RECENZENT: prof. dr hab.

Tadeusz Markowski

AUTORZY: mgr Joanna Lik (koordynator prac), Uniwersytet dzki, Wydzia Biologii i Ochrony rodowiska mgr Joanna Sotuniak, Uniwersytet dzki, Wydzia Ekonomiczno-Socjologiczny

OPRACOWANIE REDAKCYJNE: Bogusaw Pielat

Copyright by Centrum Bada i Innowacji Pro-Akademia, 2012 Copyright for this edition by Oddzia Polskiej Akademii Nauk w odzi, 2012

Pro-Akademia ISBN 978-83-63704-01-8 PAN ISBN 978-83-86492-64-0

Autorzy dzikuj Pani mgr in. Marzenie Gaickiej z WZMiUW za udostpnienie niezbdnych materiaw, liczne konsultacje i organizowanie wizyt studyjnych w hydroelektrowniach. Paniom prof. dr hab. Marii Grzybkowskiej, prof. nadzw. dr hab. Magorzacie Burchard-Dziubiskiej, dr Elizie Szczerkowskiej-Majchrzak za konsultacje i cenne wskazwki podczas pisania pracy, Panu dr. Tomaszowi Napierale za wykonanie mapki oraz wszystkim wacicielom maych elektrowni wodnych za wspprac.

Spis treci
1. Historia i oglna charakterystyka hydroenergetyki w Polsce ............................................................. 7 2. Mae Elektrownie Wodne .................................................................................................................... 12 2.1. Zalety i wady maych elektrowni wodnych ................................................................................. 13 3. Perspektywy rozwoju turystyki przy obiektach hydrotechnicznych.................................................. 14 3.1. Zalety rozwoju turystyki przy hydroelektrowniach .................................................................... 16 4. Inwentaryzacja maych elektrowni wodnych w regionie ................................................................... 17 4.1. Obiekty MEW w wojewdztwie dzkim ..................................................................................... 17 4.2. Analiza wraliwoci inwestycji w ma energetyk.................................................................... 19 5. Energetyka wodna przy zbiornikach w wojewdztwie ....................................................................... 23 5.1. Zasoby wd stojcych ................................................................................................................... 23 5.2. Klasyfikacja zbiornikw wodnych................................................................................................ 24 5.3. Zbiorniki wodne w zlewni Bzury ................................................................................................. 25 5.4. Zbiorniki wodne w zlewni Pilicy .................................................................................................. 25 5.5. Zbiorniki wodne w zlewni Warty ................................................................................................. 27 6. Energetyka wodna na rzekach wojewdztwa ..................................................................................... 27 6.1. Zasoby powierzchniowych wd pyncych wojewdztwa dzkiego............................................ 27 6.2. Zasoby wd powierzchniowych w zlewni Warty.......................................................................... 28 6.3. Zasoby wd powierzchniowych w zlewni Pilicy........................................................................... 30 6.4. Zasoby wd powierzchniowych w zlewni Bzury .......................................................................... 31 7. Studium przypadku Jeziorsko.......................................................................................................... 32 7.1. Wpyw zbiornika Jeziorsko na biocenoz rzeki poniej pitrzenia............................................. 32 8. Studium przypadku Ner................................................................................................................... 34 8.1. Reim hydrologiczny .................................................................................................................... 35 8.2. Dopywy Neru............................................................................................................................... 35 8.3. Ner w odzi................................................................................................................................... 36 8.4. Nawodnienia rolnicze................................................................................................................... 37 8.5. Wpyw powstania GO na jako wody w Nerze ........................................................................ 38 8.6. Odbudowa ycia biologicznego w rzece........................................................................................ 40

8.7. Energetyczne wykorzystanie wd Neru ...................................................................................... 41 8.7.1. Realizacja MEW na rzece Ner..........................................................................................42 8.8. Turystyka w dolinie Neru ............................................................................................................ 45 8.8.1. Zwizek Gmin Nadnerzaskich.......................................................................................46 8.8.2. Z wizyt w Mayniu ..........................................................................................................47 9. Perspektywy dalszego rozwoju hydroenergetyki na terenie wojewdztwa dzkiego....................... 49 10. Perspektywy rozwoju turystyki przy obiektach hydroenergetycznych wojewdztwa dzkiego wraz z rekomendacjami ....................................................................................................................... 52

charakterystyka Pol 1. Historia i oglna charakterystyka hydroenergetyki w Polsce

Energetyka wodna to sztuka korzystania z si natury, to sztuka ochrony jej zasobw, to wiat maszyn i urzdze, wpisany w krajobraz Stanisaw Januszewski, Biuro Studiw i Dokumentacji Zabytkw Techniki we Wrocawiu

Hydroenergia to energia powstajca z pyncej wody w wyniku zamiany energii spadku wody na elektryczn. Pozyskiwanie energii t drog uchodzi, obok korzystania z siy wiatru i soca, za najbardziej ekologiczny sposb uzyskiwania prdu elektrycznego. Zdaniem hydrotechnikw, podczas wytwarzania energii przez elektrowni wodn do atmosfery nie dostaj si adne zanieczyszczenia, a poziom emitowanego haasu jest niski [57]. Siownie wodne zaczy pojawia si w Polsce ju w XIX w., gwnie na potrzeby przemysu. Inicjatorem ich powstawania by Stanisaw Staszic; lokalizowano je gwnie na obszarze Podhala (na dopywach Wisy) oraz w Staropolskim Okrgu Przemysowym (najstarszy okrg przemysowy w Polsce, pooony na obszarach dzisiejszych wojewdztw witokrzyskiego, mazowieckiego i dzkiego) [36]. Pierwsz hydroelektrowni bya Kamienna (fot. 1, 2) na Drawie poniej Guska. Prace zwizane z budow podjto w 1896 r., a na rok 1903 datuje si rozpoczcie przemysowej eksploatacji elektrowni o mocy 0,96 MW. Obecnie, pooona na terenie Drawieskiego Parku Narodowego, ta elektrownia wodna stanowi najciekawszy zabytek techniki o randze oglnokrajowej [20]. Po I wojnie wiatowej powstay dwie elektrownie wodne na Pomorzu (Grdek i ur), a w 1936 r. rozpoczto realizacj projektu budowy najwikszej w tym czasie europejskiej zapory w Ronowie, na Dunajcu. Zaporze towarzyszy miaa elektrownia o mocy 50 MW. Budow z pewnymi zmianami zrealizowano dopiero w latach 90., a do uytku oddano w 1997 r. Wielkie elektrownie wodne Wocawek i ydowo powstay na przeomie lat 60. i 70. XX w. Najwiksza w Polsce elektrownia wodna szczytowo-pompowa (dziaajca zgodnie z dobowym rytmem zapotrzebowania energetycznego),

o mocy 680 MW, zostaa uruchomiona w arnowcu, w 1983 r., a druga co do wielkoci, Porbka-ar (500 MW) zacza generowa energi w roku 1979. Kolejne due, szczytowo-pompowe obiekty w historii polskiej hydroenergetyki to CzorsztynNiedzica (92 MW) oraz zmodernizowany zesp dwch elektrowni wodnych SolinaMyczkowce, pitrzcych wody Sanu [36].

Fot. 1. Turbina w MEW Cieszanowice, autor: J. Lik

Fot. 2. Turbina w elektrowni wodnej Jeziorsko, autor: J. Lik

Mimo e energetyka wodna ma w Polsce dug tradycj, to warunki do rozwoju tej dziedziny gospodarki nie s sprzyjajce. Hydroenergetyczny potencja Polski w porwnaniu z powierzchni caego kraju jest niski. Poniewa w Polsce zdecydowanie przewaaj tereny nizinne, to spadki koryta rzek s niewielkie. Nierwnomiernie rozmieszczone i niezbyt obfite opady, a take dua przepuszczalno gruntw utrudniaj retencjonowanie wody [69]. Zasoby energii wodnej wyraa si w iloci energii elektrycznej, jak mona pozyska z ciekw wodnych w cigu roku. Teoretyczny potencja hydroenergetyczny Polski szacuje si na 13,65 TWh/rok, natomiast zasoby techniczne moliwe do eksploatacji to 11,95 TWh/rok [35].

Wisa wraz z dopywami daje 77,6% potencjau hydroenergetycznego (9,27 TWh/rok), a Odra wraz z dopywami odpowiednio 20,1% i 2,4 TWh/rok. Reszta (2,3%) to potencja pozostaych rzek, gwnie Pomorza i Pojezierza Mazurskiego [35]. Obecnie na terytorium Polski istnieje 738 elektrowni wodnych o cznej mocy 946 345 MW. Przewaaj instalacje do 0,3 MW, duych elektrowni (powyej 10 MW) jest jedynie 6 (por. tab. 1). Procentowy udzia energii pozyskiwanej z wody jest niewielki (rys. 1).
Tabela 1 Elektrownie wodne Polski Wojewdztwo pomorskie dolnolskie warmisko-mazurskie zachodniopomorskie kujawsko-pomorskie lubuskie maopolskie dzkie witokrzyskie opolskie lskie wielkopolskie lubelskie mazowieckie podkarpackie podlaskie SUMA
a)

Moc do 0,3 MW 87 60 74 59 44 31 30 36 34 17 27 22 20 19 10 12 582

Moc do 1 MW 16 21 7 3 5 13 5 1 4 1 1 1 2 1 81

Moc do 5 MW 4 11 3 3 3 9 8 2 11

Moc do 10 MW 1 2

Moc >10 MW

Szczytowo-pompowea)

1 1

2 1 1 1

2 5 1 1 59 6 6 1 3

Lub przepywowe z czonem pompowym.

10

rdo: oprac. wasne na podstawie danych Urzdu Regulacji Energetyki (URE), 2011.

Rys. 1. Struktura pozyskania energii z odnawialnych rde w Polsce na podstawie danych ze strony http://elektrowniewodne.freehost.pl/elektrownie.html

11

2. Mae Elektrownie Wodne

W Polsce do grupy obiektw klasyfikowanych jako Mae Elektrownie Wodne (dalej: MEW) zalicza si elektrownie o mocy zainstalowanej poniej 5 MW (rys. 2). Takie samo kryterium stosuje si w wikszoci pastw Europy Zachodniej (poza krajami Skandynawskimi, Szwajcari i Wochami, gdzie za mae uznaje si elektrownie nie przekraczajce mocy 2 MW) [54].

Rys. 2. Podzia maej energetyki wodnej na podstawie danych ze strony http://odnawialna.w.interia.pl/technologie_w.htm

W MEW mona wykorzystywa potencja niewielkich rzek, rolniczych zbiornikw retencyjnych, systemw nawadniajcych, wodocigowych, kanalizacyjnych, kanaw przerzutowych. Konstrukcja urzdze hydrotechnicznych w tych obiektach jest nieskomplikowana, a budynki maych elektrowni maj niewielkie gabaryty [38].

12

2.1. Zalety i wady maych elektrowni wodnych

Pozytywne aspekty budowy maych elektrowni wodnych [52]: retencja powierzchniowa i gruntowa; zmniejszanie zagroenia przeciwpowodziowego, biecy monitoring jakoci wody; obsuga elektrowni jest w stanie wychwyci wszelkie niepokojce zmiany, utrzymywanie stopni wodnych, jazw, kanaw, przepawek przez wacicieli MEW, co odcia Skarb Pastwa od ponoszenia tych kosztw, konserwacja rzek w obrbie cofki, jazw i dolnej wody; waciciele MEW zobowizani s do utrzymywania odcinka rzeki powyej i poniej budowli pitrzcej, dziki ktrej dziaa elektrownia, oczyszczanie rzek; hydroelektrownie wyposaone s w kraty wlotowe, na ktrych zatrzymuj si wszelkie nieczystoci znajdujce si w rzece (czyszczenie krat oraz wywz nieczystoci nale do obowizkw wacicieli MEW), utrzymywanie punktw czerpania wody wspuczestniczenie w akcjach przeciwpoarowych i przeciwpowodziowych, budowa przepawek, ktre umoliwiaj migracje rybom oraz innym organizmom wodnym, ochrona zabytkw poprzez budow i konserwacj budowli hydrotechnicznych, budynkw i urzdze technicznych, tworzenie nowych miejsc pracy na terenach sabo zurbanizowanych przy eksploatacji elektrowni, turystyce, a przede wszystkim budowie i konserwacji MEW, miejsce pracy dla rodzimych producentw urzdze dla MEW, rezerwowe rdo energii, nie generujce emisji szkodliwych gazw i nieczystoci; zmniejszone uzalenienie od importu paliw, dziaania proekologiczne, edukacyjne w zakresie odnawialnych rde energii, take turystyka.

Negatywne aspekty budowy maych elektrowni wodnych [31]: przerwanie cigoci rzeki i utrata przez ni naturalnego charakteru, ze wszelkimi tego konsekwencjami; zuboenie ekosystemu wodnego poniej pitrzenia (zanik gatunkw ryb prdolubnych oraz zimnolubnych, rozwj populacji ryb preferujcych wody stagnujce; zmniejszenie rnorodnoci fauny bezkrgowej, uniemoliwienie migracji ryb (jeeli nie ma przepawki); w przypadku, kiedy przepawka jest, czsto okazuje si, e ryby niechtnie z niej korzystaj, uszkodzenia ryb przepywajcych przez niezabezpieczone turbiny,

13

 zmiany w termice i chemizmie wd, w iloci osadw w rzece poniej pitrzenia, zwikszenie erozji dennej, zmiana substratu dennego (najczciej na drobniejszy), obnienie dna rzeki oraz poziomu wd gruntowych, maa wydajno energetyczna hydroelektrowni w porwnaniu z innymi odnawialnymi rdami energii, wysokie koszty budowy; dugi i trudny proces inwestycyjny, niestabilno dostaw prdu do sieci; ilo produkowanej energii zwizana z wahaniami przepyww w rzece, protesty spoeczne towarzyszce budowie i eksploatacji MEW.

hydrotech3. Perspektywy rozwoju turystyki przy obiektach hydrotechnicznych

Strategi produktu turystycznego w znaczeniu formalnym okrela si oficjalny dokument, powstajcy w sposb planowy, okrelajcy warunki kreowania, modyfikacji i ulepszania produktu turystycznego w okrelonym miejscu i czasie, uzaleniony od charakteru tego produktu. W znaczeniu pragmatycznym jest to proces dostosowywania produktu do obecnych oraz przyszych potrzeb, wymaga i oczekiwa turystw [32]. Istnieje potrzeba ustalenia wyej wymienionej strategii rozwoju turystyki dla obiektw hydrotechnicznych w wojewdztwie dzkim. Mona przy tym oprze si na bezporednich obserwacjach, a take korzysta z analizy porwnawczej i benchmarkingu. Obiekty hydrotechniczne i hydroenergetyczne ciesz si znacznym zainteresowaniem ze strony turystw. Due elektrownie wodne czsto staj si celem lub gwn atrakcj wycieczek, a mae obiekty hydroenergetyczne s ogldane bd zwiedzane przy okazji, chociaby ze wzgldu na atrakcyjn form techniczn, architektoniczn, interesujc konstrukcj. W tym momencie mona zatem zaklasyfikowa mae elektrownie wodne jako atrakcje drugorzdne (wedug Johna Swarbrookea) [25]. Rwnie w Polsce niektre obiekty hydroenergetyczne s udostpniane do zwiedzania. Ich waciciele proponuj zwiedzanie elektrowni wodnych jako obiektw dziaajcych w ciekawy sposb, czsto majcych interesujc histori, pooonych w miejscach niezwykle piknych. W niektrych hydroelektrowniach mona zwiedza cz znajdujc

14

si pod wod. Z uwagi na to e obiekty hydroenergetyczne s nierozerwalnie powizane z wod, niekiedy mona dotrze do nich drog wodn, wzbogacajc wycieczk np. o spyw kajakowy. W kilku elektrowniach mona zwiedza wystaw powicon historii energetyki wodnej. W elektrowni wodnej w Solinie proponuje si przykadowo seans filmowy o energetyce odnawialnej [19]. Wstpnie prognozuje si, e w przypadku wojewdztwa dzkiego w zakresie turystyki powizanej z hydroenergetyk jej rozwj skoncentruje si na elektrowniach wodnych towarzyszcych zbiornikom zaporowym (Smardzewice, Jeziorsko, Cieszanowice). Przyczyn tego jest pooenie owych obiektw na terenach o duych walorach przyrodniczych. O popularnoci elektrowni przyzbiornikowych decyduj take inne atrakcje, gwnie walory rekreacyjne zbiornikw wodnych, korzystanie z dostpnej bazy turystycznej. Wydaje si, e tak pooone elektrownie ze wzgldu na lepszy dostp komunikacyjny i lepsze zagospodarowanie okolicznych terenw maj wiksze szanse sta si atrakcjami turystycznymi. Same zbiorniki s take ciekawe z technicznego punktu widzenia chociaby budowa zapory, jej konstrukcja. Elektrownie przy zbiornikach s z nimi integralnie zwizane i wkomponowane w okoliczny krajobraz. Pytanie, czy cz wacicieli zgodziaby si udostpni je na pewnych warunkach i w okrelonym zakresie zwiedzajcym, a take podzieli si swoj wiedz na temat odnawialnych rde energii (dalej: OZE)? Przy stosunkowo maych rozmiarach obiektw hydroenergetycznych, jakie przewaaj w wojewdztwie dzkim, ofert zwiedzania naley skierowa do okrelonego rodzaju odbiorcw, ktrzy wykazuj zainteresowanie t tematyk. Mona przyj, e adresatami powyszej oferty stan si gwnie uczniowie i studenci (wycieczki edukacyjne) oraz inwestorzy dziaajcy/planujcy rozpocz dziaalno w sektorze OZE (wycieczki biznesowe). Dziaalno biznesowa polegajca na inwestowaniu i eksploatacji elektrowni wodnej powinna by zgodna z zasad zrwnowaonego rozwoju na polu ekonomicznym, spoecznym, ekologicznym. O spoecznej odpowiedzialnoci biznesu mona mwi w przypadku systemowego podejcia do potrzeb spoecznego otoczenia firmy i czenia celw biznesowych z kwestiami spoecznymi. Firmy stosujce si do tych zasad powinny kierowa si otwartoci, innowacyjnoci, odpowiedzialnoci i transparentnoci. Budowanie dobrych relacji ze spoeczestwem jest zgodne z tymi wartociami. Szerzenie i propagowanie edukacji rodowiskowej, a take udostpnianie obiektw hydroenergetycznych dla zwiedzajcych jest przy tym podejciu jak najbardziej uzasadnione i wskazane. Z uwagi na to, e gwnym celem dziaania elektrowni wodnej jest produkcja energii, liczba odwiedzajcych moe podlega pewnym ograniczeniom. Niewielka skala zwiedza-

