu An-degawenw. W okresie awinioriskim (1305-1378), przeciwnie, ruch krucjatowy przenis si na pnoc do Lombardii i Toskanii. Aby stworzy pokojowe warunki, konieczne do powrotu tych terenw pod piecz papiesk, papiee musieli zarwno wzi na powrt prowincje pastwa papieskiego pod sw kontrol, jak i zatamowa eks-pansjonistyczn i destabilizujc polityk dynastycznych monowadcw, ktrzy nieuchronnie przejmowali wadz w pnocnych miastach. Mechanizm wykorzystywany przez kurie do osignicia tych celw by szczeglny. Ustawicznie posiadajcy wadz kardynaowie-legaci - tacy jak Bertrand z Le Poujet w latach dwudziestych i Gil Albornoz w latach pidziesitych XIV wieku, udawali si na zagroone tereny z armiami najemnych onierzy, pienidzmi i

moliwociami uzyskania kredytw, potrzebnych do zapacenia onierzom i wspomagania sprzymierzecw kurii oraz z bullami krucjatowymi, ktre, jak si spodziewano, otworz znowu dopyw ludzi i pienidzy. Lecz czternastowieczne Wochy byy kbowiskiem kolidujcych ze sob i szybko zmieniajcych si interesw i ambicji. Nie byli pewni nawet tradycyjni papiescy sprzymierzecy, tacy jak andegaweski Neapol czy Florencja. Do poowy wieku cae polityczne status quo byo podwaane przez niezalene kompanie, powstae w wyniku czenia profesjonalnych wojsk, najmowanych przez wszystkie strony. Po pokoju w Bretigny (rok 1360), podobne kompanie (routiers) zaniepokoiy papiea i jego dwr w Awinionie, a kuria zacza wydawa odpusty krucjatowe za walk z tymi kompaniami prowadzon zarwno we Francji, jak i we Woszech. Kiedy w 1378 roku doszo do wielkiej schizmy, dzielcej chrzecijastwo na dwie, a pniej trzy obediencje, rywalizujcy papiee zaczli ogasza krucjaty jeden przeciw drugiemu. Na j przykad, w 1383 roku, biskup Norwich, Henryk Despenser, wskrzesi armi krucjatow w Anglii i osobicie prowadzi j na kampani we Flandrii. Krucjaty przeciwko routiers czy przeciw schizma-tykom nie byy nowoci, jedne i drugie wyrosy1 na tradycjach tak starych, jak sam ruch krucjatowy. Ruch krucjatowy jednak sta si obiektem za interesowania w godny uwagi, ale raczej niezdri wy sposb. Przez to nie tylko kierujce nim p, piestwo, lecz take wybrane narzdzie czyli zawc dowi onierze, samo stao si, na rne sposb przedmiotem krucjat. W pewnym stopniu Turcy osmascy pomog w zakoczeniu tego nieadu, gdy za ich przy czyn ruch zyska nowy i nieodparcie przyciga jacy orodek na Bakanach: ju od poowy szedziesitych XIV wieku chrzecijanie sta li przed alternatyw: czy wysya oddziay na k cjat przeciwko Turkom, czy uy ich w walka wewntrz chrzecijastwa. W latach dziewi dziesitych XIV wieku plany krucjaty antytui

Koronacja Piotra Rogera z Beaufort jako papiea Klemensa VI w 1342 roku. Jego zaangaowanie w ruch krucjatowy byo ogromne. Wysiany na dwr papieski przez krla Filipa W w 1332 roku, aby negocjowa oplacenie planowanego przez krla generalnego przejcia, jako papie aktywnie promowa krucjat przeciwko Turkom na Morzu Egejskim oraz popiera ponowne podjcie przez Alfonsa XI rekonkwisty w Hiszpanii. kiej przedstawiano zarwno jako mechanizm, jak i jako powd, zakoczenia wielkiej schizmy. Jednake przedtem sukcesy Turkw w Azji Mniejszej i ich rosnca sia morska na Morzu Egejskim zapocztkowaa wspaniay przykad na to, jak ruch zdolny jest do sprostania zmieniajcym si potrzebom. Bya to liga morska, poczenie chrzecijaskich si zagroonych przez Turkw, gromadzcych si razem pod egid papiesk, aby postara si o flotyll galer na wasn obron. Ligi 1 byy gwn form

ruchu krucjatowego na l Wschodzie midzy rokiem 1344, kiedy ich pro-| totyp zagrozi Turkom w Zatoce Adramyttion l (Edremit), a latami siedemdziesitymi XIV wieku, kiedy postpy tureckie na Bakanach zepchny kampani ldow na dalsze miejsca w planie dziaania. Na ma skal, ufundowane przez kombinacj podatkw kocielnych i sprzeday odpustw, i patronowane przez legata papieskiego, ktrego gwnym problemem byo zwykle zapobieganie ktniom wrd sprzymierzecw, ligi byy dobrze ukierunkowane, zarwno na nowy scenariusz strategiczny na Wschodzie, jak i na nieustanne dziaania wojenne oraz ekonomiczn dyslokacj na Zachodzie, ktre uniemoliwiay kade wiksze przedsiwzicie. Ligi antytureckie byy w istocie "krucjatami granicznymi", toczonymi gwnie przez lokalne siy - przewanie Wenecj, Cypr i joannitw -jako rodki utrzymania regionalnej rwnowagi si. Chocia toczone w wikszej skali, byy one czym na ksztat nieustannych wojen podjazdo-

Ruch krucjatowy 1274-1700 290

wych, ktre miay miejsce na granicy Granady, i podobnie jak rama byy przeplatane okresami convivencia i wolnej wymiany handlowej. Jednake aktywne zaangaowanie papiestwa nadao im szerszy wymiar ze wzgldu na rodki, ktre pa-piestwo zaangaowao dla ich wsparcia, jego prby doczenia uczestnictwa si zachodnich i cige plany, e ograniczone cele i sukcesy lig powinny sta si odskoczni dla czego wicej. Gdy liga Klemensa VI odniosa najwikszy sukces z wszystkich, zajmujc wiksz cz tureckiego portu w Smyrnie w padzierniku 1344 roku, wtedy papie wyrazi nadziej, e przyczek ten mone by wykorzystany przez wiksz ekspedycj, passagium particulare. By to uderzajcy przykad tego, jak pojcia stworzone w traktatach powiconych odzyskaniu Ziemi witej i planowaniu przystosowywano do uytku w innych dziedzinach. Bardzo podobne strategiczne mylenie sprawiao, e papie opaci krucjat hrabiego Amadeusza z Sabaudii, majc pomc Grekom w Konstantynopolu w 1366 roku. Niezalenie od tego, jakie korzyci dao papieskie wsparcie finansowe, sukcesy lig w naturalny sposb zaleay przede wszystkim od dominacji zachodniej siy morskiej na Morzu rdziemnym. Umoliwio to Frankom ataki na dowolne punkty wybrzea muzumaskiego, od centralnego Magrebu do Dardaneli, i skoczyo si najbardziej dramatycznym krucjatowym zwycistwem wieku - zajciem Aleksandrii przez Piotra z Cypru w 1365 roku. Wypraw podjto po objedzie europejskich dworw, ktrego krl dokona w latach 1362-1364, w nadziei uzyskania pomocy i ochotnikw. Piotr ogosi, e celem wyprawy ma by zdobycie Jerozolimy, ktrej by tytularnym krlem. Na ten cel

uzyska wsparcie zarwno papiea Urbana V, jak i krla Francji, Jana. W praktyce, jest bardziej prawdopodobne, e krl od pocztku myla o zajciu gwnego rynku zbytu w Egipcie, najwaniejszego rywala jego wasnego portu - Famagusty i zamierza go zatrzyma lub zniszczy jego urzdzenia. Jednake sukces Piotra i jego cypryjsko-joannickiej floty w zajciu Aleksandrii zosta pomniejszony przez fakt, e wraz z podejciem armii memeluc-kiej, musieli opuci port w niecay tydzie. Kampania aleksandryjska poczya wiele powtarzajcych si schematw czternastowiecznego ruchu krucjatowego. Wyprawa udowodnia, e sia morska sama w sobie nie moe spowodowa decydujcego czy ostatecznego zwrotu w sytuacji strategicznej. Pocztki ekspedycji byy podobne do passagium particulare, lecz owa planowana przeprawa generalna, na czele ktrej mia stan krl Francji Jan, zawsze bya niepraw-j dopodobna. Projekt upad cakowicie ze mier-l ci krla w 1364 roku. Krucjata ukazaa rwnie! zamt panujcy w papieskiej polityce, ktra doprowadzia Urbana V i jego wschodniego legata,! Piotra Tomasza, do zaakceptowania sugestii kr-j la Piotra, i Zachd powinien podj walk Mamelukami w czasie, kiedy zagroenie turei kie wzroso szczeglnie na pnocy: cakiei moliwe, e papie by szczliwy popierajc j; kikolwiek wschodni projekt, dajcy nadzieji uwolnienia Francji i Woch od kompanii - n utiers. Podstawowe napicie midzy handlei a krucjat, ktre wczeniej zniweczyo prl utrzymania embarga handlowego nad Egiptem,] byo widoczne w lkliwej odpowiedzi na te wypadki ze strony woskich mocarstw handlowych.1 Szerzc pogosk o przymierzu cypryjsko-mam< luckim, Wenecja przyczynia si do zniweczeni! wszelkich nadziei na "dalsz" ekspedycj. W136! roku Republika cigna na siebie papiesk prymend, odmawiajc przewiezienia krzyi cw, koni i materiaw wojennych na Wschi Podejcie "uderz i uciekaj", charakteryst; ne przy zajciu Aleksandrii, pojawio si raz ji cze, jakie dwadziecia pi lat pniej, we fn cusko-genueskiej krucjacie do muzumasl

,',yjazd do Afryki: francusko-genueska wyprawa do Al-Mahdijji stawia agle w czerwcu 1390 roku. Tunezja l nie bya udanym polem dziaa dla ruchu krucjatowego: ani ta ekspedycja, ani wyprawa poprzednika krucjata witego Ludwika z 1270 roku - nie osigny swego celu. W 1560 roku hiszpaska armia {krucjatowa poniosa wielk klsk na wyspie Derba. go portu w Magrebie - Al-Mahdijji. Przy tej oka-[ zji handel i krucjata pozostaway w harmonii, poniewa to Genueczycy zaproponowali odby-i ci kampanii na dworze Karola VI, zim 1389-1 roku, majc nadziej na zdobycie staej kon-| troli nad portem. Wobec faktu trzyletniego ro-zejmu, zawartego z Angli w czerwcu 1389 roku, [propozycja spotkaa si z wielkim zainteresowa-Iraem. Wuj krla, Ludwik II Bourbon, z zapaem ykorzysta okazj do pjs'cia w lady swego zodka - witego Ludwika. Armia liczca oko-

o 5000 onierzy, w tym 1500 francuskich gentil-shommes, poeglowaa z Genui na pocztku lipca 1390 roku. Krzyowcy oblegali Al-Mahdijj, lecz po kilku tygodniach przybyy liczne posiki muzumaskie. Byo jasne, e nie mona teraz zajc porta, tote podjto ewakuacj. Istniej powane dowody, e zarwno Piotr z Cypru, jak i Genueczycy troszczyli si o przedstawienie swoich wypraw jako penoprawnych przedsiwzi rycerskich, ktre umoliwi uczestnikom wykazanie si dzielnoci i zebranie owoiii 292 Ruch krucjatowy 1274-1700 cu nagrd i sawy, dziki naladowaniu czynw takich bohaterw jak wity Ludwik, Gotfryd z Bouillon czy Roland. Pod tym wzgldem te dwie krucjaty byy bardzo tradycyjne, pokrewne ligom morskim w ich przebiegym wykorzystaniu siy morskiej jako rodka wiodcego do zdobycia jasno okrelonych i ograniczonych celw wojskowych w kontekcie handlowym. Oskaranie Piotra czy Genueczykw o manipulowanie zapaem rycerskim im wspczesnych w celu zrealizowania wasnych celw mogoby jednak by uproszczonym i anachronicznym spojrzeniem na o wiele bardziej zoon interakcj celw i postaw. To samo odnosi si do stosunkw midzy krzyakami a rycerzami-ochotnikami, ktrzy przybywali do Prus, aby wzi udzia w rajzach (Reiseri), kampaniach zakonu przeciwko litewskim poganom. Te ostatnie nie tylko dostarczaj niepodwaalnego dowodu na trwanie krucjatowego entuzjazmu wrd europejskiej elity rycerskiej a do samego koca wieku, lecz take, podobnie jak ligi morskie, ukazuj jak ruch i jego sponsorzy zdoali z pewn pomysowoci przystosowa si do nowych warunkw strategicznych. Na te warunki zoy si konflikt midzy katolickim zakonem rycerskim a dynamiczn si pogask, dotyczcy kontroli nad mudzi i dolin rzeki Niemen. Konflikt przypad na czas osabienia ruchu krucjatowego; cieszy si wsparciem papiey i generalnie europejska opinia publiczna postrzegaa go jako wartociowe ujcie dla energii i zasobw krzyakw po utracie Ziemi witej. Lecz natura wojny nie bya askawa dla wielkich wojsk krucjatowych, rekrutowanych dziki bullom papieskim i finansowanych z podatkw kocielnych. Take Prusy nie byy odpowiednim miejscem dla krucjaty rozgrywajcej si na wielu teatrach wojny, ktr to koncepcj rozwijali teoretycy. Tereny midzy Prusami a Litw byy jaow dzicz i wielkie armie nie mogy si tam wyywi. Co wicej, surowy klimat, ze srogimi mrozami i obfitymi opadami niegu w zimie, i wielkimi wylewami wiosn i wczesnym latem, ograniczay okres trwania kampani do gbokiej zimy, kiedy nieg by mocno ubity, a bagna pokryte lodem, oraz do pnego lata, kiedy kilka tygodni wysokiej temperatury osuszao okolic. Nawet wwczas, niegocinno terenu i odlegoci do przebycia ograniczay wikszo kampanii do rajz i oble a czasem do wznoszenia i umacniania fortec - po to by wytyczy stae granice zajtego terenu.

W Prusach i Inflantach do prowadzenia zimowych i letnich rajz zakon mia nie wicej ni jakich 1000 braci. Chcc chroni swe ziemie we wschodnich Prusach i zrealizowa wskazany cel - przymusowe nawracanie mieszkacw Litwy, zakon korzysta z zagwarantowanego mu w 1245 roku przez Innocentego IV przywileju, ktry pozwala na rekrutowanie krzyowcw bez formalnego ogoszenia krucjaty. Na tej podstawie, poczwszy od zimy 1304-1305 roku, przez ponad j sto lat tysice rycerzy z prawie kadego pastwa katolickiego w zachodniej i rodkowej Europie, udaway si ldem i morzem do Prus w nadziei wzicia udziau w letnich czy zimowych rajzach. Wojn, w ktrej walczyli, opisywano jako "nie koczc si krucjat", brakowao w niej nawet j regularnego schematu wojny i rozejmu, charakterystycznego dla katolickomuzumaskich granic w Granadzie i nad Morzem Egejskim. Obydwie strony prowadziy walk z wielkim okru-1 ciestwem. Na przykad, w czasie litewskiego najazdu na Inflanty w 1345 roku, kronikarz Wigand l z Marburga napisa, e "wszystko pozostawiano j odogiem, wielu ludzi masakrowano, kobiety i j dzieci brano w niewol i wywoono...", a w 13771 roku mistrz Winrich von Kniprode i jego go, j wielki ksi Albert austriacki, "spdzili dwa dni J w okolicach Kortynian [Kaltinenai], palc wszyst[ ko i uprowadzajc mczyzn, kobiety i dzieci.1 Nikt nie wymkn si z ich rk". Ruch krucjatowy 1274-1700 293

Tablica pamitkowa Rogera z Felbgg w kociele witej Magorzaty, Felbgg, Norfolk. Inskrypcja mwi nam, e Roger "zma w Prusach i jest pochowany tutaj" (qi mourut en prus e la est son corps enterrej: jest to wskazwka, e podobnie jak jego syn Szymon i wielu innych rycerzy angielskich z XIV i pocztku XV wieku, Roger wzi ok. 1380 roku udzia w rajzie na pogaskich Litwinw.

Jak zauway Wigand przy innej okazji, ochotnicy krzyaccy przybywali na wschd, aby "praktykowa rycerstwo przeciwko wrogom Chrystusa" i zwykle byli prowadzeni do boju pod sztandarem witego Jerzego, patrona rycerstwa. Orodkowa rola kultu rycerskoci w kampaniach litewskich jest najlepiej widoczna wanie w upowszechnianiu przez zakon rajzy, a szczeglnie w przemylnym wykorzystaniu Ehrentisch (uczty honorowej). Chocia najpeniejszy opis Ehrentisch, pira Jana Cabareta z Oryille, przedstawia j jako rodzaj wydawanego na zakoczenie rajzy bankietu, na ktrym rozdawano nagrody, to jednak istniej powaniejsze dowody wiadczce o tym, e odbywaa si przed kampani, by moe jako rodek przypiecztowania braterstwa broni ochotnikw. Tak wanie w 1391 roku, kiedy morderstwo popenione przez kilku rycerzy angielskich na szkockim szlachcicu,

Wilhelmie Douglasie uniemoliwio zorganizowanie Ehrentisch przed rajz w Krlewcu, mistrz podejmowa swych goci w Starym Kownie w czasie kampanii. Poniewa byo to wrogi teren, rycerze musieli obiadowa w penym uzbrojeniu. Takie kuriozalne, by nie powiedzie komiczne, epizody nie powinny skania nas do mylenia, e rajzy byy jedynie rodzajem fantazji czy przedstawienia, poniewa byy to przedsiwzicia rwnie niebezpieczne, jak kosztowne. Jest jasne, e-zaKnowi udao si poruszy jak strun w umysach europejskiego monowadztwa, lecz Ruch krucjatowy 1274-1700 294

niewiele mona mie wtpliwoci, e ci sami mczyni, ktrzy gromadnie udawali si do Prus, mogliby te walczy na innych frontach, o ile pozwoliby na to charakter tamtych konfliktw. W kocu, wielu z tych, ktrzy uczestniczyli w rajzach, wzio take udzia w najwikszej i najbardziej ambitnej spord krucjat tego wieku - kampanii Nikopolis z 1396 roku. Ta ekspedycja bya odpowiedzi Zachodu na osmaski postp na Bakanach, szczeglnie na fataln klsk Serbw pod Kosowem w 1389 roku, ktra przybliya Turkw do granicy wgierskiej i sprawia, e Wenecja zacza si niepokoi o bezpieczestwo na Adriatyku. Sytuacja na Wschodzie bya tak powana, e obydwa odamy wielkiej schizmy byy przygotowane do wsparcia wikszej krucjaty. Lecz ostatecznie t krucjat umoliwi rozejm midzy Angli i Francj oraz istnienie na obydwu dworach silnych lobby pokojowych, ktre widziay w kryzysie bakaskim szans na ostateczne pojednanie midzy dwoma krajami. W latach 1392-1394 wzmoone dziaalno dyplomatyczn, ktra rozwaaa podjcie dwustopniowej krucjay: passagium particulare, ktre miao wyruszy w 1395 roku pod wodz Jana z Gaunt, Ludwika Orleaskiego i Filipa miaego z Bur-gundii, oraz nastpujce po nim wielkie przejcie, pod wsplnym dowdztwem Karola VI i Ryszarda II. Tak, jak w przypadku kampanii w Al-Mahdijji i Aleksandrii, strategiczne idee teoretykw odzyskania Ziemi witej dalej wywieray swj wpyw. Lecz powaga sytuacji, sygnay ostrzegawcze w Budzie i Wenecji oraz altruistycz-ne, lecz aktywne zainteresowanie Westminsteru i Parya, wyniosy oczekiwania na poziom nie majcy precedensu od lat trzydziestych XIV wieku, by moe nawet od mierci Grzegorza X. Zasig tych planw skurczy si w 1395 roku. Z rnych powodw wszyscy trzej ksita krlewscy zrezygnowali z krucjaty i do zimy 1395-1396 roku czoo passagium zdominowaa gwnie siy francusko-burgundzkie, pod wodz najstarszego syna Filipa miaego - Jana z Nevers i grona francuskich monowadcw, w tym bohatera j krucjatowego tego okresu par eicellence Jana le Maingre (marszaka Boucicaut). Siy wysane wiosn 1396 roku z Montbeliard dalej byy pokane. W Budzie spotkaa si z dodatkowym wsparciem, pod wodz krla Zygmunta. Po pocztkowym sukcesie w dolinie Dunaju 25 wrzenia nastpi tragiczny koniec, kiedy armia stoczya waln bitw z wojskami sutana Bajazida

I na poudnie od bugarskiego miasta Nikopolis (Nikopol). Bardzo trudno jest odtworzy bieg wydarze, lecz najprawdopodobniej francuska duma rycerska poczya si z niezrozumieniem taktyki tureckiej - nazbyt znajoma kombinacja w historii krucjat - co doprowadzio do katastrofalnej klski. Jan z Nevers i wielu innych krzyowcw zostao wzitych do niewoli. Generalna przeprawa nie moga si teraz odby. Armia, ktra zostaa zniszczona pod Nikopolis, bya ostatni wielk midzynarodow armi zachodni wysan do walki z Turkami. Historyk ma odczucie, e bitwa ta musi mie dugoterminowe znaczenie, takie jak bitwy pod Hittinem czy La Forbie. atwiej jest tak tez postawi, nili jej dowie. Nie ma wtpliwoci, e zainteresowanie ruchem krucjatowym, zarwno wrd monowadztwa francuskiego, jak i angielskiego, upado po Nikopolis, lecz mogo si tak sta z powodw innych ni klska. Sporne jest, jakoby drugoplanowe zainteresowanie francuskiego dworu krlewskiego byo rwnowaone przez cige zaangao- j wanie w ruch krucjatowy dworu ksicego w Bur-! gundii, ktry mia teraz faktyczn wendett do spenienia. Jednake, jak si zdaje, po Nikopolis nastpia zmiana nastrojw. W przyszoci wzbu- j dzanie entuzjazmu klasy walczcej miao by trud- J niejsze, w XV wieku byo te mniej znakw wiad- i czcych o tym, e ruch krucjatowy nadal houbio-; no jako jedn z zasadniczych form wyrazu warto- j 295 Ruch krucjatowy 1274-1700

Pacenie okupu za hrabiego Jana z Nevers, wzitego do niewoli po bitwie pod Nikopolis w 1396 roku. Chocia obliczono, e oglny koszt wykupienia hrabiego sign p miliona frankw, jemu i jego towarzyszom po powrocie do domu zgotowano przywitanie bohaterw. ci szlachty europejskiej. Przede wszystkim to adaje wewntrzn spjno wielkiej sprawie zternastowiecznego ruchu krucjatowego i tuma-zy jego godn uwagi buriczuczno, podobnie jak sasami irytujcy brak koncentracji. leska na Wschodzie - sukces na Zachodzie iezalenie od tego, jaki by dokadny wpyw Niapolis na uczucia monowadztwa europejskie3, pozostaje faktem, e w ruchu krucjatowym krotce day si odczu wiksze zmiany. Ranga i zrnicowanie ruchu krucjatowego, tak charakterystyczne w XIV wieku, skurczyy si. Propagand krucjatow zaczy przenika nowe tematy i idee. Nade wszystko, planowanie na wielk skal i organizacja podjte przez przynajmniej kilka europejskich autorytetw wieckich, oznaczay, e jako cao ruch krucjatowy przestaje by przedsiwziciem na granicach chrzecijastwa (przy zaoeniu szerszego oddwiku

w formie uczestnictwa rycerzy-ochotnikw z centrum terenw katolickich), stajc si raz jeszcze problemem dla czoowych potg europejskich.

Papie Pius II przewodniczy zjazdowi w Mantui w 1459 roku (fresk Pintucchia w Bibliotece Piccolomini w katedrze w Sienie). Pius II pragn, aby kongres byt paszczyzn porozumienia i organizacji wielkiej krucjaty, lecz zdominoway go europejskie rywalizacje polityczne. Obietnic danych na zjedzie nigdy nie dotrzymano. Z pewnymi wyjtkami, takimi jak kampania Alfonsa XI i ekspedycja Nikopolis, rola tych potg bya przytumiona od czasu klski projektowanej przez Filipa VI krucjaty odzyskujcej, pod koniec lat trzydziestych XIV wieku. W XV wieku siy te doszy ponownie do gosu. Jeden wany front krucjatowy - rejon nadbatycki - mia by bliski zaniku do 1500 roku. Chrzest Litwy, dokonany w 1386 roku przez wielkiego ksicia litewskiego Jagie, i jego obietnica pomocy w nawracaniu swych pogaskich poddanych, ostatecznie zniweczyy krucjatowe uzasadnienie dziaa krzyakw przeciwko Litwinom. Zagroziy take posiadaniu przez rycerzy ich Ordensstaat (pastwa zakonnego) na tyle, na ile nawrcenie si Jagiey czyo si z jego lubem z krlow Polski Jadwig - Polska bya gwnym katolickim antagonist zakonu - i poi sonaln uni Polski i Litwy. Mino troch cze su, zanim ujawnia si gwna trudno nowt sytuacji strategicznej, w ktrej mieli znale si krzyacy. Zakon ogosi, e chrystianizacja Litw jest pozorna, dlatego te strumie ochotniko z Zachodu nie zmniejszy si zauwaalnie, po czas gdy skoncentrowanie si przeciwko Orde staat zabrao Polsce i Litwie kilka dziesiciole Jednak od 1410 roku klski nastpoway cz sto i szybko. 15 lipca 1410 roku armia krzyac poniosa straszliw klsk z rk Polakw i Litv nw w bitwie pod Grunwaldem. To zwikszy zaleno rycerzy od pomocy ochotnikw z chodu. Lecz kilka lat pniej ich reprezentan na soborze w Konstancji nie zdoali przekon soboru do pomocy zakonowi przeciwko je

297 Ruch krucjatowy 1274-1700

wrogom, i napyw rycerzy-ochotnikw do Prus praktycznie zanik. Niektrzy niemieccy krzyowcy cigle podali si na pnoc do Inflant, gdzie wojna zakonu z prawosawiem pod Nowogrodem i Pskowem cigle cieszya si statusem krucjaty, a papiee Mikoaj V i Aleksander VI zagwarantowali krucjacie odpusty. Ich ogoszenie pomogo braciom w Inflantach na opacenie powanych kosztw wojennych. Lecz krucjata w Inflantach bya zdecydowanie marginalnym aspektem ruchu. Ci entuzjaci krucjat, ktrzy zastanawiali si nad samym istnieniem zakonu krzyackiego po Grunwaldzie, rozwinli rnorodne pomysy przerzucenia jego zasobw na front turecki. Ta zmiana bya rzecz jasna symptomem faktu, e gwnymi wrogami ruchu stali si Turcy osmascy. Z wyjtkiem lat od 1402 do ok. 1420, kiedy sutanat stawa na nogi po uderzeniu zadanym mu przez Tamerlana i bitw pod Ankar, postpy Turkw w kierunku zachodnim zmusiy teoretykw i entuzjastw krucjat w XV wieku do cigego skupiania uwagi na Bakanach. W tym dugim okresie dochodzio niekiedy do skoncentrowanej aktywnoci dyplomatycznej, planowania i wysikw. W latach 14401444 papie Eugeniusz IV ciko pracowa nad skoordynowaniem oporu chrzecijan na Bakanach, szczeglnie wybitnego wodza wgierskiego, Jana Huny-adiego, morskich rodkw Wenecji, i wsparcia Filip Dobry, ksi Burgundii, na portrecie pdzla van der Weydena, Luwr, Pary. Zainteresowanie Filipa ruchem krucjatowym byo trwalsze ni u jakiegokolwiek wadcy w XV wieku, trwao przez ponad 40 lat. Widzimy go tutaj w insygniach Orderu Zotego Runa, ktry ufundowa w 1430 roku. Odznaczenie to zawsze czono z celami krucjatowymi: w 1445 roku galery burgundzkie, pod wodz Gotfryda z Thoisy, ponownie przemierzyy szlak Jazona i jego Argonautw na Morzu Czarnym.

298 Ruch krucjatowy 1274-1700

przez niego samego i innych wadcw zachodnich, w celu uwolnienia Konstantynopola, ktry by na skraju poddania si Turkom. Ta linia polityczna speza na niczym po nieszczsnej klsce, poniesionej przez siy bakaskie pod Warn w listopadzie 1444. W 1453 roku nowy sutan, Mehmed II, zaj Konstantynopol i w czasie nastpnych dwudziestu omiu lat dowodzi jedn z najbardziej udanych fal ekspansji sutanatu. Wooszczyzna, Albania i Grecja zostay pod-

porzdkowane wadzy Osmanw. Papiee odpowiedzieli cigymi prbami, zarwno zachcania do oporu miejscowych si, jak i mobilizowania oglnej krucjaty z Zachodu. Po mierci Mehme-da II w 1481 roku, jego syn Bajazid II prowadzi na Zachodzie mniej agresywn polityk, lecz cigle snuto plany krucjatowe, szczeglnie na kongresie papieskim w Rzymie w 1490 roku i w czasie najazdu Karola VIII na Wochy cztery lata pniej. Rysunek pirkiem z epoki, przedstawiajcy husycki tabor. Te improwizowane fortece byly idealne do szybkiego rozmieszczania kusznikw i dziat polowych. Na namiocie widnieje si rysunek kielicha, dostp do niego w czasie eucharystii by gwnym pragnieniem utrauist (= in utraque specie, "[komunia] w obydwu postaciach"). r

299 Ruch krucjatowy 1274-1700

Chocia odniesiono pewne szukcesy, takie jak wyjtkowa kampania Hunyadiego w 1443 roku i cudowna odsiecz Belgradu w 1456, krucjata an-tyturecka zakoczya si klsk. Prby uycia cigle dominujcej (cho ju nie na dugo) zachodniej floty w poczeniu z Wgrami, Serbami, Mo-dawianami i innymi bakaskimi siami ldowymi day skromne wyniki. Fundusze i dostawy wojskowe przelewane na Wschd byy niewystarczajce, le zsynchronizowane lub ukierunkowane. Co najwaniejsze, z Zachodu nie wysano adnej oglnej krucjaty, chocia ta wspierana przez papiea Piusa II bya bliska realizacji w 1464 roku. To niepowodzenie prosi si o porwnanie z wczeniejsz krucjat odzyskujc. Na kadym etapie planowania pisano traktaty doradcze, rozwaajce wiele problemw politycznych, finansowych i wojskowych, dyskutowanych te w dzieach na temat odzyskania, chocia scenariusz strategiczny wymaga w duej mierze wieego podejcia. Chrzecijaskie dwory objeday kolejne fale wygnanych wadcw, ktrzy prosili tam o pomoc. Znalazy si te osoby, takie jak grony kardyna Bessarion, ktre same powicay si sprawie krucjaty. Doszo rwnie do podobnego natoku projektw, w ktre zaangaowali si sami wadcy, tacy jak zachodni cesarz, krl Aragonii i ksi Burgun-dii. Nakadano przy tej okazji podatki kocielne i ogaszano odpusty, lecz nie udao si urzeczywistni tych projektw. Z szerszej perspektywy klska krucjaty anty-tureckiej daje si rwnie wytumaczy tymi samymi wzgldami, ktre uniemoliwiy projekty krucjaty odzyskujcej. Przeszkody na drodze do zebrania Lullowskiej potestas w przypadku krucjaty przeciwko Osmanom byy nawet wiksze ni w przypadku krucjat antymameluckich. Tymczasem sztuka

wojenna staa si bardziej profesjonalna i bardziej kosztowna. Narastao rozczarowanie i podejrzliwo, ktre trzeba byo przezwyciy, by przekona ludzi do wykonalnoci projektw. Powanie rozwinito teorie o niezalenoci wadzy wieckiej i o pierwszestwie jej praw do rodkw poddanych (okoo 1300 roku jeszcze pczkujce). Wielka schizma przyniosa dalszy upadek politycznego autorytetu papie-stwa. Spowodowaa, e papiee Pius II i Innocenty VIII odkryli, i wieccy wadcy chrzecijascy nieszczeglnie si ju przejmuj wysyaniem przedstawicieli na kongresy, ktre powicali oni debatom na temat zagroenia tureckiego. Nawet stworzenie koalicji si, ktre miay si jasno zaangaowa w ruch krucjatowy na Wschodzie, zwykle na gruncie wasnych interesw, byy coraz to niweczone przez zoone ukady europejskie: Wgry obawiay si Wenecji, potga Wenecji zatrwaaa inne pastwa woskie, udziaowi ksistwa Burgundii sprzeciwiaa si Francja, za ksita niemieccy wierzyli, e kada wiksza krucjata pocignie za sob niechciane odrodzenie cesarskiego autorytetu w Rzeszy. Kady wadca w pitnastowiecznej Europie uznawa potrzeb krucjaty jako jedynego wykonalnego rodka zbierania funduszy koniecznych do walki z t wrog a ogromn potg, lecz w praktyce prawie wszyscy blokowali organizacj krucjaty. Co do popularnego odczucia na temat krucjaty antytureckiej, wzbudza ona problemy, ktre sprawiaj, e uoglnienia staj si ryzykowne. Jak zauwaono wczeniej, zwizek midzy rycerskoci a krucjat stawa si coraz sabszy, czego jednym z wanych powodw byo, i zanik rajz pooy kres jednej z powszechnie przyjtych form rycerskoci. Ju przed 1413 rokiem bur-gundzki podrnik, Guillebert z Lannoy, napisa, e rajzy s historycznym epizodem. Rzeczywisty ruch krucjatowy od dawna by odlegy od ycia wikszoci zwykych ludzi. Pocztkowo krucjata oznaczaa dla nich goszenie odpustw. Tu sukces lub klska zaleay od tak wielu innych czynnikw - takich jak umiejtnoci kaznodziejw, postawa lokalnych wadz wieckich i roz-

Krucjata granadzka, przedstawiona na jednej z penych ycia paskorzeb Rodga Alemana, w stallach chru katedry w Toledo. Byia to wojna mudnych oble, wikszo z nich zostaa kolejno przedstawiona. miar, w jakim inne odpusty byy, czy niedawno zostay, rozpowszechnione - e uwaanie oddwiku na t dziaalno za miar ludzkich reakcji na sam tylko krucjat jest niezbyt odpowiednie. W 1488 roku parafianie Wageningen, w diecezji Utrecht, przyjli ataki swego kapana na kaznodziejstwo krucjatowe z tak sympati, e nie pozwolili poborcom podatkowym odjecha z ofiarowanymi pienidzmi. Lecz ile wart jest ten dowd antagonizmu w zestawieniu z opowieciami kronikarskimi o popularnoci i sukcesie goszenia krucjaty w tym samym roku w Erfurcie, nie mwic ju o nadzwyczajnej odpowiedzi na ogaszanie krucjaty na pomoc Belgradowi w 1456 roku? Ten temat jest polem minowym dla interpretacji, cho na podstawie dostpnych

wiadectw z pewnoci trudno byoby obali pogld, e ludowa apatia czy wrogo, a nie problemy polityczne i finansowe, uniemoliwiy dojcie dj skutku krucjaty antytureckiej. Poza podejmowaniem pewnej dziaalnoci nal morzu i prowadzeniem przez lokalne siy kac panii na Bakanach, krucjata antyturecka upad a ju na etapie szkicowania planu. Seria krucjat! wymierzonych w latach 1420-1431 w heretyckich husytw w Czechach, odniosa bardziej dra tyczne niepowodzenia, w sensie powtarzajcych si i upokarzajcych klsk na polu bitwy. Te kr cjaty, jedyne zakrojone na szerok skal eksp dycje skierowane przeciwko doktrynalnym h retykom w pnym redniowieczu, miay swd pocztki w zoonych oddziaywaniach heterod doksji religijnej, niepokoju politycznego i por szeri nacjonalistycznych na czeskich ziemiac koronnych. Ostra krytyka, ktr praski akad mik i kaznodzieja, Jan Hus, skierowa przeciw 301 Ruch krucjatowy 1274-1700

ko naduyciom wczesnego Kocioa, rozszerzya si w radykaln reinterpretacj podstawowych zasad kocioa katolickiego, co doprowadzio do skazania i spalenia Husa w 1415 roku na soborze w Konstancji. Wspudzia panujcej dynastii Luksemburgw w tym tragicznym wydarzeniu oraz sympatia wielu czeskich monowadcw dla pogldw husyckich doprowadziy do wybuchu buntu w Pradze, w 1419 roku. Poczenie husytyzmu z poczuciem czeskiej tosamoci narodowej oraz powizania represyjnych si Kocioa i pastwa z niemieck mniejszoci w Czechach, nadao konfliktowi midzy katolikami a husytami rys nacjonalistyczny. Czowiekiem, ktry musia poradzi sobie z tym bardzo popltanym scenariuszem by Zygmunt Luksemburski, krl Wgier. Zygmunt odziedziczy koron czesk po swym bracie Wacawie, gdy ten ostatni zmar w wyniku szoku w czasie buntu 1419 roku. Niezbyt rozsdnie, Zygmunt zdecydowa si zastosowa mot w sytuacji, ktra, jak widzimy z naszej korzystnej prespektywy czasowej, wymagaa uycia skalpela. Poniewa by cesarzem-elektem, a Czechy i podlege im terytoria leay wewntrz granic Rzeszy, Zygmunt mia prawo wezwa na pomoc niemieckich ksit. Potrzebowa tego, gdy niebezpieczne byo pozbawienie Wgier rycerzy dokadnie w momencie, kiedy Turcy na nowo zaczli naciska na poudniow granic tego kraju. Lecz wiedzia z dowiadczenia, e mimo wszystkich lkw, i husytyzm rozszerzy si na ich ziemie, ksita niemieccy, zarwno wieccy, jak i kocielni, bd niechtni do ruszenia w pole. Stanwszy wobec tego dylematu, Zygmunt zastosowa si do sugestii papiea Marcina V i lobby walczcego na jego wasnym dworze, i problem religijny powinien zosta uwydatniony, a sprawa jego dynastii w Czechach podniesiona do rangi krucjaty. Tak wic wkroczy na swe wasne ziemie wiosn 1420 roku jako dowdca armii krucjatowej.

Zygmunt nie by w stanie zdoby Pragi w 1420 roku i, chocia zosta koronowany na krla Czech w katedrze witego Wita, ktra szczliwie miecia si na pozostaej w rkach katolikw twierdzy na Hradczanach, poza murami miasta, to jednak zosta wyrzucony ze swego krlestwa w marcu 1421 roku. Bya to jednak tylko pierwsza ze smutnego zestawu poraek. Dwie dalsze krucjaty w latach 1421-1422 poniosy klsk rwnie dotkliw, co pierwsza ekspedycja. W 1427 roku w zachodnich Wgrzech dano rozkaz wymarszu innej krucjacie, najambitniejszej ze wszystkich. Husyci zyskali ju tak przewag, e przedsiwzili seri rajdw, ktre przezwali "piknymi przejadkami" na okoliczne ziemie niemieckie. Ostatecznie, latem 1413 roku, pita krucjata zawrcia pod Domazlicami. Jastrzbie poniosy ogromn klsk, gobiom pozwolono przej kontrol, i po przykrych negocjacjach, w 1436 roku Zygmunt zdoa osign kompromis ze swymi krnbrnymi poddanymi. Husytyzm obwarowa si w Czechach, mimo kolejnych prb zniszczenia go krucjatami w latach 1465-1467. Krucjaty husyckie nie przycigny specjalnej uwagi, na jak zasuguj. Podczas gdy niektre aspekty ich niepowodzenia rozsdnie wyjaniono, inne za nie. Jeeli chodzi o husytw, oczywiste jest, e delikatn koalicj radykaw i konserwatystw wzmacniay okruciestwa nierozsdnie popeniane przez katolikw i usilne uwydatnianie czeskiego poczucia narodowego w obliczu wojsk krucjatowych, zoonych gwnie z Niemcw. W polu husytyzm skorzysta w ogromnym stopniu z organizacyjnego sprytu i innowacyjnej taktyki Jana iki. Gdy wemie si pod uwag stosunkowo prymitywne warunki dziaa wojennych w XV wieku, jest prawdopodobne, e husyci bardziej skorzystali na swych krtkich liniach komunikacyjnych i aprowizacyjnych ni krzyowcy na swej teoretycznej zdolnoci zaskakiwania wroga i koordynowania atakw z rnych kierunkw. Ze strony katolickiej, fakt, i ar-

Ruch krucjatowy 1274-1700 302

mi byy nie tyle pokonywane, ile wrcz ustawicznie rozgramiane, wiadczy o powanym pogorszeniu si morale. Jak zwykle w ruchu krucjatowym klski te wzbudziy wtpliwoci co do susznoci sprawy katolickiej, tym bardziej wymowne, e wynegocjowany ukad by trway w inny sposb, ni w przypadku krucjat przeciwko siom muzumaskim. Przywdcy krucjat prbowali zarazem uczy si i wprowadza innowacje - czynniki wspierajce kampani z 1431 roku przyjy regulacje wojskowe, ktre mogy by oparte na pomysach samego iki - lecz skoczyo si to w najlepszym razie czciowym sukcesem. Przede wszystkim zdecentralizowany ustrj Rzeszy sprzeciwia si niezbdnym prbom wymuszania nadzoru i ukierunkowania. Ostatni punkt potwierdza porednio najbardziej udana pitnastowieczna krucjata, poprowadzona przez Ferdynanda Aragoskiego i Izabel Kastylijsk przeciwko Granadzie, w latach 1482-1492. Ostatecznie, porwnanie midzy krucjatami tureckimi i

husyckimi z jednej strony, a wojn o Granad z drugiej wykazuje, czego brakowao dwm pierwszym. Ostatnia faza rekonkwi-sty zostaa uwieczona lubem Ferdynanda i Izabeli w 1469 roku, ktry zakoczy, przynajmniej na pewien czas, wielowiekow rywalizacj dwch krlestw. Dziesi lat pniej Izabela odniosa sukces, koczc wstrzsy dynastyczne w swym krlestwie. Zrobiwszy to, krlowa moga zaj si Granad. Jej wasny temperament odpowiada! w peni wzrastajcej atmosferze wojowniczej! nietolerancji wobec innych rodzajw wiary, ktrej ujawniay si od poowy do koca XV wieku w Ka-| stylii. Co wicej, w interesie zarwno Kastylii, jaki i Aragonii, leao wygnanie Maurw, zanim pj stepujcy Osmanowie zwikszyliby swoj pot g morsk na tyle, by naladowa wtargnicie Al-l morawidw i Almohadw do Hiszpanii przez drzwi otwarte przez ich pokonanych wsp znawcw muzumaskich. Te drugoplanowe rozJ waania tumacz, dlaczego oportunistyczna przejcie Alhamy przez hrabiego Kadyksu, na j cztku 1482 roku, przemienio si w progran podboju, ktrego kulminacj byo poddanie sid Granady dziesi lat pniej. Od czasw ekspedycji witego Ludwika, ktl ra miaa miejsce dwa wieki wczeniej, aden ra wikszego europejskiego pastwa nie by tak l porednio i nieustannie uwikany w organizow nie i prowadzenie wielkiej krucjaty. Takie zaaii gazowanie byo spraw kluczow, poniewa mniej wicej w tym samym czasie fortyfiko no Granad. Jej podbj wymaga zastosowa wielkiej potgi woj skowej, ktrej rok po roku \ trwale uywano do stopniowego zmniejsza powierzchni emiratu. Mobilizacja ludzi, ko muw, artylerii i prochu, zb i innych rodkj ywnociowych, wymagaa doskonaej koce tracji wysikw. W 1489 roku okoo 52 l Powyej: Panowanie osmaskie nad Bosforem zapewnio sutanowi bezpieczn komunikacj midzy posiadociami w Azji i Europie oraz kontrol nad terytoriami wok Morza Czarnego. Za stranikiem hare, pozujcym na pierwszym planie, mona dojrze znajome zarysy Konstantynopola. Poniej: Koci walczcy, pdzla Andrei Bonaiutiego (lewa, dolna cz obrazu), hiszpaska kaplica witej Marii Novella, Florencja. Przedstawieni (od prawej do lewej) hrabia Amadeusz VI z Sabaudii, krl Piotr l z Cypru, cesarz Karol IV, papie Urban V, papieski legat Gil Albornoz i (czwarty od lewej) Juan Ferndndez Heredia, mistrz joannitw. Fresk Bonaiutiego praktycznie mgby by galeri portretw najbardziej wpywowych inicjatorw i wykonawcw ruchu krucjatowego w latach szedziesitych i siedemdziesitych XIV wieku. iii Ruch krucjatowy 1274-1700 305 czcych byo przez sze miesicy zaangaowanych w oblenie Bazy. Ponad wszystko byy potrzebne pienidze, okoo 800 milionw mara-vedfs zgodnie z jednym z szacunkw. Zaopatrzeniem wojsk i finansowaniem konfliktu zarzdzaa bezporednio krlowa. Jak stwierdzi jeden z czoowych historykw wojny, Ferdynand del Pulgar:

"Krlowa nieprzerwanie rozmylaa o tym, jak zdoby pienidze, zarwno na wojn przeciwko Maurom, jak i na inne potrzeby cigle narzucane przez rzd jej krlestwa". Wikszo nadzwyczajnych nakadw potrzebnych na wojn pochodzia ze rde krucjatowych, szczeglnie z podatkw kocielnych i odpustw. Krl i krlowa skadali o nie energicznie petycje i dbali, aby kada bulla krucjatowa (bul de la cruzada} zostaa rozreklamowana do maksimum. Sukces odniesiony przez te ostatnie, w porwnaniu z niejednolitymi rezultatami osiganymi przez kaznodziejw krucjaty antytureckiej w Europie, jest uderzajcy. W wikszej skali mona go przypisa niewielkim sumom wymaganym w zamian za odpust, wspaniaym gwarantowanym przywilejom, aktywnej pomocy, ktr kaznodzieje i poborcy podatkowi otrzymywali od wieckich urzdnikw i dostpnemu dowodowi, w postaci biuletynw z linii frontu, e pienidze naprawd byy przeznaczane na walk. Lecz istniao przypuszczalnie jeszcze co wicej. Sprawa, na ktr Kastylijczycy dawali pienidze, a w przypadku wojskowych, walczyli za ni, a nawet ginli, bya zarwno narodowa, jak i wita. Zbieno poczucia patriotyzmu z religijnym zapaem, widoczna w czasach wojny stuletniej i paradoksalnie, u heretykw husyckich w latach dwudziestych XV wieku, najlepiej uwydatnia si w Kastylii w latach osiemdziesitych XV wieku. Razem z dominacj pastwa w kierowaniu sam Wydrukowane pokwitowanie (buletaj sprzeday odpustu krucjatowego na krucjat w Granadzie, rok 1490. Jedynie imiona odbiorcw musiay by wpisane rcznie. Wynalazek druku, umoliwiajcy wyrb tego rodzaju dokumentw, uatwi udzielanie odpustw, lecz przygotowa grunt do zarzutw reformatorw, e takie postpowanie jest wstrtne i stanowi witokupstwo.

306 Ruch krucjatowy 1274-1700

krucjat, staa si jasn wskazwk dla przyszego rozwoju krucjat. Wyganicie na pnocy - przetrwanie na poudniu Gdy nadszed wiek XVI, krucjata, w swej tradycyjnej formie kierowanej przez papiea witej wojny, symbolizujcej jedno chrzecijask i wspierajcej jego oglne interesy, wyranie popada w chorob. Nic nie ukazao tego ywiej ni V sobr laterariski (1512-1517), na ktrym kuria papieska uczynia ostatni przed reformacj prb wprawienia w ruch krucjaty antytureckiej. Wschodnie to rozwaa soborowych byo dogbnie ponure. Turcy w ostatnich czasach stworzyli tak si morsk, e zadali olbrzymie straty Wenecji, w latach 1515-1517 podbili wschodni cz Wyyny Anatolijskiej, w latach 1516-1517 zburzyli sutanat

mamelucki i wczyli Syri i Egipt w obrb swego imperium. Byo waciwie nieuniknione, e w niedalekiej przyszoci bd chcieli podj na nowo marsz w kierunku zachodnim. Sobr sucha namitnych przemwie, nakada podatki kocielne przeznaczone na krucjat i apelowa do wadcw europejskich o podjcie dziaa. Papie Leon X by szczery w swym entuzjazmie dla ruchu krucjatowego i czyni wielkie wysiki, zarwno dla stumienia konfliktw woskich, ktre mocno rozpala jego poprzednik, Juliusz H, jak i dla wsparcia pokojowych negocjacji midzy Francj a Angli. W powietrzu unosi si pewien optymizm, lecz, jak to czsto bywao w przeszoci, imponujce oferty i wielkie obietnice, czynione przez takich wadcw jak cesarz Maksymilian I, Franciszek I z Francji i Henryk VIII z Anglii, spezy prawie na niczym. Jakby dla podkrelenia letargu swych przeciwnikw, Turcy zdoali w 1521 roku zaj Belgrad, klucz do Wgier i gwn przeszkod hamujc ich postpy. Jedyna nadzieja odrodzenia ruchu leaa w Hiszpanii. Unia Kastylii i Aragonii, jeli nawet niedoskonaa, okazaa si trwaa. Nowa sia roz-| pocza ekspansjonistyczn polityk zagranicz-i na, nie tylko w oparciu o dowiadczenie wojsko-J we uzyskane w trakcie wojen w Granadzie, lecz j take przy wykorzystaniu z charakterystyczne-! go dla tej polityki poczenia zapau religijnego! i politycznego. Do tego ostatniego przyczynio si l papiestwo dziki cigemu nakadaniu nowych! podatkw papieskich i odnowieniu bul de k cru- \ zada. Ju w 1415 roku zajcie przez Portugalczy-j kw Ceuty w Maroku zostao potraktowane jako l krucjata, a w ten sam sposb nastpowa cigi dalszych portugalskich podbojw w zachodnim! Magrebie w XV wieku. Wkrtce po zabezpiecz-j niu Granady, Kastylijczycy zaczli naladowa! swych zachodnich ssiadw, czynic spektakli-! larny ruch w stron Algierii i Tunezji. Do 15101 roku zdobyli Trypolis i przygotowywali si do! ataku na Tunis. Byli w poowie drogi do wyzna-1 czonego celu Jerozolimy. Moe si to wydawa] propagand czy przynajmniej samouud, lecz! poczynania te byy w peni zwizane z mistycz-] nym i eschatologicznym tonem, czsto widocz-j nym w wojnie o Granad, ktry ksztatowa! mylenie Krzysztofa Kolumba i franciszkaskich! misjonarzy w Nowym wiecie. Jednake w prak-l tyce fala wschodnia doprowadzia Kastylijczykwl do zderzenia z Osmanami i zalenymi od nich pnocnoafrykariskimi emirami i korsarzami. Tal wanie krucjata iberyjska poczya si w ro kowym Magrebie z krucjat antytureck. Pod tym wzgldem wydawao si nieuniknionej e kierowan przez papiestwo midzynarodowa krucjat zastpi narodowa krucjata kierowana f pastwo, a symbolizowana przez hiszpaskie l panie przeciwko Maurom. Lecz wybr Karola hisz-l paskiego w 1519 roku na witego Cesarza I skiego przynis co, co wygldao jak krtkie < rodzenie starszej tradycji. Karol V musia z trud balansowa midzy popieraniem interesw Kas lii w Afryce Pnocnej, a wykonywaniem swycl irr

Wenecja okoo 1500 roku, na synnym drzeworycie Vavassore z Muzeum Correr w Wenecji. Potna flota wenecka stanowia trzon krucjaty przeciwtureckiej, lecz Republika poniosa wanie straszliwe straty w Grecji, ktre sprawiy, e nie bya chtna do angaowania si w odnowiony konflikt. cesarskich zobowiza w rodkowej i wschodniej Europie. Pocztkowo to drugie pocigao za sob pomoc Wgrom, a po klsce Wgier w 1526 roku oznaczao obron samej Rzeszy przed Osmanami. Cesarz dziaa w bliskiej, nie pozbawionej rnych kontrowersji, wsppracy z papieem, ktry cigle przypomina mu o jego licznych obowizkach. Terytoria cesarza byy tak rozlege i rnorodne, e czasami wydaje si, jakby jego krucjaty, szczeglnie odsiecz Wiednia w 1529 i wielka wyprawa do Tunisu w 1535, byy pokrewne tym dwunaste- i trzynastowiecznym. Karol widzia w samym sobie nowego Barbaross czy Karola Wielkiego. Ostatecznie celebrowanie zwycistwa pod Tunisem jako triumfu Rzymu nad Kartagin odwouje si do starszych nawet tradycji wojny cesarskiej. Lecz to tylko iluzja, poniewa Karol zawsze broni swych wasnych ziem czy interesw dynastycznych, wykorzystujc wasne wojska i fundusze, nawet jeli te pierwsze byy zachcane, a te drugie wspomagane przez rodki krucjatowe. Krucjatowy status wojen Karola jest niezaprzeczalny, lecz byy to "krucjaty Habsburgw" odbywane dla partykularnych celw, co chtnie podkrela Franciszek I i inni wrogowie cesarza. Kiedy Karol V uda si na odsiecz Wiednia, chrzecijastwo byo podzielone pod wzgldem wyznaniowym. W luterariskich, pniej kalwiskich pastwach pnocy, odrzucano zarwno autorytet papieski, jak i sakrament pokuty z nieodcznymi odpustami krucjatowymi, co skutecznie zniszczyo ruch krucjatowy. Mona byo dowodzie, e stanowio to niewiele wicej ni formalny koniec praktyki, ktra i tak stawaa si szcztkowa. Zamknicie frontu litewskiego na pocztku XV wieku i upadek wszystkich planw generalnej krucjaty przeciwko Turkom osmaskim sprawiy, e na kilka pokole wzgldnie

Ruch krucjatowy 1274-1700 308

mao rodzin w Anglii, Niderlandach czy Niemczech dowiadczyo bezporednio ruchu krucjatowego, chocia ich czonkowie wstpowali do zakonu witego Jana, zostawali papieskimi kaznodziejami i poborcami podatkowymi czy te udawali si samotnie bd w grupie walczy w Granadzie, na Wgrzech czy na Rodos. Tych ostatnich byo wicej, ni monaby si spodziewa, okoo 2000 Burgundczykw, ktrzy wyruszyli ze Sluys w 1464 roku z zamiarem walki w krucjacie Piusa II - po drodze zatrzymali si oni w Ceucie i pomogli Portugalczykom odeprze atak Maurw - czy 1500 ucznikw angielskich,

ktrych Henryk VIII wysa do Kadyksu w 1511 roku, aby wzili udzia w planowanej przez krla Ferdynanda krucjacie w Tunisie. Lecz nie byo ich wystarczajco wielu, aby podtrzyma tradycj. Trudno nie doj do wniosku, e ruch krucjatowy zszed raczej na margines bogatej tkanki kultury katolickiej, ktr zniszczyli reformatorzy. Tak samo wany by fakt, e wizerunek ruchu ! krucjatowego nabra zej sawy, a jego odbir stal si negatywny. Nigdzie nie wida tego wyraniej ni we wkadzie Erazma do dugiej serii dziel j krucjatowych, jego Consultatio de bello Turcis in-1 Handel odpustami, na szesnastowiecznym sztychu. W Anglii w 1501 roku na krucjat przeciwko Turkom przygotowano szczegow skal opat: od 3 funtw 6 szylingw 8 pensw w przypadku wieckich, ktrych ziemie dostarczay rocznego dochodu w wysokoci 2000 funtw lub wicej, do l szylinga dla ludzi, ktrych dochd z ziemi by niszy od 40 funtw rocznie i ktrzy posiadali dobra ruchome warte od 20 do 200 funtw. 309 Ruch krucjatowy 1274-1700

ferendo ("Rada w sprawie wojny z Turkami") z 1530 roku. Piszc w okresie rozbicia Wgier, natychmiast po osmaskim obleniu Wiednia, Erazm najmniej chtnie popiera wojn przeciw Turkom: "Nie radz przeciw wojnie, lecz z caej mej mocy przynaglam, aby zostaa podjta i prowadzona pomylnie". Mia na myli fakt, e wieckie autorytety chrzecijastwa powinny walczy altruistycznie, a wojska w duchu pokuty, jak pierwsi templariusze, tak jak opisa to wity Bernard. Wojna powinnna by finansowana z sum dotychczas niepotrzebnie wydawanych przez dwr, aby "wyda w litoci to, co zabrali z ekstrawagancji" i dziki dobrowolnym datkom, poniewa "podejrzenia ludzi rozwiej si, gdy plany dojrzej do dziaania". Przede wszystkim powinno si oby bez goszenia odpustw, ktre czyy si z upadkiem, obud i niegodziwymi "umowami" midzy papieem a lokalnymi wadcami, oraz bez udziau Kocioa. "Nie jest to ani waciwe, ani nie pozostaje w zgodzie z Pismem witym czy prawami Kocioa, aby kardynaowie, biskupi, opaci i ksia zajmowali si sprawami tego typu. Jak dotd ich zaangaowanie nie przynioso adnego sukcesu". Nie by to ju wicej ruch krucjatowy, raczej Wyrazisty i uczuciowy portret Erazma z Rotterdamu, pdzla Hansa Holbeina. U zarania reformacji Erazm by najbardziej zjadliwym krytykiem ruchu krucjatowego. "Za kadym razem, kiedy papiee odgrywali te fars - pisa - rezultat by mieszny... Przysowie

mwi nam, e to wstyd uderzy si dwa razy o ten sam kamie, jak wic moemy ufa takim obietnicom, nawet jeli s wspaniale, skoro kilkadziesit razy zostalimy oszukani, tak czsto i tak otwarcie wprowadzani w bd."

