P O L I T E C H N I K A

G D A S K A

PRACA ZBIOROWA

METALOZNAWSTWO
POD REDAKCJ MARII GOWACKIEJ

W y d a n i e zmienione i p o p r a w i o n e Skrypt jest przeznaczony dla studentw Wydziaw: Mechanicznego, Oceanotechniki i Okrtownictwa oraz Zarzdzania i Ekonomii

GDASK 1996

PRZEWODNICZCY KOMITETU REDAKCYJNEGO WYDAWNICTW POLITECHNIKI GDASKIEJ Zbigniew Cywiski REDAKTOR SKRYPTW Zdzisaw Puhaczewski RECENZENCI Stanisaw Rudnik Konstanty Cudny AUTORZY OPRACOWANIA Stanisaw Butnicki, Janusz wiek, Andrzej Degrski, Maria Gowacka, Joanna Huciska, Tadeusz Jankowski, Zbigniew Krlikowski, Tadeusz Krzysztofowicz, Jerzy abanowski, Stanisaw Rymkiewicz, Waldemar Serbiski, Jan Stryjewski, Zbigniew Zaczek

Wydanie I - 1988 Wydanie II - 1991

Wydano za zgod Rektora Politechniki Gdaskiej

Do nabycia w ksigarnii Politechniki Gdaskiej Ginach Gwny PG, ul. G. Narutowicza 11/12, 80-952 Gdask tel. 47 16 18

711/90

WYDAWNICTWO POLITECHNIKI GDASKIEJ Wydanie UL Nakad 2000+25+30+35 egz. Ark. wyd. 23,7. Ark. druku 24,0. Przyjto do druku 06.05.1996 r. Podpisano do druku 5.11.1996 r. Zamwienie nr S/110/96. Cena z 16,Wykonano w Zakadzie Graficznym Politechniki Poznaskiej 61-821 Pozna, ul. Ogrodowa 11, telefon 525-425

SPIS TRECI

Przedmowa do wydania trzeciego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wstp do wydania pierwszego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1. OGLNA CHARAKTERYSTYKA METALOZNAWSTWA (Stanisaw Butnicki) . . . 11 2. WYBRANE ZAGADNIENIA Z FIZYKI METALI . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Budowa atomu i ukad okresowy pierwiastkw (Zbigniew Zaczek) . . . . . 2.2. Siy midzyatomowe i miedzyczsteczkowe . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Struktura krystaliczna metali (Joanna Huciska) . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1. Krysztay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2. Sie przestrzenna pojcia podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.3. Wskanikowanie elementw sieci przestrzennej . . . . . . . . . . . . . . 2.3.4. Podstawowe rodzaje sieci przestrzennej metali . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.5. Alotropia metali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.6. Anizotropia struktury metali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Wady budowy sieci krystalicznej (Stanisaw Rymkiewicz) . . . . . . . . . . . . 2.4.1. Systematyka wad budowy sieci krystalicznej . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.2 Defekty elektronowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.3. Zaburzenia pozycji rdzeni atomowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.4. Defekty ukadu atomw w strukturze krystalicznej . . . . . . . . . . . 2.4.5. Wpyw defektw na wasnoci metali . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Krystalizacja (Janusz wiek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.1. Mechanizm krystalizacji metali . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.2 Mechanizm krystalizacji stopw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.3. Struktura pierwotna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. ODKSZTACENIE I REKRYSTALIZACJA METALI (Zbigniew Zaczek) . . . . . 3.1. Oglne pojecie odksztacenia plastycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.1. Odksztacenie plastyczne monokrysztaw . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.2. Odksztacenie metali polikrystalicznych . . . . . . . . . . . . . 3.1.3. Odksztacenie przy pezaniu i zmczeniu . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Rekrystalizacja metali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 13 20 23 23 24 25 28 32 32 33 33 35 35 37 41 43 44 47 49 52 52 52 56 58 60

4. STRUKTURA STOPW (Waldemar Serbiski) . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 4.1. Fazy i struktury stopw dwuskadnikowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 4.2. Stopy trjskadnikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 5. BADANIA STRUKTURY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Badania struktury krystalicznej metali metod dyfrakcji promieni rentgenowskich (Jerzy abanowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Metody dyfrakcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Badania mikroskopowe (Andrzej Degrski) . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Mikroskopia elektronowa transmisyjna (Jan Stryjewski) . . . . . . . . . . 5.5. Elektronowy mikroskop skaningowy i mikroanaliza (Tadeusz Jankowski) . . . . 81 . . . . 81 83 87 95 . 103 . . . .

6. BADANIA WASNOCI MECHANICZNYCH METALI (Zbigniew Zaczek) . . . 110 6.1. Prby statyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

4
6.2. Prby dynamiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Badania metali na zmczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. MECHANIZMY ZNISZCZENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1. Rodzaje zomu (Stanisaw Butnicki) . . . . . . . . . . . . . 7.1.1. Zarodkowanie pkni . . . . . . . . . . . . . . . 7.1.2. Warunki rozprzestrzeniania si pkni w materiaach kruchych . . 7.1.3. Warunki rozprzestrzeniania si pkni w materiaach sprysto-plastycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1.4. Kruche pkanie materiaw sprzysto-plastycznych . . . . . . . . 7.1.5. Elementy mechaniki pkania . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1.6. Znaczenie bada materiaw metodami mechaniki pkania . . . . 7.2. Zniszczenie metali przez korozj (Waldemar Serbiski) . . . . . . . . 7.2.1. Rodzaje korozji w zalenoci od rodowiska . . . . . . . . 7.2.2. Rodzaje korozji w zalenoci od obrazu zniszcze korozyjnych . . 7.2.3. Zapobieganie korozji oglnej i galwanicznej . . . . . . . . . 7.3. Niszczenie metali w wyniku kawitacji (Joanna Huciska) . . . . . . . 7.3.1. Zjawisko kawitacji Mechanizm niszczenia kawitacyjnego . . . . . 7.3.2. Urzdzenia do wytwarzania kawitacji i badania prbek materiaw . 7.3.3. Przebieg erozji kawitacyjnej w czasie. Wskaniki odpornoci kawitacyjnej 7.4. cieranie (Andrzej Degrski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5. Pitting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. STOPY ELAZA Z WGLEM (Tadeusz Krzysztofowicz) 8.1. elazo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Wgiel w stopach elaza . . . . . . . . . . . . 8.3. Ukad elazo-wgiel . . . . . . . . . . . . . . . 8.4. Stale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.5. Staliwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.6. eliwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 129 134 134 136 136

137 138 141 147 148 148 149 . 153 . 153 . 153 . 155 . 157 . 159 . 163 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 164 167 168 181 194 196 205 205 206 212 219 219 221 224 225 229 234 236 239 240 242 242 245 251 253

9. PODSTAWY OBRBKI CIEPLNEJ METALI I STOPW (Maria Gowacka, Zbigniew Krlikowski) . . . . . . . 9.1. Pojcia podstawowe obrbki cieplnej . . . . . . . . . 9.2. Przemiany przy nagrzewaniu i powolnym chodzeniu stali 9.3. Wyarzanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

WYARZANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. PODSTAWY OBRBKI CIEPLNEJ - HARTOWANIE I ODPUSZCZANIE ORAZ PRZESYCANIE I STARZENIE (Maria Gowacka, Zbigniew Krlikowski) 10.1. Wpyw chodzenia na przemiany austenitu . . . . . . . . . . 10.2. Martenzyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.3. Bainit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4. Wykresy CTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.5. Rodzaje hartowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.6. Hartowno stali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.7. Przemiany zahartowanej stali podczas nagrzewania . . . . . . . 10.8. Rodzaje odpuszczania . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.9. Przesycanie i starzenie . . . . . . . . . . . . . . . . 11. OBRBKA CIEPLNO-CHEMICZNA (Zbigniew Krlikowski) . . . 11.1. Podstawy obrbki cieplno-chemicznej . . . . . . . . . 11.2. Nawglanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.3. Azotowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.4. Nawglanie i azotowanie przeprowadzane cznie . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

5
12. STALE STOPOWE (Maria Gowacka) . . . . . . . . . . . . . . . 12.1. Wpyw dodatkw stopowych na przemiany alotropowe elaza i ukad Fe-Fe3C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2. Fazy wystpujce w stalach stopowych . . . . . . . . . . . 12.3. Wpyw pierwiastkw stopowych na procesy obrbki cieplnej stali . . 12.3.1. Tworzenie i ujednorodnianie austenitu w stali stopowej . . . 12.3.2. Przemiany przechodzonego austenitu w stali stopowej . . . . 12.3.3. Hartowno stali stopowych . . . . . . . . . . . . . . 12.3.4. Przemiany podczas odpuszczania stali stopowych . . . . . 12.4. Stale stopowe konstrukcyjne (Stanisaw Butnicki) . . . . . . . . 12.5. Stale narzdziowe (Andrzej Degrski) . . . . . . . . . . . . 12.5.1. Stale narzdziowe wglowe . . . . . . . . . . . . . 12.5.2. Stale narzdziowe stopowe . . . . . . . . . . . . . 12.6. Stale stopowe o szczeglnych wasnociach . . . . . . . . . . 12.6.1. Stale odporne na korozj . . . . . . . . . . . . . . 12.6.2. Stale aroodporne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.6.3. Stale odporne na cieranie . . . . . . . . . . . . . . 12.6.4. Stale o specjalnych wasnociach magnetycznych . . . . . . 13. MIED I JEJ STOPY (Joanna Huciska) 13.1. Mied . . . . . . . . . . 13.2. Mosidze . . . . . . . . . 13.3. Brzy . . . . . . . . . . 13.4. Miedzionikle . . . . . . . . 13.5. Mosidze wysokoniklowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 257 259 265 266 268 270 270 272 279 281 283 295 295 302 306 .307 312 312 315 322 333 334 335 335 337 345 348 348 348 351 352 352 354 354 355 358 358 359 362 364 366 367 372 372 373 376 379 382

14. ALUMINIUM I JEGO STOPY (Waldemar Serbiski) . . . . 14.1. Aluminium . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.2. Stopy aluminium . . . . . . . . . . . . . . . . 14.2.1. Odlewnicze stopy aluminium . . . . . . . . . 14.2.2. Stopy aluminium do przerbki plastycznej . . . . 14.3. Obrbka cieplna stopw aluminium . . . . . . . . 14.3.1. Utwardzanie wydzieleniowe . . . . . . . . . . 14.3.2. Obrbka cieplno-mechaniczna . . . . . . . . . 14.3.3. Wyarzanie . . . . . . . . . . . . . . . . 14.4. Zastosowanie stopw aluminium . . . . . . . . . .

15. MAGNEZ I JEGO STOPY (Tadeusz Krzysztofowicz) . . . . . . . . 15.1. Magnez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2. Stopy magnezu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16. NIKIEL I JEGO STOPY (Tadeusz Krzysztofowicz) . . . . . . . . 16.1. Nikiel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.2. Stopy niklu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17. STOPY OYSKOWE (Maria Gowacka, Tadeusz Krzysztofowicz) . 17.1. Stopy oyskowe cyny . . . . . . . . . . . . . . 17.2. Stopy oyskowe oowiu . . . . . . . . . . . . . 17.3. Wielowarstwowe oyska lizgowe . . . . . . . . . . . . . . . . .

18. TYTAN I JEGO STOPY (Tadeusz Krzysztofowicz) . . . . . . . 18.1. Tytan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.2. Stopy tytanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.3. Obrbka cieplna stopw tytanu . . . . . . . . . . . . . 19. STOPY NA TERMOPARY (Tadeusz Krzysztofowicz) Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO

Szybkie wyczerpanie nakadu pierwszego i drugiego wydania skryptu Metaloznawstwo" wskazuje, jak bardzo potrzebny jest podrcznik akademicki ujmujcy podstawy naukowe z zakresu wiedzy o metalach i stopach, ich wasnociach, zmianach tych wasnoci pod wpywem wytwarzania oraz eksploatacji. W cigu dugiego czasu, jaki upyn od drugiego wydania skryptu, znaczny postp w dziedzinie metaloznawstwa sprawi, e tre wikszoci rozdziaw wymagaa aktualizacji, podobnie jak wikszo informacji zaczerpnitych z Polskich Norm. Konieczno przegldu treci skryptu bya spowodowana ponadto potrzeb dostosowania jej do zmian programowych wywoanych now organizacj wydziaw mechanicznych Politechniki Gdaskiej. Autorzy skryptu maj nadziej, e trzecie wydanie zostao dobrze dostosowane do potrzeb nauczania metaloznawstwa na Wydziale Mechanicznym. Mog z niego korzysta take studenci Wydziau Oceanotechniki i Okrtownictwa oraz Zarzdzania i Ekonomii. Rwnoczenie Autorzy skryptu skadaj podzikowanie Panu prof. dr. hab. in. Konstantemu Cudnemu za szczegow, a jednoczenie yczliw recenzj, Panu doc. dr. in. Zdzisawowi Puhaczewskiemu za bardzo wnikliw prac redakcyjn, a take Panu Jerzemu Szparadze za znaczcy udzia w przygotowaniu rysunkw.