15

jcych dla niektrych wacicieli MEW moe mieci si w spektrum spoecznej odpowiedzialnoci biznesu oraz transparentnoci i by akceptowalna. Jednake przy prognozowaniu i planowaniu wycieczek turystycznych po obiektach hydroenergetycznych naley ustali warunki opacalnoci inwestycji w bran turystyczn. Samo dostosowanie obiektu dla zwiedzajcych moe generowa due koszty. Cz obiektw, chociaby ze wzgldu na niewielkie rozmiary, bdzie mona obejrze tylko z zewntrz.

przy 3.1. Zalety rozwoju turystyki przy hydroelektrowniach

Rozwj usug turystycznych powizanych z obiektami hydroenergetycznymi ma wiele pozytywnych aspektw: zapewnia lepszy wizerunek OZE, co moe mie przeoenie na rozwj caej brany, daje moliwo prowadzenia edukacji proekologicznej, majcej due znaczenie spoeczne i rodowiskowe, cho jest to warto niemierzalna, zadbany i uporzdkowany teren wok elektrowni i okolicznych obszarw podnosi warto przestrzeni (rozwj zrwnowaony) [26], przynosi rozwinicie informacji turystycznej, oznaczenie terenu, np. tabliczkami informacyjnymi, czsto ulepszona zostaje infrastruktura transportowa zwaszcza drogi prowadzce do MEW, nastpuje dywersyfikacja oferty turystycznej danego rejonu, ma wpyw na rozwj infrastruktury turystycznej (pocztkowo moe by to otworzenie sklepu spoywczego czy kiosku, a w dalszej perspektywie obiektw gastronomicznych majcych znaczenie dla okolicznej ludnoci i turystw), dla wacicieli elektrowni wodnych, biur turystycznych, przewodnikw turystycznych konkretne przychody finansowe uzalenione s od zainteresowania, ale te od umiejtnoci kreowania produktu turystycznego, oferuje mieszkacom moliwo zatrudnienia nie tylko w elektrowniach wodnych (przy eksploatacji), ale take w brany turystycznej, zwaszcza w regionach atrakcyjnych turystycznie. Obiekty OZE s coraz bardziej widoczne w polskim krajobrazie. Turystyka zorganizowana wok tych obiektw pozwoliaby zaznajomi si ze zmieniajcym krajobrazem i oswoi z now rzeczywistoci.

16

maych regio 4. Inwentaryzacja maych elektrowni wodnych w regionie

4.1. Obiekty MEW w wojewdztwie dzkim
W 2011 r. na obszarze wojewdztwa pracowao 39 MEW. Najwicej hydroelektrowni znajduje si na Nerze (9) oraz Rawce (6), por. tab. 2; rys. 3.

Rys. 3. Rozmieszczenie hydroelektrowni w wojewdztwie dzkim, autor: T. Napieraa.

17

Tabela 2 Hydroelektrownie wojewdztwa dzkiego Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Miejscowo Ziewanice Brzeski Nowe Kozuby Podgrze Janinw Psary Opoczno Puczniew Charbice Grne Charbice Dolne Dziaoszyn Cieszanowice Dbrowa n. Czarn Dbrowa n. Czarn (2 MEW) Siucice Jeziorsko May May (2 MEW) Wilkowice Kolonia Borek Wlka Rawa Mazowiecka Strykw Kszyce-Wie Sokow Bolimowska Wie Sierakowice Strobw Suliszew Smardzewice Kowalwka Rzeka Mroga Grabia Grabia Widawka Mroga Mroga Drzewiczka Ner Ner Ner Warta Lucia Czarna Czarna Czarna Warta, zb. Jeziorsko Ner, Pisia Ner, Pisia Ner Ner Ner Rawka, zb. Tatar Moszczenica Rawka Rawka Rawka Rawka Rawka Rawka Pilica (Zb. Sulejowski) Prosna Gmina Gowno Sdziejowice Sdziejowice Sdziejowice Bielawy Bielawy Opoczno Lutomiersk Lutomiersk Lutomiersk Dziaoszyn Gorzkowice Aleksandrw Aleksandrw Aleksandrw Pczniew Zadzim Zadzim Wartkowice Wartkowice Wartkowice m. Rawa Maz. m. Strykw Bolimw Bolimw Bolimw Skierniewice Skierniewice Nowy Kawczyn Tomaszw Mazowiecki Wieruszw

18

Tabela 2 (cd.) Lp. 32 33 34 36 37 38 39 Miejscowo Wieruszw Mesznary Gowno (3 MEW) Szczercw Badrzychw Skczno Rzeka Prosna Prosna (Mroga, Mroyca) Widawka Ner Pichna Gmina Wieruszw Wieruszw Gowno Szczercw Poddbice Zadzim

rdo: J. Sotuniak, Ekonomiczne podstawy inwestycji w MEW na przykadzie elektrowni w woj. dzkim, Gospodarka w Praktyce i Teorii 2011, nr 2.

4.2. Analiza wraliwoci inwestycji w ma energetyk

Budowa elektrowni wodnej i jej eksploatacja cz si z duym ryzykiem zwizanym ze skomplikowanymi i dugotrwaymi procedurami administracyjno-prawnymi, ktre wpywaj zarwno na efektywno inwestycji, jak i na amortyzacj czy pynno kredytow. Inwestycja w MEW jest silnie uzaleniona od warunkw naturalnych. Warto przychodu zaley bezporednio od wielkoci przepywu w rzece (porednio od opadw atmosferycznych w zlewni) i cen energii, jakie bd obowizyway w przyszoci. Stopie wykorzystania pyncej wody zaley od sprawnoci i rodzaju turbiny. Zlewnia w zalenoci od pokrycia powierzchni rnie reaguje na opad atmosferyczny. Gdy na jej terenie przewaaj lasy, to spyw opadu jest rozoony w czasie, przepywy s okresowo nieco wiksze i duej si utrzymuj, gdy powierzchnia zlewni jest wybetonowana to opad szybko spywa i nastpuj gwatowne wzrosty przepyww wody, ale ich czas trwania jest krtki. Elektrownie wodne przy zbiornikach s w lepszym pooeniu nie s uzalenione od chwilowego przepywu, przepyw mona w pewnym okresie regulowa. W kontekcie potrzeb analizy wane s czasy trwania poszczeglnych przepyww. Trzeba zaoy rwnie moliw przerw na zjawiska ryowe, zlodzenie itd. Ze wzgldu na to, e zjawiska atmosferyczne i w lad za nimi hydrologiczne s niezalene od woli ludzkiej, trzeba zaoy w perspektywie prawdopodobiestwo wystpowania tzw. lat suchych lub mokrych, ktre bd wpywa na produkcj i wielko energii. W przypadku

19

20

lat suchych trzeba zaoy, e przy pozostawieniu przepywu biologicznego moe pozosta niewiele wody do spracowania, w latach mokrych z kolei jest duo wody i wystpuje dua produkcja energii, ale trzeba te zauway, e przy bardzo wysokich stanach wd i przepywach elektrownia moe by z powodw bezpieczestwa wyczana. Prognozy czasu trwania i prawdopodobiestwo wystpienia okrelonych wielkoci przepywu uzyska mona z danych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej lub, jeli takimi danymi IMGW nie dysponuje, trzeba oprze si na ekstrapolacji danych. W prognozie dotyczcej wielkoci produkcji energii trzeba odnie si do przepywu redniego rocznego i w zalenoci od rodzaju turbiny kalkulowa moliw ilo energii do wytworzenia. Powinno si przewidzie pewien przedzia czasu na awarie i remonty. Wielko wyprodukowanej energii zaley w znacznym stopniu od rodzaju turbiny. Niektre s regulowane i pracuj przy zmiennym przepywie w okrelonym zakresie jego zmiennoci. Jednake najwiksza sprawno turbin zaley od konkretnych wielkoci przepywu. Turbiny przystosowane do staej wielkoci przepywu mog nie spracowa wikszej iloci wody pyncej, a do tego zaczynaj pracowa przy okrelonej wielkoci przepywu. Przysze przychody uzalenione s te od cen energii. Mona prognozowa w nastpnych latach znaczny wzrost cen energii elektrycznej. Rosn ceny wgla kamiennego i brunatnego surowcw wykorzystywanych do jej produkcji gdy zasoby tych kopalin ulegaj stopniowemu wyczerpywaniu. Dziaajce elektrociepownie i elektrownie wymagaj remontw, nowych technologii wytwarzania i w zwizku z tym koszt pozyskania energii bdzie wyszy. Oprcz tego dochodz opaty zwizane z emisj CO2. Wszystkie dostpne prognozy wskazuj na wzrost cen energii. Ekspertyzy zakadaj po roku 2013 wzrost cen energii rzdu 50 do 70% w 2020 r. [26], a nawet do 200% [23]. Generalnie prognozy Komisji Europejskiej zapowiadaj 22% wzrost cen energii w caej Unii Europejskiej, nie rozgraniczajc ich niestety na poszczeglne pastwa do dalszych analiz [40]. Mona to uzna, ze wzgldu na znaczne nawglenie polskiej energetyki, kilkukrotnie wiksze ni rednia dla UE, za bd metodologiczny i, niestety, nie tylko metodologiczny, bo konsekwencje spoeczne gwatownych wzrostw cen energii mog by znaczne. Trzeba rwnie zauway, cho nie jest to przedmiotem niniejszej pracy, e moe doj do wykluczenia spoecznego duej grupy ludnoci ze wzgldu na wzrost cen energii. Rol pastwa i UE bdzie zapanowanie nad t sytuacj. Ponadto zmiany, jakie zachodz w Polsce i na wiecie, tzn. zmiany klimatu, wzrost gospodarczy, coraz czstsze uywanie urzdze elektrycznych, powoduj wiksze zuycie energii elektrycznej, szacowane wedug Ministerstwa Gospodarki na 2,2% rocznie [24].

Aby nie dopuci do niedoborw energii ze wzgldu na prognozowany wzrost zuycia powinno si budowa nowe elektrownie. Od roku 2013 elektrownie emitujce zanieczyszczenia bd musiay kupowa pozwolenia na emisj dwutlenku wgla, pocztkowo na cz iloci emisji, po 2020 r. na cakowit emisj. Znacznie podniesie to koszty produkcji energii ze rde konwencjonalnych i urealni ceny tej energii o koszty zanieczyszczenia rodowiska. Sprawi to, e energia pochodzca z OZE stanie si bardziej konkurencyjna. Ekonomiczny mechanizm wsparcia dla producentw odnawialnej energii system zielonych certyfikatw, bdzie obowizywa do 2018 r. Pniej, wedug zaoe, ceny energii bd tak wysokie, e energia z OZE stanie si konkurencyjna cenowo wobec energetyki konwencjonalnej bez mechanizmw wsparcia, producenci energii maj zatem zapewnione jeszcze przez kilka lat okrelone dochody z tytuu sprzeday zielonych certyfikatw. Producenci energii ze rde konwencjonalnych bd musieli kupowa po 2013 r. pozwolenia na emisj CO2. Ta regulacja stopniowo nakada obowizek coraz wikszej iloci zakupu uprawnie do emisji wgla, a ich zakup bdzie powodowa, e cena energii ze rde konwencjonalnych musi wzrasta i coraz bardziej opacalna bdzie niskoemisyjna produkcja. Kad inwestycj powinno si zweryfikowa pod ktem ryzyka ekonomicznego i technicznego. Ryzyko ekonomiczne mona zobrazowa jako niepowodzenie przy finansowaniu budowy elektrowni lub te brak moliwoci sprzeday produktu. Wydaje si, e na etapie inwestycyjnym najwikszym problemem jest znalezienie rda finansowania i spenienie wielu rygorystycznych zaoe wymaganych od finansujcego. Inwestycja w MEW wie si z duymi wydatkami na zakoczenie procedury administracyjnej budow elektrowni. Cz inwestorw ubiega si o finansowanie budowy zewntrznymi rodkami. Mona je uzyska m. in. z funduszy unijnych, z WFOiGW i na due inwestycje z NFOiGW, natomiast cz si one ze spenieniem wielu restrykcyjnych zaoe. Banki te oferuj finansowanie inwestycji proekologicznych, ale czsto na zasadach komercyjnych. Cz inwestorw korzysta z tzw. montau finansowego finansowania inwestycji z kilku rde. Jeli inwestor otrzyma zewntrzne wsparcie finansowe, to najwaniejsza jest regularna spata kredytu. Tu problemem mog okaza si warunki atmosferyczno-hydrologiczne. Maa produkcja energii w zwizku z niewielkimi przepywami wody moe spowodowa zachwianie rwnowagi kredytowej. Na etapie eksploatacji mog wystpi rwnie remonty, awarie i zwizane z tym przestoje w produkcji energii, ktre wi si z ryzykiem niespacania inwestycji z powodu braku rodkw.

21

Z uwagi na sytuacj gospodarcz w kraju, brak spjnych i klarownych czynnikw decyzyjnych w opcjach inwestycyjnych, projekty mona zweryfikowa pod ktem ekonomicznym na etapie fazy budowy w dwch wariantach inwestycyjnych, zalenych od skali: mniejsza skala projektu [uywane rodki trwae], mniejsza produkcja mniej wydajny sprzt, ryzyko zerwania umowy (due koszty utrzymania, may zwrot z inwestycji), zaangaowanie personelu, koszty eksploatacji. Poniesienie niszych kosztw zakupu na pocztku realizacji + wzrost kosztw eksploatacji w rachunku wynikw w okresie kilku pierwszych lat; wiksza skala projektu [nowe rodki trwae], wiksze zaangaowanie wasnych rodkw na pocztku inwestycji, brak kosztw w okresie gwarancyjnym na wydatki eksploatacyjne, wikszy dochd zwizany z wydajnoci sprztu, koszty eksploatacji adekwatne do wymiaru do przychodw po okresie gwarancyjnym. Jeli chodzi o ryzyko braku moliwoci sprzeday produktu to jest to mao prawdopodobne. Gdy s ju podpisane umowy z zakadem energetycznym i przyznana jest koncesja, to wystpuje obowizek ustawowy wynikajcy z przepisw prawa energetycznego na zakup energii ze rde odnawialnych [53]. Ryzyko techniczne mona okreli jako niemono kontynuacji celw produkcyjnych z powodu uwarunkowa geograficznych, geologicznych oraz hydrologicznych zwizanych z zaprzestaniem produkcji energii oraz pogbiajcym si stanem zaduenia z uwagi na brak generowania dochodu z inwestycji. Jeli chodzi o konkretne rozwizania techniczne, to przy ich wyborze powinno si kierowa dbaoci o ochron rodowiska. rodowiskowy etap inwestycyjny jest jednym z pierwszych etapw przy spenianiu procedur administracyjnych i ju wwczas, przy niezaoeniu dbaoci o rodowisko, inwestycja moe nie zosta zaakceptowana. Przy wyborze turbin wodnych naley zwraca uwag i kierowa si sprawnoci urzdze, ich trwaoci, dowiadczeniami producenta i cen. Trzeba wybra optymalne rozwizanie; wana jest te bezawaryjno urzdze hydroenergetycznych. Decydujc o wyborze warto przeanalizowa stosunek nakadw do efektw.