Ruch krucjatowy 1274-1700 310

oczyszczona forma chrzecijaskiego dziaania wojennego, powstajca jak Feniks z popiow starych, skompromitowanych struktur. Erazm krytykowa Lutra w Consultatio za cakowite potpienie wojny antytureckiej na podstawie twierdzenia, i Turcy s zesani przez Boga, aby ukara chrzecijan za ich grzechy. W rzeczywistoci tu Luter odstpi od owego skrajnego augustyskiego stanowiska z tych samych powodw, z ktrych Erazm da sw wysoce autorytatywn aprobat wieckiej wojnie obronnej. Niezalenie od wasnych teologicznych pogldw, aden reformator nie mg znie myli o rzeczywistym yciu pod rzdami Osmanw. Do chwili zawarcia pokoju w Augsburgu w 1555 roku, niemieccy luterascy ksita walczyli u boku swego cesarza z Turkami, wymuszajc za cen swej pomocy istotne ustpstwa w dziedzinie religijnej. Nawet gdy stao si jasne, e podzia wyznaniowy jest czym wicej ni chwilowym odchyleniem, wsppraca wojskowa midzy protestantami niemieckimi i katolikami podjta przeciwko Turkom, jak i przetrwanie zakonu krzyackiego w pastwach pnocnych, byy znakiem, e sprawy s mniej wyrane ni si wydaje. Zwycistwa katolickie odniesione w rejonach Morza rdziemnego sawiono w pastwach protestanckich, a poczucie wsplnych wartoci, nawet religijnych czy wywodzcych si z religii, przetrwao. Pod wzgldem politycznym i kulturowym Turcy byli cigle "obcy": przymierza protestantw z nimi przeciwko siom katolickim trzymano w sekrecie, z obawy przed naraeniem si opinii publicznej. Stare uczucia i wierzenia nie mogy zosta odrzucone z dnia na dzie. Jednake formy i postawy krucjatowe przetrway na Poudniu. Ich wielka dugotrwao spotkaa si w ostatnich latach z naleytym uznaniem. XVI wiek by wiadkiem kulminacji praktyki zawizywania lig morskich przeciwko Turkom, ktre miay skromne pocztki w latach trzydziestych XIV wieku. W1538 roku stworzono lig, w ktrej skad weszli: Karol V, Wenecja i papie, jednak ucierpiaa ona z powodu dotkliwej klski pod Prevez, przy zachodnim wybrzeu Grecji. Ta poraka, wzajemne oskarenia, jakie spowodowaa i rnice polityczne midzy umawiajcymi si pastwami unie moliwiy utworzenie innej ligii a do momentu, kiedy pod koniec lat szedziesitych XVI wieku walka o panowanie nad rodkow czci Morza rdziemnego osigna punkt kulminacyjny. Zajcie przez Turkw Tunisu w 1569 i Nikozji w 1570 roku umoliwio papieowi Piusowi V

przekonanie zarwno Hiszpanii, jak i Wenecji do przystpienia do innej ligi. 7 padziernika 1571 roku jej galery zwyciyy w najwikszej bitwie morskiej owego stulecia, pod Lepanto w Zatoce Korynckiej. Flota katolicka pod Lepanto bya szczodrze finansowana z podatkw kocielnych i sprzeday odpustw. Uczestnicy bitwy mieli wiadomo jej znaczenia. W relacjach ogoszonych wkrtce po bitwie przedstawiano ich jako przygotowujcych si do dziaania w duchu pobonoci, pokuty i przebaczenia, co mogo zyska aprobat Erazma i wydawa si bliskie duchowi witego Ludwika. Katolicyzm okresu kontrreformacji naprawd z atwoci przyswoi sobie wiele pobonych praktyk ruchu krucjatowego oraz, modyfikujc swe gwne instytucje, sprawi, e stay si moliwe do zaakceptowania. W 1562 roku ksi Kosma I z Florencji zaoy nawet nowy zakon rycerski, Rycerzy witego Stefana, ktry zostanie opisany w rozdziale 13. Jak mona byo oczekiwa, ruch krucjatowy w czasie kontrreformacji rozkwit najbardziej w Hiszpanii Habsburgw. Stopie instytucjonalnej cigoci by tutaj godny uwagi, a reformy mniejsze ni gdzie indziej. Najlepiej wida to z wybitnej roli, ktr w spoeczestwie hiszpaskim wci odgryway zakony rycerskie, mimi naduy popenianych przez koron, wykorzysl jc sw wadz nad zakonami do maksymaln Bitwa pod Lepanto, 1571 rok. Ostatnie wielkie zwycistwo krucjatowe, Lepanto, nie odwrcio, jak niegdy uwaano, biegu wojny na Morzu rdziemnym przeciwko Turkom osmaskim, lecz podnioso morale wrd sit katolickich. go wycigania z nich stanowisk i ziem. Nastpnie regularnie ogaszano tam bul de la cruzada na wojn z Turkami i zbierano subsidio, podatek kocielny, ktry ewidentnie wywodzi si z kocielnej dziesiciny, chocia mia on osign o wiele wyszy wymiar. Obecno takiej hiszpaskiej spucizny krucjatowej racjonalizowano w kategoriach jej krucjatowej teraniejszoci, poniewa niezalenie od interesu papiey w ekspansji hiszpaskiej, nie mogo by wtpliwoci, e wojny, ktre Filip II prowadzi na Morzu rdziemnym, w Magrebie i Niderlandach, podtrzymay katolick wiar. Tak wic, kiedy papie Pius V da krlowi w 1567 roku wpywy z zupenie nowej formy opodatkowania dochodw kocielnych, excusado, uzasadni to wydatkami Filipa "na zachowanie i obron religii chrzecijaskiej" we Flandrii i nad Morzem rdziemnym. Odnowiona przez papiea bul de la cruzada, mimo e kolidowaa z reformujcymi dekretami soboru trydenckiego, ukazaa si w 1571 roku. Bya cen udziau Filipa II w witej Lidze. Tak jawne przetrwanie praktyk krucjatowych w Hiszpanii mona wytumaczy konserwatyzmem Kocioa i spoeczestwa, a przede wszystkim ogniwem midzy finansami pastwa a wpywami krucjatowymi, ktre siga przynajmniej od czasw wojny o Granad. Zyski osigane z zakonw rycerskich, cruzada i subsidio, stanowiy okoo dwch trzecich z dwch milionw dukatw, na jakie dobrze poinformowany komentator w Rzymie w 1566 roku oszacowa roczny zysk, jaki Filip II uzyskiwa od hiszpaskiego Kocioa. Moe to wywoa w nas pewne podejrzenia dotyczce ustawicznych, stanowczych zapewnie krla, e zaangauje si w prowadzenie Boej sprawy. Jednake jego biografowie skaniaj si ku przekonaniu o szczeroci Filipa. Co wicej,

wiele szesnasto-wiecznych komentarzy w ktrych twierdzono, i wojny hiszpaskie to wojny Boga, powstao nie w krgach rzdzcych lecz pojawio si w rdach, ktrym nie da si przypisa celw propagandowych. Opowieci o wyczynych conuistadores, wspomnienia onierzy hiszpaskich i wspcze-

Ruch krucjatowy 1274-1700 312

l Relikwiarzyk i wisiorek (z krzyem zakonu rycerskiego Alcdntara), z wraku "Girony" w Armadzie hiszpaskiej (rok 1588). Wielka Armada byla najbardziej jawn krucjat, jak ogoszono przeciw potdze protestanckiej oraz skutkiem niezwykle silnej zbienoci polityki hiszpaskiej i papieskiej. sn im listy oraz historie o bojach nad Morzem rdziemnym i w Niderlandach, podobnie jak Wielka Armada z 1588 roku, s przedstawieniami powszechnych naonczas tematw. Hiszpanie byli ludmi wybranymi przez Boga, nowymi Izraelitami, ktrzy szerzyli wiar nawracajc w Nowym wiecie i bronic jej sil wojskow w starym; ich sukcesy byy opatrznociowe. Za tym szo stwierdzenie, i onierze, ktrzy zginli, mieli zapewnione miejsce w niebie. Na przykad, przed bitw pod Steenbergen w 1583 roku, Aleksander Farnese rzekomo zachca swe wojska, zapewniajc onierzy, i odnios "wspaniale zwycistwo nad wrogami religii katolickiej, waszego krla i moimi. Jest to dzie, w ktrym Jezus Chrystus uczyni was wszystkich niemiertelnymi i umieci wrd wybranych". czenie ruchu krucjatowego z zagraniczn polityk Habsburgw, z wyidealizowanym samo-odbiorem hiszpaskiej klasy wojskowej, a oglniej z hiszpaskim poczuciem narodowym, byo najbardziej znaczcym wyrazem przetrwania idei krucjatowej na katolickim poudniu, aczkolwiek w radykalnie odmiennej formie. Lecz nie jedynym. W rozdziale 13 zostanie ukaemy, jak jo-annici przeprowadzili histori zakonw rycerskich przez XVII i XVIII wiek, dziki swemu uczestnictwu w cigle trwajcej walce z Turkami na Morzu rdziemnym. Przetrwanie odpustw krucjatowych i podatkw kocielnych w tym samym okresie jest gorzej udokumentowane, lecz bez wtpienia istniao, na przykad w czasie weneckoosmaskiej walki o Kret (1645-1669), drugiego oblenia Wiednia (rok 1683) i witej

Ligi z lat 1684-1697. Historycy krucjat fascynuj si podaniem ladami jeszcze pniejszych przykadw wzywania do krucjat, jednostek ujmujcych krzy i zapewniania odpustw na walk, a oglniej przygldaniu si wyrazowi krucjatowych idei i sentymentw we wspczesnych czasach. Ta fascynacja jest zrozumiaa i sama stanowi uprawniony teren badawczy, dopki zgadzamy si, e ruch krucjatowy, z jego konotacjami nie tylko cichej zgody, ale i szerokiej popularnoci i wsparcia, mia przed sob jeszcze j dugi ywot. iii 12. aciski Wschd 1291-1669 PETER EDBURY

Mamelucki podbj Akry i innych frankijskich miast i fortec, dokonany w 1291 roku, oznacza koniec zachodniej obecnoci w Syrii i Palestynie, majcej swe zapocztkowanej w pierwszej krucjacie. Lecz wadza acinnikw przetrwaa gdzie indziej we wschodnim basenie Morza rdziemnego. Krlestwo Cypru, zaoone w latach dziewidziesitych XII wieku w nastpstwie trzeciej krucjaty, przetrwao do podboju tureckiego w 1517 roku, jako najbardziej wysunita na wschd zachodnia posiado. W Grecji i w Egei, na obszarze, ktremu wczeni czsto nadawali wygodn nazw "Romanii", wci trwao kilka pastw, powstaych we wczesnych latach XIII wieku, po podboju Konstantynopola przez armie trzeciej krucjaty. Frankijskie ksistwa Achai i Aten waday wikszoci poudniowej Grecji; Wosi utrzymywali si w Negroponte i na wielu mniejszych wyspach Morza Egejskiego, a Republika Wenecka rzdzia Kret i poudniowymi portami greckimi - Koron i Modon. Chocia Frankowie utracili sam Konstantynopol w 1261, w XIV wieku zachodni Europejczycy byli w stanie powikszy terytoria na Morzu Egejskim znajdujce si pod ich kontrol, z Rodos i Chios, najbardziej znacznymi pniejszymi zdobyczami. W XIII wieku najwiksze zagroenie dla cigoci frankijskiej wadzy w Romanii przyszo ze strony Grekw z Nikei czy Epiru. Lecz po 1300 roku, kiedy, jak ju widzielimy, wadza bizantyjska zblaka, na czoo wysuno si zagroenie ze strony Turkw. W kocu XIII wieku w pnoc-no-zachodniej Azji Mniejszej pojawi si turecki dowdca wojskowy, zwany Osmanem. Jak ju opisano wyej, jego potomkowie, sutanowie osmascy, mieli we waciwym czasie najecha wszystkie te posiadoci frankijskie, podobnie jak cesarstwo bizantyjskie - Bakany, inne tureckie emiraty w Azji Mniejszej, sutanat mamelucki i wiele innych. W XVII wieku, wraz z podbojem weneckiej Krety, Osmanowie przywiedli do koca histori wadzy zachodniej na terytoriach podbitych w czasie krucjat na Wschd lub po nich. Heraklion, najwaniejsze miasto Krety, podda si Turkom w 1669 roku i mimo e garnizony weneckie byy w stanie utrzyma si w kilku innych miejscach na wyspie a do 1715 roku, a kierowane przez Wenecjan wojska odniosy

aciski Wschd 1291-1669 314

spektakularne, cho krtkotrwae sukcesy w Grecji w latach osiemdziesitych XVII wieku, upadek Heraklionu mona uzna za symptom koca pewnej epoki. Wojna z Turkami jest jednak tylko jednym z kilku tematw, ktre gmatwaj histori znajdujcych si pod panowaniem zachodnim ziem we wschodnich rejonach basenu Morza rdziemnego w tych wiekach. Wane s te konflikty midzy samymi Frankami, jak i midzy Frankami a innymi wadcami chrzecijaskimi: cesarzami bizantyjskimi i krlami Armenii Cylicyjskiej. Na uwag zasuguj zwaszcza takie problemy jak formy, jakie mogy przybra zachodni rzd i spoeczestwo, zwizek dla zarzdzanych przez Frankw terytoriw handlu midzy Wschodem a Zachodem, oraz szeroko omawiana kwestia, w jakim stopniu rzdom frankijskim mona nada etykietk "kolonialnych", oraz czy mona je uzna za zapowiadajce europejskie dowiadczenia kolonialne na innych terenach, poczynajc od XVI wieku. Na aciskim Wschodzie ludzie pochodzcy z Europy Zachodniej sprawowali wadz nad ludnoci miejscow, pod wzgldem jzyka i religii gwnie greck. Innym przedmiotem godnym zainteresowania jest los tej klasy niszej pod rzdami dominujcej mniejszoci. Lecz zanim rzuci si wiato na kilka z tych problemw, konieczne jest naszkicowanie historii politycznej tych zasadniczo rnicych si midzy sob obszarw, jeliby nawet miao to na celu tylko stworzenie ram chronologicznych, w ktrych omwimy pozostae kwestie. Krlestwo Cypru W czasie upadku Akry krlowie z dynastii lusig-naskiej ju od stu lat sprawowali wadz nad Cyprem. Wielu pocztkowych osadnikw franki] skich byo, jak sami czonkowie domu krlewskiego, ludmi wydziedziczonymi w wyniku podbojw Saladyna w latach 1187-1188. Przybycie jeszcze wikszej liczby uciekinierw z fran-kijskiej Syrii w XIII wieku odnioso skutek w postaci wzmocnienia aciskiej pozycji na wyspie. Od 1269 roku krlowie Cypru wnosili take roszczenie do tytuu krla Jerozolimy, mimo e ich prawu do niej zaprzeczali krlowie Sycylii z dynastii Andegawenw. Jednake w 1291 roku wczesny krl cypryjski, Henryk II (1286-1324), dziery Akr i zrobi, co mg - a nie byo to wiele aby powstrzyma atak Mamelukw. Henryk nigdy nie straci zupenie nadziei na odzyskanie ktrego dnia Krlestwa Jerozolimy. Poczyni kilka powanych, jeeli nawet w rezultacie nieskutecznych, prb nawizania wsppracy z Ghazanem, mongolskim ilchanem Persji, w czasie najazdu tego ostatniego na Syri w latach 1299-1301. Usiowa, znw nieskutecznie, naoy embargo na zachodnie statki, prowadzce handel w portach mameluckich, majc nadziej na ekonomiczne osabienie sutanatu i umoliwienie w ten sposb chrzecijaskiej rekonkwi-sty. Przynajmniej dwa razy wysya do papiea memoranda o tym, jak powinna by prowadzona krucjata wiodca do odzyskania Ziemi witej. Lecz

nie doszo do adnej krucjaty, ktra mogaby odnowi wadz chrzecijask w Jerozolimie, a nawet jeli tak by si stao, sam Henryk z trudnoci mgby z tego skorzysta. Jak wiksz ekspedycj na Wschd na pocztku XIV wieku mogliby poprowadzi Francuzi. Gdyby taka wyprawa odniosa sukces, wprowadziaby te prawie na pewno francusk czy andegawesk wadz w Ziemi witej. W ostatnim dziesicioleciu swego ycia Henryk powici si budowaniu zwizkw dynastycznych z krlewskim domem Aragonii, gwnego rywala Andegawenw w basenie Morza rdziemnego, leczj bez adnego efektu. W kadym razie pokaza, el nie jest odpowiednim wadc. Zamach stanu wasali, dowodzony przez jego brata, Amalryka, lorda Tyru w 1306 roku, zaowocowa zawiesze-l

Jacomo Franco przygotowa sw map Cypru w ostatnich latach panowania tureckiego i opublikowa j w 1570 roku. Wielu pniejszych kartografw przygotowao swe wasne, pochodne wersje, lecz a do XIX wieku ta mapa pozostaa najbardziej szczegowa. niem wadzy Henryka. W 1310 roku Henryk zosta zesany na wygnanie do Armenii Cylicyjskiej. Po mierci Amalryka, pod koniec tego samego roku, Henryk odzyska wadz, lecz skutkiem tego epizodu byo wznowienie wrogoci w stosunkach z Genu i chodne stosunki z Ormianami. Innymi sowy, krl uwika si w ktnie z najsilniejszymi woskimi republikami handlowymi na Wschodzie i z jedynym chrzecijaskim krlestwem w pobliu jego wasnego. W czasie panowania bratanka i nastpcy Henryka - Hugona IV (1324-1359), doszo do wikszej reorientacji polityki. Zamiast zajmowa si sutanatem mameluckim i odzyskaniem Ziemi witej, Hugon skierowa uwag na problemy powodowane przez rosnc obecno tureck na wodach midzy Cyprem a Zachodem. Od pocztku lat trzydziestych XIV wieku a do koca swego panowania, krl by zwizany z zakonem jo-annitw na Rodos, Wenecjanami i papiestwem, prbujc ukrci piractwo tureckie na Morzu Egejskim. By te w stanie narzuci trybut wadcom tureckim z wikszej czci poudniowego wybrzea Anatolii. Wydaje si, e w tym samym czasie zahamowa prby naoenia embarga na handel z Mamelukami i prbowa nawiza lepsze stosunki z Genu. Jego polityka bya bardzo rozsdna. Od koca XIII wieku Cypr cieszy si znacznym powodzeniem handlowym, w duym stopniu zwizanym z faktem, e wyspa leaa w poprzek jednego z gwnych szlakw handlowych midzy Wschodem a Zachodem. Ochrona tras statkw bya zatem rwnoznaczna z zabezpieczeniem wasnych interesw. Gdyby piraci

Katedra witego Mikoaja w Famagucie pochodzi z pierwszej potowy XIV wieku, okresu najwikszego powodzenia miasta. Od czasw podboju osmaskiego w 1571 roku bya wykorzystywana jako meczet. tureccy dziaajcy z baz na zachodnim czy poudniowym wybrzeu Azji Mniejszej mogli bezkarnie zakca handel midzynarodowy, to bogactwo, ktre ten handel przynosi Cyprowi i jego wadcom zmniejszyoby si, a wyspa byaby mniej zdolna do przeciwstawiania si przyszym najazdom muzumaskim. Zwyczajowo panowanie Henryka II i Hugona IV uwaa si za apogeum krlestwa lusigna-skiego. Odwiedzajcy wysp opowiadali o potdze i bogactwie, jakie tam napotkali. Florencki przedstawiciel handlowy, Francesco Balducci Pe-galotti, ktry przebywa na Cyprze w pierwszych latach panowania Hugona IV, opisuje, jak niezwykle rnorodnymi towarami tam handlowano. Dobrze wybite i liczne monety dowodz obfitego dopywu srebra na wysp. Zachowane zabytki, szczeglnie opactwo premonstratensw w Bellapais i liczne pitnastowieczne kocioy w Famagucie - najbardziej sawiony z nich to dawny aciski koci katedralny witego '. koaja - s kolejnym dowodem na kwitncy stan j gospodarki. Lecz do czasu, gdy starzejcy si i coraz bardziej wybuchowy Hugon IV przekaza wadz swemu najstarszemu pozostaemu przyj yciu synowi, Piotrowi I, prosperity Cypru ko-] czya si. Wysp zdziesitkowaa w latach 1347-j 1348 czarna mier. W rezultacie zmniejszenia J liczby ludnoci miay podupa produkcja rolni/ cza i przemysowa. Poniewa midzynarodov Wi 317 aciski Wschd 1291-1669 popyt na towary gwatownie spad - byo mniej producentw i mniej konsumentw dobrobyt, ktry wyspie zapewnia handel, rwnie mia zacz podupada. Wprawdzie regres gospodarczy dotkn wszystkich czci wiata rdziemnomorskiego, lecz sytuacj Cypru pogarsza fakt, i zmiana kierunkw szlakw handlowych oznaczaa, e mniejsza cz handlu midzy Azj a Europ Zachodni przechodzia przez wysp. Na tym tle powinno si rozpatrzy dramatyczne wypadki panowania Piotra I (1359-1369). Piotr rozpocz od przejcia portu Korykos od jego ormiaskich mieszkacw, a nastpnie, w 1361 roku, przej od Turkw wane centrum handlowe - Antaly. Jak wspomniano w rozdziale 11, w 1362 roku uda si na Zachd i objecha Europ, rekrutujc ochotnikw na krucjat. On i jego armia opucili Wenecj w roku 1365 i spotkaw-szy si z siami cypryjskimi na Rodos, zaatakowali nagle egipskie miasto Aleksandri. Garnizon zosta wzity zupenie bez walki, miasto zajto i spldrowano; nastpnie armia krucjatowa wycofaa si na wie o zbliajcych si z Kairu gwnych wojskach mameluckich. Po tym ata-

ku, w czasie nastpnych kilku lat, Piotr zorganizowa seri mniejszych najazdw na wybrzee syryjskie. Historycy spieraj si o postpowanie Piotra I. Retoryka krucjatowa tych czasw wskazywaaby, e wierzy on, i moe ponownie zdoby Jerozolim i wite miejsca chrzecijastwa. Nasza wiedza o pokojowych negocjacjach sugeruje, e Piotr szuka korzyci handlowych dla kupcw cypryjskich. Krucjat pierwotnie mia kierowa krl Francji, od ktrego, jako dziedzica witego Ludwika, mona byo oczekiwa, e skieruje wzrok na Jerozolim. Lecz faktyczny bieg wypadkw zniszczenie konkurencyjnego portu Famagusty, a nastpnie proszenie sutanatu mameluckiego o handlowe przywileje dla wasnych poddanych - sugeruj, e Piotr mg by bardziej zainteresowany odnowieniem podupadajcego handlu swego krlestwa. Niezalenie od tego, jaka bya prawda, jasne jest, e Cypr nie odnis korzyci z przedsiwzicia Piotra. Pokj z Mamelukami zosta zawarty w 1370 roku, lecz krl ju wtedy nie y, zamordowany przez grup wasnych wasali. Atak krla na Egipt naruszy woskie interesy kupieckie. Srebrny grosz krla Cypru Piotra I (1359-1369), przedstawia krla trzymajcego wzniesiony miecz i jabko krlewskie. Na rewersie widoczny jest krzy Jerozolimy. Grosz wszed w obieg w ostatnich latach Xlii wieku i pozostawa w uyciu a do czasw Katarzyny Cornaro.

Zamki w Korykos byy przez duszy czas czci krlestwa Armenii Cylicyjskiej. W 1360 roku przeszy w rce Cypryjczykw, ktrzy sprawowali nad nimi kontrol a do 1448 roku, kiedy zostay przejte przez Turkw z Karamanii. Zajcie przez Piotra l, krla cypryjskiego, Antalyi na poudniowym wybrzeu obecnej Turcji 23 sierpnia 1361 roku jest upamitnione na tej inskrypcji, przechowywanej w miejscowym muzeum. w itr 319 aciski Wschd 1291-1669 W1372 roku, w nastpstwie zamieszek przy okazji koronacji nowego krla, Piotra II (1369-1382), Cypr i Genua weszy w stan wojny. Nastpnego 1373 roku Genueczycy zajli Famagust, a ich niszczcy najazd zatrzymaa jedynie energiczna obrona zamku Kyrenia. Ta wojna pooya kres handlowemu rozkwitowi Cypru. Upadek Famagu-sty

zosta jeszcze pogbiony przez zniszczenie kapitau roboczego miejscowych kupcw. Do lat dziewidziesitych XIV wieku port upodobni si do miasta-widma. Pozostawa pod kontrol Genui a do 1464 roku. Dynastia Lusignanw zacza wwczas oscylowa midzy polityk prby ponownego przejcia Famagusty si, a paceniem trybutu narzuconego przez Genueczykw. Coraz bardziej zuboeni i odizolowani, nie mogli ju duej angaowa si w prowadzenie dziaa antytureckich na Morzu Egejskim ani podejmowa innych pozytywnych rodkw celem wzmocnienia wasnej pozycji. Zamiast tego pozwolili, by Cypr sta si baz dla korsarzy. Wielu piratw pochodzio z Katalonii. W rezultacie sutan mamelucki wzi odwet, dopuszczajc si w poowie lat dwudziestych XV wieku serii atakw na wysp. W 1426 roku wojska cypryjskie zostay pokonane pod Khirokiti, a krl Janus (1398-1432), jak widzielimy, zosta wzity do niewoli. Odtd Cypr paci trybut Egiptowi, a kiedy w 1517 roku Egipt podda si Osmanom, trybut pacono zamiast tego Stambuowi. Mimo problemw, przez dwa i p wieku Lusig-nanom udao si unika powanych kryzysw dynastycznych. Jednake poczwszy od 1458 roku stabilno dynastyczna zacza si sypa. W tym roku zmar krl Jan II (1432-145.8), zostawiajc crk, Karolin, i syna z nieprawego oa imieniem Jakub. Jakub uciek do Kairu. W1460 roku, wspierany przez grup europejskich awanturnikw, wrd ktrych due znaczenie mieli Sycylijczycy, i przez wojsko onierzy egipskich, poprowadzi najazd na Cypr. Wynika z tego wojna domowa, ktra trwaa a do 1464 roku. Jakub obali w niej legaln ga rodziny i zosta krlem. Krtko przedtem Jakub mg uzyska pewne midzynarodowe uznanie, przynajmniej udao mu si nawiza stosunki z Wenecj. W 1472 roku polubi szlachetnie urodzon Wenecjank - Katarzyn Cornaro. Nastpnie w 1473 roku zmar. Jego syn-Jakub III, urodzi si jako pogrobowiec, lecz i on zmar w nastpnym roku. Oprcz Karoliny, przebywajcej na wygnaniu na Zachodzie, i kilku gazi rodziny z nieprawego oa, dom krlewski Lusignanw wygas. W zamieszaniu, jakie nastpio po mierci Jakuba II i jego syna, wadze weneckie interwenioway, chcc zabezpieczy swe interesy i nie dopuci, aby kontrol przeja grupa sycylijskich doradcw Jakuba i najemnych kapitanw. A do 1489 roku podtrzymywali oni fikcj, e wdowa po Jakubie, Katarzyna Cornaro, jest rzdzc krlow Cypru. Nastpnie skoczyli z udawaniem, znieli monarchi i administrowali wysp jako czci swego zamorskiego imperium. Przed latami siedemdziesitymi XV wieku rzd Wenecji nie okazywa adnego szczeglnego zainteresowania Cyprem. Lecz po stracie Negropon-te na rzecz Turkw w 1470 roku, prbujc nawiza wspprac z przywdc Turkmenw, Uzun Hasanem, w walce z Osmanami, Wenecjanie zaczli docenia ekonomiczny i strategiczny potencja wyspy. Ich wadza trwaa od roku 1474 a do podboju osmaskiego w latach 1570-1571. Liczba ludnoci stale wzrastaa, wydaje si, e odya gospodarka. Osmaski podbj Syrii, Palestyny i Egiptu w latach 1516-1517, a po nim zajcie Rodos w roku 1522, postawiy Cypr na szczeglnie wyeksponowanej pozycji. Wenecjanie ponownie ufortyfikowali zamek w Kyrenii i przebudowali mury w Famagucie, aby mogy odeprze kanonad. W Nikozji, stolicy, zdecydowali, e trzeba podj bardziej drastyczne rodki. redniowieczne mury nigdy nie zapewniay tam odpowiedniej ochrony. Uprzednio, w latach pidziesitych XV wieku, papie odoy ze sprzeday odpustw pie-

Zamek w Famagucie strzee wejcia do portu. Trzon fortecy jest konstrukcj pochodzc z pocztku XIV wieku, lecz mury zewntrzne zostay potnie rozbudowane przez Wenecjan w XVI wieku, co mialo uodporni je na ostrza. Odpust wydrukowany przez Gutenberga w 1455 roku, przeznaczony dla tych, ktrzy przyczynili si do ponownego ufortyfikowania Nikozji, by jednym z najwczeniejszych dokumentw wydrukowanych ruchomymi czcionkami.

iii aciski Wschd 1291-1669 321 nidze na ponowne ufortyfikowanie miasta, a kopie odpustw wydrukowane w tym czasie przez Gutenberga nale do najwczeniejszych przykadw druku ruchomymi czcionkami. Do lat szedziesitych XVI wieku jednak uznano za konieczne rozebranie caego obwodu muru i ponowne zaplanowanie fortyfikacji od pocztku, jak widzielimy, z wykorzystaniem najnowszych planw wojskowych. W tym celu konieczne byo zburzenie duej liczby budynkw, w tym rwnie dominikaskiego kocioa, w ktrym pochowano wielu krlw lusignaskich. W kadym razie prace budowlane nie byy jeszcze ukoczone w chwili, gdy zacz si najazd osmaski. Nikozja upada we wrzeniu 1570 roku, po szeciotygodniowej walce. Kyrenia poddaa si bez oporu. Lecz w Fama-gucie garnizon wenecki znosi oblenie, trwajce od wrzenia 1570 roku a do sierpnia nastpnego roku, i podda si dopiero wtedy, kiedy wyczerpay si zapasy ywnoci i prochu. Rodos i Rycerze Szpitalnicy utego Jana Utrata aciskiej Syrii zmusia joannitw do odnalezienia si w nowej roli. Pocztkowo osiedli na Cyprze, lecz kiedy stao si oczywiste, e nie ma powrotu do Ziemi witej, skierowali sw uwag gdzie indziej i w 1306 roku wdali si Oblenie Nikozji w 1570 roku, na pochodzcym z owych czasw sztychu Giovanniego Francesca Camocia, ukazuje szesnastowieczne fortyfikacje weneckie - prawie dokadnie okrgy mur z jedenastoma bastionami ktowymi w regularnych odstpach.

m nr" FAMAG FORTEZZA-NOI N'El LISetA Dl CfPRO BOVE OGG1 SI RI1 ROVA'IL SIGNORE A.STQ,Rtl BACUONK SlN MOlTIAf RI SiG-NORI fcHJUSTUNil ASS EDIATI DA:J1PVR.CH'0 I i A N O "tJS D L XXI l jf^ST^^^^^^i^Ui,^^^^--t,:,>,1Mfe';,L.^a'LrTX,^^^*^fc''~^^L^j>w'^^ (w**^*,.,.. r . iw -* *,*/f<jLZ~i ^-iS2^^^*w? rt"'^yiM!^w^[f*"*^'T'<'*^..:^*w'?*w''*f-f^^'!-B^^.^is^Hj^w^^.tft.^*^^-AjT(tm)!/ ^^^- - ^' " c-f w, *.* ^c.S^P-^w^^^fr^^l-owjw-^-wwt^Sti''^*^:^^"'*'^-'f''^-/-'-. "t""/^^1v2,^Aiwr(,'J"%w ' <w;>**M(tm)w . -. " .' ," ,,^lf mlvji^t^*&K,'ra^^fg***fy*wtilltrt'Hniii[itt. jiii^.jtn K.wm ^^if ^.i.-^ i n,^,^ J^M^Tt^j^a,^:^". JfnAfcwJ: ^?3rnJ.ijMTOJ?T ' Jh'X"t" ]|^A!(^*J- *r*^"* W*^^^tlBiS^*l>'l^"<v^ fi^'^-X.X^' ''-''''''* ^':"^7i^^^li'r7-r^^'^ tsferRL -*S^fe^ft^^H&jfcfe?4L*: jSSS-ESfe' i-SS&^.-:~~' f- ''^Sis&s^r^^&^S&^Sisf ;i^zfj^s.>te.'. MMMM ,- ^Sw,K^i"^.^n|~i;Cffi".,i. v *.**, i, v(tm). .?'rsin::?' -"" Oblenie Famagusty z roku 1570-1571 trwao dziesi i p miesica i byo gwnym epizodem w osmaskim podboju Cypru. Ten sztych z epoki daje oglnie wierne wyobraenie o topografii fortyfikacji w tamtych czasach. w podbj znajdujcej si w posiadaniu Bizantyj-czykw wyspy Rodos. Wydaje si, e wyspa znalaza si cakowicie w ich rkach nie pniej ni w roku 1309, lecz od tego czasu a do 1522 roku joannici wykorzystywali j jako gwn siedzib (patrz rozdzia 13) i baz, z ktrej prbowali powstrzyma muzumaskie grabiee i ekspansj. Zajli take pewn liczb pobliskich mniejszych wysepek, chocia zajmowali si patrolowaniem szlakw dla statkw, cay czas krytykowano ich za niedostateczne wykorzystywanie dochodu z ich rozlegych posiadoci na Zachodzie. Jak zobaczymy, w 1344 roku joannici wzili udzia w udanym ataku na Smyrn. Nastpnie musieli wzi na swoje barki wiksz cz ciaru jej obrony a do czasu, kiedy w 1402 roku zaj j i zniszczy Tamerlan. Pod koniec XIV wieku joannici usiowali broni poudniowej Grecji, ktl ra znalaza si wwczas w strefie atakw turecH kich, lecz brakowao im rodkw, aby skutecz-J nie interweniowa w coraz bardziej chaotycznej! sytuacji w tamtym rejonie. Zwycistwo odniesio ne w 1402 roku przez Tamerlana nad sma pod Ankar w efekcie zmniejszyo nacisk turec-j ki na Grecj. W cigu kilku lat zakon, porni ny z innymi chrzecijaskimi wadcami w ty rejonie, wykorzysta sposobno wycofania si Zaoszczdziwszy na koniecznoci

wydawanuj pienidzy na Smyrn i Grecj, joannici skupi] si teraz na ochronie samego Rodos, pobliskie kontynentalnego zamku Bodrum i pobliskiej wysepek. W XV wieku wyspa Rodos staa si znana ja baza korsarska. W1440 i ponownie w 1444 rok lii aciski Wschd 1291-1669 323 sutan mamelucki wzi odwet, wysyajc sw flot, aby zaatakowaa posiadoci joannitw. Jednake, w przeciwiestwie do Cypryjczykw, ktrzy powanie ucierpieli w podobnych okolicznociach w latach dwudziestych XV wieku, jo-annici byli dobrze przygotowani i nie mieli trud-nos'ci z poradzeniem sobie z tymi atakami. Bardziej bezporednie zagroenie spowodowali Osmanowie. W1453 roku Turcy podbili Konstantynopol, do 1460 praktycznie ca poudniow Grecj, w 1462 roku zajli Lesbos, a w 1470 Ne-groponte. Rodos skutecznie blokowao dalsz ekspansj morsk na poudnie i na wschd. W latach siedemdziesitych XV wieku Turcy powtarzali wypady na posiadoci joannitw, a w 1480 roku Osmanowie podjli wiksz prb podbicia wyspy i usunicia z niej zakonu na dobre. Oblenie miasta Rodos trwao prawie trzy miesice. W kocu trzeba byo od niego odstpi. Chocia joannici odnieli sukces odpierajc najazd, obrocy zostali bardzo osabieni. Przetrwali dziki chwili wytchnienia po mierci sutana Mehmeda II w nastpnym roku, i sporom o sukcesj, ktre nastpiy w jej wyniku, w ktrych potgi zachodnie byy w stanie posuy si grob uwolnienia wzitego do niewoli pretendenta do tronu, chcc powstrzyma sutana Bajazida II od ataku na chrzecijaskie terytoria. Dopiero w 1522 roku Osmanowie ponownie sprbowali najazdu na pen skal. Przy tej Dominikaski koci w Andrauidzie. Andravidha, na plnocnym-zachodzie Peloponezu, bya ulubion rezydencj ksit Achai, ktrych dwr w XIII wieku syn ze swego splendoru i rycerskoci.

aciski Wschd 1291-1669 324

okazji sutan Sulajman Wspaniay osobicie dowodzi wojskami. Podobnie jak w roku 1480, Turcy otoczyli miasto Rodos, lecz tym razem poddao si ono po szeciu miesicach oblenia. Ksistwo Achai

Frankijskie ksistwo Achai stracio znaczenie ju pod koniec XIII wieku. Klska z rk Grekw pod Pelagoni w 1259 roku doprowadzia bezporednio do ponownego zajcia przez Bizancjum po-udniowo-wschodniej czci Peloponezu i przyniosa perspektyw dalszych strat. W potrzebie znalezienia protektora ksi Wilhelm II zwrci si do andegaweskiego krla Sycylii, Karola I, i w 1267 roku u/na go za suzerena. Karol, ktry mia nad/iej wyprze Bizantyjczykw i ponownie zaoy aciskie cesarstwo Konstantynopola, by naturalnym sprzymierzecem. Lecz po buncie 1282 roku, znanym jako Nieszpory Sycylijskie, jego nastpcy nie mogli duej zapewnia tego rodzaju wojskowej i finansowej pomocy, ktra bya potrzebna. Mogli jednak wykorzysta sw pozycj panw do interweniowania w wewntrzne sprawy ksistwa. W 1278 roku zmar ostatni mski potomek rzdzcej rodziny Yille-hardouin, co stworzyo Andegawenom wielk okazj. W latach 1289-1297 ksistwem rzdzia crka Wilhelma II - Izabela i jej maonek, Flo-rent z Hainault, lecz po mierci maonka krlowie Neapolu z dynastii Andegawenw poszukali sposobw na zastpienie Izabelli i jej crki Ma-haut czonkiem wasnego domu. Tylko na krtko odstpiono od tego zamiaru, kiedy w 1313 roku inne ambicje doprowadziy ich do popierania lubu Mahaut z Ludwikiem, modszym bratem ksicia Burgundii. W tym stanie rzeczy Fer-rand z Aragonii, modszy syn krla Jakuba I z Majorki, rzuci wyzwanie dominacji Andegawenw. Wraz z kompani aragoskokatalosk, rzdzc ju w graniczcym z Achaj ksistwie Aten, zaistniaa realna moliwo, e Aragonowie przejm kontrol na ca acisk Grecj. Lecz tak si nie stao. Wojna midzy opozycyjnymi partiami zakoczya si w lipcu 1316 roku, w walnej bitwie pod Manolad, w ktrej zgin Ferrand. Krtko pniej zmar Ludwik z Burgundii. Po serii samowolnych dziaa krl Neapolu Robert wkrtce potem usun owdowia Mahaut, a w 1322 roku ustanowi ksiciem wasnego brata, Jana z Gravina. Mahaut zmara uwiziona w Neapolu w 1331 roku. Jednake, mimo przejcia bezporedniej wadzy, Andegawenom nie udao si zaradzi problemom, jakim musiao sprosta ksistwo. Okoo 1320 roku Bizantyjczycy poczynili kilka powanych zdobyczy na rodkowym Peloponezie, i odtd ksistwo po wikszej czci ograniczao si do zachodnich i pnocnych rejonw nadbrzenych. W 13251326 roku Jan z Gravina stan na czele wanej, lecz nieudanej ekspedycji, ktra miaa na celu odzyskanie utraconych terenw. Nastpnie wycofa si do Woch, aby ju nigdy nie powrci. Zamiast tego rzdzi przez adiutantw, a ten wzr nieobecnego wadcy trwa po 1332 rok, kiedy na mocy ugody rodzinnej Jan j zrzek si swych praw do Achai na rzecz modego bratanka, Roberta z Tarentu. Od 1297 roku w Achai nie byo rezydujcego ksicia, ktry sprawowaby skuteczn kontrol, nie jest wic dziwne, e ocaleli monowadcy zmierzali do prowadzenia wasnej polityki i lekcewayli dania swego pana. W1338 roku Katarzyna Yalois, mat-1 ka Roberta, a take tytularna cesarzowa Konstan- ] tynopola, zebraa we Woszech znaczne siy zbrojne, prbujc podtrzyma wadz ksic. Wycofaa si w 1341 roku, zostawiajc baronw j tak samo krnbrnych jak przedtem. Zdenerwo-J wani zmieniajcymi si okolicznociami polity-T ki wolnej rki i interwencjami Andegawenw J monowadcy w latach czterdziestych XIV wie ku zwrcili uwag na wpywowego Bizantyjcz acmski Wschd 1291-1669 325

ka, Jana Kantakuzena, i na krla Majorki, jako na ewentualnych kandydatw do zwierzchnictwa neapolitariskiego. Pragnli kogo, kto mgby broni i zabezpieczy ich posiadoci, lecz nie wtrcaby si w ich sprawy. Wymagali jednak zbyt wiele i aden z wymienionych wadcw nie byby w stanie przyj roli, jak sobie wyobraali. Pod patronatem Katarzyny Yalois w latach trzydziestych XIV wieku jej florencki doradca i bankier, Niccolo Acciaiuoli, zacz otrzymywa lenna i zdoby mocn pozycj w ksistwie. W1358 roku nieskuteczny i nieobecny ksi tytularny, Robert z Tarentu, obdarowa go wanym i istotnym pod wzgldem strategicznym lennem Koryntu. Do tego czasu wielkim problemem stay si najazdy tureckie. Byo jasne, e Andega-wenowie nie zdoaj uczyni niczego, aby im si przeciwstawi. W kocu, po mierci Roberta w 1364 roku, rodzina zaangaowaa si w seri ktni, dotyczcych tego, kto jest penoprawnym ksiciem, zasadniczo pozostawiajc w tym samym czasie Achaj jej wasnemu losowi. W1377 roku krlowa Joanna z Neapolu oddaa ksistwo w dzieraw joannitom. To wanie oni wprowadzili do Achai siy gaskoskich i nawarskich onierzy najemnych, znane jako kompania nawar-ska. Do lat siedemdziesitych XIV wieku bratanek Niccola Acciaiuoliego - Nerio - zosta panem Koryntu i pozyska od osabionego rzdu ka-taloskiego w Atenach Vostits w Zatoce Korync-kiej i Megar. W ten sposb zdoby dominacj nad caym regionem. W 1379 roku, za przyzwoleniem Neria, cz Kompanii Nawarskiej najechaa ksistwo Aten i zdobya Teby, gwne miasto, zostawiajc Kataloczykom same Ateny. Reszta Kompanii pozostaa w Achai, gdzie jej dowdcy objli kontrol nad miastami i fortecami domeny ksicej. Kiedy w 1381 roku joannici formalnie zwrcili ksistwo krlowej Joannie, kompania cay czas sprawowaa faktyczn wadz. Na pocztku lat osiemdziesitych XIV wieku seria kryzysw politycznych w poudniowych Woszech, ktra doprowadzia do obalenia Joanny, zakoczya w istocie zwierzchnictwo Ande-gawenw. W1396 roku krl Neapolu Wadysaw nada tytu ksicia Achai przywdcy Nawarczy-kw - Piotrowi z San Superan. Rosnce zagroenie osmaskie zmusio rozmaite siy chrzecijaskie na Peloponezie do pewnego rodzaju przystosowania si. Nawarczycy zwrcili si do Wenecji, ktrej flota i wadza nad Koron, Modon, Kret i Negroponte oznaczay, e jest najbardziej znaczc potg wojskow i morsk w tym obszarze. Nerio Acciaiuoli zwrci si do Teodora Paleologa, bizantyjskiego despoty Morei, ktremu w 1388 roku odda sw crk za on. Jednake utworzenie wsplnego frontu przeciwko Turkom wydawao si zudne. Zajcie przez Bizantyjczykw Argos, miasta, ktre We-necjanie wanie odkupili od wdowy po jego ostatnim wacicielu, doprowadzio do przeduajcej si wani, ktra rozjtrzya si, kiedy Nawarczycy podstpem aresztowali Nerio Acciaiuoliego w czasie negocjacji majcych uregulowa t spraw. W 1394 roku Nerio zmar, a Teodor opanowa Korynt. Do tego czasu wadza osmaska sigaa ju pnocnych brzegw Zatoki Ko-rynckiej, a wiksze wypady na Peloponez w latach 1387, 1394-1395 i 1397 zebray swoje niwo. W1397 roku Teodor zorganizowa joannitom przejcie wadzy w Koryncie, a okoo 1400 roku by nawet gotw rozway moliwo sprzedania im caej

despotii. Klska Osmanw, zadana im przez Tamerlana w 1402 roku, zmiej szya nacisk. Piotr z San Superan zmar w 1402 roku, a w 1404 Centurione Zaccaria, bratanek wdowy po Piotrze i czonek starej rodziny baronw, usun dziedzicw Piotra i przekona krla Neapolu do nadania mu tytuu ksicia Achai. To wanie Centurione przewodniczy w cigu nastpnych dwudziestu piciu lat upadku ksistwa. Ulego ono nie Turkom, lecz napastliwej zachannoci

J Bodonitsa, w pobliu staroytnych Termopil, bya gwnym bastionem frankijskiej Grecji przeciwko najazdom z pnocy. Bya to posiado bardzo niezalenego markiza. despotw Morei. Ostatni akt rozegra si w 1430 roku. Bizantyjska despotia przetrwaa a do podboju osmaskiego w 1460 roku. Ksistwo Aten W XIII wieku ksistwo Aten rozkwito pod rzdami burgundzkiej rodziny La Roche. Ksita nie tylko zdoali utrzyma sw posiado, mimo zmiennych losw ich ssiadw na pnocy i na poudniu, lecz ksistwo cieszyo si korzyciami pyncymi z dobrobytu, stabilnoci dynastyczn i odnosio sukcesy wojskowe. W 1308 roku ksi Gwidon II zmar bezpotomnie, a ksistwo przeszo w rce jego kuzyna, Waltera z Brienne. W krtkim czasie po swym dojciu do wadzy, Walter stan wobec przybycia nad pnocn granic ksistwa wojska najemnikw, znanego jako kompania kataloska. Jako sia walczca miaa ona swe pocztki w poudniowych Woszech. Powstaa w czasie wojen midzy Andegawenami i Ara-goriczykami, ktre wybuchy w nastpstwie Nieszporw Sycylijskich, w 1282 roku. W1303 roku Kataloczycy wydzierawili swe usugi cesarzowi bizantyjskiemu, ktry wykorzysta ich do walki z Turkami w Azji Mniejszej, nastpnie zwrcili si przeciwko swemu najemcy i dopucili si ogromnych szkd na terytorium bizantyjskim w Tracji, pniej przenieli si do Tessa-lii. Walter myla, e zdoa przy pomocy Katalo-czykw wesprze wasne ambicje zdominowania tego regionu. Kampania przeprowadzona w 1310 roku odniosa wielki sukces, lecz Walter nie by gotw wygrodzi Kataloczykw zgodnie z ich oczekiwaniami. Najemnicy skierowali si przeciwko jego ksistwu i w marcu 1311 roku rozbili siy Waltera w bitwie nad rzek Kephissos. Rycerze atescy, wspomagani przez kontyngenty z innych stron Grecji frankijskiej, zostali zagnani, jak Anglicy pod Bannockburn trzy lata pniej, w bagno. Odbya si ogromna rze. S Walter zosta zabity, a Kataloriczykom udao si l zaj cae jego ksistwo. iii aciski Wschd 1291-1669 327

Nowa wadza nie zyskaa midzynarodowego uznania. Kataloriczycy naturalnie zwrcili si do aragoskiego domu krlewskiego o wsparcie i zaakceptowali nominalne zwierzchnictwo kolejnych czonkw sycylijskiej gazi rodziny jako ksit. Lecz wrogo Andegawenw z Neapolu, Francuzw i papiestwa wobec Aragoriczykw sprawiaa, e pozostali w izolacji. Nie byo mowy o wsppracy midzy kataloskimi Atenami a andegawesk Achaj, i tak zabrako oboplnego wsparcia, w poprzednim wieku na og charakterystycznego dla stosunkw midzy dwoma wikszymi frankijskimi ksistwami w poudniowej Grecji. Rodzina Brienne, dobrze skoligaco-na zarwno we Francji, jak i w Neapolu, moga liczy na wsparcie papiea. Kiedy w 1331 roku syn i imiennik Waltera z Brienne - Walter II -stan na czele wielkiej armii, chcc odzyska swoje patrymonium, ekspedycja zyskaa status krucjaty. Nawet wtedy nie zdoa uczyni adnych postpw przeciw Kataloriczykom, mimo e on sam i jego nastpcy intrygowali przeciwko nim. Przez wikszo czasu, a do pocztku lat siedemdziesitych XIV wieku, na przywdcach kataloskich ciya papieska kltwa. Na stopniowe zagodzenie postawy papiestwa poczynajc od lat czterdziestych XIV wieku wpyno dopiero rosnce niebezpieczestwo ze strony Turkw. W pierwszych dziesicioleciach XIV wieku kompania kataloriska bya wspania si, lecz z czasem jej dzielno zacza podupada. W1379 roku kompania nawarska najechaa ksistwo i zaja Teby, pozostawiajc, jak widzielimy, Kataloriczykom niewiele oprcz samych Aten. Skorzysta na tym florencki lord Koryntu, Nerio Acciaiuoli, ktry do poowy lat osiemdziesitych XIV wieku zaj prawie wszystkie terytoria uprzednio nalece do Kataloriczykw, a w 1388 roku ukoronowa swj podbj zajciem Akropolu w Atenach. Nerio zwrci si do krla Wadysawa z Neapolu o uprawomocnienie swych zdobyczy, lecz z jego mierci w 1394 roku despota Morei zaj Korynt, a Wenecjanie pragnc uprzedzi Osmanw zajli Ateny. Wadza Wenecji przetrwaa do 1402 roku, kiedy syn Neria z nieprawego oa - Antonio, ktry w midzyczasie przej kontrol nad ebami, wyrwa im miasto. W Wenecji sukcesy Antonia uznano za spore upokorzenie, lecz odkd stao si jasne, e Antonio nie zamierza atakowa Negroponte, Wenecjanie pogodzili si ze strat Teb. Antonio mia rzdzi a do mierci w 1435 roku. Zagroenie osmaskie, powane w latach dziewidziesitych XIV wieku, oddalio si. Ateny raz jeszcze cieszyy si pewn koniunktur. Po 1435 roku ksistwo przeszo w rce kuzynw Antonia. Rodzina utrzymaa same Ateny a do przejcia ich przez Turcj w 1456 roku. Pozwolono im zatrzyma Teby a do 1460, kiedy Osmanowie zlecili zamordowanie ostatniego ksicia. Genueczycy na Morzu Egejskim i Morzu Czarnym Czwarta krucjata umocnia wadz Wenecji jako gwnej zachodniej siy morskiej w Romanii. W konsekwencji interesy Genui, jej gwnego rywala, czasowo ucierpiay. Jednake wraz z upadkiem wadzy acinnikw w Konstantynopolu w 1261 roku, Genueczycy odzyskali siy. Wtedy wanie zdobyli Per, przedmiecie lece po przeciwnej ni Bizancjum stronie Zotego Rogu, i uczynili j gwnym centrum handlowym. Lecz ich przedsiwzicia handlowe rozprzestrzeniay si dalej. Do 1280 roku Genueczycy przejli kontrol nad Kaff na Krymie i a do koca XV wieku kupcw genueskich mona byo spotka w wielu orodkach handlowych wok

brzegw Morza Czarnego. Te porty Morza Czarnego zapewniy im dostp do Rusi i, co waniejsze, do Azji. Przed kocem XIII wieku statki nalece do Genui pyway po Morzu Kaspijskim, a Genueri-

Plan Konstantynopola, sporzdzony przez Krzysztofa Buondelmontiego, datowany na rok 1420. Katedra witej Zofii to duy budynek po prawej. U gry, po drugiej stronie Zotego Rogu, znajduje si kwitnce przedmiecie Pera, od 1261 roku znajdujce si w posiadaniu Genui. czycy utworzyli znaczn wsplnot handlow w Tebryzie. W pierwszej poowie XIV wieku spotykamy ich te handlujcych w Indiach i Chinach. Dostp do Azji w celu realizacji tych odlegych przedsiwzi wid albo przez Per i Morze Czarne, albo przez port Armenii Cylicyjskiej -Ayas. Zerwanie szlakw handlowych wewntrz Azji i utrata pewnoci siebie w wyniku czarnej mierci oznaczay, e po ok. 1350 roku takie przedsiwzicia w znacznym stopniu zarzucono, lecz handel na Morzu Czarnym, Egejskim i w Le-wancie cigle przynosi znaczny zysk. Genueczycy nie byli szczeglnie zainteresowani samym w sobie zdobywaniem ziem. Chcieli tylko miejsc, w ktrych ich kupcy mogliby bezpiecznie handlowa. Kaffa pozostaa w ich rkach a do 1475 roku, Pera do 1453 roku, Famagusta na Cyprze, ktr zajli w 1373 roku - a do 1464 roku. Ostro rywalizowali z Wenecj. Od pocztku XIII wieku Wenecja zdominowaa poudniowe i zachodnie wody Morza Egejskiego; Genua z kolei prbowaa utrzyma swj wpyw we wschodniej i pnocnej czci. Lecz zdobywanie terytorium pozostawiono pojedynczym osobom. W latach szedziesitych XIII wieku cesarz Micha VIII nada rodzinie Zaccaria Foce, na zachodnim wybrzeu Azji Mniejszej, i prawo do eksploatacji jej z aunu. Rodzina Zaccaria posza dalej, zakadajc Now Foce, a w 1304 roku Benedetto Zaccaria zaj lec w pobliu bizantyjsk wysp Chios. Wadza jego krewnych na Chios trwaa a do 1329 roku, kiedy zdoali j odzyska Grecy. Jednake od 1346 roku Chios i Focea znw znalazy si w rkach Genueczy-; 329 aciski Wschd 1291-1669

kw, teraz zarzdzane przez konsorcjum handlowe, znane jako mahona z Chios. Wyspa syna z produkcji mastyksu (ywicy do lepienia), lecz Genueczycy rozwinli jej port jako centrum handlu innymi towarami, szczeglnie aunem z Focei i niewolnikami. W pierwszej poowie XIV wieku Genueczycy zaczli rzuca zazdrosnym okiem na lec bardziej na pnoc wysp Les-bos, lecz dopiero w 1354 roku

awanturnik genueski, Francesco Gattilusio, ktry zdoby saw rol, jak odegra w zamachu, ktry usun cesarza Jana VI Kantakuzena, zdoby t wysp. Osmanowie przejli kontrol nad Foce i Now Foce w 1455 i opanowali Lesbos w 1462 roku. Jednake Chios pozostao w rkach Genueczykw a do 1566 roku. Wenecka Romania W nastpstwie czwartej krucjaty Wenecja zdobya bezporednie zwierzchnictwo nad Kret i bliniaczymi portami, Modon i Koron, na poudniu Peloponezu. W tym samym czasie zachcano pojedynczych czonkw weneckich rodzin patrycjuszowskich do zdobywania dla siebie kontroli nad wieloma mniejszymi wysepkami na Morzu rdziemnym. Gwnym beneficjentem tej polityki byli czonkowie rodu Sanudi, ktrzy od pocztku XIII wieku sprawowali wadz nad Cykladami i Sporadami, z tytuem "ksicia Na-ksos" lub "ksicia Archipelagu". W1383 roku ich ksistwo przeszo w rce rodziny Crispi. Inni Wenecjanie zdobyli wyspy dla samych siebie i wadali nimi jako wasale ksit Naksos. Formalnie Sanudi byli wasalami ksit Achai, dlatego w adnym formalnym sensie nie zaleeli od Wenecji. W praktyce Wenecjanom zaleao, aby zapewni posiadanie tych wysp wasnym ludziom, co byo czci ich polityki trzymania drg do Konstantynopola w przyjaznych rkach. Sanudi byli wadcami energicznymi, lecz nawet oni nie mogli ochroni wysp przed pustoszeniem przez piratw i, szczeglnie w przypadku kilku mniejszych wysepek, przed systematycznym wyludnianiem przez tureckich handlarzy niewolnikw. Aby odrobi straty, wadcy czsto musieli sprowadza osadnikw z innych terenw. Wyspy stay si synne jako raj dla korsarzy. Oglnie niestabiln sytuacj polityczn i wojskow jtrzyo kilka dugotrwaych konfliktw midzy lokalnymi wadcami. Do lat dwudziestych XV wieku ksita Naksos pacili trybut Osmanom, lecz przed ich ksistwem wci bya duga historia. Ostatni ksi straci urzd dopiero w 1566 roku, a resztki zwierzchnictwa chrzecijaskiego na tych malekich wysepkach trway a do 1617 roku, kiedy grupa mniejszych wysp, z ktrych najwaniejsz bya Sifnos, ostatecznie przesza pod panowanie tureckie. Sama Wenecja utrzymaa Tenos i Cyter a do XVIII wieku. Na pocztku XIII wieku Wenecjanie wykorzystali sytuacj na terenach wczeniej nalecych do Bizancjum, zdobywajc posterunki wzdu drogi prowadzcej do Konstantynopola i nad Morze Czarne. Koron i Modon, "dwoje oczu Republiki", na poudniowo-zachodnim kracu Grecji, byy uytecznymi przystaniami na drodze zarwno na Morze Egejskie, jak i do Lewantu. Bliej Konstantynopola wyspa Negroponte (czyli Eubea) stanowia cz terytorium przyznanego Wenecji w czasach czwartej krucjaty, lecz w rezultacie przesza pod kontrol trzech rodzin lombardzkich, ktre posiady swe ziemie jako lenno otrzymane od Wenecjan. Wenecki ambasador (balio) zarzdza gwnym portem czyli miastem Negroponte, lecz Wenecjanom dopiero stopniowo udao si zdoby bezporedni kontrol nad reszt wyspy, proces ten zakoczy si mniej wicej w latach osiemdziesitych XIV wieku. A do czasu przejcia w rce tureckie w 1470 roku Negroponte pozostao najwaniejszym kawakiem terytorium weneckiego, lecym midzy Kret a Konstantynopolem. W acuchu kontro-

Modon, przedstawiony tutaj na drzeworycie Giovanniego Francesco Camocio (rok 1517), zosta zdobyty przez Wenecje w nastpstwie czwartej krucjaty i pozosta wanym punktem przystankowym dla statkw weneckich, pyncych do Konstantynopola i Lewantu, a do czasu przejcia go przez Turkw na pocztku XVI wieku. lowanych przez Wenecjan portw wzdu drogi do Konstantynopola istniay dwie wiksze luki. Jedna leaa na poudniowym kracu Adriatyku. Po 1204 roku Wenecjanie mieli nadziej na zdobycie Korfu, lecz to si im nie powiodo. Ostatecznie jednak w 1386 roku otrzymali t wysp i dzieryli j a do upadku Republiki Weneckiej w 1797 roku. Inna luka w acuchu leaa pod samym Konstantynopolem. Tutaj Wenecjanie chcieli zdoby wysp Tenedos, ktra jest usytuowana strategicznie naprzeciwko wejcia do Dar-daneli, lecz rywal Wenecji - Genua-take miaa wobec niej plany i ostatecznie konfliktowe ambicje dwch miast doprowadziy do wojny. Dziaania wojenne trway w latach 1376-1381. Mimo dramatycznego spektaklu genueskiej blokady Wenecji, skoczyy si w sposb nie zaatwiajcy niczego, gdy wyspa Tenedos zostaa ostatecznie ogoszona ziemi niczyj, z ktrej mieli by wygnani jej greccy mieszkacy. Po wojnie o Tenedos wzmocnienie wadzy osmaskiej, poczone z osabieniem frankijskich ksistw w poudniowej Grecji i skutecznym kocem wszelkich pretensji wadcw Neapolu do sprawowania zwierzchnictwa w tym rejonie, stworzyy Wenecji zarwno okolicznoci, jak i pretekst do zdobycia dodatkowych terytoriw. Obok Korfu Wenecja zdobya inne strategiczne miejsca, lece przy poudniowym wejciu do Adriatyku, na obszarze, na ktrym obecnie zasadniczo znajduje si Albania. Dalej na poudnie' zdobya Lepanto (Naupaktos), w Zatoce Korync-kiej w 1407 roku, i Navarino na zachodnim wybrzeu Peloponezu w 1417 roku. Na wybrzeu iii 331 Ruch krucjatowy 1274-1700 Egejskim Wenecjanie kupili Argos i Naupli w roku 1388, i ostatecznie w 1462 roku przesza pod ich rzdy Monenwasia. Przez kilka lat, jak widzielimy, flaga witego Marka powiewaa nawet nad Atenami i Tesalonikami (1423-1430). W swoim czasie wszystkie zdobycze musiay podda si wadzy osmaskiej. Upadek Konstantynopola w 1453 roku oznacza, e te wyspy, porty i fortece straciy swoje centrum. Cigle byy wane same w sobie, lecz w coraz wikszym stopniu interesy polityczne i handlowe Wenecji odwracay si od Romanii w stron jej bardzo powikszonych w XV wieku posiadoci terytorialnych w pnocnych Woszech. Wenecja nie moga powstrzyma

postpw Osmanw. Chcc zabezpieczy swj handel, Wenecjanie prbowali prowadzi polityk ugaskiwania w drodze ustpstw. Kiedy si to nie udawao, wybuchaa wojna. W wojnie w latach 1463-1479 stracili Negroponte; w wojnie z 14991503 Mo-don, Koron i Navarino; w wojnie 1537-1540 Mo-nenwasi, Naupli i kilka wysp, w tym Aegin. W wojnie z lat 1570-1573 Wenecja stracia Cypr. Cypr i Kreta byy dwoma najwaniejszymi zdobyczami Wenecji we wschodnim rejonie Morza rdziemnego. Cypr pozostawa w rkach weneckich przez niecay wiek i w tym czasie przeywa okres wzgldnego spokoju i dostatku. Kret jednak zdobyto po czwartej krucjacie. Pozostawaa w rkach weneckich przez prawie piset lat. Uporawszy si z pocztkowymi problemami z przejciem kontroli, Wenecjanie stanli wobec wielu buntw, wybuchajcych pod przywdztwem miejscowych kreteskich posiadaczy ziemskich. Najpowaniejszy bunt wybuch w latach osiemdziesitych XIII wieku, pod przywdztwem Aleksego Kallergisa, i trwa sze lat. W kocu Wenecjanie musieli pozwoli rdzennym Kreteczykom na utrzymanie ich wasnoci i zachowanie zwyczajw, a nawet musieli poczyni pewne ustpstwa wobec hierarchii Kocioa prawosawnego. W 1363 roku z kolei weneccy osadnicy na Krecie zbuntowali si przeciwko swemu wasnemu rzdowi. Bunt rozpaliy cikie dania, ktre postawili osadnikom weneccy administratorzy na wyspie. Bunt trwa a do 1367 roku i by tumiony przez wadze z bezlitosnym okruciestwem. Po tym wydarzeniu ludno na og pozostawaa ulega. Midzy Grekami i Frankami postpowao wzajemne przejmowanie elementw kulturowych i wyspa kwita. Dobrobyt psuy napady Osmanw, szczeglnie w latach 1538,1562 i 1567. Wenecjanie wiele zainwestowali w ufortyfikowanie gwnych miast, takich jak zamek i mury Heraklionu (znanego wtedy jako Kandia), a ogromna forteca w Retym-nonie jest tego wiadectwem. Lecz strategowie wojskowi zdawali sobie spraw, e gdy Turcy powanie zdecyduj si zaatakowa Kret, skuteczno jej obrony bdzie zaleaa od zdolnoci Wenecji do wykorzystania siy morskiej, by zatrzyma atakujc armi. Ostatecznie cios spad dopiero po 1645 roku. Turcy potrafili wykorzysta chrzecijaskie niezdecydowanie i przej inicjatyw. Do 1648 roku podbili ca Kret, z wyjtkiem Heraklionu. Oblenie Heraklionu trwao przez dalszych dwadziecia jeden lat, a "wojna o Kandi" staa si w oczach Europejczykw walk epick. W tym czasie Wenecjanie wygrali kilka wikszych potyczek morskich. Kiedy w 1669 roku poddali Heraklion, udao si im uratowa bazy morskie na Krecie w Sudzie, Spina-londze i Grabusie, ktre utrzymali a do 1715 roku, razem z wyspami Tenos i Ketyr oraz kilkoma obszarami w Chorwacji, ktre w ostatnim czasie zdobyli kosztem Osmanw. Poddanie Heraklionu nie byo kocem zaangaowania weneckiego w Romanii. W1684 roku powstaa wita Liga, pod egid papiea Innocentego XI, w skad ktrej wchodziy Wenecja, Austria i Polska, a ktra miaa za zadanie prowadzenie wojny z Osmanami. Wenecjanie przejli

aciski Wschd 1291-1669

332 pierwszestwo w zajmowaniu poudniowej Grecji. T kampani upamitnio gwnie zniszczenie Partenonu w czasie oblenia Aten w 1687 roku. W1699 roku pokj w Karowicach potwierdzi posiadanie przez Wenecj Peloponezu, lecz w 1715 roku Osmanowie zdoali go odbi przy niewielkim oporze. Kiedy w 1718 roku pokj w Poarevacu (Passarowitz) zakoczy dziaania wojenne, Wenecja cigle trzymaa si na Wyspach Joriskich i w pobliskich twierdzach ldowych - Butrinto, Pardze, Prevezie i Yonitzy. W pnym redniowieczu zrnicowanie i rozdrobnienie byy najbardziej oczywistymi cechami charakterystycznymi Wschodu aciskiego. Na pierwszy rzut oka widzimy rozdzielone posterunki wiata zachodniego, przyczepione niepewnie do kracw wiata muzumaskiego, w ktrych francuscy i woscy posiadacze sprawowali wadz nad greckimi wieniakami, podczas gdy wszdzie dookoa weneccy i genuescy kupcy i eglarze kcili si o sprawy handlowe. Jednake blisze badania ukazuj, e wzajemne stosunki byy bardziej zoone. Krucjaty na Wschodzie najpierw kieroway si przeciw wiatu muzumaskiemu, lecz ziemie znajdujce si w owym czasie pod panowaniem katolickim zostay w caoci wyrwane chrzecijaskim Grekom. W XIII wieku Bizantyjczycy odnieli kilka sukcesw w odzyskiwaniu utraconych terytoriw, lecz poza Peloponezem, gdzie despoci Mo-rei w 1430 roku ostatecznie zniszczyli ksistwo Achai, zagroenie bizantyjskie dla posiadoci aciskich znikno okoo 1300 roku. W XIV wieku Frankowie raz jeszcze poczynili zdobycze kosztem Grekw, kiedy Rodos, Chios, i Lesbos przeszy z rk bizantyjskich w rce Zachodu. Wenecja i Genua skorzystay z tego i nawet popieray wspzawodnictwo dynastyczne, ktre tak osabiao cesarstwo poczwszy od lat trzydziestych XIV wieku. Na przykad w latach pidziesitych XIV wieku Wenecja aktywnie wspieraa cesarza Jana IV Kantakuzena, a Genua popieraa jego rywala, Jana V Paleologa. Pniej, w latach siedemdziesitych XIV wieku, Wenecja oczekiwaa od Jana V, aby da jej podan nagrod - wysp Tenedos, podczas gdy Genua w tym samym czasie wspieraa buntowniczego syna Jana - Andronikusa, ywic nadziej, e w ten sposb uda im si ubiec rywali i zdoby wysp dla siebie. W XIV i na pocztku XV wieku Wosi zdoali nawet jeszcze bardziej zdominowa ycie handlowe Konstantynopola, bogacc si kosztem Bizantyjczykw. Genueska kolonia w Perze rozkwita, a sam Konstantynopol podupada. Od 1343 roku bizantyjskie klejnoty koronne trzymano w zastawie w Wenecji i, jak si okazao, nigdy nie miay by zwrcone. Chocia przy okazji cesarze korzystali z zachodnich przedsiwzi krucjatowych, to Frankowie osiedleni w regionie Morza Egejskiego nie mogli czy nie chcieli zaoferowa im adnej powaniejszej pomocy w obronie przed postpem tureckim. Nawet joannici na Rodos nie znajdowali si w takiej sytuacji, aby w jaki widoczny sposb wpyn na losy cesarstwa. W kadym razie postawy tak Grekw, jak i Frankw wobec Turkw mogy si okaza przy danej okazji cakowicie ambiwalentne. W czasie bizantyjskiej wojny domowej w latach czterdziestych XIV wieku Jan Kantakuzen sprzymierzy si z przywdc osmaskim Orhanem, ktremu w 1346 roku da sw crk za on. Nastpnie w 1352 roku Genueczycy, wrodzy Kantakuzenowi, take zawarli formalne przymierze z Orhanem. W tych skomplikowanych okolicznociach politycznych owych lat Osmanowie po raz pierwszy osiedli naj ziemi europejskiej. W 1387 roku despota

Morei wykorzystywa wojska tureckie w swej wojnie przeciwko ksistwu Achai; w 1388 roku Wen-cjanie zarzucili wadcy Koryntu - Nerio Accia-iuoliemu - e wspomaga Turkw w atakach na ich terytorium; w latach 1394-1395 Turcy razem

aciski Wschd 1291-1669 333

z wadc Achai - Piotrem z San Superan - atakowali despot. W zmieniajcych si jak w kalejdoskopie zwrotach przymierzy tego okresu zarwno Grecy, jak i Frankowie okazali gotowo do sprzymierzania si z Turkami przeciwko swym wspwyznawcomchrzecijanom. Czasami robili to z obawy o to, co mogoby ich spotka, gdyby odrzucili tureckie dania pomocy; przy innych okazjach rozmylnie wykorzystywali Osmanw do pobicia swych wspwyznawcw. Tak wanie w 1399 roku Antonio Acciaiuoli i Turcy grozili zajciem Aten, ktre naleay wczeniej do ojca Antonia, a ktre nastpnie przejli We-necjanie. Wrd chrzecijaskich wadcw w Ro-manii tylko Wenecjanie i joannici konsekwentnie unikali zawierania przymierzy z Turkami, podczas gdy przez sto lat, od poowy XIV do poowy XV wieku, Genueczycy mieli z nimi dugie i korzystne przymierze. Genueczycy angaowali si nawet w konflikty dynastyczne, ktre od czasu do czasu wstrzsay kalifatem osmaskim, jak na przykad w 1421 roku, kiedy wspomagali Murada II statkami i wojskami w walce z jego bratem, Mustaf. Przymierze osmasko--genueskie zakoczyo si w 1450 roku, kiedy Turcy, wydaje si, e nie sprowokowani, zaatakowali Lesbos. W cigu niewielu lat po upadku Konstantynopola w 1453 roku Genueczycy utracili na rzecz Turkw wszystkie swe posiadoci na Morzu Egejskim i Czarnym, z wyjtkiem Chios. Na Cyprze sytuacja polityczna bya mniej skomplikowana. Stosunki panujce midzy krlami cypryjskimi i wadcami Armenii Cylicyj-skiej, jedynego innego chrzecijaskiego krlestwa w pobliu, byy czsto ze. Problemy rozpoczy si w pierwszym dziesicioleciu XIV wieku. Amalryk z Tyru, ktry przej si wadz na Cyprze w 1306 roku, polubi siostr krla ormiaskiego, a ich potomkowie, oderwani od rzdzcej gazi dynastii lusignaskiej na Cyprze, zajmowali wan pozycj w pastwie ormiaskim. W latach 1342-1344 i jeszcze raz pod sam koniec istnienia krlestwa w latach siedemdziesitych XIV wieku, potomkowie Amalryka zajli tron Armenii. Urazy midzy krlami Cypru i ich ormiaskimi kuzynami moga pogarsza rywalizacja handlowa portw w Famagucie i Ayas. Musiao to spowodowa wysanie do Cylicji mniejszej pomocy wojskowej, ni w przypadku lepszych stosunkw. Z drugiej strony, wadcy Cypru nigdy nie znaleli si w obliczu koniecznoci przymierza z jak si muzumask przeciwko innym chrzecijanom, chocia w latach czterdziestych XV wieku ich suzeren, sutan Egiptu, naciska na

Cypryjczykw, by pozwolili jego flocie na adowanie zaopatrzenia po drodze podczas atakw na Rodos. W jednym wypadku jednak pastwo chrzecijaskie powanie rozwaao pomys zawarcia przymierza z muzumanami przeciw Cyprowi. W 1383 roku Genua robia wszystko, by osadzi na tronie Cypru swego wasnego kandydata, Jakuba I. Kiedy plany Genui napotkay trudnoci, zaproponowano sprowadzenie tureckich wojsk z pobliskiego emiratu Ka-ramania, aby pomogy narzuci wol Genui. W tym wypadku okazao si to niepotrzebne, co z punktu widzenia Cypryjczykw byo obojtne. Jednake twierdzenie, e ludno aciskiego Wschodu w pnym redniowieczu automatycznie cenia solidarno chrzecijask nad wszystko inne i odrzucaa moliwo nawizywania przyjaznych stosunkw z muzumaskimi ssiadami, nie jest prawd. W dalszej perspektywie walka z Turkami zdominowaa histori caego rejonu, lecz rywalizacja midzy konkurujcymi chrzecijaskimi siami moga stwarza i stwarzaa okazj prowadzenia wsppracy wojskowej z Turkami, nawet mimo faktu, e taka wsppraca moga atwo stymulowa i uatwia dalsz tureck ekspansj kosztem chrzecijan. Nie jest te szczeglnie wanym stwierdzenie, i walka miaciski Wschd 1291-1669 334

dzy siami chrzecijaskimi moga w duym stopniu uatwi podboje muzumaskie. Wzajemnie wyniszczajce walki midzy chrzecijanami byy na porzdku dziennym: od zatargw midzy panami pomniejszych wysp Morza Egejskiego czy drobnych aktw piractwa, a do konfliktw, w ktre zaangaowanych byo kilka najwikszych potg chrzecijaskiej Europy. W pierwszej poowie XIV wieku konflikt midzy Francuzami a Aragonami rzuci cie na aciski Wschd. Poczynajc od lat osiemdziesitych XIII wieku konflikt ten skoncentrowa si na zawzitej walce midzy Aragonami i Andegawenami - ktrzy byli modsz gazi francuskiego domu krlewskiego - o kontrol nad poudniowymi Wochami. Achaja bya terytorium podlegym Andegawenom; Ateny, pod rzdami Kompanii Katalori-skiej, liczyy na patronat aragoskiego domu krlewskiego. Midzy dwoma dworami nie mogo doj do adnej ugody ani wsppracy. Nie jest zaskakujce, e francuski pretedent do tronu Aten w latach trzydziestych XIV wieku, Walter z Brienne, mg si zwrci po wsparcie do An-degawenw w czasie prby wyparcia rzdw ka-taloriskich. Od lat siedemdziesitych XIII wieku Andegawenowie i dynastia Lusignanw z Cypru kcili si o prawo do Krlestwa Jerozolimy. Na pocztku XIV wieku krlowie Francji przejli przywdztwo, prbujc zorganizowa krucjat, ktra miaaby odzyska Ziemi wit, lecz, jak widzielimy, na Cyprze krucjata pod przewodnictwem Francuzw moga liczy na niewielki oddwik - Lusignanowie wiedzieli, e nie zdobd tytuu krla Jerozolimy, a gdyby krucjata nie odniosa sukcesu, na Cyprze najprawdopodobniej skupiby si muzumaski odwet. W drugim dwudziestoleciu XIV wieku bezdzietny krl Cypru - Henryk II - by przygotowany na to,

e jego krlestwo przejdzie w rce krlewskiego dworu aragoskiego. W tym przypadku Francuzi nie przeprowadzili krucjaty, a Aragonowie nie zdobyli krlestwa Henryka, lecz wypadki mogy potoczy si zupenie inaczej. Andegawenowie mieli inne pilne sprawy, takie jak obalenie grecZamek w Heraklionie na Krecie stoi przy wejciu do portu i by w duej czci zbudowany przez Wenecjan w drugiej wierci XVI wieku.