W imieniu Zespou Autorskiego dr Maria Gowacka

WSTP DO WYDANIA PIERWSZEGO

Metaloznawstwo naley do podstawowych dziedzin wiedzy inynierskiej. Cay bowiem twrczy wysiek inyniera mechanika zwrcony jest w kierunku przetwarzania materiaw konstrukcyjnych (obecnie najczciej metali i stopw) na okrelone maszyny, urzdzenia i narzdzia. Jako tych wyrobw oraz ich trwao zaley w pierwszym rzdzie od trafnego doboru waciwego tworzywa, a dopiero w dalszej kolejnoci od konstrukcji, wykonania i ich eksploatacji. W zwizku z cigym rozwojem techniki, a take szybkim zwikszeniem gstoci zaludnienia ziemi, obserwuje si gwatowny wzrost zuycia materiaw konstrukcyjnych. Naley jednak pamita, e surowce dla otrzymywania metali wystpuj w ograniczonej iloci, a cigy i gwatowny wzrost zapotrzebowania na metale moe doprowadzi do wyczerpania odpowiednich surowcw. Zjawisko takie obserwuje si ju w pewnym stopniu dla cyny. Wytwarzanie i przetwarzanie materiaw konstrukcyjnych jest bardzo energochonne, a wic prowadzi do silnego zuywania energii, za ilo surowcw energetycznych jest rwnie ograniczona. Jedyn moliwoci zapobieenia w przyszoci kryzysowi materiaowemu i energetycznemu jest umiejtne i oszczdne wykorzystanie materiaw konstrukcyjnych i energii. Std wic wzrasta znaczenie metaloznawstwa. Tre niniejszego skryptu zostaa tak dobrana, aby studenci wydziaw mechanicznego, tj. Mechanicznego Technologicznego, Budowy Maszyn, Instytutu Okrtowego studiw dziennych i dla pracujcych mogli opanowa wszystkie podstawowe wiadomoci, jakie s konieczne inynierowi mechanikowi dla umiejtnego i racjonalnego doboru materiaw przy projektowaniu, konstruowaniu i wytwarzaniu urzdze mechanicznych. Ponadto aby umieli wybra lub zaleci odpowiedni technologi przetwrstwa, najbardziej racjonaln ze wzgldu na uytkowe wasnoci danego wyrobu. Skrypt zosta opracowany przez zesp autorw Zakadu Metaloznawstwa i Obrbki Cieplnej Politechniki Gdaskiej. Autorzy maj nadziej, e skrypt uatwi studentom wydziaw mechanicznych PG opanowanie metaloznawstwa, a take e bdzie pomocny pniej w ich pracy zawodowej. Autorzy skryptu skadaj szczeglne podzikowanie Panu Profesorowi Stanisawowi Rudnikowi za obszern, wnikliw, a rwnoczenie yczliw recenzj, pani mgr in. Ewie Rymkiewicz za trud krelenia rysunkw, za Redaktorowi Skryptw Komitetu Redakcyjnego Politechniki Gdaskiej panu doc. dr. in. Zdzisawowi Puhaczewskiemu - za bardzo wnikliw prac redakcyjn.

Redaktor pierwszego wydania Prof. dr hab. in. Stanisaw Butnicki

1. OGLNA CHARAKTERYSTYKA METALOZNAWSTWA

Wszystkie pierwiastki wystpujce w przyrodzie mona podzieli na metale i niemetale. Metale charakteryzuj si pewnymi specyficznymi cechami, jak poysk metaliczny, dua przewodno cieplna i elektryczna oraz dobra plastyczno. Na skutek tej ostatniej cechy metale mona ku, walcowa, przeciga itp. Niemetale takich cech nie posiadaj. Bardziej cisa definicja metali jest omwiona w nastpnym rozdziale przy rozpatrywaniu wiza atomw ciaa staego. Metale czyste posiadaj stosunkowo niewysokie wasnoci wytrzymaociowe i wykorzystywane s w przypadkach szczeglnych, natomiast w praktyce stosowane s przede wszystkim stopy metali z metalami i niemetalami. Z punktu widzenia ciaru waciwego wszystkie metale dziel si na lekkie i cikie, a z punktu widzenia temperatury topnienia na atwo topliwe, trudno topliwe i bardzo trudno topliwe. Tablica 1.1 zawiera klasyfikacj najczciej stosowanych pierwiastkw metali w technice. Metaloznawstwo jest czci bardziej obszernej dyscypliny naukowej nauki o materiaach. Zajmuje si ono okrelaniem i badaniem struktury metali, warunkami krystalizacji przy przechodzeniu z cieczy w stan stay oraz badaniem ich wpywu na wasnoci mechaniczne, fizyczne i chemiczne. Midzy struktur metalu a wasnociami mechanicznymi i fizycznymi istnieje zaleno, wic zmieniajc struktur mona wpywa na wasnoci materiau. Metaloznawstwo zajmuje si wanie poznaniem tych mechanizmw i zjawisk. Dzisiejsza aparatura badawcza umoliwia nam bardzo dokadne zbadanie materiau, midzy innymi struktury przy bardzo duych powikszeniach. Potrafimy te okreli budow sieci krystalicznej. Wiemy, jak zbudowany jest atom i jego jdro. Wiemy, jakie znaczenie dla wasnoci materiau posiadaj elektrony i sposb ich rozmieszczenia wok atomu. Dzisiejsza technika pozwala okreli, co si dzieje, gdy stapiamy dwa lub wicej pierwiastkw. Pozwala ona take ustali, jakie zmiany w budowie materiau mog wystpi przy jego nagrzewaniu i odksztacaniu, a take jakie s mechanizmy wywoujce utrat spjnoci Jednym z najistotniejszych zada metaloznawstwa jest wiadome ksztatowanie wasnoci materiau poprzez wykorzystanie tych praw fizycznych, ktre

12
ustalia fizyka ciaa staego. Metaloznawstwo ma wic za zadanie zapozna studenta z wszystkimi tymi zjawiskami i mechanizmami, za pomoc ktrych potrafimy okreli wasnoci materiau oraz te wasnoci wiadomie zmienia.
Tablica 1.1 Klasyfikacja metali wg gstoci i temperatury topnienia Kryterium klasyfikacyjne wg gstoci metale lekkie wg temperatury topnienia a) atwo topliwe b) trudno topliwe a) atwo topliwe Temperatura topnienia

Nazwa metalu

Gsto [g/cm3]

magnez aluminium tytan cynk kadm cyna ow bizmut cyrkon elazo kobalt nikiel mied pallad srebro platyna zoto molibden tantal wolfram

1,74 1,70 4,54 7,133 8,65 7,30 11,34 9,80 6,49 7,87 8,9 8,9 8,96 12,0 10,49 21,45 19,32 10,2 16,6 19,3

650 660 1820 419,5 320,0 231,9 327,4 271,3 1852 1539 1445 1455 1083 1554 960 1773,5 1063,0 2665 2996 3410

metale cikie

b) trudno topliwe

c) bardzo trudno topliwe

Pomimo bardzo duych postpw w dziedzinie wiadomego ksztatowania wasnoci materiau w technice nie osiga si jeszcze wasnoci wytrzymaociowych, jakie posiada metal o idealnej budowie struktury krystalicznej. Obecnie technika nie potrafi bowiem jeszcze wytwarza materiaw o idealnej budowie sieci krystalicznej w skali technicznie uytecznej. Istnieje zatem nie wykorzystana jeszcze rezerwa wasnoci mechanicznych. Cay wysiek wspczesnej nauki o materiaach i inynierii materiaowej oraz metaloznawstwa idzie w kierunku wytwarzania materiaw o coraz to wyszych wasnociach, speniajcych wymagania wspczesnej techniki.

2. WYBRANE ZAGADNIENIA Z FIZYKI METALI 2.1. Budowa atomu i okresowy ukad pierwiastkw
Najmniejsz czstk materii zachowujc indywidualne cechy pierwiastka chemicznego jest atom. Atom ma budow planetarn, o rednicy (15) 1 0 - 7 mm. Skada si z jdra o rednicy ok. 10 -11 mm i krcych dookoa niego elektronw o rednicy 2,8 1 0 - 1 2 mm i masie 9,109 1 0 - 2 8 g: Jdro jest zbudowane z nukleonw: protonw o dodatnim adunku elektrycznym rwnym co do bezwzgldnej wartoci adunku elektronu +1,602 l 0 - 1 9 C i masie 1,672 1 0 - 2 4 g oraz neutronw o masie zblionej do masy protonw, nie posiadajcych adunku elektrycznego. Oprcz tego znane s jeszcze inne elementarne czstki atomu o bardzo maej masie i adunku elektrycznym, jak neutrino i antineutrino, mezony i hiperony. Elektrony utrzymywane s w rwnowadze siami odrodkowymi i elektrostatycznego przycigania rnoimiennych adunkw (elektron-proton). W stanie rwnowagi atomy maj jednakowe liczby elektronw i protonw, a wic s elektrycznie obojtne. Liczba protonw wyznacza liczb atomow pierwiastka Z. Masa atomu jest rwna sumie mas protonw i neutronw, przy czym pomija si masy innych czstek atomu jako bardzo mae. Podstawowym czynnikiem okrelajcym wasnoci atomu jest jego struktura elektronowa, tj. rozmieszczenie elektronw w poziomach i podpoziomach energetycznych otaczajcych jdro. Planetarna teoria struktury atomu opracowana przez Bohra w 1913 r. przyjmuje, e elektrony kr po cile okrelonych poziomach koowych w zmiennej odlegoci od jdra, a na danym poziomie nie pochaniaj ani nie wypromieniowuj swojej energii. Iloczyn torw poziomw 2r i pdu elektronw m jest rwny wielokrotnoci staej Plancka h = 6,62610 - 3 4 Js, czyli 27rm = nh, (2.1) gdzie: n = 1,2,3,... W rozwiniciu tej teorii Sommerfeld w 1916 r. uzna, e poziomy elektronowe opisuj dwie liczby kwantowe: gwna n i poboczna k. Przy n/k = 1 poziomy s koami, a przy n/k > 1 - elipsami o stosunku dugiej i krtkiej osi poziomu odpowiadajcym wartoci n/k.

14
Teoria Bohra zadawalajco wyjania budow prostych atomw i widmo charakterystyczne pierwiastkw, natomiast nie tumaczy budowy atomw pierwiastkw o duej liczbie atomowej. Do wyjanienia struktury elektronowej atomu przyczyni si De Broglie (1924 r.), ktry przyj, e ruch czstki materialnej o masie m z prdkoci v mona opisa rwnaniem falowym h = , (2.2) m
gdzie: - dugo fali.

W oparciu o t hipotez Schrdinger (1926 r.) opisa stan stacjonarny elektronu funkcj falow d2 82m + (E-Ep)y = 0 (2.3) dx2 h2
gdzie: E, Ep energia cakowita i potencjalna elektronu.

Kwadrat funkcji falowej wyznacza przedzia czasu, w ktrym elektron znajduje si na okrelonym poziomie w punkcie x. Fizyczne znaczenie tej funkcji ujmuj cztery liczby kwantowe: 1) gwna liczba kwantowa n = 1,2,3...7 bdc miar cakowitej energii elektronu odpowiadajcej poziomom oznaczonym odpowiednio K,L,M,N,O,P,Q; 2) dodatkowa liczba kwantowa 1 dokadniej okrelajca stan energetyczny elektronu w poziomie n i bdca miar jego pdu w danym stanie. Przyjmuje ona wartoci 0,1,2... ( n - 1 ) okrelajce podpoziom danego stanu energetycznego oznaczone: s, p, d, f, g, h; 3) magnetyczna liczba kwantowa m1 bdca miar momentu pdu elektronu wzgldem osi. Przyjmuje ona wartoci od 1 do +1; 4) spinowa liczba kwantowa m2 ujmujca wpyw pola magnetycznego wytwarzanego przez elektron wirujcy wok swojej osi. Liczba ta przyjmuje dwie wartoci - 1 / 2 lub + 1 / 2 Rozmieszczenie elektronw w poszczeglnych poziomach i podpoziomach energetycznych spenia zakaz Pauliego, ktry ustala, e w atomie nie moe by dwch elektronw speniajcych te same liczby kwantowe. Std maksymalna liczba elektronw w poziomie okrelonym gwn liczb kwantow n moe wynosi 2n 2 , za na podpoziomie 2(2l+1) elektronw. Wypenienie elektronami podpoziomw i poziomw energetycznych atomw nastpuje stopniowo, w miar zwikszenia liczby atomowej pierwiastkw. Ograniczenie liczby elektronw, ktre mog znajdowa si na okrelonych poziomach energetycznych, powoduje, e po zapenieniu miejsc na poziomach lecych bliej jdra atomu elektrony, przy wzrocie liczby atomowej pierwiastka, zaczynaj wypenia stopniowo poziomy bardziej oddalone od jdra atomu. Wypenienie elektronami podpoziomw i poziomw energetycznych w atomach pierwiastkw podano w tablicy 2 1 .