22

5. Energetyka wodna przy zbiornikach w wojewdztwie

stojcych 5.1. Zasoby wd stojcych
Zasoby wd stojcych na terenie wojewdztwa dzkiego szacuje si na 10 770 ha, co stanowi 0,6% jego powierzchni. Istniejce zasoby wd stojcych to gwnie zbiorniki sztuczne, zespoy staww rybnych, podmoke tereny torfowo-bagienne oraz zbiorniki systemw melioracyjnych [54]. W centrum Polski brakuje wikszych naturalnych zbiornikw wodnych, take liczba maych zbiornikw retencyjnych jest niewystarczajca. Zbiorniki retencyjne peni wane funkcje gospodarcze, m. in. przeciwpowodziowe, zwizane z zapobieganiem skutkom suszy, wykorzystywane s na potrzeby nawodnie rolniczych, ekologiczne, krajobrazowe, turystyczno-wypoczynkowe. Zmienno klimatyczna oraz sabo rozwinity system retencji wd s przyczynami tego, e niektre rzeki (m. in. Ner, Warta, Bzura) nadal stwarzaj zagroenie powodziowe na wielu obszarach naszego regionu. W zwizku z tym istotne znaczenie dla bezpieczestwa przeciwpowodziowego ma utrzymanie dobrego stanu technicznego urzdze przeciwpowodziowych w wojeTabela 3 Zestawienie wikszych zbiornikw wodnych w wojewdztwie dzkim Zbiornik Cieszanowice Miedzna Drzewica Sok Wawrzkowizna Prba Zadbie Bugaj Rydwan Okrt Rzeka Lucia Wglanka Drzewiczka Widawka Widawka eglina Skierniewka Wierzejka Bobrwka Bobrwka Zlewnia Pilicy Pilicy Pilicy Warty Warty Warty Bzury Pilicy Bzury Bzury Powierzchnia (ha) 217 185 81 80 18,13 21,4 25,7 52 80 200 Pojemno (tys. m3) 7 340 3 800 1 500 1 880 270 642 766 696 2 588

rdo: na podstawie Wojewdzkiego Programu Maej Retencji.

23

wdztwie. Najwiksze zbiorniki retencyjne w regionie to Zbiornik Jeziorsko (42,3 km2) oraz Zalew Sulejowski (27 km2), stanowi one ponad 50% oglnej powierzchni wd stojcych wojewdztwa [54]. W znaczny sposb wpywaj na zwikszenie zasobw dyspozycyjnych wd powierzchniowych regionu dzkiego. Typowych zbiornikw maej retencji o powierzchni od 5 do 50 ha na terenie wojewdztwa jest tylko 139, czna ich powierzchnia to 1694 ha, co stanowi 15,7% cznej powierzchni wszystkich zbiornikw. Wiksze zbiorniki w regionie przedstawiono w tab. 3 [64].

5.2. Klasyfikacja zbiornikw wodnych

Ze wzgldu na sposb budowy: zbiorniki zaporowe, powodujce zalanie czci doliny, zbiorniki kopane, zbiorniki tzw. liniowe, gdy nastpuje podpitrzenie wody w cieku, bez wystpienia jej z brzegw. W tym ostatnim przypadku mwi si czsto o tzw. retencji korytowej. Z uwagi na sposb przeznaczenia i wykorzystania zbiornikw wodnych mona je podzieli na: 1) zbiorniki magazynujce wod na potrzeby gospodarcze: do nawodnie rolniczych, do zaopatrzenia wsi i gospodarstw w wod, do towarowej hodowli ryb, przeciwpoarowe, wodopoje, do pozyskiwania energii; 2) zbiorniki rekreacyjne i ozdobne: kpieliska, parkowe, przydomowe, dziakowe, wdkarskie (nieprzemysowa hodowla ryb); 3) zbiorniki ekologiczne: enklawy dla flory i fauny wodnej, biofiltry wykorzystywane do oczyszczania wody, infiltracyjne, wodopoje dla dzikiej zwierzyny; 4) zbiorniki do ochrony przed erozj wodn; 5) zbiorniki przeciwpowodziowe. Warto podkreli, e wiele zbiornikw moe jednoczenie peni kilka funkcji.

24

5.3. Zbiorniki wodne w zlewni Bzury

Rydwan i Okrt to jedyne wiksze zbiorniki na terenie wojewdztwa dzkiego o pochodzeniu naturalnym. Pooone w obnieniach doliny rzeki Bobrwki, w powiecie owickim, jeziora pochodzenia polodowcowego cechuj si bogactwem ptactwa wodnego, wystpuje tutaj rwnie szata rolinna obfitujca w gatunki chronione. Dla okolicznej ludnoci peni funkcj rekreacyjn. Kolejnym rekreacyjno-wypoczynkowym zbiornikiem w zlewni Bzury jest usytuowany w niedalekiej odlegoci od Skierniewic zbiornik Zadbie, zlokalizowany na rzece Skierniewce. Mona na nim uprawia sporty wodne, akwen jest take atrakcyjny dla okolicznych wdkarzy. Na obrzeach Rawy Mazowieckiej znajduje si powstay przez spitrzenie rzeki Rawki zalew Tatar, podzielony na dwa podzbiorniki. Wikszy z nich, o powierzchni 55 ha ma funkcj rekreacyjn i energetyczn, mniejszy natomiast podlega ochronie, podobnie jak rzeka Rawka jedyny rezerwat przyrody obejmujcy dolin rzeczn w caym wojewdztwie dzkim. Zbiornik Tatar stanowi atrakcj nie tylko dla mieszkacw Rawy Mazowieckiej, ale i turystw. Z uwagi na obecno wypoyczalni sprztu wodnego istnieje moliwo uprawiania sportw wodnych, dobrze rozwinita jest take baza noclegowa i zaplecze gastronomiczne [30].

5.4. Zbiorniki wodne w zlewni Pilicy

Zbiornik WglankaMiedzna na rzece Wglance utworzono w celu pitrzenia wd rzeki Wglanki dla celw rolniczych. Jego malownicze pooenie wrd lasw sprawia, e cieszy si on duym zainteresowaniem ze strony turystw, cho w instrukcji zbiornika nie jest uwzgldniona funkcja rekreacyjna i turystyczna. Mona tu spotka licznych wdkarzy, a take amatorw sportw wodnych. Zbiornik Drzewica podobnie jak Wglanka wykorzystywany jest do nawodnie rolniczych, spitrzenie wykorzystano take dla celw energetycznych pracuje tu niewielka hydroelektrownia. Jest on take bardzo atrakcyjnym obiektem do uprawiania sportw wodnych, wybudowano tutaj tor do kajakarstwa grskiego, i z tego powodu planuje si rozbudow infrastruktury turystycznej w jego pobliu [30]. Zalew Bugaj to obiekt zlokalizowany na terenie Piotrkowa Trybunalskiego. Powsta on w wyniku spitrzenia wd rzeki Wierzejki. Bugaj ssiaduje z kompleksem lenym, w pobliu usytuowana jest strzelnica sportowa. Okolice zbiornika przeznaczone s pod inwestycje z zakresu turystyki i rekreacji. Planuje si wybudowanie kompleksu konferencyjno-hotelowego [30].

25

26

Drugi co do wielkoci zbiornik w zlewni Pilicy to Cieszanowice. Pooony jest na rzece Luciy i ma powierzchni 217,0 ha. Gwne funkcje akwenu to retencjonowanie wody dla nawadniania terenw rolniczych oraz ochrona przed powodzi obiektw w dolinie poniej pitrzenia. Przy budowie zapory uwzgldniono take funkcj energetyczn zbiornika, w zaporze ziemnej umieszczono budowl przelewowo-upustow. Maa Elektrownia Wodna Cieszanowice, o mocy 45 kW, powstaa w 1998 r., wyposaona jest w turbin typu Banki. Brzegi zbiornika s potencjalnym miejscem dla rozwoju turystyki i rekreacji, w tym budownictwa letniskowego, jednak zarzdzajcy zbiornikiem (Wojewdzki Zarzd Melioracji i Urzdze Wodnych w odzi) nie uwzgldni moliwoci rozwoju turystyki na obszarze zbiornika. Akwen jest uprawniony do prowadzenia gospodarki rybacko-wdkarskiej, dlatego przyciga amatorw wdkowania. Najwikszym zbiornikiem w zlewni Pilicy jest Zalew Sulejowski pooony pomidzy Sulejowem a Smardzewicami. Utworzony zosta w latach 70., w celu zapewnienia zasobw wody pitnej dla mieszkacw odzi i Tomaszowa Mazowieckiego, dzi peni jednak gwnie funkcj rekreacyjn. Tama na Pilicy ma dugo 1200 m, wysoko 16 m, a jej szeroko w koronie to okoo 10 m. Zbiornik ma powierzchni 2700 ha, 15 km dugoci oraz do 3,5 km szerokoci. rednia gboko akwenu to 3,3 m, a maksymalna 10 m (przy zaporze). Panujce nad zalewem warunki sprzyjaj wypoczynkowi i rekreacji. Spokojne zatoczki z urozmaicon lini brzegow i piaszczyste plae otaczaj lasy sosnowe z domieszk brzozy, dbu i wierku. Na wyspach i mokradach osiedlio si wiele gatunkw ptakw, takich jak rybitwy, mewy mieszki, kaczki gowienki, kaczki krzywki czy abdzie. Przylatuj tu ryboowy oraz kormorany, ktre nad zalewem maj przystanek w trakcie przelotw. Wody Zbiornika Sulejowskiego obfituj w ryby: pocie, leszcze, karpie, amury, szczupaki, okonie, sandacze. Na zbiorniku obowizuje strefa ciszy, zakazuje si pywania przy wczonych silnikach. Szeroka oferta z zakresu turystyki, jak dysponuje zbiornik wraz z terenami przylegymi, dotyczy uprawiania sportw wodnych i wdkarstwa, przejadek rowerowych i konnych, a ze wzgldu na okoliczne lasy take turystyki pieszej. Infrastruktura hotelowa obejmuje wiele orodkw i pensjonatw na terenie kilku miejscowoci wypoczynkowych wojewdztwa (Sulejw, Borki, Tresta, Swolszewice, Bronisaww, Smardzewice). Z powszechnie znanych atrakcji turystycznych w ssiedztwie zalewu wymieni mona orodek hodowli ubrw i rezerwat Niebieskie rda [27]. W zaporze czoowej zbiornika w Smardzewicach znajduje si eksploatowana od 1973 r. elektrownia wodna [36]. Jej obiekty s interesujce architektonicznie, wkomponowane w atrakcyjne krajobrazowo i turystycznie otoczenie. W elektrowni s zainstalowane dwie turbiny Kaplana, kada o mocy 1,782 MW, ktre pracuj przy spadzie nominalnym 8,5 m [29].

wodne 5.5. Zbiorniki wodne w zlewni Warty

Zbiornik Wawrzkowizna to akwen utworzony na Widawce w celach retencyjnych, chtnie wykorzystywany do rekreacji. Pooony wrd lasw na Wysoczynie Bechatowskiej niedaleko Bechatowa, stanowi gwn atrakcj Orodka Sportu i Rekreacji (OSiR) Wawrzkowizna, wybudowanego w latach 70. Kompleks obejmuje kpielisko z pla, wypoyczalni sprztu wodnego, pawilon hotelowo-gastronomiczny oraz domki letniskowe. Wyposaony jest rwnie w boiska do tenisa ziemnego, siatkwki, piki nonej, a take w plac ogniskowy. Kolejnym zbiornikiem utworzonym na Widawce jest zbiornik Sok. Prawie w caoci zasilaj go wody pochodzce z kopalni wgla brunatnego w Bechatowie. Stanowi on podstawowe rdo wody dla Elektrowni Bechatw. Funkcjonuje take jako obiekt rekreacyjny, malownicze pooenie pord lasw, w niewielkiej odlegoci od Bechatowa, decyduje o jego atrakcyjnoci [30]. Zalew Prba to zbiornik retencyjny powstay w dolinie rzeki egliny, na Wysoczynie Zoczewskiej. Jest nieduy i stosunkowo pytki, ale doskonale wpisuje si w okoliczne krajobrazy i peni funkcj rekreacyjn. W sezonie funkcjonuje jako kpielisko. Znajduj si tu wypoyczalnia sprztu wodnego i maa gastronomia. Powstanie zbiornika zapocztkowao rozwj budownictwa letniskowego w jego pobliu, planuje si rwnie utworzenie pola namiotowego. Dodatkowo, na brzegu zbiornika sieradzcy archeolodzy odkryli fragmenty osady otwartej kultury uyckiej (VIIVI w. p.n.e. okres halsztacki) oraz lady osadnictwa z VIIIII w. p.n.e. i z okresu rzymskiego (III w. n.e.) [30].

6. Energetyka wodna na rzekach wojewdztwa

dz 6.1. Zasoby powierzchniowych wd pyncych wojewdztwa dzkiego
Charakterystyczny ukad hydrograficzny wojewdztwa dzkiego uwarunkowany jest przebiegiem, przez jego rodkow cz, (z poudnia na pnoc) pierwszorzdowego dziau wodnego. Dzia ten oddziela dorzecza Wisy (zlewnie Bzury i Pilicy) oraz Odry (zlewnia Warty) [54]. Pooony w centrum wojewdztwa obszar Wzniesie dzkich stanowi stref rdow dla duej liczby maych ciekw wodnych. Do najwikszych rzek

27

regionu nale Warta, Pilica oraz Bzura [55]. W przeszoci na rzekach wojewdztwa dzkiego funkcjonowao ponad 1300 obiektw hydrotechnicznych pitrzcych wod, wykonanych w wikszoci w okresie midzywojennym, cho niektre pochodziy z drugiej poowy wieku XIX. Pocztkowo byy drewniane, pniej z cegy i kamienia. Woda bardzo dobrze konserwuje niektre gatunki drewna i do dzi istniej pozostaoci po dawnych zaporach i mynach [65]. Niestety, w wyniku polityki prowadzonej po II wojnie wiatowej, obiekty hydrotechniczne byy systematycznie likwidowane. W okresie ostatnich kilkunastu lat powraca zainteresowanie hydroenergetyk. Najwikszy potencja hydroenergetyczny pord wikszych rzek przepywajcych przez wojewdztwo dzkie (w odniesieniu do dugoci cakowitej, czyli od rde do ujcia) ma Warta (1032 GWh/rok), nastpnie Pilica (316 GWh/rok) i Bzura (44 GWh/rok). Natomiast w zakresie odcinkw tych rzek na obszarze wojewdztwa, wartoci potencjau przestawiaj si nastpujco: Warta 206,4 GWh/rok, Pilica 126,4 GWh/rok, Bzura 35,2 GWh/rok [38].

6.2. Zasoby wd powierzchniowych w zlewni Warty

Warta to prawostronny dopyw Odry o dugoci 808,2 km i powierzchni zlewni 54 310,2 km2. Na terenie wojewdztwa znajduje si okoo jedna czwarta dugoci rzeki. Dolina Warty ma zmienny charakter, rzeka jest w czci obwaowana. Dopywy rzeki na terenie wojewdztwa s w wikszoci uregulowane. Najwikszym dopywem Warty na terenie wojewdztwa i jednym z jego gwnych ciekw jest rzeka Ner (122,2 km dugoci i zlewnia o powierzchni 1866,5 km2). Inne dopywy Warty na terenie wojewdztwa to Wiercica, Olenica, Widawka, eglina, Myja, Pichna. Prawostronne dopywy Warty w rejonie kopalni Bechatw i na terenie odkrywki Szczercw zostay powanie przeobraone, zmieniono ich bieg, wybudowano nowe, betonowe koryta (grny bieg Widawki i jej dopywy Jeziorka, Zabocia, Kraswka). W latach 80. wody Warty zostay spitrzone w rejonie wsi SkczniewyszkowiceSiedltkw, utworzono najwikszy zbiornik wodny wojewdztwa Jeziorsko [54]. Dolina rodkowej Warty, obok Doliny Pilicy i Pradoliny Warszawsko-Berliskiej, stanowi jeden z trzech w wojewdztwie dzkim obszarw Natura 2000. Na powierzchni 4268,2 ha, w granicach wojewdztwa (teren gmin Poddbice i Uniejw) wystpuje

28

bogata ornitofauna lgowa (153 gatunki) obejmujca take gatunki rzadkie oraz zagroone. Jest to wane miejsce dla ptakw wodno-botnych w trakcie przelotw. Take zespoy ryb Warty na terenie wojewdztwa uwaa si za dobrze zachowane. Warta wraz z doln Widawk i jej dopywami tworzy miejsca bytowania rzadkich gatunkw, do ktrych nale: ming strumieniowy i ukraiski, lipie, brzana, jelec, kle, bole, piekielnica, koza, mitus i wgorz [55]. Rzek majc najdogodniejsze warunki do rozwoju hydroenergetyki, nie tylko w zlewni Warty, ale i w caym wojewdztwie, jest Ner, opisany szczegowo w dalszej czci pracy. Na Widawce powstay dwie elektrownie wodne. Maa elektrownia wodna Podgrze mieci si w gminie Widawa, w powiecie askim. Skada si z budynku z siowni, wyposaon w 3 turbiny Kaplana o cznej mocy 165 kW oraz kanau o dugoci 350 m, ktrego zadaniem jest doprowadzanie spitrzonej wody do elektrowni, a nastpnie odprowadzanie jej z turbin. Elektrownia wytwarza rednio 500600 MWh zielonej energii w cigu roku, warto ta jest zalena od wielkoci przepyww w rzece. Pene moliwoci obiektu nie s wykorzystywane z uwagi na to e przepywy w Widawce s zazwyczaj niskie. Rzadko zdarza si, eby w tym samym czasie uruchomione byy trzy turbiny, najczciej pracuje jedna. Malownicze pooenie MEW Podgrze w ssiedztwie Parku Krajobrazowego Midzyrzecza Warty i Widawki niewtpliwie podnosi walory tego miejsca w zakresie turystyki. Fakt, e przepywy w Widawce zwikszane s o zrzuty wd odwadniajcych odkrywkow kopalni wgla Bechatw, pozwoli na wybudowanie kolejnej hydroelektrowni; zlokalizowanej powyej elektrowni Podgrze, w Szczercowie. Zanim MEW Szczercw, pooona tu przy kompleksie sportowo-rekreacyjnym, zostaa uruchomiona (w 2010 r.), prace trway ponad ptora roku. Aktualnie pracuje ona z moc 30 kW, mimo e jest zaprojektowana na 55 kW. Uzyskanie penej mocy uzalenione bdzie od planw kopalni dotyczcych wielkoci zrzutw wody w najbliszych latach. Obecnie w wojewdztwie dzkim znale mona kilkanacie dobrze zachowanych mynw wodnych. Utworzony zosta szlak turystyczny, przebiegajcy przez powiat aski, czcy myny wodne w dorzeczu Grabi, powicony historii mynarstwa i jego zabytkom. Spord istniejcych tu w przeszoci kilkudziesiciu mynw zachowao si sze. Trasa Szlaku Mynw nad Grabi obejmuje trzy pracujce myny: w Zielenicach, Woli Marzeskiej oraz w Kozubach. Ruiny mynw mona oglda w Emilianowie i w Okupie Fabrycznym [30]. Niektre z nich mona zwiedzi po wczeniejszym uzgodnieniu z ich wacicielami. Na Grabi pracuj dwie MEW Brzeski i Nowe Kozuby.