Zamek wenecki w Retymnonie na Krecie jest ogrom fortec, wybudowan w duej czci pod koniec XVI wieku po poddaniu Cypru Turkom. Wewntrz waw obronnych znajdowaa si miejscowa katolicka katedra i weneckie biura administracyjne. kiej wadzy w Konstantynopolu i odnowienie cesarstwa aciskiego. Nie naley mie wtpliwoci, e w pierwszej wierci XIV wieku ten opniajcy si i coraz bardziej nierealny plan wstrzyma papieskie prby pomocy Bizantyjczykom. Jednake do poowy XIV wieku wadza Andega-wenw we Woszech osaba, a Francja w peni zaja si wojn z Angli. W tym samym czasie Aragonowie dochodzili do wniosku, e nie uda im si skutecznie wtrci w sprawy aciskiego Wschodu. Hegemonia Genui i Wenecji bya tak silna, e Aragonowie stwierdzili, i ich kupcw nigdy nie bdzie sta na wicej, ni na trzecie miejsce daleko za pierwsz dwjk. Z upadkiem rzdw kompanii kataloskiej w Atenach wpywy Aragonw dalej malay. Na Morzu Egejskim i na przylegych wodach Morza rdziemnego, gdzie komunikacja morska bya czsto o wiele waniejsza ni komunikacja ldowa, siy morskie miay najwiksze znaczenie. Tacy wadcy jak mistrzowie joannitw czy krlowie Cypru posiadali statki, ktre mogli wykorzystywa do patrolowania mrz i zwalczania piractwa, lecz najwiksza koncentracja siy morskiej spoczywaa w rkach Genui i Wenecji. W okresie, w ktrym galery kupieckie mogy te suy za statki wojenne, dominacja dwch miast w handlu midzy Europ a wschodni czci Morza rdziemnego oznaczaa, e dysponuj znaczn si. Mogy wykorzystywa sw flot wojenn do ochrony handlu, a budujc marynark handlow, mogy wzmacnia flot wojenn. W przypadku Wenecji, gdzie rzd w znacznym stopniu kierowa transportem morskim, istniaa celowa polityka zakadania kontrolowanych przez Wenecj portw przeadunkowych wzdu szlakw wiodcych do Konstantynopola i na Wschd. W Genui nie byo takiego centralnego zarzdzania, lecz Genueczycy byli nie mniej ekspansywni w poszukiwaniu orodkw handlowych, ktre mogliby posiada na wasno. Obydwie potgi morskie rywalizoway o rynki i przywileje handlowe i obydwie byy gotowe do obnoszenia si ze sw si, aby zapewni swym kupcom cige zwikszanie zyskw i prowadzenie handlu tak niewielkim nakadem kosztw, jak to tylko moliwe.

Stosunki Genui z Cyprem stanowi dobry przykad dziaania asertywnoci w praktyce. Genueczycy cieszyli si przywilejami handlowymi na wyspie od pocztkw XIII wieku. Do 1300 roku jednak ich stosunki z wadz byy nike.

iii Ruch krucjatowy 1274-1700 336

Czciowo dziao si tak za spraw ich pogldu, e Cypryjczycy okazuj zbyt duo sympatii ich rywalom, Wenecjanom, czciowo dlatego, e Cypryjczycy starali si ograniczy zasig genueskich przywilejw i narzuci papieskie embargo na handel w portach mameluckich. Genueczycy nie zaakceptowali grzecznie tego, co uwaali za prby ograniczenia ich zdolnoci do prowadzenia handlu w miejscu i czasie przez nich wybranym, przy minimalnych kosztach wasnych. W pierwszym dziesicioleciu XIV wieku sytuacja pogorszya si to tego stopnia, e podjli oni karne rajdy na wybrzee cypryjskie. Wadcy cypryjscy naturalnie chcieli zapewni, eby jak najwicej bogactwa powstajcego z handlu znalazo si w ich skrzyniach. Nie byli przygotowani na pewne ograniczenie swego zwierzchnictwa w celu przycignicia zamorskich kupcw do robienia interesw na ich ziemi. Z drugiej strony, jeeli dobrobyt ekonomiczny ich wyspy mia by utrzymany, a handel kontynuowany, Cypryjczycy potrzebowali kupcw genueskich. W 1364 roku doszo do powaniejszego incydentu w Fama-gucie, kiedy zamordowano pewn liczb Genueczykw. Z tej okazji krl Piotr I uzna wszystkie genueskie dania o odszkodowanie, w trosce o to, by nic nie kolidowao z krucjat, ktr wanie mia zacz. Jednake w 1372 roku, po podobnym incydencie, rzd Cypru odrzuci dania Genui o odszkodowanie. Jak wiadomo, w rezultacie wybucha wojna. W 1373 roku Genua wysaa flot wojenn, zaja wysp i wyrzdzia na niej spore szkody. Genueczycy zatrzymali Fa-magust jako bezpieczn baz, z ktrej prowadzili dziaalno handlow i usiowali, ze zmiennym w powszechnej opinii szczciem, narzuci trybut na rd Lusignan. Mona dowodzi, e Cypryjczycy w powanym stopniu sami cignli na siebie t katastrof, lecz pozostaje faktem, e Genua wykorzystaa wasn si morsk do obrony i poszerzenia interesw swych kupcw. W rezultacie Genueczycy znacznie osabili duy posterunek chrzecijastwa. Z handlu mona byo uzyska ogromne zyski. W walce o przywaszczenie sobie moliwie jak najwikszych profitw, Wenecja i Genua czsto wchodziy w konflikt. Od lat pidziesitych XIII wieku do 1381 roku wybuchy midzy nimi cztery wiksze wojny. Wojna witego Sabasa, ktra zacza si w 1256 roku, miaa swe pocztki w sporze o wasno w Akrze, lecz trzy pozostae, z lat 1294-1299, 1350-1355 i 1376-1381, zostay spowodowane gwnie przez ich rywalizacj w Romanii. Chocia dziaania wojskowe w wikszoci byy prowadzone na Zachodzie, to powodem wojny w kadym przypadku by handel z Konstantynopolem i na Morzu Czarnym. Paradoksalnie, sukcesy wojskowe

niekoniecznie zapewniay hegemoni handlow. W adnym wypadku zwycistwo jednej strony nie byo tak przekonujce, aby pooy kres poczynaniom handlowym drugiej strony. Lecz klska Genui w wojnie o Tenedos, ktra nastpia tak szybko po wydatkach poniesionych na zaatakowanie Cypru, zapocztkowaa okres niepewnoci politycznej. Po niej interesy Genui na wschodnim obszarze Morza rdziemnego zaczy stopniowo chyli si ku upadkowi. W XV wieku Wenecja zatrzymaa dominujcy udzia w handlu z Egiptem i Syri, i sprowokowaa dziaania osmaskie na Morze Egejskie i wok niego. Genua przestaa si stara o przecignicie rywala. Kreta i, od lat siedemdziesitych XIV wieku, Cypr, byy wanymi weneckimi nabytkami, z ktrymi nie mogo si rwna genueskie Chios. Zachodni Europejczycy nie stanowili nigdy wikszoci mieszkacw w adnym z pastw fran-kijskich na Wschodzie. Szczeglnie w rejonach wiejskich przewaajc cz ludnoci stanowili Grecy. Porty byy kosmopolityczne. Na przykad w Famagude dua arabskojzyczna spoeczno syryjska ya obok Grekw, Frankw, Wochw Po lewej: Katarzyna Cornaro, ostatnia krlowa Cypru. Cakowicie uzaleniona od Wenecji bya marionetkow wadczyni w latach 1474-1489. Ten obraz, pdzla Giovanniego Belinniego, jest jedynym autentycznym portretem krlowej Cypru namalowanym po jej abdykacji i powrocie do Wioch. Poniej: Port i miasto Chios w XVI wieku, pozostaway pod rzdami Genui od roku 1304 a do 1329, a pniej w latach 1346-1566. Byy wanym centrum produkcji mastyksu oraz przystani dla statkw handlowych pywajcych midzy Konstantynopolem a Zachodem i sutanatem mameluckim.

339 aciski Wschd 1291-1669

ydw i Ormian. Wielu, nawet raczej biednych ludzi, miao w domu niewolnikw. Zachowane dokumenty sugeruj, e mogli oni by pochodzenia sowiaskiego, azjatyckiego czy z Czarnej Afryki. W krtkich okresach miay tam zawsze przebywa spoecznoci kupcw i eglarzy, lecz wrd dugookresowych rezydentw wielu domagao si statusu Genueczykw czy Wenecjan, nawet jeli nigdy nie yli w miastach, z ktrych jakoby pochodzili. Z pocztku XV wieku przetrway dowody

sugerujce, i na potrzeby codziennej konwersacji istniaa lingua franca, obejmujca eklektyczn mieszanin sw i zwrotw pochodzcych ze wszystkich jzykw lokalnych. Wikszo ludnoci pochodzenia europejskiego na Wschodzie mwia najprawdopodobniej pewn odmian jzyka woskiego. Na Cyprze, w Achai i w Atenach miejscowi feudalni waciciele ziemscy byli Francuzami, lecz z czasem zastpili ich Wosi i Kataloriczy-cy. W przypadku Aten zmiana nastpia gwatownie, wraz z nadejciem Kompanii Kataloriskiej w 1311 roku. W Achai w XIV wieku szlachetnie urodzeni o francuskich nazwiskach ustpili miejsca Wochom. Na Cyprze ten proces by wolniejszy, chocia pod koniec XIV wieku odwiedzajcy wysp mieszkaniec Zachodu zauway z jawnym zdziwieniem, e krl mwi "cakiem dobrze po francusku". Dopiero z nadejciem Jakuba U i wojny domowej,w latach 1460-1464, wrd szlachty zaczy przewaa nazwiska woskie czy hiszpaskie. i W pocztkach istnienia wadzy aciskiej zachodni zdobywcy generalnie trzymali si z dala od miejscowej ludnoci. Lecz stopniowo mieszane maestwa i oglna blisko przeamywaa bariery i pozwolia na rozwinicie procesu wymiany kulturowej midzy rnymi warstwami ludnoci. Decydujcym czynnikiem bya przynaleno wyznaniowa. Zachodnie rzdy niezmiennie wprowadzay aciskich biskupw i duchowiestwo oraz szukay sposobw, aby zepchn duchowiestwo greckie na nisze pozycje. Zwykle pocigao to za sob przekazanie uposaenia Frankom i eliminacj czy redukcj greckich biskupstw. Duchowiestwo greckie byo zmuszone uzna jurysdykcj swych aciskich zwierzchnikw i ostatecznie papiea. Nic dziwnego, e wielu si przeciwstawio, lecz wielu nie, i zdarzay si nawet przypadki greckich duchownych udajcych si ze swoimi sporami do Rzymu. Wadcy aciscy wiedzieli, e musz zachowywa si ostronie. Gdyby pozwolili greckiemu klerowi na zbyt wiele niezalenoci, to na nich mogoby si skupi niezadowolenie; gdyby byli zbyt surowi w obchodzeniu si z nim, prawdopodobne byyby wybuchy gniewu ludu. Na Cyprze do 1300 roku kady aciski biskup mia Greka za koadiutora, odpowiedzialnego za duchownych obrzdku greckiego i kocioy w diecezji. Przynajmniej dwukrotnie w XIV wieku wadze na wyspie interwenioway, chcc przeszkodzi przedstawicielom nowo przybyego z zachodniej Europy duchowiestwa w prbach narzucenia Grekom aciskich zwyczajw, przez co wywo-anoby zamieszki. W praktyce rozwin si modus vivendi midzy Grekami a Frankami. Nie dorwnywao to aspiracjom teologw czy ludzi pira obydwu stron, lecz oglnie wydaje si, e satysfakcjonowao przewaajc cz ludnoci. W XIV wieku wyszy kler rzymskokatolicki poObraz przypisywany szkole Jana z Flandrii, ok. 1510-1520, ukazuje interwencj witego Jakuba, czyli Santiago, w legendarnym zwycistwie odniesionym w IX wieku nad Maurami pod Clavijo, ktre -jak niesusznie przypuszczano - doprowadzio do zaoenia zakonu w. Jakuba. Flag z krzyem zakonu wioz na biaym koniu. iii aciski Wschd 1291-1669 340

wszechnie uchyla si od obowizkw, i take to mogo obnia napicie. Na rne sposoby kryzysy polityczne, czarna mier i schizma papieska w 1378 roku - wszystkie czynniki - przyczyniy si do osabienia panowania Kocioa katolickiego na Wschodzie. Ten upadek cign si przez cay XV wiek. Na tym tle na pocztku XIV wieku zaczynamy napotyka skargi, i Frankowie uczszczaj na greckie msze. Moliwe, e w wielu przypadkach takie zachowanie wynikao z braku rzymskokatolickich ksiy, lecz czsto ludzie mogli tak postpowa z wyboru: maestwa mieszane i dwujzyczno musiay jako wpywa na postawy spoeczne i religijne. Rwnie okazjonalnie znajdujemy przykady Grekw czy innych wschodnich chrzecijan, ktrzy nawracali si na obrzdek katolicki. W XV wieku cypryjska rodzina Audeth dostarcza dowodu na kruszenie si tradycyjnych wizw lojalnoci. Bya to rodzina syryjskich jakobitw, lecz w latach pidziesitych XV wieku j eden z nich by kanonikiem w katedrze w Nikozji, a pniej tytularnym rzymskokatolickim biskupem Tortosy; mniej wicej w tym samym czasie inny czonek rodziny opaci w swym testamencie msze w kocioach jako-bickim, koptyjskim, maronickim, greckim i ormiaskim, oraz w katolickiej katedrze w Nikozji. Trudno stwierdzi, jak powszechna bya taka zmiana przynalenoci czy te zadowalajco przeanalizowa jej motywy. Zatarcie podziaw religijnych znalazo odbicie w wczesnej sztuce i architekturze. Na przykad, zachoway si ikony, ktre s ewidentnie dzieem greckich mistrzw, nosz jednak aciskie inskrypcje, lub maj inskrypcje greckie, lecz byy zamawiane przez fundatorw frankijskich. Pewien krl Cypru uoy katolick msz na dzie greckiego witego Hilariona, za w Famagucie w XIV wieku greck katedr przebudowano w zachodnim stylu woskiego gotyku. W innych miejscach spotykamy hybrydyzacj form architektonicznych z motywami pochodzcymi zarwno z zachodniej, jak i prawosawnej tradycji. Niektre budynki kocielne zdradzaj lady przerbek, pozwalajcych na ustawienie oddzielnych otarzy dla greckich i katolickich ksiy. Na Krecie krzyo-1 wanie si gatunkw artystycznych tradycji odnioso najwikszy skutek w rozwoju szkoy malarskiej, ktrej jednym z najznamienitszych czonkw by El Greco. W XVI i XVII wieku Kreteri-1 czycy tworzyli greckojzyczn literatur ludow w znacznym stopniu wzorowan na woskich pierwowzorach. Zachodni podrnicy czasami patrzyli z ukosa na tych aciskich osadnikw na Wschodzie, ktrych ubir i mowa zaczy upodabnia si do ich greckich ssiadw, lecz fakt, e pojawiay si takie zmiany nasuwa myl, i da-1 lekie od polaryzacji spoeczestwo w znacznymi stopniu si przemieszao. Na Cyprze krlowie zatrudniali zazwyczaj pra-l wosawnych Grekw do pracy w swym gwnymi departamencie finansowym, secrete. Od lat sze-J dziesitych XV wieku pisali oni listy po francu-l sku, wosku czy grecku, zalenie od potrzeby.! Wyglda na to, e w XIV i XV wieku personel! zdominowaa bardzo zwarta grupa prawosawne-J go "serwisu cywilnego". Cypryjski historyk z po-J cztku XV wieku, Leontios Makhairas, nalea do| jednej z tych rodzin. Jego kronika, z wpywar demotycznej greki tego czasu, daje nam nieze: pojcie co do zasigu, w jakim rodzima inteligen ej a przyswoia sobie sowa zapoyczone z jz kw zachodnich. Odbija take postawy czonkw tej klasy:

dumnych i bronicych swojej prawo sawnej wiary, by moe wzdychajcych do : nionego porzdku - wieku cesarstwa, wymiej wajcych konwertytw z prawosawia na katolj cyzm, lecz take lojalnych i penych respekt wobec swych lusignaskich wadcw. Rzdzcy w pastwach frankijskich w znad nym stopniu zadowalali si zezwoleniem sv * ;.. "W* . ;: 4 J=1 f *-~*(tm)f itr. T IM :H T *. *' * *~| M i ..^, , ^ . ^ ICA^A e' ilfA TT" II 5'~"*i ii E

1"

A i

S.

Wenecki plan cukrowni w Episkopi - "Castello de Piscopia" - datowany na 1551 rok. Posiado, na poudniu Cypru w pobliu Kolossi, znajdowaa si od poowy XIV wieku w rkach weneckiej rodziny Cornaro. _Ji

mt^uuniimim *m *ijM,^ .,..^...J1 . .ty.a. t-o ^ *, ) " V",. '*SH*M*^A^A . t(tm)IML*.:.'i ". " ** poddanym na prowadzenie ycia, jakie zawsze wiedli. Na Krecie i w poudniowej Grecji klasa greckich wacicieli ziemskich przetrwaa przejcie wadzy przez acinnikw. Do 1300 roku przekonali wadz, e naley ich zaakceptowa jako integraln cz hierarchii spoecznej. Spoecznoci wiejskie na og zachoway system organizacyjny sprzed podboju. Gwna rnica polegaa na tym, e wadca czy waciciel, ktremu byy nalene podatki, by teraz Frankiem a nie Grekiem. Nie ma adnego powodu, aby przypuszcza, e rzdy frankijskie byy przykrzej-sze dla chopstwa ni rzdy ich poprzednikw,

w kocu mogo by tak, e los paniki, niewol-nych chopw paszczynianych, jeli si zmieni, to na lepsze. Obok bogactwa pyncego z rolnictwa, wikszo wadcw moga liczy na pewien udzia w zyskach z handlu. Terenami weneckimi administrowali urzdnicy przysyani z Wenecji, dla ktrych priorytetem pozostawaa potrzeba uatwienia pracy weneckim kupcom. Ostatecznie, gwn raison d'elre wielu zamorskich posiadoci weneckich byo popieranie interesw weneckiego handlu. Lecz wszyscy wadcy mogli korzysta z ce handlowych i z oglnego dobrobytu, jaki nis ze sob handel.

aciski Wschd 1291-1669 342

W kilku przypadkach wadcy czy waciciele ziemscy inwestowali w przedsiwzicia rolnicze czy przemysowe. Dobrym przykadem jest przetwrstwo cukru, ktre rozwino si zarwno na Krecie, jak i na Cyprze. Uprawa trzciny cukrowej wymaga obfitych zasobw wody i tak prawie na pewno przemys pocign za sob zmiany w sposobie wykorzystywania ziemi, od zwykego typu upraw mieszanych do produkcji wycznie tej roliny z przeznaczeniem na sprzeda. Budowa wytwrni cukru, takich jak odkopane w Koukli i Episkopi na Cyprze, moga by kosztowna i wymaga wielkiego nakadu siy roboczej. Posiadacze potrzebowaliby zatem znacznego kapitau i mogli zatrudnia do pracy niewolnikw. Nie jest dziwne, e tylko najsilniejsze jednostki czy korporacje mogy zaj si rafinowaniem cukru: krl w Koukli, joannici w Kolossi, wenecka rodzina Cornaro w Episkopi. Produkt prawie w caoci mia by eksportowany do zachodniej Europy, w przypadku joannitw i rodziny Cornaro zyski w wikszoci rwnie miay by wywoone: na Rodos, jako cz cypryjskich spat, czy do Wenecji, aby powikszy fortun jednej z czoowych rodzin patrycjuszowskich. Ten przykad przedsiwzicia agrarno-przemysowego prowadzi naturalnie do postawienia pytania, jak dalece rzdy frankijskie we wschodnim basenie Morza rdziemnego zapowiaday kolonialne posunicia pniejszych epok. Pod pewnymi wzgldami cypryjski przemys cukrowniczy wyprzedza plantacje na Karaibach, lecz podobiestwo jest zdecydowanie dalekie. Wszdzie na aciskim Wschodzie rzdzca elita bya obca, wprowadzona si do spoeczestw, ktre posiaday odmienny jzyk, organizacj spoeczn i religi. Nie byo to samo w sobie wyjtkowe: rwnie w imperium osmaskim rzdzca elita bya nieproszona, przynajmniej w europejskiej czci, a elita mamelucka w Egipcie bya pod wzgldem rasowym odlega od rdzennych mieszkacw i trzymaa si od nich na dystans. Lecz rzdy frankijskie byy w duym stopniu zrnicowane. W posiadociach weneckich lokalni rzdcy byli

wyznaczani na okrelony czas przez republik weneck, aby administrowa terytorium zgodnie z jej wymogami. Z drugiej strony spektrum zalenoci, krlowie Cypru nie byli odpowiedzialni wobec nikogo i rzdzili swym krlestwem we wasnym interesie. W sensie politycznym zatem portom i wyspom weneckim mona nada miano kolonii, natomiast lusi-gnariskiego Cypru nie moemy tak nazwa. Posiadoci Genui, ktre cieszyy si wiksz autonomi ni ziemie Wenecjan, jak rwnie Achaja i Ateny pod zwierzchnictwem Andegawenw i Aragonw, mieciy si gdzie midzy tymi skrajnociami. Czy mona jednak powiedzie, e aciski Wschd by kolonialny w sensie ekonomicznym? Wenecja i Genua oczekiway od swych zamorskich posiadoci dostarczania ywnoci i surowcw: wina, oliwy z oliwek, suszonych owocw,-aunu z genueskiej Focei, cukru, a pniej weny z Krety i Cypru. Szczeglnie Wenecjanie prbowali zapewni, e ich kupcy i armatorzy; bd handlowali midzy sam Wenecj a ic wschodnimi rynkami, lecz Genueczycy mieli mniej zobowiza i statki genueskie, wiozc dobra z posiadoci Genui, nie musiay koniecznie zawija do genueskiego portu macierzyst go. Tak wic, chocia aciski Wschd wysyt gwnie towary do Europy, to znw tylko w przy padku Wenecji te stosunki mona uzna za ko lonialne. Poza tym produkty sprzedawano w in nych czciach wiata rdziemnomorskiego Najbardziej wartociowe artykuy: jedwab z Te mastyks z Chios i cukier, wymagay wiksz nakadu rodkw, lecz nigdy nie przybray takie! rozmiarw jak monokultury, typowe w pnii szych czasach dla gospodarki Wysp Kanar skich, Karaibw czy poudniowego obszaru Si

*s > Zamek Kolossi w pobliu Limassol nalea do joannitw i by orodkiem administracji ich rozlegymi posiadociami na Cyprze. Obecna budowla powstaa w poowie XV wieku. aciski Wschd 1291-1669 344

nw Zjednoczonych. W rezultacie aden obszar na Wschodzie nie uzaleni si cakowicie od jednego tylko produktu. Tak zmniejszao si ryzyko katastrofy gospodarczej w przypadku zaamania rynku. Nie znajduje tutaj potwierdzenia idea, e lokalna gospodarka bya nastawiona na suenie interesom odlegej siy rzdzcej. W przypadku woskich republik morskich znaczna cz bogactwa pochodzia z

dugodystansowego handlu luksusowymi towarami. Jeeli za' chodzi o aciski Wschd, oznaczao to udzia w zyskach z tego, co byo zasadniczo handlem tranzytowym. Konstantynopol, Famagusta, Ayas w Cylicyjskiej Armenii i porty Morza Czarnego, wszystkie rozkwity, przynajmniej na pewien czas, jako skady dla wschodniego handlu przyprawami, a ich koniunktura zaleaa w duym stopniu od nieustannej obecnoci weneckich kupcw. Ci kupcy dysponowali wsplnie znaczc si polityczn, lecz niekoniecznie umoliwiao im to zdominowanie miejscowego establishmentu politycznego. Na wiejskich obszarach waciciele wykorzystywali swe prawa do ziemi i chopstwa, cignc zyski. Wielu posiadaczy ziemskich, zwaszcza na weneckiej Krecie, funkcjonowao w obrbie miejscowej gospodarki. Inni nie, i to oznaczao, e zyski z ziemi mogy by cakowicie odebrane lokalnej gospodarce. Tak na przykad przynajmniej cz bogactwa wytwarzanego przez nalece do rodziny Cornaro plantacje cukrowe i rafineri w Episkopi na Cyprze, miaa opuszcza wysp, aby wzbogaci rodzin w Wenecji. Jest jasne, e inwestycje rodziny Cornaro zapowiaday pniejsze przedsiwzicia kolonialne, lecz z drugiej strony mona by dowie, e Cornaro nie zachowywali si inaczej ni posiadacze ziemscy z wczeniejszego okresu bizantyjskiego, ktrzy take wyprowadzali zyski rolne z prowincji cesarstwa, aby wesprze siebie samych i swe posiadoci w Konstantynopolu. W poprzednim rozdziale sugerowano, e w poowie redniowiecza Palestyna i Syria stay si przedmiotem kolonizacji religijnej. Teraz zostay stracone i przesad jest nazywanie zachodniego spoeczestwa na Wschodzie aciskim w okresie pnego redniowiecza kolonialnym. Wadcy, osadnicy i kupcy interesowali si zarabianiem dostatecznej iloci pienidzy, aby zapewni sobie byt. Pod pewnymi wzgldami wyprzedzili dziaania plantatorw i kolonialnej administracji pniejszych czasw. Lecz koncentrowanie uwagi wycznie na tych cechach moe znieksztaci rzeczywisto. Zachodnia wadza nie rnia si zbytnio od tego, co istniao przed ni. Frankowie nie zamierzali zmienia spoeczestwa, a miejscowej ludnoci najprawdopodobniej nie wiodo si gorzej ni przedtem. Nie mona znale szczeglnego dowodu na idealizm dwu-nastowiecznych krzyowcw, lecz poza pocigiem do zarabiania pienidzy i zachowania stanu posiadania, nigdy nie zanika cakowicie idea, e Frankowie trzymali siy islamu w szachu i bronili chrzecijastwa. Wszyscy - wadcy Cypru, joannici na Rodos czy Wenecjanie - w trwajcej wieki walce z Turkami, uznali, e maj religijny obowizek przetrwania w obliczu atakw muzumanw. Jeli ich poczucie motywacji religijnej przemieszao si z bardziej przyziemnymi wymogami samoobrony i zdobywania rodkw do ycia, nie oni pierwsi ani ostatni znaleli si w takiej sytuacji.

13. Zakony rycerskie 1312-1798 ANTHONY LUTTRELL

Pne redniowiecze: pastwa zakonne i zakony narodowe Na pocztku XIV wieku, mimo stopniowej kodyfikacji prawa kanonicznego, uchwalania nowych statutw i odmiennej legislacji wewntrz pojedynczych zakonw, formalny status posiadajcych luby zakonne czonkw zakonw rycerskich Kocioa katolickiego niewiele si zmieni od czasw powstania zakonw w XII wieku. Stao si mniej prawdopodobne, aby bracia motywowali si duchowym entuzjazmem czy perspektyw dziaania dotyczcego bezporednio odzyskania Jerozolimy, lecz wikszo zakonnikw w zakonach rycerskich cigle skadaa luby ubstwa, czystoci i posuszestwa, a wszyscy mieli y zgodnie z konstytucjami swego zakonu. Kady zakon mia regu, ktra musiaa by zatwierdzona przez papiea. Papieskie prawo do ingerencji w sprawy zakonu, wcznie z jego kasacj, znalaza swj dramatyczny fina w momencie, kiedy papie Klemens V znis zakon templariuszy w 1312 roku. Poza Prusami i Inflantami, byo mniej prawdopodobne, e bracia stan naprzeciw niewiernych. Byli te bardziej skonni do szukania wzgldnego bezpieczestwa, a czsto nawet niewyrniajcej si pozycji w lokalnym spoeczestwie. Byo te coraz bardziej nieprawdopodobne, aby bracia chcieli dowiadcza wsplnego ycia liturgicznego w onie duej wsplnoty religijnej. Rozmaite zakony rycerskie powanie rniy si od siebie, lecz na og przyjmoway rycerzy, braci wieckich, ksiy i siostry, wszystkich przeznaczonych przede wszystkim do toczenia walki zbrojnej z niewiernymi. Czonkowie zakonw nie mogli formalnie skada lubw krucjatowych, chocia naturalnie brali udzia w krucjatach walczc z niewiernymi. Okoo 1312 roku zacza si pogbia rnica midzy nieustajc wit wojn zakonw rycerskich, ktrych czonkowie nie mieli poza pewnymi specyficznymi sytuacjami - walczy ze wspwyznaw-camichrzecijanami, a proklamowan przez pa-piestwo krucjat, okazjonalnym wydarzeniem, kierowanym przeciwko katolikom i innym chrzecijanom czciej ni przeciwko niewiernym. Psychologiczny oddwik sprawy templariuszy musia by gboki, lecz bezporednio po tym pojawio si niewiele oznak zmniejszenia nabo-

Rodos: Cienkie kurtyny i wysokie wiee joannickich fortyfikacji typowych dla okresu przed wykorzystywaniem prochu strzelniczego, datowane przed 1480 rokiem; palc mistrza, zburzony w 1856 roku, widnieje na wzgrzu w tle ryciny pochodzcej z 1853 roku. ru do innych zakonw rycerskich. Sama funkcja tych zakonw staa si przedmiotem szeroko rozpowszechnionej krytyki i debaty, wysuwano propozycje zjednoczenia ich w

pojedynczy zakon czy nawet konfiskaty wszystkich ziem. Ponadto, w 1310 roku, papie zapocztkowa ledztwo w sprawie najpowaniejszych skarg na dziaalno krzyakw w Inflantach. W 1309 roku zakon przenis swj gwny konwent, czyli siedzib, z Wenecji do Malborka w Prusach, a w 1306 roku joannici rozpoczli podbj Rodos. Ten piracki najazd, prawdopodobnie ukoczony dopiero w 1309 roku, poprzedza atak na templariuszy w 1307 i uczyni wiele, aby ochronie joanni-tw przed podobnym napadem. Chocia skierowany gwnie przeciwko grekochrzecijariskim schizmatykom, zapewni joannitom rnorodne, atwo dajce si uzasadni funkcje w dziaaniach przeciw niewiernym i da zakonowi niezaleno, ktrej nie mia on na Cyprze. W rezultacie presti zakonu pomysowo wykorzysta mistrz, Ful-ko z Ylllaretu. Odwiedzi Zachd i zebra papies-ko-joannick krucjat, ktra poeglowaa z Woch w 1310 roku pod komend mistrza i dokonaa podbojw kosztem Turkw w Anatolii. Po 1312 roku joannici na Zachodzie byli zajci rozlegym procesem zabezpieczania i przejmowania przekazanego im przez papiea ogromnego spadku ziemskiego po templariuszach. Joannici stanli take wobec wikszego kryzysu finansowego, spowodowanego ich kosztown kampani rodyj-sk i ekstrawaganckimi pomysami Fulka z Yillaretu, co doprowadzio do usunicia go w 1317 roku i do niszczcych sporw wewntrznych. Monarchowie iberyjscy przejawiali skrajn niech do zaakceptowania poczenia bogactwa i siy templariuszy oraz joannitw. Dowodzili uparcie, e zakon templariuszy zosta ufundowany, aby podtrzymywa rekonkwist na Pwyspie, a nie na Morzu rdziemnym. Nowe narodowe zakony rycerskie powstay w Walencji i w Portugalii, natomiast w Kastylii wikszo mienia templariuszy przywaszczya sobie szlachta. Papieowi Klemensowi V nie udao si ocali templariuszy, lecz utrzyma wikszo ich dbr poza rkoma wieckich, bronic zasady, e wieciii Zakony rycerskie 1312-1798 347 kie siy nie powinny wydawa sdw czy wtrca si w sprawy religijnych zakonw rycerskich. Interesy pojedynczych zakonw czsto nie pokryway si z zainteresowaniami papieskimi, lecz od 1312 do 1378 roku papiee awinioscy zachcali, ajali i czasami grozili zakonom, dziaajc jako sd apelacyjny dla braci, rozstrzygajc wewntrzne spory i ponawiajc interwencje w wiecie aciskiego chrzecijastwa, aby ochroni swe interesy i przywileje. Pewna liczba mniejszych zakonw, takich jak angielski zakon witego Tomasza, ktry mia ma posiado na Cyprze, zrezygnowaa z wszelkich akcji wojskowych w XIV wieku. W pnocnowschodniej Europie papiee usiowali zrwnoway dziaania krzyakw, ktre trudno byo kontrolowa na tak odlego, interesami innych, ktrzy take prbowali nawrci czy przekona Litwinw i oty-szw do chrzecijastwa: bractwa czsto potrafiy obej nakazy papieskie, kcc si z fran-

Nieznany czonek pochodzcego z Walencji zakonu Montesa, zwykle uwaany za rycerza-brata, jako donator - przedstawiony na namalowanej pod koniec XV wieku Najwitszej Maryi Panny rycerza z Montesy, przypisywanej Paolowi z San Leocadio.

Zakony rycerskie 1312-1798 348

ciszkanami, arcybiskupem Rygi, krlem Polski i innymi wieckimi wadcami. W 1319 roku papie Jan XXII rozwiza spr o ustrj zakonu, ktry wybuch midzy joannitami, wybierajc na nowego mistrza sprawnego Heliona z Villeneuve. W miar jak Rodos stawao si wanym antytu-reckim bastionem, kolejni papiee z Awinionu naciskali na podjcie dziaa i reform. Papiee z Awinionu ogromnie rozszerzyli zakres interwencji swej kurii we wszelkiego rodzaju sprawach kocielnych i okazjonalnie usiowali wpyn na mianowania w zakonach rycerskich, szczeglnie we Woszech, gdzie wykorzystywali pewna liczb szpitalnikw jako rektorw zarzdzajcych papieskimi prowincjami. Jednak papiee ostronie zachowywali rezerw wobec joan-nitw i krzyakw, i dopiero w 1377 roku papie Grzegorz XI, ktry wczeniej podj powszechne dochodzenie w sprawie zachodnich majtnoci joannitw, zapewni dugoletniemu protegowanemu papieskiemu, Juanowi de Heredia, stanowisko mistrza na Rodos. Pniej sytuacja pogorszya si dla wszystkich z wyjtkiem krzyakw, jako e papiee coraz bardziej interweniowali w wybr mistrza czy inne wybory i okresowo, czy nawet na stae, przenosili prawa do ziem zakonnych na mocy papieskich postanowie lub darowizn dla faworytw, krewnych czy innych protegowanych W Hiszpanii okoo 1312 roku granic muzumask przesunito na gbokie poudnie. Dziaania przeciwko Maurom stay si sporadyczne. Zakony rycerskie cay czas osiedlay si i eksploatoway swe rozlege posiadoci, lecz monarchom hiszpaskim zaleao na kontroli, czy nawet odzyskaniu, ziem, sdownictwa i przywilejw, ktre wczeniej zagwarantowali zakonom. Korona aragoska zatrzymaa w Walencji ziemie zarwno joannitw jak i templariuszy, aby zaoy nowy zakon Montesa, ktry mia broni muzumaskiej granicy w Murcji. W 1317 roku uzgodniono, e wadcy aragoskich joannitw maj osobicie skada hod samemu krlowi nim zaczn wykonywa swoj wadz. Krl, ktry potrafi zatrzyma ludzi i pienidze wypywajce na Rodos, zyska w ten sposb element wpywu na mianowania, mg wic wykorzysta cz dochodw i zasobw ludzkich joannitw na swe wasne cele. Znaczenie tych moliwoci staa si uderzajco oczywiste w czasie wielkich buntw w roku 1347-1348, kiedy wszystkie zakony stany po stronie krla, i jeszcze raz, po 1356 roku, w wojnach z Kastyli. Krlewskie prby rozwinicia maego zakonu w. Jerzego z Alfamy, ktry zosta zaoony na wybrzeu kataloskim, nie zanadto si

powiody, w 1378 roku mistrz i jego siostra zostali porwani z Alfamy przez piratw afrykaskich. W 1400 roku zakon doczono do zakonu Montesa. Dwa lata pniej krl Marti zaproponowa, aby wszystkie aragoskie zakony, w tym joannici, nawrciy si na maestrats czyli mistrzostwo pod kontrol krlewsk i suyy na morzu przeciwko niewiernym mieszkacom Afryki. W 1451 roku Alfons V z Aragonu rozwaa osiedlenie zakonu Montesa, pozbawionego rzeczywistej funkcji militarnej, na Malcie. Kastylijskie zakony w. Jakuba, Alcantara i Calatrava podtrzymyway sw pocztkow dziaalno osiedlania si i obrony swych wielkich la-tyfundiw andaluzyjskich przed Maurami, chocia granica przesuna si na poudnie daleko od wikszoci ich ziem. Jeszcze dugo w XV wieku zakonnicy ponownie zaludniali przygraniczne wioski, opuszczane przez muzumaskich wieniakw, takie nowe fundacje trway te gdzie indziej, na przykad w czternastowiecznej joan-nickiej czci Langwedocji. Zakony kastylijskie miay inne funkcje; Alcantara na przykad strzeg portugalskiej granicy w Extremadurze. W 1331 roku papie odrzuci spnion prob Alfonsa XI o stworzenie nowego zakonu rycerskiego z ziem kastylijskich templariuszy. Ta odmowa iii Zakony rycerskie 1312-1798 349 wydawaa si uzasadniona, kiedy wszystkie hiszpaskie zakony wziy udzia w chrzecijaskim zwycistwie nad rzek Salado w 1340 roku, ktre doprowadzio do zajcia Algeciras w 1344 roku. Jednake niebawem rekonkwista niedostpnej grskiej enklawy w Granadzie ulega wzgldnemu zawieszeniu, jako e Kastylia wkroczya w przeduajcy si okres wojny domowej, ktra pniej wpltaa wszystkie zakony w intrygi rodzinne i zacieke polityczne konflikty i podziay. Jak w przypadku zakonu Montesa, zakony kastylijskie tylko okazjonalnie wykorzystyway swe rodki przeciwko niewiernym. W 1361 roku trzej mistrzowie kastylijscy i przeor joanni-tw walczyli w armii krlewskiej, ktra odniosa zwycistwo nad Maurami, lecz nastpnie poniosa klsk pod Kadyksem, gdzie wzito do niewoli mistrza Calatravy. W Kastylii zakony stany wobec niemal pozycyjnej sytuacji frontowej, trwajcej przez okoo 110 lat - od 1350 do 1460 roku, z wyjtkiem 25 lat oficjalnego rozejmu, amanego tylko przez mniejsze potyczki. Okoo 1389 roku mistrzowie zakonw Calatrava i Alcantara stanli na czele rajdu do bram Granady, zupili przedmiecia i rzucili wyzwanie wadcy muzumaskiemu. Kiedy w 1394 mistrz Alcantary, Martfn Yanez de la Barbuda, zama pokj i ponis mier w czasie nierozwanej wyprawy, inspirowanej nadmiernym powiceniem w witej wojnie, krl, ktry wczeniej prbowa go zatrzyma, rzeczywicie przeprasza Maurw. Rekonkwist w Kastylii oywi regent Ferdynand, ktry z pomoc zakonw zaj Anteuerr w 1410 roku. Zakonnicy kontynuowali obsadzanie zamkw garnizonami i prowadzenie walki na granicy, gdzie ich mistrzowie czstokro dowodzili armiami krlewskimi, lecz nieraz dziaali te na wasny rachunek jako kapitanowie krlewscy i wykorzystywali wojska nie skadajce si z braci adnego zakonu. Jednake zakon Calatrava, na przykad, w latach

1455-1457, wzi udzia w szeciu wypadach granicznych, a ich mistrz zaj Archidon w 1462 roku. Bractwa wszystkich zakonw walczyy w wielkich i zaciekych kampaniach, ktre ostatecznie skoczyy si podbojem Granady w 1492; mistrzowie zakonw w. Jakuba i Calatrava obydwaj zginli pod oj w 1482 roku, a mistrz zakonu Montesa pod Bez w 1488 roku. Zakony dostarczay pienidzy, zboa i wojsk. Z okoo 10 000 konnych, obecnych pod Granad w 1491 roku, 962 konnych i 1915 pieszych dostarczy zakon w. Jakuba, 266 konnych Alcantara, 62 joannici, kontyngent Calatravy nie by zapisany, lecz w 1489 roku byo ich 400. Zakony kastylijskie utworzyy narodowe stowarzyszenie, prowadzone przez wielkich magnatw, sprawujcych dla korony dowdztwo zarwno w czasie krucjaty przeciwko Maurom, jak i w wojnach narodowych i domowych, lecz w wikszoci robili to nie wykazujc wikszego zainteresowania strona religijn, ich wojska i rodki czsto byy doczane do armii narodowych, i suyy inicjatywie krlewskiej. W Kastylii trzy wiksze zakony, i w mniejszej skali joannici, otrzymywali ogromne dochody z wielkich stad owiec i ich sezonowych wdrwek. Tak jak joannici stali si najwikszymi pojedynczymi posiadaczami ziemskimi w Aragonii, tak Alcantara posiadaa prawie poow Extremadury, a zakon w. Jakuba wiksz cz Nowej Kastylii. Bogactwo to pomogo wspiera czonkw wywodzcych si z niszej szlachty, ktrzy nie byli zbytnio zainteresowani wit wojn, chocia wielu rycerzy z bractw byo chtnymi i kompetentnymi wojownikami. Zakony funkcjonoway w ramach krlestwa, i jak rozlega by nie bya ich wadza i niezaleno, nie miay adnej szansy na stworzenie autonomicznego pastwa zakonnego, takiego jak na Rodos czy w Prusach. Zamiast tego ich bogactwo i wpyw sprawiy, e dla korony krlewskiej bardzo wane stao si ich kontrolo-

Miniatura, ok. 1430, przedstawia rabina Mojesza Arragela, prezentujcego swj przekad Biblii z hebrajskiego na kastylijski Luisowi de Guzman, mistrzowi Calatravy, siedzcemu na ironie z ceremonialnym mieczem. Rycerze bractwa, z czerwonym "krzyem, otaczaj tlumacza, a inni bracia, bez mieczy, uprawiaj dziaalno dobroczynn, rozdajc jedzenie i odzie, pocieszajc chorych i strapionych, i grzebic zmarych. wanie. Krlowie mogli wtrca si w wybory i przekonywa papiey do mianowania na urzdy i dawania dyspens na wybr mistrzw, ktrzy nie osignli odpowiedniego wieku lub pochodzili z nieprawego loa. Okazyjnie monarchowie odrzucali hody mistrzwelektw, innych zmuszali do abdykacji, czy te nawet mordowali. Mimo powtarzajcego si oporu i wielu procesw sdowych, krlowie i wielcy monowadcy zachowywali stanowisko mistrza dla swych faworytw, szczeglnie swych synw, legalnych czy nie. Tak Fernando de Anteuera, obiecujc przeznaczenie swych dochodw na wojn o Granad, manewrowa, by zapewni w 1409 roku stanowiska w zakonach Alcantara i w. Jakuba swoim synom. Istnieli przykadni bracia i podejmowano powane,

aczkolwiek nieskuteczne prby reformy, ktre otrzymyway niewielk zacht za strony paiii Zakony rycerskie 1312-1798 351 piestwa, co wielokrotnie uatwiao obchodzenie przepisw. Zamni wadcy nie mogli by mistrzami, lecz mogli zajmowa si administracj zakonu, tak jak w 1456 roku, kiedy papie Ka-likst III mianowa Henryka IV administratorem i zarzdc zarwno zakonu s'w. Jakuba, jak i Ca-latravy. Zaangaowanie polityczne mistrzw przyczynio si dalece do odwrcenia waciwych funkcji zakonnych, co wikao braci w intrygi, rozamy i przemoc. Czonkowie zakonw czsto walczyli ze sob nawzajem. Zakony joannitw i krzyacy uniknli takich kopotw, nie pozwalajc wikszoci lokalnej szlachty ze swych pastw zakonnych na wstpowanie do zakonu jako bracia-rycerze. Portugalia nie graniczya ju z niewiernymi. Portugalska ga zakonu w. Jakuba wybraa swego wasnego mistrza i w duym stopniu uniezalenia si, a Aviz by zakonem narodowym, jak zakon Chrystusa, ktry zaoono na dobrach templariuszy w 1319 roku. Zakony portugalskie, w tym joannici, walczyy z Maurami nad rzek Salado w 1340 roku, lecz przez dziesiciolecia byy pochonite gwnie przez polityk wewntrzn i w duym stopniu podporzdkowane koronie, ktrej, podobnie jak w Kastylii, udao si narzuci na mistrzw ksit z rodu krlewskiego czy innych. Portugalscy joannici w 1375 roku nie pacili adnych datkw na Rodos ju od dziewiciu lat. W 1385 roku regent, syn krla Piotra I z nieprawego oa, ktry zosta wychowany przez mistrza zakonu Chrystusa i zosta mistrzem zakonu Aviz, stan na czele narodowej opozycji przeciwko najazdowi kastylijskie-mu i zosta mianowany krlem pod imieniem Jana I. Zakony powrciy na krtko do witej wojny, kiedy rekonkwista portugalska rozszerzya si na tereny zamorskie, a mistrz zakonu Chrystusa i przeor joannitw walczyli w czasie zajcia Ceuty w Maroku w 1415 roku. Papie Marcin V wyznaczy okoo 1418 roku ksicia Henryka na zarzdc zakonu Chrystusa, i zdoa wykorzysta bractwo i jego rodki do sfinansowania swych doniosych podry odkrywczych. W1443 roku papie nada zakonowi Chrystusa prawo do wszystkich ziem, jakie zdoa w przyszoci zaj w Maroku, na wyspach Atlantyku i w innych zamorskich rejonach. Zakon ten otrzyma znaczne przywileje duchowe i materialne na wyspach Atlantyku, wzdu wybrzea Afryki i ostatecznie w Azji. W1457 roku Henryk zagwarantowa mu dwudziest cz wpyww z Gwinei. Wielkie zamorskie bogactwo znalazo pniej wyraz w okazaym przeoracie w Tomar z jego licznymi klasztorami. Interwencja krlewska w zakonach portugalskich, ich zaangaowanie w polityk wieck, wewntrzne niesnaski i czste wyznaczanie ksit z domu krlewskiego do kontrolowania zakonw i ich dochodw trwao, lecz udzia zakonw w nakazanych przez papiea krucjatach przeciwko niewiernym w Maroku by ju tylko okazjonalny. Kontyngenty trzech portugalskich zakonw bray udzia w nieudanym ataku na Tanger w 1437 roku, a portugalscy joannici zaatakowali Arzil w 1471 roku. Trzy zakony i portugalscy joannici, wszyscy odrzucili pochodzce z 1456

roku papieskie propozycje zaoenia posterunkw wojskowych i utrzymywania jednej trzeciej bractwa w Ceucie. W 1467 roku kuria papieska zgodzia si nawet, aby zakony portugalskie nie byy zobowizane do prowadzenia adnej wojny ofensywnej, a decyzja ta wywoaa protesty w Portugalii. W rejonie nadbatyckim, w Prusach i Inflantach, ktre byy oddzielone skrawkiem terytorium, o ktry toczono nie koczcy si spr, Niemcy z powodzeniem prowadzili zupenie inn, zasadniczo kontynentaln walk. Staa si ona mniej zacita ni w XIII wieku, szczeglnie w bardziej pokojowych, zachodnich rejonach Prus, lecz trwaa nieprzerwanie, nieraz mroc krew w yach. Krzyacy zachowali pewne po-

Zakony rycerskie 1312-1798 352 siadoci w rejonie Morza rdziemnego, szczeglnie na Sycylii i w Apuli, ponadto rozlege komandorie i tereny rekrutacji czonkw we Fran-konii i w Turyngii, wzdu Renu i na innych ziemiach niemieckich. Chocia pod wzgldem rekrutacji zakon polega na swych niemieckich posiadociach, nie by jednak ograniczony do jakiego krlestwa, jak zakony na Pwyspie Iberyjskim. Prusy i Inflanty leay poza granicami imperium i byy utrzymywane i ochraniane, w dwuznaczny i dyskusyjny sposb, zarwno przez papiea, jak i przez cesarza. Co do waciwego celu dziaania zakonu, zdania byy mocno podzielone: bractwo w rejonach nadbatyckich nawoywao, aby siedzib gwn przenie na pnoc i tym samym zakoczy podwjne obcienie zakonu w Prusach i na Wschodzie, skupiajc si na walce z Litwinami, podczas gdy inni chcieli, by gwnym polem dziaalnoci zakonu nadal pozostaa Jerozolima. Ostatecznie, w 1309 roku mistrz, Zygfryd von Feuchtwangen, przenis konwent bez zgody braci z Wenecji do Prus. Jego nastpca, Karol z Trewiru, zosta wygnany do Niemiec w 1317 roku, tego samego roku, kiedy konwent joannitw pozbawi stanowiska swojego mistrza. Nastpnego mistrza, Wernera z Or-seln, wybrano w Prusach w 1324 roku, i odtd mistrzowie rzdzili okazaym dworem z imponujcego, lecego na brzegu rzeki zamku w Malborku, ze zbudowanymi z cegy pomieszczeniami mieszkalnymi, kapitu i kaplic. W 1310 roku rycerze krzyaccy stanli wobec ogromnej serii oskare o masakry chrzecijan w Inflantach, brutalne rabowanie wieckich ksiy, napa na arcybiskupa Rygi, handel z poganami, uniemoliwianie nawracania i prowadzenie licznych nawrconych ku apostazji. Zakonowi powanie zagraao rozwizanie i zaczy si zagmatwane stosunki dyplomatyczne z Litwinami, ktrych zrczne udawanie nawrcenia na chrzecijastwo przeszkadzao i dyskredytowao zakon. Jednak krzyakom udao si uczyni prawdziwy postp, mimo zbrojnego oporu Polakw. Zdobyli wiele terytoriw. Gdask i Pomorze Wschodnie opanowali w 1308 roku, Estonia, leca na pnoc od Inflant, zostaa zakupiona od Danii w 1346 roku, lecz uparta i skuteczna opozycja pogaskich Litwinw i zakonna potrzeba

zdobywania upw i nawracania, wymagay czstych kampanii. Gdy mistrzem zosta Winrich von Kniprode, w latach 1352-1382, Litwini ponieli dotkliw klsk, do czego przyczynia si pomoc zachodnich arystokratw, ciganych do zakonu na prestiowe wyprawy czyli rajzy. Jan z Boucicaut, pniejszy marszaek Francji, w modoci trzy razy suy w Prusach. Przyszy krl Anglii, Henryk IV, uda si tam dwa razy. Czsto organizowano dwie ekspedycje rocznie w Prusach i jedn w Inflantach. Niosy one wiele mierci i zniszczenia, a bracia cierpieli z powodu strat w cigych dziaaniach wojennych, w rodzaju i skali nieznanej w Hiszpanii czy na Rodos. Paradoksalnie, sukces Niemcw przyczyni si do ich upadku: w 1386 roku silni Litwini sprzymierzyli si z Polakami, a ich formalne nawrcenie si na chrzecijastwo w 1389 roku podwayo podstawowe uzasadnienie krzyackiej witej wojny. Kontynuujc dziaania zakon podkrela, e ich motywy byy tak polityczne i proniemieckie, jak religijne i chrzecijaskie. W rezultacie wrogowie krzyakw ostatecznie poczyli si zdeterminowani pragnieniem odzyskania swych ziem. W 1410 roku Polacy i ich rozmaici sprzymierzecy, przy znacznej przewadze, rozbili armi krzyack pod Grunwaldem. Zakon krzyacki sprowadzi osadnikw niemieckich i nawrci wielu miejscowych pogan na chrzecijastwo w trakcie wikszego procesu kolonizacyjnego, ktry by o wiele rozleglejszy ni proces prowadzony przez zakony kastylijskie w Andaluzji. Stworzy on model administracyjnej skutecznoci i ujednoliconej biurokracji, do-

Powyej: Wejcie do kocioa wielkiego klasztoru portugalskiego zakonu Chrystusa w Tomar, zbudowanego w bogatym manueliskim stylu pocztku XVI wieku tu obok o wiele wczeniejszej strony zewntrznej, podobnej do fortecy, omioktnej kaplicy templariuszy z surowymi przyporami. Obok: Clowna siedziba zakonu krzyackiego w Malborku (dawne Prusy) od strony klasztoru; zbudowana z czerwonej cegly i obwaowana; widoczny gwny dziedziniec, zamek - siedziba mistrza i braci zakonnych, wiea z latryn i pomniejsze zabudowania (patrz plan na s. 363)