15
Tablica 2.1

16
cd. tablicy 2.1

17
Jak wida w tablicy 2.1, wypenianie zewntrznych poziomw energetycznych niektrych atomw pierwiastkw czwartego i wyszych okresw przebiega nieco inaczej. Np. w atomach potasu po prawidowym uoeniu elektronw podpoziomu 3p 6 ostatni elektron lokuje si w podpoziomie 4s zamiast 3d. W atomach pierwiastkw czwartego okresu o liczbach atomowych 19 28 zapenianie podpoziomw 3d nastpuje po cakowitym lub czciowym zapenieniu podpoziomu 4s. Wynika to std, e energia elektronw zewntrznych w okresie wypeniania podpoziomw ronie w porzdku 4s < 3d < 4p. Podobn budow zewntrznych poziomw energetycznych wykazuj atomy pierwiastkw okresu pitego, gdzie nieobsadzony pozostaje podpoziom 4f, pierwiastkw okresu szstego, gdzie wolny pozostaje podpoziom 5f oraz cztery pierwsze pierwiastki okresu sidmego, gdzie take wolny pozostaje poziom 5f. Jdro atomu wodoru skada si tylko z jednego protonu. Ze wzrostem liczby atomowej pierwiastkw zawiera coraz wicej neutronw. W jdrach atomw o Z < 20 liczby neutronw i protonw s w przyblieniu jednakowe. W jdrach atomw o Z > 20 wystpuje coraz wiksza przewaga neutronw nad protonami Jest to przyczyn rozpadu promieniotwrczego pierwiastkw cikich (od Z = 83). Liczb masow A pierwiastkw jest liczba protonw i neutronw w jdrze, zwanych oglnie nukleonami. Liczba neutronw w atomach o okrelonej liczbie atomowej moe by rna, przy czym atomy tego samego pierwiastka chemicznego rnice si liczb masow nazywa si izotopami. Wikszo pierwiastkw jest mieszanin wasnych izotopw. Znajmo struktury elektronowej atomu, a szczeglnie zewntrznych podpoziomw s i p jest bardzo wana. Elektrony tych podpoziomw wyznaczaj wasnoci fizyczne i chemiczne pierwiastka. O wasnociach chemicznych decyduje liczba elektronw wartociowoci zajmujcych zewntrzny podpoziom. Pierwiastki o atomach kulistych z cakowicie zapenionymi zewntrznymi podpoziomami o trwaej strukturze ns 2 p 6 , jak np. gazy szlachetne, s bierne chemicznie. Pierwiastki o atomach niesymetrycznych, ze sabo wypenionymi zewntrzymi podpoziomami s czynne chemicznie, a ich aktywno jest tym wiksza, im mniej maj elektronw wartociowoci Aktywno chemiczna jest bowiem dnoci atomw do uzyskania trwalszej struktury przez uzupenienie elektronami innych atomw. Kosztem okrelonej iloci energii mona odczy lub przyczy do atomu jeden lub kilka elektronw. Zakca to rwnowag elektryczn atomu, ktry staje si odpowiednio jonem dodatnim kationem lub jonem ujemnym anionem okrelonej wartociowoci. Do energii potrzebne do zjonizowania atomu na jednowartociowy kation wyznacza potencja jonizacyjny bdcy miar aktywnoci chemicznej pierwiastka. Pierwiastki o maej liczbie elektronw wartociowoci ( 2) s elektrododatnie, poniewa atwo oddaj wasne

18
elektrony maj may potencja jonizacyjny. Pierwiastki o duej liczbie elektronw wartociowoci ( 6) s elektroujemne, poniewa atwo przyczaj obce elektrony, maj duy potencja jonizacyjny. Wasnoci fizyczne i chemiczne pierwiastkw zmieniaj si okresowo z rosnc liczb atomow, co stanowi podstaw budowy ukadu okresowego pierwiastkw przedstawionego w tablicy 2.2. W ukadzie okresowym pierwiastki s uoone wg zwikszajcej si liczby atomowej. Dziel si na 7 okresw (poziomo) i 18 grup (pionowo). Przynaleno pierwiastka do okresu jest zwizana z wypenieniem elektronami tych samych poziomw. Przynaleno pierwiastka do grupy jest zwizana z jednakow liczb elektronw zewntrznych poziomu, co wyjania podobiestwo wasnoci pierwiastkw w grupie. Osiem grup oznaczonych 1A-7A,0 obejmuje pierwiastki grup gwnych. Pomijajc okres 1 numer grupy gwnej odpowiada liczbie elektronw wartociowoci Osiem grup oznaczonych 1B-7B,8 ujmuje pierwiastki przejciowe. Pierwiastki 4 okresu od skandu (Z = 21) do cynku (Z = 30) maj obsadzony podpoziom 4s przy wypeniajcym si podpoziomie 3d, za pierwiastki 5 okresu od ctru (Z = 39) do kadmu (Z = 48) maj obsadzony podpoziom 5s przy dopeniajcym si podpoziomie 4d. Nazywaj si one metalami przejciowymi. Pierwiastki 6 okresu od ceru (Z = 58) do lutetu (Z = 71) o wypeniajcym si podpoziomie 4f przy zapenionych 5s, 5p i 6s nazywaj si lantanowcami lub pierwiastkami ziem rzadkich. Pierwiastki 7 okresu od aktynu (Z = 89) do lawransu (Z = 103) o wypeniajcym si podpoziomie 5f przy zapenionych 6s, 6p i 7s nazywaj si aktynowcami. Po lewej stronie ukadu okresowego znajduj si pierwiastki elektrododatnie o maej liczbie elektronw wartociowoci ( 2) i typowych wasnociach metalicznych. Wykazuj may potencja jonizacyjny, dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne oraz dobr plastyczno. Struktura poziomw zapewnia ich paramagnetyzm i wasnoci katalityczne. Po prawej stronie ukadu okresowego znajduj si pierwiastki elektroujemne o duej liczbie elektronw wartociowoci ( 6) i typowych wasnociach niemetalicznych. Wykazuj duy potencja jonizacyjny oraz ma przewodno ciepln i elektryczn. Pierwiastki pooone w ukadzie okresowym pomidzy ww. grupami o liczbie elektronw wartociowoci 3 - 5 , tj. glinowce, wglowce i azotowce maj zrnicowane wasnoci. Glin i ow maj wasnoci metaliczne, wgiel i azot s niemetalami, a bor, krzem i german s pprzewodnikami Pierwiastki tej grupy w reakcjach chemicznych mog tak oddawa wasne, jak i przycza obce elektrony (np. Al, Sn, Bi).

Tablica 2.2
Ukad okresowy pierwiastkw Okres Grupy 8

1 2 3 4 5 6 7

1A 1 3 Li 11 Na 19 37 Rb 55 Cs 87 Fr

2A

3B

4B

5B

6B | 7B |

1B | 2B

3A

4A

5A

6A

7A

0
2 He 10 Ne 18 Ar 36 Kr 54 Xe 86 Rn

4 Be 12 Mg 20 Ca 38 Sr 56 Ba 88 Ra

21 Sc 39 5771 89103

22 Ti 40 Zr 72 Hf

23 V 41 Nb 73 Ta

24 Cr 42 Mo 74 W

25 Mn 43 Tc 75 Re

26 Fe 44 Ru 76 Os

27 Co 45 Rh 77 Ir

28 Ni 46 Pd 78 Pt

29 Cu 47 Ag 79 Au

30 Zn 48 Cd 80 Hg

5 13 Al 31 Ga 49 In 81 Tl

6 C 14 Si 32 Ge 50 Sn 82 Pb

7 15 33 As 51 Sb 83 Bi

8 O 16 S 34 Se 52 Te 84 Po

9 F 17 Cl 35 Br 53 J 85 At

lantanowce 57 La 65 Tb 58 Co 66 Dy 59 Pr 67 Ho 60 Nd 68 Er 61 Pm 69 Tm 62 Sm 70 Yb 63 Eu 71 Lu

aktynowce 89 Ac 97 Bk 90 Th 98 Cf 91 Pa 99 92 U 100 Fm 93 Np 10.1 Md 94 Pu 102 No 95 Am 103 Lr

64 Gd

96 Cm

19

20

2.2. Siy midzyatomowe i midzyczsteczkowe

Atomy lub czsteczki utrzymywane s w okrelonych pooeniach wzgldem siebie pod dziaaniem si przycigania i odpychania. Siy te s najwiksze dla materii w stanie staym, mniejsze w stanie ciekym, a zanikajce w stanie gazowym, gdzie wystpuj stosunkowo due odlegoci midzy atomami (rzdu dziesitkw rednic atomw). Siy przycigania s skutkiem wzajemnego oddziaywania zewntrznych elektronw zblionych atomw. Zale od powinowactwa chemicznego pierwiastkw i s odwrotnie proporcjonalne do pewnej potgi odlegoci midzy atomami. Siy odpychania powstaj przy wzajemnym przenikaniu poziomw zblionych atomw midzy jednoimiennie naadowanymi jdrami atomw. Przy okrelonej odlegoci midzyatomowej r0, zwanej odlegoci w stanie rwnowagi, siy przycigania i odpychania rwnowa si wyznaczajc stabilne pooenie pary atomw, (rys. 2.1a). Przy odlegociach wikszych od ro przewaaj siy przycigania, natomiast przy odlegociach mniejszych - siy wzajemnego odpychania. Podobnie zmienia si energia potencjalna pary atomw wzajemnie oddziaywujcych midzy sob, rys. 2. 1b. Energia ta

odlego r

poziom energii dla r = odlego r

Rys. 2.1. Oddziaywanie midzy atomami: a) siy oddziaywania, b) energia potencjalna pary atomw

21
uzyskuje warto najmniejsz E0 przy odlegoci midzyatomowej w stanie rwnowagi. Wtedy nazywa si energi wizania i wyznacza ilo pracy potrzebnej do oddzielenia od siebie atomw. Charakter wizania zaley przede wszystkim od zapenienia zewntrznych poziomw energetycznych atomw. Jeeli wzajemne oddziaywanie poziomw zmniejszy energi potencjaln poniej wartoci energii atomw izolowanych, to midzy nimi przewaa sia przycigania i atomy cz si w trwa czsteczk. Szczeglnie trwaym jest ukad oktetowy ns 2 p 6 , poniewa zapewnia symetryczne pooenie elektronw wartociowoci, wykazujce najmniejsz energi potencjaln. Zgodnie z zasad minimum energii zakada si, e atomy w czsteczce d do utworzenia wsplnego oktetu lub wsplnych par elektronw. Siy przycigania midzy atomami dziel si na pierwotne, czyli chemiczne, ktre tworz wizania atomowe (homeopolarne czyli kowalencyjne) i jonowe (heteropolarne) oraz wtrne, czyli midzyczsteczkowe, zwane siami van der Waalsa. Wizanie jonowe. Zachodzi wskutek przyczenia elektronw walencyjnych jednego atomu przez drugi. Utworzona w ten sposb czsteczka dwuatomowa uzyskuje w zewntrznym poziomie energetycznym trway ukad oktetowy. Dla przykadu atom sodu majcy jeden elektron walencyjny 3s po oddaniu go uzyskuje struktur oktetu, lecz ze wzgldu na dodatni adunek jdra staje si kationem. Natomiast atom chloru, majcy siedem elektronw walencyjnych, po przyjciu elektronu sodu osiga take ukad oktetu, lecz ze wzgldu na ujemny adunek powoki elektronowej wikszy od dodatniego adunku jdra staje si anionem. Oba jony dziki przyciganiu elektrostatycznemu tworz trwa czsteczk NaCl zgodnie z wzorem (2.4) Czsteczka o wizaniu jonowym jest w caoci elektrycznie obojtna, lecz ma dwa rnoimienne bieguny elektryczne, dziki ktrym moe oddziaywa na otoczenie. Czsteczki o budowie biegunowej nazywa si dipolami Poniewa siy kulombowskie dziaaj we wszystkich kierunkach jednakowo, oba jony w wizaniu jonowym mog wzgldem siebie zajmowa dowolne pooenia w przestrzeni. Std wizanie jonowe jest bezkierunkowe, moe natomiast ulec polaryzacji pod dziaaniem pola elektrycznego tworzc indukowany dipol. Materiay o wizaniu jonowym sabo przewodz prd oraz nie s podatne do odksztace plastycznych. Wizanie atomowe. Powstaje, gdy dwa atomy tego samego pierwiastka oddaj po jednym do czterech elektronw wartociowoci, z ktrych tworz