29

Rzeka Prosna stanowi jeden z najwikszych dopyww Warty uchodzcy do niej na terenie wojewdztwa wielkopolskiego. W granicach wojewdztwa dzkiego znajduje si odcinek rzeki o dugoci okoo 60 km, wpywa na jego teren w rejonie ujcia Rowu spod Komornik na wysokoci wsi Bojanw [54]. Na Pronie funkcjonuj trzy MEW Kowalwka, Wieruszw oraz Mesznary. Bezporednio na Warcie znajduj si dwie elektrownie, na ziemi wieluskiej MEW Dziaoszyn oraz na tamie zbiornika EW Jeziorsko. W granicach zbiornika do Warty uchodzi jej prawobrzeny dopyw, rzeka Pichna, na ktrej zlokalizowano MEW Skczno.

powierzchniowych 6.3. Zasoby wd powierzchniowych w zlewni Pilicy

Pilica to najduszy (319,0 km) lewostronny dopyw Wisy, uchodzcy do niej w 457,0 km jej biegu. Zlewnia tej rzeki zajmuje powierzchni 9273,0 km2. Przez obszar wojewdztwa dzkiego przepywa rodkowy odcinek rzeki o dugoci 135,0 km. Pilica uwaana jest za jedn z bardziej zasobnych w wod rzek regionu. Najwikszym obiektem hydrotechnicznym na Pilicy jest zbiornik Sulejowski, ktry powsta poprzez spitrzenie wd cieku przez zapor wodn w Smardzewicach. Na terenie wojewdztwa znajduj si liczne dopywy Pilicy, najwiksze z nich to Lucia, Wolbrka, Czarna Maleniecka (Konecka), Somianka i Drzewiczka [64]. Dolina Pilicy to take ostoja ptakw, o powierzchni, w granicach wojewdztwa dzkiego, 3721,9 ha (teren gmin Powitne, Inowdz i Rzeczyca). Stwierdzono tu wystpowanie 56 gatunkw ptakw lgowych zwizanych z siedliskami wilgotnymi i bagiennymi. Jest to wane miejsce dla blaszkodziobych i siewkowatych. Take wody rzeki odznaczaj si wartoci biologiczn, w granicach wojewdztwa stwierdzono wystpowanie gowacza biaopetwego, winki, minoga strumieniowego i ukraiskiego, brzany, jelca, klenia, bolenia, piekielnicy, ranki, kozy, mitusa i wgorza [55]. W zlewni Pilicy zlokalizowanych jest sze hydroelektrowni. Na Czarnej Malenieckiej (Koneckiej), najduszym prawobrzenym dopywie Pilicy, majcym ujcie w wojewdztwie dzkim, znajduj si trzy elektrownie wodne, z czego dwie w miejscowoci Dbrowa n. Czarn i trzecia w Siucicach. W przeszoci wody Czarnej Malenieckiej (Koneckiej), napdzay te koa licznych mynw wodnych, napeniay rwnie liczne stawy rybne i zbiorniki zaporowe. Obecnie rzeka ta suy nadal gospodarce rybackiej, ale take coraz bardziej zaznacza si jej funkcja rekreacyjna. Rzeka zachowuje do czyst wod

30

oraz bogat faun i flor. Liczne obszary bagienne, moczary i torfowiska s terenem atrakcyjnym, ale wci sabo poznanym [18]. Na Drzewiczce znajduje si MEW Opoczno (21 kW), a dwa due zbiorniki zaporowe w zlewni Pilicy take peni funkcj energetyczn (MEW Cieszanowice na Luciy 45 kW oraz Smardzewice na Pilicy 3,4 MW).

6.4. Zasoby wd powierzchniowych w zlewni Bzury

Bzura to lewostronny dopyw Wisy o dugoci 166,2 km i powierzchni zlewni 7787,5 km2, prawie w caoci pooony na terenie wojewdztwa. Dolina rzeki w duej czci zostaa zmeliorowana, wystpuj tam liczne zbiorniki wodne, stawy rybne oraz tereny podmoke. Najwikszy dopyw Bzury to Rawka (113,5 km), ktra w swoim dolnym biegu zachowaa naturalny charakter. Na odcinku tym wystpuj procesy erozyjne, rodkowy odcinek Rawki jest uregulowany, natomiast na jej grnym fragmencie wystpuj liczne pitrzenia. Na caej dugoci rzeka ma status rezerwatu. Inne dopywy Bzury to Mroga malownicza rzeka o naturalnym korycie oraz Moszczenica, Ochnia, Sudwia i Bobrwka. Rzeki te odprowadzaj w wikszoci wody z terenw zmeliorowanych i znajduj si na nich liczne zbiorniki retencyjne, z ktrych najwiksze to Rydwan i Okrt na Bobrwce, a take zbiornik niedaleko Pitku na Moszczenicy [54]. Elektrownie wodne na terenie zlewni Bzury zlokalizowane s na dwch rzekach, Rawce oraz Mrodze. Rawka to najwikszy, prawostronny dopyw Bzury. Energi wytwarza si tutaj w szeciu siowniach MEW Kszyce, Sokow, Bolimowska Wie, Sierakowice, Strobw, Suliszew. Rawka jest rwnie atrakcyjna pod wzgldem turystyki ze wzgldu na zachowany naturalny charakter rzeki z bardzo duym spadkiem jak na rzek nizinn. Koryto rzeki zostao objte ochron, utworzono rezerwat przyrody Rawka. Bezporednio w rzece oraz wzdu jej brzegw stwierdzono obecno okoo 350 gatunkw rolin, z czego 27 prawnie chronionych [65]. Na Mrodze powstao pi MEW w Ziewanicach, Janinowie, Psarach oraz Gownie (2 elektrownie).

31

7. Studium przypadku Jeziorsko

Najwikszy zbiornik zaporowy na Warcie, a jednoczenie najwikszy akwen i zbiornik retencyjny w regionie dzkim, to Jeziorsko. Wybudowany w roku 1986 w celu regulacji przepyww rzeki (funkcja przeciwpowodziowa) i nawadniania uytkw rolnych, spenia rwnie funkcj rekreacyjn. Dugo zbiornika wynosi ok. 16,3 km, szeroko zawiera si w przedziale od 1,8 do 3,5 km, a powierzchnia przekracza 4 tys. ha. Zapora przy zbiorniku ma wysoko 12 metrw. Nad brzegami znajduj si miejscowoci wypoczynkowe: Brodnia, Popw i Pczniew. Zbiornik zosta wykorzystany do generowania energii o mocy 4,89 MW dopiero w roku 1994, a wic kilka lat po jego uruchomieniu. Elektrownia wodna pooona jest na prawym brzegu rzeki Warty, w bezporednim ssiedztwie jazu i zapory czoowej. Wyposaona jest w dwie turbiny Kaplana o wale pionowym. Woda do turbin dostarczana jest dwoma rurocigami. rednioroczna produkcja energii to 20 mln kWh [68]. Przy poudniowej czci zbiornika znajduje si rezerwat ornitologiczny, utworzony dla ochrony ptakw wodno-botnych. Jest to najwikszy pod wzgldem powierzchni rezerwat na terenie wojewdztwa dzkiego. Obecne wystpuje tu ok. 250 gatunkw ptakw, w tym 150 gatunkw lgowych. Bardzo dua liczebno ptakw jest notowana w okresie przelotw, zwaszcza jesiennych [68]. Z uwagi na to, e na terenie zbiornika lgi odbywaj rwnie ptaki bardzo rzadkie, takie jak rybitwa biaoczelna, rybitwa biaoskrzyda, rybitwa biaowsa, paskonos czy krakwa, a na przelotach, obok gatunkw takich, jak czapla biaa, uraw, pogorzaka, brodziec pawny, pojawiaj si zlatujce niekiedy w tysicznych stadach kormorany czarne, gsi zboowe, kaczki krzyzwki, cyraneczki, yski, teren ten zosta ujty w najnowszej propozycji obszarw wchodzcych w skad sieci ekologicznej Natura 2000 [55].

pitrze 7.1. Wpyw zbiornika Jeziorsko na biocenoz rzeki poniej pitrzenia

Niestety pitrzenie rzeki to nie tylko retencjonowanie wody, rekreacja czy generowanie energii, ale take ogromny, najczciej negatywny wpyw na ekosystem rzeki i caego dorzecza. Biocenozy rzeczne stanowi pewien cigy system na tle gradientw geomorfologicznych i fizyczno-chemicznych (River Continuum Concept) [62]. Wiele od-

32

cinkw rzek funkcjonuje zgodnie z zaoeniami tej teorii (cigoci rzeki), ale ogromna wikszo ciekw podlega modyfikacjom, takim jak punktowe zanieczyszczenia organiczne, zmiany spadku i przepywu (spowodowane regulacj), przebudowa koryta rzecznego itp. Jednak to zbiorniki zaporowe, przerywajc cigo rzek, najsilniej modyfikuj funkcjonowanie ekosystemu rzecznego [63][49]. Wpyw zbiornika Jeziorsko na biocenoz rzeki by wszechstronnie badany. Badania dotyczyy parametrw fizyko-chemicznych wody [15][6], fito- [7][56] i zooplanktonu [17], makrozoobentosu [10][11][12][16][14][47], peryfitonu [13], dryfu [9] oraz zespow ryb [41][42][44][45][34][3]. Wyniki tych bada ukazay gwne trendy zmian w biocenozie spitrzonej Warty. Zakcenie reimu hydrologicznego rzeki poprzez utrzymywanie go na niskim poziomie latem powoduje okresowe pojawianie si poniej tamy zanurzonych rolin naczyniowych, gwnie rdestnic, dotychczas tam nienotowanych i nietypowych dla duych rzek nizinnych. Biocenoza zanurzonych makrofitw bardzo szybko kolonizowana jest przez faun bezkrgow, a take szukajce pokarmu i schronienia ryby. Roliny przyczyniaj si rwnie do zwikszonej sedymentacji bentonicznej materii organicznej i umoliwiaj rozwj licznym pelofilnym formom zoobentosu [11][14]. Roliny stanowi take refugium dla znoszonych ze zbiornika duych form zooplanktonu [48][61]. Wzbogacenie oferty rodowiskowej dla bezkrgowcw rwnoway silne ograniczenie ich obfitoci w strefie przybrzenej powodowane okresowym odsanianiem dna z wysok czstotliwoci, bdce efektem niskiego przepywu. Ryby, ze wzgldu na manipulacje w uwalnianiu wody ze zbiornika (pocztkowo efekt wad w funkcjonowaniu luz zapory) podlegaj silnym stresom w odcinku poniej pitrzenia. Brak okresowych wezbra w rzece uniemoliwia odbycie tara wielu gatunkom ryb, a zapora blokuje ich migracj w gr rzeki. Przyczynio si do bardzo silnego ograniczenia rnorodnoci gatunkowej: eliminacji gatunkw ryb wdrownych i cennych oraz wzrostu zagszczenia ubikwistycznych gatunkw w efekcie dominacji. To ostanie zjawisko jest take wynikiem znoszenia modych osobnikw eurytopowych gatunkw karpiowatych czy okoniowatych ze zbiornika do rzeki. Zanika wdrowna populacja certy w grnym biegu Warty, take gatunki litofilne ustpoway ze stanowisk, winka zanika cakowicie na stanowisku powyej cofki oraz poniej zapory, zagroona jest brzana, a populacja klenia ulega ograniczeniu [43]. Uruchomienie elektrowni wodnej spowodowao pojawienie si zabitych lub poranionych przez wirniki turbin ryb. Odnotowano obraenia u okoo 45% poci i 30% okoni w wieku dwch lat i starszych, chwytanych poniej zbiornika [34].

33

Wskutek przegrodzenia rzeki tam zmienia si rwnie jej reim termiczny. Temperatura wody poniej pitrzenia zaley od rodzaju zapory oraz wielkoci zbiornika, w przypadku Jeziorska woda odpywa najczciej poprzez turbiny elektrowni wodnej z dolnych warstw zbiornika. Powoduje to obnienie temperatury wody latem i jej podwyszenie zim, w efekcie czego woda w Warcie poniej tamy nie zamarza na odcinku o dugoci okoo 8 km [5]. Jako wd poniej tamy take podlega pewnym zmianom, powierzchniowy zrzut wd ze zbiornika wpywa korzystnie podnoszc zawarto tlenu, nie zawiera take zawiesin i substancji organicznych. Kiedy zrzucane s wody denne, jako wody w rzece moe ulec pogorszeniu.

8. Studium przypadku Ner

Pooenie wojewdztwa dzkiego na dziale wodnym I rzdu powoduje, e poza Wart, Pilic i Bzur w regionie przewaaj rzeki mae, o nizinnym charakterze i niewielkich redniorocznych przepywach. Z racji specyficznego wododziaowego pooenia, a take ze wzgldu na do niskie sumaryczne opady roczne, ma lesisto, nadmierne odwodnienie niektrych terenw przez melioracj, likwidacj naturalnych zbiornikw wodnych, bagien, torfowisk, regulacj rzek polegajc na prostowaniu koryta i betonowaniu zboczy wojewdztwo dzkie cierpi na deficyt wody zaznaczajcy si w gospodarce, a zwaszcza w rolnictwie. Ner wyrnia si na tle innych rzek wojewdztwa dzkiego. Jest wany przynajmniej z kilku powodw: jest to najwiksza rzeka pynca przez d, stanowi gwny odbiornik ciekw z Grupowej Oczyszczalni ciekw dzkiej Aglomeracji Miejskiej, wody Neru s intensywnie wykorzystywane do nawodnie rolniczych, nad Nerem ju do tej pory znajduje si dziewi maych elektrowni wodnych, a kolejne dwie niedugo zostan wybudowane, okolice Neru s bardzo malownicze co moe by zacht i powodem rozwoju turystyki w dolinie rzeki.

34

8.1. Reim hydrologiczny

Ner jest prawobrzenym dopywem Warty, uchodzcym do niej w 444,4 km jej biegu. To rzeka III rzdu, o dugoci ok. 126 km i powierzchni dorzecza 1866 km2. rda Neru znajduj si na poudniowy wschd od odzi, w pobliu Bolesawowa, na wysokoci ok. 250 m n.p.m., ujcie w okolicach wsi Majdany w powiecie kolskim na wysokoci ok. 94 m n.p.m. [65]. Rzeka pynie przez wojewdztwa dzkie i wielkopolskie. Geograficzne krainy, przez ktre przepywa Ner to Wzniesienia dzkie, Wysoczyzna aska i Kotlina Kolska. Ner pynie prostym, do gbokim korytem, ktrego brzegi poronite s gwnie wiklin i olch czarn. Obrzea rzeki stanowi ki i lasy, w rodkowym za i dolnym biegu gwnie pastwiska i grunty orne [51]. rednia szeroko rzeki w rodkowym biegu wynosi okoo 18 metrw, przy redniej gbokoci 1,2 m i obserwowanych wahaniach w zakresie od 0,5 do 1,9 m. Szybko prdu wody to okoo 0,5 m/s. redni przepyw Neru powyej ujcia wynosi ok. 10,0 m3/s, a maksymalna rozpito waha stanw wody w dolnym biegu siga 3,5 m [65]. Dawniej dno doliny w dolnym, pradolinnym odcinku byo zabagnione, obecnie jest uregulowane i uytkowane rolniczo [50]. Doliny wielu rzek wojewdztwa, m. in. Warty, Neru, egliny, Bzury, Widawki, Grabi s czsto zagroone powodziami. Poniekd jest to skutkiem zniszcze budowli pitrzcych i retencyjnych. Doliny te charakteryzuj si take obnianiem zwierciada wd gruntowych na skutek erozji dennej. Do gwatownych zmian poziomu wd rzecznych przyczyniaj si systemy odprowadzania wd deszczowych z miast, podczone bezporednio do rzek, powodujc gwatowne zwikszenie ich przepywu. W dolinie Neru wezbrania powodziowe spowodowane s gwnie przez spywy wd deszczowych (wody burzowe) wystpujcych na terenie aglomeracji dzkiej [54].