Zakony rycerskie 1312-1798 354

Krzyacy, noszcy czarne krzye na biaym tle zarwno na tarczach, jak i na chorgiewkach hemw, zostali tu przedstawieni w boju, najprawdopodobniej w czasie okupacji wyspy Gotlandii, ktra trwaa w latach 1398-1409; fresk z kocioa w Bunge na Gotlandii. skonae Ordensstaat - pastwo zakonne. Prusy, z ludnoci okoo 350 000, nie wymagay od swych komandorii w Niemczech pienidzy, jednak rekrutacja ochotnikw zaleaa od cigego dopywu bractwa z Niemiec. Pruskie komandorie nie paciy regularnych nalenoci, porwnywalnych do opat joannitw, a posiadoci niemieckie prawie nie wysyay pienidzy. Jednake w samych Prusach zakon uzyskiwa wpywy z handlu, dzierawy ziem i upw oraz z opat za czste zmiany stanowisk braci. W XV wieku krzyacy opodatkowali take sw ludno. Dochody z rnych rde byy przydzielane na specjalne fundusze, jak w zakonie Montesa i zakonach ka-stylijskich. Niektrzy bracia-rycerze wnosili wstpn opat, byli przyjmowani do domu w Niemczech i po prostu pozostawali tam, innym odmwiono przyjcia do zakonu w Niemczech i jechali do Prus czy Inflant z wasn broni, trzema komi i szedziesicioma florenami. Bracia udajcy si do Prus, z ktrych wielu pochodzio z Frankonii, rzadko wracali do siebie. Ksia i bracia do obsugi byli z reguy werbowani wrd niemieckich osadnikw w Prusach. W Malborku, gwnej siedzibie, mieszkao najprawdopodobniej okoo 100 braci i setki innych w komandoriach, niektre domy miay mniej ni 10 braci, lecz inne miay osiemdziesiciu albo wicej. Kapituy generalne odbyway si z coraz mniejsz regularnoci i nie miay odpowiednika konwentowej pieczci joannitw, lecz starsi oficjaowie mieli ogromne dowiadczenie administracyjne i mogli, jak oligarchia joannitw, pohamowa swego mistrza. Musia on uzgadnia decyzje ze starszymi oficerami i komandorami, mg by zastraszany lub usunity z urzdu, a jeden z mistrzw zosta zamordowany. Niektrzy starsi oficjaowie rezydowali w Malborku, gdzie, na przykad, kontrolowali skarbiec, lecz inni mieli wasne siedziby terytorialne, jak marszaek w Krlewcu, i w nich rezydowali. Najliczniejsza klasa braci - rycerze tworzya w wikszoci arystokratyczn kast wojskow, lecz suyo to odcigniciu ich niemieckich osiadych poddanych, ktrzy normalnie mogli wstpowa do zakonu jedynie jako ksia i brada-sucy, i ktrzy nie mieli przedstawicielstwa w rzdzie swego kraju. Krzyacy nie mieli prawdziwej floty, lecz ich armia bya doskonale wyposaona, po ok. 1380 roku w dziaa, i miaa dobrze zbudowane fortece. Jednake po 1410 roku potrzeba wynajmowania kosztownych onierzy najemnych Zakony rycerskie 1312-1798 355

powodowaa coraz bardziej nieznone obcienia finansowe. Dalej na pnoc, w Inflantach, krzyacy toczyli wit wojn o zupenie odmiennym charakterze, ich zakon rozwin tam praktycznie niezaleny ustrj, ktry mia pewne cechy charakterystyczne Ordensstaat, z jego wasn organizacj i polityk. W Inflantach rezydowa oddzielny mistrz, zatwierdzany przez wielkiego mistrza czyli Hochmeistem w Prusach, z dwch wybranych w Inflantach kandydatw. Po 1438 roku bractwo w Inflantach faktycznie wybierao swego mistrza. Inflanty nie tworzyy jednego pastwa jak Prusy, poniewa trzech biskupw kontrolowao rozlege terytorium, natomiast w Estonii klasa rycerzy sprawowaa swego rodzaju rzdy wieckie. Bracia inflanccy pochodzili gwnie z pnocnych Niemiec i Nadrenii, niektrzy ksia i braciasluebnw, zostali i w latach Elewacja i plan wielkiego krzyackiego czternastowiecznego myna wodnego w Gdasku, przykad sprawnej technicznej i handlowej organizacji, ktra stanowia podstaw gospodarki zakonu. e domy miay ' osiemdziesi-e odbyway si ie miay odpo-oannitw, lecz dowiadczenie :hiajoannitw; on uzgadnia komandorami, z urzdu, a jemy. Niektrzy ilborku, gdzie, , lecz inni mieli ; marszaek w Najliczniejsza w wikszoci lecz suyo to adych poddapowa do za-sucy, i kt-v rzdzie swe-wdziwej floty, uposaona, po ?rze zbudowai potrzeba wyy najemnych

Zakony rycerskie 1312-1798 356

lasy za mieszk i zamka siarze. F nionej roku byi opatrywi unici, uz acy byli rekrutowani w Inflantach. Warunki suby byy trudniejsze ni w Prusach, a wyczerpujca wojna na wschodzie obejmowaa nie koczce si rajdy w lasach, zniszczenia, rozejmy i zmieniajce si przymierza. Element eksploatacji w Inflantach by wyraniej szy, midzy osadnikami pochodzcymi z niemieckiej mniejszoci a ludnoci miejscow zawierano niewiele maestw. Klska pod Grunwaldem w 1410 roku prawie nie dotkna braci w Inflantach, gdy waciwie nie brali udziau w bitwie, natomiast odegrali jawniejsz i bardziej agresywn rol an-typogask i po wielokro walczyli ze schizma-tykami na Rusi. Jednake, jak w Prusach, dochodzio do powanych wani wewntrznych, dotyczcych szczeglnie indywidualnej kontroli nad majtkiem. W 1471 roku bractwo w Inflantach odwoao swego mistrza, Johanna Wolthussa, ktry zosta oskarony o liczne akty kurupcji, przygotowanie wojny z Rusi wbrew wszelkim radom i o osobisty zabr licznych komandorii i ich bogactw. Wojny z Rusi trway; w 1501 roku, na przykad, Ru spustoszya wschodnie Inflanty, lecz nastpnego roku poniosa klsk

z rk mistrza Woltera von Plettenberg, ktry wiele uczyni dla uspokojenia sytuacji w Inflantach. Daleko na Rodos joannici stworzyli sobie podwjn funkcj, zajmujc si rzdzeniem i ochron aciskiej floty oraz przeciwstawiajc si najpierw tureckim emirom z wybrzey Ana-tolii lecych naprzeciw wyspy, a pniej potdze Osmanw szybko rozszerzajcych swoje rzdy ku pnocy. Zakony krzyackie i iberyjskie byy gwnie narodowe, lecz joannici tworzyli prawdziwie midzynarodow organizacj, zdoln do przetrwania atakw kierowanych przeciwko nim w pojedynczych krlestwach. Walka joannitw bya o wiele mniej skoncentrowana ni w przypadku krzyakw, a ich dziaania wojskowe nie byy tak cige i intensywne, lecz nie musi to znaczy, e byli sabsz organizacj. Szczliwa formua zakonnego pastwa na wyspie pozwolia joannitom przetrwa przez wiele wiekw, a odpowiednia konstytucja ograniczaa mistrza. Mia on na Rodos rozlege uprawnienia, lecz jego autorytet we wasnym zakonie by cakiem skutecznie ograniczany i hamowany przez wielonarodow oligarchi zakonn starszych oficerw, okresowe kapituy generalne i ograniczenia statutowe, takie jak restrykcje naoone na posugiwanie si jego pieczciami. Inne zarzdzenia, takie jak instytucja langues (jzykw) czyli grupowania si wedle przynalenoci narodowej i m-berges czyli domw-rezydencji dla langues, chocia byy rdem nie koczcych si tar na jednym szczeblu, faktycznie suyy rozdzielaniu stanowisk i regulowaniu napi midzy brami rnego pochodzenia. Rodos byo wzgldnie mae, a jego zasoby ograniczone, lecz mona je byo otoczy kamiennymi fortyfikacjami i broni przy wykorzystaniu minimum siy ludzkiej. Zbrojny konflikt nie trwa nieustannie, a statki i onierzy najemnych wynajmowano tylko w koniecznych wypadkach. Liczba joannitw na Rodos prawdopodobnie wahaa si znacznie, od 250 do 450 osb; przeciwnie ni w Prusach, Rodos nie potrzebowao ludzi - ktrych czasami wrcz zniechcano do przybywania na wysp - lecz pienidzy, szczeglnie do opacenia importu podstawowych produktw ywnociowych. Cz funduszy pochodzia z rozwoju portu i gospodarki wyspy, wikszo pozostaych dochodw pyna z zachodnich klasztorw. Przejmowanie tych funduszy musiao by uzasadniane swego rodzaju pokazami witej wojny. Pastwo zakonne na wyspie potrzebowao stworzenia tradycji morskiej i ukierunkowania lokalnej gospodarki i rzdw na wsparcie przedsiwzi obronnych. Do portu przybyway statki, pielgrzymi, piraci, handel i podatki; wyspa bya do zaludniona, by dostarcza artykuw ywnociowych i si pomocniczych, jej Ruiny zamku krzyackiego i omioktna wiea w Weissenstein (obecnie Paide) w Estonii, w pnocnej czci wczesnego pastwa zakonnego w Inflantach; bractwo bronio tego odlegego rejonu a do 1561 roku. lasy zapewniay drewno na budow statkw, mieszkacy budowali czy suyli w wieach i zamkach lub zacigali si na galery jako wiolarze. Rodos zostao zdobyte w wyniku uzgodnionej kapitulacji a Grekw, ktrych do 1522 roku byo moe ze 20 000

tysicy, racjonalnie zaopatrywano, chroniono i reprezentowano. Jako unici, uznajcy papiea rzymskiego, zachowali sw greck liturgi. Ogem ludno czua, e jest do dobrze traktowana i bya przygotowana do wsppracy. Przenoszc si z Cypru na Rodos joannici odeszli od schematu dawniejszej krucjaty, skierowanej na Jerozolim, chocia cay czas zapewniali okazjonaln pomoc chrzecijanom w Armenii Cylicyjskiej i zatrzymali swoj cypryjsk koGeneralna kapitua joannitw w czasie obrad, prawdopodobnie na Rodos, ze skryb zapisujcym jej uchway. Ten drzeworyt opublikowany w 1493 roku, przedstawia legislacyjne ciao zakonu, ktre uchwala statuty, rozstrzyga spory i pozwala zachodnim przestawicielom na pewn konstytucyjn kontrol poczyna mistrza. mandori zasobn w cukier. Sukcesem zakonu odniesionym po 1306 roku byo pohamowanie morskiej agresji Turkw z Mentee i zepchnicie centrum ekspansji tureckiej na pnoc do Aydin, a bazy morskiej do Smyrny. Joannici brali udzia w katolickich ligach morskich, skierowanych przeciwko wielkiemu Umurowi z Aydin, szczeglnie w 1334 roku. Dziki temu podreperoway si finanse zakonu, jednak papie Benedykt XII odrzuci propozycje dziaania krucjatowego w latach 1335 i 1336, prawdopodobnie chcc uniemoliwi zakonowi wycofanie znacznych kredytw od wasnych bankierw papiea we Florencji. W rezultacie, w latach 1343-1345 joannici utracili ogromn sum ponad 360 000 florenw, gdy Bardi, Acciaiuoli i Peruzzi zbankrutowali. Zakony rycerskie 1312-1798 359

Zaraz potem wojna angielsko-francuska, inne wojny i wielka zaraza, ktra nadesza w 1347 roku, oraz oglne zaamanie gospodarcze i demograficzne na Zachodzie, drastycznie ograniczyy rekrutacj, zasoby i dziaalno wojskow zakonu. Efektywno joannitw zaleaa zarwno od ich skutecznoci i dos'wiadczenia, jak i od ich rodkw. Jedna czy dwie galery, ktre chroniy Rodos, z 50 lub 100 brami i ich wojskami pomocniczymi mogy odegra wan rol. Joan-nici wsppracowali w krucjacie, ktra zaja Smyrn w 1344 roku, i zaraz potem w jej obronie; od 1374 a do utraty Smyrny w 1402 roku joannici jako jedyni byli za ni odpowiedzialni. Pidziesiciu joannitw walczyo z Osmanami pod Lampsakos w Dardanelach w 1359 roku, a ich siy suyy przeciwko innym Turkom u brzegw Anatolii naprzeciw Cypru w latach 1361-1367. Okoo 100 braci na czterech galerach, pod dowdztwem admiraa, Ferlino d'Airasca, wzio udzia w wikszej krucjacie, ktra spldrowaa Aleksandri w 1365 roku. Do 1373 roku joannici byli zasadniczo jedyn si wojskow, ktr papiestwo mogo si posuy

do obrony Bizancjum. Jednak bizantyjska propozycja obrony Salonik i innego bizantyjskiego miasta, prawdopodobnie Gallipoli, skierowana do joannitw w 1374 roku, speza na niczym. Passsagium, za-inpirowane przez papiea Grzegorza XI, ktre poeglowao do Yonitzy w Epirze w 1378, byo aonie mae, i zostao rozbite przez chrzecijaskich Albariczykw z Arty, ktrzy wzili do niewoli mistrza, Juana Fernandeza de Heredia, i trzymali go dla okupu. Nastpny mistrz, Filip z Naillac, i kilku innych joannitw walczyo w krucjacie Nikopolis w 1396 roku. Byli tam odpowiedzialni za ocalenie po klsce krla wgierskiego, Zygmunta. Najwidoczniej w Awinionie i na Rodos istniao stronnictwo, ktre poczwszy od okoo 1356 roku uporczywie poszukiwao rozleglejszej bazy ekonomicznej i bardziej prestiowych okazji przeciwstawienia si postpom Osmanw, przenoszc joannitw do poudniowej Grecji, ktra stanowia nieomal joannicki odpowiednik krzyackich Inflant. Okoo 1377 roku zakon wzi w dzieraw na dwadziecia pi lat aciskie ksistwo Achai, lecz w nastpstwie klski pod Yonitz musia je opuci. Jednak w latach 1383-1389 doszo do ponownych prb osiedlenia joannitw na Peloponezie, po klsce Nikopolis joannici wydzierawili na kilka lat bizantyjsk despoti na poudniowym Peloponezie, bronic przesmyku przy Koryncie przed osmaskimi najazdami na pwysep. Chocia powanie ograniczeni ogln klsk Zachodu w opieraniu si niewiernym Turkom, joannici byli skutecznym elementem obrony chrzecijaskiej Europy, zarwno gdy dziaali niezalenie, jak i jako cz oglnej krucjaty. Schizma papieska z 1378 roku podzielia joannitw na dwa odamy. To stworzyo wicej warunkw do naruszania dyscypliny i niepacenia powinnoci nalenych Rodos, gdzie zdominowany przez Francuzw konwent opowiada si zdecydowanie po stronie Awinionu. Korona angielska wspieraa rzymskiego papiea, lecz pozwalaa Anglikom udawa si na Rodos i wysyaa tam pienidze. Rodos w 1398 roku rzekomo wspierao tylko dziewi z dwudziestu jeden zachodnich przeoratw. W 1410 roku kapitua generalna w Aix-en-Provence wykazaa godn uwagi solidarno wewntrz zakonu, koczc sw wasn schizm siedem lat przed papiesk. Niestety, finansowe kopoty rywalizujcych papiey zmusiy ich do lepszego wykorzystywania dochodowych nominacji na beneficja, a to pozbawio braci perspektywy awansw, ktrymi pono nagradzano starszestwo zdobywane w subie na Rodos. Kiedy w 1413 roku okazao si, e an-typapie Jan XXIII sprzeda bogat komandori Cypru picioletniemu synowi krla Janusa, bracia zakonni zagrozili opuszczeniem Rodos. SchizMiniatura z epoki, przedstawiajca osmaskie oblenie Rodos w 1480 roku, z powodzeniem odparte przez joannitw. Pokazano obz turecki, atak na wie witego Mikoaja, obronny system sprzed wynalezienia prochu strzelniczego, atakowany przez tureck artyleri i przerwan zapor bonow ustawion w poprzek pnocnego portu. ma papieska zakoczya si w 1417 roku soborem w Konstancji, na ktrym mistrz joannitw wystpowa w roli stranika konklawe. Na tym soborze toczy si zacieky spr - rycerze krzyaccy twierdzili, e Litwini nie s chrzecijanami i e Polacy

sprzymierzaj si z nimi, Polacy natomiast utrzymywali, e braciom nie udao si nawet nawrci Prusw. Okazjonalnie uczestnictwo joannitw w kampaniach poza Rodos trwao, lecz ostatecznie sama wyspa staa si celem bezporedniego ataku. Ta-merlan zdoby Smyrn w 1402 roku, a Morea ewakuowaa si niewiele pniej. Polityczn koniecznoci stao si stworzenie przyczka umoliwiajcego bezporedni kontakt bojowy z Turkami na ldzie. W1407 lub 1408 roku Smyrn zastpi ldowy zamek w Bodrum naprzeciwko Kos, ten przynis presti, odpusty i zwolnienie z podatkw, co najprawdopodobniej uczynio z nowo zbudowanej fortecy raczej dochodow inwestycj ni czynnik przewagi strategicznej. Wielki nowy szpital, wywierajcy due wraenie na pielgrzymach, ktrego budow rozpoczto na Rodos w 1440 roku, by inn udan inicjatyw Zakony rfcskie 13.11-17% 361

propagandow. Zawarto seri rozejmw, ze sporadycznymi przerwami i potyczkami. Najazdy z mameluckiego Egiptu napotkay udany opr w latach 1440-1444, lecz dopiero w roku 1480 Osmanowie przeprowadzili atak na du skal. Mistrz, Piotr z Aubusson, pniejszy kardyna, poprowadzi epick obron miasta z talentem i determinacj. Pniej zbudowano masywne fortyfikacje chronice przed broni paln, ktre mogy wytrzyma ostrza nawet najciszych dzia tureckich. Osmanowie byli sprytnie trzymani w szachu, gdy po 1482 roku u joannitw znajdowa si brat sutana Dem. W miar dalszych postpw Osmanw na Bakanach Rodos byo coraz bardziej izolowane, jednak rozkwito jako bezpieczne przedmurze dla aciskiego handlu i piractwa w Lewancie. Szczeglne znaczenie miay wasne lukratywne "korsy" joannitw. W rzeczywistoci dochodowa forma uznanego publicznie, prawie prywatnego piractwa, korso byo uzasadnione jako typ witego dziaania wojennego, ktre irytowao Mamelukw, Osmanw, jak rwnie Wenecjan. Joannici byli zaleni od handlu z tureckim ldem i od bardzo ograniczonej siy morskiej, dlatego te mogli podejmowa tylko operacje na ma skal, lecz flota mame-lucka poniosa z ich rk wiksz porak w 1510 roku. Po podboju Egiptu przez Osmanw, pozycja Rodos, lecego na tureckich szlakach komunikacyjnych do Egiptu, doprowadzia do innego heroicznego oblenia, w czasie ktrego Wene-cjanie na Krecie i inne siy aciskie wysay nieznaczn pomoc. Joannici, ktrym nie udao si doprowadzi do powstania koalicji antyosma-skiej, ostatecznie skapitulowali i odpynli z Rodos w styczniu 1523 roku. Struktura zakonw rycerskich Wszystkie zakony rycerskie potrzeboway finansw. Uzyskiway je przede wszystkim z uprawy ziemi i hodowli inwentarza w swych posiadociach - zarwno przez bezporedni upraw i wypasy, jak i oddawanie w dzieraw jurysdykcji, sprawiedliwoci, praw senioralnych, rent miejskich, sprzeday emerytur,

inwestycji kapitaowych, papieskich odpustw, handlu i innych dodatkowych dziaa. Krzyacy poza Niemcami utrzymywali si ze swych pruskich czy inflanckich pastw, lecz generalnie domy zakonw rycerskich rniy si od innych domw religijnych tym, e ich bracia nie tylko musieli utrzymywa si samodzielnie, lecz take musieli wytwarza nadwyk gotwki, aby wspiera swj centralny konwent i braci pozostajcych w czynnej subie. Zakony tradycyjnie organizoway swe posiadoci w prowincje lub przeoraty, skadajce si z wielu komandorii, znanych take jako preceptorie, domus, encomiendas i tak dalej. Komandorzy utrzymywali wasne domy, czy coraz czciej wynajmowali je i pacili nalenoci swemu przeorowi czy prowincjaowi, lub czasami zarzdcy, a ci urzdnicy przekazywali cakowit sum do skarbca zakonnego. Wpywy z niektrych domw byy czsto zarezerwowane dla przeorw i mistrzw. Po 1319 roku zakon Montesa stosowa system oparty nie na osiadych spoecznociach, paccych swoje nalenoci, lecz na wpywach z indywidualnych domw, skadajcych si gwnie z dziesiciny i dochodw z podatkw, ktre przeznaczano dla rozmaitych oficjaw w rnych celach; tak wic cz pienidzy docieraa do mistrza, a inne dochody przeznaczano na obron granicy z muzumanami. Podobnie trzy kastylijskie zakony i zakon krzyacki przeznaczay dochody z poszczeglnych obszarw czy komandorii bezporednio dla mistrzw, ktrzy mieli swoj wasn mens, czyli prywatn kas. Mistrz joannitw otrzymywa wiksz cz dochodw z wyspy Rodos, a pniej, po 1530 roku, z Malty. Mimo rozbudowanych systemw lokalnej rachunkowoci i wizytacji, zarzd zakonw mia

Komandoria typowo wiejska, ze stodoami i wysok kaplic, iv Courval (Calvados) w przeorii francuskiej; joannici nabyli j od templariuszy po roku 1312. W roku 1373 komandoria, ktra przynosia "wielki dochd", ucierpiaa na skutek dziaa wojennych i zarazy, zostaa spalon i zburzona. K. t* r tylko niedokadne i niekompletne pojcie o cakowitych dochodach i zasobach ludzkich oraz o tym, jak cz tych rodkw mogoby zmobilizowa ich centralne dowdztwo. Zakonne statystyki w nieunikniony sposb byy przyblione i niekompletne. W niektrych wypadkach byo bardzo mao rycerzy, niektrzy z nich zbyt starzy, eby walczy; w innych miejscach byo zbyt mao braci wieckich albo nie byo ich wcale, czasami nadmiar ksiy. W roku 1374/5 zachodnie przeorie joannitw odday okoo 46 000 florenw odbiorcy z Rodos, okoo 1478 roku konwent na Rodos otrzyma 80 500 florenw rodyjskich z Zachodu i 11550 na Wschodzie, na cakowit sum 92 000 florenw rodyjskich. Wikszo tej sumy zostaa rzekomo przeznaczona na utrzymanie 450 braci i duej liczby patnych wojsk na Rodos i w Bodrum. 7000 florenw z Rodos przeznaczono na szpital. W 1519 roku twierdzono, e joannici s zaleni od wypraw korsarskich, dostarczajcych 47 000 dukatw rocznie. Jak ju wspomniano, liczba joannitw na Wschodzie w XV wieku wahaa si od 250 do 450 osb, wikszo z nich

bya rycerzami, natomiast w samych Prusach byo okoo 700 krzyakw w 1379 roku, 400 w roku 1450,160 w roku 1513 i 55 w roku 1525. Ten drastyczny spadek by czciowo spowodowany du utrat terytorium, szczeglnie po 1466 roku. Dochody w Prusach rosy cay czas, a do 1410 roku, pniej zac/y male, lecz w latach ok. 14351450 pozostay stabilne. Okoo 540 rycerzy i braci joannickich bronio Malty w roku Zakony rycerskie 1312-1798 363

1565, a w roku 1631 cay zakon liczy 1755 rycerzy, 148 kapelanw, 155 braci wieckich, a ogem 2058 osb, z czego trzy prowincje francuskie zapewniay 995 osb czyli prawie poow, 226 braci byo zatem na Malcie. Zakony hiszpaskie miay due dochody i skad czonkowski, sam zakon Calatrava osign okoo 1500 roku dochd 61 000 dukatw, czyli w przyblieniu jedn dwunast zwykego rocznego dochodu korony kasty-lijskiej. Ponad poow cakowitego dochodu przekazywano mistrzowi. Jednake tylko niewielk czs' tego bogactwa wykorzystywano na cele wojskowe. W nowszych czasach gospodarka jo-annitw znacznie przewyszaa gospodark innych zakonw. Do 1776 roku uprawa baweny na Malcie przynosia wyspie wicej pienidzy ni zakon; najwyszy roczny dochd z eksportu wynis 2 816 610 skudw w roku 1787/78. Mistrz otrzymywa z wyspy okoo 200 000 skudw rocznie, a dochd skarbca klasztornego wynosi 1315 000 skudw rocznie, gwnie z zagranicy. Oceniano, e poszczeglni bracia wwozili niemal l 000 000 skudw rocznie na swoje osobiste wydatki. Metropolia joannitw w La Yaletcie bya zalena od funduszy z kolonii czyli zachodnich przeoratw. Komandorie byy czym wicej ni dostarczycielami pienidzy i ludzi. Byy te wane jako orodki rekrutacji i przygotowania onierzy, domy dla wycofanych ze suby, rezydencje dla wielu ksiy zakonnych i punkty oywionych kontaktw z ludem. Wszyscy bracia skadali pene luby zakonne, tote jedn z ich czynnoci bya modlitwa, ktrej duchowa warto bya wana, jeli nawet niewymierna. Modlitwa z pewnoci przynosia te bogactwo, z powodu donacji i opat za msze wypominkowe. Poza zakonnikami, wielu braci byo kapanami, ktrzy w pewnych regionach i domach mogli tworzy oczywist wikszo czonkw oraz rzdzi i kierowa komandoriami. Nawet tam, gdzie zakon nie by lokaln seniori, mg posiada przytuUfortyfikowany konwent zakonu krzyackiego w Maenburgu - Malborku, (skala wiksza ni planu Rodos na str. 365), okoo 1420 roku, przedstawia wewntrz murw siedziby mistrza i rycerzy. 364 Zakony rycerskie 1312-1798

ki, szpitale i cmentarze, parafie i szkoy, wiele podlegych mu kociow i kaplic. Zakony budoway i utrzymyway kocioy i inne budynki, ktre z upywem wiekw staway si coraz wiksze i wystawniejsze. Miay sw wasn liturgi, witych patronw, obrazy, relikwie, ktre pomagay w utrzymywaniu ich espt de corps i przycigay wsparcie publiczne. Krzyacy zatrudniali specjalnych lektorw do czytania na gos w czasie posikw w rodzimym jzyku, gdy niektrzy z braci byli niepimienni. Niektre zakony miay swych wasnych witych, w XVI wieku zakon joannitw przynajmniej ogasza, a w niektrych przypadkach zmyla, spis witobliwych braci. Zakony utrzymyway naturalnie ogromne archiwa administracyjne, co uatwiao take spisywanie wasnych dziejw, i penio wan rol propagandow. W wikszoci przypadkw w skad zakonw wchodzili bracia walczcy. Niektrzy z nich byli raczej ludmi wieckimi stosunkowo skromnego pochodzenia ni rycerzami. Chocia istniao due zrnicowanie regionalne, w XIV wieku wielu rycerzy pochodzio w rzeczywistoci z klasy mieszczaskiej, ziemiastwa czy drobnej szlachty, nawet jeli istniay zawsze pochodzce z wysokiej arystokracji wyjtki. Jako e gboki kryzys gospodarczy w XIV wieku obniy faktyczn warto wpyww zakonw, nasili si wycig do bogactwa. Przynajmniej u joannitw stao si powszechne, e komandorzy utrzymywali dwa lub wicej domy jednoczenie. Dla elity normalne stao si okrelanie warunkw wstpowania do zakonu tak, by wykluczy rywalizacj. Ten proces w kadym razie odpowiada oglnej tendencji w spoeczestwie zachodnim. Zasady dotyczce wstpowania do zakonu stopniowo zaczto stosowa bardziej cile, a od rycerzy wymagano wiadectwa szlachectwa. Okoo roku 1427 joannici kataloscy zaczli wymaga badania szlachectwa z zaprzysionymi wiadkami i pisemnymi certyfikatami. U krzyakw i w innych zakonach formalnych dowodw szlachectwa zaczto wymaga dugo przed 1500 rokiem, pniej stao si to norm. Wszdzie w interesie arystokracji uzmacniano jej pozycj kosztem mieszczastwa i wacicieli ziemskich. W Kastylii uywano dowodw pochodzenia, aby unikn "skazy" ydowskiej krwi. Poza zakonem krzyackim, ktry przed kocem XV wieku powszechnie unika osobistych pieczci i posgw nagrobnych, zapewnienia o biedzie i regulacje ograniczajce wasno osobist byy naruszane przez rosnce praktyki prywatnych fundacji, nagrobkw osobistych, pieczci z osobistymi herbami oraz inne przejawy przejmowania si pochodzeniem spoecznym i rodowym. Atak na templariuszy wzmg debat dotyczc zakonw. Ich krytyk mona byo znale w wielu dzieach krucjatowych dziesicioleci po 1291 roku. Niektrzy autorzy woleli widzie jeden poczony zakon, wielu opowiadao si za narodowymi rozwizaniami, jeszcze inni proponowali, aby Jerozolim, jako pastwem zakonnym, rzdzi nowy zakon rycerski. Chrzecijaskie ofiary zakonu krzyackiego wielokrotnie ponawiay protesty przeciwko jego praktykom, lecz z drugiej strony zadziwiajco mao dyskusji powicano zakonowi jako takiemu. Piszcy przed 1389 rokiem Filip z Mezieres, dawny kanclerz Cypru i doktrynalny fanatyk krucjat, peen pochwa dla krzyakw, krytykowa joannitw za ich upadek. Jednak jego uwaga, i joannici su na Rodos tylko po to, aby zabezpieczy dobre zachodnie beneficjum, opieraa si na

nieznajomoci mechanizmw ich systemu awansu. Wasny projekt nowego zakonu, stworzony przez Filipa z Mezieres, ostatecznie zrewidowany w 1396 roku, cigle opiera si na pojciu szlachetnej braci, majcej za cel odzyskanie Jerozolimy i jej obron, z monarchicznym wojskowym pastwem zakonnym, ktrego wszyscy bracia lii Zakony rycerskie 1312-1798 365 mieli pozosta na Wschodzie, podczas gdy rzetelni s'wieccy administratorzy zajmowaliby si ich zachodnimi posiadociami i dochodami. Proponowa, eby, tak jak w zakonie w. Jakuba, rycerzom pozwalano wstpowa w zwizki maeskie, narzucajc wymg czystoci maeskiej. Ciekawe, e przyjmowane do zakonu w. Jakuba wdowy po zmarych czonkach bractwa musiay si okreli, czy ycz sobie powtrnie wyj za m. Powstao wiele propozycji, wewntrznych i zewntrznych, stopniowej reformy naduy w pojedynczych zakonach oraz ponownej regulacji prawnej takich rzeczy jak praktyka liturgiczna, pacenie nalenoci, nie rezydowanie w komandoriach i odmowa suby w konwencie, Pnorednio-

/\\ Wiea witego Mikoaja Wiea wiatrakw Paac magistratu Dzielnica j ydowska l Rodos joannitw - wysokie, cienkie mury redniowieczne z basztami otoczone niskimi, pochodzcymi : pocztkw czasw nowoytnych, fortyfikacjami bastionowymi. Konwent joannitw i paac magistralny na pnocy si oddzielone od miasta czyli borgo masywnym murem. Zakony rycerskie 1312-1798 366

wieczne zakony rycerskie przycigay niewielu ludzi na wysokim poziomie intelektualnym czy duchowym. aden zakon nie przeszed trwaej zasadniczej reformy, jak u franciszkanw i augusty-nw. Od XIV wieku rygoryzm lubw braci ulega stopniowemu osabieniu, chocia w mniejszym stopniu u joannitw i krzyakw. Wartoci i dyscyplina zmierzay ku upadkowi - bracia unikali suby wojskowej, posiadali prywatne pokoje, zwikszaa si wasno prywatna, istniao coraz wicej sposobnoci

do powikszania majtku i innych odstpstw od surowej dyscypliny. Wszystko to redukowao pierwiastek moralny w yciu braci. Dzierawienie komandorii i sprzeda emerytur wieckim stanowio odbicie rosncego nacisku na sprawy materialne i pienine. Na przykad krzyacy wprowadzili opaty wstpne, a pojedynczy bracia otrzymywali doywotnie dzierawy. Przyjcie do zakonu w coraz wikszym stopniu mogo otwiera dostp do synekur w uprzywilejowanych rodach arystokratycznych, co zapewniao doskonae beneficjum na ycie. W 1449 roku lokalna szlachta owiadczya krzyackiemu kom-turowi z Altenbiesen: "Po c miaby by dalej potrzebny zakon, jeeli nie jest on hospicjum i mieszkaniem dla szlachty?" Zakony rycerskie z wczesnego okresu nowoytnego: w stron zwierzchnoci wadzy narodowej W latach 1487-1499 kastylijskie zakony rycerskie zostay w praktyce zracjonalizowane przez koron; w 1523 roku joannitw wypdzono z Rodos, a w 1525 roku zostaa zewiecczona pruska ga krzyakw. Bractwo niemieckie dziaao bezlitonie w porwnywalnie brutalnych warunkach. Ich wielkie posiadoci i dochody oraz wspaniaa organizacja i szlaki komunikacyjne sprawiy, e krzyacy stali si o bez porwnania bardziej skuteczni ni joannici. Jednak chrzest Litwinw, zaniechanie rajz po 1410 roku, dyplomatyczne powizania wymierzone w zakon i wydatek ponoszony na onierzy najemnych, wszystko to przemawiao przeciwko dobrobytowi zakonu. Sama sprawno Ordensstaat dziaaa w kierunku podkopania go na rne sposoby. Bogatszy element pruskiego spoeczestwa, w wikszoci odsunity od czonkostwa w zakonie i od rzdzenia, coraz bardziej opiera si zakonowi, ktry nie potrzebowa ju duej ich suby wojskowej i prbowa zastpi wieniakami, od ktrych zakon mg pobiera czynsze i podatki na utrzymanie wojsk. W 1410 roku zakon zebra wielk armi na bitw pod Grunwaldem i nawet po stracie prawdopodobnie 300 braci by w stanie utrzyma Malbork pod rzdami autokratycznego Henryka von Plauen, ktry nastpnie zosta wybrany mistrzem, lecz odwoano go w 1413 roku. Wkrtce potem cige dziaania wojenne wyludniy i zniszczyy wsie. W latach 1437-1454 odzyskano niektre tereny, lecz liczba braci musiaa rozmylnie by utrzymywana na niskim poziomie. Niektrzy krzyacy okazjonalnie walczyli z Turkami, jak w latach 1429-1434, lecz powtarzane propozycje cesarza Zygmunta i innych, i zakon powinien wej w now rol walczc z niewiernymi na osmaskich granicach Bakanw (w praktyce jako ldowe uzupenienie si joannitw) nie wyniky adne trwae skutki. W 1418 roku powsta nawet projekt przeniesienia zakonu na Rodos czy na Cypr. W Prusach utworzony w 1440 roku Zwizek Pruski sprowadzi na pastwo zakonne wojn domow i polsk interwencj. Do 1454 roku krzyacy walczyli ze swymi wasnymi poddanymi. Kiedy Polacy zdoali w 1457 roku odkupi Malbork od najemnikw zakonu, konwent przenis si do Krlewca. Na mocy pokoju zawartego w 1466 roku bracia utracili dalsze terytoria i podobno zobowizali si do usug woj skowych dla korony polskiej. Zakon nigdy nie rozwiza satysfakcjonujce polskiego problemu. Zbyt otwarcie przeladowa swoich Zakony rycerskie 1312-1798 367

braci chrzecijan i dlatego nie bardzo mg pretendowa do roli obrocy Europy. Misja osadnictwa i nawracania w rejonach batyckich bya misj mao przyszociow. W zakonach powtarzay si spory midzy mistrzami pruskimi, niemieckimi i inflanckimi oraz nieformalnymi klanami braci pochodzcych z Frankonii, Nadrenii i innych regionw. W Inflantach do ok. 1450 roku prawie wszyscy bracia pochodzili albo z Westfalii, okoo 60 procent, albo te - okoo 30 procent - z Nadrenii. Mglicie mwiono tam o Zungen, czyli jzykach, istniao te pewne porozumienie co do podziau urzdw, lecz Zungen byy w rzeczywistoci czym niewiele wicej ni obszarami rekrutacji, ich funkcja nie polegaa - jak langues na Rodos - na ustalaniu starszestwa czy rozstrzyganiu konfliktw dotyczcych podziau urzdw i dochodw. Sami bracia w racy sposb ograniczali si wycznie do arystokracji i coraz bardziej ulegali demoralizacji. W Prusach tworzyli siln oligarchi, zdoln po 1466 roku wpywa na polityk mistrza. Zmiany faktycznie kierujce si w stron wasnego majtku okazay si z czasem niebezpieczne bo uatwiay ostateczn sekularyzacj pastwa zakonnego. Pastwo joannitw byo o wiele mniejsze, lecz mona je byo obroni mniejszym nakadem kosztw. Zakon joannicki by bardziej elastyczny, a wiksze moliwoci wyboru stojce przed nim pozwoliy na utrzymanie roli wojskowej dugo po tym, jak zakon krzyPochodzcy z epoki fresk Matteo Pereza d'Alecdo w paacu wielkiego mistrza w La Yaletcie, upamitniajcy wielkie tureckie oblenie Malty; sztandar zakonu w. Jakuba powiewa zaraz za sztandarem joannitw, w czasie przybycia z Sycylii pierwszych posikw pod wodz Melchiora de Robles, rycerza-brata zakonu w. Jakuba, w lipcu 1565 roku.

Anonimowy siedemnastowieczny widok na galery zakonu Santo Stefana, zbrojonych pod Liuorno w Toskanii. Czonek zakonu z krzyem na piersiach stoi na pierwszym planie. acki prawie cakowicie odszed od wszelkiej prawdziwie witej wojny. W 1523 roku Marcin Luter ogosi broszur zatytuowan A die Herrn Deuts-chs Ordens. W1525 roku ostatni mistrz pruski, Al-brecht Brandenburg-Ansbach, po prostu nawrci si na luteranizm, zoy hod krlowi polskiemu i rzdzi Prusami jako dziedzicznym ksistwem wieckim. Z 55 braci, ktrzy uchowali si w Prusach, bardzo niewielu pozostao katolikami. Or-densstaat w Prusach stao si raczej polityczne ni religijne, powicio si jedynie zachowaniu swojej wasnej, samonapdzajcej si machiny oligarchicznej . Zabrako mu moralnego oparcia i nie byo w stanie konkurowa z ssiednimi pastwami wieckimi. Krzyacy stracili swego Hochmeistra i gwny trzon terytorium, lecz

przetrwaa ga niemiecka, podobnie, jak do 1561 roku, inflancka. Reformacja uderzya take w joannitw. Ich przeorie zostay rozwizane lub zewiecczone przez wadcw protestanckich: w Szwecji w 1527 roku, Norwegii w 1532, Danii w 1536 i Anglii w 1540 roku. c Postpujce unarodowianie zakonw Pwyspu Iberyjskiego zaczo si dugo przed kocem rekonkwisty w 1492 roku. Po podboju Granady korona kastylijska miaa siln pozycj i usilnie staraa si pooy kres anarchistycznym debatom nad pozycj mistrzw zakonu. W latach 1489-1494 krl Ferdynand przej nadzr nad trzema akonami kastylijskimi. Bracia z trudnoci zdoali si oprze, kiedy w celu ich nadzorowania stworzono rad krlewsk, lecz kapituy, wybory i element ycia w komandorii trway nadal: zakony Caatrava, Montesa i Aviz zachoway zwizek z zakonem cystersw. W1523 roku papie Adrian VI formalnie poczy trzy zakony kastylijskie na wieczne czasy, zapewniajc koronie stanowisko mistrza i ogromne dochody, szacowane na 110 000 dukatw rocznie, czyli w przyblieniu poow wszystkich wpyww zakonw. Udzia korony przekaiii Zakony rycerskie 1312-1798 369 \

no bankom Fukierw w 1525 roku. Montes z kolei przyczono do krlestwa Aragonii w 1587 roku. Zwierzchno nad zakonami portugalskimi, z ktrych wszystkie odrzucay propozycje powicenia si sprawom zamorskim, take przesza w rce korony, wykorzystujcej niektre ich komandorie do wynagradzania osobistej suby, penionej na terenach niewiernych w Afryce i Azji. Trzy zakony zatraciy swj wojskowy charakter, lecz niektrzy bracia walczyli indywidualnie. Tak wic, przynajmniej 28 zostao zabitych czy wzitych do niewoli pod Alcazar, w krucjacie marokaskiej w 1578 roku. Z czasem inne bulle papieskie stopniowo uwalniay bractwa hiszpaskie od ogranicze dotyczcych maestwa, wasnoci, postw, miejsca zamieszkania i modlitwy. Jako e korona oddaa w dzieraw komandorie zakonne, wielu braci zostao rentierami, ktrzy cenili swe czonkostwo zakonne ze wzgldu na honor, szlachectwo i karier. Utworzenie staej armii krlewskiej pozbawio zakony szczeglnej wartoci jako dostarczycieli si wojskowych. Tak to w wikszej czci stay si rdem krlewskiej klienteli. Do zakonu przyjmowano czonkw nawet w wieku dziecicym. W 1536 roku Karol V zacz dzieli posiadoci zakonne na sfinansowanie obrony chrzecijastwa.

Sprzeda 14 z 51 komandorii Calatravy, 13 z 98 zakonu w. Jakuba i trzy z 38 Alcantary, aby zebra sum l 700 000 dukatw. Korona moga sprzedawa miejsca w zakonach, czonkostwo zapewniao nie bogactwo, a presti, komandoria, z jej rentami, nadal przynosia dochd. Latyfun-diami zakonnymi administrowali komandorzy, czsto nieobecni, ktrzy nie czynili adnych inwestycji w swych komandoriach. Okazao si to nie-wydajne ekonomicznie, wrcz pasoytnicze. Korona uzasadniaa naturalnie przejcie zakonw kastylijskich starym argumentem, e ich rodki bd w ten sposb nadal wspomaga nawracanie i wit wojn, oraz e Afryka Pnocna, tak jak Granada, ley na drodze do Jerozolimy. W 1506 roku krl Ferdynand zwoa kapitu zakonu w. Jakuba, ktra zgodzia si zaoy konwent w Oranie, po czym nastpiy plany przeniesienia Calatravy i Alcantary do Bougie i Try-polisu. Te projekty afrykaskie, chocia wyraano je przez cay XVII wiek, podobnie jak krzyackie plany walki na Bakanach, to jednak naprawd nigdy nie zostay ziszczone. Osadzenie przez Karola V w 1530 roku zakonu joannitw w Trypolisie i na Malcie, byo wynikiem stosowania tej samej logiki z wikszym skutkiem. Pojedynczy bracia kastylijscy czsto mieli stanowiska wojskowe, lecz same zakony byy ju w duym stopniu bezczynne. W latach 1518-1598, z 1291 znanych braci-rycerzy zakonu w. Jakuba tylko 50 czy 60 penio znaczc sub przeciw niewiernym. Przynajmniej 8 braci zakonu w. Jakuba wzio udzia w wyprawie do Tunisu w 1535 roku, i w 1565 roku inni pomogli obroni Malt, gdzie jeden z nich, Melchior de Robles, suy 1 zgin z honorem. Od 1552 roku zakon w. Jakuba wydawa okoo 14 000 dukatw rocznie na trzy lub cztery galery, ktre dziaay na Morzu rdziemnym, po 1561 roku jako cz floty krlewskiej. Statuty zakonu wymagay, bezskutecznie, szeciu miesicy suby morskiej jako warunku wstpienia do zakonu. Znaczenie tych galer byo po czci symboliczne. Jednak pod wodz Luisa de Reuesensa, commendador mayor Kastylii, galery odegray uyteczn rol w bitwie pod Lepanto w 1571 roku. Naduycia nie zawsze prowadziy do bezczynnoci, na przykad Luis de Reuesens wstpi do zakonu w. Jakuba, gdy mia 11 lat, Alvaro Bazan, ktrego wspaniaa kariera morska obejmowaa Lepanto i Malt, zosta przyjty do zakonu w 1528 roku, gdy mia 2 lata. Po 1571 roku wysiki hiszpaskie koncentroway si bardziej na pnocnej Europie, co zmniejszyo zasig moliwoci prowadzenia przez zakon witej wojny. W kadym razie wie370 Zakony rycerskie 1312-1798

lu braci po prostu lekcewayo swe obowizki. Krytykowano nieustannie poet, Luisa de Gn-gora, kiedy w 1614 roku nie zgodzi si na rozkaz krlewski suy pod Marmor w Afryce. Podczas gdy krzyacy i zakony iberyjskie ulegy gruntownej zmianie i straciy wszelkie przekonujce poczucie misji, joannici walczyli dalej. Niewielu pojedynczych wadcw

mogo ich obali, a papie i cesarz cay czas ich wspierali. W rzeczywistoci Klemens VII, wybrany papieem w 1523 roku, z mistrzem joannitw jako stranikiem konklawe, sam by joannit. Przez 8 demoralizujcych lat po 1523 roku Filip Yilliers de 1'Isle Adam i jego ocalay konwent przenosili si z Krety do Mesyny, Civitavecchia, Yiterbo, Yillefranche, Nicei i Syrakuz, utrzymujc cigo ustrojow i szukajc nowej bazy. Joannici byli gwnie Francuzami, lecz to cesarz hiszpaski, Karol V, ostatecznie osiedli ich na malutkiej, nieurodzajnej wysepce Malcie, ktra, wraz z poblisk Gozo, miaa by lennem od korony sycylij skiej. Std mieli broni nowego ldowego przyczka w Trypolisie w Afryce, zajtego przez Hiszpanw w 1510 roku. Niechtni bracia, cay czas ywicy nadziej na powrt na Rodos czy na podboje w Grecji, w towarzystwie kilku aciskich i greckich poddanych z Rodos, zajli lecy nad brzegiem morza zamek i jego przedmiecie zwane Birgu w 1530 roku. Nie mieli jednak wielkiego wyboru. Ze wzgldu na francuskie przymierze z Turkami, w pierwszy ruch maltaski stanowi zasadniczo przesunicie joannitw w stron Hiszpanii, ostatecznie mistrzem w latach 1536-1553 by Aragoczyk, Juan de Homedes. Joannici, znani odtd jako zakon maltaski, odbywali dalej ldowo-morskie kampanie w Grecji. Modon zupiono w 1531 roku, Tunis w Afryce w 1531 roku, Derb w roku 1559 i tak dalej. Malta i jej wspaniay port zapewniay niezaleno, gdy wyspa leaa midzy osmask Afryk a hiszpask Sycyli. Bya baz, z ktrej zakon mg kontynuowa napastliwe morskie dziaania wojenne, wymierzone przeciwko niewiernym flotom i piratom. Joannici wynegocjowali nieopodatkowany import zboa z Sycylii i zbudowali minimalne fortyfikacje w Wielkiej Przystani. Przybywszy z czci relikwii i archiwum, dowiedli nadzwyczajnych zdolnoci przystosowawczych w przenoszeniu cigoci swego zakonnego pastwa z jednej wyspy na drug. Ukazali raz jeszcze, e przetrwanie zakonu rycerskiego nie musi zalee od konkretnej bazy terytorialnej. W 1551 roku stracono nieodpowiednio ufortyfikowany i broniony Trypolis, a Gozo zostaa powanie zniszczona. Nadmorski zamek witego Anioa, nowe miasto Isola czy pobliska Senglea oraz fort witego Elma przy wejciu do zatoki zostay potnie uzmocnione, zanim w 1565 roku nastpi atak osmaski. Taktyka turecka bya niezrczna. Mistrz joannitw, Jan de la Yalette, weteran ostatniego oblenia Rodos z 1522 roku, broni si zaciekle i rozwanie, wspomagany przez ludno Malty. Decydujce okazay si pewnie posunicia strategiczne w kierowaniu odsiecz przez Gard de Toledo, wicekrla Palermo, komandora zakonu w. Jakuba. Joannici zyskali wielki presti, uparcie trzymajc si pozycji, ktra pod wzgldem technicznym bya nie do obrony, za Osmanowie zostali usunici z miejsca, ktre mogo stanowi niebezpieczna baz strategiczn. Sze lat pniej, kiedy Turcy bronili si pod Lepanto, nowy zakon rycerski, powicony witemu Stefanowi (Santo Stefano) dostarczy pi galer i 100 rycerzy. Zosta zaoony w 1562 roku przez Kosm I Medyceusza, ksicia Toskanii, ktry sta si jego dziedzicznym wielkim mistrzem. Przeksztaci cz sabej floty toskariskiej w sta marynark, wzorowan na maltaskiej. Przeznaczy j zarwno do obrony swych wybrzey i statkw, jak i do zespolenia swych nie-florenckich poddanych wok swej wadzy, dziki stworzeniu i okreleniu nowej klasy szlacheckiej. W kilku miastach sprzeciwiajcych si Florencji, takich jak

Dwie galery rodyjskie, dowodzone przez joannit Georges'a z Bosredon, zadaj klsk Turkom, ok. 1460; ilustracja z ksigi godzin wykonanej ok. U75 roku dla Piotra z Bosredon, joannity, przeora Szampanii, w ktrej wylicza si take 60 joannitw, ktrzy brali udzial w akcji. |i

0 un0 -

x\ i Licz 10 i ----

i-_

-.

*<

t I

Fg

owye wnie

Anonimowy portret, pierwotnie w Grazu, przedstawiajcy Konrada von Stauchwitz, landkomtura Austi, w zbroi zdobnej w klejnoty, w rynsztunku krzyackim i z proporcem, w ogrodzie, gdzie klczy przed Najwitsz Maryj Pann, witym Krzysztofem i wit Ann. Herby rodzinne i nazwiska czworga dziadkw s przedstawione niej, oczywicie celem podkrelenia jego szlachectwa. Poniej: Zakony rycerskie 1312-1798 373

Liczba wzitych pryzw

l n 5 A 10 O 15 20 O 200 400 km Powyej: Kampanie eskadr zakonu Santo Stefana w latach 1536-1688, ukazujce ich energiczne dziaania gwnie we wschodnim obszarze Morza rdziemnego. Poniej: Statki zdobyte w czasie maltaskich "korso" na wodach muzumanw w latach 1654-1694. Zakony rycerskie 1312-1798 374

Siena i Lukka, szlachta w duym stopniu pozostaa wierna Makie, lecz w innych regionach zakon w. Stefana przycign wiele rodzin poza jo annickimi, nawet jeli jego szlachectwu brakowao maltaskiego prestiu. Rycerze w. Stefana mogli wstpowa do zakonu i uzyskiwa status szlachecki wyposaajc now komandori w jus patronatus czyli rodzinny patronat. Jak w zakonie w. Jakuba, czonkowie w. Stefana mogli wstpowa w zwizki maeskie. Byli zobowizani do trzyletniej suby wojskowej, czciowo na morzu. Zamni synowie komandorw mogli dziedziczy komandorie po ojcach. Niezbyt wysokie urodzenie matek moga zrekompensowa dodatkowa czy wysza opata. Co wicej, yjcy komandorzy mogli szybko zrzeka si sukcesji na rzecz rodziny, co miao umoliwi pewnej liczbie jej czonkw ryche zdobycie szlachectwa. Wszystko to bardzo rnio si od praktyki maltaskiej dotyczcej celibatu i szlachectwa, jednak zapewnio rwnie skuteczny wkad marynarki w wit wojn. Zakon w. Stefana mia wasn akademi morsk, a jego konwent i przyklasztorny koci w Pizie, zaprojektowany przez Giorgio Yasariego, wkrtce przycign setki rycerzy, niektrych spoza Toskanii. W latach 1563-1737 zaoono nie mniej ni 695 komandorii. Z bazy zakonu w Li-vorno dobrze zorganizowana flota bronia handlu toskaskiego i wybrzey. Walczya te z niewiernymi na dalej pooonych terenach, czsto eglujc obok statkw joannitw. W 1565 roku zakon posa dwie galery na pomoc Malcie. Galery tos-kariskie, czasami dziesi lub wicej na raz, urzdzay agresywne napady na wybrzea Afryki, na Morzu Egejskim i wok Cypru, szczeglnie pod wodz swego najwikszego admiraa, Jacopo In-ghiramiego. Kryli jako eskadra, ktra braa i dzielia upy i okupy, lecz, w przeciwiestwie do joannitw, czonkowie zakonu w. Stefana nie dokonywali p-prywatnych odrbnych wypraw korsarskich. Po 1584 roku zakon przesun rodek cikoci swojego chrzecijaskiego piractwa z zachodniego rejonu Morza rdziemnego w stron wd Lewantu. W cigu omiu lat od 1610 roku zakonnicy w. Stefana zdobyli 24 berberyjskie okrty i 1409 niewolnikw na Zachodzie, spldrowali kilka miast i zdobyli 49 tureckich i greckich galer i 1114 niewolnikw w Lewancie. Jak joannici, i bardzo krtko krzyacy, zakon w. Stefana walczy w czasie wojny kreteriskiej z Wenecjanami, w latach 1645-1669, lecz zaraz potem ograniczy swoje dziaania.

Urzd admiraa zosta zniesiony w 1737, a zakon zlikwidowany przez Napoleona w 1809 roku. Tego samego roku Napoleon przerwa cigo historii zakonu krzyackiego, ktry utraci swe ziemie niemieckie. Jego gwna siedziba zostaa przeniesiona do Wiednia, lecz wojskowe waciwoci i wszystkie aspiracje pastwa zakonnego przepady. W1568 roku Kosma de Medici prbowa doczy joannicki zakon witego azarza do zakonu w. Stefana, lecz zamiast tego w 1572 roku papie doczy jego cz do zakonu witego Maurycego, z Emanuelem Filiberto, ksiciem Sabaudii, i jego nastpcami jako doywotnimi wielkimi mistrzami, oraz z obowizkiem utrzymywania dwch galer. Faktycznie dwie galery suyy w Tunisie w 1574 roku, lecz dziaalno wojskowa tego zakonu ustaa po 1583 roku. Cay czas tworzono nowe zakony rycerskie. Papie Pius II zaoy zakon Rodziny Betlejemskiej w 1459 roku, uywajc dbr rnych skasowanych mniejszych zakonw. Niewielka liczba braci tego zakonu i ich mistrz, Daimberto de Amorosa, planowali obron lecej na Morzu Egejskim wyspy Lemnos, lecz przejli j Turcy, a bractwo przenioso si do Sy-ros i zbudowao tam w 1464 roku hospicjum. Po przejciu Lemnos przez Wenecjan tego samego roku, zakonnicy wrcili tam, lecz Turcy odzyskali wysp w 1479 roku i zakon praktycznie znikn. Duo pniej, w 1619 roku, Karol Gonzaga, ksi Mantui i Nevers, pomg w zaoeniu papieskieZakony rycerskie 1312-1798 375

go zakonu rycerzy, Ordre de la Milice Chretienne, co byo czci rozwinitych francuskich planw walki z Turkami i niemieckimi protestantami. W1623 roku papie Urban VIII przeksztaci go w peen zakon rycerski, ze lubami czystos'ci maeskiej. Przyjmowano do niego grupy Wochw i Niemcw, przydzielono pienidze, powstaa te flota, lecz nie podjto adnych dziaa. Okres nowoytny: przetrwanie pastwa zakonnego Po 1561 roku jedynie zakon maltaski pozosta skutecznym i niezalenym ciaem wojskowym. Udao si to dziki wojownikom, ktrzy znali swj fach; mistrz Jan de la Yalette zosta wzity do niewoli w 1540 roku, ponad rok wizili go muzumanie. Oblenie z 1565 roku dao joannitom nowy cel i przewiadczenie; od razu zaczli budow nowego zakonnego miasta La Yaletta, upikszonego przez Girolamo Cassara, oraz ogromnego systemu fortyfikacji, rozpocierajcych si dookoa Wielkiego Portu. Wyspa przeksztacia si w silny czynnik odstraszajcy, ktry zagraa strategicznym szlakom komunikacyjnym midzy Stambuem a Aleksandri, od ktrych czciowo zaleao muzumaskie wybrzee od Egiptu do Tunisu, Algieru i Maroka. Joannici tworzyli najwaniejszy bastion przeciwko temu zagroeniu, ich propaganda podkrelaa muzumask solidarno, chcc tym samym podtrzyma lk przed niewiernymi, uzasadni ich wasn pozycj i wit wojn, ktra stanowia podstaw ich ideologii. Poniewa masywne kamienne fortyfikacje Malty nigdy nie zostay powanie

zaatakowane, co jest dowodem na ich skuteczno, sprawiay wraenie, jak gdyby chroniy rzdzcych ogarnitych paniczn trwog przed najazdami. Pewien element niebezpieczestwa zawsze istnia, i fortyfikacje, o ktrych cigle twierdzono, e wymagaj unowoczenienia, objy ostatecznie wiksz cz wyspy. Ostatni wiksz konstrukcj w tym prawie nieustannym programie budowy by Fort Tigne, ukoczony dopiero w 1794 roku. Fortyfikacje wymagay duego nakadu finansowego i lokalnego opodatkowania, lecz zapewniay miejscowej ludnoci ochron i zatrudnienie. Doki i arsenay stanowiy wsparcie dla wikszych kampaniii morskich, gospodarka staa si bardziej rnorodna w miar szybkiego powikszania portu, nowych miast, szpitali i kwarantanny oraz dobrze ulokowanej skadnicy handlowej. Ludno Malty i Gozo w cigu 100 lat prawie si podwoia, od okoo 49 500 w 1680 roku, do 91 000 w 1788 roku. Mimo e istniao pewne niezadowolenie z rzdw, podobnie jak w caej zachodniej Europie, to Maltaczycy, jak przed nimi mieszkacy Rodos, byli wzgldnie dobrze traktowani i zadowoleni. Te osignicia byy chronione nieustajc interwencj dyplomatyczn na dworach papieskim, francuskim, weneckim i innych, gdzie joannici byli istotnie czsto obecni w subie wieckiej. La Yaletta staa si wspania szko dowdcw marynarki. Niektrzy z nich zostawali oficerami we flocie francuskiej, lecz do XVIII wieku wojna na morzu, wraz z samym zagroeniem osmaskim, znalaza si w zaniku. Osignicia wojskowe Malty byy oparte na niezliczonych mniejszych, ale znaczcych epizodach, jako e joannici skutecznie panowali na wodach od Tunisu do Kalabrii. Ich celem byo nie tyle zabijanie czy zatapianie, ile raczej zdobywanie upw, okupu i niewolnikw. Losy s zmienne, joannici te ponosili straty. Na przykad w 1570 roku zdobyto trzy ich galery, dlatego te pod Lepanto w nastpnym roku zakon mg wystawi jedynie trzy inne. Po tej bitwie wielkie mocarstwa ju nigdy wicej nie wystawiay olbrzymich flotylli skadajcych si z galer, ktre stay si zbyt kosztowne. Zamiast tego Malta zrobia wiele, aby utrzyma rwnowag si na Morzu rdziemnym. Sukces pod Lepanto nie zniszczy potgi tureckiej, w rzeczywistoci Turcy podbili Cypr w 1571 roku, a w 1574 odbili Tunis. Joanniiii Zakony rycerskie 1312-1798 376 ci wytrzymywali ich agresj. W 1611 roku, na przykad, zaatakowali Korynt w Grecji i Kerken-n z wybrzea tune2yjskiego, z drugiej strony natomiast Turcy przeprowadzili mary atak na Malt w 1614 roku. Wsppracowali z Wenecj w obronie Krety w latach 1645-1669, w czasie wojny sprowokowanej przez atak joannitw na konwj egipski. Galery maltaskie i toskaskie cay czas egloway przeciwko Osmanom, lecz ostatnia wiksza kampania joannitw na wodach Lewantu miaa miejsce w czasie wojny tureckiej, ktra skoczya si w 1718 roku. W 1705 roku joannici wprowadzili jako uzupenienie galer wiosowych cikie aglowce, znane jako okrty liniowe. Te statki wojenne byy opacane ze specjalnych fundacji, a rycerze musieli przypuszczalnie odsuy na nich cztery szeciomiesiczne okresy, zanim mogli otrzyma awans. Wojny

morskie koczyy si do czego znacznie przyczynili si joannici, lecz dziaania wojenne nigdy nie miay cakowicie wygasn. Na przykad w 1749 roku zaatakowano Oran. Rosjanie zniszczyli osmask potg morsk w 1770 roku, jednak niebezpieczestwo pozostao; pod sam koniec, kiedy w kwietniu 1798 roku zdobyto pod Gozo okrt tunezyj-ski, flota joannitw cigle skadaa si z czterech galer, dwch liniowcw i dwch fregat. Jak w przypadku Rodos, wyprawy korsarskie byy korzystne dla zatrudnienia i gospodarki. Korsa maltaska nie bya czystym piractwem. Nie bya te standardowym korsarstwem licencjonowanym przez wadz pastwow w ramach prawnych zasad, ale bez rnic religijnych. Bya to raczej forma witej wojny, teoretycznie, chocia czsto nie w praktyce, ograniczona do atakw na statki niewiernych. Dokonywana za zezwoleniem mistrza, ktry otrzymywa 10 procent upw, i cile regulowana przez specjalny trybuna, pozwolia joannitom i innym inwestowa w pirackie wyprawy przez zbrojenie statkw i podzia zyskw otrzymanych z upw i okupw. Na Morzu Egejskim i w Lewancie zdobywano wielkie upy, w miar jak dziaania przeniosy si z Trypolisu na Peloponez, Rodos i Cypr. Czsto powtarzajce si ataki na statki weneckie doprowadziy do konfrontacji dyplomatycznych i konfiskaty wpyww joannitw z ich przeoratu w Wenecji. Joannici wzili udzia w wielu wikszych szesnastowiecznych kampaniach i w wojnach turecko-weneckich, ktre trway w latach 1645-1718, lecz po 1580 roku skupili si na kor-sie. Podobnie jak jej pnocnoafrykascy odpo-wiednicy, Malta zamieniaa si w pastwo korsarskie. Jej okrty dziaay wzdu wybrzey Ma-grebu, gdzie napotykay kontrakcje berberskie w trakcie konfliktw niekiedy przenoszcych si na wody Atlantyku. Maltascy eglarze i inwestorzy w peni uczestniczyli w wyprawach, podczas gdy joannici nie tylko finansowali okrty, lecz take suyli na nich. Z 483 znanych osiemna-stowiecznych wypraw okoo 183, czyli 38%, odbyo si pod wodz joannitw. Rosnca przewaga Francuzw, z ich porozumieniem z Turkami, zmusiy joannitw do pohamowania dziaa w Lewancie i zmniejszyy ich zdobycze. Do roku 1675 w Lewancie cigle dziaao kilkudziesiciu aktywnych korsarzy, lecz od tego czasu a do 1740 ta liczba spada do kilkunastu, pniej bywao nawet mniej, bo nie udzielano pozwole na dziaania w Lewancie. Dopiero po kryzysie 1792 roku korsy na krtko odyy. Do tego czasu joannici, ze znacznym powodzeniem, raczej rzdzili na morzach i pacyfikowali, zamiast prowadzi moralnie uzasadnion wojn religijn, lecz zakon cigle prowadzi uyteczn dziaalno, popierajc zachodni handel, szczeglnie przez zmuszanie poddanych osmaskich do szukania bezpieczestwa pod flag chrzecijask. Instytucje joannitw pozostay statyczne. Ich pole administracji, ktre rozcigao si daleko poza wysp pastwa zakonnego, zaleao przewanie od mistrza. W latach 1526-1612 kapitua Detal z anonimowego osiemnastowiecznego obrazu: zdobycie trypolitaskiej capitany przez flot maltask; przedstawia wiosow galer z trzema flagami, ktra bya capitan eskadry joannitw oraz (pod aglami) okrt liniowy nalecy do typu, ktry joannici wprowadzili w 1705 roku.

generalna zbieraa si przecitnie raz na sze lat, lecz od 1631 do 1776 roku, kiedy w kocu kryzys finansowy okaza si nieodparty, nie odbyo si adne spotkanie. Joannici, ktrzy nigdy nie przeszli powanej reformy, stali si jeszcze bardziej autokratyczni, ich mistrzowie starali si nawet uniezaleni. Monopol poudnia Francji na obsadzanie stanowiska mistrza upad w 1374 roku. Nastpnie mistrzami byli zarwno Hiszpanie, jak Wosi i Francuzi, w XVIII wieku dwch Portu-galczykw, Antonio Manoel de Yilhena i Mano-el Finto de Fonseca; ten pierwszy rzdzi przez okoo 46 lat, ten drugi - Pinto przez 32 lata. Wybr wadcy na cae ycie zapewnia cigo, stabilno i nie dopuszcza do przekazania sukcesji dziecku lub kobiecie, lecz system starszestwa sprzyja dugowiecznym i tworzy na wyszych szczeblach administracji gerontokracj. Wielkie dochody mistrza i patronat umoliwiay mu zdobycie wpywu, dobieranie komisji czy wybr rycerzy wedle swej wasnej wadczej aski. W ten sposb mistrz mg sta si nadmiernie autokratyczny. Takie zachowanie doprowadzio do usunicia w 1581 roku mistrza, Jana l'Eveque de la Cassiere, ktry niezrcznie prbowa ograniczy bezprawne zachowanie wrd braci. Zosta przywrcony na urzd dopiero po wikszym przewrocie i wizycie w Rzymie. Francuzi, z trzema z siedmiu prowincji joannitw, trzymali si instynktownie ziem, komandorii i wpyww, od ktrych zaleao ich przetrwanie. Krl w skandaliczny, acz nieprzeparty, sposb ingerowa w przeorat we Francji i oglnie system awansw rozwin si w skomplikowane biurokratyczne wspzawodnictwo, dopuszczajce kumulowanie stanowisk, uchylanie si od obowizkw i inne naduycia. Szczeglnie przy mianowaniach szeroko rozpowszechniy si interwencje papiey, ktrym nie udao si oprze naciskom ze strony wadcw i innych osb, odgrywajcych wan rol w podkopywaniu morale wszystkich zakonw rycerskich. Ne-potyzm by nieunikniony, w skrajnym wypadku, syn bratanka mistrza joannitw, Adriena de Wignacourt, otrzyma komandori Lagny-le-Sec w wieku 3 lat w 1692 roku i cigle posiada j l

Zakony rycerskie 1312-1798 378

w chwili swej mierci 82 lata pniej. Manoel Pin-to de Fonseca zosta przyjty do zakonu w wieku dwch lat, a zmar jako mistrz w wieku 92 lat. Jednak joannici bez wtpienia popadli w dekadencj. Pozostali silni w Aragonii i w Czechach, w niektrych czciach Niemiec i we Woszech, szczeglnie w Neapolu i na Sycylii. Do 1583 roku, kiedy z okoo 2000 braci zostao tylko 150 komandorw i 150 kapanw, rycerze byli w zdecydowanej przewadze. W 1700 roku cigle istniao okoo 560 komandorii we Francji, na Pwyspie Iberyjskim, we Woszech i w cesarstwie.