22
si pary elektronw wsplne dla obu atomw. Kady z atomw osiga w ten sposb trway ukad oktetowy, np. dla chloru przebiega to zgodnie ze schematem (2.5) Pary elektronw nalece jednoczenie do obu jder atomowych tworz mocne wizania midzy nimi, dlatego ciaa o wizaniach atomowych s na og bardzo trwae, maj wysok temperatur topnienia i du wytrzymao Kierunek wizania ssiednich atomw jest okrelony w przestrzeni, a wic kierunkowo jest cech charakterystyczn wizania atomowego. Midzy dwoma atomami tego samego pierwiastka moe wystpowa kilka wsplnych par elektronw zapewniajcych kademu atomowi ukad oktetowy. Maksymalna liczba takich wiza moliwych do utworzenia przez atom zaley od liczby elektronw koniecznych do uzupenienia jego strefy zewntrznej. Okrela j regua 8-N", gdzie N jest numerem grupy ukadu okresowego pierwiastkw, do ktrej naley dany atom. Tak wic chlor moe tworzy jedno wizanie dwuelektronowe, siarka - dwa, fosfor trzy, wgiel cztery. Atomy pierwiastkw metalicznych (z wyjtkiem boru) o mniej ni trzech elektronach wartociowoci nie tworz wsplnego ukadu oktetowego i midzy nimi wizania atomowe nie wystpuje. Substancje o wizaniu atomowym nie przewodz prdu elektrycznego. Czsteczki utworzone z jednakowych atomw nie s take dipolami Wizanie za pomoc wsplnych par elektronw moe take czy rne atomy, ale o bardzo zblionej elektroujemnoci. Wica para elektronw jest wtedy przesunita w stron silniej przycigajcego atomu, zaznacza si biegunowo czsteczki, ktra staje si dipolem. Takie wizanie nazywa si atomowym spolaryzowanym i jest typem porednim midzy wizaniem jonowym i atomowym. Wizanie metaliczne. Powstaje, gdy atomy zawieraj tylko niewiele elektronw walencyjnych, atwo odrywajcych si, podczas gdy elektrony wewntrzne s silnie z atomami zwizane. W wyniku oderwania si elektronw walencyjnych atomy staj si rdzeniami atomowymi jonami dodatnimi, natomiast oderwane elektrony walencyjne tworz swobodnie krcy midzy rdzeniami atomowymi gaz elektronowy o ujemnym adunku elektrycznym. Midzy adunkami dodatnimi rdzeni atomowych i ujemnymi gazu elektronowego wystpuj due siy elektrostatyczne przycigania, ktre tworz bezkierunkowe wizania metaliczne, utrzymujce du spjno metalu. Jony metalu s za utrzymywane w okrelonej odlegoci od siebie dziki siom odpychania jednakowo naadowanych jonw. Wizanie metaliczne stwarza okrelone wasnoci metali. Brak kierunkowoci wizania zapewnia atwo przesuwania si paszczyzn wzgldem siebie, a wic zdolno do odksztacenia plastycznego metali. Rwnowaga si elektrostatycznego przycigania midzy jonami i wolnymi elektronami daje bardzo

23
due siy spjnoci, ktrych pokonanie stanowi o znacznej wytrzymaoci metali. Wysokie przewodnictwo elektryczne metali czy si ze swobodnym przepywem elektronw w metalach po przyoeniu napicia elektrycznego. Wizanie midzyczsteczkowe. Dziaa midzy prostymi czsteczkami chemicznymi, ktrych atomy poczone s wizaniem atomowym spolaryzowanym, oraz midzy atomami gazw szlachetnych. Siy przycigajce w tym wizaniu, zwane siami van der Waalsa, powstaj wskutek asymetrycznego rozkadu adunkw elektrycznych w czsteczkach lub atomach (obecno tzw. chwilowych dipoli indukowanych, tzn. w danej chwili atom ma po jednej stronie powoki nadmiar, za po stronie przeciwnej niedobr elektronw. Ruch elektronw w jednym atomie oddziaywuje na ruch i rozmieszczenie atomw w zewntrznej powoce drugiego atomu, wskutek czego oba atomy indukuj si elektrycznie tworzc tzw. dipol indukowany). Wizanie jest na og tym silniejsze, im wiksze s czsteczki. Jest najsabszym z ww. wiza i moe rwnie szybko powstawa, jak i zanika.

23. Struktura krystaliczna metali

2.3.1. Krysztay Wikszo cia staych, a wrd nich metale, to ciaa krystaliczne. Charakterystycz cech ich budowy jest uporzdkowane rozmieszczenie skadowych elementw fizycznych (atomw lub grup atomw) w przestrzeni, zgodne z okrelonymi reguami. Ciao stae moe by jednym wielkim krysztaem (monokrysztaem), powstaym w warunkach naturalnych samorzutnie, bd wytworzonym sztucznie przez czowieka. Pojedyncze krysztay metali stosuje si do bada istoty wielu zjawisk zachodzcych w metalach, jak np. mechanizmu odksztacania metali, przemian alotropowych, dyfuzji itp. Na og ciaa stae s jednak polikrystaliczne, tzn. zioone z wielkiej liczby krysztaw, zwanych te ziarnami, ktre przy tej samej konfiguracji atomw rni si midzy sob ukierunkowaniem tej konfiguracji w przestrzeni. W miejscu zetknicia si dwch krysztaw powstaje granica ziarn. Wielkoci ziarn s rne: od okoo 1 mm (np. specjalne stopy, gdzie wystpuje nadplastyczno strukturalna) do ponad 10 mm (np. odlewy mosine). Typowa wielko ziarna w metalach technicznych przerobionych plastycznie zawiera si w granicach dziesitek mikrometrw. Ukady atomw w krysztaach przedstawia si czsto za pomoc modeli. Zwykle s to sztywne kule, najczciej piki pingpongowe, sklejone w wymaganych miejscach (rys. 2.2a) bd masywne kule osadzone na drucianym szkielecie (rys. 2.2b). Oba modele oddaj jednak stan faktyczny w sposb przybliony; nie uwzgldniaj drga cieplnych atomw ani defektw struktury. Struktura, ktr przedstawiaj, jest struktur krysztau doskonaego.

24

Rys. 2.2. Modele struktur krystalicznych: a) sklejone piki pingpongowe, b) kule osadzone na drucianym szkielecie

2.3.2. Sie przestrzenna - pojcia podstawowe

Regularny ukad atomw lub grup atomw w krysztale tworzy sie krystaliczn. Zastpujc elementy fizyczne identycznymi punktami (majcymi identyczne otoczenie) otrzymuje si regularny trjwymiarowy ukad punktw (wzw) nazywany sieci przestrzenn lub sieci Bravais'go. Prosta przechodzca przez dwa identyczne punkty sieci nazywana jest prost sieciow, a odlego midzy identycznymi punktami okresem identycznoci lub odcinkiem translacji. Trzy punkty nie lece na jednej prostej wyznaczaj paszczyzn sieciow. Przeprowadzajc trzy zbiory rwnolegych i rwnoodlegych paszczyzn przez wzy sieci dzieli si j na identyczne rwnolegocienne komrki (rys. 2.3). S rne sposoby prowadzenia paszczyzn przez wzy sieci; zwykle wybiera si paszczyzny oddalone o najkrtsze odcinki translacjii. Rys. 2.3. Rwnolegocienne komrki eleOtrzymane w ten sposb komrki mentarne w sieci przestrzennej nazywane s jednostkowymi lub elementarnymi. Na kad z nich moe przypada

Rys. 2.4. Komrki jednostkowe w ukadzie regularnym: a - sie prymitywna, b - przestrzenie centrowana, c - ciennie centrowana

25 jeden wze sieci lub wiksza ich ilo.*) Na rys. 2.4 przedstawiono szkic komrek jednostkowych ukadu regularnego, zawierajcych rne iloci wz w: 1 w sieci prymitywnej (a), 2 w przestrzennie centrowanej (b), 4 w ciennie centrowanej (c). Wszystkie moliwe sieci przestrzenne okrelone s przez siedem ukadw wsprzdnych zwanych ukadami krystalograficznymi (tablica 2.3). W kry stalografii ukad jest przystosowany do kierunkw prostych sieciowych w da nej sieci. Kierunek dodatni i ujemny na osiach mona wybiera dowolnie, na og jednak stosuje si ukad prawoskrtny. Wzajemn orientacj osi charakteryzuj kty midzyosiowe , , . Okresy identycznoci prostych przyjtych za osie wsprzdnych wyznaczaj odcinki jednostkowe a, b, c. Kty midzyosiowe i odcinki jednostkowe stanowi parametry sieci. Okrelaj one ksztat i wymiar komrki elementarnej. W ramach siedmiu ukadw krystalograficznych mona wyodrbni czternacie typw sieci przestrzennych uwzgldniajc moliwoci centro wania przestrzennego i ciennego komrek sieciowych (tablica 2.3). 2.3.3. Wskanikowanie elementw sieci przestrzennych Czsto zachodzi potrzeba powoywania si w rozwaaniach dotyczcych sieci krystalicznych, na okrelone paszczyzny lub kierunki. Ich usytuowanie w krysztale podaje si wzgldem osi wsprzdnych za pomoc trzech liczb cakowitych zwanych wskanikami Millera. W przyjtej metodzie dokadne pooenie paszczyzn i kierunkw jest, ze wzgldu na dowolno wyboru wza pocztku ukadu, nieistotne. Wobec tego rwnoodlege paszczyzny i kierunki maj wskaniki identyczne. Aby wyznaczy wskaniki Millera danej paszczyzny sieciowej, okrela si najpierw dugo odcinkw, jakie odcina ona na osiach ukadu, wyraajc je krotnoci odcinkw jednostkowych: ma, nb, pc. Stosunek midzy odwrotnociami tych krotnoci naley sprowadzi do liczb cakowitych h, k, 1, pierwszych wzgldem siebie; = h: k: 1. Liczby (h k 1) napisane obok

siebie w nawiasach okrgych s szukanymi wskanikami paszczyzny.

*) Przykadowo, ilo wzw N w sieci regularnej obliczamy ze wzoru:

gdzie: Na ilo wzw na naroach komrek, Ns ilo wzw na rodkach cian, M w - ilo wzw wewntrz komrek.

26
Tablica 2.3
Lp. Ukad krystalograficzyny Ukady krystalograficzne Sie przestrzenna Parametry sieciowe Szkic komrki prymitywnej

1 trjskony abc prymitywna

= = 90 2 jednoskony

prymitywna centrowana na podstawach

prymitywna = = = 90 3 rombowy abc przestrzennie centrowana ciennie centrowana centrowana na podstawach prymitywna = = = 90 4 tetragonalny a=bc przestrzennie centrowana

= = 90 5 heksagonalny = 120 a=bc prymitywna

= = 90 6 romboedryczny a=b=c prymitywna

prymitywna = = = 90 7 regularny a=b= c przestrzennie centrowana ciennie centrowana

27
Na przykadzie z rys. 2.5 paszczyzna A B C odcina na osiach krystalograficznych odcinki OA = 2a, OB = 3b, OC = 6c. Odwrotnociami krotnoci odcinkw jednostkowych s wartoci 1/2, 1/3, 1/6. Pomnoenie przez wsplny mianownik daje 6/2, 6/3, 6/6. Otrzymuje si zesp trzech liczb cakowitych (321) bdcych wskanikami Millera paszczyzny ABC. Wskaniki Millera pokazuj, na ile czci dzieli odcinki jednostkowe paszczyzna leca najbliej pocztku ukadu, gdy m= n= p= w podanym

Rys. 2.5. Wyprowadzenie symbolu paszczyzny sieciowej

przykadzie s to wartoci 1/3 a, 1/2 b, 1c. Paszczyzny rwnolege do jednej osi maj odpowiedni wskanik rwny zeru. Paszczyzny przecinajce o ukadu po stronie ujemnej maj odpowiedni wskanik ujemny, co zaznacza si znakiem minus nad wskanikiem, np. (h k 1). Kierunek prostej w sieci przestrzennej opisuj wskaniki u, v, w, zamknite w nawiasach kwadratowych. Kierunek wyznacza si przemieszczajc prost rwnolegle do pocztku ukadu o wsprzdnych 0,0,0. Wsprzdne najbliszego pocztkowi ukadu wza, przez ktry ta prosta przechodzi, sprowadzone do liczb cakowitych, wzgldem siebie pierwszych, s wskanikami kierunku [u v w].