8.2. Dopywy Neru

Najwikszym dopywem (lewobrzenym) Neru jest przepywajca przez Pabianice rzeka Dobrzynka (25,4 km). rda rzeki znajduj si na wysokoci 250 m n.p.m. we wsi Grki Due niedaleko Tuszyna. W grnym biegu do miejscowoci Zofiwka, rzeka charakteryzuje si czyst wod. Jednake ju kilka kilometrw od rde woda zanieczyszczona jest organicznie nieczystociami wiejskimi oraz nadmiernie uyniona wypuki-

35

wanymi z gleby nawozami. W dolnym biegu rzeki zaznacza si ju jej silnie zanieczyszczenie [1]. Na wysokoci wsi Busina uchodzi do Neru Pisia I, drugi lewobrzeny dopyw o dugoci 21 km, ktra bierze swj pocztek w okolicach Bud Stryszowskich. rednia szeroko tej rzeki wynosi ok. 7 m, przy wahaniach 59 m. Jest to pytka rzeka o redniej gbokoci wody ok. 0,30 m i wahaniach 0,200,50 m, prdkoci nurtu ok. 0,30,5 m/s. Dno Pisi jest piaszczyste, piaszczysto-muliste, a w zastoiskowych partiach muliste. Kolejnym, lewym dopywem Neru jest Pisia II o dugoci 24 km i spadku koryta 2,4; rzeka zmeliorowana praktycznie na caej swojej dugoci [65]. Prawobrzeny dopyw stanowi Lubczyna (11 km), o spadku koryta 1,6 i rdach koo wsi Rbie oraz prawobrzena Bedwka, majca rda w okolicach Izabelina i Bedowa, a ujcie do Neru w Badrzychowie. Ze wzgldu na dobr jako wody pyncej korytem Bedwki nad brzegami powstay liczne stawy hodowlane (gospodarstwa rybackie Bedw i Zdrzychw). rednia szeroko cieku wynosi ok. 6 m, przy wahaniach 57 m, a rednia gboko wody to 0,50 m (wahania od 0,40 do 1,00 m). Dno jest piaszczyste, piaszczysto-muliste, w zastoiskach muliste [65]. Na terenie zlewni znajduj si gwnie ki i grunty orne, w bezporednim ssiedztwie rzeki nadrzeczne zadrzewienia. Ostatni, prawy dopyw Neru stanowi Nida, ktra swj pocztek bierze w Ignacewie Dolnym. Ciek ten poddawany jest duej antropopresji ju od pocztku swojego biegu [1].

8.3. Ner w odzi

W granicach odzi widoczne s dwa fragmenty rzeki. Pierwszy zaczyna si w poudniowo-wschodniej czci miasta, na terenach dawnej wsi Nery (obecnie okolice Mileszek). Przy ulicy Rokiciskiej znajduj si rowy stanowice dawne koryto rzeki. W Hucie Szklanej przy ulicy Kolumny Ner w postaci otwartego kanau rzecznego przecina ulic Gociniec, a nastpnie opuszcza miasto w pobliu Giemzowa. Dalej pynie przez tereny gmin Brjce i Rzgw. Nastpnie ponownie wpywa do miasta odzi w poudniowo-zachodniej czci, a dokadniej w parku im. 1 Maja, przecinajc ulic Zastawn. Pniej rzeka pynie poudniowym skrajem miasta przez Rud Pabianick, Chocianowice, Charzew, askowice oraz Lublinek. Z odzi odpywa w okolicach ulicy Biwakowej, skd pynie do Konstantynowa, a dalej w kierunku Poddbic i Dbia [2]. Na terenach Rudy Pabianickiej, w miejscu poszerzenia koryta rzeki Ner, znajduj si Stawy Stefaskiego. Tereny te s miejscem rekreacji i wypoczynku dla odzian. Jest

36

to najwiksze miejsce wykorzystywane do kpieli (kpielisko) w granicach administracyjnych odzi. Znajduje si tutaj przysta wodna wraz z wypoyczalni sprztu wodnego (kajaki, odzie, rowery wodne). Kilka kilometrw poniej Staww Stefaskiego do Neru uwalniane s oczyszczone cieki z GO AM.

8.4. Nawodnienia rolnicze

Zagospodarowanie doliny Neru jest bardzo zrnicowane. W jej grnej, mocno zurbanizowanej czci pooone s miasta d, Pabianice oraz Konstantynw dzki. W rodkowej i dolnej czci wystpuj niewielkie orodki przemysowe o charakterze przetwrczym (mleczarnie i fermy drobiu), jednak wikszo przylegych do rzeki terenw jest uytkowana rolniczo. Gleby, jakie wytworzyy si na tym obszarze, nale do gorszych klas bonitacyjnych. Przewaaj gleby brunatne waciwe, wyugowane i kwane (ok. 44%), a take bielicowe i pseudobielicowe (24%) [1]. W celu uynienia nieurodzajnych gleb od ponad stu lat stosuje si na tym terenie nawodnienia k wodami rzecznymi nioscymi cieki. Wykorzystanie wd na potrzeby rolnictwa zapocztkowano na przeomie XIX i XX w. w miejscowoci Szydw w okolicach Puczniewa. Skal nawodnie rozszerzono po roku 1905, jednak najbardziej intensywne dziaania wystpoway w okresie 19201960. W latach 19601970 przebudowywano istniejce urzdzenia melioracyjne, a po roku 1970 wykonano dalsze urzdzenia nawadniajce na powierzchni 570 ha. Regularne nawadnianie doliny Neru na przestrzeni kilkudziesiciu lat zaowocowao wytworzeniem si w wielu miejscach urodzajnej warstwy na nieurodzajnych piaszczystych glebach. Cige prowadzenie nawodnie (w okresie wegetacyjnym i poza nim) zapobiega degradacji gleb. Stosuje si gwnie nawodnienia stokowe, polegajce na wprowadzaniu wody na powierzchni uytkw zielonych przez sztucznie formowane stoki; pynce cieki maj by oczyszczane w warunkach glebowych, z drugiej strony zwilaj gleby i wnosz pewne iloci skadnikw nawocych, ktre wpywaj na wzrost PLOnw [67]. Wedug bada prowadzonych w latach 19801995 na nawadnianej powierzchni ok. 4300 ha zuywano do nawodnie wegetacyjnych w roku wilgotnym 13% ciekw odpywajcych z odzi, a w roku bardzo suchym a 34% [37]. Nawodnienia ciekami maj jednak rwnie swoje negatywne strony, poniewa mog powodowa skaenie gleby i wd gruntowych. Pody rolne pozyskiwane z tych terenw mog szkodliwie wpywa na zdrowie ludzi, zwierzt i jako produktw ywnociowych

37

pochodzenia zwierzcego. Rozwj przemysu w obrbie dzkiego Orodku Przemysowego spowodowany przez doprowadzenie do odzi wody z Pilicy w pocztkach lat 70. spowodowa stopniowe zwikszanie iloci wytwarzanych nieczystoci. Do Neru zaczy odpywa cieki zawierajce znaczne iloci siarczkw, chlorkw, cyjankw, detergentw, fenoli oraz innych zwizkw szkodliwych [67]. Wykorzystywanie zanieczyszczonych ciekami wd rzeki do nawadniania prowadzio do polepszenia jakoci wody w rzece, ale niestety te do gromadzenia osadw w korycie i dolinie. W efekcie na nawadnianych ciekami lekkich piaskach w dolinie powstay gleby antropogeniczne o duej zawartoci substancji organicznej (nawet do 5% w warstwie 20 cm), zagroone akumulacj toksycznych substancji [37]. Obecnie powierzchnia k nawadnianych wodami rzecznymi w dolinie Neru wynosi ok. 5000 ha (poczwszy od Konstantynowa, a skoczywszy na Dbiu), stanowic najwikszy tego typu kompleks k w Polsce [67]. W dolinie rzeki znajduje si 17 jazw pitrzcych wod wykorzystywan do nawodnie, niestety ich eksploatacja z uwagi na jako wody w Nerze wymaga sporych nakadw finansowych. Wystpujca w wodzie dua ilo zawiesin oraz zanieczyszcze wymaga staej kontroli dronoci cieku oraz konserwacji budowli pitrzcych.

8.5. Wpyw powstania GO na jako wody w Nerze

Jako wody w Nerze pogarszaa si wyranie wraz z rozwojem odzi jako orodka przemysowego. Pomimo dziaajcej od roku 1932 na Lublinku mechanicznej oczyszczalni ciekw, w rzece, po opuszczeniu granic odzi nie obserwowano oznak ycia biologicznego. W latach 70., poza odcinkiem rdowym do ktrego zanieczyszczenia nie docieray, rzeka zamienia si w otwarty ciek. Szacuje si, e na pocztku lat 90. objto ciekw, uwalnianych gwnie z zakadw wkienniczych, przewyszaa prawie 10-krotnie ilo wody naturalnie dopywajcej do granic odzi [46]. Najwiksze rda zanieczyszcze stanowiy i stanowi do dzisiaj cieki przemysowe i komunalne odprowadzane bezporednio do Neru z odzi oraz przez rzek Dobrzynk z Pabianic. W badaniach prowadzonych na potrzeby Raportu Pastwowej Inspekcji Ochrony rodowiska z 1994 r., wykazano, e podstawowe wskaniki zanieczyszcze kilkakrotnie przewyszaj normy ustalone dla III klasy czystoci. W osadach dennych wykryto obecno metali cikich (cynk, mied, rt, kadm), niebezpieczne iloci wielopiercieniowych wglowodorw aro-

38

matycznych czy fluorowcopochodnych wglowodorw acuchowych pochodzcych z przemysu i uwaanych za substancje rakotwrcze [46][59]. Kluczowe znaczenie dla przyszoci Neru miao powstanie Grupowej Oczyszczalni ciekw, ktra miaa uwolni rzek od potnego adunku zanieczyszcze. 23 padziernika 1974 r. formalnie rozpoczto budow GO. W 1990 r. powsta kolektor Polesie 15, wybudowano take Hal Krat i Piaskownikw oraz kana ominicia; instalacje te umoliwiay mechaniczne oczyszczanie ciekw. Pod koniec 1994 r., stworzono kolektor VII; wtedy to podczono do GO cieki z oczyszczalni umiejscowionej na Lublinku, j sam wyczajc z eksploatacji. Byo to bardzo korzystne, gdy wyposaenie starej oczyszczalni stanowiy jedynie piaskowniki i sita tamowe Geigera. Zatrzymywane byy jedynie najgrubsze zawiesiny znajdujce si w ciekach. Kryzys lat 30. XX w., a pniej wybuch II wojny wiatowej uniemoliwiy wybudowanie czci biologicznego oczyszczania ciekw w oczyszczalni na Lublinku. Zadanie to wykonano dopiero w GO, w roku 1997. Powsta bowiem zoony z dwch linii I cig biologicznego oczyszczania ciekw [22]. Od roku 1998 ok. 50% ciekw pochodzcych z GO AM byo oczyszczanych biologicznie [37]. Nie poprawio to jednak w widoczny sposb tragicznej sytuacji w Nerze, gdy w dalszym cigu wpyway do niego (poprzez Dobrzynk) nieoczyszczone cieki komunalne i przemysowe z Pabianic (liczcych w latach 90. ok. 70 tys. mieszkacw) [46]. U schyku lat 90. stworzono rwnie najbardziej chyba charakterystyczne dla oczyszczalni obiekty Zamknite Komory Fermentacyjne (ZKF-y). S to wysokie na trzydzieci metrw zbiorniki pomalowane w biao niebieskie pasy, gdzie nastpuje fermentacja osadu powstaego w procesie oczyszczania ciekw. W procesie fermentacji w komorach produkowany jest biogaz (ok. 1000 m3 na godzin). W roku 2002 w wyniku postpujcej rozbudowy w dwch nowych halach wyposaonych w dmuchawy dostarczajce mikroorganizmom niezbdnego tlenu, powstay dwie nowe linie biologicznego oczyszczania ciekw (teraz ponad 90% ciekw poddawanych jest procesom biologicznym [37]). Poniewa osadu wci przybywa, do eksploatacji zostay rwnie oddane dwa dodatkowe ZKF-y. Lata 20042009 to okres intensywnej rozbudowy i modernizacji oczyszczalni, zwizane jest to m. in. ze wsparciem finansowym z Unii Europejskiej. W roku 2004 wybudowano elektrociepowni, w ktrej spalany jest biogaz; GO wykorzystujc uboczne produkty procesw oczyszczania, zaczyna produkowa energi odnawialn. Zmodernizowano rwnie hal krat oraz istniejce linie oczyszczania biologicznego, a take utworzono

39

trzy nowe linie. Wprowadzone zostay nowe technologie pozwalajce usuwa ze ciekw zwizki fosforu i azotu, co poprawio jako wody odprowadzanej do Neru i zapobiego dalszej degradacji rzeki. Poziom biogenw sta si zatem bezpieczny dla tego naturalnego odbiornika ciekw oczyszczonych, a w szerszej perspektywie rwnie dla Warty, Odry i Batyku [22]. Budowa GO oraz upadek wielu zakadw przemysowych w rejonie odzi, spowodoway znaczne polepszenie jakoci wody w Nerze, ale pomimo to nie spenia ona nadal wymaganych kryteriw jakociowych. Wody Neru we wszystkich punktach pomiarowych maj, wedug bada przeprowadzonych po 2000 r., wody IV i V klasy czystoci [55]. Jeszcze w czasie budowy oczyszczalni ciekw przewidywano, e po jej uruchomieniu nie ma szans na radykaln popraw sytuacji, odpywy z oczyszczalni bowiem, kilkukrotnie przekraczajce naturalne przepywy, mog spowodowa utrudnienie rekultywacji rzeki, a nawet jej degradacj [37]. Olbrzymie iloci pyncej wody mog bowiem porusza trujce osady denne i uwalnia z nich substancje szkodliwe.

8.6. Odbudowa ycia biologicznego w rzece

Obecnie Ner charakteryzuje si obfitoci fauny bezkrgowej, ale ze wzgldu na silne zanieczyszczenie, maym jej zrnicowaniem [60]. Jednak w zwizku z obserwowan popraw jakoci wody, mona spodziewa si stopniowej odbudowy zgrupowania ywych organizmw. Wystpowanie bezkrgowcw stanowicych baz pokarmow determinuje bytowanie ryb. Monitoring ichtiofauny Neru i jego dopyww prowadzono w latach 2000, 2002, 2004 i 2005. W porwnaniu z pierwszym rokiem bada, kiedy odnotowano obecno 10 gatunkw ryb, w kolejnych latach zarejestrowano wzrost tej liczby do 21 [46][59]. Nawet patrzc z tej perspektywy, mona stwierdzi, e ichtiofauna Neru jest relatywnie uboga w porwnaniu z innymi rzekami o zblionej wielkoci. Wieloletnia degradacja nastpujca poprzez zrzut zanieczyszcze oraz zagospodarowanie rzeki budowlami pitrzcymi znaczco utrudniay bytowanie i migracj ryb, co prowadzio do stopniowego zaniku ich populacji. Grny bieg Neru charakteryzuje si znaczn zawartoci tlenu i niszym zanieczyszczeniem ni bieg rodkowy. rodkowy bieg rzeki cechuje natomiast niska zawarto tlenu rozpuszczonego oraz wysokie stenie substancji biogennych i organicznych; w tym odcinku zaznacza si cakowity brak lub ubstwo wielu gatunkw ryb. Dolny bieg rzeki

40

opisano jako miejsce, gdzie najwyraniej zaznaczaj si stopniowo pozytywne zmiany w ichtiofaunie. We wszystkich latach bada w Nerze sumarycznie przewaay kieb, oko, po i kara srebrzysty gatunki ubikwistyczne, ktrych dominacja charakteryzuje cieki zdegradowane [46][59]. Mimo e wody Neru wci zaliczane s do najgorszej klasy czystoci, to zwikszenie si liczby gatunkw w kolejnych latach wiadczy o znacznej poprawie jakoci wody w rzece. Stwarza to szans na dalsz odbudow zespow organizmw na drodze rekolonizacji. W 2005 r. Zarzdy Okrgowe Polskiego Zwizku Wdkarskiego w odzi i Sieradzu podjy dziaania majce na celu odtworzenie ichtiofauny poprzez dziaania zarybieniowe. Do rzeki zaczto uwalnia narybek takich gatunkw, jak mitus, szczupak, ja, lin, kara czy karp [46][59]. Rekultywacja zdegradowanych ekosystemw rzecznych stanowi przedmiot wielu bada. Przypadki rzek niszczonych przez lata w wyniku regulacji, a pniej poddawanych renaturyzacji (Ren, Tamiza) pozwalaj optymistycznie spojrze w przyszo i daj nadziej dla zniszczonego ekosystemu rzeki Ner [33].