Prawie wszdzie habit maltaski z krzyem z omioramienn gwiazd nadawa najwyszy stopie szlachectwa. W rozdrobnionej politycznie Italii joannici pomogli zachowa prowosk klas szlachty, ktr czyo urodzenie i zwyczaje oraz wsplne dowiadczenie szkolne w konwencie maltaskim. Ci ludzie znali si nawzajem jako czonkowie rozlegego wielonarodowociowego klubu. Dostp do niego ograniczali przez pomys kontroli rodziny nad komandori w ius patronatus i jeszcze sztywniejszy system dowodw szlachetnego urodzenia. Stopniowe odejcie od konia w stron galery, oglna proletaryzacja sztuki wojennej i powstanie niearystokratycznej suby biurokratycznej na dworze, wszystko to zmierzao do zepchnicia na margines starszej szlachty, ktrej honor i ideay rycerskie symbolizowa przestarzay miecz. Kiedy w oywionych debatach ponownie okrelano i modyfikowano koncepcje szlachectwa, europejska arystokracja nie tylko wykorzystywaa zakony rycerskie do okrelania i obrony wasnego statusu, usiujc uniemoliwi nowszym szlachcicom czy patrycjuszom wstpowanie do zakonw i w ten sposb trzyma ich z dala od swoich komandorii i beneficjw. W zakonie krzyackim i u joanni-tw korporacjonizm szlachecki funkcjonowa w przeoratach i prowincjach poza ich pastwami zakonnymi, lecz na Malcie, jak wczeniej w Prusach i na Rodos, zamknita klasa oligarchiczna, pochodzca spoza pastwa zakonnego, w duej mierze nie pozwalaa rodowitej maltaskiej elicie na wstpowanie do zakonu, aby ta nie stworzya destabilizujcego elementu dynastycznego w rzdzie zakonu. Joannici cieszyli si znacznym prestiem na Zachodzie. Wielu z nich miao bliskie i wpywowe rodzinne i polityczne kontakty z wadcami i dworami w swych rodzimych prowincjach. Jurysdykcja papieska nie stanowia wizi jedynie teoretycznej, ostatecznie wsparcie i czasami niszczce wtrcanie si Rzymu przez cay czas wpyway na polityk joannitw. Osiemnastowieczne oskarenia o wysoki poziom ycia, niemoralno i bezczynno nie zawsze byy nieuzasadnione, lecz uderzajco podobne do krytyki, ktra powtarzaa si w XIV wieku i wczeniej. Mimo rzeczywistych wad instytucjonalnych, joannici nie uosabiali chylcej si ku upadkowi redniowiecznej idei, ktra przeya w stanie kracowego anachronizmu. Liczba braci wzrosa w owych czasach z 1715 w 1635 roku do 2240 w 1740 roku. Szlachta z wczesnego okresu nowoytnego bya czsto dobrze wyksztacona. Joannici przycigali do wstpowania ludzi o wybitnych i szerokich, nowoczesnych zainteresowaniach i talentach wojskowych, dyplomatycznych, naukowych i artystycznych; ludzi, ktrzy byli bardzo oczytani i aktywni w zachodniej Europie czy nawet tak daleko, jak w Rosji lub Ameryce. Biblioteka w La Yaletcie odzwierciedlaa zakres tej kultury, ktra bya tak praktyczna, jak i teoretyczna. Wczesny przykad to humanista Sabba di Castiglione, ktry w czasie pobytu na Rodos zbiera klasyczne rzeby, nastpnie zosta wysany jako ambasador do Rzymu i wycofa si do swej komandorii w Faenzie, gdzie zaoy szko dla biednych dzieci. Jak we wszystkich zakonach, luby joannitw byy interpretowane swobodniej i coraz bardziej

Wspaniay portret Wywyszenie wadzy, pdzla Antoine'a de Favray, z 1747 roku. Przedstawia portugalskiego mistrza Manoela Finto de Fonseca, ktry rzdzi Malt w latach 1741-1773, wskazujcego na symbol suwerennej wadzy. odchodzono od wsplnego ycia liturgicznego w komandorii. Komandorzy byli czsto nieobecni, przewanie dzierawic swoje komandorie jako jednostki gospodarcze. Mogli gromadzi znaczne bogactwa osobiste i po mierci umieszcza cz poza zakonem. Przedstawiciele joan-nitw oczekiwali wielkiego, reformatorskiego soboru w Trydencie, gdzie jednak problemem staa si dla nich nie ich wasna wewntrzna reforma zakonna, lecz skuteczna obrona przed epi-skopaln jurysdykcj zwolnie braci i, przede wszystkim, podlegych im, a nie wywiconych osb. Jednak joannici bardzo troszczyli si o pobono, ktr rozwinli we Francji w XVII wieku we wsppracy z jezuitami i innymi nowoczesnymi ruchami, ktre uwolniono w Trydencie. Niektrzy joannici czynnie zaangaowali si w dobroczynno, opiek i misje oraz w wykup chrzecijaskich jecw z rk muzumaskich i w wczesne dziea pobone i duchowe. Szukali cieek, ktrymi religijna osoba nie bdca kapanem mogaby postpowa za powoaniem jo-annitw, ktre byo zarazem uwicone i wojskowe. Wszystko to czciowo pokrywao si z podtrzymywaniem rycerskiej funkcji Malty, gdzie dochodzio do symbiotycznej wymiany midzy przeoratem a konwentem. Dziki temu Malta utrzymaa cisy zwizek ze wspczesn myl. iii hiszpaskich odmwio walki. Krtko przedtem w zakonie pojawiy si oznaki powszechnego niezadowolenia, niektre wojska maltaskie nie chciay walczy, w La Yaletcie panowaa panika i baagan, dochodzio do odosobnionych wypadkw buntu i sabotau. Grupa maltaskich szlachcicw upieraa si przy negocjacjach i wydaje si, by moe niesusznie, e mistrz obawia si powstania ludnoci pastwa zakonnego. Zakony rycerskie 1312-1798 380 Pochodzcy z 1647 roku projekt odnowienia pamitkowego okna w Ternant w Belgii, ku czci joannity, Karola de Fourneau de Cruquembourg, ktry stuyl przeciw Turkom i zma na Malcie w 1593 roku. Na grze szkicu widzimy osiem nazwisk z rodziny i tarcze herbowe dowodzce jego szlacheckich korzeni. Dowodem na istnienie tej wymiany byo, i pojawienie si owiecenia, a nawet masonerii wrd braci-rycerzy maltaskich wzmogo niezadowolenie z ancien regime'u. Mistrzowie czsto kcili si z biskupami, papieskimi inkwizytorami i przedstawicielami maltaskiej ludnoci i kleru. Trzy prowincje francuskie, z ich czsto dobrze zarzdzanymi posiadociami i lasami, dostarczay okoo poowy zagranicznych wpyww zakonu i zapewniay Francuzom wikszy udzia w urzdach. Kiedy znikna wojskowa funkcja zakonu, a dochody zmalay, zakon zainteresowa si tak desperackimi projektami jak te, ktre pocigay za sob przymierza z Rosjanami, Brytyjczykami i Amerykanami, zaoenie kompanii etiopskiej, stworzenie przeoratu w Polsce, nabycie posiadoci w Kanadzie i zdobycie Korsyki. Zakon naby trzy wyspy na Morzu Karaibskim w 1651, lecz musia je sprzeda

w 1665 roku. W 1792 roku Zgromadzenie Narodowe skonfiskowao dobra joannitw we Francji, co potencjalnie miao zgubne konsekwencje finansowe; w 1798 roku Napoleon napotka niewielki opr i wywiz niezdecydowanego mistrza niemieckiego, Ferdynanda von Hompescha i jego braci, z uwaanej za niezdobyt Malty. W przyblieniu 200 do 300 braci na wyspie byo Francuzami i mimo demoralizacji i braku przygotowania, wielu Francuzw byo gotowych si broni. Zdecydowane przywdztwo i lepsza taktyka mogyby ocali Malt, lecz grupy defetystw i panikarzy opowiedziay si za poddaniem. Kilku joannitw Zakony rycerskie 1312-1798 381

Francja i Hiszpania, najwiksze podpory zakonu, zwrciy si przeciwko niemu. Pomoc przybya tylko od dwch potg nie-katolickich: Rosji i Anglii. Z pewnoci Francuzi nie mieli interesu w usuniciu joannitw i utracie kontroli nad wysp na rzecz wroga, jak to w rzeczywistoci si stao. Francuzi korzystali pod wzgldem handlowym z joannickiej kontroli nad s'rodkowym obszarem Morza rdziemnego i wykorzystywali port na Malcie, lecz niektrzy bracia francuscy przejawiali zbyt wiele sympatii rojalistycznych, a niektrzy rewolucjonici w Paryu byli zbyt dogmatyczni. Konfiskaty w 1792 roku, ktre wkrtce objy te Szwajcari, Wochy i inne ziemie, miay pewnie decydujce znaczenie. Zakon by skutecznie chroniony w rejonie Morza rdziemnego i nawet po 1798 roku mg odgrywa rol w zbrojnym konflikcie, ktry w Afryce Pnocnej przez kilka dziesicioleci toczyy mocarstwa europejskie czy nawet Stany Zjednoczone. Jednak w oczach wielu obserwatorw czasami aroganckie spoeczestwo arystokratycznych zakonnikw miao si okaza w duym stopniu nieodpowiednie w epoce rewolucji, nie dlatego, e Malt nie mona byo rzdzi czy jej broni, lecz dlatego, e nie mona byo duej zaakceptowa podstawowych zasad pastwa zakonnego, jego rozlegych ziem i przywilejw na Zachodzie. Okres wspczesny: Upadek funkcji wojskowej Po upadku Malty w 1798 roku zakon krzyacki podtrzymywa minimaln funkcj wojskow. W1525 roku utraci Prusy, lecz utrzyma posiadoci i dochody w wielu katolickich, a nawet protestanckich czciach waciwych Niemiec. Po 1525 l roku gwna siedziba niemieckiego mistrza znajdowaa si w Mergentheim we Frankonii, gdzie przez kilka wiekw osoby czce funkcje wielkiego i niemieckiego mistrza (tytuowane Hoch- und Deutschmeister) sprawoway rzdy na niewielkim barokowym dworze, ze statusem niemieckich ksit. W midzyczasie Inflanty, gdzie zakon cigle kontrolowa wiele miast i fortec, nawrciy si w duym stopniu na luteranizm, lecz katoliccy bracia walczyli, szczeglnie z prawosawnymi Rosjanami, a take przeciwko oporowi ludnoci Inf-lant. W 1558 roku Iwan Grony podj ponowne najazdy na Inflanty, dwa lata pniej bractwo stracio Fellin (obecnie Yiljandi). Nastpnie w 1561 roku ostatni mistrz w Inflantach, Gotthard Kette-ler, take przeszed na protestantyzm i zewiecz-czy pastwo zakonne, czci Inf lant przyczono do Polski.

Byy mistrz sta si dziedzicznym wieckim ksiciem Kurlandii i Semigalii (obszary przy obecnej granicy litewsko-otewskiej). Do 1577 roku cay zakon krzyacki zredukowano do 171 braci. Mergentheim nie byo pastwem zakonnym, lecz pod rzdami mistrzw, ktrzy czsto byli czonkami austriackiego domu panujcego, szczeglnie od 1595 roku Maksymiliana Habsburga, cieszyo si niezalenoci niemieckiego ksistwa. Zakon krzyacki utrzymywa stary mechanizm kapitu generalnych i dokadnych dowodw szlachectwa. Sporo dyskutowano o daniach terytorialnych, zwaszcza w Prusach, i o kompromisach z protestantami, ktrzy przejli wiele komandorii. Wielki nacisk kadziono na star tradycj i arystokracj niemieck. Zawstydzeni by moe przykadem szlachetnie urodzonych niemieckich kolegw, dziaajcych na Malcie, krzyacy okresowo przedstawiali plany obrony jakiej fortecy czy nawet przeniesienia caego zakonu i walki z niewiernymi na granicy wgierskiej, co okazjonalnie czynili w XV wieku. Niektrzy bracia odwoywali si do starej redniowiecznej tradycji Baumburg "drzewazamku" w Toruniu, gdzie bracia najprawdopodobniej przekroczyli Wis i, nie majc wasnego budynku, ufortyfikowali si przeciwko pogaskim Prusom na wielkim drzewie. Kiedy poczynajc od 1595 roku Maksymilianowi Habsburgowi udao si wysa par osb przeciwko Turkom, faktycznie suyli oni raczej jako czon382 Zakony rycerskie 1312-1798

kowie cesarskiego dworu, a nie zakonu rycerskiego. W XVII i XVIII wieku rycerze krzyaccy wymagali udowodnienia 32 pokole szlachectwa, i podtrzymywali luby celibatu. Po 1606 roku wszyscy krzyaccy bracia-rycerze mieli odbywa trzyletni sub wojskow, lecz w rzeczywistoci mogli si zajmowa zarzdzaniem komandoriami, pracy w biurokracji Mergentheim czy karierze w regularnej armii. Od 1648 roku luteranie i kalwini mieli rwne prawa, w tym, co stao si jedynym w swym rodzaju, trjwyznaniowym zakonem. W 1658 roku powsta projekt czonych dziaa z Wenecj i Malt, inny w 1622 roku dla floty galer krzyackich nad Dunajem. W 1664 roku mistrz, Johann Kaspar von Ampringen, poprowadzi kontyngent przeciwko Turkom na Wgrzech, a w 1668 roku odby niewielk i nieudan wypraw, chcc walczy z nimi na Krecie. Cz braci wypeniaa swe exertitium militare w miastach garnizonowych na granicy osmaskiej, kilku stracio ycie w wojnach tureckich. Od 1696 roku mistrz finansowa regiment, w ktrym bracia, opacani zarwno przez komandorie, jak i jako oficerowie austriaccy, suyli jako jednostka armii cesarskiej. W1740 roku bili si w wojnie austriacko-pruskiej, lecz jako przedstawiciele ksistwa niemieckiego, a nie czonkowie zakonu rycerskiego. Dziaania wojskowe braci krzyackiej stay si w drugorzdne. W 1699 roku byo tam jedynie 94 rycerzy i 58 ksiy, w cigu 192 lat, w latach 1618-1809, na 717 znanych braci-rycerzy -184 pochodzio z Franko-nii - przynajmniej 362, czyli ponad poowa, suyo jednoczenie jako oficerowie w armii, a 89 z nich zostao generaami. Zakon przetrwa w Mergentheim do 1809 roku, a nastpnie przenis si do Austrii, do Wiednia. Chocia na mniejsz skal ni zakon w. Stefana i zakony hiszpaskie,

rwnie zosta wchonity przez zasadniczo wieck armi, lecz jego niemiecka baza, z zasobami i si ludzk poza Austri, zapewnia mu pewien stopie niezalenoci. Zakony hiszpaskie stay si duo mniej aktywne pod wzgldem wojskowym. W 1625 roku trzy zakony cigle liczyy ogem 1452 braci. 949 z nich, czyli blisko dwie trzecie, naleao do zakonu w. Jakuba. W latach 1637-1645 Filip IV, stojc w obliczu wojny francuskiej wielokrotnie wzywa braci do wypeniania wojskowych obowizkw, lecz szlachta zarzucia wojenne zwyczaje, a korona, nadajc czonkostwo cakowicie nieodpowiednim kandydatom, napotkaa powszechne uniki, protesty i usprawiedliwienia. W 1640 roku zebrano 1543 wojskowych, by utworzy batalion zakonw rycerskich, w tym z zakonu Montesa, lecz jedynie 169, czyli jedenacie procent, byo po lubach, reszta braci bya zbyt moda, zbyt stara, zbyt chora czy niechtna, eby walczy w obronie wasnego kraju. Wysyali zastpcw na wasny koszt, pacc grzywny czy po prostu unikajc poboru. W kocu batalion wysano do zwalczenia buntu Kataloczykw przy granicach hiszpaskich. Zaraz potem obowizek zosta powszechnie zamieniony na zapat. Suba batalionu zakonnego nie bya prawdziw sub zwizku religijnego; raczej, jak w przypadku krzyakw, ktrzy walczyli z chrzecijaskimi wrogami domu austriackiego, obowizkiem bya obrona domen wieckiego wadcy. W 1775 roku trzy regimenty, utrzymywane przez Alcantar, w. Jakuba i Montes wystawiy zaledwie 468 ludzi do oblenia Algieru. Zakony kastylijskie przetrway jako spore rdo dochodw i patronatu, co zapewnio przeycie duej liczbie sug krlewskich, i suyo, jak gdzie indziej, do okrelenia instytucjonalnej formy kasty szlacheckiej. Krlewska Rada Zakonw cay czas bronia pewnego monopolu urodzenia i honoru, przez system sztywnych dowodw, potrzebnych do wstpienia w szeregi bractwa. Hiszpaskie zakony stay si archaiczne, ich struktura przestaa peni jakkolwiek uyteczn funkcj. Zakony portugalskie rozwizano w latach 1820-1834, a maZakony rycerskie 1312-1798 383

wiczenia fizylierw sucych w piechocie w regimencie zakonu krzyackiego, przedstawione na akwareli z ok. 1725 roku. Zakon utrzymywa regiment, w ktrym wielu braci-rycerzy suyo jako cz cesarskiej armii Habsburgw.

jatki wszystkich trzech zakonw kastylij skich zostay ostatecznie skonfiskowane w 1835 roku. Udzia zakonw rycerskich w witej wojnie wiatach 1312-1798 zalea od jakoci i skutecznoci ich sprawowania si w walce, a nie od liczebnoci braci. Na przykad, zakony dostarczyy tylko kilka z 208 chrzecijaskich galer pod Lepanto w 1571 roku. Jednak cesarz bizantyjski Manuel II napisa okoo 1409 roku: "Niech nikt nie uwaa, patrzc na ma liczb galer stacjonujcych pod Rodos, e sia joannitw jest nika i saba; jeli zechc, wielu z nich moe si zebra z caego wiata, gdzie s rozproszeni." Byy naturalnie osoby niechtne penieniu suby. Kiedy w 1411 roku szeciu joannitw z przeoratu w Wenecji spotkao si pod Treviso, aby wybra nazwiska czterech, z ktrych przeor mia wybra jednego do wysania na Rodos, Angelo Rossi prbowa rnych wykrtw. Twierdzi, e suy ju przeorowi 10 lat w Rzymie, e jest zaangaowaZakony rycerskie 1312-1798 384

ny w przewleky proces, a gdyby go przegra pod swoj nieobecno, mogoby to przynie ujm zakonowi, e jego brat ma wielk rodzin, ktra potrzebuje jego opieki i e on sam jest rwnie zbyt biedny, aby tam jecha. Jeli uczestnictwo zakonu w okazjonalnych wyprawach krucjatowych i w hiszpaskiej rekonkwicie miao ograniczony zasig i jeli sukcesy krzyakw - ktre liczyy si, gdy kolonizowali i chrystianizowali niemiecki wschd - ostatecznie przeszy do historii, to obrona Rodos i Malty oraz opr zakonny stawiany Turkom, okazay si wikszymi osigniciami. Interesy narodowe zawsze zmierzay do obejcia ideaw krucjatowych. W bardziej wspczesnym wiecie zakony rycerskie przetrway tylko tam, gdzie mogy sobie zapewni i utrzyma wasn baz terytorialn - w formie dziwnych, p-wieckich teokracji - oraz tam, gdzie mogy znale wojskowe powody do utrzymania posiadoci pooonych gdzie indziej, ktre to majtki ostatecznie stay si rdem dochodu. Pod koniec ten przypadek dotyczy jedynie joannitw i, w bardzo niewielkim stopniu, zakonu krzyackiego. Po XVI wieku sami joannici podtrzymywali pozytywn strategi wojskow, determinowan przez ich wasne wadze, chocia zakon w. Stefana wykaza, jak regionalny zakon moe, pod starym i inteligentnym kierownictwem, z powodzeniem wykorzystywa tradycj krucjatow i uczucia arystokracji do celw wojskowych i morskich. Jedynie joannici mogli twierdzi, e w latach 1312-1798 nie doszo u nich do adnej zasadniczej zmiany. Inne zakony wniosy mniejszy czy poredni wkad w poczynania lokalnych wadcw, ktrzy je kontrolowali. Reszta zakonw staraa si gwnie przetrwa jako arystokratyczne korporacje, w duym stopniu trwajce dla samego trwania. Zakony czysto narodowe i niektre narodowe przeoraty czy inne lokalne sekcje wielonarodowych zakonw byy

wcielane czy przejmowane przez wieckie pastwo, chocia krzyacy oraz zakony hiszpaskie i portugalskie cay czas czyniy ograniczony wkad w narodowe armie i floty. Rozwizanie wybrane przez joannitw, czyli marynarka oparta na wyspiarskim pastwie zakonnym, okazao si najbardziej udane, lecz cigle zaleao od zachodnich przeoratw. Stao si to jasne w 1413 roku, kiedy bracia obawiali si opuci Rodos, chocia otrzymali wsparcie finansowe, i zmienili swe projekty dopiero pod wpywem szczliwego przybycia wpat z Anglii. Jeszcze raz stao si to oczywiste po kocowej konfiskacie, ktra zacza si w 1792 roku. Zakony rycerskie byy czci antien regime'u, skazanego na zniknicie. Wojskowy byt zakonu znika wraz z nim. Chocia szczeglnie Malta cigle w pewien sposb przycigaa wojowniczo usposobione osoby, zakony ledwie ukierunkowyway agresywne instynkty klasy wojskowej w stron religijnej formy dziaa wojennych. Poza bardzo wskim marginesem w cesarstwie Habsburgw, konfiskaty i represje po 1792 roku dokonywane przez rewolucj i Napoleona, w rzeczywistoci zakoczyy ywot zakonw jako jednostek wojskowych. Ksia zakonni i konwenty eskie czasami przetrway, istniay te niezliczone plany ich odbudowy i odrodzenia, raz jedynie jako arystokrytycz-nych bractw, to znowu w pozornej formie masoskich i ezoterycznych grup, pretendujcych do sukcesji po templariuszach. Zakony rycerskie zrobiy co, aby podtrzyma zbiorowey idea chrzecijaskiej witej wojny, a joannici byli w swoich czasach prekursorami w dziaaniach, zarwno jako ponadnarodowa sia polityczna, wywodzca si z rnych pastw, jak i jako kosmopolityczna organizacja medyczna. Po 1798 roku zakony przetrway w dziedzinach nie-wojskowych, dziki swym budowlom i dzieom sztuki, archiwom i kronikom, a przede wszystkim dziki swej dziaalnoci opiekuczej i dziaaniom medycznym. iii 14. Obraz krucjat w XIX i XX wieku ELIZABETH SIBERRY

Po pokoju w Karowicach w 1699 roku ustao bezporednie zagroenie atakiem tureckim. Mona byo zatem spojrze na Wschd nieco spokojniej. Listy lady Mary Wortley Montagu (1689-1762), ony brytyjskiego ambasadora na dworze osmaskim w Stambule, ktra opisaa szczegy ycia tureckiego, zyskay du popularno po opublikowaniu w 1763 roku. Istnia klub, zwany Klubem Dywanu, zarezerwowany dla takich osb jak elegancki sir Francis Dashwood (1708-1781), ktry przebywa w imperium osmaskim. Portret w domu sir Francisa, w West Wycombe Park w Buckinghamshire, przedstawia go odzianego w orientalny paszcz i turban, z podpisem El Fauir Dashwood Pasha. Przykadem mody na orientalizm jest opera Mozarta, Uprowadzenie z seraju (rok 1782) i popularno przekadw Ksigi z 1001 nocy. Obja ona nawet styl projektowania ogrodw. Tak osiemnastowieczne ogrody w Painshill, w Surrey, przedstawiaj sob turecki namiot.

Egipska kampania Napoleona w 1798 roku pobudzia dalsze zainteresowanie Wschodem. W skad si napoleoskich wchodzili inynierowie i uczeni, ktrych badania zostay opublikowane. Wkrtce potem napyn tam regularny strumie topografw, artystw i pisarzy, ktrzy odwiedzili sawne miejsca wspomniane w Biblii, i zapisywali na rne sposoby swoje wraenia. Lista jest ogromna. Przykady to francuscy poeci - Alphonse de Lamartine i Gerard de Nerval, pisarz angielski, Anthony Trollope, ktry negocjowa w 1858 roku porozumienie z Egiptem w imieniu swych pracodawcw z poczty brytyjskiej, artyci Davis Roberts, Edward Lear i Jean--Leon Germe. Zainteresowanie muzumask histori, kultur i religi znalazo odbicie w serii monografii oraz, poczwszy od lat dwudziestych XIX wieku, w zakadaniu duej liczby naukowych towarzystw orientalistycznych. W XIX wieku, w miar upywu czasu, podrowanie stawao si bezpieczniejsze i atwiejsze, wic wezbra potok podrnych, uzbrojonych w przewodniki. Nadszed okres wycieczek. To rozwijajce si zainteresowanie Bliskim i rodkowym Wschodem zostao zbadane i opisane przez innych. Aspektem, ktry jednak nie zosta rozpatrzony szczegowo, jest traktowanie krucjat jako zjawiska historycznego i rda ob386 Obraz krucjat w XIX i XX wieku

razowania. Wydaje si, e osiemnastowieczni historycy mieli raczej sceptyczne spojrzenie na krucjaty, zgodne z ich postaw wobec redniowiecza i koncepcji rycerskoci ogem wziwszy. W swym dziele Zmierzch i upadek cesarstwa rzymskiego, Edward Gibbon napisa, e krucjaty "nie posuny naprzd dojrzaoci Europy, lecz j zatrzymay", kierujc na zewntrz energi, ktr korzystniej byoby zuy na miejscu. Wolter i Da-vid Hume byli podobnie niechtni krucjatom, a szkocki historyk Wiliam Robertson opisa ruch krucjatowy jako "szczeglny pomnik ludzkiego szalestwa", chocia przyznawa, e mia on pewne korzystne skutki, takie jak rozwj handlu i miast woskich. Komentatorzy dziewitnastowieczni nie byli bezkrytyczni wobec przejaww ruchu krucjatowego, lecz oglnie widzieli go raczej przez rowe okulary, jako zamanifestowanie chrzecijaskiego rycerstwa, zaangaowanego w walk z egzotycznym muzumaskim przeciwnikiem. Zawsze istnieje niebezpieczestwo wyrnienia szczeglnego tematu i przez to nadmierne uwypuklenie go, jednak przeanalizowanie obrazw krucjat z XIX i pocztkw XX wieku, ukazujce rozwj tego tematu na wiele rnorodnych sposobw i w rnych celach, warte jest zachodu. Oglniej rzecz biorc, rzuca wiato na wspczesne sposoby postrzegania zarwno Bliskiego Wschodu, jak i redniowiecza. Logicznie jest zacz od tych, ktrzy obserwowali Ziemi wit bezporednio. Gwne zainteresowanie skupiao si bez wtpienia na miejscach wspomnianych w Biblii, jednak wydaje si, e wielu podrnikw byo take wiadomych spucizny krucjatowej. Nie wszyscy mieli zrozumienie dla ruchu krucjatowego. Tak wic Edward Daniel Clarke,

w swych Podrach do rnych pastw Europy, Azji i Afryki, opublikowanych w 1812 roku, skomentowa: "Powszechnym bdem jest przypuszczanie, e wszystko u mahometan jest barbarzyskie i przypisywanie chrzecijanom w tym okresie wikszego wyrafinownia ni w rzeczywistoci posiadali. Jeli powici historii odpowiedni uwag, to moe si okaza, e Saracenowie, j ak si ich nazywao, byli w rzeczywistoci bardziej owieceni ni ich najedcy. Nie ma rwnie adnego dowodu, by wierzy, e zawsze znajdowali oni upodobanie w niszczcych dziaaniach... Mao co przewyszyo perfidi i haniebne postpowanie chrzecijan w czasie wojen w Ziemi witej". Jednake na og krucjaty widziano w korzystniejszym wietle. Francuski pisarz i historyk, Chateaubriand, wyjecha z Parya w lipcu 1806 roku, dotar do Konstantynopola we wrzeniu, a swego ostatecznego celu - Jerozolimy - 7 padziernika. Po powrocie do Francji napisa sprawozdanie ze swych podry - Itineraire de Pas a Jeru-salem ("Podre z Parya do Jerozolimy"), opublikowane w 1811 roku, ktre okrelano jako najpow-szechniej czytane dzieo na temat Palestyny, napisane na pocztku XPX wieku. W cigu trzech lat doczekao si trzynastu wyda. Jako dziecko Chateaubriand sucha bani o rycerzach, ktre czytaa mu jego matka, i wysuchiwa historii o swym przodku, Gotfrydzie IV z Chateaubriand, ktry uda si na krucjat u boku Ludwika IX. Jego dziennik jest przepeniony aluzjami do ruchu krucjatowego: "Udalimy si do Jeruzalem pod sztandarem ze znakiem krzya. Moe bd ostatnim Francuzem, ktry z wyobraeniami, uczuciami i celami waciwymi dawnemu pielgrzymowi uda si w podr do Ziemi witej". Chateaubriand krytykowa tych, ktrzy kwestionowali moralno czy sprawiedliwo krucjat. Wydaje si, e mao mia sympatii czy zrozumienia dla muzumanw. W Jerozolimie przeczyta Jerozolim wyzwolon Tassa, szesnastowieczny poemat epicki o pierwszej krucjacie, ktry, jak si wydaje, by w jego czasach szalenie popularny, doczeka si wielu wyda i tumacze i by traktowany niemale jako podstawowe rdo. Punkt kulminacyjny pieliii 387 Obraz krucjat w XIX i XX wieku grzymki Chateaubrianda nastpi, gdy mieczem Gotfryda z Bouillon przy Grobie Zbawiciela pasowano go na Kawalera Orderu witego Grobu. Kiedy ju nim zosta, lubowa, e jest gotw w penym rynsztunku doczy do wspwyznawcw-rycerzy, aby odzyska wity Grb spod "panowania niewiernych". Z opowies'ci innych dziewitnastowiecznych podrnikw do Jerozolimy mona wysnu wniosek, i ta ceremonia staa si nieomal starym punktem wizyt co znamienitszych Europejczykw. Jej kluczowymi elementami byy ostrogi, acuch i miecz Gotfryda z Bouillon. Nowo pasowani rycerze wydawali pniej na swj koszt przyjcie. W muzumaskim mies'cie nie byo to pozbawione ironii. Pniejszy obserwator skomentowa, i te pene emocji ceremonie odbyway si "w zasigu suchu muzumaskich effendich, ktrzy siedzieli w przejciu, spokojnie palc fajki wodne czy pijc sorbet, w cakowitej niewiadomoci treci skadanych lubw i obietnic".

Krucjaty przycigny take uwag przyszego premiera, Benjamina Disraelego. W1831 roku, kiedy mia 27 lat, sze lat przed wyborem do Izby Gmin, Disraeli uda si w wielk podr, odwiedzi Stambu, Kair i Jerozolim. W tym ostatnim miecie, oprcz sawniejszych miejsc, odwiedzi take groby rycerzy krzyowych. Po powrocie do Anglii, Disraeli nadal fascynowa si Wschodem, jego miastami i histori, i to stworzyo to dla kilku jego ksiek, w tym najwyraniej ulubionego Tcmkreda (rok 1847), ostatniej czci trylogii Modej Anglii, noszcej podtytu Nowy Krzyowiec. Bohaterem Tankreda jest mody szlachcic, obdarzony wszelkimi poytkami pyncymi z bogactwa i wadzy. Jednake decyduje si odrzuci powab doczesnych majtnoci i pozycji spoecznej, aby pojecha na pielgrzymk do Ziemi witej. Chce pj za przykadem jedne-50 ze swych przodkw, ktry wzi udzia w krucjatach i pono ocali ycie Ryszardowi Lwie Serce. W powieci wyczyny krzyowca s upamitnione na serii gobelinw, rozwieszonych w sali rodzinnego domu Tankreda, zwanej galeri krzyowcw. Disraeli lamentuje: "Ponad szeset lat temu [Anglia] wysaa swego krla i kwiat jej parw i ludu, aby odzyska Jerozolim z rk tych, ktrych uwaali za niewiernych, a teraz, zamiast odby trzeci krucjat, zuywa si nadmiar energii na budow kolei". Odniesienia do krucjat pojawiaj si take w kilku innych jego powieciach. Na przykad w Coningsby, wrd kostiumw maskaradowych w czasie ceremonii Mon-tem w Eton s te przebrania "bohaterw witego grobu". Markiz Sidoni komentuje: "To nie rozsdek popchn Saracena z pustyni na podbj wiata, to zainspirowao krucjaty... Czowiek jest prawdziwie wspaniay tylko wtedy, kiedy dziaa z namitnoci; nie mona mu si oprze tylko wtedy, gdy odwouje si do wyobrani". Amerykaski pisarz, Mark Twain, odwiedzi pole bitwy pod Hittinem w czasie swej podry do Ziemi witej (Naiwni za granic, 1869) i chocia mg by cyniczny wobec cudw woskiej sztuki renesansowej, to jednak bardzo poruszy go widok rzekomego miecza Gotfryda z Bouillon: "adna klinga w chrzecijastwie nie wzbudza takiego zachwytu jak ta - adna ze wszystkich kling rdzewiejcych w rodowych salach Europy nie jest w stanie wywoa takich wizji niezwykego przeycia w mzgu tego, kto na ni patrzy... Porusza w czowieku upion w duszy od lat wszelk pami o witych wojnach i zaludnia jego myli postaciami odzianymi w kolczugi... Mwi mu o Bald-winie i Tankredzie, o wspaniaym Saladynie i wielkim Ryszardzie Lwie Serce". Cesarz Wilhelm take podj podr do Ziemi witej, Egiptu i Syrii, zorganizowan w 1898 roku przez Tomasza Cooka. Celem podry byo powicenie kocioa Odkupiciela w Jerozolimie, ktry zosta zbudowany przez niemieckich protestantw. Jednake w Jerozolimie cesarz odwiedzi rwnie nowo zaoon niemieck koloni Wieniec z grobowca Saladyna. Wieniec z brzu, pooony na grobowcu Saladyna w Damaszku przez cesarza Wilhelma, nastpnie zabrany jako trofeum I wojny wiatowej do Anglii przez T.E, Lawrence'a templariuszy i, wyobraajc sobie siebie samego jako krzyowca, czy przynajmniej spadkobierc krzyowcw, yczy sobie wjecha do starego miasta na koniu. Tradycyjnie ta forma wjazdu do miasta bya zarezerwowana dla zdobywcw. Aby umoliwi cesarzowi odbycie tej drogi, mur miejski w okolicy Bramy Jafy zosta

zburzony, a fosa wypeniona. Tak wjecha do miasta, ale nie przez bram. Dla podniesienia dramatyzmu sytuacji cesarz mia na sobie ceremonialny biay mundur marszaka polnego. W Damaszku zawiesi atasow flag i laurowy wieniec z brzu, z napisem "Od jednego wielkiego cesarza dla innego" na grobowcu Saladyna. Wieniec zosta przywieziony do Anglii jako up po I wojnie wiatowej, przez T.E. Lawrence'a, i znajduje si teraz w Imperialnym Muzeum Wojny w Londynie. Sam Lawrence by oczywicie w peni wiadomy przeszoci krucjatowej. Napisa prac dyplomow na temat zamkw krucjatowych, a jeden z jego przodkw, sir Robert Lawrence, mia rzekomo towarzyszy Ryszardowi I w czasie oblenia Akry. W Siedmiu filarach mdroci Lawrence napisa: "Byem przekonany, e nowe spojrzenie na Syri pozwoli mi skorygowa strategiczne koncepcje, ktre podsuny mi wyprawy krzyowe i pierwsze podboje arabskie, i zaadaptowa je do dwch nowych czynnikw - linii kolejowych i wojsk Murraya na Synaju".* We wspomnieniu wygoszonym po jego mierci E.M. For-ster odwoa si do pojcia krucjaty, do grupy * Lawrence T.E., Siedem filarw mdroci, przel. Jerzy Szwakopf, Warszawa 1998, s. 282 (przyp. red.). Anonimowy obraz, datowany ok. 1600 roku, w czasie wojny tureckiej, przedstawiajcy Turkw w turbanach i legendarne drzewo-fortec, z ktrego krzyacy rzekomo oparli si Prusom w 1231 roku. Namalowane sceny maj podkrela zaangaowanie zakonu w wczesn walk. Herb sugeruje, e obraz zosta zamwiony przez Kaspara Matthausa von Wolkenstein-Trostburga, komandora Sterzing w Tyrolu.

Powyej: Marsz krzyowcw. Romantyczna wizja grupy krzyowcw, pdzla amerykaskiego pejzaysty Georga Innessa, 1825-1894. Po prawej: Powrt z dugiej krucjaty, pdzla szkockiego poety i malarza Wiliama Bella Scotta, 1811-1890. Powracajcego krzyowca po dugiej nieobecnoci do domu, witaj peni zaskoczenia ona i syn. 391 Obraz krucjat w XIX i XX wieku

ludzi opuszczajcych jeden kraj, aby dokonywa szlachetnych czynw w innym. To pojcie optao Lawrence'a w Arabii i pniej, w trakcie kariery w siach powietrznych. W latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku w Ziemi witej zaczto zakada konsulaty europejskie - Wielkiej Brytanii (rok 1838), Francji, Sardynii i Prus (rok 1843), Austrii (rok 1849) i Hiszpanii (rok 1854). Pamitniki konsula brytyjskiego, Jamesa Firma,

ktry sprawowa swj urzd w latach 1845-1863, s interesujc ilustracj rywalizacji midzy narodami, z ktrych cz miaa swe rdo jeszcze w czasach krucjat. W rzeczywistoci konsulowie wykorzystywali krucjatowe listy uwierzytelniajce swych pastw do wzmocnienia wasnej pozycji. Konsul francuski najwidoczniej obstawa przy pierwszestwie swoich wspwyznawcw na tej podstawie, i jego krlewski zwierzchnik by "opiekunem chrzes'cijan na Wschodzie" a konsul Sardynii nosi mundur przedstawiciela krla Jerozolimy, ktrego to tytuu domagali si jego monarcha i cesarz Austrii. Co do da francuskich Finn zauwaa: "To prawda, e Francuzi musz utrzyma w Turcji wysok pozycj, nie tylko dlatego, e s za oglnym przyzwoleniem opiekunami chrzecijastwa na Wschodzie, lecz na mocy wasnych roszcze tego, by ich uwaano za spadkobiercw krzyowcw. Z ich punktu widzenia inne nacje przyczyy si do nich w witych wojnach, lecz Piotr Pustelnik by Francuzem, synod w Clermont by synodem francuskim, Gotfryd z Bouillon i jego brat, Baldwin, byli Francuzami, a ostatni krucjat dowodzi osobicie wity Ludwik". Do Jerozolimy w poowie XIX wieku licznie przybywali czonkowie europejskich rodzin krlewskich. W swych wspomnieniach pani Finn zanotowaa, e Edward, ksi Walii, pniejszy Edward VII, rozbi swj namiot w 1862 roku pod wielk pini, w miejscu, w ktrym Gotfryd z Bouillon rozoy si obozem w 1099 roku, .chocia pasza tego nie wiedzia". Zauwaya take, e Edward by pierwszym spadkobierc tronu brytyjskiego, ktrego stopa stana w Palestynie od czasu krucjaty lorda Edwarda z 1270 roku. Ludzi w epoce wiktoriaskiej bardzo pocigay idee i nauki redniowiecznego rycerstwa. Dwa z czterech tomw popularnego podrcznika rycerskoci Kenelma Digby, zatytuowanego The Broad Sone ofHonour ("Wielki Kamie Honoru"), bray swe tytuy Godefridus i Tancredus - od dwch bohaterw pierwszej krucjaty. Odpowiadajc na niektre argumenty wysuwane przez osiemnastowiecznych sceptykw, Digby napisa, e krucjaty mona "atwo uzasadni kad zasad sprawiedliwoci i polityki", e zbrodnie krzyowcw zostay "niezmiernie wyolbrzymione", oraz e chrzecijanie mieli prawo zmusi Saracenw, "perswazjami czy otwartymi przeladowaniami, aby nie szkodzili religii". Gotfryd i Tankred byli dla autora wyjtkowymi bohaterami krucjatowymi, lecz chwali take zwykych krzyowcw. "Z Niemiec, Francji i Anglii ruszy kwiat modziey i szlachty; mczyzn, ktrzy nie kierowali si niskim interesem czy egoistycznymi oczekiwaniami, lecz poszli ze szczerym sercem, wyrzekajc si najwikszych dobrodziejstw swego kraju i swojej pozycji, aby broni sprawy, ktra bya im droga i chroni przed obraz i krzywd przeladowane sugi swego Zbawiciela". Tych, ktrzy wydawali si wspczesnym sum ideaw rycerskich, opisywano czasami jako krzyowcw. Na przykad w 1837 roku Geor-ge Smythe, lord Strandford, napisa o swym przyjacielu, lordzie Johnie Mannersie: Drogi przyjacielu, ty y powinien w owych dawnych dniach, Kiedy pelne uczucia spojrzenia Oczu miejcych si na widok mstwa - lub refreny Minstrela, co wrci z Palestyny Rodzily wielkie i rycerskie dziel Pewnie by jaka stara prowansalska opowie

392 Obraz krucjat w XIX i XX wieku

O Syjonie i Krucjacie zachowaa Twoje rycerskie imi i tysic szlachetnych twych drg. (tt. Robert Piotrowski) Charles Lister, syn lorda Ribblesdale, pniejsza ofiara I wojny wiatowej, kory odwiedzi Stambu z grup przyjaci, by, by moe podobnie jak Tankred Disraelego, "natchniony duchem dawnych krucjat". Nieco pniej John Buchan opisa Aubreya Herberta, ktry suy jako oficer brytyjskiego wywiadu na Bliskim Wschodzie, w podobnych sowach, jako "rodzaj czowieka, ktry przey od czasw krucjat". Herbert, z odrobin T.E. Lawrence'a, innego przyjaciela Buchana, by bez wtpienia prototypem Sandy'ego Arbuthnota w drugiej powieci Buchana Hannaya-Greenmantle. "Niegdy stanby na czele krucjaty albo odkry now drog do Indii. Dzisiaj wdrowa jedynie, kiedy ponis go duch". W pniejszej powieci, The Island o f Sheep ("Wyspa owiec") Arbuthnot przemawia w sprawach Bliskiego Wschodu w Izbie Lordw. Wydaj e si prawdopodobne, e rozwizanie akcji Greenmantle miao pierwotnie nastpi w Konstantynopolu. Fabua przedstawiaaby swego rodzaju krucjat przeciwko niemieckiemu spiskowi, majcemu na celu wzniecenie muzumaskiej rewolucji w celu przerwania drg ldowych do Indii, lecz histori trzeba byo zmieni po katastrofalnym zakoczeniu operacji dardanelskiej. W zupenie odmiennym kontekcie odkrywca norweski, Amundsen, widzia siebie jako "swego rodzaju krzyowca w badaniu Arktyki. Chciaem cierpie za spraw - nie na palcej pustyni w drodze do Jerozolimy, lecz na mronej pnocy". Byo jasne, e posiadanie przodka krzyowca napawao wielk dum. Odniesienia do takich antenatw mona znale w godach heraldycznych. Na przykad dewiza rodziny Ward, wicehrabiw Bangor, brzmi sub cruce salus, a heraldycznymi figurami podtrzymujcymi tarcz s rycerz w zbroi z czerwonym krzyem na piersi i turecki ksi w turbanie, z rkoma w kajdanach. Rodzina de Vere ma picioramienn gwiazd (barwe-n), ktra, jak si sdzi, zaznacza ich wiarygodno ich krucjatowej przeszoci. W 1824 roku przekad Jerozolimy wyzwolonej Tassa wyliczy "tych angielskich szlachetnie urodzonych i ziemian, ktrzy udali si na krucjat". W tym Rogera de Clintona - przodka earlw Lincoln, obecnego diuka Newcastle - zabitego w bitwie pod Antiochi i Ingelrama de Fiennes, przodka lordw Saye i Sele. Niektre rodziny przechowyway i wystawiay odwiedzajcym kamienie-amule-ty i tajemnicze przedmioty, ktre historia rodzinna czya z krucjatami. Na przykad Macpher-sonowie z Cluny mieli czerwony, safianowy pas, przywieziony jakoby z Ziemi witej przez krzyowca, ktry - jak wierzono - pomaga kobiecie przy bezpiecznych narodzinach potomka. Podobnie byo w XIX wieku we Francji. W swych pamitnikach krl Ludwik Filip napisa, e krucjatowe herbarze stay si jak "dziedziczne lenna" i w latach trzydziestych XIX wieku we Francji midzy rodzinami odbywa si prawdziwy wycig, aby ich herby

znalazy si w "Salles des croisades" w Wersalu, zarezerwowanych przez krla dla tych, ktrych przodkowie przynieli Francji chwa w krucjatach. W rzeczywistoci niektre rodziny, aby dowie swego prawa, uciekay si do sfaszowanych przywilejw, zakupionych od przedsibiorczego pana Courtois. Ich roszczenia bada, cakiem stosownie, ksi Jouwille. O przodkach krucjatowych wspominali rwnie bohaterowie powieci. Guy Limngstone G.A. Lawrence'a ma nie tylko twarz "jednego z tych kamiennych krzyowcw, ktrzy patrz na nas ze swoich nagrobkw rotundy templariuszy"*, * Dawny koci templariuszy przy Inner Tempie Lane w londyskiej dzielnicy Holborn (przyp. tum}. 393 Obraz krucjat w XIX i XX wieku

lecz jest te potomkiem sir Malisa "elazne Ostrze" Livingstone'a, uczestnika trzeciej krucjaty, ktry walczy rami w rami z Ryszardem I pod Askalonem. W powieci Guy Mannering sir Waltera Scotta, dziedzic Galloway mwi do angielskiego zwiedzajcego: "Chciabym, eby pan mg posucha mojego ojca, jak to on opowiada o dawnych walkach Mac-Dingawiw... jak eglowali do Ziemi witej, to znaczy do Jerozolimy i Jerycha... i jak przywieli relikwie do domu, takie same jak maj katolicy, i chorgiew, co to ley u nas na strychu".* Na tym tle nie dziwi, e na przykad w Anglii, w XIX wieku, doszo do prb oywienia zakonw rycerskich, a nawet podjcia krucjaty. Rycerze joannici, nazywani teraz powszechnie rycerzami maltaskimi, przetrwali zajcie swej siedziby przez Napoleona w 1798 roku. Jak zobaczymy, po 1827 roku doszo do prby oywienia instytucji angielskiego langue, w co bya zamieszana barwna grupa wiktoriaskich ekscentrykw. Jeeli chodzi o templariuszy, gwn rol w staraniu oywienia zakonu w Anglii odegrali sir Sidney Smith, heroiczny obroca Akry przed Francuzami w 1799 roku, ktry ewidentnie widzia w sobie samym wspczesnego krzyowca, oraz Charles Tennyson d'Eyncourt, wujek poety Alfreda Tennysona. Smitha czono z francuskim masoskim zakonem neotemplariuszy, w ktrym by uznawany za wielkiego przeora Anglii. Przekaza tytu synowi Jerzego III, ksiciu Sussex, aby zwikszy majtek zakonu, lecz zdaje si, e nieliczni wstpili do niego i ga angielska nie przetrwaa duo duej ni jej zaoyciele. Gwnym inspiratorem krucjaty by sir Wi-liam Hillary, rycerz angielskiego langue i zaoyciel Krlewskiego Towarzystwa Ratownictwa Morskiego. Kiedy usysza w 1840 roku wiado* s. 39, prze. Anna Przedpeska-Trzeciakowska, Warszawa 1978. moci, e Akra wrcia pod kontrol sutana tureckiego, napisa broszur Sugestie o ponownym zajciu Ziemi witej przez chrzecijan jako suwerennego pastwa zakonu w. Jana z Jerozolimy. Hillary napisa: "Chrzecijaska wadza w Ziemi witej bya przez wiele wiekw najdoniolejsz spraw, jaka kiedykolwiek zajmowaa uwag ludzkoci". Wyobraa sobie zaoenie protektoratu, ktry mgby zarazem

zabezpiecza Akr w rkach chrzecijaskich i przywrci zakonowi joanni-tw jego minion chwa. W sierpniu 1841 roku opublikowa Odezw do rycerzy w. Jana o zajciu Ziemi witej przez chrzecijan, gdzie ponownie uywa jzyka przypominajcego redniowieczn propagand krucjatow. "Pozostaje mi tylko, z caym szacunkiem..., baga usilnie mych braci rycerzy... aby utworzyli now krucjat, nie po to, by jak niegdy obrci Ziemi wit w pole rzezi i przelewu krwi, lecz krucjat pokoju". Angielska insytucja langue uczynia wiele dla rozpowszechnienia planu Hillary'ego, lecz ze wzgldu na jego wasn walk o zdobycie uznania i na powikania polityczne owych czasw, wszystkie te wysiki spezy na niczym. Obrazowoci krucjatowej uywano te w odniesieniu do wspczesnych konfliktw. Tak wic w wojnie krymskiej widziano form krucjaty majcej na celu odzyskanie witych miejsc, chocia przy tej okazji narody, ktre wziy udzia w tamtych krucjatach, byy zwizane z muzumaskimi Turkami. Konsul brytyjski w Jerozolimie w czasie wojny skomentowa: "Zawoanie Bg tak chce, ktre uruchomio pierwsz krucjat, byo skierowane przeciwko muzumaskim posiadaczom witego Grobu; lecz okrzykami wojennymi, o ktrych teraz mwimy, kierowali przedstawiciele tych samych narodw, ktre walczyy w tej pierwszej krucjacie: teraz jednak walczyli w obronie muzumaskich posiadaczy tego samego skarbu, przeciwko mocarstwu (Rosji), ktre stao si w peni chrzecijaskie do394 Obraz krucjat w XIX i XX wieku

piero od czasu krucjat i ktre rwnie podao posiadania Grobu witego". W XIX wieku zaczy si te badania naukowe i zacza powstawa literatura krucjatowa. W1806 roku Instytut Francuski ogosi konkurs na esej na temat wpywu krucjat na europejsk wolno, cywilizacj, handel i przemys. Konkurs wygra A.H.L. Heeren, profesor historii na Uniwersytecie w Getyndze. Jako teksty rdowe cytowa dziea Bongarsa Gsta Dei per Francos, opublikowane w Hanowerze w 1611 roku. Na pocztku XIX wieku zadanie zbierania, wydawania i tumaczenia zachodnich opowieci krucjatowych byo cigle w powijakach. Pocztki poczynili benedyktyni, lecz przerwano je w czasie Rewolucji Francuskiej. Ostatecznie uzupenia je Academie des Inscriptions et Belles Lettres, ktra wydaa Recueil des Historiens des Croisades -szesnacie tomw zachodnich, arabskich, greckich i armeskich historykw i dwa tomy praw - w latach 1841-1906. W 1875 roku hrabia Paul Riant zaoy Societe de l'0rient Latin, ktrego twrczo obejmowaa dwutomowe Archives de 1'Orient Latin i Revue de /'Orient Latin. Dodatkowo, wrd wielkich dziewitnastowiecznych historykw krucjatowych znaleli si Wilken, Rhricht, Hagenmeyer i Michaud. Kariera Josepha Michauda (1767-1839) daje nam posmak dziewitnastowiecznej historiografii krucjat. Ta ostatnia oczywicie zasuguje na samodzielne traktowanie. Trzytomowa Histoire des Croisades i czterotomowa Bibliotheque des cro-isades wyjtki z tumacze - zostay opublikowane w 1829 roku. W latach 1830-1831 uczony pojecha do Stambuu, Syrii, Jerozolimy i Egiptu. Odby podr szlakiem pierwszej krucjaty z dwoma inynierami i, podobnie jak Chateau-briand, zosta rycerzem witego

Grobu. Po powrocie Michaud poprawi Histori w wietle nabytych dowiadcze. Chocia krytycznie odnis si do zachowania i okruciestwa krzyowcw, to jednak opisa ruch krucjatowy jako: "Jeden z najwaniejszych dziaw w historii ludzkiej, nie tylko pouczajcy, lecz wyjtkowy, dostarczajcy obfitoci budujcego materiau dla polityka, filozofa, poety, pisarza i obywatela". Wydaje si jednak, e ta analiza, oparta na podstawowych rdach, nie zawadna wyobraeniem ludowym czy artystycznym. Tam, gdzie mona zinterpretowa rdo, na ktrym oparto rnorodne dziewitnastowieczne interpretacje krucjat w muzyce, sztuce i literaturze, jest bardziej prawdopodobne, i jest to historia pierwszej krucjaty w formie przedstawionej przez Tor-quata Tassa i przelotne spojrzenie na krucjaty i krzyowcw z powieci sir Waltera Scotta ni historia Michauda czy opowieci z pierwszej rki Fulka z Chartres, Jana z Joinville czy Gotfryda z Yillehardouin. Jerozolima wyzwolona Tassa, opublikowana w 1581 roku, opowiada histori pierwszej krucjaty, poczon z trzema dodatkowymi wtkami udaremnionej mioci i nowymi postaciami, takimi jak chrzecijaski rycerz Rinaldo i czarodziejka Armida, ktrzy urozmaicaj podstawowy wtek. Poczenie elementw przycigao kompozytorw i artystw. Wykorzystywanie Tassa jako rda mona dostrzec ju w XVII wieku. Przykadem dziewitnastowiecznej opery odwoujcej si do Tassa jest Armide Rossinie-go, po raz pierwszy wystawiona w 1817 roku. Brahms skomponowa dramatyczn kantat pod tytuem Rinaldo. Na ten temat malowano w XIX wieku liczne obrazy, z ktrych nie najmniej wanym by zbir pdzla austriackiego artysty J. Fuhricha w Pokoju Tassa w Cassino Massimo w Rzymie. Scott, Wordsworth, Southey i De Quincey czytali Jerozolim wyzwolon w przekadzie, a w Wielkim kamieniu honoru Digby cytuje j jednym tchem ze rdami do pierwszej krucjaty. Wrd dziewitnastowiecznych tumacze Tassa jest jedno autorstwa bibliotekarza z opacObraz krucjat w XIX i XX wieku 395

twa Woburn - J.H. Wiffena. We wprowadzeniu odwouje si on do ostatnio opublikowanej Hi-stoi krucjat Charlesa Millsa (rok 1820), lecz zauwaa: "Pan Mills... przedstawi... w prawdziwych barwach charakter tych wyjtkowych wypraw, lecz kt nie byby chtny podtrzymywa iluzj, ktra, czy to wywiedziona z pieni pierwszych bardw, czy z czarujcej opowieci Tassa, przyobleka charakter krzyowca w ju sam nie wiem jak miar wiary, odwagi i mioci". Jednake nie wszyscy wielbiciele Tassa widzieli krucjaty w podobnie rowym wietle. Jeden z recenzentw stwierdzi: "Wielkim zarzutem pod adresem poematu Tassa jest to, e daje faszywy obraz osigni, ktre wysawia... musimy zapomnie, e zbrodnie i okruciestwa krzyowcw, podobnie jak ich fanatyzm, postawiy ich poniej

muzumanw i musimy stara si uwierzy, i wyzwolenie Jerozolimy byo celem wartym wstawiennictwa najwyszego rozumu". Krzyowcy u witego Grobu w Jerozolimie (1828-1829), pdzla austriackiego arytysty J.H. Fuhricha, z Pokoju Tassa w Cassino Massimo w Rzymie. Przykad popularnoci Jerozolimy wyzwolonej Tassa jako rda obrazowoci krucjatowej. Obraz krucjat w XIX i XX wieku 396

Najpopularniejszym pisarzem historycznym w XIX wieku by oczywicie sir Walter Scott. Cztery jego ksiki nawizuj do krucjat, albo w tle albo te krucjata jest ich gwnym tematem: hanhoe (rok 1819), Talizman i Narzeczona z Lammemoor, opublikowane razem z Opmuiecia-mi krzyowymi i Hrabi Robertem z Parya (rok 1831). Zdecydowanie najpopularniejszym z nich by Ivanhoe, ktry zainspirowa kompozytorw, arystw i dramaturgw. Sam Scott by obecny na wystawieniu opery Rossiniego lvanhoe, w Paryu w padzierniku 1826 roku, i napisa w swym Dzienniku: "Wieczorem w Odeonie widzielimy hanhoe. Zosta wspaniale wystawiony, onierze normascy nosili spiczaste hemy i co, co bardzo przypominao kolczugi, ktre wyglday bardzo dobrze. Bya to opera i oczywicie historia zostaa mocno przekrcona, a dialogi byy w wikszej czci nonsensowne". Ivanhoe sta si te tematem opery sir Arthura Sullivana, lepiej znanego jako kompozytor operetek razem z W.S. Gilbertem. Wrd obrazw odwoujcych si do tego tematu jest Rebecca i sir Ban de Bois Guil-bert pdzla Leona Cognieta, obecnie w Wallace Collection w Londynie. Powstaway te opery i obrazy, odwoujce si do Talizmanu, ktrego akcja dzieje si w czasie trzeciej krucjaty, z Ryszardem i Saladynem jako gwnymi postaciami. Scott nie Rebecca i sir Ban de Bois Guilbert, na obrazie pdzla francuskiego artysty Leona Cognieta (rok 1831). Scena z popularnej powieci historycznej sir Waltera Scotta Ivanhoe, ktrej akcja miaa miejsce w czasie trzeciej krucjaty.

itilysty Carla Fedcha Stra krzyowca. Romantyczny Lessinga. by bezkrytyczny w stosunku do krucjat i faktem jest, e zakwestionowa warto wypraw w swym Eseju na temat rycerstwa, napisanym dla Encydopae-dia Btannica, opublikowanym w roku 1818, jednak oglnie prezentowa uromantyczniony wizerunek ruchu krucjatowego.