010

110

111

Rys. 2.6. Oznaczenia paszczyzn i kierunkw w sieci ukadu regularnego

Na rys. 2.6 pokazano kilka waniejszych paszczyzn i kierunkw w sieci ukadu regularnego. W przypadku tej sieci kierunki i paszczyzny o takich samych wartociach wskanikw Millera s do siebie prostopade. W sieciach wyrnia si rwnowane (tego samego typu) paszczyzny i kierunki. Na przykad, w ukadzie regularnym paszczyzny wszystkich cian komrki, elementarnej s rwnowane; s to paszczyzny (100), (010), (001), (100), (010), (001). Dla oznaczenia zespou wszystkich cian komrki wystarcza

28
podanie wskanikw jednej paszczyzny w nawiasie klamrowym, np. {100}. Kierunki krystalograficznie rwnowane oznacza si natomiast zapisujc wskaniki dowolnego z tych kierunkw w nawiasie ostrym. Przykadowo, kierunki przektnych komrki elementarnej maj symbol <111>. Usytuowanie paszczyzn i kierunkw w krysztaach heksagonalnych okrela si zwykle wzgldem ukadu wsprzdnych utworzonego przez cztery osie komrki Millera-Bravais'go (rys. 2.7). Rys. 2.7. Wskaniki MilleraOsie x, y, u le w paszczynie podstawy, a ich -Bravais'go paszczyzn i kierunkw sieci heksagonalnej dodatnie kierunki tworz ze sob kty 120; o z jest prostopada do nich. W systemie tym otrzymuje si zestaw zoony z czterech wskanikw, zwanych wskanikami Millera-Bravais'go. Tok postpowania przy wyznaczaniu wskanikw jest podobny jak poprzednio, z t rnic, e dziaania przeprowadza si dla czterech wielkoci: w wypadku paszczyzn - h k i l, w wypadku prostych - u v t w. Pierwsze trzy wskaniki odnosz si zawsze do osi lecych w paszczynie podstawy, czwarty do osi prostopadej. W symbolu czterowskanikowym trzeci wskanik nie jest niezaleny, wyznaczaj go dwa pierwsze: i = - (h+k) oraz t = - (u+v). Przykady oznacze paszczyzn i kierunkw w sieci heksagonalnej przedstawiono na rys. 2.7.

2.3.4. Podstawowe rodzaje sieci przestrzennych

Prawie wszystkie pierwiastki metaliczne tworz krysztay nalece do jednej z trzech sieci: regularnej ciennie centrowanej (typ A1), regularnie przestrzennie centrowanej (typu A2) i heksagonalnej zwartej (typ A3). Uywane s rwnie odpowiednie oznaczenia skrtowe: RSC, RPC, HZ. W sieciach tych kady atom ma do du liczb najbliszych rwnoodlegych atomw ssiednich, przy czym liczba ta nazywana jest liczb koordynacyjn lk. Fakt ten jest konsekwencj wizania metalicznego. Sie A2 powstaje przez wstawienie w elementarn komrk ukadu regularnego drugiej identycznej komrki w taki sposb, by naroe jednej znalazo si dokadnie w rodku drugiej (rys. 2.8). Kada komrka zawiera teraz 2 atomy: jeden ze rodka i po 1/8 atomw z omiu naroy. Najmniejsza odlego midzyatomowa, wyraona parametrem sieci a wynosi a Kady atom sieci ma 8 najbliszych ssiadw oddalonych o tak odlego. Sie A2 nie zawiera paszczyzn o zwartym wypenieniu, s natomiast w niej kierunki, wzdu ktrych atomy stykaj si bezporednio <111>, lece na paszczyznach {110} najgciej wypenionych.

29

Rys. 2.8. Sie A2: a) schemat powstawania, b) pojedyncza komrka z zaznaczonymi kierunkami zwartego upakowania atomw <111> w paszczynie (110), c) atomy komrki przedstawione w postaci sztywnych kul

Dzielc objto atomw przypadajcych na komrk przez objto komrki otrzymuje si wspczynnik wypenienia sieci. Dla sieci A2 wynosi on 0,68. Oznacza to, e atomy zajmuj tylko 68% objtoci komrki. Puste przestrzenie midzy atomami tworz luki. Luki wiksze tetraedryczne umieszczone s po 4 na ciankach komrki w poowie odlegoci midzy rodkiem krawdzi a rodkiem ciany. Kada z nich, otoczona przez 4 atomy tworzce czterocian foremny (rys. 2.9), moe pomieci kul (obcy atom) o promieniu r = 0,291 R (R promie kuli przedstawiajcej atom sieci). Luki oktaedryczne umiejscowione s na rodkach cian oraz na rodkach krawdzi komrki. Kada z nich otoczona jest 6 atomami tworzcymi omiocian foremny (rys. 2.10). W luce mieci si kula o promieniu r = 0,154 R.

Rys. 2.9. Luka tetraedryczna w sieci A2: rodek geometryczny luki

Rys. 2.10. Luka oktaedryczna w sieci A2: rodek geometryczny luki

W sieci A2 krystalizuje wiele metali, w tym take technicznie wane metale jak: W, Mo, V, Ta, Nb i odmiany alotropowe nastpujcych metali: Fe, Ti, Zr , Cr. Sie Al powstaje w wyniku naoenia na siebie czterech prymitywnych sieci regularnych w taki sposb, by wzy pocztkowe miay wsprzdne 000,0 0 0 (rys. 2.11). Na jedn komrk przypadaj 4 atomy: po 1/2

z kadej ciany i po 1/8 atomw z naroy. Najmniejsza odleo midzyatomowa w tej sieci wynosi a lk = 12. Zwarcie obsadzone atomami s paszczyzny {100} i kierunki <110>. Wspczynnik wypenienia sieci

30

Rys. 2.11. Sie Al: a) schemat powstawania, b) pojedyncza komrka z zaznaczonymi paszczyznami {111} i kierunkami <110> zwarcie wypenionymi, c) atomy komrki w postaci sztywnych kul

wynosi 0,74. Jest to najwikszy wspczynnik, jaki uzyskuje si przy zaoeniu, e atomy sieci s sztywnymi kulami o jednakowej rednicy. W sieci Al wystpuj rwnie dwa rodzaje luk. Tetraedryczne, zlokalizowane na przektnych komrki w odlegociach a od naroy (rys. 2.12) mieszcz kule o promieniu r = 0,255 R. Luki oktaedryczne (rys. 2.13) pooone w rodku komrki zasadniczej oraz na rodkach jej krawdzi mieszcz kule o promieniu r = 0,414 R.

Rys. 2.12. Luki tetraedryczne w sieci Al: rodek geometryczny luki

Rys. 2.13. Luka oktaedryczna w sieci Al: rodek geometryczny luki

W sieci Al krystalizuj metale o najwyraniejszych cechach metalicznych: Ag, Al, Au, Cu, Ni, Ir, Pb, Pt, Rh oraz odmiany alotropowe Fe , Co. Sie A3 powstaje przy przenikaniu dwch prymitywnych sieci heksagonalnych, posiadajcych komrki w postaci supw heksagonalnych (rys. 2.14). Komrka strukturalna sieci zawiera 6 atomw: 3 w rodku, po podstaw i po na rodku

atomu w naroach. Dowolny atom otoczony jest 12 ssiadami

w jednakowej, najmniejszej odlegoci a. Zwarcie obsadzone atomami s paszczyzny {0001}, ktre zawieraj zwarcie wypenione kierunki (1120).

31

Rys. 2.14. Sie A3: a) schemat powstawania, b) pojedyncza komrka z zaznaczonymi paszczyznami {0001} i kierunkami <1120> zwarcie wypenionymi, c) atomy komrki w postaci sztywnych kul

Dla idealnej sieci A3 stosunek osiowy c/a rwny jest 1,633. W licznych przykadach rzeczywistych tego typu struktury spotyka si pewne znieksztacenia stosunku osiowego. Lekko zaburzon struktur heksagonaln c/a = 1,56-1,64 maj Be, Mg, Tl, Ti, Zr, Hf, Co, Ru, Os. Silniej zaburzon struktur wykazuj Zn i Cd, dla ktrych c/a wynosi 1,856 i 1,886. Odstpstwa od idealnej budowy tumaczone s elipsoidalnym znieksztaceniem powok atomowych oraz dziaaniem dodatkowych wiza atomowych (Zn, Cd). Wspczynnik wypenienia sieci A3 jest taki sam jak A1-0,74. Luki tetraedryczne i oktaedryczne posiadaj rozmieszczenie atomw wok nich jak w sieci Al i mieszcz kule o takich samych rednicach. Struktury Al i A3 s bardzo podobne. Obie charakteryzuj si najgstszym uoeniem atomw w przestrzeni. Rnica midzy nimi wynika z odmiennego sposobu uoenia zwarcie wypenionych warstw atomowych, co ilustruje rys. 2.15. Atomy pierwszej warstwy - kule oznaczone liter A - le na paszczynie stykajc si w rzdach nachylonych pod ktem 120. Kule warstwy drugiej mog zaj miejsca w zagbieniach utworzonych przez trzy ssiadujce atomy warstwy pierwszej, oznaczonych liter B lub C. Zajcie jednego rodzaju pozycji wycza pozycje drugiego rodzaju, jeeli ukad warstwy ma by zwarty. Jeeli kule drugiej warstwy zajy pozycj B, to dla trzeciej warstwy otrzyma si do wyboru pozycje A, identyczne jak w pierwszej warstwie, albo pozycje C. Istniej wic dwa sposoby uoenia warstw atomowych dla utworzenia zwartej struktury krystalicznej: wg kolejnoci ABCABC... oraz ABABAB... Pierwsza kolejno odpowiada strukturze Al, druga A3. Nieznaczna rnica energii midzy tymi strukturami stwarza moliwo zaburzenia kolejnoci uoenia warstw zwarcie upakowanych, np. podczas odksztacenia plastycznego lub wzrostu krysztau. Nieprawidowa kolejno, np. ABCBABCA... nazywa si bdem uoenia.

32

Rys. 215. Kolejno uoenia paszczyzn w strukturach zwartych

2.3.5. Alotropia metali

Niektre substancje, zalenie od temperatury i cinienia, wystpuj w odmianach rnicych si budow krystaliczn. Zjawisko to nazywa si polimorfizmem (wielopostaciowoci), a w odniesieniu do pierwiastkw chemicznych alotropi. Odmiany alotropowe oznaczone s greckimi literami , , itp., umieszczonymi przy symbolu chemicznym pierwiastka. Przemiany alotropowe zachodz z atwoci podczas nagrzewania lub chodzenia. W temperaturze przemiany nastpuje szybka przebudowa struktury, polegajca najczciej na przemieszczeniu si atomw wzdu okrelonych paszczyzn i kierunkw. Przebudowie towarzysz zmiany energii wewntrzne, przejawiajce si przy nagrzewaniu pochanianiem ciepa z otoczenia, za przychodzeniu wydalaniem. Dwie odmiany alotropowe posiadaj: Fe, Ni, Co, Ti, B, U i inne. C Ca, Li wystpuj w trzech odmianach alotropowych, a Mn w czterech. Zasadniczym czynnikiem wywoujcym przemiany alotropowe jest zmiana temperatury. Mog te one wystpi przy bardzo wysokich cinieniach. Przykadowo, przy cinieniach przekraczajcych 1,08104 MPa wystpuje wysokocinieniowa" odmiana elaza Fe o strukturze A3.

2.3.6. Anizotropia struktury metali

Prawidowe rozmieszczenie atomw w krysztaach prowadzi do rnej gstoci obsadzenia atomami poszczeglnych paszczyzn i kierunkw krystalograficznych. W rezultacie niektre wasnoci krysztaw zmieniaj si wraz z kierunkiem badania. Taka zaleno wasnoci cia krystalicznych o kierunku badania nazywa si anizotropi. Anizotropia dotyczy wasnoci fizycznych, tj. optycznych, magnetycznych, elektrycznych, cieplnych oraz wasnoci chemicznych takich jak odporno-

33
korozyjna, szybko rozpuszczania i wasnoci mechanicznych jak wytrzymao, twardo, wyduenie i inne. Nie wszystkie wasnoci krysztaw s anizotropowe: np. gsto, temperatura topnienia, ciepo waciwe nie zale od kierunku badania, tzn. s izotropowe. W wypadku cia bezpostaciowych (amorficznych), zbudowanych z atomw bd czsteczek chaotycznie rozmieszczonych w przestrzeni, gsto rozmieszczenia atomw jest jednakowa we wszystkich kierunkach. Wasnoci tych cia nie zale zatem od kierunku badania s izotropowe, a ciaa te nazwano izotropowymi Anizotropia wasnoci krysztaw dotyczy monokrysztaw. W materiale polikrystalicznym w stanie lanym poszczeglne ziarna wykazuj rn, przypadkow orientacj krystalograficzn, co przy duej iloci ziarn dowolnie zorientowanych powoduje, e wasnoci metalu w rnych kierunkach s takie same. Std mwi si, e dostatecznie drobnoziarniste ciaa polikrystaliczne s quasi-izotropowe (rzekomo izotropowe). Gruboziarniste metale wykazuj pewn kierunkowo wasnoci. Wynikiem jest np. pofadowanie powierzchni prbki wytrzymaociowej po rozciganiu, groszkowato" powierzchni blachy po toczeniu na zimno. W wielu przypadkach anizotropia znajduje praktyczne zastosowanie. Na przykad, rna szybko rozpuszczania krysztaw wzdu okrelonych paszczyzn i kierunkw wykorzystywana jest przy trawieniu zgadw metalograficznych. W stali transformatorowej uprzywilejowana orientacja ziarn, wytworzona podczas przerbki plastycznej na zimno, zmniejsza straty energii elektrycznej w wyniku anizotropii wasnoci magnetycznych i elektrycznych.