8.7. Energetyczne wykorzystanie wd Neru

Czynnikami, ktre zadecydoway o rozwoju hydroenergetyki i powstaniu duej iloci maych elektrowni wodnych na rzece Ner, jest jej zabudowa budowlami pitrzcymi wykonanymi na potrzeby nawadniania uytkw zielonych w dolinie oraz specyficzny reim hydrologiczny wynikajcy z wykorzystania rzeki jako odbiornika oczyszczonych ciekw z GO AM [58] oraz z kanalizacji oglnospawnej. Stwarza to korzystne warunki dla MEW, stabilizujc na wysokim poziomie przepywy rednie roczne. Ner jest take, wraz z rzek Jasie, dk i Jasiecem, odbiornikiem wd deszczowych z bardzo zurbanizowanej poudniowej i centralnej czci odzi oraz rzek Dobrzynk z Pabianic. Budowle pitrzce znajdujce si na Nerze powstay w latach 19601975. Nawadnianie uytkw zielonych obejmuje tu powierzchni ok. 5000 ha. Ze wzgldu na specyficzny reim rzeczny, MEW mog pracowa prawie przez cay rok, z przerwami na sianokosy. Warto wspomnie, e Ner rzadko zamarza zim, co jest korzystne z punktu widzenia wytwarzania energii z pyncej wody.

41

8.7.1. Realizacja MEW na rzece Ner Wojewdzki Zarzd Melioracji i Urzdze Wodnych do chwili obecnej odda w dzieraw 11 budowli pitrzcych zlokalizowanych na rzece Ner, z przeznaczeniem na realizacj dziaa zwizanych z energetyk wodn. Przy wykorzystaniu przedmiotowych budowli pitrzcych zostay wykonane nastpujce MEW: 1) na jazie w km 35 + 830 rz. Ner, m. Kolonia Borek, 2) na jazie w km 39 + 800 rz. Ner, m. Wlka, 3) na Mynwce rzeki Ner z wykorzystaniem jazu w km 45 + 070 rz. Ner, m. Wilkowice, 4) na jazie w km 55 + 700 rz. Ner, m. Badrzychw, 5) na rz. Pisi koo Maynia w km 60 + 060 z wykorzystaniem jazu w km 68 + 800 rz. Ner, m. May, 6) na jazie w km w km 68 + 800 rz. Ner, m. May, 7) na jazie w km 71 + 690 rz. Ner, m. Puczniew, 8) na jazie w km 76 + 690 rz. Ner, m. Charbice Grne, 9) na jazie w km 78 + 165 rz. Ner, m. Charbice Dolne. Rozpoczto rwnie dziaania zmierzajce do powstania MEW: 10) na jazie m. Jeew, 11) na jazie m. Zygmuntw. Wykorzystanie budowli pitrzcych bdcych wasnoci Skarbu Pastwa na Nerze do celw zwizanych z wytwarzaniem energii w turbinach wodnych rozpoczo si w roku 1993. Powstaa wwczas maa elektrownia wodna w miejscowoci Kolonia Borek (gm. Wartkowice), umiejscowiona w jednym z okien jazu. W roku 2000 hydroelektrownia ta zostaa zmodernizowana, a w roku 2009 wyremontowana. Wymieniono turbiny na 4-migowe; dokonano rwnie zmiany szandoru z dolnego na grny. W zalenoci od wielkoci przepyww moe by wykorzystywana rna liczba turbin elektrowni. Remont turbin spowodowa, e s one atwiejsze do odstawienia w przypadku wezbra powodziowych. Obecnie moc elektrowni wynosi ok. 44 kW. MEW w miejscowoci Wlka zostaa uruchomiona w 2001 r. Wyposaona jest w 3 turbiny migowe. Woda do komory turbinowej jest wprowadzana korytem betonowym. Zastosowanie kanau obiegowego zapewnia swobodny przepyw wielkich wd przez budowl pitrzc. Moc elektrowni to 90 kW.

42

MEW w miejscowoci Wilkowice tutaj jaz na Nerze suy funkcjonowaniu powstaej w 2000 r. hydroelektrowni na Mynwce rzeki Ner. Wykorzystanie budowli pitrzcej do celw energetycznych polega na skierowaniu wd kanaem obiegowym na Mynwk rzeki Ner, gdzie zainstalowane s urzdzenia MEW (2 turbiny Kaplana). Moliwa do uzyskania moc ksztatuje si na poziomie okoo 60 kW. MEW w miejscowoci Badrzychw to najnowsza obecnie dziaajca elektrownia na Nerze, powstaa w 2008 r. Instalacja znajduje si w jednym z czterech pl jazu, z zachowaniem penej dronoci zajtego przez MEW pola. Wyposaona w turbin Kaplana o mocy nominalnej 75 kW, osiga rednio moc 40 kW. MEW w miejscowoci May. Znajduj si tutaj dwie elektrownie wodne. Jaz na Nerze suy funkcjonowaniu zabytkowej elektrowni na Mynwce rzeki Pisi, powstaej w 1926 r., po II wojnie nieczynnej i ponownie uruchomionej w 1997 r. Produkcja energii odbywa si z wykorzystaniem turbiny Francisa, natomiast pobr z rzeki Ner poprzez lewobrzen luz wlotow. Urzdzenia elektrowni znajduj si w starym mynie wodnym, a moc jak mona uzyska to 10 kW. W 2005 r. uruchomiono tutaj take drug, wiksz elektrowni (29 kW). Turbina zostaa zamontowana na jazie. Wbudowane kraty wraz z turbin s przystosowane do podnoszenia w czasie wezbra (razem z zasuwami zabudowanego przsa), co sprawia, e nie utrudniaj przepywu. MEW na jazie Puczniew powstaa w 2003 r. Zainstalowana zostaa tu turbina Kaplana. Wprowadzenie wody do komory turbinowej odbywa si rurocigiem stalowym krytym. Elektrownia jest zautomatyzowana. Zastosowane rozwizanie, polegajce na wykonaniu kanau obiegowego, zapewnia swobodny przepyw wielkich wd przez budowl pitrzc. Moc nominalna elektrowni wynosi 110 kW. MEW Charbice Grne oraz MEW Charbice Dolne to bliniacze konstrukcje, powstae w 2002 r. W obu tych elektrowniach, na jazie zamontowano turbin Kaplana z nastawnymi opatkami wirnika i kierownic, a take rurocig sscy. Moliwa do uzyskania moc (na kadej z nich) wynosi okoo 45 kW. Podejmowane w Zygmuntowie dziaania zwizane z robotami budowlanymi zmierzajcymi do wykonania kanau obiegowego doprowadzajcego wod do elektrowni rozpoczy si w roku 2011. Rozwizanie konstrukcyjne planowanej do wykonania elektrowni bdzie korzystne dla jazu i rodowiska rzeki. Urzdzenia elektrowni nie bd si znajdoway w wietle jazu. Przepyw wd przez jaz nie bdzie zakcany i ograniczany, co jest istotne w okresach przepywu wielkich wd, a konstrukcja pitrzca nie bdzie naraona na ewentualne drgania. Wad takiego sposobu budowy MEW s wysokie koszty

43

44

zwizane z budow kanau obiegowego, a take mniejszy przepyw moliwy do wykorzystania. Moc, ktr mona bdzie uzyska na tym obiekcie to 40 kW. Korzystne dla koryta rzeki Ner bdzie rwnie rozwizanie konstrukcyjne, ktre bdzie zastosowane na oddanym do uytkowania w 2011 r. jazie w Jeewie, w kwietniu 2011 r. wydzierawionym na potrzeby funkcjonowania maej elektrowni wodnej i produkcji energii elektrycznej. Nowo powstay obiekt ma komor, ktra zostaa specjalnie zaprojektowana z myl o umiejscowieniu tam MEW. Taki sposb funkcjonowania rwnie nie ogranicza swobodnego przepywu wd wezbraniowych. Elektrowni towarzyszy take przepawka dla ryb [66]. Podstawowy sens istnienia MEW to wytwarzanie czystej, odnawialnej energii pozwalajce zmniejsza zapotrzebowanie na energi wytwarzan przez elektrownie wykorzystujce surowce konwencjonalne. Szacunkowa czna moc zwizana z wykorzystaniem budowli znajdujcych si na rzece Ner na terenie wojewdztwa dzkiego wynosi okoo 510 kW. Pozytywny wpyw na rzek zaznacza si w dwojaki sposb, poprzez wychwytywanie z wody pyncych mieci, ktre osadzaj si na kratach, oraz napowietrzanie wody w czasie dziaania turbin. Waciciele elektrowni wodnych na Nerze zgodnie twierdz, e urzdowa droga prowadzca do powstania obiektu jest czsto duga i trudna. Dugotrwae i skomplikowane, a czsto kosztowne procedury administracyjne zwizane z uzyskaniem niezbdnych pozwole oraz z podczeniem do sieci odstraszaj potencjalnych inwestorw brany hydroenergetycznej. Koszty inwestycji s due, elektrownie zaczynaj przynosi dochody dopiero po duszym okresie uytkowania (od kilku do nawet 10 lat [66]). Budowa elektrowni wywouje nieraz protesty mieszkacw, a negatywne nastawienie miejscowej ludnoci czsto pozostaje i pniej. Wahania poziomu wody w Nerze s zwizane nie tylko z warunkami hydrologicznymi, ale te z intensywnoci zrzutw z GO i pobieraniem wody do nawodnie. W czasie wezbra wiele elektrowni jest wyczanych, co skutkuje przerwami w produkcji energii. Z kolei wody z GO i z kanalizacji oglnospawnej wpywaj znacznie na zwikszenie przepyww Neru (co jest wane zwaszcza w okresie niwek hydrologicznych zlewni), a poniewa s cieplejsze od wd rzecznych, podwyszaj temperatur wody w rzece, co ma znaczenie zim. Waciciele elektrowni obcieni s kosztami zwizanymi z jej uytkowaniem. Do ich obowizkw naley bieca konserwacja urzdze pitrzcych, utrzymywanie w naleytym stanie odcinka rzeki powyej i poniej urzdzenia wodnego, na ktre oddziauje elektrownia, czyszczenie krat zabezpieczajcych dopyw

wody do turbin elektrowni z nieczystoci, w ktre rzeka obfituje, a take wykaszanie traw na skarpach koryta rzeki w ssiedztwie obiektu. MEW s dobrym przykadem funkcjonowania w praktyce zasad zrwnowaonego rozwoju uwzgldniajcych wymogi ochrony rodowiska i potrzeby spoeczestwa oraz gospodarki.

8.8. Turystyka w dolinie Neru

Dolina Neru nie obfituje w due obszary ochrony przyrody. Za najwaniejsze na tym terenie naley uzna dwa obszary nalece do sieci obszarw Natura 2000. Pierwszy z nich to Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Dbrowa Grotnicka, o powierzchni 101,48 ha, obejmujcy ochron fragment lasu sosnowo-dbowego w wieku ponad 100 lat. Drugi obszar, znajdujcy si w dolnym biegu rzeki, stanowi Pradolina BzuryNeru, o powierzchni 17 696,03 ha, obejmujca niewielkie kompleksy gowe, torfowiska niskie i przejciowe, starorzecza, doy potorfowe oraz turzycowiska. Inne formy obszarowej ochrony przyrody w dolinie Neru to: pooony w gminie czyca rezerwat Bonie obejmujcy rolinno halofiln (wystpuje tu m. in. solird zielny); usytuowany w okolicach wsi Rbie AB w gminie Aleksandrw dzki rezerwat Torfowisko Rbie, ktry ochron obejmuje rozleg dolin midzy wydmami, gdzie znajduje si dawniej eksploatowane torfowisko wysokie; znajdujcy si w obrbie uroczyska Olenica leny rezerwat Jody Olenickie (gmina Lutomiersk, powiat pabianicki), chronicy naturalny fragment lasu jodowego na pnocnej granicy wystpowania jody; pooony w zabagnionej dolinie Neru Rezerwat Mianw (gmina Lutomiersk), chronicy rdleny kompleks torfowisk niskich, kompleks bagien oraz inicjalnych postaci olsw [39]. Rwnie poza obszarami ochrony przyrody, dolina Neru jest bardzo malownicza. Gdyby wody Neru byy czystsze, sprzyjaoby to turystyce. Warto doceni rol turystyki we wspczesnych gospodarkach. Jest ona istotnym czynnikiem rozwoju gospodarczego i moe stanowi wane rdo koniunktury. Ostatnio staa si jednym z najbardziej dochodowych sektorw gospodarki na wiecie i zarazem najwiksz potrzeb spoeczn wspczesnego spoeczestwa [8]. Turystyce sprzyjaj: wzrost dochodw, skracanie czasu pracy, rozwj transportu i elektroniki. Jako dziedzina interdyscyplinarna przyczynia si

45

do rozwoju m. in.: transportu, budownictwa, gospodarki komunalnej, rozwoju regionalnego. Peni ona funkcj pewnego rodzaju aktywizatora innych gazi gospodarki. Dzisiejsza turystyka jest elementem wspczesnego stylu ycia, sposobem poznawania wiata, ludzi i kultury; daje moliwo odpoczynku, relaksu, regeneracji si, poprawy stanu zdrowia, wspierajc rozwj gospodarczy i spoeczny regionw turystycznych. Naley zwrci uwag na to, e jest ona zjawiskiem przestrzennym na terenach, gdzie rozwija si turystyka, na jej potrzeby przeksztacane jest rodowisko przyrodnicze, powstaje czsto infrastruktura komunikacyjna, noclegowa, ywieniowa umoliwiajce pene korzystanie z walorw turystycznych to z kolei powoduje zmian krajobrazu. Moe to by cenne zjawisko przynoszce efekty gospodarcze, ale w pewnych przypadkach moe prowadzi do degradacji rodowiska. Walory turystyczne wpywaj na struktur przestrzenn podry, stanowic gwn si przycigania turystw. Mog mie charakter materialny lub niematerialny, by elementem przyrody bd dzieem czowieka, ich rozwj odbywa si w efekcie udostpniania dotychczas niezagospodarowanych zasobw przyrody lub ich tworzenia przez ludzi. Infrastruktura dostosowana do rodzaju walorw pozwala na ich turystyczne wykorzystanie [32]. Dolina Neru jest bardzo atrakcyjna w kontekcie wykorzystania turystycznego. Charakteryzuje si piknym krajobrazem, a do wielu miejsc jest dobry dojazd. Niedalekie pooenie w odniesieniu do aglomeracji dzkiej mogoby zachci odzian do weekendowych wyjazdw na te tereny, mona byoby rwnie rozwija tu agroturystyk. Podjcie dziaa w zakresie przywrcenia atrakcyjnoci krajobrazowo-turystycznej doliny Neru zaoy sobie jako jeden z celw Zwizek Gmin Nadnerzaskich. Od lipca 2006 r. Zwizek organizuje spywy kajakowe po Nerze. Ich celem jest promocja walorw turystycznych i rekreacyjnych otoczenia tej rzeki [21]. Ner przecinaj szlaki turystyczne konne, piesze, rowerowe. Powizanie tych szlakw z agroturystyk i utworzenie nowych, np. rowerowego szlaku czcego umiejscowione nad Nerem elektrownie wodne czy miasta nadnerzaskie mogoby wpyn na zwikszenie ruchu turystycznego w tych okolicach. 8.8.1. Zwizek Gmin Nadnerzaskich Pooenie nad Nerem wymaga okrelonej wsppracy pomidzy lokalnymi samorzdami. Moe te czy gminy pod wzgldem gospodarczym i turystycznym. W 1993 r. powsta posiadajcy osobowo prawn Zwizek Gmin Nadnerzaskich (z siedzib w Poddbicach) dziaajcy wedug przyjtego statutu. Zwizek stanowi dobrowolne zrze-

46

szenie gmin, przez ktre przepywa Ner. Gwne jego zadania to pomoc w zaspokajaniu potrzeb publicznych zrzeszonych gmin, m. in. dbao o ich mieszkacw, rozwizywanie problemw przekraczajcych moliwoci realizacyjne poszczeglnych gmin, a take troska o ich harmonijny rozwj. Kolejnym celem zwizku jest przywrcenie i zachowanie adu ekologicznego w zakresie wd powierzchniowych, co zaowocuje popraw zaopatrzenia ludnoci w wod [28]. Midzy innymi to dziaania Zwizku powoduj, e jako wody w rzece Ner ulega poprawie. Jest to efektem podejmowanych przedsiwzi z zakresu ochrony rodowiska, a w szczeglnoci rozbudowy sieci kanalizacyjnej i budowy lokalnych oczyszczalni ciekw. Dobrze byoby we wsppracy z wadzami wojewdztwa dokona w wielu miejscach budowy (odbudowy) obwaowa rzeki, a take rozbudowa urzdzenia melioracyjne i dy do tworzenia zbiornikw maej retencji. Wanym zagadnieniem jest take odmulenie rzeki [28]. Poczone dziaania mog przynie zwielokrotnione efekty dla rzeki Ner, okolicznych obszarw i lokalnych mieszkacw. Dziaacze Zwizku zakadaj, e dziki turystycznemu i rekreacyjnemu wykorzystaniu doliny Neru mona pokaza jej walory przyrodniczo-krajobrazowe. W skad Zwizku wchodz nastpujce gminy: Lutomiersk, Poddbice, Wartkowice, winice Warckie, Dbie, Grabw, Konstantynw dzki, czyca. 8.8.2. Z wizyt w Mayniu May (gmina Zadzim, powiat poddbicki) jest miejscowoci pooon nad Nerem i Pisi. Walory krajobrazowe pooonego nad rzek Maynia s bez wtpienia bardzo due. Okolice te charakteryzuj si bogactwem gatunkw zwierzt, gwnie ptakw, a take rolin. Wystpuj tu m. in. kokoszki, nurogsi, ggoy, abdzie, trzcinaki, trzcinniczki. Znajduj si tutaj take dwie mae elektrownie wodne i stary (stuletni), murowa-