Krucjaty daway rozlege pole dla romantycznej wyobrani i nasyconych osobist wraliwoci interpretacji podstawowych wydarze historycznych. Trzy zupenie rne obrazy ilustruj rang moliwej obrazowoci. Niemiec Carl Friedrich Lessing, autor Stray krzyowca z 1836 roku, przedstawia samotnego krzyowca, poniewieranego przez ywioy, ukazanego w sposb odwoujcy si do opuszczonego krla Lira na targanym wichur wrzosowisku. Krucjaty zdaj si by naprawd ulubionym tematem Lessinga i szkoy diisseldor-fskiej. Lessinga porednio inspirowa Walter Scott. Amerykaski artysta George Inness ma raczej odmienny wizerunek krzyowcw. Jego obraz, zatytuowany Marsz krzyowcw, obecnie wystawiony w Fruitlands Museum pod Bostonem (Massachus-setts), ukazuje grup krzyowcw, ktrych mona rozpozna po czerwonych krzyach na pelerynach, przechodzc przez most na tle romantycze-go pejzau. Malarz prerafaelicki, William Bell Scott, przyjaciel Rossettiego, usiowa przedstawi ponowne poczenie krzyowca z jego rodzin. W swym Powrocie z dugiej krucjaty namalowa krzyowca powracajcego do swej ony i syna po dugiej nieobecnoci. Zaskoczona ona z trudnoci rozpoznaje ma, ktrego by moe ju uwaaa za zmarego, syn chowa si za matk, przestraszony tym dziwnie ubranym obcym. Pniej, w latach trzydziestych XX wieku, Ri-chard Hollins Murray, wynalazca rodka bezpie398 Obraz krucjat w XIX i XX wieku

czestwa na drogach, wiata odblaskowego, ktry naby posiado Dinmore w Herefordshi-re, uprzednio komandor joannitw, zbudowa pokj muzyczny i kaplice, ktre w rzeczywistoci s pomnikiem na cze krucjat i joannitw. S tam okna z witraami, rzeba i obrazy przedstawiajce joannitw i templariuszy oraz seria herbw tych rodzin z Herefordshire, ktre wziy udzia w krucjatach. Malowido cienne w kaplicy przedstawia modego mczyzn wyruszajcego na krucjat i Gotfryda z Bouillon wkraczajcego do Jerozolimy, motywem witray w pokoju muzycznym jest ycie rycerza w czasie krucjat. W dziedzinie muzyki, powstaa idiosynkra-tyczna opera Hrabia Ory Rossiniego, pierwszy raz wystawiona w 1828 roku. Jej wtek dotyczy siostry hrabiego Fourmoutiers, ktry przebywa na krucjacie. W czasie jego nieobecnoci hrabia Ory i jego przyjaciel Raimbaud, prbuj uwie mod dziewczyn, najpierw przebrani za pustelnikw, potem za siostry zakonne, lecz zanim osign cel, hrabia wraca. Aroldo Verdiego, pierwszy raz wystawiony w 1857 roku, opowiada histori Arolda, krzyowca, ktry wanie wrci z Palestyny, gdzie by czonkiem armii Ryszarda I, i jego ony Miny, ktra w czasie nieobecnoci ma popenia cudzostwo. Po nieuniknionych komplikacjach i zwrotach akcji opera koczy si pojednaniem na brzegach Loch Lomond. Krucjaty zainspiroway take romantycznych dramaturgw, pisarzy i poetw. Krucjatowe powieci Scotta ju zostay omwione. Przykadem sztuki o temacie krucjatowym jest Tragedia witej Charlesa Kingsleya, napisana ku chwale witej Elbiety z Wgier,

ony krzyowca Ludwika z Turyngii. Kingsley napisa: "Jak nasi dzielni ojcowie krucjatowi walczyli i umierali dla Boga, a nie z pragnienia zota; pozwl, aby ich mio, wiara, chopica miao, oddalenie, wzbogaciy pozot dawnych dni". I kiedy krlewska para rozstaje si, chr krucjatowy piewa: Grb Boga przed nami, Zostawilimy ziemi ojcw, Nasz statek przeskoczy strome fale, Zaczarowanym wiatrem pchany. Rycerze i yeomani pod czerwonym krzyem W caym miecie witym, Z wiar i moc, na lewo, na prawo Zdepcz pogan. (ti. Robert Piotrowski) Podobnie nasycone romantyzmem spojrzenie na krucjaty mona znale w Sonetach kocielnych Wordswortha. W swym przegldzie historii kocioa powica cztery sonety krucjatom. Jeden, zatytuowany po prostu Krzyowcy, brzmi w wolnym przekadzie nastpujco: Zwijamy agle i przemierzamy o niespiesznych wiosach Owe szerokie dziedziny spogldajc nieraz Na to, co jak sen - na mio, ktr by obdzieli Wiele barwnych ywotw, ktr Los daje Krzyowcom, nim ich dziea kres znajd Na brzegach dalekich; Czasem wracaj, by luby speniwszy, Pobonie spocz na posadzkach swoich kaplic, Krzyujc nogi na pytach nagrobnych. Zuda- to? A moe gdy Niebo rozpuci Swoje najgbsze, najmiksze i najdelikatniejsze harmonie; Glosy, co nigdy nie cichn, pie im aobn zanuc A ziemia podejmie j gosem, ktrego nie zdawisz I wtedy opowie jak Mni, jak Dobrzy, jak Mdrzy Nie darmo wielkiej nagrody pragnli apczyw tsknot. (tt. Robert Piotrowski) Kolejnym przykadem powieci krucjatowej jest Huberfs Arthur Fredericka Rolfe, barona CoWitra przedstawiajcy rycerza-joannit, w pokoju muzycznym (1932-1936) w Dinmore, Herefordshire. Cae okno przedstawia sceny z ycia rycerza w czasie krucjat. rvo. Autor wplata w akcj zoon opowie o Arturze, ksiciu Brytanii, eglujcym do Akry, gdzie stacza bitw i zwycia Saracenw, a w kocu zdobywa Jerozolim i rk jej krlowej. Same krucjaty nadaway si na widowisko. W dziewitnastowiecznej Anglii miejscem ich wystawiania by amfiteatr Astley w Londynie. W1810 roku Astley wystawio produkcj zatytuowan Krwawy Czerwony Rycerz, ktra znajdowaa si na afiszu 175 wieczorw i przyniosa wacicielom 18 000 funtw dochodu. Wtek dotyczy

podejmowanych przez Krwawego Czerwonego Rycerza prb uwiedzenia Izabelli, ony jego brata Alfonsa, krzyowca. Alfonso wraca, zostaje pokonany, lecz pniej wzywa posiki, kiedy, aby zacytowa afisze teatralne: "Zamek wzity szturmem, otaczajca go rzeka jest pokryta dkami penymi wojownikw, podczas gdy przy blankach murw obronnych toczy si zacita walka gwardzistw. Wszdzie wida mier i agoni ludzi i koni, innych ludzi wraz z komi zalewaj fale, co daje efekt zupenie nowy i niespotykany w tym czy innym kraju. Wszystko koczy si cakowit klsk Krwawego Czerwonego Rycerza". W 1835 roku temat krucjatowy przedstawiono w Obleniu Jerozolimy, ktre zdobyo sobie widowni, mieszajc fakty i zmylenia: zajcie witego Miasta przez Saladyna, widok Morza Martwego, przybycie francuskiej i austriackiej floty, palce piaski pustyni, pokaz saladynowe-go Biaego Byka Coraccio, Wielki Azjatycki Balet i Divertissimento, pojedynek rycerza Leopar-da i templariusza (z Talizmanu Scotta), i wreszcie bogactwa uczty Saladyna i ostatnie dni trzeciej krucjaty - rozrywka na cay wieczr. W 1843 roku inn now produkcj by spektakl Ryszard i Saladyn czyli Krzyowcy Jerozolimy, ukazujcy pojedynek midzy dwoma wrogami w czasie trzeciej krucjaty. Generalnie wydaje si, e teatr mia mniej do zaoferowania pod wzgldem dziewitnastowiecznych obrazw krucjat, chocia oczywicie wiele librett operowych oparto na takich sztukach jak Die Kreuzfahrer Niemca Augusta von Kotzebue, opowieci z pierwszej krucjaty, ktra zainspirowaa oper Louisa Sphra pod tym samym tytuem. Krzyowcy to tytu sztuki Hen-ry'ego Arthura Jonesa, dotyczcej dziewitnastowiecznej reformy spoecznej: "Sztandar reformy spoecznej suy jako punkt wyjciowy dla wszystkiego, co jest najszlachetniejsze i najnieKrucjata jako spektakl. Plakat reklamujcy przedstawienie Oblenie Jerozolimy, w amfiteatrze Astley w Londynie w 1835 roku. Historia wydaje si luno oparta na wydarzeniach trzeciej krucjaty.

godziwsze, najmdrzejsze i najbardziej szalone w dzisiejszym wiecie... Ten ruch jest w rzeczywistoci tak dramatycznym elementem w yciu XIX wieku, jak krucjaty byy w XIII wieku". Jeeli uromantycznione i idiosynkratyczne interpretacje przewayy, nie oznacza to jednak e ich autorzy nie byli wiadomi historycznego kontekstu, w ktrym pisali, malowali i komponowali. Nie byam w stanie znale adnej jasnej wspzalenoci midzy zdarzeniami na Bliskim Wschodzie, takimi jak kariera i upadek Muhammada Ale-go i jego syna Ibrahima - ktrego klska pod Akra w 1840 roku podsuna sir Wiliamowi Hillary'emu myl o zwoaniu krucjaty - a wzlotami i upadkami w dziewitnastowiecznym posugiwaniu si obrazowoci krucjat. redniowiecze, a szczeglnie krucjaty byy jednak bez wtpienia wykorzystywane jako poywka do wyraania szczeglnych idei i ambicji. Na przykad, Tankreda Disraelego naley odbiera w kontekcie jego planw wschd-

Obraz krucjat w XIX i XX wieku 401

niej ekspansji imperium brytyjskiego i kontroli drogi do Indii. A i dalsza odmiana tematu krucjatowego stanowia celebrowanie narodowych bohaterw krucjatowych czy tradycji. W Anglii oczywistym bohaterem by zatem Ryszard Lwie Serce. Jego sylwetk uwiecznio wielu malarzy, upamitnia rzeba duta barona Marochettiego, stojca teraz przed Parlamentem w Londynie. Francja oczywicie miaa witego Ludwika. Jak wspomniano wczeniej, Salks des Croisades w Wersalu tworz malarsk histori francuskiego uczestnictwa w krucjatach, ze scenami ze sawnych bitew i oble oraz portretami narodowych bohaterw krucjatowych. Inny przykad to Wjazd Krzyowcw do Konstantynopola pdzla Delacroix, scena z czwartej krucjaty, znajdujca si obecnie w paryskim Luwrze. Przedstawia szlachetnych zdobywcw Konstantynopola, przemierzajcych miasto konno i przyjmujcych od mieszkacw proby o ask. Jest jednake wtpliwe, czy Gotfryd z Yillehardouin rozpoznaby krzyowcw. W Belgii narodowym bohaterem krucjatowym by Gotfryd z Bouillon. Jego rzeba, duta Simonisa, zostaa wystawiona Po lewej: Ryszard I jako krzyowiec. Posg autorstwa barona Marochettiego, znajdujcy si przed Parlamentem w Londynie. Po prawej: Gotfryd z Bouillon, bohater narodowy. Posg autorstwa Simonisa na Grand Place w Brukseli.

Bitwa pod Antiochi (Schopin) i Goszenie drugiej krucjaty (Signol). Dwa przykady malarstwa krucjatowego z Sal Krucjatowych (Salles des Croisades) w Wersalu. 403 Obraz krucjat w XIX i XX wieku

w Paacu Krysztaowym w 1851 roku, teraz mona j zobaczy na Grand Place w Brukseli. Ukazuje szlachetnego przywdc na koniu. W samym Bouillon stoi posg modszego Gotfryda, spogldajcego zadumanym wzrokiem na rodzinn dolin. Na bardziej przyziemnym szczeblu, Katalog mebli i przedmiotw domowych, opublikowany

w Londynie w 1883 roku, zawiera konne figurki z brzu Ryszarda Lwie Serce, Ludwika i Gotfryda z Bouillon, ktre mona byo zamwi poczt. We Woszech poemat Tomasso Grossiego lombardczycy na pierwszej krucjacie pobudza dum z woskich osigni krucjatowych. Zainspirowa wielu malarzy tematw historycznych, jak i Verdiego, ktrego oper Lombardczycy wystawiono najpierw w Mediolanie w 1843 roku. wczesne wiadectwa utrzymuj, e muzyka poruszya strun woskiego nacjonalizmu: wydaje si, e Mediolaczycy zadecydowali, e to oni byli Lombardczykami, Ziemi wit, ktrej bronili, byy Wochy, a Austriacy zostali przyrwnani do Saracenw. Wielkie, ruchome dekoracje, takie jak krzyowcy na tle Jerozolimy, pozwoliy realizatorom na pene puszczenie wodzy fantazji i romantycznej idei wiekw rednich. Zawsze atwo si przystosowujcy Verdi przygotowa potem francusk wersj opery, zatytuowan Jerozolima, ktra zostaa wystawiona przed krlem Ludwikiem Filipem w Tuileries i przyniosa kompozytorowi Legi Honorowe. Egipska kampania Ludwika IX bya tematem opery Meyerbeera, chocia Jan z Joinville mogaby nie rozpozna jej wtku, wikajcego joanni-tw na Rodos, ksiniczk saracesk i nawrconego na chrzecijastwo. Jeszcze raz twrcy spektaklu zapewnili staranne i egzotyczne wschodnie kostiumy i dekoracje, ktre najprawdopodobniej miay niewiele wsplnego z trzynastowiecznym Egiptem. Nieco pniej norweski kompozytor Edward Grieg skomponowa okolicznociow muzyk do sztuki Sigurd Jorsalfar ("Sigurd Krzyowiec"), o wyprawie krla Sigur-da do Ziemi witej w 1107 roku. Nie jest bez znaczenia, e sztuk t wystawiono w Norwegii w 1905 roku jako cz ceremonii powitalnej nowego krla Haakona. Pierwszy przykad wykorzystania obrazowoci krucjatowej w XX wieku pozostaje w zwizku z I wojn wiatow, w relacjach z kampanii i w literaturze. Nie wszyscy wspczeni koncentrowali si na cikich stratach i przykrych realiach ycia w okopach. Niektrzy, prawdopodobnie chcc uciec od bezporedniej rzeczywistoci, woleli bardziej uromantyczniony obraz i widzieli w wojnie szlachetn krucjat, walk w obronie wolnoci, majc uniemoliwi pruskiemu mili-taryzmowi zdominowanie Europy i uwolni wite miejsca spod muzumaskiej dominacji. W Wielkiej Brytanii ide witej wojny rozwijali w kazaniach anglikascy duchowni. Dwaj duchowni byli tak zwanymi biskupami pl bitewnych - biskup Winnington-Ingram z Londynu, i Basil Bourchier, wikary z parafii witej Judyty w Hampstead, a nastpnie kapelan si zbrojnych. Bourchier napisa: "Jest to nie tylko wita wojna, to najwitsza wojna, jaka kiedykolwiek miaa miejsce... Odyn stoi naprzeciwko Chrystusa. Berlin prbuje dowie swej supremacji nad Betlejem. Kady oddany strza, kade celne pchnicie bagnetem, kade powicone ycie - naprawd to wszystko dla Jego imienia". Bourchier uwaa kampani w Dardanelach za ostatni z krucjat, ktra miaaby ostatecznie doprowadzi do uwolnienia Ziemi witej "z kalajcego ucisku niewiernych". Nie tylko koci wykorzystywa obrazowo krucjatow. W mowie wygoszonej w maju 1916 roku i zatytuowanej "Zwyciy wojn", Lloyd George stwierdzi: "Modzi mczyni z kadego zaktka tego kraju zgromadzili si pod sztandarem midzynarodowego prawa, jak na wielk

Operowa interpretacja krucjaty. Do wystawienia II Crociato in Egitto ("Krucjaty w Egipcie") Meyerbeera w mediolaskiej La Scali zbudowano w 1826 roku dekoracje portu w Damietcie. krucjat". Zbir jego mw, wygoszonych w latach 1915-1918, zosta opublikowany pod tytuem Wielka Krucjata. EW. Orde Ward opublikowa w 1917 roku tom, jak to okreli, patriotycznych poematw, zatytuowany Ostatnia krucjata. Katherine Tynnan, ktrej dwch synw suyo w armii, napisaa: Twj syn i mj syn s czyci jak nowe miecze Twj m i mj nale teraz do Pana Twj syn i mj na Wielkiej Krucjacie Nad nimi sztandar Chrystusa - nasi nowi rycerze. Temat krucjatowy jest szczeglnie obecny w relacjach z kampanii na Dardanelach i w Palestynie. Poeta Rupert Brooke przedstawi samego siebie jako krzyowca w licie skierowanym do swego przyjaciela, Jacques'a Raverata, a major Vivian Gilbert napisa ksik, opublikowan w 1923 roku, zatytuowan Romans ostatniej krucjaty - z Allenbym do Jerozolimy, powicon jego wasnym dowiadczeniom w Palestynie. Ta ksika zostaa dedykowana "Matkom wszystkich chopcw, ktrzy walczyli o wolno Ziemi witej". Akcja zaczyna si, gdy Brian Gurnay, w 1914 roku student po pierwszym roku Oksfordu, marzy o czynach krucjatowych swego przodka, sir Briana de Gurnaya, uczestnika trzeciej krucjaty. Mody Brian tskni za inn krucjat, ktra odzyska Jerozolim: "Walczy w tej sprawie, wzi udzia w tej ostatniej krucjacie, chtnie zostawibym moje koci w Ziemi witej. Oby mie szans czyni tak, jak ci dawni rycerze, by osign jedn naprawd wartociow rzecz w yciu". Wedle innego weterana kampanii Allen-by'ego, wydano rozkazy zabraniajce nazywania 405 Obraz krucjat w XIX i XX wieku

onierzy krzyowcami. Lecz jeli nie mogli czyni tego oficjalnie, jest cakiem jasne, e wielu uwaao siebie samych za postpujcych ladami krzyowcw. Gilbert pisze o onierzach, ktrzy pod nim suyli: "C to znaczy, e nosilimy mundur khaki zamiast byszczcej zbroi. Duch krzyowcw przepenia wszystkich tych moich ludzi, ktrzy pracowali tak ciko, aby przygotowa si do wielkiego przedsiwzicia. I nawet jeli nosili oni wstrtnie mae spiczaste czapki zamiast hemw z powiewajcymi pirami, czy ich odwaga nie bya wanie tak wielka, ich idealizm tak czysty, jak u rycerzy z przeszoci, ktrzy wyruszyli z tak nieugit wiar pod przywdztwem Ryszarda Lwie Serce, aby wyzwoli

Ziemi wit". Gilbert zauway, e ze wszystkich krucjat zorganizowanych i wyposaonych, aby uwolni Ziemi wit, tylko dwie odniosy sukces: "Pierwsza pod wodz Gotfryda z Bouil-lon i ostatnia, Edmunda Allenby'ego". Powstaway nawet karykatury krucjatowe w pimie "Punch". W grudniu 1917 roku karykatura zatytuowana Ostatnia Krucjata, przedstawiaa Ryszarda Lwie Serce przygldajcego si Jerozolimie z tekstem "Ostatecznie moje marzenie stao si prawd". Niektre pomniki z okresu I wojny wiatowej daj przykad wykorzystania motywu krucjatowego. Pomnik w Sledmere w Yorkshire, w domu sir Marka Sykesa, synnego z traktatu Sykes-Picot, Karykatura z "Puncha" upamitniajca zajcie Jerozolimy przez Allenby'ego w grudniu 1917 roku, nawizujca bezporednio do Ryszarda Lwie Serce i trzeciej krucjaty. iii 06 Obraz krucjat w XIX i XX wieku przybra form krzya Eleonory*. Kiedy sir Mark zmar w 1919 roku, przez przypadek jedna tablica pozostawaa niewypeniona. Pomnik sir Marka to figura w mosidzu, ozdobiona herbami, w zbroi i z mieczem. Pod jego stopami ley muzumanin. * Eleonora (Alienor) Akwitaska (1246-1290) bya on krla Edwarda I, udaa si z nim na krucjat w. Ludwika. Po mierci ony krl kaza wystawi krzye w miejscach, gdzie kondukt z jej trumn przystawa w drodze do Londynu (przyp. tum.) Nad nim wstga z napisem Laetare Jerusalem, natomiast w tle wida zarys samej Jerozolimy. Rze-biarka Gertrud Alice Meredith Williams zgosia projekt zatytuowany Duch krzyowcw, na konkurs na pomnik wojenny w Paisley. Obecnie rzeba znajduje si w Narodowym Muzeum Walii w Cardiff, przedstawia redniowiecznego rycerza w zbroi na koniu, otoczonego przez czterech onierzy w mundurach z I wojny wiatowej. Wspomnienia krucjat przywoywano te na Po lewej: Sir Mark Sykesjako krzyowiec. Przedstawienie na krzyu Eleonory w Sledmere, Yorkshire. Po prawej: Duch krzyowcw, w rzebie Gertrud Alice Meredith Williams. Model pomnika Wielkiei Wojny, Paisley 1921. ' 407 Obraz krucjat w XIX i XX wieku

konferencji pokojowej w Wersalu, ktra nastpia po zakoczeniu wojny. Gdy jeden z przedstawicieli Francji szczegowo wyliczy dania francuskie co do Syrii, sigajce a do czasw krucjat, emir Faysal skomentowa: "Czy mgby mi pan uprzejmie powiedzie, kto z nas wygra krucjaty?" Obydwie strony w czasie hiszpaskiej wojny domowej, opisujc i rozpowszechniajc sw spraw, take odwoyway si do obrazowoci krucjatowej. Tak wic z jednej strony Franco prowadzi "krucjat wyzwolenia", aby ocali Hiszpani przed komunizmem i ateizmem. Na plakatach i obrazach powstaych w czasie jego rzdw jest przedstawiony jako krzyowiec walczcy w wojnie Boej. Z drugiej strony, czonkowie Brygad Midzynarodowych byli witani jako "krzyowcy pokoju". Wie-otomowa historia wojny domowej, opublikowana w Madrycie w latach 1940-1943, bya zatytuowana Historia de la cruzada espanola ("Historia krucjaty hiszpaskiej"). Sowo "krucjata" pojawia si te w tytule wielu relacji autobiograficznych z okresu kampanii i powieci o wojnie domowej. Na przykad, Jason Gurney, czonek Brygad Midzynarodowych, ranny w 1937 roku, napisa w swej Krucjacie w Hiszpanii, opublikowanej w 1974 roku: "Krucjata toczya si przeciwko faszystom, ktrzy byli Saracenami naszego pokolenia". W kocu bya to "jedna z najgbiej odczuwanych krucjat ideologicznych w historii Europy Zachodniej". Obrazowo krucjatowa pojawia si ponownie w okresie II wojny wiatowej. Relacja generaa Eisenhowera z kampanii, opublikowana w 1948 roku, bya zatytuowana Krucjata w Europie. Jasne jest, e widzia on wojn jako rodzaj osobistej krucjaty. "Tylko po zniszczeniu Osi jest moliwy przyzwoity wiat; wojna staa si dla mnie krucjat w tradycyjnym sensie tego czsto le uywanego sowa". W listopadzie 1941 roku operacji majcej znie oblenie Tobruku nadano kryptonim operacja "Krucjata", a rozkaz dzienny generaa Eisenhowera z 6 czerwca 1944 roku stwierdza, co nastpuje: "onierze, marynarze i lotnicy sprzymierzonych si ekspedycyjnych, macie rozpocz wielk krucjat ... nadzieje i modlitwy ludzi kochajcych wolno wszdzie maszeruj z wami". Inny przykad wykorzystania obrazowoci krucjatowej mona znale w powieci Stefana Heyma Krzyowcy, opublikowanej w 1950 roku. Heym, ktry uciek przed nazistami w 1933 roku, opisuje H wojn wiatow jako "konieczn i wit krucjat", aby zatrzyma tyrana. Tak wic ranga obrazw krucjat w XIX i na pocztku XX wieku jest zrnicowana. W XIX wieku zaczy si badania naukowe nad ruchem krucjatowym, natomiast popularny wizerunek by bardzo uromantyczniony i mia niewiele wsplnego z rzeczywistoci ruchu krucjatowego, opisywan w relacjach naocznych wiadkw. Kompozytorzy, artyci i pisarze puszczali wodze wyobrani, a ich gwnymi rdami nie byli redniowieczni kronikarze, lecz Toruato Tasso i Walter Scott. Nie jest to dziwne, gdy starali si zadowoli wymagania publicznoci, ktra miaa romantyczne pojcia o yciu w redniowieczu i wyczynach chrzecijaskiego rycerstwa. Poza tym ludzi pocigay opowieci podrnikw na temat egzotycznego Wschodu. Istniaa wielka duma z herosw krucjatowych, takich jak angielski Ryszard Lwie Serce czy belgijski Gotfryd z Bouillon. Obrazowo krucjat wykorzystywano take we wspczesnych konfliktach, w duej mierze w czasie I wojny wiatowej ogem, a w odniesieniu do palestyskiej kampanii Allenby'ego w szczeglnoci. Najbardziej wstrzsajcym przykadem nieodpowiedniego wykorzystania wizerunku krucjatowego bya wojna krymska, w ktrej

siy zachodniej Europy sprzymierzone z muzumaskimi Turkami, zostay opisane jako krucjata. iii 15. Odrodzenie i przetrwanie JONATHAN RILEY-SMITH

Krucjaty wspomina si dzisiaj wszdzie tam, gdzie dochodzi do konfliktu ideologicznego, a jzyk i obrazy czone z nimi czy z przeciwnym im dihadem przywouje si regularnie przy skojarzeniach z przemoc, w ktr s uwikam chrzecijanie i muzumanie na Bakanach czy na Bliskim Wschodzie. Tak naprawd libascy maro-nici, ktrych Koci przyczy si do Rzymu w 1181 roku, zawsze zachowali nostalgiczne przywizanie do wiekw zachodniego osadnictwa, epoki, ktr ich historycy zwykli uwaa za zoty wiek. W Europie retoryka bya w znacznym stopniu wytworem sentymentu i mimo czsto dostrzeganych paraleli, nie jest blisza pierwotnej idei ni wylew uczu opisany w poprzednim rozdziale. Jednake w zadziwiajcy sposb teologia przemocy, ktra wspieraa ruch krucjatowy, oya, szczeglnie w Ameryce aciskiej, w walczcej frakcji zwolennikw teologii wyzwolenia. Wszelkie chrzecijaskie uzasadnienia pozytywnego uycia przemocy s czciowo oparte na wierze, e Chrystus jest bardzo zaangaowany w pewien szczeglny system religijny i polityczny czy bieg wydarze politycznych. Intencje Chrystusa wobec ludzkoci s zatem czone z sukcesem lub upadkiem tej ostatniej. Dla wspczesnych apologetw chrzecijaskiej przemocy pragnienia Chrystusa cz si z biegem wydarze politycznych, ktrym nadali miano wyzwolenia, a Chrystus jest naprawd obecny w tym procesie, w historycznych przejawach postpu czowieka. Jest On Wyzwolicielem, najpeniejszym wyrazem wyzwolenia, ktre oferuje ludzkoci jako dar. Jeeli jedynym sposobem ochrony caoci zamierze Chrystusa przed tymi, ktrzy stoj Mu na drodze, jest uycie siy, to dzieje si tak zgodnie z Jego pragnieniami w historycznym procesie. Wymaga si udziau we wasnej przemocy Chrystusa jako moralnego obowizku tych, ktrzy uwaaj si za Jego naladowcw. Wanie dlatego niektrzy czonkowie podkomitetu wiatowej Rady Kociow w sprawozdaniu z 1973 roku utrzymywali, i w pewnych okolicznociach uczestnictwo w siach zbrojnych jest nakazem moralnym. Dlatego te Camilo Torres, najtragiczniejsza posta ruchu wyzwolenia, kolumbijski ksidz i socjolog, ktry zrezygnowa ze wice, doczy do partyzantw i zosta zabity w lutym 1966 roku, mia jakoby po-

Powyej: Najwitsza Maryja Panna i onierz maronicki. Pierwsi krzyowcy maszerowali pod sztandarem Matki Boej, ktra bya take patronk templariuszy i krzyakw. Chrzecijanie maroniccy z Libanu, ktrzy sami podporzdkowali si Rzymowi w 1181 roku, przydali romantyzmu okresowi krucjat. Po lewej: wita przemoc odywa. Camilo Torres, kolumbijski ksidz i socjolog, ktry doczyl do rewolucjonistw, po mierci zostal uznany za mczennika przez bojownikw ruchu chrzecijaskiego wyzwolenia. 410 Odrodzenie i przetrwanie

wiedzie, e: "Katolik, ktry nie jest rewolucjonist, yje w grzechu miertelnym". To, e naprawd taki by jego punkt widzenia, potwierdza zapisane przeze stwierdzenie z sierpnia 1965 roku: "Rewolucja jest nie tylko dopuszczalna, ale obowizkowa dla tych chrzecijan, ktrzy widz w niej jedyn skuteczn i dalekosin drog do urzeczywistnienia mioci wszystkich ludzi". Zaangaowanie w rewolucj bdce nakazem mioci, stanowio wany temat w pismach Torresa. Trudno doprawdy wtpi, e Torres kierowa si prawdziwym i gbokim poczuciem miosierdzia. W czerwcu 1965 roku, kiedy wyda owiadczenie o swej rezygnacji z kapastwa, i musia ju rozwaa zaangaowanie si w przemoc, napisa: "Jedynie na drodze rewolucji, zmieniajc konkretne warunki naszego kraju, moemy sprawi, by ludzie wzajemnie si miowali... Postanowiem sam przyczy si do rewolucji, w ten sposb wykonujc cz mej pracy przez Podtrzymanie tradycji joannickich. Ambulans w. Jana Czcigodnego Zakonu w. Jana przy pracy. Pi zakonw joannickich powicio si teraz wypenianiu pierwotnych szpitalnych funkcji zakonu.

411 Odrodzenie i przetrwanie

nauczanie ludzi mioci do Boga przez wzajemn mio do siebie. Uwaam to dziaanie za podstawowe jako chrzecijanin, ksidz i Kolumbij-czyk". Gwatowna mier Torresa bya dla tych, ktrzy sympatyzowali z jego ideaami, uderzajcym dowodem na si jego mioci. Wedug przywdcy partyzantw: "Poczy on naukow koncepcj wojny rewolucyjnej, ktr uwaa za jedyn skuteczn drog rozwinicia walki o wolno, z

gbokim duchem chrzecijaskim, ktry rozpowszechnia i urzeczywistnia w nieograniczonej mioci dla biednych, wykorzystywanych i uciskanych i cakowitym powiceniu si walce o ich wyzwolenie". Cytuje si sowa argentyskiego ksidza: "Chrystus jest mioci i ja chciabym by czowiekiem mioci, jednak mio nie moe istnie w ukadze pan-niewolnik. mier Camila oznaczaa dla mnie, i sam musz si powici zniszczeniu tego niewolniczego stosunku w Argentynie. Musiaem walczy u boku niewolnikw, wraz z ludmi, tak jak oni walcz, a nie jak elitarny nauczyciel... lecz jako prawdziwy uczestnik, wraz z nimi, nie dla nich, w ich biedzie, ich upadkach, ich przemocy. Jeli nie mgbym tego zrobi, nie bybym czowiekiem dla ludzi, to znaczy czowiekiem Boym, czyli wierzcym w braterstwo, ktre jest sensem mioci". Odwoujc si do mczestwa krucjatowego katolicki teolog umieci Camilo Torresa wrd "najczystszych, najszlachetniejszych i najbardziej autentycznych wyrazicieli i mczennikw nowego chrzecijastwa". Dowodzono nawet, odwoujc si do tradycyjnego uzasadnienia srogich rodkw podejmowanych przeciwko heretykom, e w rewolucji, niekoniecznie w samej przemocy, mona okazywa mio nie tylko uciskanym, lecz take uciskaj cym, poniewa celem jest wyzwolenie uciskajcych z grzesznego ycia. Lecz jeli wita przemoc, w tym wypadku zbrojny bunt, powrcia na scen chrzecijask, te instytucje, ktre powstay w okresie krucjat i przetrway do dzi, przebyy dug drog, zanim zdoay j odrzuci. Oczywicie, maronitw i ormiaskie Kocioy unickie, wiele tytularnych biskupstw Kocioa katolickiego i niektre z 26 zakonw rycerskich i innych, takich jak zakon kaznodziejw (dominikanw), mona czy porednio z ruchem krucjatowym, ale s te na przykad hiszpaskie zakony rycerskie, ktre tak znacznie zmieniy swoje funkcje, e z trudem mona je rozpozna. Lecz dwa zakony pozostay zupenie takie, jakie byy, a linia prowadzca od nich do krucjat jest zupenie jasna, nawet jeli jako ywe instytucje rozwijay si rnymi drogami. Pierwszy z nich to Suwerenny Wojskowy Zakon Szpitalnikw witego Jana z Jerozolimy, Rodos i Malty (zakon Maltaski). Jest to ten sam zakon joannicki, ktry w Palestynie i Syrii, na Cyprze, na Rodos i na Malcie odegra tak wan rol w historii ruchu krucjatowego. Po utracie Malty na rzecz Napoleona w 1798 roku, zdemoralizowany i podupady zakon podzielony na prowincje lub to, co z nich zostao, dziaa, niewiele si przejmujc swoimi wadzami centralnymi, ktre i tak byy pogrone w chaosie, poniewa grupa braci wybraa cara Rosji Pawa I - nie wywiconego, nie-katolika i nie pozostajcego w celibacie - na wielkiego mistrza. Jego rzdy zostay milczco uznane przez papiea, lecz nie trway dugo. Po zamordowaniu Pawa I zakon przez 30 lat nie mia staej siedziby. Pniej zaoy sw gwn siedzib w Rzymie w 1834 roku. Stopniowo si odbudowa, porzucajc ambicj ponownego ulokowania si jako sia wojskowa na niezalenym terytorium - na greckiej wyspie odbitej Turkom w latach dwudziestych XIX wieku czy w Algierii, ktr proponowano na siedzib pastwa zakonnego w latach trzydziestych XIX wieku - i powrci do autentycznej i pierwotnej roli, opieki nad ubogimi chorymi, najpierw w pastwie papieskim, a nastpnie na caym wiecie. Chocia liczba rycerzy 412 Odrodzenie i przetrwanie

Rycerze krzyaccy dzisiaj. Zakon katolicki jest dzisiaj przeznaczony wycznie dla ksiy. (Po lewej) Rycerz maltaski luzy do mszy odprawianej przez ksidza z zakonu krzyackiego. (Po prawej). Wspanialy kocil w Wiedniu, jest ich gtwn siedzib. f Jedyni is w kapitut portretozt sw gv roku jes na te je cych prz Orde Ba cerskieg joanniti" zamieni; k konfr Zakoi chrzedj po penych lubach jest wzgldnie maa, ponad 10 000 katolikw jest z nimi zwizanych jako wieccy czonkowie zakonu. Z krucjatami mona te czy, chocia mniej bezporednio, cztery inne zakony witego Jana, ktre, bdc przewanie czy jedynie bractwami protestanckimi, nie s zakonami Kocioa, lecz zakonami rycerstwa pod patronatem, albo z uprawnieniami nadanymi przez uznane rda zaszczytw - federalny parlament Niemiec i krlw Szwecji, Niderlandw oraz Zjednoczonego Krlestwa. Trzy z nich Die Balley Brandenburg des Rit-terlichen Ordens Sankt Johannis vom Spital zu Jerusalem (Brandenburski Bajlifat Rycerskiego Zakonu w. Jana ze Szpitala Jerozolimskiego; oglnie znani jako Der Johanniterorden), Johanniteror-den i Sverige oraz Johanniter Orde in Nederland, wywodzce si z bajlifatu branderburskiego-prowincji joannitw, ktra staa si konfraterni protestantw i oderwaa si od reszty zakonu w okresie reformacji, chocia utrzymywaa dalekie stosunki z rzdem na Malcie. Czwarty to The Grand Priory of the Most Yenerable Order of the Hospi-tal of St. John of Jerusalem, wywodzcy si z rozpocztej w Anglii prby zebrania pienidzy na rynku londyskim i wyposaenia maej eskpedy-cji morskiej, podjtej przez francuskie langues w 1827 roku. Ekspedycja miaa poeglowa z Anglii na pomoc Grekom, ktrzy walczyli o niepodlego z Turkami. Langues obiecano w zamian wysp na Mor/u Egejskim, ktra mogaby suy za odskoczni dla odzyskania Rodos. Wszyscy zaangaowani w przedsiwzicie i wszyscy oficerowie najemnych si mieli sta si rycerzami maltaskimi. W rezultacie powsta angielski zakon witego Jana, ale nie zosta uznany przez zwierzchnictwo w Rzymie, lecz dziea, ktre podj, zaowocoway sub Ambulansu witego Jana, uznanego przez krlow Wiktori, ktra zatwierdzia go jako zakon korony w 1888 roku. Drug zachowan instytucj krucjatow jest Der Deutsche Orden (zakon niemiecki), ktry ma 413 Odrodzenie i przetrwanie

Jedyni istniejcy rycerze krzyaccy. Czonkowie Protestanckiego Bajlifatu Utrechtu Zakonu Niemieckiego w kapitule. Portrety na cianach za nimi przedstawiaj gwnych komandorw, ktrych jeszcze do niedawna portretowano w zbrojach. fel sw gwn siedzib w Wiedniu, chocia od 1923 roku jest zakonem dla ksiy. Krzyakw mona te jeszcze znale tylko w innych interesujcych przeytkach, takich jak Ridderlijke Duitse Orde Balije van Utrecht (Bajlifat Utrechcki Rycerskiego Zakonu Niemieckiego). Jak bajlifat joannitw w Brandenburgii, tak i ta komandoria zamienia si w w czasach reformacji w szlacheck konfraterni protestanck. Zakony, ktre przetrway, s aktywnymi chrzecijaskimi instytucjami dobroczynnymi, zaangaowanymi w dziaania duszpasterskie czy opiek nad chorymi i starymi. Zawsze w historii czyy walk z niewiernymi z pielgnowaniem chorych, ukazujc, jak blisko ze sob zwizane w myli redniowiecznej byy idee wojny i opieki. Wanie ta tradycja umoliwia im porzucenie funkcji wojskowych, a zarazem wierno swoim korzeniom. W obecnej dziaalnoci zakonw mona usysze dalekie echo redniowiecznego przekonania, e krucjata jest aktem mioci. iii ki i w rycerz rech k bycia J wano l wiele f nych v\ Wt< wyrn ktry p lat. Wy j na muzuln na Wsc Wschd jak trak wiadki wybiega serwowa cych Baz widzia g cztkowc po przyb nem I, kt do Jerozc da. Jego ne zaraz Zrde anonimom Frankw i corum et a wy autor, nowanego podczas p mundowi; wyrobi sc dziki prz Estreicher Wasne wyoy w ski Albert,'. Dodatek do wydania polskiego JERZY HAUZISKI ' 1 Historia krucjat jest, jak mg si o tym przekona si Czytelnik, dzieem wielowtkowym dokonujcym przegldu problematyki w rny sposb powizanej z wyprawami krzyowymi. Nie jest to jednak monografia zwarta, dajca systematyczny przegld krucjatowych dziejw. Nie daje ona rwnie systematycznego ujcia rde dotyczcych krucjat jak i przegldu pimiennictwa naukowego. Do tego ostatniego w niewielkiej mierze nawizuje rozdzia 14 autorstwa Eli-zabeth Siberry nawietlajcy tendencje w literaturze piknej XIX i XX wieku zafascynowanej wtkami krucjatowymi. Kade ujcie problematyki wypraw krzyowych zasuguje na chociaby niezbdn charakterystyk zasadniczych tendencji rdoznaw-czych, jak i bardziej szczegowej analizy poszczeglnych rde. Dalej wskazane jest nawietlenie najwaniejszych

etapw w naukowej historiografii wypraw krzyowych. W obydwu tych przypadkach badacz ma do czynienia z mnogoci rde pisanych jak i zjawisk historiograf icz-nych, czyli naukowych caociowych uj lub tylko analiz wanych zjawisk, jak np. sztuka wojenna okresu krucjat, architektura krzyowcw w Ziemi witej, organizacja Kocioa i jego instytucji w "Zamorzu" (Outremer), powizania ekonomiczne basenu rdziemnomorskiego, i wiele innych zagadnie szczegowych. Nie jest tutaj moliwe szczegowe nawietlenie obydwu tych rodzajw literackich, s to bowiem obszary tematyczne o niezmiernie bogatym pimiennictwie. Ograniczymy si wic do zjawisk najistotniejszych. Narracja kronikarska dominuje przez pierwsze stulecie wypraw do Ziemi witej. Ju pierwsi dziejopisowie krucjaty z lat 1096-1099 reprezentuj takie wanie podejcie, z jednoczesnym bezkrytycznym stosunkiem do prezentowanych faktw. T grup autorw otwiera Robert zwany Mnichem, zakonnik z klasztoru w. Remigiusza w Reims. Jego Histoa Hierosolymitana w dziewiciu ksigach rozpoczyna si synodem w Cler-mont i obejmuje jeszcze bitw pod Askalonem. Dzieo to, chocia mao krytyczne, zalicza si do utworw pisanych z autopsji i jako takie cieszyo si w redniowieczu znaczn popularnoci bdc tumaczone z aciny na francuski, niemiecDodatek do wydania polskiego 415

ki i woski. Dzieo o takim samym tytule spisa rycerz Baudri z Bourgueil, zamykajc tre w czterech ksigach i doprowadzajc narracj do zdobycia Jerozolimy w lipcu 1099 r. Prac zredagowano krtko po 1107 r., wprowadzajc do niej wiele fantastycznych szczegw i nieautentycznych wypowiedzi. W tej grupie autorw rzetelnoci szczegw wyrni si duchowny z Chartres, Fulcheriusz, ktry przebywa na Wschodzie przez trzynacie lat. Wykaza si zmysem obserwacji zauwaajc na przykad znaczenie gobi i poczty dla muzumanw, za' biorc pod uwag stan drg na Wschodzie i Zachodzie zauway: "Szlaki Wschodu rni si od drg Zachodu, podobnie jak trakty Francji rni si od drg Anglii". By s'wiadkiem wanych historycznych wydarze, wybiegajcych poza obszar Ziemi witej. Obserwowa m.in. wojownikw niemieckich grabicych Bazylik w. Piotra w Rzymie, w Brindisi za' widzia galeon toncy wraz z pielgrzymami. Pocztkowo towarzysz Roberta diuka Normandii, po przybyciu na Wschd zwiza si z Baldwi-nem I, ktremu towarzyszy na szlaku od Edessy do Jerozolimy, a nastpnie w wypadach za Jordan. Jego opisy bitew s plastyczne i realistyczne zarazem. rdem spisanym wkrtce po roku 1100 s anonimowe Dzieje pierwszej krucjaty albo czyny Frankw i pielgrzymw jerozolimskich (Gsta Fran-corum et aliorum Hierosolymitanorum). Anonimowy autor, zapewne rycerz, wywodzi si z opanowanego przez Normanw poudnia Woch, za' podczas pobytu w "Zamorzu" towarzyszy Rajmundowi z hrabstwa w. Idziego. Czytelnik moe wyrobi sobie pogld na

zawartos' tego rda dziki przekadowi dokonanemu przez Karola Estreichera (PWN, Warszawa-Krakw 1984). Wasne reminiscencje bardziej anieli fakty wyoy w swojej kronice kanonik akwizgraski Albert, ktry obrazowo przedstawi szlak Lotaryriczykw oraz pocztki Krlestwa Jerozolimy do 1120 r. w dwunastu ksigach. Jako Lota-ryriczyk gloryfikuje Gotfryda z Bouillon oraz rycerzy z otoczenia tego arystokraty. Dzieo Alberta pene zaskakujcych zdarze oraz obserwacji niezgodnych z realiami "Zamorza" zostao wczenie zdyskwalifikowane przez historykw. Kronika ta jest zarazem wielkim panegi-rykiem na cze wojny witej z niewiernymi, ktrych pod adnym pozorem nie naley oszczdza. Najpeniejszy wykad ideologii krucjatowej da wspominany przez Marcusa Bulla (zob. tutaj rozdz. II: Pocztki) Guibert z Nogent (1053-1124), opat niewielkiego klasztoru w pobliu Laon (w pn.-wsch. Francji). Guibert by autorem do podnym, nie pozbawionym wyksztacenia humanistycznego. Obok wasnej biografii oraz rymowanej opowieci Czyny Pegaza i Herkulesa jest on autorem kroniki Gsta Dei per Francos (Czyny Boga dokonane przez Frankw), ukoczonej najwczeniej w 1106 r. Dzieo to ma wane znaczenie, poniewa idee Guiberta w nim wyoone udziela si bd jeszcze konserwatywnym historykom czasw nowoytnych. Jego postaw apologety ludu Frankw (= Francuzw) da si czy z eksplozj francuskiej dumy narodowej majcej swe rdo w sukcesach galijskich krzyowcw w "Zamorzu". Jak zauway Benedykt Zientara: "Sam Bg dziaa przez swj wybrany nard: Francuzw, prowadzc ich od zwycistwa do zwycistwa, wynoszc ich ponad inne narody chrzecijaskie. Dawne uczucia zazdroci wobec Niemcw - posiadaczy godnoci cesarskiej - zniky wobec tych "oczywistych" dowodw wyszoci Francuzw". Dla Guiberta krucjata stanowia "chwa naszego czasu", wanie dzieo gwnie rycerstwa francuskiego. Guibert dowodzi przewag Francuzw nad Niemcami w polemice z pewnym archidiakonem mogunckim, zarzucajcym Francuzom, e iii 416 Dodatek do wydania polskiego gie-szy no\ sa Era wei "St (Er; ne przi on przt na j nik; do c mer fran Czyj czat! muj< wini cz jekc skirr prze. Osta obeji em; ba n: plari z Tyr cz kilku W sn n 1240) owyi skiej skup sculu sprzeniewierzyli si sprawie Cesarstwa stajc po stronie papiea Paschalisa II (10991118), wygnanego po raz drugi z Rzymu w 1117 r. przez zwolennikw cesarza Henryka V. Archidiakon w zdaniem Guiberta "tak dalece ponia krla naszego wraz z ludem, (...) e odmawia im nawet nazwy Frankw". Guibert ripostowa: "Jeeli uwaasz nas za tak gnunych i zepsutych, e w swym obrzydliwym bekocie uwaczasz imieniu najsawniejszemu a po Ocean Indyjski, powiedze mi, do kogo zwrci si papie Urban II, cigajc obron przeciw Turkom? Czy nie do Frankw (=Francuzw)? Gdyby ci nie ruszyli pierwsi i z najwyszym staraniem i niezmoonymi siami nie

powstrzymali barbarzystwa cigajcych zewszd ludw, niczym by byy posiki waszych Niemcw (Teutonico-rum), ktrych imi nawet tam nie zabrzmiao". Guibert z Nogent dowodzi odwiecznej wiernoci Francuzw wobec Kocioa, jak wreszcie uznawa sakralny charakter lubw rycerskich wic je ze sub Bogu i Kocioowi. Posiadajc, jak wspomniano, pewne obycie humanistyczne stara si powiza staroytny rzymski ordo equests z rycerzami chrzecijaskimi biorcymi udzia w krucjatach. Mniej ideologicznie uj istot krucjat niemiecki zakonnik Ekkehard z Aury. By on autorem Historii Powszechnej mierzonej od stworzenia wiata, z gwnym naciskiem jednak na dzieje Cesarstwa. Trzy lata po zdobyciu przez krzyowcw Jerozolimy przyby on do tego miasta, a po powrocie do Niemiec napisa swego rodzaju kocieln histori miasta Prorokw i Zbawiciela. Wiemy, i wypowiadajc si na temat pierwszej krucjaty korzysta ze wspomnianego ju dziea anonimowego, ktrego kopi odnalaz wanie w Jerozolimie. Ostatnie czci jego kroniki, poczwszy od rozdziau XXII, s cakowicie samodzielnym przekazem o znacznej wartoci informacyjnej. Powstrzymam si tutaj od szczegowszych uwag na temat bardzo pokanej liczby kronik "narodowych" dotyczcych krucjat, zrozumiae za, e kady z narodw okresu feudalnego po-siada wasn historiografi niecodziennych wy-czynw swoich wadcw jako rycerzy i pielgrzy-mw. Tutaj warto wskaza na kroniki powstae ju w Ziemi witej. Na ich czoo wysuwa si dzieo arcybiskupa Tyru, Wilhelma. Urodzi si on okoo 1130 r. na Wschodzie, natomiast wy-ksztacenie otrzyma prawdopodobnie we Wo-szech. Dysponowa, obok aciny, znajomoci greki bizantyskiej oraz arabskiego. By obser-watorem soboru lateraskiego z 1179 r., pniej za, zostawszy kanclerzem Krlestwa Jerozolimy, by wysyany w misjach dyplomatycznych do cesarza Bizancjum i papiea. Napisa dwa dziea historyczne, tj. Czyny ksit wschodnich (Gestu oentalium pncipum) i Histo wschodni (Histo-na oentalis), oparte w znacznej mierze na rd-ach arabskich. Prace te ulegy zagubieniu, nato-miast przetrwaa dla potomnoci jego Historia Hierosolymitana, tytuowana rwnie Historio de rebus transmanis, obejmujca 23 ksigi, przy czym ostatnia z nich jest nie ukoczona. Pisanie tego dziea Wilhelm rozpocz w 1169 r., prze-rwa za w 1184 r. Nie ma pewnoci odnonie do ostatnich chwil jego ycia. Wedug niektrych wersji uwikany w intrygi dworu jerozolimskie-go, a przy tym przeciwnik templariuszy, musia ucieka do Woch. Niezalenie od tendencyjnoci autora, wi-docznej w ocenie frankijskiej arystokracji Ziemi witej, Wilhelm ukaza szeroki kontekst poli-tyki wczesnych pastewek krzyowych. Dzieo to wydane niekrytycznie w zbiorze Bongarsa i przedrukowane w Patrologia Latina J.-P.Migne doczekao si ostatnio nowej edycji krytycznej autorstwa R.B. Huyghensa (Tournhout 1986). Kontynuacji Historii jerozolimskiej Wilhelma z Tyru podj si francuski klient Baliana, jego 417 Dodatek do wydania polskiego

giermek a pniej sekretarz, Ernoul. Towarzyszy on Balianowi w walkach przeciw Salady-nowi. Kontynuacja jego autorstwa zostaa spisana po francusku i znana jest jako Le Livres Eracles lub Estoire d'Eracles, poniewa otwiera wersj francusk dziea Wilhelma sowami: "Starodawne historie opowiadaj, e Herakliusz (Eracles)..." Nastpnie dzieo to zostao skrcone i doprowadzone samodzielnie do 1231 r. przez Bernarda zwanego Skarbnikiem, gdy by on skarbnikiem opactwa Corbie. Francuski przekad dziea Wilhelma z Tyru, kronika znana jako Eracles i kontynuacja Bernarda Skarbnika doprowadzone zostay w cigu XIII wieku do dziea o zbiorowym tytule Chronicjue d'0utre-mer (Kronika Zamarza). Midzy tym zbiorem kronik o wyranie pro-frankijskiej orientacji a cyklem znanym jako Czyny Cypryjczykw (Gestes des Chiprois), zapocztkowanym krtk Kronik Ziemi witej, obejmujc lata od 1131 do 1222 istnieje wiele powinowactw. Bardziej odrbnie ksztatuje si cz II Czynw Cypryjczykw stanowica dzieje konfliktu Ibelinw ze stronnictwem procesar-skim. Cz ta zostaa zredagowana ok. 1245 r. przez notariusza komuny Akki Filipa z Novary. Ostatnia, a zarazem trzecia cz owego cyklu, obejmujca okres od 1249 do 1309 r., jest dzieem anonimowym, czonym tradycyjnie z osob nieznanego pisarza i rycerza z zakonu templariuszy, std jej umowny tytu: Templariusz z Tyru. Ostatnio jednak pojawi si pogld, e cz ta, mocno niejednolita, moe by dzieem kilku autorw. W rzdzie kronik Krlestwa Jerozolimy poczesne miejsce zajmuje dzieo Jakuba z Yitry (1180-1240). Ten francuski augustianin zwizany z czoowymi przedstawicielami wczesnej kurii rzymskiej - papieski legat w Ziemi witej oraz biskup Akki, a take kardyna-biskup Frascati (Tu-sculum), by autorem kolejnej Historii jerozolimskiej. Jest to w zasadzie historia walk krzyowcw z muzumanami w Ziemi witej, po czci take opowiadanie o konfliktach w obozie krzyowcw, doprowadzone a po rok 1220. Praca skada si z trzech czci, przy czym w pierwszej zostay opowiedziane dzieje krucjat wcznie z trzeci wypraw krzyow. Jest to tzw. Historia Orientalis, sive Hierosolyminitana. Ksiga druga, tzw. Historia Occidentalis, stanowi ekskurs w wydarzenia, jakie nastpiy w obozie chrzecijan walczcych w Ziemi witej oraz na arenie wielkiej polityki europejskiej na przeomie XII i XIII w. W ksidze (czci) trzeciej Jakub powraca do wtku zmaga syropalestyskich krzyowcw z muzumanami na terytoriach Bliskiego Wschodu i wybrzey Egiptu, koczc swoj narracj opowiadaniem o walkach o Damiett podczas pitej wyprawy krzyowej. Dwie wane relacje dotyczce czwartej wyprawy krzyowej autorstwa francuskich rycerzy Gotfryda z Yillehardouin i Roberta z Clery uprzystpni na gruncie polskiej historiografii Zdzisaw Pentek z Instytutu Historii UAM (Pozna), ktry w przypadku pierwszym opublikowa studium Geoffroy de Villehardouin. Rycerz i kronikarz IV wyprawy krzyowej (Pozna 1996), oraz przygotowa przekad dziea tego kronikarza (na podstawie wydania E. Farala). Natomiast niewielka, jakkolwiek bogata w szczegy dopeniajce relacj de Yillehardouina kronika Roberta z Clery Zdobycie Konstantynopola w przekadzie Z. Pentka ukazaa si w Poznaniu nakadem Antykwariatu Naukowego im. J.K. u-pariskiego w 1997 r.

Bezcenne informacje o krucjatowej dewocji i zamorskich ekspedycjach krla Francji Ludwika IX (1226-1270), kanonizowanego w 1297 r., zawieraj wspomnienia jego dworzanina Jana z Jo-inville, ktrych przekad przygotowaa Marzena Godek z Instytutu Historii WSP w Supsku, zajmujca si wczeniej ideologi krucjatow XIV 418 Dodatek do wydania polskiego

stulecia (zob. teje Utopia Europy zjednoczonej. ycie i idee Filipa de Mezieres [23271405], Supsk 1997). Wan grup rde pisanych do dziejw krucjat stanowi wiadectwa bizantyskie. rda te pod wzgldem formy niejednolite, czy jzyk, greka redniowieczna koine okresu tworzenia kultury bizantyskiej. Ta grupa rde nie jest te jednakowo rozpoznana przez wiatow bizanty-nistyk. Dotychczas do wnikliwie przeanalizowano bizantyskie rda narracyjne, w tym take kroniki dworskie. Na czoo bizantyskich rde narracyjnych wysuwa si dzieo wspomnieniowe crki cesarza Aleksego I Komnena (1081-1118) Anny Aleksja-da, zawierajce cenne wtrty typowo kronikarskie. Warto przypomnie, e wane to rdo zostao udostpnione polskim czytelnikom poprzez finezyjny przekad autorstwa Oktawiusza Jurewicza (t. I-II, Wrocaw etc. 1969-1972). Nawizujcy pod wzgldem formy do Aleksja-dy Anny Komnen Niketas Choniates (zm. ok. 1215) da panoram bizantyskich dziejw w latach 1118-1206. Zarejestrowa on przy sposobnoci liczne fakty z zakresu stosunkw Bizancjum z pastewkami krzyowymi, pastwami muzumaskimi, krlestwami Zakaukazia, krlestwami Europy Zachodniej. Dzieo Choniatesa tytuowane jest umownie Histo (Chronike diegesis). Czwart krucjat i okresem do odbicia Konstantynopola z rk acinnikw (1261) zaj si Jerzy Akropolites w pracy Histo wspczesna. Dla pnego okresu krucjat znaczn warto ma dzieo Dzieje wspczesne Jerzego Pachymere-sa (1234-ok. 1310). Chronologicznie dotyczy lat 1260-1308, rzuca za interesujce wiato na stosunki dyplomatyczne odrodzonej dynastii Paleo-logw z acisk efemeryd w Akce, bardziej za z sutanatem egipskich Mamelukw. Cigle pod ktem krucjatowych wtkw pozostaj do rozpoznania akta bizantyskich kancelarii cesarskich, dyplomatyka bizantyska, kroniki lokalne, itineraria indywidualnych podry obywateli Cesarstwa Bizantyskiego. Pierwsze prby krytycznego podejcia do problematyki wypraw krzyowych pojawiy si w dobie Renesansu. Jednym z pierwszych problematyk t podejmujcych by latynista, historyk i filozof Benedetto Accolti z Arezzo (zm. 1466), ktry napisa, gwnie w oparciu o kronik Wilhelma z Tyra, histori pierwszej wyprawy krzyowej nadajc swemu dzieu tytu Wojna chrzecijan przeciw barbarzycom czyniona o zwrot Grobu Chrystusa i Judei (De bello a Chstianis contra bar-baros gsto pro Chsti sepucro etjudaea recupemn-dis). Jako nieodrodny syn swojej epoki B. Accolti usiowa osign

doskonao formy literackiej i uwolni narracj od najbardziej nieprawdopodobnych legend pyncych ze redniowiecznej obrazowoci i mentalnoci. Utwr przetumaczono w XVI stuleciu na kilka europejskich jzykw, a Toruato Tasso uczyni ze gwne rdo poematu Jerozolima wyzwolona. Pomijajc wiele apologetycznych traktatw i utworw literackich, nawizujcych w dobie Renesansu do krucjatowej problematyki, wspomnie naley pierwsze wydawnictwo rdowe zawierajce podstawowe rda do dziejw krucjat, dwutomow edycj Jacquesa Bongarsa, Gsta Dei per Francos sive Oentalium Eipeditionum et Regni Francorum Hierosolimitani Historia..., wydan w Hanowerze w 1611 r. Wydanie to, jak i nastpujce po nim prace krytyczne bollandystw i maurynw, zaowocoway mnstwem rozpraw opartych na naukowej krytyce rde. Na wczesnych jednak wyobraeniach o krucjatach w wiecie chrzecijaskim zaciyo dzieo jezuity, o. Ludwika Maimbourga (1610-1686). To trzyto-mowe dzieo zatytuowane Histo krucjat dla wyswobodzenia Ziemi witej (Histoire des croisades pour la Delimance de la Terre Sainte) wydane po raz pierwszy w latach 1684-1685 w Paryu, byo

Dodatek do wydania polskiego 419

wielokrotnie wznawiane, jak te tumaczone na inne jzyki (w tym take polski). Praca L. Maim-bourga nawizywaa do koncepcji prowidencja-listycznej rozwinitej w dziele J.B. Bossueta (1627-1704) Rozwaanie nad histori powszechn (Discours sur l'histoire universelle), wydanym w 1681 r. O. Maimbourg idc w lady Bossueta w swojej historii krucjat zaprezentowa teologiczn wizj historii, wedug ktrej panem historii jest Bg i On decyduje o ksztacie s'wiata; sprawiedliwi i poboni s pod opiek Opatrznoci, ktra determinuje dzieje narodw, jak i indywidualnych ludzi. To eksplozja arliwej religijnoci rozwinitego redniowiecza daa wedug Maim-bourga chrzecijanom-katolikom przewag nad islamem i bizantyskimi schizmatykami. Ten faworyt Ludwika XIV okaza si skrajnym apologet arystokracji, za przedstawiajc polityczne i wojenne epizody krucjat apologizowa poszczeglnych jej przedstawicieli. Jego zdaniem akty okruciestwa i wandalizmu wystpujce w trakcie krucjat byy wycznie dzieem posplstwa, ktre okrela "faszywymi krzyowcami" (ces faux Croisez). Idee te w mniejszym lub wikszym stopniu udzieliy si naladowcom dziea L. Maimbour-ga, do ktrych zaliczy mona dalszych autorw piszcych po francusku, w tym P. Jauna' autora Historii powszechnej krlestw Cypru, Jerozolimy, Armenii i Egiptu, obejmujcej krucjaty i wydarzenia najbardziej znamienne dla Imperium Ottomaskiego, dziea wydanego w dwch obszernych tomach w Leidzie (1785 r.). Autor posiadajcy orientali-styczne kwalifikacje filologiczne pokusi si o analiz wybranych przekazw rdowych arabskich i tureckich.

Wspczesny temu autorowi J.-B. Mailly rozpatrywa rwnie krucjatowe wzmagania w dziele O duchu wypraw krzyowych (1'Espt des cro-isades, Dijon-Paris, 1780) w klimacie gatunku Gsta Dei. Jednake w obranym przez niego kierunku analizy i refleksji zaznacza si wpyw Owiecenia i racjonalistycznej metody badawczej. Najlepszym przykadem tego jest dokonana przez Mailly'ego analiza wydarze zwizanych z przebiegiem pierwszej wyprawy krzyowej. Autor krok po kroku analizujc wydarzenia z lat 1096 do 1099 z pewn przesad dowodzi towarzyszcych im oszustw, fanatyzmu i cynizmu. Za jej uczestnikom zarzuca zalepienie nienawici. Stanowisko luminarzy europejskiego Owiecenia na charakter krucjat ukazuje wymownie w prezentowanym tu dziele Elizabeth Siberry, traktujc swoje uwagi jako wstp do treci ideowych i literackich stulecia nastpnego, dlatego powstrzymam si od szczegowszych uwag w tym przedmiocie. Wypada jednak poda kilka faktw o charakterze wykadu gwnych syntez wypraw krzyowych powstaych w stuleciu XIX. Do wielkich syntez krucjatowych dziejw autorstwa historykw francuskich nawiza w dobie Romantyzmu Joseph Francois Michaud (1767--1839), ktrego piciotomowa historia krucjat ukazywaa si po raz pierwszy w Paryu w latach 1812-1822. Jej autor doceniajc znaczenie rde orientalnych wyda odrbnie dwutomow BiWio-graphie des croisades, wszelako mao poprawn z edytorskiego punktu widzenia. Dysponujc znacznie szerszym spectrum rdowym anieli jego poprzednik, yjcy w XVII w. L. Maimbourg, J.F. Michaud rozwin jego konserwatywne idee. Jest on w takim samym stopniu apologet Kocioa i arystokracji, gardzi posplstwem, ktremu zarzuca barbarzystwo i okruciestwo. Piszc o gwatach popenianych przez uczestnikw pierwszej krucjaty uwaa on, e wyniky one ze spoecznego skadu jej uczestnikw, ktrzy "naleeli do niszych sfer narodu, zawsze lepego i zawsze gotowego naduywa witych hase i zasad, jeli tylko prawo i przywdcy stawali si dla nich niewygodni". Jest rwnie apologet stanu rycerskiego majc na uwadze arystokracj francusk Dodatek do wydania polskiego 420

i dochodzi do wniosku, e to krucjaty uszlachetniy rycerstwo francuskie. Idealizujc, jak wspomniano, motywy religijne, sukces agitacji Piotra Pustelnika komplementuje nastpujco: "Nie dysponujc ani bogactwem, ani wadz, jednake si ez i wyrzecze wstrzsn Zachodem i zwrci ca Europ na Azj". Wspczesny J.F. Michaud, niemiecki historyk romantyczny Friedrich Wilken (17771840) przygotowa monumentaln siedmiotomow histori krucjat (Geschichte der Kreuzzilge, wyd. l, Leipzig 1807-1832). Podobnie jak inni historycy europejscy doby Romantyzmu, Wilken w imponujcym tym dziele streszcza, a niekiedy wrcz przepisywa cae fragmenty rde narracyjnych. Podj on wyran polemik ze stanowiskiem historykw epoki Owiecenia. W Przedmowie wyjania, e "nie traktuje wypraw krzyowych jako eksplozji kolosalnej ciemnoty czy te miesznej gupoty".