2.4 Wady budowy sieci krystalicznej

2.4.1. Systematyka wad budowy sieci krystalicznej
Budowa rzeczywista cia krystalicznych znacznie odbiega od idealnego wzorca sieci krystalicznej. Wszelkie odstpstwa w ciaach poli- i monokrystalicznych od idealnej sieci krystalicznej nazywa si defektami. Oglny podzia defektw przedstawiony jest w tabeli 2.4. Czynniki, ktre ksztatuj budow cia polikrystalicznych, s nastpujce: 1. sposb i warunki, w jakich odbywa si krystalizowanie z fazy ciekej, 2. ilo i rodzaj domieszek, a oglnie cakowity skad atomowy ciaa staego, 3. obrbka cieplna, mechaniczna, cieplno-chemiczna, cieplno-mechaniczna itp., 4. napromieniowanie ciaa staego. Obecnie bd omwione waniejsze typy defektw budowy sieci krystalicznej.

34
Tablica 2.4 Podzia bdw w strukturze metali
defekty w strukturze metali wolne elektrony (nadmiarowe) ekscytony defekty elektronowe dziury elektronowe magnony plazmony wakanse pary Coopera defekty Frenkla fonony zaburzenia pozycji rdzeni atomowych fokusony krowdiony obce atomy w pozycjach midzywzowych obce atomy w wzach sieci krystalicznej dyslokacje krawdziowe defekty punktowe dyskokacje rubowe defekty liniowe bdy uoenia defekty dwuwymiarowe defekty ukadu atomw w strukturze krystalicznej granice domen antyfazowym granice mozaiki granice ziaren granice faz defekty trjwymiarowe nieuporzdkowane obszary lokalne strefy o rozrzedzonym ukadzie atomw strefy Brinkmana itp.

dyslokacje mieszane

35 2.4.2. Defekty elektronowe Wolne elektrony nadmiarowe s to dodatkowe elektrony przewodnictwa. Mog one pojawia si w gazie elektronowym pasma przewodnictwa na skutek wzbudzenia, np. przez foton, z pasma podstawowego. Tak powstae wolne elektrony mog swobodnie przemieszcza si w sieci krystalicznej. Powstaniu wolnego elektronu towarzyszy w strukturze powstanie tzw. dziury elektronowej, czyli nie obsadzonego elektronowego stanu kwantowego w pamie podstawowym. Dziura elektronowa moe przemieszcza si w krysztale na skutek przej elektronw z ssiednich atomw w miejsce nieobsadzonej luki. Oba powysze defekty elektronowe przenosz zarwno adunek elektryczny, jak rwnie pewien impuls energetyczny. Wolny elektron i dziura elektronowa mog by ze sob sprzone, tworzc ekscyton. Przemieszczenie ekscytonu nastpuje poprzez wsplny ruch sprzonej ze sob pary. Tak przemieszczajcy si defekt nie przenosi adunku elektrycznego, lecz jedynie pewien impuls energetyczny. Zanikajc, ekscyton oddaje okrelon porcj energii. Inny rodzaj defektw elektronowych to magnony, ktrych istota polega na elementarnych wzbudzeniach spinw elektronowych. Plazmony natomiast, s to kulombowskie wzbudzenia caych zespow elektronowych. Jeszcze inny rodzaj defektw elektronowych to pary Coopera, szczeglnie rozpatrywane w zwizku z teori nadprzewodnictwa. S to pary elektronw wzajemnie sprzonych i wzbudzonych przez oddziaywanie z fononami. Ruch ich w krysztale odbywa si bez jakiegokolwiek tarcia dajc efekt nadprzewodnictwa.

2.4.3. Zaburzenia pozycji rdzeni atomowych Podstawowymi zakceniami energetycznymi krysztaw rzeczywistych s kwanty drga cieplnych, zwane fononami. W kadej temperaturze rdzenie atomowe podlegaj periodycznym przesuniciom ze swoich pooe rwnowagi. Energia takich oscylacji jest skwantowana, a dozwolone wartoci energii s opisane wzorem (2.6)
gdzie: n = 0,l,2,... czsto drga mechanicznych, h staa Plancka.

Skoordynowane drgania ssiednich atomw mog by przedstawione jako fale poruszajce si w krysztale. Skwantowane energie tych fal, czyli fonony, mog by traktowane jako specyficzny rodzaj czstek". Rozwaajc sie jednostkow, w ktrej zachodz drgania, mona podzieli drgania sieci na podune i poprzeczne. Scharakteryzowano je na rys. 2.16.

36

Rys. 2.16. Schemat podunego i poprzecznego sposobu drga w prymitywnej sieci regularnej. Z szeregu rwnolegych paszczyzn pokazana jest tylko jedna, lecz wszystkie drgaj w podobny sposb: a) fala poprzeczna, b) fala poduna, 1 maksymalne przemieszczenie paszczyzny sieciowej, 2 - przecitne pooenie paszczyzny sieciowej, a - parametr sieci, - dugo fali fononu

Widmo drga czystego metalu skada si z trzech rodzajw drga poprzecznych oraz szeciu rodzajw drga podunych. Gdy sie krystaliczna zawiera dwa rne atomy w prostej komrce, to widmo wykazuje nowe wasnoci. Rozszczepia si na dwie gazie, optyczn i akustyczn (rys. 2.17). Odpowiadaj im drgania optyczne i akustyczne. W przypadku trjwymiarowym, jeli komrka elementarna zawiera p atomw, to wwczas w wystpujcych 3 p gaziach drga poprzecznych mamy 3 gazie akustyczne oraz (3p 3) gazie optyczne. W krysztale znajduj si rwnie tzw. fonony zlokalizowane. Jeeli np. wze sieci zajmuje atom o masie M1 M masy atomw krysztau, to powstaje ruch drgajcy o maksymalnej amplitudzie umiejscowionej na tym defekcie sieci. Kwant

37

Rys. 2.17. Drgania w krysztale zawierajcym dwa rne atomy w prostej komrce elementarnej; ga optyczna, b) ga akustyczna, o atom pierwiastka A, atom pierwiastka B

pola drgania sieci krystalicznej nazywa si fononem (przez analogi do kwantu pola elektromagnetycznego fotonu). W wyniku napromieniowania metali, np. neutronami, mog powsta w strukturze dynamiczne efekty w postaci fokusonw lub krowdionw. S to chwilowe przesunicia atomw lecych na kierunkach najwikszego upako wania z ich pooe rwnowagowych, tworzcych defekty o charakterze fononw zlokalizowanych.

2.4.4. Defekty ukadu atomw w strukturze krystalicznej (defekty strukturalne) Defekty punktowe
Defekty punktowe s najprostszymi defektami strukturalnymi. Luka, czyli wakans, jest to brak atomu w wle sieci. Z rwnowagi termodynamicznej wynika, e w danej temperaturze, niszej od temperatury topnienia, istnieje zawsze okrelona liczba wakansw. Defekty te wynikaj z drga sieci, zalenych od temperatury. Proste obliczenia prowadz do wzoru na ilo luk w krysztale:

n
gdzie n N E R T -

Nexp(-E/RT)

(2.7)

liczba wakansw, liczba atomw w krysztale, energia potrzebna do utworzenia luki, staa gazowa, temperatura bezwzgldna.

38
Mechanizm powstawania luk przedstawiony jest na rys. 2.18. W rzeczywistoci wystpuje pewna wiksza koncentracja wakansw, ni wynikajca z rwnowagi termodynamicznej. Nawet w temperaturze T = 0 K istnieje zawsze pewna koncentracja wakansw. Dziki drganiom cieplnym (fononom) luki mog przemieszcza si w krysztaach. S one rwnie odpowiedziaRys. 2.18. Defekty sieci powstajce lne za mechanizm dyfuzji. Przy obnieniu w wyniku drga cieplnych: 1 defekt temperatury luki zmniejszaj swoj ruchFrenkla, 2 - defekt Schottky'ego; liwo, a w temperaturach niskich prak wektor przemieszczenia atomw sieci tycznie staj si nieruchome. W modelu Frenkla, w wyniku wzbudzenia atomu wzowego w pooenie midzywzowe, powstaje wakans oraz atom midzywzowy. Defekty te mog powstawa tylko w lunych strukturach metali alkalicznych. W zwarcie wypenionych strukturach powstawanie tego defektu jest niemoliwe. Rys. 2.19. Podstawowe defekty punkAtomy midzywzowe i luki nie s towe: 1 - wakans, 2 - obcy atom jedynymi rodzajami defektw punktowych. w pozycji midzywzowej, 3 defekt Frenkla, 4 - obcy atom w wle Nale do nich rwnie obce atomy, ktre mog zajmowa pooenie wzowe lub znajdowa si w midzywle sieci krystalicznej. Czasami, przy wikszych gstociach atomw domieszkowych, mog one koncentrowa si w mae skupiska, a nawet wywoywa przejcia fazowe. Typowe defekty punktowe przedstawiono na rys. 2.19.

Defekty liniowe
Zalicza si do nich dyslokacje liniowe, rubowe oraz mieszane. Te ostatnie mona uwaa za kombinacje dwch poprzednich typw. Dyslokacja krawdziowa jest zaburzeniem sieciowym struktury krysztau powstajcym wskutek utworzenia si dodatkowej ppaszczyzny, zwanej inaczej ekstrapaszczyzn (rys. 2.20). Miar tego zaburzenia jest wektor Burgersa, ktry mona okreli na podstawie konturu Franka-Burgersa (rys. 2.20). Kierunek wektora Burgersa b jest prostopady do linii dyslokacji krawdziowej i posiada umownie ustalony zwrot (rys. 2.20b). Dyslokacja rubowa jest zaburzeniem struktury krysztau polegajcym na tym, e pewien cig rwnolegych paszczyzn sieciowych przeksztaca si w ukad powierzchni o charakterze rubowym (rys. 2.21). W tym wypadku

39

Rys. 2.20. Dyslokacja krawdziowa: a) schemat dyslokacji krawdziowej, b) ukad powierzchni sieciowych z zaznaczonym konturem Franka-Burgersa i wektorem Burgersa , c) dodatnia ( ) i ujemna (T) dyslokacja krawdziowa; PQ - krawd dyslokacji

Rys. 2.21. Dyslokacja rubowa: a) schemat dyslokacji rubowej, b) ukad powierzchni sieciowych z zaznaczeniem konturu Franka-Burgersa i wektorem Burgersa b, c) wiskers z pojedyncz dyslokacj rubow

jednak wektor Burgersa ma kierunek rwnolegy do krawdzi dyslokacji. Dan dyslokacj rubow okrela si jako dodatni, gdy kontur Franka-Burgersa wykazuje ukad prawoskrtny (+), lub ujemn, gdy wykazuje ukad lewoskrtny (). Z reguy wystpuj dyslokacje mieszane, ktrych wektor Burgersa b jest sum wektorw dyslokacji krawdziowej i rubowej . Tak zsumowawny wektor Burgersa jest zwykle rwny wektorowi sieciowemu lub jego cakowitej wielokrotnoci. Istniej jednak dyslokacje, ktrych wektory Burgersa s czci wektora sieciowego. Nosz one nazw dyslokacji czciowych. Obecno dyslokacji w krysztaach jest spowodowana ich powstawaniem ju w procesie krystalizacji. S rne pogldy na temat mechanizmu pow-

40
stawania dyslokacji w procesie tworzenia si krysztau. Mona przypuszcza, e dyslokacje s midzy innymi wynikiem wytrcania si wakansw w sieci w czasie stygnicia krysztau. Wzrost dyslokacji rubowych stwierdzono dowiadczalnie podczas krystalizacji monokrysztaw tzw. wiskersw, ktre posiadaj tylko jedn dyslokacj rubow (rys. 2.21c). W procesie obrbki plastycznej metali stwierdza si wzrost iloci dyslokacji w strukturze. Mechanizm generowania nowych dyslokacji wyjania model Franka-Reada (rys. 2.22). W pobliu dyslokacji kryszta jest silnie odksztacony. Na skutek stosunkowo niewielkiego naprenia w krysztale odksztacenie to moe przemieszcza si w paszczynie polizgu. Ilustruje to rys. 2.23.

Rys. 2.22. rdo Franka-Reada: a), b), c), d) kolejne stadia generowania dyslokacji; A, B punkty zakotwiczenia dyslokacji: kierunek propagacji linii dyslokacji, wywoanej napreniami w krysztale

Rys. 2.23. Wdrwka dyslokacji: a), b, c) kolejne stadia przemieszczania dyslokacji

Gsto dyslokacji okrela si jako liczb linii dyslokacji, ktre przecinaj jednostkow powierzchni krysztau. W metalach osiga ona bardzo rne wartoci, od 1 dyslokacji rubowej w wiskersach, poprzez 106 dyslokacji/cm3 w monokrysztaach rzeczywistych, do 10 13 dyslokacji/cm3 w silnie zdeformowanych krysztaach. Rzeczywista konfiguracja dyslokacji w krysztaach otrzymanych z wytopu lub przez wygrzanie i powolne chodzenie, odpowiada albo grupie niskoktowych granic zrostu, albo trjwymiarowej sieci dyslokacji uoonych w komrki.