47

no-drewniany, dobrze zachowany myn wodny, we wntrzu ktrego dodatkowo zamontowano turbin wytwarzajc energi. Jest to jeden z niewielu tego typu obiektw napdzanych wod, jakie pozostay w wojewdztwie, a jednoczenie jeden z dwch nad Nerem. Oprcz niego istnieje jeszcze jeden drewniany myn, towarzyszcy elektrowni wodnej w Wilkowicach (wybudowany w latach 19221924). Myn w Mayniu jest starszy zosta wybudowany w 1911 r. Po II wojnie wiatowej w okresie ponad 40 lat by uytkowany przez spdzielnie, a od okoo 20 lat znowu jest w rkach pierwotnych wacicieli (jako dziedzictwo rodzinne zosta odkupiony). Pozostaje nadal czynny. Obok myna przebiega szlak rowerowy. Obecnie wacicielka myna rozwaa moliwo wikszego udostpniania go do zwiedzania dla turystw, gdy obiekt cieszy si niemaym zainteresowaniem. Poniewa mynowi towarzyszy zabudowa gospodarska, obecnie nie uytkowana, by moe kiedy w tym miejscu powstan pokoje gocinne. Oprcz zabytkowych urzdze zwizanych z energetyk wodn w Mayniu mona podziwia inne obiekty dziedzictwa kulturalnego. Na list zabytkw Krajowy Orodek Bada i Dokumentacji Zabytkw wpisa m. in.: murowany koci parafialny p.w. w. Andrzeja wzniesiony w latach 19071912, w miejsce spalonego drewnianego kocioa. Jest to obiekt trzynawowy, utrzymany w stylu noworomaskim; ma dwuspadowy dach pokryty dachwk, by konsekrowany w 1919 r., otarz gwny i boczne s utrzymane w stylu barokowym; dwr, z drugiej poowy XIX w. Urokliwe miejscowoci, takie jak May wraz z terenami przylegymi, charakteryzuj si ogromnym potencjaem w zakresie rozwoju szeroko rozumianej turystyki nie tylko dla mieszkacw wojewdztwa dzkiego. Niewtpliw zalet tych terenw jest blisko aglomeracji miejskiej odzi. Atrakcyjno regionu w poczeniu z odpowiednio rozwinitym zapleczem turystycznym daje nadzieje na rozwj i zaprezentowanie jego walorw szerszej klienteli.

48

9. Perspektywy dalszego rozwoju hydroenergetyki na terenie wojewdz wojewdztwa dzkiego

Ze wzgldu na wododziaowe pooenie obszar wojewdztwa jest stosunkowo ubogi w wody powierzchniowe. Pod wzgldem oglnej powierzchni wd wojewdztwo dzkie plasuje si na 14. miejscu w kraju a na 15. pod wzgldem wd pyncych [54]. Najwiksze zagszczenie sieci rzecznej wystpuje na Rwninie owicko-Boskiej, natomiast najmniejsze w rejonie Piotrkowa, Dziaoszyna i Opoczna oraz w przykrawdziowej strefie Garbu dzkiego [50]. Instalacje wykorzystujce odnawialne rda energii, w tym mae elektrownie wodne, maj zazwyczaj charakter lokalny, w efekcie nie wymagaj tworzenia scentralizowanej infrastruktury technicznej. Jako mae i rozproszone technologie naturalnie wpisuj si w polityk, strategi i plany rozwoju regionalnego oraz lokalnego. Zwaywszy na rozproszony charakter oraz ogln dostpno zasobw OZE, energetyka odnawialna moe sta si czynnikiem pobudzajcym rozwj gospodarczy na poziomie regionalnym. Bardzo istotnym elementem procesu planowania energetycznego jest szacowanie oraz wskazywanie moliwoci wykorzystania istniejcych na danym terenie zasobw energetycznych, co w przyszoci zaowocuje powstaniem korzyci zarwno o charakterze ekonomicznym, jak i spoecznym. Aby umoliwi dalszy rozwj hydroenergetyki na rzekach regionu, Wojewdzki Zarzd Melioracji i Urzdze Wodnych w odzi opracowa list miejsc, ktre mona zagospodarowa, pitrzc tam wod. W wojewdztwie zlokalizowanych jest ponad 350 budowli pitrzcych, z czego wikszo stanowi jazy i zastawki. Pozostae budowle pitrzce to: stopnie, stopnie z pitrzeniem, przepusty, przelewy i budowle przepustowo-upustowe. WZMiUW planuje wydzierawi wszystkie moliwe jazy, stopnie wodne i zastawy, gdzie spitrzenie wody jest wiksze ni 1 metr. Okazuje si jednak, e dla wikszoci istniejcych budowli pitrzcych brak jest danych dotyczcych przepyww w korycie, dyspozycyjnego spadku oraz ich stanu technicznego; nie wiadomo wic, ile z nich jest przydatnych do produkcji energii. Podjto take dziaania realizacji MEW w kolejnych 8 lokalizacjach, w miejscowociach: Zygmuntw, Zimne-Rydzyna, Pudw Stary oraz Jeew na Nerze; w Smugach na Widawce, w Miedznej Murowanej na Wglance, w Woli Kakowej na Bzurze oraz w Giezowie na Drzewiczce [4]. Uwzgldniajc fakt, e WZMiUW dysponuje 345 budowlami pitrzcymi o wysokoci pitrzenia powyej 1 m, naley uzna procent wydzierawionych za niewielki. Moliwo

49

50

wykorzystania istniejcych budowli pitrzcych do celw energetycznych zawsze wymaga indywidualnej oceny, poniewa niektre z nich mog by zagospodarowane tylko do funkcjonowania staww rybnych lub innych niewielkich zbiornikw wodnych. Wszelkie ograniczenia z jakimi styka si hydroenergetyka, prowadz do spowolnienia rozwoju tej dziedziny. Zakaz realizacji inwestycji z zakresu maej energetyki wodnej obowizuje w odniesieniu do terenw parkw narodowych i rezerwatw przyrody. Istotne ograniczenia w lokalizacji MEW mog wystpowa na terenach parkw krajobrazowych, obszarw chronionego krajobrazu oraz na terenach, na ktrych ustanowiono formy ochrony przyrody w postaci pomnikw przyrody, stanowisk dokumentacyjnych, uytkw ekologicznych lub zespow przyrodniczo-krajobrazowych. Na obszarach sieci Natura 2000 mae elektrownie wodne mog by realizowane tylko wyjtkowo, gdy w trakcie przeprowadzonej oceny oddziaywania na rodowisko stwierdzono brak negatywnego wpywu na siedliska przyrodnicze oraz gatunki rolin i zwierzt, dla ktrych zosta wyznaczony obszar Natura 2000. Ponadto, na niektrych obszarach realizacja tego typu obiektw jest sprzeczna z ustaleniami celw rodowiskowych dla jednolitych czci wd i obszarw chronionych, pojawia si te mog ograniczenia techniczne ze wzgldu na zabudow koryta (wyloty drenay, roww, kanaw, kadki i mosty), ujcia dopyww. Elektrownia wodna nie moe rwnie powsta w miejscu, gdzie bdzie wywieraa niekorzystny wpyw na przylege tereny, np. poprzez podtopienia terenw zabudowanych i gruntw rolnych [55]. W najbliszych latach nie naley spodziewa si znacznego przyrostu energii wyprodukowanej w elektrowniach wodnych, a moce osigane przez mae elektrownie wodne nie wpyn w istotny sposb na struktur produkcji energii elektrycznej z odnawialnych rde energii. Rozwj energetyki wodnej opiera si bdzie na optymalnym wykorzystaniu istniejcych budowli hydrotechnicznych. Trendy w budowie obiektw hydrotechnicznych zmierzaj w kierunku maej retencji. Termin ten rozumiemy jako podejmowanie dziaa majcych due znaczenie dla ochrony ilociowej i jakociowej zasobw wodnych poprzez spowalnianie obiegu wody. Ksztatowanie i regulacja obiegu wody w zlewniach wywieraj wpyw na poziom wd gruntowych, a take przepywy w ciekach wyszego rzdu. Niewielkie zbiorniki zazwyczaj w maym stopniu oddziauj na rodowisko; charakteryzuj si rwnie krtkim czasem budowy przy jej niskich kosztach. Coraz czciej przy realizacji projektw maej retencji uwzgldnia si energetyk wodn. Zmniejszajc zagroenie powodziowe i ograniczajc deficyt wd powierzchniowych wojewdztwa mona rwnie produkowa energi. Program maej retencji przewiduje utworzenie 150 zbiornikw o powierzchni powyej 5 ha; dla 24 zaplanowano rwnie funkcj energetyczn (tab. 4). Najwicej, bo a 11, powstanie w zlewni Warty, 9 w zlewni Bzury i 4 w zlewni Pilicy. Wyliczono, e w ten sposb moliwe stanie si pozyskanie dodatkowych 4,1 tys. kW energii z wody [64].

Tabela 4 Zestawienie zbiornikw wytypowanych do wykorzystania energetycznego Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Supia Kolumna MarzeninKustrzyce Restarzew Charzew BechciceKonstantynw StolecJackowskie GrzelakiKik GolaWjcin PosadaGola Wieruszw Tatar Woucza Podstrobw Rzdkw Gowno Cedrowice Ozorkw II Kotowice Wypychw Sitowa Bdkw Ra Ruda Zbiornik Rzeka Widawka Grabia Grabia Widawka Ner Ner Olenica, Pyszna Prosna Prosna Prosna Prosna Rawka Biaka upia upia Mroga Bzura Bzura Czerniawka Moszczenica Drzewiczka Wolbrka Wolbrka Wolbrka Zlewnia Warty Warty Warty Warty Warty Warty Warty Warty Warty Warty Warty Bzury Bzury Bzury Bzury Bzury Bzury Bzury Bzury Bzury Pilicy Pilicy Pilicy Pilicy Pojemno (tys. m3) 612,0 204,0 1 530,0 1 122,0 1 222,2 2 400,0 2 600,0 3 000,0 2 300,0 1 000,0 17 250,0 120,0 99,0 563,0 180,0 170,0 90,0 217,8 110,0 63,6 330,0 525,0 300,0 850,0

rdo: na podstawie Wojewdzkiego Programu Maej Retencji.

51

10. Perspektywy rozwoju turystyki przy obiektach hydroenerhydroenerrekomendacja getycznych wojewdztwa dzkiego wraz z rekomendacjami
Informacje dotyczce tego problemu przedstawiono w zestawieniu tabelarycznym.
LP. WNIOSEK REKOMENDACJA ADRESAT REKOMENDACJI

REKOMENDACJE STRATEGICZNE NA POZIOMIE REGIONU 1 Sabo rozwinita sie rzeczna brana OZE i turystyczna szybko si rozwijaj, ich poczenie i maa liczba zbiornikw retencyjw pewnym zakresie moe nych w woj. dzkim jest przyczyzwikszy moliwoci rozwojon tzw. Programu maej retencji we w skali regionu. Przy twowykonanego na zlecenie WZMiUW rzeniu kolejnych programw w odzi. przez Urzd Marszakowski (DeW programie zaoono budow partament Turystyki i Rekre300 zbiornikw retencyjnych, acji) powinno si wcza wizj z czego 24 miayby peni funkcj rozwoju turystyki z uwzgldenergetyczn. Warto nadmieni, nieniem obiektw wykorzystue czsto tereny nad wodami, jcych OZE, a zwaszcza MEW. zbiornikami charakteryzuj si duymi walorami przestrzeni. Ponadto WZMiUW w odzi przygotowa list ok. 350 miejsc z pitrzeniem wikszym ni 1 m, ktre mog zosta wydzierawione na potrzeby energetyki wodnej. Rwnoczenie program rozwoju turystyki, a w nim kierunek Poznaj dzkie, nie uwzgldnia wizji rozwoju turystyki przy obiektach MEW. Brak informacji dotyczcych in- na potrzeby powyszego artykuwentaryzacji obiektw MEW, pou przeprowadzono inwentaryprzednia inwentaryzacja w 2008 r. zacj obiektw MEW; naley wykonana dla UM zawieraa bdy. jednak sytuacj monitorowa na bieco, gdy liczba hydroelektrowni zmienia si. Urzd Marszakowski, Departament Rozwoju Turystyki i Rekreacji.

Departament Przedsibiorczoci w UM.

52

Obiekty maych elektrowni wod- denie do zwikszania rozponych, poza nielicznymi wyjtkaznawalnoci obiektw MEW w rodowisku, oznaczanie elekmi, nie wyrniaj si z otoczenia. trowni wodnych i wskazanie Zdarza si, e nie s oznakowane. Trudno do nich dotrze. kierunkw dojazdu do tego typu obiektw; istnieje konieczno uzupenienia systemu identyfikacji obiektw MEW oraz systemu identyfikacji wizualnej obiektw MEW, a take ustalenie wzorca graficznego oznaczania tych obiektw. Na stronach internetowych pro- uwzgldnienie informacji o obiemujcych turystyk w wojewdzktach MEW na stronach intertwie dzkim trudno znale janetowych powiconych i prokiekolwiek informacje zwizane mujcych turystyk w wojez hydroenergetyk. Warto zaznawdztwie dzkim. czy, e czsto elektrownie le w piknych miejscach, w pobliu ktrych s te dostpne inne atrakcje turystyczne. W programie Poznaj dzkie wykorzystanie i wzorowanie si na dobrych rozwizaniach brak jest kreacji i promowania z innych regionw kraju zwiturystyki w woj. dzkim w zakrezanych z udostpnieniem obieksie MEW, mynw wodnych. tw MEW dla zwiedzajcych Przeprowadzono badanie metod s miejsca, gdzie z elektrowbonitacji punktowej w tym zakreniami wodnymi zwizany jest sie, wiele obiektw cechuje si szlak, program wycieczki, jest malowniczym pooeniem, a porozwinita infrastruktura turyniewa s to wiksze elektrownie, styczna w otoczeniu MEW; atwiej byoby otworzy je dla przedstawione wyej dziaania ruchu turystycznego. mogyby umoliwi przygotoWarto zaznaczy, e s miejsca w Polsce, gdzie z elektrowniami wanie strategii rozwoju turywodnymi zwizany jest szlak tustyki w obiektach MEW. rystyczny, program wycieczki, istnieje rozwinita infrastruktura turystyczna w otoczeniu MEW. A dochody z brany turystycznej stanowi pokane rdo przychodu.

Administracja samorzdowa, ustalenia wzorca graficznego i systemu identyfikacji powinny si odby na poziomie Urzdu Marszakowskiego; Departament Rozwoju Turystyki i Rekreacji w porozumieniu z WZMiGW w odzi oraz wacicielami MEW i organizacjami turystycznymi, gwnie LOT.

Administracja samorzdowa na poziomie gminy, a take waciciele MEW, organizacje turystyczne, gwnie LOT administratorzy stron internetowych.

Administracja samorzdowa i organizacje turystyczne na poziomie powiatowym oraz gminnym.

53

54

Waciciele MEW nie angauj si zachty w postaci instrumentw Jest to zadanie dla wadz paw dziaalno zwizan z turystyekonomicznych dla wacicieli stwowych, mona to uwzgldMEW, aby inwestowali swoje ni w polityce energetycznej k, gwnie z powodu obaw o ewenprzychody ze sprzeday energii i polityce rozwoju regionaltualne nowe dodatkowe obowizki. Nie widz moliwoci osignicia z elektrowni wodnych w tury- nego. styk. przychodw z turystyki. Tylko dwch wacicieli MEW w woj. dzkim (na 21 ankietowanych respondentw) jest zaangaowanych w dziaalno agroturystyczn. Powodem jest brak informacji o potrzebach strony popytowej. Wiele mynw wodnych jest pik- odrestaurowane myny wodne Wadze pastwowe, uwzgldmogyby sta si potencjaem nienie tego w polityce ekonie pooonych, ale zaniedbanych, dla prowadzenia dziaalnoci nomicznej i energetycznej panieremontowanych. Tylko kilka z nich pozostaje obecnie w dobrym gospodarczej zwizanej z tury- stwa. stanie. Nieliczne s lub bd odstyk. Pocztkowo w celu zarestaurowane na potrzeby prowachcenia do inwestowania w dziadzenia dziaalnoci gospodarczej alno turystyczn mona wprozwizanej z turystyk. wadzi pewne mechanizmy ekonomiczne dla wacicieli MEW i wacicieli mynw, aby inwestowali w agroturystyk i inne formy turystyki; rozwj turystyki w regionie dzkim mgby by szans na zmniejszenie bezrobocia. Lokalizacja wielu adnie pooonych miejsc blisko odzi, z dobrym dojazdem z miasta mogaby bardzo sprzyja turystyce weekendowej. Brak szlaku turystycznego obej- moliwo utworzenia szlaku Organizacje turystyczne. mujcego elektrownie wodne oraz bd szlakw czcych elektras turystycznych zwizanych trownie wodnymi i myny; poporednio lub bezporednio z zawinno si dy do wypracowagadnieniem hydroenergetyki. nia uzgodnie midzy wacicieW ofertach pojawiaj si niekiedy lami MEW, wacicielami myinformacje o moliwoci zwiedzanw a organizacjami turystycznia EW Smardzewice. Inne MEW nymi odnonie do udostpnienia nie s uwzgldniana przy organiobiektu dla zwiedzajcych. zacji wycieczek.