Twierdzi, e takie spojrzenie nie znajduje potwierdzenia w rdach. Uwaa, e wyprawy krzyowe do Ziemi witej byy wojnami religijnymi, podczas ktrych katolicy i wyznawcy islamu zmagali si w walkach o wite miasto Jerozolim i inne miejsca uwicone przez Chrystusa. Pisa: "Obie strony odwanie walczyy o chwa swojego Boga, obie przeleway wasn krew za swoj religi". Wizja wielkiego niemieckiego romantyka i historyka zarazem zostaa szybko zdyskontowana przez postp mediewistyki niemieckiej oywiony metodologi pozytywistyczn. Nie sposb wskaza wikszoci uczonych niemieckich, ktrzy w XIX stuleciu zademonstrowali nowe perspektywy badawcze i metodologiczne. Niekwestionowanymi autorytetami okazali si na tym polu m.in. Reinhold Rhricht (1842-1905), Heinrich Hagenmeyer i Heinrich von Sybel (1817-1895). H. Hagenmeyer zestawi krytycznie rda do historii wyprawy krzyowej z lat 1096-1099 i dowid, e faktycznie wyraaa ona wsplny idea, lecz cakowicie rozbiene cele. Wyrni si przy tym twrczo rozwinit metod chronologiczn sigajc m.in. do rnych systemw datacji wydarze zwizanych z przebiegiem teje wyprawy. R. Rhricht wyda dwutomowy zbir studiw krytycznych z historii wypraw krzyowych (Beitrdge ur Geschichte der Kreuzzuge, Berlin 1874). Badacz ten wyda rwnie cenne Regesta Regni Hierosolymiiani, obejmujce lata 1097-1291 (1893 r., a niedugo potem Dzieje Krlestwa Jerozolimy (Geschichte des Knigreichs Jerusalem, Innsbruck 1898). H. von Sybel by zwizany ze szko znakomitego niemieckiego historyka Leopolda von Ranke, ktry od 1834 r. prowadzi seminarium uniwersyteckie na Uniwersytecie Berliskim, trzy lata pniej przekaza swoim uczniom zadanie nowego krytycznego rozbioru rde do historii pierwszej wyprawy krzyowej. Zestawiajc stosowne teksty rdowe uczniowie Rankego doszli do wniosku, e pierwsze ksigi kroniki Wilhelma z Tyru nie miay charakteru oryginalnego, lecz stanowiy do czytelny plagiat takich wczesnych autorw, jak Albert z Akwizgranu, czy Anonim wywodzcy si z pastwa poudniowowoskich Normanw. W pracach tych wyrni si H. von Sybel, ktry w 1841 r. opublikowa wysoce krytyczn Histori pierwszej wyprawy krzyowej (Geschichte des ersten Kreuzzuges, Diisseldorf). Analizujc pniej pieni i eposy nawizujce do historii pierwszej krucjaty wykaza ich stereotypowo i w istocie znikom warto rdow, zblion do wartoci folklorystycznych. Osignicia mediewistyki dziewitnastowiecznej znajdoway uznanie take w pierwszej poowie stulecia nastpnego. Pod jej wpywem pozostawa m.in. F. Chalandon, historyk francuski, ktry rwnie uleg fascynacji pierwsz wypraw krzyow, lecz gwnym jego dzieem pozostaje nadal dwutomowa Histoa panowania normaskieDodatek do wydania polskiego 421

go we Woszech i na Sycylii (Histoire de la domination normande en Italie et en Sidle, Paris 1907).

Pierwsze dziesiciolecia dwudziestego wieku zdominoway prace podejmujce problematyk krucjat przez pryzmat dziejw Bizancjum, Wschodu muzumaskiego, tzw. pastw lewantyriskich, zakonw krzyowych itp. Swoj obecno zaznaczya w tym aspekcie mediewistyka krajw anglosaskich. W 1907 r. ukazaa si praca W. Stevensona, Krzyowcy na Wschodzie (The Crusades in the East) Cambridge 1907, natomiast mediewi-styk amerykask zaprezentowa D.C. Munro (zm. 1933), autor kilku studiw rdoznawczych do dziejw krucjat oraz wydanej pomiertnie monografii Krlestwo krzyowcw (The Kingdom of the Crusaders, 1935 r.). Przede wszystkim jednak da on pocztek filadelfijskiej szkole studiw nad krucjatami, obecnie usytuowanej przy Uniwersytecie Wisconsin. W tej grupie badaczy znaleli si tacy mediewici amerykascy jak: A.C. Krey, J. La Monte, K.M. Setton, G.C. Boyce. Szkoa ta usytuowaa si w tzw. kierunku realistycznym, szukajcym odpowiedzi na problemy i hipotezy badawcze w procedurze dochodzenia do faktu historycznego. Niezalenie od tego badacze niemieccy na czele z C. Erdmannem kontynuowali tzw. Geistesgeschichte, a wic badania w sferze mentalnoci, ktre miay uatwi weryfikacj faktw rdowych. Sam Erdmann w swoim standardowym dziele wydanym pierwotnie w 1935 r. jako Formowanie si. wyobrae krucjatowych (Die Entstehung des Kreuzzugsgedankens) wykaza, i ruch krucjatowy stanowi syntez starej chrzecijaskiej doktryny wojny sprawiedliwej z ideaami nowego stanu rycerskiego. wiadome goszenie propagandy krucjatowej autor ten przypisa ju papieom z pocztku stulecia XI, zwaszcza za Sergiuszowi IV. Na gruncie mediewistyki francuskiej zabysa w latach 1934-1936 trzytomowa Historia wypraw krzyowych i Krlestwa Frankw Jerozolimy autorstwa Ren Grousseta (Histoire des Cro-isades et du Rouaume Franc de Jerusalem). Uczony ten, posiadajcy rwnie przygotowanie orientalistyczne, stara si ukaza wyprawy krzyowe jako polityczn i ideologiczn prowokacj europejskiego Zachodu przeciwko ludom Bliskiego Wschodu. Nie unikn jednak pewnej jednostronnoci ujcia, artykuujc dokonania ludw romaskich, gwnie za "Frankw" francuskich. W tym przypadku nie ograniczy gloryfikacji ywiou frankijskiego do klasy ry-cersko-szlacheckiej, ale wyeksponowa uczestnictwo take francuskiego ywiou kupieckiego i duchowiestwa. R. Grousset z upodobaniem cytuje narracyjne rda powstae w rodowisku tzw. Frankw zamorskich, nie szczdzi te pewnej uszczypliwoci ywioowi niemieckiemu, w jego pojciu niezdolnemu do partnerskiego wspdziaania z innymi. Po II wojnie wiatowej pojawiy si nowe prace szczegowe dotyczce rnych aspektw ycia w "Zamorzu". Warto tu wspomnie znakomite monografie J. Prawera, historyka izraelskiego, dziaajcego we Francji, Anglii i USA, autora takich prac jak Historia aciskiego Krlestwa Jerozolimy (Histoire du royaume latin de Jerusalem), czy Instytucje krzyowcw (Crusader Institutions, Oxford 1980). Wczeniej problematyk feudalnych instytucji Krlestwa Jerozolimy podj J. Ri-chard (Le royaume latin de Jerusalem, Pary 1953). Prby nowego odczytania ideologii krucjatowej wyszy od M. Yilley, autora dziea Krucjata: zarys formowania si okrelonej teorii prawnej (La croisade, essai sur la formation d'une theoriejudi-cjue, Pary 1942), za w latach 1954-1959 dwaj mediewici francuscy P. Alphandery, A. Dupont opublikowali monografi

Chrzecijastwo a idea krucjat (La chretiente et 1'idee de croisade). W1980 r. ujrzaa wiato dzienne monografia E. Delaruel-le Idea krucjaty w wiekach rednich (Lidee de croisade au Moyen Ag). Dodatek do wydania polskiego 422

Jeszcze przed II wojn wiatow znakomity bizantynista brytyjski Steven Runciman (ur. 1903 r.) podj przygotowania do rozlegej monografii krucjat umiejscowionej w nurcie realistycznym, trzytomowej Histoi krucjat (A History ofthe Crusades). To imponujce dzieo zostao wydane po raz pierwszy przez Wydawnictwo Uniwersytetu Cambridge w latach 1951-1954. W napisanej w 1950 r. Przedmowie autor wyjania: "W moim przekonaniu obowizkiem historyka jest pisa histori, to znaczy podejmowa prb przedstawienia w jednej miaej sekwencji tych wielkich wydarze i ruchw, ktre ksztatoway ludzkie losy" (cyt. za wyd. polskim, tum. J. Szwa-kopf, 1.1, Dzieje wypraw krzyowych, Warszawa 1987, s. 13.). Ta wielka synteza jest cigle wiea, nadal te inspiruje badania szczegowe. Znaczcym wydarzeniem naukowym byo wypracowanie przez zesp mediewistw amerykaskich pod kierunkiem Kennetha Marshal-la Settona zaoe wielotomowej historii krucjat A History of the Crusades, wykraczajcej poza region wycznie rdziemnomorski i podejmujcej problematyk wypraw krzyowych przeciwko pogaskim ludom nadbatyckim, ruchom heretyckim w rodzaju albigensw, tzw. Braci Apostolskich czy wreszcie husytw. Uwzgldniono rwnie zagroenie ze strony Osmanw i walki z muzumanami na Pwyspie Iberyjskim, jak te z pomniejszymi wadztwami muzumaskimi w Afryce Pnocnej i na archipelagach rdziemnomorskich. Tom I tego dziea: The First Hundred Years ukaza si pod redakcj M. W. Bald-wina w 1955 r. w Filadelfii, za tom II omawiajcy krucjaty do Ziemi witej od 1189 r. wydano tame w 1962 r. pod red. R.L. Wolffa (The Later Crusades, 1189-1311). W 1969 r. Uniwersytet Wisconsin (Madison) wznowi wydawanie tego zbiorowego dziea, zakoczone edycj tomu VI w 1989 r. Wyprawy krzyowe w stuleciach XIV i XV zostay ukazane w tomie III pod red. H.W. Hazarda, za tom IV pod red. J.O. Sullivana powicono problematyce cywilizacyjnej i instytucjom prawnym. Zmodyfikowano tom V, ktry objto wraz z tomem VI oglnym hasem "Wpyw krucjat na Bliski Wschd, jak i wpyw Bliskiego Wschodu na Europ", i doczono wybran bibliografi (Select Bibliography), obejmujc strony 511-664. Postulatem gwnego redaktora naukowego tego fundamentalnego dziea byo osignicie rwnowagi w proporcjach tematycznych na zasadzie: dziaania krzyowcw i przeciwdziaania stron atakowanych. Dao to dobre efekty w trzech pierwszych tomach dziea, natomiast tomy V i VI s nierwne pod wzgldem proporcji jak i merytorycznego wkadu, nadto za cechuje je chaotyczno.

Zrozumiae, i ostatnie wierwiecze przynioso wiele nowych syntez i rozpraw z zakresu problematyki krucjatowej, lecz nie sposb zaprezentowa tutaj wikszo z nich. Mwic o historiografii niemieckiej po II wojnie wiatowej mona wspomnie dwutomow monografi historyka zachodnioniemieckiego Adolfa Waasa Geschich-te der Kreuzzuge wydan po raz pierwszy we Fryburgu w 1956 r. Jej autor doceni znaczenie elementw spoecznych i kulturowych romaskich, stawiajc je wyej nawet od wkadu germaskiego. W tej grupie badaczy wspomnie mona Han-sa Eberharda Mayera, autora popularnej, lecz bardzo treciwej Historii krucjat (Geschichte der Kreuzzuge), ktra po raz pierwszy ujrzaa wiato dzienne w 1965 r. (Stuttgart-BerlinKln-Mainz 1965). W byej NRD wyprawy krzyowe nawietli z ideologicznych pozycji marksizmu Walter Zllner (Geschichte der Kreuzzuge, Berlin DDR 1983). Praca stanowi wykad dziejw politycznych z akcentem na zjawiskach spoecznych im towarzyszcych. Inny badacz z Niemiec Wschodnich Martin Erbstsser wyda kulturow histori krucjat, nie negujc twrczych efektw tego

Dodatek do wydania polskiego 425

.ideologicznego eksperymentu Europy" (Die '(reuzzuge. Eine Kulturgeschichte, Lipsk 1976). Historycy czescy Wera i Mirosaw Hrochowie opublikowali w 1964 r. popularny a zarazem competentny zarys historii krucjat, ktry docze-ca si polskiego przekadu pod tytuem W obron Grobu Chrystusa. Krzyowcy w Lewande (tum. l, Dobrzyniecki, Warszawa 1992). W przypadku nauki rosyjskiej okresu ra-izieckiego uwzgldni naley badania Micha-ia A. Zaborowa, ktry po wcale pokanej liczbie artykuw na temat rnych aspektw kru-:jatowych dziejw wyda popularny zarys: Kre-itowyje pochody (Moskwa 1965). Badacz ten jest :ake autorem dwch wnikliwych monografii, i ktrych jedna Wprowadzenie do historiografii wypraw krzyowych (chronografia aciska XI-XIII w.) ukazaa si w Moskwie w 1966 r., za druga - Historiografia wypraw krzyowych (XVXIX w.), tame w 1971 r. Obydwie te prace vydane w jzyku rosyjskim s niestety mao znane wiatowej mediewistyce. W ujciu M.A. Zaborowa mona dostrzec istotn ewolucj, wyraajc si rezygnacj z przesadnego eksponowania walki klas i sprzecznoci spoecznych w historii pastw krucjatowych, jak i ruchu krucjatowego w caoci. Gbsze zainteresowania polskiej nauki historycznej wyprawami krzyowymi zaznaczyy si po II wojnie wiatowej. Zainaugurowao je studium Aleksandra Gieysztora, Ze studiw nad genez wypraw krzyowych. Encyklika Sergiusza IV (1009-1012),

Warszawa 1948. Pierwsz polsk popularn syntez dziejw krucjat okazaa si praca polskich iranistw Marii i Bogdana Skadankw Wyprawy krzyowe (Warszawa 1968). Instruktyw-nego przegldu problematyki zakonw rycerskich dokona Edward Potkowski w pracy Rycerze w habitach, wyd. l, Warszawa 1974 r. W problematyk wypraw krzyowych wkracza te autor niniejszego omwienia, m.in. w pracy Polityka orientalna Fryderyka II Hohenstaufa, wydanej w skrconej wersji rozprawy habilitacyjnej (UAM Pozna 1978r.). Do tzw. krucjaty Fryderyka II Hohenstaufa autor ten nawiza ostatnio w popularnonaukowej monografii Imperator "koca wiata". Fryderyk II Hohenstauf (1194-1250), Gdask 2000 r. Rne wtki krucjatowych dziejw podjem w rozprawie Muzumaska sekta asasynw w europejskim pimiennictwie wiekw rednich (UAM Pozna 1978), natomiast przegldu przekazw rdowych dotyczcych wypraw krzyowych dokonaem w antologii Kraje i kultury rdziemnomorskie (UAM Pozna 1990 r., rozdz. VIII).

Chronologia

1095 (marzec) Synod w Piacenzy 1125-1126 (lipiec-wrzesie 1096) Podr papiea Urba1128-1129 na II do Francji, w czasie ktrej zajmowa si pomoc przeciwko Turkom Sedukom 1129 (27 listopada) Ogoszenie pierwszej krucjaty na synodzie w Clermont (grudzie-lipiec 1096) Przeladowania ydw 1135 w Europie 1096-1102 Pierwsza krucjata 1096 Papie Urban porwnuje rekonkwist w Hisz panii do krucjaty 1139-1040 1096-1097 Przybycie wojsk drugiej fali krucjatowej do 1144 Konstantynopola 1145 1097 (l lipca) Bitwa pod Doryleum (21 padziernika-3 czerwca 1098) Oblenie Antiochii 1098 (10 marca) Baldwin z Boulogne przejmuje ko1146-1147 trol nad Edess (28 czerwca) Bitwa pod Antiochi 1146 1099 (15 lipca) Krzyowcy zdobywaj Jerozolim 1147-1149 (22 lipca) Gotfryd z Bouillon wybrany pierw1147 szym aciskim wadc Jerozolimy 1101 (sierpie-wrzesie) Ostatnia fala wojsk pierw szej krucjaty pokonana przez Turkw w Azji Mniejszej 1148

1107-1108 Krucjata Boemunda z Tarentu 1108 (wrzesie) Boemund okrony przez Grekw 1149 1109 (12 lipca) Zajcie Trypolisu 1113 Pierwszy przywilej papieski dla joannitw 1153 1114 Krucjata kataloska na Baleary 1154 1118 Krucjata papiea Gelazego II w Hiszpanii (19 grudnia) Krzyowcy zdobywaj Sargoss 1157-1184 1119 Zaoenie zakonu templariuszy (27 czerwca) Bitwa na Polu Krwi 1120-1125 Krucjata papiea Kaliksta II na Wschd i do 1157-1158 Hiszpanii 1158 1123 (marzec-kwiecie) Dekret o prawach o obo1163-1169 wizkach krzyowcw wszed do 22 kanonw na I soborze lateraskim 1169 1124 (7 lipca) Zajcie Tyru przez krzyowcw Najazd Alfonsa I z Aragonii na Andaluzj Krucjata na Wschd rekrutowana przez Hugona z Payns (stycze) Uznanie templariuszy przez synod w Troyes (listopad) Atak krzyowcw na Damaszek (maj) Synod w Pizie. Odpusty krucjatowe oferowane tym, ktrzy ujm bro przeciwko an-typapieowi i Normanom w poudniowych Woszech Krucjata na Wschd (24 grudnia) Edess poddaje si muzumanom (l grudnia) Papie Eugeniusz III wysya do krla Francji Ludwika VII bull Quantum prae-decessores nakaniajc go do podjcia drugiej krucjaty wity Bernard z Clairvaux giosi drug krucjat Pogrom ydw w Nadrenii Druga krucjata (13 kwietnia) Papie Eugeniusz przyzwala na krucjaty w Hiszpanii i poza pnocnowschod-ni granic Niemiec oraz na wschodzie (24 padziernika) Zajcie Lizbony (24-8 lipca) Odstpienie krzyowcw od oblenia Damaszku (15 lipca) Powicenie nowego kocioa witego Grobu Krucjata w Hiszpanii (25 kwietnia) Zajcie Damaszku przez Nur ad--Din Serie wezwa papieskich do krucjaty na Wschodzie, odpowied pod postaci kilku maych i rednich wypraw Krucjata w Hiszpanii Powstanie zakonu Calatravy Wyprawy krla Amalryka z Jerozolimy do Egiptu Ukoczenie ponownej dekoracji kocioa Narodzenia Paskiego w Betlejem, pod patronatem

427 Chronologia

cesarza bizantyjskiego Manuela I, krla Jerozoli1202 my Amalryka i biskupa Rafaa z Betlejem 1202-1204 (23 marca) Egipt podporzdkowany Saladyno1202 wi, dziaajcemu w imieniu Nur ad-Dina 1204 1170 Zaoenie zakonu w. Jakuba z Compostelli 1171 Krucjata w rejonie nadbatyckim 1172 (10 wrzenia) Proklamowanie kalifatu abbasydzkiego w Egipcie przez Saladyna ok. 1173 Zaoenie zakonu Montegaudio 1174 (15 maja) mier Nur ad-Dina 1204-1205 (28 padziernika) Saladyn przejmuje Dama szek 1206 1175 Krucjata w Hiszpanii 1208 ok. 1176 Powstanie zakonw Aviz (jako zakon Evora i Alcantara, zaoyciel zakonu w. Julian z Pereyro) 1209-1229 1177 Krucjata na Wschd Filipa z Flandrii 1209 1183 (11 czerwca) Aleppo poddaje si Saladynowi 1211 1186 (3 marca) Mosul poddaje si Saladynowi 1187 (4 lipca) Bitwa pod Hittinem 1212 (2 padziernika) Saladyn przejmuje Jerozolim (29 padziernika) Papie Grzegorz VIII oga sza trzeci krucjat w bulli Audita tremendi 1213 1188 (stycze) Narzucenie dziesiciny Saladyna w Anglii 1189-1192 Trzecia krucjata 1189 (3 wrzenia) Silves w Portugalii wpada w rce krzyowcw 1215 1190 (10 czerwca) Utonicie cesarza Fryderyka I w Cylicji 1191 (czerwiec) Ryszard I angielski zajmuje Cypr (12 lipca) Kapitulacja Akry na rzecz krlw Anglii, Ryszarda I i Francji, Filipa II (7 wrzenia) Bitwa pod Arsufem 1216 1192 (2 wrzenia) Traktat w Jafie 1193-1230 Krucjata w Inflantach (wznowiona w latach 1197, 1199) 1217-1229 1193 Krucjata w Hiszpanii 1218 1197-98 Krucjata niemiecka w Palestynie 1219 1197 Krucjata w Hiszpanii 1221 1198 Zaoenie zakonu krzyackiego (sierpie) Papie Innocenty III ogasza czwar1225 t krucjat 1199 (24 listopada) Proklamowanie krucjaty prze1226 ciwko Markwartowi z Anweiler 1227 (grudzie) Opodatkowanie Kocioa na cele krucjatowe 1228-1229

1201

Zaoenie zakonu w. Jerzego z Alfamy

Zaoenie zakonu Kawalerw Mieczowych Czwarta krucjata (24 listopada) Krzyowcy zdobywaj Zar Papie Innocenty zezwala na regularn rekrutacj na krucjat w Inflantach (12-15 kwietnia) Zupienie Konstantynopola przez krzyowcw (9 maja) Baldwin z Flandrii wybrany pierwszym aciskim cesarzem Konstantynopola Podbj Peloponezu przez Gotfryda z Villehar-douin i Wilhelma z Champlitte Duska krucjata na Ozyli (14 stycznia) Zamordowanie Piotra z Castel-nau, papieskiego legata w Langwedocji Ogoszenie krucjaty przeciw albigensom Krucjata przeciw albigensom (22 lipca) Zupienie Beziers Krl Wgier daje krzyakom marchi w Transylwanii Krucjata dziecica Krucjata w Hiszpanii (17 lipca) Bitwa pod Las Navas de Tolosa (kwiecie) Papie Innocenty III ogasza pit krucjat. Krucjaty hiszpaska i przeciw albigensom ustpuj na korzy wschodniego teatru dziaa wojennych (12 wrzenia) Bitwa pod Muret Zakon Braci Kaznodziejw (dominikanw) w Tuluzie (14 grudnia) Konstytucja Ad libemndam, uzgodniona na IV soborze lateraskim, dopuszczajca stale opodatkowanie Kocioa na cele krucjatowe (28 padziernika) Krl Anglii Henryk III ujmuje krzy przeciwko buntownikom angielskim Pita krucjata (27 maja-5 listopada 1219) Oblenie Damietty Duska krucjata do Estonii (30 sierpnia) Krzyowcy w Egipcie pokonani pod Al-Mansur Zakon rycerzy krzyackich zaproszony do Prus Wznowienie krucjaty przeciw albigensom Pozwolenie na krucjat przeciwko heretykom w Boni (wznowiona w 1234) Krucjata cesarza Fryderyka II (ostatnie dziaanie pitej krucjaty) Chronologia 428

1229-1233 Wojna domowa na Cyprze 1250-1254 1229 (18 lutego) Jerozolima na mocy paktu wraca 1251 do chrzecijan 1254 (12 kwietnia) Pokj w Paryu koczy krucjat przeciw albigensom Zakon rycerzy krzyackich zaczyna podbj 1255 Prus 1229-1253 Krucjata w Hiszpanii 1256-1258 1229-1231 Krucjata Jakuba I z Aragonii na Majork 1258 1231 Krucjata Jana z Brienne w pomocy Konstan1259 tynapolowi Krucjata Ferdynanda III z Kastylii w Hiszpa1260 nii 1232-1234 Krucjata przeciwko heretykom-sztedyngerianom w Niemczech 1232-1253 Podbj Walencji przez Jakuba I z Aragonii

1236 Ogoszenie nowej krucjaty poparcia dla Kon stantynopola (29 czerwca) Ferdynand III z Kastylii zdoby- 1261 wa Kordob 1237 Rycerze krzyaccy cz si z Kawalerami Mi1265-1266 czowymi w Inflantach 1239-1240 Krucjata na pomoc Konstantynopolowi 1266 1239-1241 Krucjata Tybalda z Szampanii i Ryszarda 1268 z Kornwalii 1268 1239 Ogoszenie krucjaty przeciwko cesarzowi Fry1269-1272 derykowi II (wznowiona w latach 1240-1244) 1269 Szwedzka krucjata do Finlandii 1270 1241 Ogoszenie krucjaty przeciwko Mongoom 1271-1272 (wznowiona w latach 1243, 1249) 1274 1242 Pierwszy bunt pruski przeciwko zakonowi krzyackiemu (5 kwietnia) Bitwa na jeziorze Pejpus 1244 (16 marca) Upadek Montsegur 1277 (11 lipca-23 sierpnia) Jerozolima wpada w r ce Chorezmijczykw (17 padziernika) Bitwa pod La Forbie 1245 Zakon krzyacki otrzymuje pozwolenie na 1282 prowadzenie staej krucjaty w Prusach 1283-1302 1248-1254 Pierwsza krucjata witego Ludwika (krla 1258 Francji Ludwika IX) 1286 1248 (padziernik) Zajcie Achai przez krzyowcw zaangaowanych w dziaania przeciwko Fry- 1287 derykowi II 1288 (23 listopada) Zajcie Sewilli przez Ferdynan- 1289 da III z Kastylii 1290 1249 (6 czerwca) Zajcie Damietty 1250 (8 lutego) Krzyowcy pokonani w Egipcie pod 1291 Al-Mansur wity Ludwik w Palestynie Pierwsza krucjata "pastuszkw" Krucjata do Prus krla Ottokara II z Czech, Rudolfa Habsburga i Ottona z Brandenburgii. Zaoenie Krlewca Ogoszenie krucjat przeciwko Manfredowi Staufen i Ezzelino i Alberykowi z Romano Wojna witego Sabasa w Akrze (10 lutego) Mongoowie pldruj Bagdad Frankowie z Achai pokonani przez Grekw w bitwie pod Pelagoni Inflanccy krzyacy pokonani przez Litwinw w bitwie pod Durbe Drugi bunt pruski Krucjata kastylijska do Sale w Maroku (3 wrzenia) Bitwa pod Ajn Dalut (23 padziernika) Bajbars zostaje sutanem Egiptu (25 lipca) Grecy ponownie zajmuj Konstantynopol Krucjata Karola Andegaweskiego do poudniowych Woch (26 lutego) Bitwa pod Benevento (18 maja) Mamelucy zdobywaj Antiochi (23 sierpnia) Bitwa pod Tagliacozzo Druga krucjata w. Ludwika Aragoska krucjata do Palestyny (25 sierpnia) mier w. Ludwika w Tunezji Krl Anglii Edward w Palestynie

(18 maja) Dekret krucjatowy Constitutiones pro zelo fidei II soboru w Lyonie ok. 1275 Zaoenie zakonu Santa Maria de Espana (wrzesie) Namiestnik Karola z Andegawenii, ktry kupi koron Jerozolimy od pretendenta przybywa do Akry. Rozbicie Krlestwa Jerozolimskiego (30 marca) Nieszpory Sycylijskie Krucjata przeciwko Sycylijczykom i Aragonii Francuska krucjata przeciwko Aragonii (4 czerwca) Krlestwo Jerozolimy poczone pod berem krla Cypru, Henryka II (18 czerwca) Krucjata na Wschd Alicji z Blois Krucjata na Wschd Jana z Grailly (26 kwietnia) Mamelucy zdobywaj Trypolis Krucjaty na Wschd Ottona z Grandson i mieszkacw pnocnych Woch (18 maja) Mamelucy zdobywaj Akr (lipiec) Upadek Sydonu i Bejrutu

Chronologia 429

(sierpie) Chrzecijanie ewakuuj zamki To1331 trosa i Chateau Pelerin 1332-1334 1302 Mamelucy zajmuj wysp Ruad od templariuszy 1334 Prawdopodobny koniec frankijskiego panowa nia w Dubajlu 1337 (31 sierpnia) Traktat w Caltabellotta 1340 1306 Joanici zaczynaj najazd na Rodos 1306-1307 Krucjata przeciwko zwolennikom Fra Dolcino 1342-1344 w Piedmoncie 1344 1307 Ogoszenie krucjaty w poparciu dla da Karola z Yalois do Konstantynopola (13 padziernika) Aresztowanie wszystkich 1345-1347 templariuszy we Francji 1345 1309 Krucjata ludowa Zakon krzyacki przenosi siedzib gwn do 1348 Malborka (Marienburg) w dawnych Prusach 1309-1310 Kastylijska i aragoska krucjata w Hiszpanii 1349-1350 Krucjata przeciwko Wenecji 1353-1357 1310 Krucjata joannitw wzmacnia posiadanie Rodos 1354 1311 Gwna siedziba joannitw osadzona na Ro dos 1359 (15 marca) Bitwa pod Halmyros (rzeka Kephissos), kompania kataloska przejmuje kontro1360 l nad Atenami i Tebami 1312 (3 kwietnia) Zniesienie zakonu templariuszy 1365-1367

(2 maja) Papie Klemens V przekazuje wiek1365 szo posiadoci templariuszy joannitom 1314 Krucjata na Wgrzech (wznowiona w 1325, 1366 1332, 1335, 1352, 1354) (18 marca) Ostatni mistrz templariuszy Jakub 1374 de Molay i Gotfryd z Cherney pon na stosie 1377 1317 Zaoenie zakonu Montesa 1319 Zaoenie zakonu Chrystusa 1378 1320 Druga krucjata "pastuszkw" 1321 Krucjata przeciwko Ferrarze, Mediolanowi 1379 i Gibelinom w marchii Ankony i ksistwie 1383 Spoleto (obja Mantu w roku 1324) 1323 Norweska krucjata przeciwko Rusi w Finlan1386 dii 1325 Krucjata w Polsce (wznowiona w latach 1340, 1343, 1351, 1354, 1355, 1363, 1369) 1390 1327 Planowanie krucjaty przeciwko katarom na 1394 Wgrzech 1328 Proklamowanie krucjaty przeciwko krlowi 1398 Ludwikowi w Niemczech Krucjata w Hiszpanii 1399-1403 1330 Planowanie krucjaty przeciwko kataloriskim 1402 Atenom 1410 Proklamowanie nowej krucjaty na Wschd Pierwsza liga krucjatowa Statki ligi krucjatowej pokonuj Turkw w Zatoce Adramyttion Ayas poddaje si Mamelukom Krucjata przeciwko heretykom w Czechach (30 padziernika) Bitwa nad rzek Salado Oblenie Algecjras Planowanie krucjaty na Wyspy Kanaryjskie (28 padziernika) Liga krucjatowa zajmuje Smyrn Krucjata Humberta, delfina Yiennois Krucjata genueska w obronie Kaffy przed Mongoami Krucjata krla szwedzkiego Magnusa do Finlandii (wznowiona w latach 1350, 1351) Oblenie Gibraltaru Krucjata o przejcie kontroli pastwa papieskiego we Woszech Propozycja krucjaty do Afryki Krucjata przeciwko Cesenie i Faenzy Liga krucjatowa pokonuje Turkw pod Lamp-sakos Krucjata przeciwko Mediolanowi (wznowiona w latach 1363, 1368) Krucjata krla Cypru, Piotra I (10 padziernika) Aleksandria wzita i utrzymana przez sze dni przez Piotra Cypryjskiego (sierpie-grudzieri) Krucjata Amadeusza z Sabaudii w Dardanelach i Bugarii Joannici przejmuj obron Smyrny Achaja wynajta joannitom na pi lat, pod przywdztwem Kompanii Nawarskiej Wzicie do niewoli przez Albariczykw mistrza joannitw, Juana Fernandeza de Heredii Kompania nawarska zajmuje Teby Krucjata biskupa Norwich przeciwko klemen-tystom we Flandrii Krucjata Jana z Gaunt w Kastylii Unia Polski z Litw. Nawrcenie Litwy na chrzecijastwo Krucjata do Al-Mahdijji Proklamowanie krucjaty pod Nikopolis (25 wrzenia) Bitwa pod Nikopolis

Proklamowanie krucjaty w obronie Konstantynopola (wznowiona w latach 1399, 1400) Krucjata Jana Boucicaut (grudzie) Smyrna poddaje si Tamerlanowi (15 lipca) Bitwa pod Grunwaldem

Chronologia 430

1420-1431 Krucjaty husyckie 1492 1420 Pierwsza krucjata husycka 1421 Druga krucjata husycka 1493 1422 Trzecia krucjata husycka 1499-1510 1426 (7 lipca) Bitwa pod Khirokiti 1427 Czwarta krucjata husycka 1431 Pita krucjata husycka 1432 Grecki despota w Morei przejmuje ksistwo 1499 Antiochii 1500 1440-44 Mamelucy atakuj Rodos 1443 (l stycznia) Proklamowanie krucjaty warne1512-17 skiej 1444 Krucjata pod Warn 1513 (19 listopada) Klska krzyowcw pod Warn 1453 (29 maja) Turcy zdobywaj Konstantynopol 1516-17 (30 wrzenia) Proklamowanie nowej krucjaty 1517 na Wschd (wznowiona w roku 1455) 1520 1454 (17 lutego) wito Baanta w Lilie 1455 Genueska krucjata w obronie Chios 1456 Krucjata witego Jana z Capistrano 1522 (4 czerwca) Zajcie Aten przez Turkw (22 lipca) Obrona Belgradu przez krzyowcw 1523 pod wodz Jana Hunyadiego i witego Jana 1525 z Capistrano 1457 Flota papieska zajmuje Samotrak, Thasos 1529 i Lemnos 1459-60 Kongres krucjatowy w Mantui 1530 1459 Zaoenie zakonu Rodziny Betlejemskiej 1460 (14 stycznia) Proklamowanie krucjaty papie a Piusa II 1462 Turcy zdobywaj Lesbos 1535 1464 (15 sierpnia) Papie Pius II umiera czekajc a krucjata zbierze si pod Ankon 1537-1538

1470 Turcy zdobywaj Negroponte 1471 (31 grudnia) Proklamowanie krucjaty 1538 1472 Liga krucjatowa atakuje Antaly i Smyrn 1480 (23 maja-koniec sierpnia) Turcy oblegaj Ro- 1540 dos 1541 (11 sierpnia) Turcy zajmuj Otranto 1481 (8 kwietnia) Proklamowanie krucjaty dla od1550 zyskania Otranto (10 wrzenia) Odzyskanie Otranto od Turkw 1551 1482-1492 Krucjata w Hiszpanii 1487 Hiszpanie zdobywaj Malag 1562 1489 Baza, Almeria i Kadyks zdobyte przez Hisz panw Koniec monarchii na Cyprze 1565 1490-1492 Oblenie Granady 1490 Kongres w Rzymie planuje now krucjat 1566 (2 stycznia) Hiszpascy krzyowcy zdobywaj Granad Krucjata na Wgrzech Hiszpaska krucjata w Afryce Pnocnej (1497 Melilla; 1505 Mars al-Kabir, 1508 Wyspy Ka-naryjskie; 1509 Oran; 1510 Algier, Bougie i Try-polis) Turcy zajmuj Lepanto Turcy zajmuj Koron i Modon (l czerwca) Ogoszenie krucjaty V sobr lateraski dyskutuje o ruchu krucjatowym Proklamowanie krucjaty w Europie wschodniej Podbj Egiptu przez Osmanw (11 listopada) Proklamowanie krucjaty (czerwiec) Pole Zotogowiu. Krlowie Francji i Anglii spotykaj si na przygotowaniach do nowej krucjaty (lipiec-18 grudnia) Oblenie Rodos, zakoczone poddaniem Rodos Turkom (l stycznia) Joannici opuszczaj Rodos Albert Brandenburski, wielki mistrz zakonu krzyackiego, przyjmuje luteranizm (26 wrzenia-padziernik) Pierwsze tureckie oblenie Wiednia (2 lutego) Proklamowanie krucjaty (23 marca) Joannici otrzymuj Malt i Trypo-lis w Afryce Pnocnej od cesarza Karola V (jako krla Sycylii) (czerwiec-lipiec) Krucjata cesarza Karola V do Tunisu Liga krucjatowa na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego (27 wrzenia) Flota ligi krucjatowej pokonana pod Prevez Turcy zdobywaj Naupli i Monenwasi (padziernik-listopad) Krucjata cesarza Karola V do Algieru (czerwiec-wrzesie) Krucjata cesarza Karola V do Al-Mahdijji (14 sierpnia) Joannici poddaj Turkom Trypo-lis Gotthard Kettler, mistrz krzyacki w Inflantach, przyjmuje luteranizm i tytu ksicy Zaoenie zakonu Santo Stefano (19 maja-8 wrzenia) Wielkie oblenie Malty przez Turkw Turcy zdobywaj Chios

iii

Chronologia 431 1570-1571 wita liga krucjatowa (wznowiona w roku 1572) Upadek Cypru w rce Turkw 1570 (9 wrzenia) Turcy zdobywaj Nikozj 1571 (5 sierpnia) Turcy zdobywaj Famagust (7 padziernika) Bitwa pod Lepanto 1572 Liga morska we wschodnich rejonach Morza rdziemnego Unia zakonw witego azarza i witego Maurycego 1573 (11 padziernika) Don Jan z Austrii zajmuje Tunis 1574 (sierpieri-wrzesie) Turcy odzyskuj Tunis 1578 Krucjata krla Portugalii, Sebastiana, do Ma roka (4 sierpnia) Bitwa pod Alcazarquivir 1588 Wielka Armada 1614 Turcy najedaj Malt 1617 Zaoenie zakonu de la Milice Chretienne 1645-1669 Kreta podbijana przez Turkw. Obroniona przez lig krucjatow 1664 Joannici atakuj Algier 1669 (26 wrzenia) Heraklion (Candia) poddany Turkom 1683 (14 lipca-12 wrzenia) Drugie osmaskie ob lenie Wiednia 1684-1697 wita liga krucjatowa 1685-1687 Wenecjanie zajmuj Peloponez 1686 Siy chrzecijaskie zajmuj Bud 1699 Pokj w Karowicach 1707 Joannici pomagaj w obronie Oranu 1715 Peloponez ponownie zajty przez Turkw 1741-1773 Manoel Pinto, wielki mistrz joannitw, przej muje pene atrybuty zwierzchnictwa 1792 Przejcie joannickich posiadoci we Francji 1798 (13 czerwca) Malta poddaje si Napoleonowi iii Dalsze lektury

Bibliografia H.E. Mayer, Bibliographie ur Geschichte der Kreuzziige (Hanower, 1960). J. McLellan i H.W. Hazard, "Select Bibliography of the Cru-sades", A History of the Crusades (pod redakcj K. M. Settona) 6, wyd. H. W Hazard i N. P. Zacour (Madison, Wi., 1989), 511-664. Oglne P. Alphiery i A. Dupront, La Chretiente et ITdee de Croisade, 2 vol. (Paris, 1954-6, repr. 1995). H.E. Mayer, The Crusades, 2 wyd., tum. J. Gillingham (Oksford, 1988). D.C. Nicolle, Arms i Armour ofthe Crusading Era, 1050-1350, 2 vol. (White Plains, NY, 1988). J.H. Pryor, Geography, Technology and War: Studies in the Mariti-me History of the Meditermnean, 649-1571 (Cambridge, 1988). J.S.C. Riley-Smith, The Crusades: A Short History (Londyn i New Haven, Conn., 1987). (wyd.), The Atlas ofthe Crusades (Londyn i Nowy Jork, 1991). S. Runciman, A History of the Crusades, 3 vol. (Cambridge, 1951-4). Polskie wydanie: Dzieje wypraw krzyowych, Pastwowy Instytut Wydawniczy, 3 vol., tum. Jerzy Schwakopf, Warszawa 1988, 2 wyd. 1997 K.M. Setton (pod redakcj), A History ofthe Crusades, wyd., 6 vol. (Madison, Wi., 1960-89). Myl krucjatowa i duchowo E.O. Blake, "The Formation of the Crusade Idea", Journal of Ecdesiastical History, 21 (1970),11-31. J.A. Brundage, Medieval Canon Law and the Crusader (Madison, Wi., i Londyn, 1969). M.G. Buli, Knightly Pity and the Lay Response to the First Crusade: The Limousin i Gascony, C.970-C.1130 (Oksford, 1993). P.J. Cole, The Preaching ofthe Crusades to the Holy Land, 10951270 (Cambridge, Mass., 1991). E. Delaruelle, LTdee de croisade au moyen ag (Turin, 1980). C. Erdmann, The Origin of the Idea of Crusade, tum. M.W. Baldwin i W. Goffart (Princeton, NJ, 1977). J. Gilchrist, "The Erdmann Thesis i the Canon Law,10831141", Crusade i Settlement, wyd. P. W. Edbury (Cardiff, 1985), 3745. E.-D. Hehl, Kirche und Krieg im 12. Jahrhundert: Studien zu kanonischem Recht und politischer Wirklichkeit (Stuttgart, 1980). NJ. Housley, The Later Crusades,1274-1580: From Lyons to Alcazar (Oksford, 1992). B.Z. Kedar, Crusade and Mission: European Approaches toward the Muslims (Princeton, NJ,1984). J.S.C. Riley-Smith, The First Crusade and the Idea of Crusading (Londyn i Filadelfia, 1986). What were the Crusades?, 2 wyd. (Londyn, 1992). F.H. Russell, The Just War in the Middle Ages (Cambrid-ge,1975). E. Siberry, Critidsm of Crusading,1095-1274 (Oksford, 1975). Ruch krucjatowy, 1095-1274 R.Chazan, European Jewry and the First Crusade (Berkeley, Los Angeles i Londyn,1987).

C.R. Cheney, Pope Innocent III i Engli (Stuttgart,1976). E. Christiansen, The Northern Crusades: The Baltic and the Catholic Frontier 11001525, (Londyn, 1980). P.J. Cole, The Preaching ofthe Crusades to the Holy Land 1095-1270 (jak wyej). G. Constable, "The Second Crusade as seen by Contempo raries", Traditio, 9 (1953), 213-79. "Medieval Charters as a Source for the History of the Crusades", Crusade and Settlement, wyd. P.W. Edbury (Cardiff, 1985), 73-89. "The Financing of the Crusades in the Twelfth Century", Outremer: Studies in the History ofthe Crusading Kingdom ofjerusalem presented tojoshua Prawer, wyd. B. Z. Kedar, H. E. Mayer i R.C. Smail, (Jerozolima) 1982), 64-88. H.E.J. Cowdrey, "Pope Urban II's Preaching of the First Crusade", History, 55(1970), 177-88. G. Dickson, "The Advent of the Pastores (1251)", Revue Belge de PMobgie et d'Histoire, 66 (1988), 249-67. V. Epp, Fulcher von Chartres: Studien ur Geschichtsschreibung des ersten Kreuzzuges (Dusseldorf, 1990). R.A. Fletcher, "Reconuest and Crusade in Spain c.1050-1150", Transactions of the Royal Historical Society, 5 ser. 37(1987), 3147. J. France, Victory in the East: A Military History of the First Crusade, (Cambridge, 1994). M. Gervers (wyd.), The Second Crusade and the Cistercians (Nowy Jork, 1992). J.B. Gillingham, Richard the Lionheart, 2 wyd. (Londyn, 1989).

iii Dalsze lektury 433 J. Goni Gaztambide, Historia de la Bul de la cruzada en Espana (Yitoria, 1958). N.J. Housley, The Italian Crusades: The Papal-Angevin Alliance and the Crusades against Christian Lay Powers, 12541343, (Oksford, 1982). P. Jackson, "The Crusades of 123941 and their Aftermath", Bulletin of the School of Oental and African Studies, 50 (1987), 32-60. "The Crusade against the Mongols (1241)", Journal ofEcclesiastical History, 42 (1991), 1-18. W.C. Jordan, Louis IX and the Challenge ofthe Crusade: A Study m Rulership (Princeton, NJ, 1979). S.D. Lloyd, English Society and the Crusade, 12161307 (Oksford,1988). D. W. Lomax, The Reconquest ofSpain (Londyn i Nowy Jork, 1978). J.M. Powell, Anatemy of a Crusade, 1213-1221 (Filadelfia, 1986). D.E. Queller, The Fourth Crusade: The Concjuest ofConstanti-

nople 1201-1204 (Filadelfia, 1977). J. Richard, Saint Louis: Crusader King of France, wyd. S.D. Lloyd, tum. J. Birrell (Cambridge, 1992). J.S.C. Riley-Smith, The First Crusade and the Idea of Crusading (jak wyej). R. Rogers, Latin Siege Warfare in the Twelfth Century (Oksford, 1992). M. Roquebert, UEpopee Cathare, 3 vol. (Tuluza, 1970-86). S. Schber, Die altfranzsische Kreuzzugslyrik des 12. Jahrhunderts (Wiede,1976). H. Roscher, Papst Innocenz III. und die Kreuzziige (Getynga, 1969). C.J. Tyerman, Engli i the Crusades, 1095-1588 (Chicago i Londyn, 1988). Ruch krucjatowy, 1274-1700 A.S. Atiya, The Crusade ofNicopolis (Londyn, 1934). E. Christiansen, The Northern Crusades (jak wyej). J. Goni Gaztambide, Historia de la Bul de la cruzada en Espana (jak wyej). F.G. Heymann, John Zizka and the Hussite Revolution (Princeton, NJ, 1955). N.J. Housley, TheAvignon Papacy and the Crusades, 1305-1378 (Oksford,1986). The Italian Crusades (jak wyej). The Later Crusades, 1274-1580 (jak wyej). M. Keen, "Chaucer's Knight, the English Aristocracy and the Crusade", English Court Culture in the Later Middle Ages, wyd.V J. Scattergood i J. Sherborne (Londyn, 1983), 45-61. D.W. Lomax, The Reconguest of Spain (jak wyej). W.E. Lunt, Financial Relations ofthe Papacy with England, 2 vol. (Cambridge, Mass., 1939-62). W. Paravicini, Die Preussenreisen des europiiischen Adels, 3 vol. na razie (Sigmaringen, 1989- ). S. Schein, Fideles Crucis: The Papacy, the West and the Reco-very ofthe My Land, 1274-1314 (Oksford, 1991). R.C. Schwoebel, The Shadow ofthe Crescent: The Renaissance Image ofthe Tu (1453-1517) (Nieuwkoop, 1967). KM. Setton,Tlie Papacy and the Levant (1204-1571), 4 vol. (Filadelfia, 1976-84). Venice, Austria, and the Turks in the Seventeenth Century (Filadelfia, 1991). C.J. Tyerman, England and the Crusades (jak wyej). Krucjatowe pieni i literatura E. Asensio, "!Ary Iherusalem! Planto narratiro del siglo XIII", Nueva Revista de Filologia Hispdnica, 14 (1960), 247-70. J. Bastin i E. Faral (wyd.), Onze poemes de Rutebeuf concer-nant la croisade (Pary, 1946). J. Bedier i P. Aubry (wyd.), Chansons de croisade, (Pary, 1909). M. Bhmer, Untersuchungen ur Mittelhochdeutschen Kreuzzugslyrik, (Rzym, 1968). N. Daniel, Heroes i Saracens: an Interpretation of the Chansons de gste (Edynburg, 1984).

P. Hlzle, Die Kreuzziige in der okzitanischen und deutschen Lryrik des 12. Jahrhunderts: das Gathingsproblem "Kreuzlied" im historischen Kontext, 2 vol. (Gppingen, 1980). C. von Kraus, Des Minnesangs Friihling (Leipzig, 1944). K. Lewent, Das altprouenzalische Kreuzlied (Erlangen, 1905: repr. Geneva, 1976). U. Mlk, Romanische Frauenlieder (Monachium, 1989). M. del C. Pescador del Hoyo, "Tres nuevos poemas medieva-les", Nueva Revista de Filologia Hispdnica, 14 (1960), 242-7. M. Richey, Medieval German Lycs (Edynburg i Londyn, 1958). M. de Riuer, Los Trovadores: Histoa literararia y Teitos, 3 vol. (Barcelona, 1983). Rosenberg i H. Tischler, Chanter m'estuet: Songs of the Tro-uveres (Londyn i Boston, 1981). O. Sayce, TheMedieval German Lyric 1150-70: The Development ofThemes i Forms in their European Context (Oksford, 1982). S. Schber, Die altfranzsische Kreuzzugslyrik des 12. Jahrhunderts (Wiede,1976). I. Short (wyd.), La Chanson de Roli (Pary, 1990). E. Siberry, Criticism of Crusading (jak wyej). D.A. Trotter, MedievalFrench Literatur and the Crusades (1100-1300) (Genewa, 1988), F.-W. Wentzlaff Eggebert, Kreuzzugsdichtung des Mittelalters: Studien zu ihrer geschichtlichen und dichterischen Wrklich-keit (Berlin, 1960). Islam i krucjaty C. Cahen, Pre-Ottoman Turkey (Londyn, 1968). M.A. Cook (wyd.), A Historry ofthe Ottoman Empire to 1730 (Cambridge, 1976). N.A. Daniel, Islam and the West: The Making of an Image (Edynburg, 1960). iii Dalsze lektury 434 The Arabs i Mediaeval Europ, 2 wyd. (Londyn, 1979). R. Elgood, Islamie Arms i Armour (Londyn, 1979). N. Elisseeff, Nur ad-Din: Un gri prince musulman de Syrie au temps des croisades, 3 vol. (Damaszek, 1967). R. Fletcher, Moosh Spain (Londyn, 1992). F. Gabrieli, Arab Historians ofthe Crusades (Londyn, 1969). H.A.R. Gibb, Studies on the Civilization of Islam, wyd. SJ. Shaw i W.R. Polk (Londyn, 1962). P. M. Holt, The Ag of the Crusades: The Near Eastfrom the Eleventh Century to 1517 (Londyn i Nowy Jork, 1986). polskie wydanie, Bliski Wschd od wypraw krzyowych do 1517 roku, PIW, Warszawa 1993, tum. Barbara Czarska. R.S. Humphreys, From Saladin to the Mongols: The Ayyubids ofDamascus 1193-1260 (Albany, 1977). C. Imber, The Ottoman Empire, 1300-1481 (Stambu, 1990). H. Inalcik, The Ottoman Empire: The Ckssical Ag 13001600 (Londyn, 1973). R. Irwin, The Middle East in the Middle Ages: The early Mam-

luk Sultanate 1250-1382 (Londyn i Sydney, 1986). S.K. Jayussi (wyd.), The Legacy ofMuslim Spain (Lejda, 1992). M.A. Khler, Allianzen und Yertrage zwschen frdnkischen und islamischen Herrschern im Yorderen Orient: Eine Studie iiber daszwischenstaatlicheZusammenlehenvom 12. bis IS.Jahrhundert (Berlin i Nowy Jork, 1991). B. Lewis, The Muslim Discoverry of Europ (Londyn, 1982). M.C. Lyons i D.E.P. Jackson, Saladin: The Politics ofHoly War (Cambridge, 1982). J.S. Meisami (wyd. i tum.), The Sea ofPrecious Virtues (Eahr al-Fava'id) A Medieval Islamie Minor for Princes (Salt Lak City, 1991). T. Nagel, Timur der Froherer und die islamisches Welt des spdten Mittelalters (Monachium, 1933). J.M. Powell (wyd.), Muslims under Latin Rule, 11001300 (Princeton, NJ,'l991). E. Sivan, LTslam et la Croisade: Ideologie et Propagie dans les Reactions Musulmanes aux Croisades (Pary, 1968). P. Thorau, The Lion of Egypt: Sultan Eaybars I and the Near Fast in the Thirteenth Century, tum. P. M. Holt (Londyn i Nowy Jork, 1987). Usamah Ibn Munidh, Memoirs ofan Arab Syrian Gentleman, tum. P. K. Hitti (Nowy Jork, 1929). polski przekad: Jzef Bielawski, Kitab al-I'tibar. Ksiga pouczajcych przykadw, Ossolineum 1975 aciski Wschd B. Arbel, B. Hamilton, i D. Jacoby (wyd.), Latins i Greeks in the Eastern Mediterranean after 1204 (Londyn, 1989). E. Ashtor, Levant Trade in the Later Middle Ages (Princeton, NJ, 1983). M. Balard, la Romanie genoise (XIIe-debut du XVe siecle) (Ge-nua,1978). T.S.R. Boase (wyd.), The Cilician Kingdom of Armenia (Edynburg i Londyn, 1978). A. Bon, La Moree franaue: recherches historiyues, topographi-gues et archeologicjues sur la principaute d'Achad"e (1205-1430) (Pary, 1969). D.S. Chambers, The Imperial Ag of Yenice (Londyn, 1970). N. Cheetham, Mediaeval Greece (New Haven, Conn., i Londyn, 1981). P.W. Edbury, The Kingdom ofCyprus and the Crusades, 1191-1374 (Cambridge, 1991). J.G. Rowe, William ofTyre: Historian ofthe Latin East (Cambridge, 1989). M.-L. Faweau-Lilie, Die Italiener im Heiligen Land vom ersten Kreuzzug his zum Tode Heinrichs von Champagne (1098-1197), (Amsterdam, 1989). B. Hamilton, "Women in the Crusader States: The Queens of Jerusalem (1100-1190)", Medieval Women, wyd. D. Baker (Oksford, 1978), 143-73. The Latin Church in the Crusader States: The Secular Church (Londyn, 1980). G. Hill, A Historry of Cyprus, 4 vol. (Cambridge, 1940-52). NJ. Housley, The Later Crwsdes,1274-1580 (jak wyej). D. i I. Hunt (wyd.), Caterina Cornaro, Queen of Cyprus (Londyn, 1989). D. Jacoby, La Feodalite en Grece medievale. Les "Assises de Romanie": sources, application et diffusion (Pary,1971). Studies on the Crusader States and on Yenetian Expansion (Londyn, 1989). B.Z. Kedar, "Gerard of Nazareth: A Neglected Twelfth-Century Writer in the Latin East", Dumbarton Oaks Pa-pers, 37 (1983), 55-77

(wyd.), The Horns of Hattin (Jerozolima, 1992). F. C. Lane, Venice: a Maritime Republic (Baltimore Londyn, 1973). R.-J. Lilie, Byzantium and the Crusader States, tum. J.C. Morris i J.E. Ridings (Oksford, 1994). C. Marshall, Warfare in the Latin East, 1192-1291 (Cambridge, 1992). H.E. Mayer, "Studies in the History of Queen Melisende of Jerusalem", Dumbarton Oaks Papers, 26 (1972), 93-182. Bistiimer Klster und Stifte im Knigreich Jerusalem (Stuttgart, 1977). Probleme des lateinischen Knigreichs Jerusalem (Londyn, 1983). "The Wheel of Fortune: Seignorial Yicissitudes under Kings Fulk i Baldwin III of Jerusalem", Speculum, 65 (1990), 860-77. D.M. Metcalf, Coinage of the Crusades and the Latin East in the Ashmolean Museum Oksford (Londyn, 1983). D.M. Nicol, Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations (Cambridge, 1988). J. Prawer, The Latin Kingdom of Jerusalem: European Colonia-lism in the Middle Ages (Londyn, 1972). Histoire du royaume latin de Jerusalem, 2 wyd., 2 vol. (Pary, 1975). Crusader Institutions (Oksford, 1980).

Dalsze lektury 435 The History ofthe Jews in the Latin Kingdom ofjerusalem (Oksford, 1988). J. Richard, Orient et Occident au moyen ag: contacts et rela-tions (Me-XVe siecles) (Londyn, 1976). les Relations entre L'0rient et 1'Ocddent au moyen ag (Londyn, 1977). The Latin Kingdom ofjerusalem, tum. J. Shirley, 2 vol. (Amsterdam, Nowy Jork i Oksford, 1979). J.S.C. Riley-Smith, The Feudal Nobility and the Kingdom ofjerusalem, 1174-1277 (Londyn, 1973). G.V. Scammell, The World Encompassed: The first Europem mantime empires, c. 8001650 (Londyn i Nowy Jork, 1981). K.M. Setton, The Papacy and the Levant (jak wyej). Venice, Austria, and the Turks (jak wyej). R.C. Smail, Crusadmg Warfare (1097-1191), 1 wyd, wstp. C. Marshall (Cambridge, 1995). F. Thiriet, La Romanie venitienne au moyen ag (Pary, 1959). S. Tibble, Monarchy and Lordships in the Latin Kingdom ofjerusalem 1099-1291 (Oksford, 1989). Architektura i sztuka na aciskim Wschodzie

B. Bagatti, Gli antichi edifici sam di Eetlemme 0erozolima, 1952). M. Benvenisti, The Crusaders in the Holy Land (Jerozolima, 1970). T.S.R. Boase, Castles and Churches of the Crusading Kingdom (Oksford, 1967). H. Buchthal, Miniatur Painting in the Latin Kingdom ofjerusalem (Oksford, 1957). H. Buschhausen, Die siiditalienische Eauplastik im Knigreich Jerusalem vom Knig Wilhelm II bis Kaiser Friedrich II (Wiede, 1978). P. Deschamps, Les Chateaux des croises en Terre Sainte, 3 vol. (1. Le Crac des Chevaliers. 2. La Defense du royaume de Jerusalem. 3. La Defense du comte de Tripoli et de la principaute d'Antioche) i 3 albumy z ilustracjami (Pary, 1934-73 (obecnie 1977). Terre Sainte romane (La Pierre-qui-Vire, 1964). R.W. Edwards, "Ecclesiastical Architecture in the Fortifica-tions of Armenian Cilicia", Dumbarton Oaks Papers, 36(1982), 155-76, 41 pl.; 37(1983), 123-46, 91pl. The Fortifations of Armenian Cilicia (Waszyngton, DC, 1987) C. Enlart, Les Monuments des croises dans le royaume de Jerusalem: architecture religieuse et dmie., 2 vol. i 2 albumy ilustracji (Pary, 1925-8). Gothic Art and the Renaissance in Cyprus, tum. i wyd. D. Hunt (Londyn, 1987). ].Mda,CrusaderManuscriptllluminationatSaintJean-d'Acre, 1275-1291 (Princeton, NJ/L976). Crusader Art in the Twelfth Century (Oksford, 1982). The Nazareth Capitals and the Crusader Shrine of the Annun-aation (University Park, Pa.,1986). A. Gabriel, La Cite de Rhodes MCCCX-MDXXII, 2 vol. (Pary, 1921-3). H.W. Hazard (wyd.), The Art and Architecture of the Crusader States, vol. 4 K.M. Setton (red.), A History ofthe Crusa-des (Madison,Wis., 1977). Z. Jacoby, "The Workshop of the Tempie Area in Jerusalem in the Twelfth Century: Its Origin, Evolution i Impact", Zeitschrift fur Kunstgeschichte, 45(1982), 325-94. N. Kenaan-Kedar, "The Cathedral of Sebaste: Its Western Donors i Models", The Horns ofHattin, wyd. B.Z. Kedar (Jerozolima, 1992), 99-120. G. Kuhnel, Wall Painting in the Latin Kingdom ofjerusalem, 1100 to 1291 (Berlin, 1988). T.E. Lawrence, Crusader Castles, wyd. R.D. Pringle (Oksford, 1988). H.E. Mayer, Das Siegelwesen in den Kreuzfahrerstaaten (Monachium, 1978) D.M. Metcalf, Coinage of the Crusades and the Latin East in the Ashmolean Museum Oxford (jak wyej). W. Miiller-Wiener, Casles of the Crusaders (Londyn, 1976). R.D. Pringle, The Red Tower (Londyn, 1986). The Churches ofthe Crusader Kingdom ofjerusalem. A Corpus, 3 vol. (w druku) (Cambridge, 1992- ). K. Weitzmann, "Icon Painting in the Latin Kingdom", Dumbarton Oaks Papers, 20 (1966), 49-84 (68 pl.) Zakony wojskowe do 1798 U. Arnold (wyd.), 800 Jahre Deutsche Orden (Monachium, 1990). M. Barber, The Trial of the Templars (Cambridge, 1978). The New Knighthood: A History of the Order of the Tempie

(Cambridge, 1994). (wyd.), The Military Orders: Fightingfor the Faith and Caring for the Sick (Londyn, 1995). H. Boockmann, Der Deutsche Orden: zwlf Kapitel aus seiner Geschichte (Monachium, 1989). M. Burleigh, Prussian Society and the German Order: A Aristocratic Corporation in Crisis, c.1410-1466 (Cambridge, 1984). R. Cavaliero, The Last ofthe Crusaders: TheKnights ofStJohn and Malta in the Eighteenth Century (Londyn, 1960). E. Christiansen, The Northern Crusades (jak wyej). A. Demurger, Vie et mort de l'0rdre du Tempie, 2 wyd. (Pary, 1989). A.J. Forey, The Templars in the Corona deAragn (Londyn, 1973). The Military Orders from the Twelfth to the Early Fourteenth Centuries (Londyn, 1992). Miltary Orders and Crusaders (Aldershot, 1994). E. Gallego Blanco (tum.), The Rule of the Spanish Military Order of St James, 1170-1493 (Lejda, 1971). M. Gervers, The Hospitaller Cartulary in the British Library (Cotton MS Nero E VI) (Toronto, 1981). G. Guarnieri, I Cavalieri di Santo Stefana netta Storia delia Marina Miana, 1562-1859, 3 wyd. (Pisa, 1960). R. Hiestand, "Kardinalbischof Matthaus von Albano, das Konzil von Troyes und die Entstehung des Templeror.T III Dalsze lektury 436 dens", ZeitschriftfirKirchengeschichte, 99 (1988), 295-325. A. Hoppen, The Fortification of Malta by the Order ofStJohn, 1530-1798 (Edynburg, 1979). N.J. Housley, The Aoignon Papacy and the Crusades, 1305-1378 (jak wyej). The Luter Crusades, 1274-1580 (jak wyej). EJ. King (tum.), The Rule, Statutes and Customs ofthe Hospi-tallers, 1099-1310 (Londyn, 1934). E. Kollias, The City of Rhodes and the Palce of the Master (Ateny, 1988). A.-M. Legras, L'Enquete dans le Prieure de France, wpr. A.T. Luttrell (L'Enquete pontificale de 1373 sur 1'Ordre des Ho-spitaliers de Saint-Jean de Jerusalem 1. Pary, 1987). D.W. Lomax, La orden de Santiago (1170-1275) (Madryt, 1965). A.T. Luttrell, The Hospitallers in Cryprus, Rhodes, Greece and the West (1291-1440) (Londyn, 1978). Latin Greece the Hospitallers and the Crusades, 1291-1440 (Londyn, 1982). The Hospitallers of Rhodes and their Mediterranean World (Londyn, 1992). V. Mallia Milanes (wyd.), Hospitaller Malta 1530-1798: Stu-dies in Early Modern Malta and the Order ofStJohn of Jerusalem (Malta, 1993).