41
Defekty dwuwymiarowe i przestrzenne Granice mozaiki i niskoktowe granice ziaren s to obszary styku dwu sieci krystalicznych skrconych wzgldem siebie o kt nie wikszy ni 30. Dawniej zakadano, e granice takie s materi w stanie bezpostaciowym. W wietle najnowszych bada dowiadczalnych okazao si, e bardziej suszny jest model dyslokacyjny. Przedstawiony on jest na rys. 2.24, jako zesp dyslokacji krawdziowych jednakowego znaku, zoonych jedna nad drug. Wysokoktowe granice ziaren s obszarami o gruboci kilku odlegoci midzyatomowych. Atomy w obrbie obszaru granicznego stanowi materi o budowie bezpostaciowej. Modele granicy wysokoktowej przedstawiono na rys. 2.24b. Szereg defektw trjwymiarowych, takich jak strefy Brinkmana, czy strefy rozrzedzone, powstaje w wyniku oddziaywania na sie krystaliczn promieniowania neutronowego czy protonowego. Znaczenie tego typu defektw wzrasta w ostatnich dziesicioleciach w zwizku z rozwojem techniki jdrowej.

Rys. 2.24. Model granicy ziarn: a) niskoktowa granica, b) wysokoktowa granica; D - odlego midzy dyslokacjami, L - szeroko warstwy bezpostaciowej, Q - kt rnicy orientacji krystalograficznej

2.4.5. Wpyw defektw na wasnoci metali Istnienie defektw w sieci krystalicznej metali ma istotny wpyw na wasnoci tych cia, co mona przedstawi na przykadach.

42
1. Defekty elektronowe wpywaj w szerokim zakresie na przewodnictwo metali. Szczeglnym przykadem jest efekt nadprzewodnictwa wywoany istnieniem par Coopera w sieci krystalicznej. 2. Fonony maj zasadniczy wpyw na wasnoci mechaniczne metali. Wraz ze zmian iloci fononw, a wic w sensie fenomenologicznym ze zmian temperatury, zmieniaj si bardzo silnie wasnoci metali. Mog rwnie zachodzi przemiany fazowe i strukturalne. 3. Ilo defektw punktowych typu wakansw ma decydujce znaczenie w procesach dyfuzji wewntrz krysztaw. 4. Dyslokacje maj zasadnicze znaczenie przy procesach odksztacania plastycznego. Wpyw gstoci dyslokacji w jednostce objtoci na wytrzymao na rozciganie Rm obrazuje rys. 2.25. 5. Ilo granic ziarn wpywa na wasnoci mechaniczne i elektryczne cia krystalicznych. 6. Napromieniowanie metali moe polepszy lub pogorszy wasnoci metali.

Rys. 2.25. Wykres zalenoci Rm w funkcji p, gdzie: p gsto dyslokacji, Rm wytrzymao na rozciganie: Rmt - teoretyczna, Rmw - wiskersa, Rmp - polikrysztau, Rmm - monokrysztau

43

2.5. Krystalizacja
Metale mog wystpowa w trzech stanach skupienia: gazowym, ciekym i staym. W stanie gazowym wskutek stosunkowo duych odlegoci midzy atomami zanikaj przycigajce siy wizania midzyatomowego, a ruch atomw jest bezadny. W stanie ciekym, podobnie jak i w stanie staym, odlegoci midzy atomami s rzdu rednic atomw, jednake, przy stosunkowo swobodnym przemieszczaniu si drgajcych atomw, cigle tworz si i zanikaj obszary o uporzdkowanym uoeniu atomw o zasigu kilku rednic atomw, co nazywa si uporzdkowaniem bliskiego zasigu. W stanie staym natomiast atomy s uporzdkowane w caej objtoci metalu i w okrelonej chwili zwizane s ze swym pooeniem rwnowagi, co okrela si jako uporzdkowanie dalekiego zasigu. W warunkach termodynamicznych okrelonych przez temperatur i cinienie ustala si stan rwnowagi fazowej, ktry dla czystego metalu mona przedstawi za pomoc wykresu rwnowagi (rys. 2.26). Jeeli pomin wpyw cinienia wystpujcego w praktyce, jako nieistotny przy zmianach stanu skupienia metali, to w danej temperaturze jest trwaa ta faza, ktra ma nisz energi swoboRys. 2.26. Wpyw cinienia i temperatury dn, rys. 2.27. W temperaturze T1 na rwnowag faz czystego metalu i T2 mog wic wspistnie dwie fazy, poniewa ich energie swobodne s rwne. Przemiana ze stanu ciekego w stan stay (krystalizacja) posiada podstawowe znaczenie w procesie wytwarzania wyrobw i pwyrobw metalowych metodami metalurgicznymi, tzn. przez topienie i krzepnicie ciekego metalu w formach odlewniczych lub wlewnicach. Od warunkw krystalizacji zaley struktura, a wic i wasnoci materiau w stanie staym.
Rys. 2.27. Zmiana energii swobodnej faz z temperatur

44 2.5.1. Mechanizm krystalizacji metali

Krystalizacja metali nastpuje w wyniku nakadania si dwch niezalenych procesw: tworzenia zarodkw krystalizacji, rozrostu zarodkw. Przebieg krystalizacji charakteryzuj: szybko zarodkowania Iz (tj. liczba zarodkw krystalizacji tworzcych si w jednostce objtoci cieczy w jednostce czasu) i szybko wzrostu zarodkw Vr (tj. liniowy wzrost dugoci krysztau w jednostce czasu). Wielkoci te s zalene od przechodzenia cieczy T, poniej temperatury Tk, odpowiadajcej rwnowagowemu wspistnieniu cieczy i fazy staej, rys. 2.28. Zarwno Iz jak i Vr zwikszaj si ze wzrostem

Rys. 2.28. Zaleno szybkoci zarodkowania Iz i szybkoci wzrostu zarodkw Vr w funkcji przechodzenia T

przechodzenia T a do wartoci TM. Przy przechodzeniach wikszych zmniejsza si ruchliwo atomw, gwatownie ronie lepko cieczy i krystalizacja zostaje zahamowana. Ciecz przechodzi w ciao stae o strukturze amorficznej (bezpostaciowej), wymaga to jednak w przypadku metali bardzo duych szybkoci chodzenia. Przy maych przechodzeniach, czyli przy powolnym chodzeniu (np. w temperaturze T1, szybko wzrostu zarodkw jest dua, natomiast szybko zarodkowania maa. W tych warunkach uatwione jest powstawanie maej iloci duych ziarn, powstaje wic materia gruboziarnisty. Przy duych przechodzeniach, czyli przy szybkim chodzeniu (np. w temperaturze T 2 ), wzrasta ilo zarodkw, a szybko ich wzrostu zwiksza si nieznacznie, czyli powstaje materia drobnoziarnisty.

45
Zarodkowanie Zarodkami krystalizacji s kilkuatomowe skupiska fazy staej, o typowej dla niej struktura krystalicznej, powstae wewntrz fazy ciekej, ktre rozrastajc si powoduj stopniowe przechodzenie fazy ciekej w sta. Zarodkowanie moe by homogeniczne, kiedy prawdopodobiestwo utworzenia zarodka jest jednakowe w dowolnym miejscu ukadu, lub heterogeniczne, gdy funkcje zarodkw przejmuj obce czstki faz staych nie rozpuszczone w ciekym metalu (np. Al2O3). Zagadnienie zarodkowania homogenicznego mona rozpatrywa z punktu widzenia zmian energetycznych ukadu (rys. 2.29.). Po obnieniu temperatury od T0 do Tp (przechodzenie T) faza cieka C, ktra bya trwaa w temperaturach wyszych od T 0 , staje si nietrwaa i przemienia si w faz sta S. Si napdow tej przemiany jest rnica chemicznej energii swobodnej faz FV, przypadajca na jednostk objtoci. Cz tej rnicy energii swobodnej musi zosta zuyta do utworzenia granicy midzyfazowej - FS. Z bilansu energii przy tworzeniu zarodka wynika, e rzeczywist si napdow procesu tworzenia zarod- Rys. 2.29. Zmiana energii swobodnej fazy staej (S) i ciekej (C) w zalenoci od temperatury kw jest: F = SFS-VFV
gdzie: S powierzchnia zarodkw, V - objto zarodkw.

(2.8)

Ujemny znak przy FV oznacza, e w wyniku wydzielania si zarodkw przemiana zachodzi w kierunku zmniejszania F. Przy zaoeniu, e zarodki maj ksztat kulisty o promieniu r i po podstawieniu: S = 47r2, V = r3 wzr (2.8) przyjmuje posta: F = 4 r 2 F s r3FV

(2.9)

Wykres czonw rwnania (2.9) oraz wartoci F ze wzrostem promienia zarodka przedstawiono na rys. 2.30. Na krzywej wypadkowej wystpuje maksimum Fmax przy promieniu zarodka zwanym promieniem krytycz-

46
nym rk. Jeeli zarodek ma promie mniejszy od rk, to rozrost takiego zarodka jest zwizany ze wzrostem energii swobodnej ukadu i zarodek jest nietrway (ulegnie rozpuszczeniu). W przypadku zarodkowania heterogenicznego energia konieczna do wytworzenia granicy midzy fazowej FS jest mniejsza, przez co zachodzi ono atwiej, tzn. przy mniejszym przechodzeniu.

Wzrost zarodkw
Wzrost zarodka polega na osadzaniu si na jego powierzchni atoRys. 2.30. Zaleno energii swobodnej ukadu mw z cieczy, ktre wobec zmniejod promienia zarodka r szenia ruchliwoci s przyczane siami wizania midzyatomowego w pooeniach odpowiadajcych pozycjom w sieci przestrzennej. Prawdopodobiestwo przyczenia atomu do zarodka wzrasta w kolejnoci pooe: ciana 1, krawd 2, naroe 3, poniewa wymienionym pozycjom odpowiada dziaanie wiza: jedno-, dwu- trjkierunkowych (rys. 2.31). Rys. 2.31. Pozycje przyczania atomw do W rzeczywistoci najkorzystniejrosncego zarodka: 1 ciana, 2 krawd, sze warunki do wzrostu zarodka wy3 naroe stpuj, gdy atom przycza si nie do paskiej powierzchni rozdziau, a do utworzonego na powierzchni stopnia w wyniku wyjcia na powierzchni dyslokacji rubowej, o osi prostopadej do powierzchni rozdziau. Stopie taki nigdy nie zanika i atomy mog si docza do niego w sposb cigy, narastajc w ksztacie spirali. Warunkiem postpu krystalizacji jest odprowadzenie utajonego ciepa krzepnicia, ktre wydzielajc si podnosi temperatur i zmniejsza przechodzenie konieczne do dalszego krzepnicia. Ksztat rozrastajcych si krysztaw zaley od gradientu temperatury (szybkoci chodzenia) w pobliu powierzchni midzyfazowej. Szybki wzrost krysztau od punktu A do B (rys. 2.32) zostaje w pewnym momencie zahamowany, poniewa intensywne wydzielanie utajonego ciepa krzepnicia

47
podnosi temperatur i powoduje miejscowy zanik przechodzenia przed frontem krystalizacji Kryszta zaczyna wzrasta w innym kierunku w miejscu dostatecznego przechodzenia, np. od punktu C do D, a do lokalnego zaniku przechodzenia. Jeeli w tym czasie w punkcie B ciepo ulego rozproszeniu i ponownie wytworzyo si przechodzenie, to wzrost krysztau moe przebiega dalej od punktu B do E. Takie kolejne procesy zachodzRys. 2.32. Schemat wzrostu krysztaw dendce w przestrzeni prowadz do utworytycznych rzenia dendrytw krysztaw o ksztacie drzewiastym (dendron - po grecku drzewo). Dendryty rosn a do momentu, w ktrym zaczynaj si styka wzajemnie, przez co ich dalszy rozrost zostaje zahamowany. Od tej chwili nastpuje wypenianie krzepncym metalem przestrzeni midzydendrytycznych tak, e przybieraj one w kocu posta ziarn. Ziarna rozrastaj si we wszystkich kierunkach a do cakowitego wyczerpania cieczy (rys. 2.33). Dendryty przeksztacaj si w czasie krystalizacji w ziarna i w zakrzepnitym metalu zazwyczaj nie obserwuje si dendrytw.

Rys. 2.33. Kolejne etapy krystalizacji: a) zarodki, b) dendryty, c) ziarna

2.5.2. Mechanizm krystalizacji stopw

Krystalizacja czystych metali przebiega w staej temperaturze, rys. 2.34 (patrz rozdzia 4). Krystalizacja stopw jest procesem bardziej zoonym, poniewa: skad fazy ciekej i staej s rne i zmieniaj si w czasie krzepnicia, krystalizacja przebiega przewanie w zakresie temperatur, ktrego grn granic nazywa si likwidusem, a doln solidusem.