Elektrownie wodne zlokalizowane moliwo utworzenia szlaku na Nerze pooone s w niewielrowerowego ladem nadnerzakich odlegociach od siebie, poza skich elektrowni. tym jest do nich wygodny dojazd. Stwarza to moliwoci dla turystyki pieszej oraz rowerowej. 10 Cz obiektw MEW spotyka si potrzeba budowania lepszego z niechci ze strony okolicznych klimatu dla inwestycji w OZE; mieszkacw. udostpnienie obiektw dla zwiedzajcych pomoe zapozna si z funkcjonowaniem hydroelektrowni; wskazana jest edukacja proekologiczna z uwzgldnieniem dorosych; wskazane byoby utworzenie przewodnika z map obiektw MEW, zawierajcego informacje o nich oraz o innych OZE, a take przedstawienie w nim zalet OZE w porwnaniu z konwencjonaln energetyk. 11 Wyniki bada przeprowadzonych nawizanie i dbanie o wspprawrd wacicieli elektrowni wodc pomidzy przedstawicielami nych wskazuj, e nauczyciele brany turystycznej, otoczeniem z okolicznych szk zwracaj si biznesu a wacicielami elekdo nich z probami o udostpnietrowni wodnych; naley wypranie obiektu MEW dla uczniw cowa ciek wsppracy, platzwiedzanie elektrowni odbywa si form informacji. w ramach edukacji ekologicznej. Istnieje zatem zainteresowanie od strony popytowej organizacj wycieczek do hydroelektrowni. Niestety czsto obserwuje si brak komunikacji i wsppracy pomidzy instrumentariuszami mogcymi wpyn na organizacj wycieczek po MEW.

Organizacje turystyczne, waciciele MEW nad Nerem.

Administracja samorzdowa i powiatowa, organizacje turystyczne.

Samorzdy regionalne, przedstawiciele brany turystycznej, waciciele MEW, organizacje pozarzdowe typu rdo.

55

12 W programach edukacyjnych Ku- przygotowanie produktu tury- Kuratorium Owiaty w oratorium Owiaty, w lad za wystycznego wycieczki eduka- dzi, nauczyciele. tycznymi z Ministerstwa Edukacji cyjnej dla dzieci i modziey Narodowej, dy si do szerzenia szkolnej; edukacji proekologicznej. Wskazu- promowanie obiektw MEW jako je si na konieczno takiej dziapraktycznego sposobu wdraaalnoci na wszystkich etapach nia zagadnie proekologiczksztacenia z uwzgldnieniem OZE. nych. Z programw edukacyjnych wynika, e powinno wystpowa due zainteresowanie tematyk energii odnawialnej na rnych poziomach nauczania. REKOMENDACJE OPERACYJNE NA POZIOMIE PODMIOTOW GOSPODARCZYCH 13 Brak wykorzystania potencjau zgoszenie si do dyrekcji okopopytowego. Niektrzy nauczycielicznych szk z informacjami le kontaktuj si z wacicielami o moliwoci zorganizowania MEW w pobliu szkoy i jeli jest wycieczki i konkretnej ofercie. taka moliwo przyprowadzaj uczniw na wycieczki edukacyjne do elektrowni. 14 Niewykorzystanie potencjau ele- korzystanie z analiz porwnawktrowni wodnych w zakresie turyczych, best practice w zakresie styki. organizacji turystyki przy obiektach hydroenergetycznych. 15 Moliwo poczenia funkcji edu- przygotowanie miejsc zwiedzakacyjnej hydroelektrowni z dziania dostosowanych do modych alnoci handlow. Podczas wyturystw, take pod ktem cieczki mona prowadzi sprzeda sprzeday materiaw edukamateriaw edukacyjnych zwicyjnych i pamitek turystyczzanych z energetyk odnawialn, nych. ale take pamitek. rdo: oprac. wasne. Brana turystyczna w uzgodnieniu z wacicielami MEW.

Waciciele MEW.

Waciciele MEW.

56

LITERATURA
[1] Ambrozik K., Ichtiofauna dopyww Neru zmiany osiem lat po uruchomieniu Grupowej Oczyszczalni ciekw w odzi. Praca magisterska wykonana na Uniwersytecie dzkim, na Wydziale Biologii i Ochrony rodowiska, w Katedrze Ekologii i Zoologii Krgowcw, d 2010. [2] Bonisawski R., Rzeka Ner. Z biegiem dzkich rzek, Wydawnictwo UM odzi, d 2008. [3] Dukowska M., Grzybkowska M., Marsza L., Ziba G., The food preferences of three-spined stickleback, Gasterosteus aculeatus L., downstream of a dam reservoir, Oceanological and Hydrobiological Studies 2009, 38, 3950. [4] Gaicka M., Wykaz budowli pitrzcych Skarbu Pastwa, dla ktrych gospodarowanie wykonuje Wojewdzki Zarzd Melioracji i Urzdze Wodnych w odzi w imieniu Marszaka Wojewdztwa dzkiego, wykorzystywanych dla potrzeb MEW, d 2011. [5] Galicka W., Zbiorniki zaporowe, [w:] R. Olaczek, A. Warcholiska (red.), Ochrona rodowiska i ywych zasobw przyrody, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1999, 253272. [6] Galicka W., Kruk A., Hydroconstruction-related changes of water quality in the Warta River, Poland, Acta Universitatis Lodziensis 2000, Folia Limnologica, 7, 193210. [7] Galicka W., Lesiak T., Wpyw zbiornika Jeziorsko na fitoplankton rodkowego odcinka rzeki Warty, Universitatis Lodziensis 1996, Folia Botanica, 11, 161173. [8] Goembski G., Kompendium wiedzy o turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. [9] Grzybkowska M., Diel drift of Chironomidae in a large lowland river (Central Poland), Netherlands Journal of Aquatic Ecology 1992, 26, 355360. [10] Grzybkowska M., Dukowska M., Impact of the dam reservoir on river macrobenthic community: long-term study of Jeziorsko Reservoir and the Warta River in central Poland, Polish Journal of Ecology 2001, 49, 243259. [11] Grzybkowska M., Dukowska M., Communities of Chironomidae (Diptera) above and below a reservoir on a lowland river: long-term study, Annales Zoologici Fennici 2002, 52, 235247. [12] Grzybkowska M., Dukowska M., Response of chironomids (Chironomidae, Diptera) to damming. Production, Teka Komisji Ochrony i Ksztatowania rodowiska Przyrodniczego 2004, 1, 7182. [13] Grzybkowska M., Dukowska M., Sitkowska M., Galicka W., Spatial distribution of benthic chlorophyll a in the Warta River, upstream and downstream of the Jeziorsko Reservoir, Acta Hydrobiologica 2000, 42, 123136. [14] Grzybkowska M., Dukowska M., Takeda M., Majecki J., Kucharski L., Seasonal dynamics of macroinvertebrates associated with submersed macrophytes in a lowland river downstream of the dam reservoir, Ecohydrology and Hydrobiology 2003, 3, 399408. [15] Grzybkowska M., Galicka W., Metody oceny jakoci wd na przykadzie rzeki Warty. [w:] T. Gabryelak (red.), Bory Tucholskie ochrona biosfery, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1998, 4352.

57

58

[16] Grzybkowska M., Hejduk J., Zieliski P., Seasonal dynamic and production of Chironomidae in a large lowland river upstream and downstream from a new reservoir in Central Poland, Archiv fr Hydrobiologie 1990, 119, 439455. [17] Grzybkowska M., Temech A., Najwer I., Seston, (particles >400 um) of the Warta River downstream from the new reservoir of Jeziorsko, Acta Universitatis Lodziensis 1996, Folia Limnologica, 6, 4761. [18] http://powiat.konskie.pl/pow/powiat/czarna.html (stan z dn. 26.11.2011). [19] http://solina.pl/ (stan z dn. 22.11.2011). [20] http://www.bandurscy.com. [21] http://www.gminadabie.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&sub=2&menu=125&strona=1 (stan z dn. 25.09.2011). [22] http://www.gos.lodz.pl/ (stan z dn. 26.09.2011). [23] http://www.ogrzewnictwo.pl (stan z dn. 29.11.2011). [24] http://www.paiz.gov.pl (stan z dn. 26.11.2011). [25] http://www.proksenia.pl/download/Metody_badan.pdf (stan z dn. 27.11.2011). [26] http://www.rp.pl (stan z dn. 24.11.2011). [27] http://www.sulejowski.pl (stan z dn. 26.11.2011). [28] http://www.wartkowice.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&menu=61&strona=1 (stan z dn. 26.09.2011). [29] http://www.zelt.pl/serwis/index.php?id=71 (stan z dn. 28.11.2011). [30] http://www.ziemialodzka.pl (stan z dn. 25.11.2011). [31] Jankowski W., Negatywny wpyw zabudowy hydrotechnicznej rzek na przyrod, Instytut Ochrony rodowiska, Wrocaw 2000. http://tnz.most.org.pl/dokumenty/publ/psopp/ios_1.htm (stan z dn. 29.11.2011). [32] Kaczmarek J., Stasiak A., Wodarczyk B., Produkt turystyczny, PWE, Warszawa 2010. [33] Kostrzewa J., Szansa dla Neru, Aura 1999, 12, 1617. [34] Kruk A., Penczak T., Galicka W., Koszaliski H., Toczek K., Kostrzewa J., Marsza L., Ichtiofauna rzeki Warty, Roczniki Naukowe PZW 2000, 13, 3567. [35] Leszczyski T. Z., Hydroenergetyka w Unii Europejskiej, Biuletyn Urzdu Regulacji Energetyki 2009, 6, 113. [36] Mikulski Z., Rozwj wykorzystania energii wodnej na ziemiach polskich, Gospodarka Wodna 2004, 12, 503509. [37] Mosiej J., Komorowski H., Karczmarczyk A., Suska A., Wpyw zanieczyszcze odprowadzanych z aglomeracji dzkiej na jako wody w rzekach Ner i Warta, Acta Scientarium Polonorum, Formatio Circumiectus 2007, 6 (2), 1930. [38] Ocena konkurencyjnoci wykorzystania energii odnawialnej w wojewdztwie dzkim, przygotowana przez Urzd Marszakowski w odzi, d, padziernik 2008. [39] Olaczek R., Ochrona przyrody, [w:] S. Pczka (red.), rodowisko geograficzne Polski rodkowej, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1993, 227234.

[40] Pakiet Klimatyczno-Energetyczny. [41] Penczak T., Fish production in the Warta River: postimpoundment study, Hydrobiologia 1992, 242, 8793. [42] Penczak T., Impact of impoundment (19852000) on fish assemblages in large lowland river, Ecohydrology and Hydrobiology 2004, 4, 129138. [43] Penczak T., Galicka W., Marsza L., Zaczyski A., Gowacki ., Koszaliski H., Wpyw pitrzenia na dynamik populacji i produkcj ryb w rzece Warcie: 19851993, [w:] T. Penczak (red.), Wpyw zbiornika Jeziorsko na populacje ryb rzeki Warty, Wyd. PZW, Warszawa 1994, 2126. [44] Penczak T., Gowacki ., Galicka W., Koszaliski H., A long-term study (19851995) of fish populations in the impounded Warta River, Poland, Hydrobiologia 1998, 368, 157173. [45] Penczak T., Kruk A., Patternizing of impoundment impact (19852002) on fish assemblages in a lowland river using the Kohonen algorithm, Journal of Applied Ichthyology 2005, 21, 169177. [46] Penczak T., Kruk A., Grabowska J., liwiska A., Koszaliski H., Ziba G., Tybulczuk S., Galicka W., Marsza L., Wpyw stopniowej poprawy jakoci wody w rzece Ner na regeneracj ichtiofauny, Roczniki Naukowe PZW 2010, 23, 97117. [47] Penczak T., Kruk A., Grzybkowska M., Dukowska M., Patterning of impoundment impact on chironomid assemblages and their environment with use of the self-organizing map (SOM), Acta Oecologica 2006, 30, 312321. [48] Perrow M. R., Jowitt A. J. D., Stansfield J. H., Phillips G. L., The practical importance of the interactions between fish, zooplankton and macrophytes in shallow lake restoration, Hydrobiologia 1999, 395/396, 199210. [49] Petts G. E., Impounded river. Perspectives for ecological management. Chichester, John Wiley & Sons, Chichester, England 1984, 326. [50] Plan nawodnie rolniczych dla wojewdztwa dzkiego, cz. III. Opracowany na zlecenie Wojewdzkiego Zarzdu Melioracji i Urzdze Wodnych w odzi, d, listopad 2007. [51] Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Poddbice na lata 20082015, Poddbice, czerwiec 2008. [52] Pozytywne strony MEW opracowane na podstawie materiaw z warsztatw ABC Maych Elektrowni Wodnych, autorstwa Marcina witajskiego, Grudzidz 2011. [53] Prawo energetyczne z dn. 10 kwietnia 1997 r., DzU, 2006. [54] Prognoza oddziaywania na rodowisko projektu Regionalnego Programu Operacyjnego Wojewdztwa dzkiego na lata 20072013, d, sierpie 2006. [55] Program Ochrony rodowiska Wojewdztwa dzkiego na lata 20082011, z perspektyw na lata 20122015 [Biuro Planowania Przestrzennego wojewdztwa dzkiego we wsppracy z Departamentem Rolnictwa i Ochrony rodowiska Urzdu Marszakowskiego w odzi], d, marzec lipiec 2007. [56] Sitkowska M., Dukowska M., Taxonomic analysis and frequency of green algae in the middle section of the middle section of the Warta River (central Poland), Acta Hydrobiologica 1999, 41, 187198.

59

[57] Szczerkowska-Majchrzak E., Grzybkowska M., Pitrzenia rzek i energia wodna; za i przeciw, Kosmos 2008, 57, 295303. [58] Szymanek-Juwin A., Gaicka M., Czysta energia, Pismo Samorzdowe Wojewdztwa dzkiego 2011, 22. [59] liwiska A., Wpyw sukcesywnej poprawy jakoci wody w rzece Ner na regeneracj ichtiofauny. Praca magisterska wykonana na Uniwersytecie dzkim, na Wydziale Biologii i Ochrony rodowiska, w Katedrze Ekologii i Zoologii Krgowcw, d 2009. [60] Toczyk G., Laskowski Z., Siciski J., Zgrupowania makrozoobentosu Neru, [w:] Raport o stanie rodowiska w wojewdztwie dzkim w 2002 roku, Biblioteka Monitoringu rodowiska, d 2003, 119122. [61] Vakkilainen K., Submerged macrophytes modify ford web interactions and stability of lake littoral ecosystems. Doctoral thesis. Department of Ecological and Environmental, Sciences Faculty of Biosciences University of Helsinki 2005, 143. [62] Vannote R. L., Minshall G. W., Cummins K. W., Sedel J. R., Cushing C. E., The river continuum concept, Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 1980, 37, 130137. [63] Ward J. S., Stanford J. A., Tailwater biota: ecological response to environmental alternations. Proceedings of the symposium on surface water impoundments ASCE, Minneapolis, Minnesota 1980, 15161525. [64] Wojewdzki Program Maej Retencji dla wojewdztwa dzkiego, z. 1, Biuro Studiw i Projektw Gospodarki Wodnej i Rolnictwa Bipromel, Warszawa 2005. [65] Wojewdzki Program Ochrony i Rozwoju Zasobw Wodnych dla wojewdztwa dzkiego, wykonany przez Biuro Projektw Wodnych Melioracji i Inynierii rodowiska BIPROWODMEL sp. z o.o., d 2005. [66] Wywiad rodowiskowy zawierajcy dane wskazane przez wacicieli maych elektrowni wodnych zlokalizowanych na rzece Ner (ankiety). [67] Zamojski M., Ocena stanu i funkcjonowania urzdze melioracyjnych na obiektach w dolinie rzeki Ner. Praca magisterska wykonana w Szkole Gwnej Gospodarstwa Wiejskiego Akademia Rolnicza w Warszawie, na Wydziale Melioracji i Inynierii rodowiska, Warszawa 1995. [68] Zbiornik wodny Jeziorsko, Wydawnictwo Regionalnego Zarzdu Gospodarki Wodnej w Poznaniu, Pozna 2011, 121. [69] Zyk A., Energia z wody, rodowisko 2010, 23, 2122.