Nicholson, Templars, Hospitallers and Teutonic Knights: Ima-ges of the Military Orders, 1128-1291 (Leicester, 1993). J.F. 0'Callaghan, The Spanish Military Order ofCalatrava and its Affiliates (Londyn, 1975). Las Ordenes Militares en el Mediterrdneo Occidental (s. XII-XVIII) (Madryd, 1989). Les Ordres militaires, la vie rurale et le peuplement en Europ ocadentale (XVIII siecles) (Flaran 6, Auch,1984). P. Partner, The Murdered Magicians: The Templars and their Myth (Oksford, 1982). J.S.C. Riley-Smith,T/ie Knights of St John in Jerusalem and Cyprus c. 1050-1310 (Londyn,1967). D. Seward, The Monks of War: The Military Religious Orders (Londyn, 1972). A. Spagnoletti, Stato, Aristocrazie e Ordine di Malta nell'ltalia Moderna (Rome, 1988). J.M. Upton-Ward (tum.), The Rule of the Templars (Woodbridge, 1992). L. Wright, "The Military Orders in Sixteenth- and Seventeenth-Century Spanish Society", Past and Present, 43(1969), 34-70. Dziewitnasty i dwudziesty wiek D.D. Eisenhower, Crusade in Europ (Londyn, 1948). M. Girouard, The Return to Camelot: Chiualry and the English Gentleman (New Haven, Conn., i Londyn, 1981). A. Marrin, The Last Crusade: The Church ofEngland in the First World War (Durham, NC, 1974). M.H.T. Michel de Pierredon, Histoire politiue de 1'ordre souverain de Saintjean de Jerusalem (Ordre de Malt), 2 wyd., 3 vol. kontynuowane (Pary, 1956- ). J.S.C. Riley-Smith, "The Order of St John in England,18271858", Fightingfor the Faith and Caringfor the Sick, wyd. M. Barber (Londyn, 1995). N. Shepherd, The Zealous Intruders: The Western Discovery ofPalestine (Londyn, 1987). E. Siberry, "Tales of the Opera: The Crusades", Medieval History (w druku). "Through the Artists'Eyes: The Crusades" (w druku). "Yictorian Perceptions of the Military Orders", Fightingfor the Faith and Caringfor the Sick, ed. M. Barber (Londyn, 1995). M.A. Stevens (wyd.), The Orientalists: Delacroii to MatisseEuropean Painters in North Africa and the Near East (Londyn, 1984). J. Sweetman, The Oriental Obsession: Islamie Inspiration in Bntish and American Art and Architecture, 1500-1920 (Cambridge, 1988). H. Thomas, The Spanish dvii War, 3 wyd. (Londyn, 1990). A. Wilkinson, The Church ofEngland and the First World War (Londyn, 1978). J. Wolffe/TTie Protestant Crusade in Great Britain 1829-1860 (Oksford, 1991).

iii Skorowidz

Abbasydzi 234, 236, 247, 256 Abd al-Latif al-Baghdadi 249 Abd al-Mumin 262 Abud 177 Abu Dausz 140, 262, 184 Abu Said, ilchan 263 Abu Sulajman Dawud 250 Abu Tammam Hamasa 250 Acciaiuoli 358 Acciaiuoli, Antonio 327, 333 Acciaiuoli, Nerio 325, 327, 332 Acciaiuoli, Niccolo 325 Accolti, Benedetto 418 Achaja 123, 147, 313, 323, 324, 332, 339, 342, 359 Acheldamach 98 Adan 195 Adana, rwnina 150 Ademar z Monteil, biskup Le Puy 9, 45 Adramyttion (Edremit), zatoka 289 Adrian VI, papie 368 Adriatyk 73, 294, 330 Afdal A1-, wezyr 240 Afryka 351,369 Afryka Pnocna 11, 130, 241, 261, 262, 274, 284, 369, 381 Aigues Mortes, wsparcie dla krzyowcw 65, 74, 76 Airasca, Ferlino d' 359 Aix-enProvence 359 Ajjubidzi 51, 150, 152, 240, 247, 250, 253, 254, 255, 256 Ajn Karim 184 Akaba, zatoka 156 Akinci 269 Akka 418 Akra 12, 47, 108, 124, 129, 130, 131, 141, 147, 150, 152, 164, 169, 172, 173, 176, 182, 184, 187, 203, 209, 225, 238, 250, 253, 258, 278, 279, 313, 314, 336, 393, 400 AksaAl- 276,201,202,246 Akwitania 28 Alamut 236,255 Albariczycy z Arty 359 Albania 298,330

Albert 206 Albert z Akwizgranu 415, 420 Albrecht Brandenburg-Ansbach 368 Albrecht z Johansdorf 223 Alcantara 205, 322,205,224, 348, 349, 350, 369, 382 Aleksander III 57,225 Aleksander VI 297 Aleksandria 248, 263, 264, 290, 294, 317, 359 aleksandryjska kampania 290 Aleksy I Komnen, cesarz 9, 49, 73, 239, 418 Aleksy Kallergis 332 Aleppo 125, 152, 238, 239, 240, 243, 245, 247, 253, 254 Alfons II 205,210 Alfons V 348 Alfons VI, krl Leonui i Kastylii 24, 259 Alfons VIII 50,204,261 Alfons X 53, 205, 262 Alfons XI 287, 289, 296, 348 Alfons z Poitiers 65, 66, 77 Algeciras 262,288,349 Algier 273, 382 Algieria 306, 422 Alhama 302 Alhambra 263 Ali 235 Ali Ibn Tahir as-Sulami 242 Alicja 135, 150 Alienor z Akwitanii 122 Allenby, Edmund 404, 405, 407 Almohadzi 211, 262, 262, 302 Almorawidzi 260, 262, 262, 302 Alp Arslan 256 Alphandery, P. 421 Altenbiesen 366

Skorowidz 449

Amadeusz VI z Sabaudii 269, 290, 302 Amalryk, krl Jerozolimy 132, 232, 137, 139, 149, 154, 258, 160, 161, 163, 176, 177, 197, 215, 250 Amalryk II Lusignan 141 Amalryk z Franclieu 189 Amalryk z Nesle 159 Amalryk z Tyru 314, 333 Amanus, marchia 205, 209 Amerykanie 380 Amiun 182 Amorosa, Daimberto de 374 Ampringen, Johann Kaspar von 382 Amundsen, Roald 392 Amwas 183 A die Henn Deutschs Ordens 368 Anatolia 74, 239, 268, 315, 346, 356 Anavarza 192, 193, 194, 195 Al-Andalus 24, 242, 259, 261 Andaluzja 352 Andegawenia 64 Andegawenowie 288, 314, 324, 325, 326, 327, 334, 342 Andravidha 147,323 Andronikus 332 AndrzejII 166,206 Angers 44 Angielski ywot witego Edmunda 85 Anglia 73, 229, 368, 381, 384 Angnissola, Leandro 11 Anna Komnen 418 Anonim 415 Antalya 317, 318 Anteguera, Fernando de 350 Anteuerra 349 Antiochia 47, 49, 93, 104, 123, 124, 135, 139, 141,

150, 156, 165, 172, 179, 209, 238, 256, 402 ksistwo 49, 128, 135, 208, 245 Anzelm 105 Aqua Bella 127, 189 Aragoriczycy 326, 327 Aragonia"205, 209, 212, 214, 215, 222, 229, 230, 263, 284, 302, 314, 349, 369, 378 Aragonowie 324, 334, 342 Archidona 349 Arezzo 281 Argos 325,331 Armenia 150 Armenia Cylicyjska 256, 264, 282, 314, 318, 328, 344 Arsuf 124, 187, 248, 256 Arud ad-Din Barbarossa 273 Arzila 351 asasyni 235, 244, 246, 255, 256 Askalon 124, 160, 176, 184, 189, 239, 246 Assises de Jerusalem 13 Asz-Szaubak patrz zamek: Asz-Szaubak Aszraf Barsbaj, Al- patrz Barsbaj Atabak 238 AtaribAl- 242 Ateny 313, 324, 327, 331, 332, 339, 342 Atlantyk 376 Atlas Kataloski 265 Atsisz 239 Audeth, rodzina 340 Auger, przeor Saint-Pierre de La Reole 87 Augustyn z Hippony, s'w. 24 Aureil, klasztor 91 Austria 275, 331, 382, 391 Autun 97 Aviz 205, 210, 224, 351, 368 Awinion 288, 359 Ayas 142,328,344 Aydin 267, 268, 358 Azja 351, 369 6 Bacon, Roger 228 Badr ad-Din Baktut ar-Rammah 258 Bagdad 137, 152, 234, 240, 241 Baghras 208 Baha ad-Din Ibn Szaddad 253 Baha ad-Din Zuhajr 250, 255 Bahr al-fawa'id 242,250 Bahryci 255 Bajazid I Yildirim 270,294 Bajazid II 272, 298, 323 Bajbars 144, 152, 153, 179, 187, 256, 258 Bajt Dibrin 184, 189, 209 Bajtltab 188 BajtNuba 182 Bajtin 183 Balducci Pegalotti, Francesco 316 iii Skorowidz 450 Baldwin I 124, 125, 391, 415 Baldwin II 132, 139, 158 Baldwin m 132,135, 137, 139,158,159,160, 161, 177 Baldwin IV 132, 139, 148, 163, 253 Baldwin V 139, 163

Baldwin z Alna 214 Baldwin z Boulogne 49 Baldwin z Flandrii 145 Baldwin z Ford 58 Baldwin Lambert 196 Baldwin, M.W. 422 Baldwin z Vern d'Anjou 85 Balian 416 Bakany 274, 288, 297, 313, 361, 366, 369, 294 Batowie 207 BanuMunkiz 238,244,249 Barbuda, Martin Yanez de la 349 Barcelona 28, 279 Bardi 358 Barkijaruk 234, 241 Barkuk 264 Barsbaj 265 Baudri z Bourgueil 415 Baza 305 Bazan, Alvaro 369 Bazyli 158, 162, 185 Beaufort 189 Beaugency 22 Beduini 243,245,248 Bejrut 124, 150, 156, 180, 183, 184, 238 Bela IV 206 Belen Keslik Kalesi 194 Belgia 401 Belgrad 274,275,299,300,306 Belinni, Gentile 279 Belinni, Giovanni 337 Bell, Gertrud 194, 195 Belmont, opactwo 183, 184 Belval, klasztor 81, 83 Belvoir patrz zamek: Belvoir Benedykt XII 358 Benedykt z Nursji 34 Benigna z Dijon, wita 96 Berberzy 259, 260, 376 Berberzy Zanata 261 Bergues 38, 40 Bernard z Bre 94 Bernard z Breydenbach 156 Bernard z Clairvaux, wity 57, 80, 94, 203, 252, 309 Bernard Skarbnik 417

Bertold z Sperberseck 87 Bertran Boysset z Arles 104 Bertrand z Le Poujet 288 Bertrandon de la Brocquiere 272 Bessarion, kardyna 299 Betania 158 Betlejem 156, 157, 162, 166, 173, 174, 175, 176, 177, 179, 189 Biblia Arsenalska 169, 187 Bira Al- 182, 187, 189 Birgu 370 bitwa pod Ajn Dalut 152, 256 podAlarcos 211,219,261 pod Alcazar 369 pod Ankar 297, 322 pod Askalonem 414 pod Bannockburn 326 pod Belgradem 12 pod Bez 349 pod (Jaldiran 273 pod Clavijo 339 pod Emess 279 pod Grunwaldem 296, 352, 356, 366 pod Hittinem 10, 47, 113, 119, 140, 164, 209, 211, 253, 294, 387 pod Inab 137 pod Kadyksem 349 nad Kephissos 326 pod Khirokiti 319 pod La Forbie 152, 204, 212, 220, 294 pod Las Navas de Tolosa 11, 261 pod Lepanto 20, 274, 310, 311, 330, 369, 375, 383 pod oj 349 pod Manolad 324 pod Manzikert 256 pod Mard Dabik 266 pod Moclin 205 pod Mohaczem 270, 274 pod Nikopolis 12, 270, 294, 295, 296, 359 pod Pelagoni 147, 324 pod Prevez 273, 310 nad Salado 288, 351 pod Steenbergen 312 pod Vonitz 359 pod Warn 12,298

Skorowidz 451

Bizancjum 73, 224, 130, 237, 260, 253, 329, 359 Blois 22, 64 Blondel 220 Bodonitsa 326 Bodrum patrz zamek: Bodrum Boemundlll 207 BoemundlY 250 BoemundYI 252 Boemund z Tarentu 49, 82, 237 Bonaiuti, Andrea 302 Bongars, Jacues 394, 428 Bonifacy VIII 281, 282, 283 Bonifacy z Montferrat 77, 207 Bordeaux 44 Bosfor 9,302 Bossuet, J.B. 429 Bougie 369 Bourchier, Basil 403 Bourges 69 Boyce, G.C. 422 Bractwo Kawalerw Mieczowych patrz zakon: Kawalerw Mieczowych bractwo mawlawijja 267 Brandenburgia 422 Bretonia 73 Brienne 327 Bromholm 266 Brooke, Rupert 203, 404 Broyes 99 Bruksela 403 Brunet z Treuil 92 Bruno z Aimery 90 Brygady Midzynarodowe 407 Buchan, John 392 Buda 275,294 Buli, Marcus 29,425 bulle krucjatowe 57 Bugaria 270 Bunge na Gotlandii 354 Buondelmonti, Krzysztof 328 Burd al-Ahmar 189 Burgundia 42, 294, 297 Bursa 266, 267 Bury Saint Edmunds 63 Burzenland 206 Butler 272 Butrinto 332 Calatrava 205, 207, 220, 222, 229, 222, 224, 226, 227, 348, 349, 350, 351, 363, 368, 369 Gambio, Arnolfa di 283 Camocio, Giovanni Francesco 322, 330 Candir 295 Cangrende delia Scala 287 Canterbury 58 Cardiff 406 Cassar, Girolamo 375 gem 295 Cercamon 206, 222 Ceuta 306, 308, 352 Cezarea 224, 252, 269, 276, 279, 284, 292, 256 Chalandon, F. 420 Chalil al-Aszraf 253, 258 Chan al-Umdan 287 Chanka 246 chanson de femme 115 chanson de gste 104 Charlotta z Burbonw 297 Chartrain 64 Chastel Pelerin 266, 284, 287, 292, 292, 209 Chateaubriand 386, 394 Chaumont-enVexin 99 Chayr ad-Din Barbarossa 273 Cheminon 82 Chiny 328 Chios 323,328,332,336,337,342 Chirbat al-Burd 288 Chorezmijczycy 252, 222, 244 Chorwacja 332 Chozibie 277 Chronica majora 227 Civetot (Kibotos) 49 Civitavecchia 370 Clarke, Edward Daniel 386 Clermont 20, 32, 38, 45, 55, 57, 58, 60 ClermontFerrand 39 Climping (Sussex) 70 Cluny 32, 42, 96 Coeur, Jacues 266 Cogniet, Leon 396 Conon z Bethune 99, 206, 225 Constable, Giles 27, 28 Constitutiones pro zelo fidei 276 Consutatio de bello Turcis inferendo 308 Skorowidz 452

Conte, Giovanni del 195 Cook, Tomasz 387 Corbigny 86 Cornaro 198,341,342,344

Courtenay 99 Courval 362 Cressac-sur-Charente 213 Cressing 217, 219 Cresson 212, 214 Crispi, rodzina 329 Cum pro negotio, bulla 281 Cyklady 329 Cylicja 124, 142, 192 Cypr 12, 76, 123, 141, 142, 143, 154, 164, 173, 174, 197, 206, 229, 265, 274, 282, 289, 313, 314, 315, 319, 322, 331, 335, 340, 341, 342, 346, 347, 366, 374, 375, 376 Cytera 329 czarna mier 264, 284, 316, 340, 359 Czechy 301, 378 Czerkiesi 256, 264 Czyngis-chan 255 Dodo z Cons-la-Grandville 88 Dolina Jozafata 160 Dolina Kadisza 173 Domazlice 301 Drohiczyn nad Bugiem 206 druzowie 235 Dukak 238 Dupont, A. 421 dziesicina Saladyna 70 Dabal ad-Duruz 175 Dafar as-Sadik 235 Danah ad-Dawli 238 Dem 273, 361 Derba 291, 370 dihad 241, 242, 244, 249, 254 ofensywny 243 w subie Allaha 257 wewntrzny 243 zewntrzny 243, 244 Diddin patrz zamek: Kalat Diddin (Judyn) Dubajl (Gibelet) 180 D Dabburijja 183 Dajral-Adas 177 Damaszek 125, 137, 162, 207, 238, 239, 248, 250, 254, 265, 388 Damietta 51, 72, 79, 85, 144, 167, 254 Dania 352, 368 Daniel z Czernichowa 156 Daniszmendydzi 239 Dante 283

Dardanele 268, 290, 330, 359, 404 Dashwood, Francis 385 De accjuisitione terrae Sanctae 276 De laude novae militiae 252 De praedicatione sancte crucis 19 Delacroix, Eugene 401, 423 Delaruelle, E. 421 devirme 269 Dieudamour patrz zamek: w. Hilaona Digby, Kenelm 391 Disraeli, Benjamin 387 dit 122 Edessa 51, 123, 128, 156, 246, 415 Edessy, hrabstwo 49, 128, 135 Edward I 141,280,281 Edward VII 391 Edward z Anglii 71, 75, 77 Edwards, Robert 193 Efraim 161, 162 Egea 313 Eggihard, seneszal 105 Egipt 11, 51, 72, 74, 76, 125, 137, 150, 164, 167, 169, 207, 214, 238, 244, 246, 247, 255, 264 Eisenhower, Dwight D. 407 Ekkehard z Aury 416 ElGreco 340 Eleonora 204 Eleonora z Clare 135 Elbieta z Wgier, w. 398 Emanuel Filiberto 374 Emaus 140, 184 Emessa patrz Hims emirowie Saladyna 256 Enlart, Camille 182

Skorowidz 453

Epir 313 Episkopi 198, 341, 342, 344 Erazm z Rotterdamu 308, 309, 310 Erdmann, C. 421 Erfurt 300 Ernoul 417 Estonia 352, 355, 357 Eubea patrz Negroponte Eufrat 255 Eugeniusz III 10, 52 Eugeniusz IV 297 Europa pnocno-wschodnia 77 Europa rodkowa 205 Eustorgios z Montaigu 195 Extremadura 348, 349 Faenza 378 Fahma 183 Famagusta 142, 195, 198, 290, 316, 317, 319, 320, 321, 322, 328, 336, 340, 344 Fantin 100 Farnese, Aleksander 312 Fatymidzi 137, 160, 175, 177, 234, 235, 238, 239, 243, 244, 246, 247, 258, 265 fatymidzki kalifat 247 Favray, Antoine de 379 Faysal 407 Fellin 381 Ferdynand Aragoski 302, 309, 368, 369 Ferdynand, regent 349 Ferrand z Aragonii 324 Fidenzio z Padwy 278 Filip I 69 Filip II 51, 64, 70, 72, 73, 119, 120, 121, 140, 147,

304, 311 FilipIII 74 Filip IV 229, 232, 382 Filip VI 280, 282, 283, 289, 296 Filip Dobry 280, 297 Filip Ibelin 142 Filip Pikny 282 Filip miay z Burgundii 294 Filip Villiers de 1'Isle Adam 370 Filip z Aubigny 169 Filip z Gloucester 96 Filip z Meziers 277, 283, 364, 418 Filip z Naillac 359 FilipzNovary 150, 417 Finn, James 391 Flandria 28, 64, 311 Florencja 288, 302, 358, 370 Florent z Hainault 324 Focea 328,342 Foluet 106 Fonseca, Manoel Pinto de 377-379 Fordington 93 Forey, Alan 18 Forster, E.M. 388 fort w. Elma 370 Franciszek I 306, 307 Franciszek, w. 164 Francja 28, 44, 46, 229, 377, 381, 391 Franco, Francisco 407 Francuzi 334 Frankowie 123,124,125,128,139,142,155,175,244, 246, 248, 258, 313, 332, 336, 340, 341, 342, 344 Friedrich z Hausen 115 Fryderyk I Barbarossa 48, 51, 63, 74, 92,115, 307 Fryderyk II 10, 54, 75, 118, 143, 148, 150, 166, 171, 206, 237, 255 Fryderyk II Hohenstauf 425 Fuhrich, J.H. 395 Fukierowie 369 Fulcheriusz z Chartres 415 Fulko I z Matheflon 88 Fulko Doon z Chateaurenard 81 Fulko, krl Jerozolimy 157, 158, 184, 248 Fulko z Chartres 157 Fulko z Le Plessis-Mace 86 Fulko z Neuilly 56, 58, 124, 131 Fulko z Villaretu 132,346 furusijja 257 Gaba 189 Galdemar Carpenel z Dargoire 99 Galilea 175 Gallipoli 269, 359 Garcia de Toledo 370 Skorowidz 454

rj Gattilusio, Francesco 329 Gaucelm Faidit 106, 110, 112, 117, 119, 121 Gavaudan 118, 119 Gaza 189,209,211 Gdask 352, 355 Genua 74, 129, 142, 148, 150, 193, 264, 291, 315, 319, 327, 328, 330, 332, 335, 337, 342 Georges z Bosredon 371 Gerald z Aurillac 30 Gerald z Landerron 87 Gerald z Schaffhausen 87 Gerard de Nerval 385 Gerard z Ridefort 214 Germe, Jean-Leon 385 Gervers, Michael 18 Geza, krl Wgier 75 Ghazan, mongolski ilchan Persji 279, 314 ghazi 248, 266, 274 Ghijas ad-Din Muhammad I 241 Gibbon, Edward 275, 386 Gibeletowie 197 Gibraltar 288 Gibraltarska, cienina 205 Gieysztor, Aleksander 425 Gil Albornoz 288, 302 Gilbert, Vivian 404 Gilbert, W.S. 396 Gislebertus 97 Gniew (Mew) 210 Godfryd z Bouillon 156, 415 Gra Syjon 182 Gsne 194 Gotfryd I Yillehardouin 64, 99, 100, 104, 145, 401, 417 Gotfryd II 147 Gotfryd z Bouillon 49, 69, 99, 273, 292, 387, 391, 401, 405, 407 Gotfryd, brat Ryszarda I 110 Gotfryd z Charney 284 Gotfryd z Issoudun 87 Gotfryd z Le Louet 85 Gotfryd Le Rale 88 Gotfryd z Sergines 99 Gotfryd z Signes 89 Gotfryd z Thoisy 297 Gotlandia 354 Gozo 370,375 Grabus 331 Granada 11, 50, 262, 283, 284, 290, 292, 302, 305, 306, 311, 349, 369 Grandclaude, Maurice 13 Graz 372 Grecja 10, 146, 298, 313, 322, 341 Grecy 139, 142, 282, 339, 340 gregoriaska reforma 32 Grieg, Edward 403 Grimald 88 Grossi, Tomasso 403 Grousset, Ren 421 Grzegorz VII 32, 90 Grzegorz IX 148,237 Grzegorz X 57, 71, 73, 278, 280, 281, 294 Grzegorz XI 348, 359 Grzegorz Palamas 267 Guibert z Nogent 21, 23, 40, 42, 91, 123, 415 Guilhem Figueira 122 Guillebert z Lannoy 299 Guiot z Dijon 115 Gurney, Jason 407 Gutenberg 320, 321 Gwidon 47, 253 Gwidon II 326 Gwidon z Bre 87 Gwidon z Champallement 86 Gwidon z Coucy 106 Gwidon z Flandrii 77 Gwidon z Lusignan 140, 141 Gwidon z Rochefort 85, 87 Gwidon z Signes 90 Gwinea 351 H Haakon 403 Habsburgowie 274, 310, 312, 383, 384 hadd 239 Hadvide z Chiny 88 Hagenmeyer, Heinrich 420 Hajfa 124, 191 HakimAl- 177,179 Hama 238,254,256 Hamasa 250 Hamdan Ibn Abd ar-Rahim 242 HarawiAl- 240

Skorowidz 455

Hartmann z Aue 124, 116 Harun ar-Raszid 242 Hasan Ibn as-Sabbah Al- 236 Hautevlle 99 Hazard, H.W. 422 Hebron 180 Heeren, A.H.L. 394 Helion z Villeneuve 348 Henryk I 141, 142, 143, 147 Henryk H 63, 64, 70,111,137,140,144,154, 316, 334 Henryk II z Cypru 278, 314 Henryk III 31, 61 Henryk IV 31, 52, 351, 352 Henryk V 416 Henryk VI 63, 120, 141 Henryk VIII 306,309 Henryk Andegaweski 110 Henryk, burmistrz Schaftlarn 48 Henryk Despenser 288 Henryk Modszy 64 Henryk von Plauen 366 Henryk z Inflant 207 Heraklion 313,331,334 Herbert z Thouars 93 Hetum I 193, 194 Hetumidzi 192, 194 Heym, Stefan 407 Hidaz Al- 249, 261 Hilarion, wity 143 Hildegarda z Andegawenii 88 Hillary, Wiliam 393, 400 Hims 175,238,254 Hiszpania 25, 52, 69, 105, 204, 207, 209, 218, 229, 230, 241, 253, 259, 261, 262, 289, 310, 311, 348, 370, 381, 382, 391, 407 Hodeng, Ralph 85 Hohenstaufowie 54, 77, 206, 288 Holbein, Hans 309 Hompesch, Ferdynand von 380 Honoriusz III 71 Hostenzjusz 17 Housley, Norman 18 Hroch, Wera i Mirosaw 425 Hugon II z Le Puiset 82 Hugon III 143, 154, 197 Hugon IV 197,315,316 Hugon z Chaumont-sur-Loire 100 Hugon z Cluny 32

Hugon Despenser 135 Hugon z Gallardon 87 Hugon z Matheflon 88 Hugon z Saint-Pol 66 Hugon z Troyes 94 Hugon z Vermandois 49 Hugon Rufus z Champallement 86 Hulagu-chan, mongolski ilhan z Iranu 255, 259 Humbert z Beaujeu 96 Humbert z Romans 19, 60, 283 Hume, David 386 hurub al-, as-salibijja 275 I lacomo Franco 315 Ibelin 182, 189 Ibelinowie 142, 143, 149, 150, 417 Iberyjski, Pwysep 10, 77, 204, 212, 215, 221, 260, 284, 346, 352, 368, 378, 422 Ibillin 189 Ibn al-Abiwardi 240 Ibn al-Arabi 234 Ibn al-Asir 105, 213, 242, 245, 246 Ibn Chaldun 261, 262, 274 Ibn Dubajr 130, 245, 250, 261 Ibn al-Haszszab 241 Ibnljas 263 Ibn Kasir 233 IbnMatruh 250 Ibn Tajmijja 263 Ibn Taszufin 259, 260 IbnTumart 261 IbnUnajn 254 IbnWasil 255 Ibnal-Wasiti 258 Ibrahim 177,400 ikta 248 ilchanat mongolski 256 Ile-de-France 64 IlghaziArtuk 245 Imad ad-Din al-Isfahani 164, 247, 249 Imad ad-Din Zanki II 51, 245 imamici 236, 244, 273 Indie 328 Inflanty 205, 207, 210, 211, 212, 214, 224, 292, Skorowidz 456

297, 345, 346, 351, 355, 357, 367, 381 Inghirami, Jacopo 374 Inness, George 390, 397 Innocenty II 52 Innocenty III 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 62, 70, 71, 73, 77, 79, 96, 132, 165, 219, 278, 281 Innocenty IV 57, 143, 292 Innocenty VIII 299 Innocenty XI 331 Irak 130, 154, 234, 239, 247 Iran 234, 236, 239, 244, 266 Isa 272 islam sunnicki 247 Ismail 235,273 ismailici 235, 236, 244, 247 Isola 370 Italia 44 Iwan Grony 381 Iwo z Chartres 82 Izaak Komnen 141 Izabela I 141 Izabela H 148 Izabela Angouleme 111 Izabela, crka Wilhelma II 324 Izabela Kastylijska 302 J Jacues z Milly 198 Jadwiga 296 Jafa 147, 152, 169, 176, 184 Jaghi Sijan 238 Jagieo 296

jakobici 237 Jakub I 210,333 Jakub I z Majorki 324 Jakub I z Sigouri 198 Jakub II 230, 339 Jakub III 319 Jakub de Molay 213, 229, 278, 284, 429 Jakub, syn Jana II 319 JakubzVitry 17,417 Jalbugh al-Chassaki 264 Jan 52 Jan I 351 Jan II 319 Jan IV Kantakuzen 332 JanVPaleolog 332 Jan VI Kantakuzen 325,329 Jan XXII 348 Jan XXIII 359 Jan z Boucicaut 294, 352 Jan z Brienne 144, 149 Jan Cabaret z Orville 293 Jan l'Eveque de la Cassiere 377 Jan z Flandrii 339 JanzGaunt 294 JanGothman 188 Jan z Gravina 324 Jan, hrabia Macon 69 Jan, hrabia Saarbrucken 64 JanHunyady 272,297,299 JanHus 300 Jan Ibelin 143, 174 Jan z Ibelinu 98, 149 Jan z Joinville 63, 64, 65, 76, 81, 98, 99, 417 Jan, krl Francji 290 Jan z Nevers 294, 295 Jan van Scorel 156 Jan de la Yalette 370,375 Jan z Wurzburga 215 Jan ika 301 janczarzy 267, 269 Janus, krl 197,319,359 Jaskinia Makpela 180 Jauna, P. 419 Jemen 247

Jerozolima 9, 10, 11, 44, 46, 49, 51, 52, 89, 90, 94, 98, 123, 124, 131, 135,139, 141, 147,148, 156, 160, 162,164, 166, 171, 174, 178, 182, 187, 191, 201,202,206,209,233,239,245,250,253,256, 290, 306, 314, 345, 352, 405, 415 Jerozolima wyzwolona 392, 394 Jerozolimy Krlestwo 47, 49, 124, 130, 135, 142, 150,154, 201, 203, 207, 212, 218, 314, 334, 416 Jerzy III 393 Jerzy Akropolites 418 Jerzy Pachymeres 418 Jerzy, w. 173 Joanna z Neapolu 325 joannici 13, 102, 127, 162, 165, 172, 174, 189, 192, 197, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 211, 213, 214, 215, 216, 218, 219, 220, 221, 222, 225, 226, 227, 229, 252, 253, 266, 289, 312,

Skorowidz 457

joannici 315, 322, 322, 323, 325, 332, 342, 343, 344, 346, 348, 349, 351, 354, 356, 358, 359, 361, 362, 363, 364, 365, 366, 368, 369, 370, 374, 375, 376, 378, 384, 393, 410, 411, 424 Jones, Henry Arthur 399 Joskie Wyspy 332 Jordan 253, 415 Juan de Heredia 348 Juan de Homedes 370 Juan Fernandez de Heredia 302, 359 Jubna patrz Ibelin Judyn patrz zamek: Kala Diddin (Judyn) JuliuszII 306 Jurewicz, Oktawiusz 418 Justus z Gandawy 95 Justynian I 176 Jusuf an-Nasir 255 K Kab Ibn al-Ahbar 234 Kadi al-Fadil Al- 247, 249, 253 Kadyks 302,308 Kaffa na Krymie 327,328 Kair 51, 177, 235, 256, 265, 317, 319

Kajmun 182 Kakun 189 Kalat Kurajn patrz zamek: Montfort Kalat Szakif Arnun patrz Beaufort Kalawun 240, 258 Kalenderhane Cami 164 Kalikstll 10,99 KalikstUI 351 Kamil Al- 150, 166, 254, 255 kampania we Flandrii 288 Kanada 380 Kandia patrz Heraklion Kapetyngowie 278 kaplica Kalenderhane Cami 166 Karamania 333 Karbuk (Kitbugy) 238 Karol I 324 Karol II z Neapolu 278 Karol IV 280, 302 Karol V 20, 274, 306, 308, 310, 369, 370 Karol VI 291, 294 Karol VIII 298 Karol Andegaweski 65, 102, 154, 206 Karol Dobry z Flandrii 99 Karol de Fourneau de Cruuembourg 380 Karol Gonzaga 374 Karol hiszpaski 306 Karol, krl Sycylii 64 Karol z Trewiru 352 Karol V 273 Karol Wielki 25, 104, 105, 307 Karolina, crka Jana II 319 Karolingowie 27, 28 Kastylia 209, 214, 229, 263, 284, 302, 306, 346, 348, 349, 351, 364, 368 Kataloczycy 325, 382 Katalonia 209, 230 Katarzyna Cornaro 317, 319, 337 Katarzyna Valois 324, 325 Kaukaz 234 Kerkenna 376 Ketteler, Gotthard 381 Ketyra 331 Kidna 188 KiligArslanl 239 Kingsley, Charles 398 Kipczacy patrz Turcy kipczaccy Kitab al-dihad 241 Kitab al-itibar 248 klasztor w. Anny 159 w. Katarzyny na grze Synaj 169 w. azarza 158, 184 Klemens IV 206 Klemens V 229, 282, 345, 346 Klemens VI 289, 290 Klemens VII 370 koci Narodzenia Paskiego w Betlejem 176 witego Grobu 89, 158, 159, 178, 250 Zwiastowania 162 kolonizacja religijna 344 Kolossi 341,342 Kolumb, Krzysztof 306 Komanowie 206 kompania etiopska 380 kataloriska 326, 327, 335

nawarska 325, 327 konferencja pokojowa w Wersalu 407 kongres papieski w Rzymie 298 Konrad 148, 150

Skorowidz 458

Konrad III 51, 57, 73, 75, 96, 137 Konrad Mazowiecki 206 Konrad von Stauchwitz 372 Konrad z Turyngii 222 Konradyn 54 Konstantyn l 179 Konstantynopol 10, 20, 46, 49, 51, 73, 76, 87, 123, 132, 139, 149, 165, 206, 233, 234, 241, 270, 272, 282, 298, 313, 323, 324, 328, 333, 332, 336, 344, 423 kontrkrucjata 245, 249 Koptowie (egipscy monofizyci) 237 Kopua na Skale 176,239 Koran 249 Kordoba 11,259 Korfu 330 Koron 146,313,325,329 korsa maltaska 373, 376 korsarze berberyjscy 273 Korsyka 380 Kortyniany 292 Korykos 317 Korynt 325, 327, 332, 359, 376 Kos 360 Kosma I Medyceusz (de Medici) 310, 370, 374 Kosowe Pole 270 Kotzebue, August von 399 Koukli 198,342 Kozan 192 Krak des Chevaliers (Hisn al-Akrad) 150,153, 262, 166, 184, 192, 209, 210, 211, 213, 252, 256 de Montreal 125 w Moabie 180, 250 Kreta 123, 146, 312, 313, 325, 329, 331, 334, 336, 340, 341, 342, 344, 370 Krey, A.C. 421 Krlewiec 293,354,366 krucjata pierwsza 25, 26, 31, 45, 47, 51, 56, 73, 79, 87, 89, 90, 91, 93, 123, 128, 203, 239 druga 10, 51, 55, 73, 94, 402 trzecia 20, 48, 51, 58, 70, 73, 92, 142, 247, 265, 203, 214, 227, 253, 323, 405 czwarta 20, 52, 56, 58, 71, 77, 87, 245, 266, 206, 327, 329, 330, 332, 401, 418, 423 pita 10, 52, 58, 72, 72, 244, 148, 150 anty turecka 299, 300 przeciwko Braciom Apostolskim 422 dziecica 10, 60, 79 krucjata grenadzka 300 Habsburgw 307 husycka 12,300,301,422 iberyjska 306 w Inflantach 11, 422 ludowa 46, 79, 280 Ludwika IX, pierwsza 20, 51, 65, 70, 72, 152 Ludwika IX, druga 11, 49, 52, 57

marokaska 369 niemiecka 20 "nieustajca" w Prusach 22, 52, 292 odzyskujca 278, 280 "pastuszkw" 20, 60, 79 przeciwko albigensom 22,54, 71, 77,122, 222,422 przeciwko Grekom 12 przeciwko heretykom boniackim 55 przeciwko Hohenstaufom 54 przeciwko Maurom patrz rekonkwista przeciwko Mongoom 12, 52 przeciwko prawosawnej Rusi 12 przeciwko protestantom w Anglii 12 przeciwko sztedyngerianom 55 przeciwko Wenedom 10 Sasw przeciw Sowianom Poabskim 52, 81 warneska 272 wenecka 74 "krucjaty polityczne" 52 krucjaty przeciwko heretykom 54 Krystian 206 krzyacy 166, 203, 205, 206,207, 209,210, 211, 212, 215,219,221,223,227,228,229,292,296,346, 347,352,354, 355,362,362,363,364,366,372, 374, 378, 382, 382, 383, 422, 413 Krzyowcy 124 Ksidz Jan 265 Ksiga z 1001 nocy 385 Kubajba Al- 182, 187, 188 Kurdowie 247,256 Kurlandia i Semigalia 381 Kutuz 256 Kyrenia 298,329,321 La Monte, J. 422 LaRoche 326

Skorowidz 459

La Yaletta 20, 363, 367, 375, 378 Lagny-le-Sec 377 Lamartine, Alphonse de 385 Lampsakos 359 Langwedocja 54, 348 Laon 40 Las Navas de Tolosa patrz bitwa: pod Las Navas de Tolosa Latrun 189 Lawrence, G.A. 392 Lawrence, T.E. 388 Le Bourc z Rethel 99 Le Puiset 99, 100 Le Ronceray d'Angers 85, 88 Lear, Edward 385 Legras, Anne-Marie 18 Lemnos 374 Leon I 192, 194 Leonii 193 Leon III 207 LeonX 306 Leonard, w. 82

Leontios Makhairas 340 Leonu krlestwo 204 Leopold 108 Leopold VI 102, 166 Lepanto patrz bitwa: pod Lepanto leprozorium witego azarza 204 Lerins 81 Lesbos 323,329,332 Lessing, Carl Friedrich 397 Liban 258 liga krucjatowa 12 Limassol 142, 226, 343 Limoges 44, 91 Lincoln, dziekan 227 Lister, Charles 392 Litwa 292,296 Litwini 293, 347, 352, 360, 366 Livorno 368, 374 Lloyd George, David 403 Lloyd, Simon 19 Lombardia 288 Londyn 216 Lourdes 424 Ludwik II Bourbon 291 Ludwik VII 51, 57, 70, 73, 75, 80, 96, 109, 136, 137 Ludwik VIII 122 Ludwik IX, wity 10, 49, 52, 57, 63, 64, 65, 69, 70, 71, 74, 75, 76, 77, 96, 102, 108, 122, 141, 152, 153,166,167,169,173,187, 214, 215, 255, 273, 280, 291, 292, 302, 391, 401, 403, 417 Ludwik XIV 419 Ludwik z Blois 64 Ludwik z Burgundii 324 Ludwik Filip 15,392,403 Ludwik z Francji 52 Ludwik, modszy brat ksicia Burgundii 324 Ludwik Orleaski 294 Ludwik z Turyngii 398 Luis de Gngora 370 Luis de Guzman 350 Luis de Reuesens 369 Lukka 374 Luksemburgowie 301 Lusignan 197, 198, 314, 319, 321, 333, 334, 336 Lusignan, dynastia 141, 142, 334, 340 Luter, Marcin 310, 368 Luttrell, Antoni 282 Luwr 297 Lydda 166, 173, 179, 180 otysze 347 ukw 206 M Ma'arrat an-Numan 240, 241 Maddad-Dajr 189 Madonna Kahna 172 Madonna Mellona 172 Madonna Puszkina 172 Madrasa 246 Madryt 304 Maddal Yaba patrz Mirabel Magreb 290,376 Mahaut 324 MahdijjaAl- 12,291,294 Mailly, J.-B. 419 Maimbourg, Ludwik 418 Skorowidz 460

Majjafarikin 253 Majorka 212,224 Maksymilian I Habsburg 306, 381

malakim 234 malarstwo ikonograficzne 269 Malbork 229, 346, 352, 353, 354, 363, 366 MalikSzah 234,237,238 malikici 262 Malta 23, 202, 274, 348, 362, 362, 367, 369, 374, 375, 379, 382, 422 Magorzata 269, 287 Mamelucy 252, 254, 282, 293, 207, 222, 218, 235, 248, 252, 255, 256, 257, 258, 263, 265, 266, 273, 276, 279, 287, 306, 323, 324, 327, 323, 342, 362, 428 Mamelucy bahryccy 255 Mancilik 295 Mansur Kalawun Al- 255, 258 Mantua 296, 374 Manuel I Komnen 75, 239, 260, 262, 276, 277, 285 Manuelll 383 Mar Marina, freski 273 Maraklea 258 Maran 295 Marburg 222 Marcabru 206, 220, 222, 222, 224, 226, 229 Marcin V 302, 352 Mardin 245 Margat 222, 258 Maria z Antiochii 239, 285 Maria, dziedziczka tronu Jerozolimy 249 Maria, ksiniczka bizantyjska 260 Maria z Oignies 27 Marienburg patrz Malbork Marina z Syrii, w. 272, 273 Marino Sanudo Torsello 229, 278 Markward z Anweiler 52 Marmora 370 Marochetti 402 Maroko 262, 274, 288, 306, 352 maronici 237, 408, 409 Marsylia 73, 74, 76 Marti 348 Marynidzi 262, 262 Mas Latrie, Louis de 22 Masmuda 262 Masyaf 236 Mateusz z Parya 27, 47, 248, 203, 222, 220, 227 Matteo Pereza d'Aleccio 367 Matylda 235 Matylda z Toskanii 90 Maurowie 69, 284, 302, 306, 339, 348 Mayer, Hans Eberhard 24, 27, 20, 422 Mediolan 403 Medyna 256,262 Megara 325 Mehmedl 272 Mehmed II 272, 298, 323 Mekka 256, 262 Melisanda 132, 257, 258, 259, 260, 261, 284, 288 melkici (czyli prawosawni) 237 Mentese 267, 358 Mergentheim 381, 382 Merxadrus, Barzella 79 Merxadrus, Giulietta 79 Mesyna 73,370 Meydan 195 Meyerbeer 404 Micha VIII 147,328 Micha Syryjczyk 246 Michaud, Joseph Francois 394, 419

Michele Sanmicheli 200 miecz Almohadw 261 Mikoaj IV 281 Mikoaj V 297 Milijja 187 Mills, Charles 395 minnesangerzy 206 Mirabel 289 Miravet 230 Misis 195 Mistrz Joannita 274 mistycy suficcy 253 Mnich z Montaudo 206, 208, 110 Moclin 212 Modon 146, 323, 325, 329, 330, 370 Moissac 42 Mojesz Arragel 350 Monemvasia 332 Mongoowie 247, 252, 254, 293, 237, 244, 255, 258, 263 Montbeliard 294 Montlhery w Ile-de-France 99, 100 Montreal patrz zamek: Asz-Szaubak Morea 325, 332, 360 Morphou 197

iii Skorowidz 461 Morze Czarne 154, 272, 297, 302, 327, 333, 336, 344 Czerwone 125, 265 Egejskie 283, 289, 292, 313, 315, 328, 332, 334, 335, 336, 374, 376, 412 Galilejskie 128 Karaibskie 380 Kaspijskie 236, 327 Marmara 146 Martwe 124 rdziemne 73, 141, 148, 227, 228, 265, 279, 290, 313, 335, 336, 342, 346, 374 Mosul 236, 238, 239, 247, 253 Msza Perugia 169 Muajjad Szayh Al- 265 mudahid 258 Muhammad V nasrydzki 262 Muhammad XI Boabdil 263 Muhammad Ali 400 Muhammad Ibn Ismail 235 Muhammad, prorok 26, 233, 234, 239, 241 Muin ad-Din

Unur 246, 248 Murabitun Al- patrz Almorawidzi Murad I 269, 270 Murad II 272, 333 Murcja 348 Murray, Richard Hollins 397 Musa 272 Musa z Difny 177 Mustafa 333 Mustazhir Al- 234, 238, 240 MutamidAl- 259 Muwahhidun Al- patrz Almohadzi Neapol 288, 324, 378 Negroponte 146, 313, 319, 323, 325, 327, 329 Neidhart z Reuental 118 nestorianie 237 Nevers 374 Nicea 370 Niderlandy 46, 311, 412 Niemcy 44, 378, 412 Niemen 292 Nieszpory Sycylijskie 326 Nikea 46, 51, 74, 147, 313 Niketas Choniates 418 Nikopea 87 Nikopolis 359 Nikopolis, kampania 294 Nikozja 141, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 310, 319, 321, 340 Nil 51 Nilu Delta 246 nizaryci 235, 236 Normandia 28, 73 Norwegia 368, 403 Norymberga 19 Novella, Guillem Augier 122 Nowa Kastylia 349 Nowogrd 297 Nubia 256, 264 Nur ad-Din 137, 139, 243, 246, 247, 248, 254 Nurith Kenaan-Kedar 181 O N Nabulus 187,245 Nadrenia 46 Napoleon Bonaparte 13, 273, 374, 380, 384, 385, 393, 411 Nasir Farad A- 265 Nasir Muhammad A- 263 Nasir-i Chusraw 239 Nasrydzi 261, 262 Nauplia 332 Navarino 330 Nazaret 156, 162, 163, 166, 174, 179 Ocean Indyjski 263, 266 Odon I z Burgundii 96 OdonBevin 91 OdonzDeuil 73 Olivier z Lastours 87 OmerTalib 274 opactwo Marmoutier 85, 91 Neumoustier 10 premonstratensw w Bellapais 143, 197, 316 Saint-Hubert-en-Ardenne 88 Tewkesbury 135 Oran 369, 376 Orde Ward, F.W. 404 Ordensstaat 366, 368 Skorowidz 462

Ordre de la Milice Chretienne patrz zakon: Chrystusa Orhan 267,268,332 Ormianie 325 Osman 313 Osmanowie 11, 263, 266, 268, 272, 274, 288, 297, 299, 302, 306, 311, 313, 319, 322, 323, 325, 327, 329, 330, 331, 332, 342, 356, 359, 360, 361, 370, 376, 385, 422 Otranto 272 Ottokarll 213 Owen,Wilfrid 103 Paide patrz Weissenstein (Paide) Paleologowie 418 Palestyna 105, 234, 313, 344, 404 pastwo zakonne 296, 354 Paolo z San Leocadio 347 Paphos 197 papiee w Awinionie 287, 347 Parga 332 Parva Mahumeria patrz Al-Kubajba Pary 294, 297 Paschalis II 91, 93, 416 pastorelu 106 Pawe I, car Rosji 411 Payn z Chaworth 75 Pedro Fernandez 204 PeireYidal 113 Peirol 112, 121 Peloponez 146, 147, 272, 323, 324, 325, 329, 330, 332, 359, 376 Pera 327,328,332 Peruzzi 358 Phylla 146 Pie o Rolandzie 104 "pieni krucjatowe" 105 Pinturicchio 296 Piotr I 264, 316, 317, 318, 336, 351 Piotr I z Cypru 302 Piotr Duffield 85 Piotr II 200, 319 Piotr Dubois 228, 278 Piotr Pillart 102 Piotr Pustelnik 10, 45, 167, 391, 420 Piotr Roger z Beaufort 289 Piotr Tomasz 290 Piotr wity 29 Piotr z Aubusson 361 Piotr z Bosredon 371 Piotr z Cypru 290, 291 Piotr z Les Roches 101, 204 Piotr z San Superan 325, 333 piraci afrykascy 348 kataloriscy 265, 319 tureccy 315 Pius II 20, 296, 299, 308, 374 Pius V 310, 311 Piza 74, 129, 148, 374 Poowcy patrz Komanowie Poitiers 44, 93 Poitou 73 pokj w Augsburgu 310 wBretigny 288 w Karowicach 275, 332, 385 w Poarevacu (Passarowitz) 332 Polacy 360 Polska 275, 296, 331, 380, 381 Pomorze Wschodnie 352 Pont-Echanfray 99 Pontyfika z Apamei 166 PortDabala 238 Port Sa'id 195 Portugalczycy 263, 266 Portugalia 229, 284, 346, 351, 382 Potkowski, Edward 425 poturczecy patrz turcoples Powell, James 19 Prado 304

Prawer, Joshua 13, 421 Preveza 332 Prowansja 64, 121 Prusy 205, 207, 210, 211, 215, 228, 292, 294, 297, 345, 349, 351, 353, 354, 360, 362, 381, 391 przymierze cypryjsko-mameluckie 290 Psaterz Luttrella 61 Psaterz Melisandy 158, 185 Psaterz Riccardiana 166,171 Pskw 297 Pulgar, Ferdynand del 305 Pyramus 150 Pyrga 197

iii Skorowidz 463 R Radegunda, wita 41 Rafa z Betlejem 160, 161 Raimbaut z Vaqueiras 107 Raj danij j a 266 Rajmund II 209 Rajmund IV z Saint-Gilles, hrabia Tuluzy 9, 45, 49, 415 Rajmund Luli 228, 276, 278, 279, 282, 299 Rajmund Roger Trencavel 122 Rajmund z Antiochii 237 Rajmund z Poitiers 135 RamAr- 189 Ramla Ar- 239, 245 Ranke, Leopold von 420 Ranulf z Chester 85 Raszid ad-Din 237 Refasa 173 region nadbatycki 228 Reims 42, 92, 414 rekonkwista 50, 53, 69, 105, 207, 218, 229, 289, 346, 349 Renald z Chatillon 250 Renald z Sydonu 250 Republika Wenecka patrz Wenecja Retymnon 335 Riant, Paul 394 ribat 201 Richard, Jean 13 Ridwan 238 Riley-Smith, Jonathan 17, 19 Rinald z Akwinu 116 Robert z Artois 77 Robert z Clery 99, 104, 417 Robert, hrabia flamandzki 85 Robert, hrabia Flandrii 49, 93 Robert, krl Neapolu 324 Robert, ksi Normandii 69 Robert Mnich 414 Robert z Normandii 49, 415 Robert z Reims 48 Robert z Rochecorbon 100 Robert z Tarentu 324, 325 Robert Tybetot 75 Roberts, Davis 385 Robertson, Wiliam 386 Robles, Melchior de 367, 369 Rodos 174, 229, 266, 272, 274, 313, 317, 319, 322, 332, 346, 348, 349, 351, 356, 359, 360, 361, 362, 365, 376, 378, 384 Rodrigo Aleman 300 Roger II z Sycylii 52, 73, 75 Roger de Clinton 392 Roger z Antiochii 245 Roger z Felbrigg 293 Rhricht, Reinhold 420 Roland 104, 105, 292

Rolfe, Frederick 398 Romania 313, 336 Roncesvalles 105 Roscher, Helmut 17 Rosja 178, 376, 378, 381, 393, 411 Rossi, Angelo 383 Rossini 398 Rotrou z Mortagne 82 Rual z Vern d'Anjou 85 Rubenidzi 192, 194 Rum Ar- 239 Runciman, Steven 13, 14 Ru 255,327,356 Rutebeuf 106, 108, 122, 167 rycerstwo 26, 30, 32, 99, 135 Rycerze Szpitalnicy w. Jana patrz joannici rycerze teutoscy patrz krzyacy Ryga 352 Rygi arcybiskup 348 Ryszard I Lwie Serce 51, 61, 64, 66, 72, 76, 106, 108, 110, 111, 112, 119, 120, 121, 141, 147, 164, 249, 265, 387, 388, 401, 405, 407 Ryszard II 277, 294 Ryszard Filangieri 143, 150 Ryszard, hrabia Poitou 119 Ryszard z Kornwalii 66 Rzesza 307 Rzym 233, 395, 411 Saarbriicken, hrabia 76 Sabas, wity 148, 214, 336 Sabaudia 374 Sabba di Castiglione 378 Safad 209, 211 iii Skorowidz 464 Safawidzi 266,273,274 Saffurijja 18d2 Sagragas 260 Szahlsmail 273 Sahjun 191 Saint John in the Woods 184 Saint-Benoit-sur-Loire (Fleury) 35 Saintes 44 Saint-Yalery 99 Sajf ad-Din al-Adil 254 Saksonia 46

Saladyn 10, 47, 51, 61, 70, 96, 113, 139, 143, 147, 163, 164, 211, 214, 247, 248, 249, 253, 254, 255, 257, 314, 387, 388, 417 Salah ad-Din patrz Saladyn Salih al-Ajjub 250, 255 Salimbene z Adam 283 Saloniki patrz Tessaloniki Salvatierra 211 Sambia 213 Samson 63 San Danieli del Friuli 165 Sanhaga 260 Sanmicheli, Giangirolamo 200 Sanudi 329 Saragossa 105 Sardynia 391 Savaric z Yergy 100 Savorgnano, Giulio 200 Schaftlarn 48 Schein, Sylvia 276 schizma papieska 340 Schlumberger, Gustave 12 Schopin 402 Scott, Walter 393, 394, 396, 407 Scott, William Bell 390, 397 Sebastea 160, 181 Seiches-sur-le-Loir 88 Selducy 124, 234, 237, 238, 239, 244, 246, 256 Selducy w Anatolii 248 SelimII 274 Selim Grony (Yavuz) 266, 273 Senglea 370 Serbia 270 Serbowie 294 Sergines, Joffroi de 106 Sergiusz IV 421, 425 Sergiusz, w. 173 Setton, Kenneth Marshall 13, 20, 421, 422 Severin (Oltenia) 206 Sewilla 11 Siberry, Elizabeth 17 Siena 296, 374 Sifnos 329 Sigebert z Gembloux 93 Sigena 222, 224 Signol 402 Sigurd 403 Simonis 401 Sinap k. Candir 194 k. Lampron 194 Sindil 183 sipahi 269 sirventes 106 Sis 192, 195 Skadanek, Maria i Bogdan 425 Sluys 308 Smbat 195 Smith, Sidney 393 Smyrna 13, 268, 290, 322, 358, 360 Smythe, George 391 sobr lateraski I 81 laterariski IV 57 lateraski V 306 lyoski I 57 lyoski II 57, 73, 227, 276, 280, 282 w Konstancji 296, 301, 360 w Trydencie 379 wYienne 229,278,282 Spinalonga 331 Sphr, Louis 399 Sporady 329 Stambu 164,319,385 Stare Kowno 293 Stare Paphos patrz Koukli Stefan z Blois 49, 82, 85 Sterzing 389 Stevenson, W. 421 Suba patrz zamek: Eelmont Suda 331 Suez 274 sufici 244, 246, 253, 261 Sulajman Wspaniay 270, 272, 274, 324 Sulami As- patrz Ali Ibn Tahir as-Sulami Sullivan, Arthur 396 Sullivan, J.O. 422

lii

Skorowidz 465 sunnici 234, 235, 236 Sybel, Heinrich von 420 Sycylia 24, 25, 241, 253, 283, 319, 367, 370, 378 Sydon 124, 152, 169, 176, 184, 238 Sykes, Mark 405 synod w Autun 10 w Clermont 9, 82, 93, 155, 391, 414 w Piacenzy 9 w Troyes 203 Syrakuzy 370 Syria 130, 137, 139, 150, 152, 154, 175, 207, 211, 212, 214, 218, 234, 240, 244, 247, 258, 264, 313, 314, 321, 344 Syros 374 Szaban Al-Aszraf 264 Szajzar 238, 248 Szampania 42, 371 Szi'atAli 235 szpital w. Jana 203, 215 witego Odkupiciela 215 witego Odkupiciela w Teruel 205 sztedyngerianie 55 Szwajcaria 381 Szwecja 368, 412 witynia Salomona patrz Al-Aksa wita Liga 311, 312, 331 wite miejsca AlHidazu 261 witych kult 37 szyici 235,236,244 Szymon Mag 29 Szymon z Felbrigg 293 Szymon z Montfort 122 Tajjib At- patrz zamek: w. Eliasza Tali as-Safi patrz zamek: Blanchegarde Tamerlan 265, 268, 270, 297, 322, 325 Tanger 351 Tankred 49, 91, 100, 387 Tankred z Antiochii 124 Tarragona 52 Tars 195 Tarsusi At- 257 Tasso, Toruato 392, 407, 418 Taurus 194 Tavant 90 Tebryz 328 Teby 325, 327, 342 templariusze 102, 125, 162, 166, 174, 184, 191, 192, 197, 201, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 218, 219, 220, 221, 223, 227, 229, 230, 231, 252, 253, 278, 283, 284, 309, 345, 346, 348, 364, 393 Tenedos 330, 332, 336 Tennyson, Alfred 393 Tennyson d'Eyncourt, Charles 393 Tenos 329,331 Teodor Paleolog 325

Teodoryk 188,202 teologia wyzwolenia 408 Termopile 326 Ternant 380 Tessalia 326 Tessaloniki (dzi Saloniki), 359 Thierry z Nikozji 197 Timur patrz Tamerlan Tobruk 407 Toledo 24, 242, 259, 260, 300 Tomar 351, 353 Tomasz z Akwinu, wity 95, 96 Tomasz z Marie 21, 23 Toron 149 Toros I 193, 194, 195 Torres, Camilo 408, 409 Tortosa 136, 150, 180, 181, 184, 191, 192, 340 Toru 211, 381 Toskania 288, 368, 374 Tours 44, 65 Tracja 147,326 traktat z Devol 137 Trans Jordania 124, 125, 245 Transoksania 234 Transylwania 275 Treviso 383 Trollope, Anthony 385 trubadurzy 106 truwerzy 106 Skorowidz 466

Trypolis 123, 141, 150, 156, 173, 183, 189, 238, 258, 274, 306, 369, 370, 376 Trypolisu, hrabstwo 49, 135 Tukla 176 Tuman-baj 266 Tunezja 11,291,306 Tunis 49, 52, 64,273,306, 307, 310, 369, 370,374, 375 Turan Szah 255 turcoples 207 Turcy 193, 200, 235, 247, 256, 294, 323, 358, 370 chorezmijscy 169 kipczaccy 255, 256 osmascy patrz Osmanowie Turkmeni 238, 245, 248, 319 Turkmeni Karaman 270 Twain, Mark 387

Tybald IV z Szampanii 64, 77, 99, 106 Tybald, krl Nawarry i hrabia Szampanii 64 Tybald z Ploasme 100 Tyberiada 182, 183 Tycjan 304 Tyerman, Christopher 19 Tynnan, Katherine 404 Tyr 124, 129, 131, 141, 147, 148, 150, 157, 164, r 179, 184, 191, 238, 253 Tyrol 389 U Ubd 214 Ucles 204,209 Ukryty Imam 235 umajjadzki kalifat 259 Ummat-Tajjib 189 Umur z Aydin 358 unia Kastylii i Aragonii 306 Uprowadzenie z seraju 385 Urban 272 Urban II 9, 10, 24, 31, 32, 38, 42, 44, 45, 49, 51, 52, 54, 55, 60, 79, 81, 85, 90, 93,128,155,174, 416 Urban V 290, 302 Urban VIII 375 Urraka z Leonu-Kastylii 135 Usama Ibn Munkiz 125, 248, 250 Utrecht 413 Uzun Hasan 319 V Vasari, Giorgio 374 Vavassore 307 Verdi, Giuseppe 398, 403 Verdun 66 Vezelay 57, 80 Vilhena, Antonio Manoel de 377 Villefranche 370 Villehardouin, dynastia 147, 324 Villey, M. 421 Visconti, Bernaba 287 Viterbo 370 Vitry 96 Vonitza 332,359 Vostitsa 325 W Waas, Adolf 422 Wacaw Luksemburski 301 Wadias-Sijah 184 Wageningen 300 Walencja 11, 210, 261, 346, 347, 348 Walter II z Brienne 326, 327, 334 Walter Bez Mienia 45 Weissenstein (Paide) 357 Wenecja 74, 87, 129, 142, 146, 148, 150, 193, 198, 229, 264, 275, 289, 290, 294, 297, 306, 307, 310, 313, 315, 317, 320, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 334, 336, 337, 341, 342, 344, 374, 376, 382 Werner z Orseln 352 Wersal 15,401 Westminster 169, 294 Weyden, van der 297 Wgry 228, 270, 275, 301, 307 Wiede 11, 274, 275, 307, 312, 374, 382, 413 wiek dihadu 275

Wielka Armada 312 Wielka Brytania 380, 391, 403 Wielka Syria 238 WiffenJ.H. 395 Wigand z Marburga 292 Wignacourt, Adrien de 377 Wiktoria, krlowa 412

Skorowidz 467

Wilany, Zalew 210 Wilhelm II 147,324 Wilhelm II Pruski 387 Wilhelm II Rufus 69, 71 Wilhelm V z Montpellier 99 Wilhelm IX z Akwitanii 111,117 Wilhelm, arcybiskup 181 Wilhelm Douglas 293 Wilhelm, drugi earl Pembroke 216 Wilhelm Durand 277 Wilhelm Marshala 216 Wilhelm Tete-Hardi z Burgundii 94, 99 Wilhelm Trussel 85 Wilhelm z Nogaret 278 Wilhelm z Ploasme 100 Wilhelm z Tyru 131, 136, 137, 149, 153, 158, 159, 172, 174, 189, 416, 420 Wilken, Friedrich 420 Williams, Gertrud Alice Meredith 406 Winchester 101 Winnington-Ingram 403 Winok, wity 38, 40 Winrich von Kniprode 292, 352 Wisa 210, 381 Wizygoci 24 Wadysaw, krl Neapolu 325, 327 Wochy 283, 284, 324, 378, 381 wojna w. Sabasa 336 witej Ligi 275 Wolff, R.L. 422 Wolkenstein-Trostburg, Kaspar Matthausvon 389 Wolter 386 Wolter von Plettenberg 356 Wolthuss, Johann 356 Wooszczyzna 298 Wordsworth 398 Wortley Montagu, Mary 385 wyspy Atlantyku 351 Yilan Kale patrz zamek: Wy Yvette 139, 158 Zaborw, Michai A. 425 Zaccaria, Benedetto 328

Zaccaria, Centurione 325 Zaccaria, rodzina 328 Zahir Baybars A- patrz Baybars Zator Sajf ad-Din Dakmak A- 266 zakon Bogosawionej Maryi Panny 206 Braci Dobrzyskich 205, 206 Chrystusa 351, 353 w. Jakuba 204, 205, 207, 209, 210, 212, 215, 219, 221, 222, 223, 224, 226, 339, 348, 349, 350, 351, 365, 367, 369, 370, 382 w. Jana patrz joannici w. Jerzego z Alfamy 205, 348 w. Juliana z Pereiro 205 Kawalerw Mieczowych 205, 207, 214, 228 w. azarza 203, 229, 374 maltaski patrz joannici w. Maurycego 374 Monfragiie 205, 219 Montegaudio 205, 210, 215, 220, 224 Montesa 347, 348, 349, 354, 361, 368, 382 niemiecki patrz krzyacy Rodziny Betlejemskiej 374 Rycerzy witego Stefana 310 Santa Maria de Espana (Najwitszej Maryi Hiszparis 205, 208, 212, 224 w. Stefana 368, 370, 373, 374, 382, 384 w. Tomasza (angielski) 347 w. Tomasza z Akry 203, 204, 229 zamek Asz-Szaubak 125, 187 patrz Krak: de Montreal Baghras 150, 194 Belmont 189, 192 Belvoir 162, 175, 184, 191, 209 Blanchegarde 189 Bodrum 322, 360 Buffavento 198 Chastel Blanc 150, 184 Chastel Rouge (Kalat Jahmur) 176 Ad-Darum 192 w. Eliasza 189 wGastrii 197 w. Hilariona 198 Kalat Diddin 0udyn) 176, 189, 191 Kantara 198 r

Skorowidz 468

zamek w Kolossi 198, 343 na Korykos 294, 318 LaCava 198 Margat 150, 153, 165, 166, 184, 192, 209 Mirabel 245 Montfort 166, 191 Safad 184 Sahyjun 190 Saranda Kolones 197 Segura de la Sierra 209 Silifke 194 witego Anioa 370 Tornese (Clermont) 145 Tyberiada 253 Wy 150 Za 162 Zanki 136, 242, 246, 248, 254 Zankidzi 240,247 zawija patrz Chanka Zgromadzenie Narodowe 380 ZibaAz- 187 Ziemia Chemyska 206 Ziemia wita 38 Zirin 183 ziyarat 244 zjazdwMantui 296 Zllner, Walter 422 Zwizek Pruski 366 Zygfryd von Feuchtwangen 352 Zygmunt Luksemburski 294, 301, 359, 366

You might also like