48

Rys. 2.34. Krzywe krzepnicia w warunkach rwnowagi dla: 1 czystych metali, 2 stopw

Skadniki stopu na og rni si temperaturami krzepnicia. Skadnik stopowy B (metal lub niemetal) dodawany do metalu podstawowego A bdzie obnia temperatur krzepnicia stopu, jeeli jego temperatura krzepnicia TB jest nisza od TA (rys. 2.35).

Rys. 2.35. Krystalizacja stopu dwuskadnikowego

Krystalizacja stopu, o rednim steniu skadnika B rwnym C 0 , rozpoczyna si w temperaturze TL, przy ktrej stenie skadnika B w fazie staej wynosi CS. Wraz z obnianiem temperatury skad fazy staej zmienia si od CS do CL. Przy wolnym chodzeniu dyfuzja skadnikw powoduje wyrwnanie stenia w fazie staej. Jednak pewne rnice w skadzie chemicznym pozostaj nadal (od C'S do C'L). Zjawisko to nazywa si segregacj. Rnica skadu chemicznego moe wystpi zarwno w skali mikro, obejmujc poszczeglne

49
krysztay fazy staej (mikrosegregacja, czyli segergacja dendrytyczna), jak rwnie w skali makro, obejmujc cay wlewek - makrosegregacja, czyli segregacja strefowa (rys. 2.36). Segregacja dendrytyczna jest tym wiksza, im wiksza jest odlego pomidzy likwidusem i solidusem, oraz im mniejszy jest wspczynnik dyfuzji skadnikw w stopie. Zmniejszenie segregacji jest moliwe przez dugotrwae wyarzanie w temperaturach tu poniej linii solidusu.

2.5.3. Struktura pierwotna

Mikrostruktura materiaw metalicznych utworzona podczas krystalizacji nosi Rys. 2.36. Rozkad stenia siarki we nazw struktury pierwotnej. Zaley ona od wlewku stalowym warunkw krzepnicia, a w szczeglnoci od szybkoci chodzenia. W technicznych warunkach krzepnicia w cieczy pojawia si dua liczba zarodkw krystalizacji (gwnie heterogenicznych), dziki czemu metale i ich stopy maj budow polikrystaliczn skadajc si z wielu ziarn. Struktura pierwotna powstajca podczas krzepnicia (rys. 2.37) decyduje w duej mierze o wasnociach materiau. Cieky metal wlany do wlewnicy w zetkniciu z jej cianami szybko odprowadza ciepo w kierunku prostopadym do powierzchni cianek i ulega duemu przechodzeniu. Rys. 2.37. Struktura pierwotna wlewka Zewntrzne warstwy cieczy wobec duej stalowego: 1 strefa krysztaw zaszybkoci zarodkowania krystalizuj, two- mroonych, 2 strefa krysztaw supkowych, 3 strefa krysztaw rzc cienk drobnoziarnist stref ziarn rwnoosiowych rwnoosiowych zamroonych 1 (rys. 2.37). Strefa ta powstajc zmniejsza szybko odprowadzania ciepa, co powoduje zmniejszenie przechodzenia i szybkoci zarodkowania. Prowadzi to do utworzenia strefy duych ziarn supkowych 2, o uprzywilejowanej orientacji krystalograficznej. Kierunek ich szybkiego wzrostu pokrywa si z kierunkiem odprowadzania ciepa. Krzepnicie strefy rodkowej wlewka odbywa si przy najmniejszym przechodzeniu i bez wyra-

50
nej kierunkowoci odprowadzania ciepa. Przypadkowo zorientowane zarodki przechodz przez faz krystalizacji dendrytycznej i rozrastaj si do znacznych rozmiarw, tworzc gruboziarnist stref rwnoosiowych ziarn wolnych 3. Struktura pierwotna ze wzgldu na niejednorodno pod wzgldem budowy, jak i skadu chemicznego, jest niekorzystna. Dla usunicia struktury pierwotnej wlewek stalowy poddawany jest przerbce plastycznej na gorco, a nastpnie obrbce cieplnej. W procesie wytwarzania do ciekej stali dostaje si tlen, ktry jest szkodliwy, poniewa powoduje krucho podczas przerbki plastycznej na gorco. Dla odtleniania stali, znajdujcej si w konwertorze lub w kadzi odlewniczej, dodaje si krzemu w postaci elazokrzemu, manganu w postaci elazomanganu oraz aluminium. Odtlenianie ma na celu zmniejszenie iloci FeO w ciekej stali, aby w czasie krzepnicia unikn reakcji

FeO + C = CO + Fe

(2.10)

podczas ktrej wydzielajce si pcherze gazowe CO przeciwdziaaj uspokojeniu stali Wyrnia si stale: uspokojone, puspokojone i nieuspokojone. Stal uspokojona jest odtleniana dostateczn iloci odtleniaczy. Krzepnicie stali odbywa si spokojnie bez wydzielania duej iloci pcherzy gazowych, poniewa tlen zostaje zwizany przez krzem lub aluminium pod postaci tlenkw. Tlenki przechodz w wikszoci do ula, ale ich cz pozostaje w stali jako wtrcenia niemetaliczne. Poniewa stal uspokojona krzepnie bez wydzielania pcherzy, w grnej czci wlewki tworzy si jama skurczowa. Ta cz wlewka (ok. 30%) jest odcinana i wraca jako zom do procesu metalurgicznego (rys. 2.38). Dolna cz wlewka jest wolna od pcherzy gazowych. Zalet Rys. 2.38. Przekroje wlewkw ze stali: a) uspostali uspokojonej jest nieznaczna segkojonej, b) puspokojonej, c) nieuspokojonej regacja, brak skonnoci do starzenia oraz maa ilo zanieczyszcze (siarki i fosforu), ktre krzepn jako ostatnie, gwnie w grnej czci wlewka, i s odcinane z t czci wlewka (rys. 2.36). Stal puspokojona jest tylko czciowo odtleniona. Tworzce si pcherze s niewielkie i rwnomiernie rozmieszczone we wlewku. We wlewku moe powsta niewielka jama skurczowa.

51
Stal nieuspokojona jest odtleniana tylko w niewielkim stopniu manganem. Krzepniciu tej stali towarzyszy intensywne wydzielanie si gazw (wrzenie kpieli). Pcherze gazowe kompensuj skurcz podczas krzepnicia, dlatego wlewki ze stali nieuspokojonej nie posiadaj jamy skurczowej. Std wydajno tych stali jest najwiksza. Pcherze gazowe, jeeli zalegaj blisko pod powierzchni i zostan utlenione podczas nagrzewania, mog utrudni przerbk plastyczn wlewka. Pcherze nie utlenione ulegaj zgrzaniu przy zastosowaniu duego stopnia przerbki plastycznej na walcowni zgniataczu. Do wad stali nieuspokojonej naley zaliczy siln segregacj, wiksz ilo zanieczyszcze oraz skonno do starzenia. Stale nieuspokojone ze wzgldu na nisz jako s stosowane na wyroby o niezbyt wysokich wymaganiach.

3. ODKSZTACENIE I REKRYSTALIZACJA METALI

3.1. Oglne pojcie odksztacenia plastycznego
Pod dziaaniem napre mniejszych od granicy sprystoci zachodzi spryste odksztacenie sieci w kierunku dziaania naprenia. Wychylenie atomw z pozycji rwnowagi zwiksza energi potencjaln krysztau. Po usuniciu napre atomy powracaj do pozycji rwnowagi, zmniejszaj swoj energi i nastpuje zanik odksztacenia. Jeeli na metal dziaaj naprenia wiksze od granicy sprystoci, nastpuje odksztacenie plastyczne metalu. Zjawisko to polega na przemieszczeniu si czci krysztau wzgldem siebie. Po usuniciu napre kryszta nie wraca ju do wyjciowego ksztatu. Zdolno do odksztace plastycznych jest jedn z najbardziej charakterystycznych cech metali wykorzystywan do ksztatowania wyrobw w przerbce plastycznej. Przy przerbce plastycznej na zimno jednoczenie z ksztatowaniem wyrobw powstaje zgniot metalu, ktrego stopie mierzy si najczciej stosunkiem zmiany przekroju poprzecznego materiau S do przekroju pocztkowego So wg wzoru (3.1)

3.1.1. Odksztacenie plastyczne monokrysztaw

Odksztacenie plastyczne metali nastpuje przez polizg i bliniakowanie. Odksztacenie przez polizg polega na tym, e pod wpywem si zewntrznych, za porednictwem ruchu dyslokacji, czci krysztau przesuwaj si wzgldem siebie wzdu paszczyzn i kierunkw krystalograficznych najgciej obsadzonych atomami, zwanych paszczyznami i kierunkami atwego polizgu. Wzajemne przesuwanie si czci krysztau powoduje znieksztacenie sieci krystalicznej, co hamuje ruch polizgowy tak, e przerzuca si on na drug paszczyzn o tej samej orientacji krystalograficznej. Tworzce si stopniowo nowe paszczyzny polizgu s oddzielone nieodksztaconymi warstwami krysztau o gruboci 20500 rednic atomowych. Wyjcie paszczyzny polizgu na powierzchni krysztau tworzy na mej uskok zwany lini polizgu. Ssiadujce linie polizgu tworz pasmo polizgu, rys. 3.1.

53

Rys. 3.1. Schemat przebiegu linii i pasm polizgu na powierzchni krysztau odksztaconego plastycznie

Dyslokacje przemieszczaj si w systemach atwego polizgu, tj. w paszczyznach i kierunkach najgciej obsadzonych atomami Najczciej wystTablica 3.1
Systemy polizgu waniejszych metali Metale Ag Al Au Fe Ni Pb paszczyzny i kierunki polizgu w komrce Systemy polizgu paszczyzny liczba systemw

kierunki

Al

{111}

<110>

43=12

Fe Mo W

{110}

<111>

62=12

A2

Fe Mo W Na Fe Cr Nb K Zn Mg Ti Cd

{211}

<111>

121=12

{321}

<111>

241=24

A3

{0001}

<1120>

13=3

54
pujce systemy polizgu - kombinacje paszczyzn i kierunkw najczciej obsadzonych atomami, dla waniejszych metali o sieci Al, A2 i A3, przedstawiono w tabl. 3.1. Z moliwych dla danego krysztau systemw, polizg przede wszystkim wystpuje w paszczynie i kierunku, gdzie skadowa styczna naprenia osiga maksymaln warto. W przypadku osiowego rozcigania bdzie to paszczyzna i kierunek tworzce kt 45 z osi prbki Zwikszenie naprenia umoliwia polizg take w innych systemach mniej korzystnie usytuowanych do kierunku skadowej stycznej naprenia. Wzrost temperatury uatwia polizg, co tumaczy obserwowane tu zwikszenie plastycznoci metali. Polizg rozpoczyna si, gdy naprenie styczne w paszczynie i kierunku atwego polizgu, pochodzce od si zewntrznych, osignie pewn minimaln warto zwan krytycznym napreniem stycznym (kr). Jest to minimalne naprenie wymagane do uruchomienia dyslokacji. Dla monokrysztaw czystych metali krytyczne naprenie styczne jest bardzo mae i wynosi 0,6-9,0 MPa. Zaleno naprenia cinajcego w kierunku atwego polizgu od siy rozcigajcej F mona wyznaczy przez analiz rozcigania monokrysztau w ksztacie walca, rys. 3.2.

Rys. 3.2. Rozkad si w rozciganym monokrysztale walcowym

Jeeli pole przekroju poprzecznego rozciganej prbki wynosi S0, kt midzy paszczyzn przekroju poprzecznego i paszczyzn polizgu wynosi , to pole tej ostatniej wynosi S1 = So/cos. Gdy kierunek polizgu tworzy z kierunkiem dziaania siy F kt a, to skadowa tej siy w kierunku polizgu ma warto Fs = Fcos. Std naprenie cinajce w kierunku polizgu wynosi (3.2) Gdy T < kr, powstaje odksztacenie spryste, a gdy > kr, odksztacenie plastyczne przez polizg. Warto kr, zaley od si wizania atomw, temperatury, prdkoci odksztacenia i czystoci metali.

55
W czasie rozcigania monokrysztau metalu zachodz rwnoczenie trzy procesy zwizane z polizgiem: 1) wzajemne przesuwanie si warstw krystalicznych, 2) obrt paszczyzn polizgu w kierunku siy rozcigajcej ( 90), 3) obrt paszczyzn atwego polizgu wok osi do nich prostopadych, tak aby kierunek atwego polizgu pokry si z kierunkiem napre cinajcych. W ten sposb prbka walcowa przeksztaca si stopniowo w pask tam. Wyznaczone dowiadczalnie wartoci kr okazay si 102 104 razy mniejsze od obliczonych teoretycznie przy zaoeniu, e polizg zachodzi jednoczenie w caym przekroju krysztau, a wic konieczne jest rwnoczesne pokonanie si wizania wszystkich atomw znajdujcych si w paszczynie polizgu. Dopiero zastosowanie teorii dyslokacji do wyjanienia mechanizmu polizgu pozwolio na usunicie tej rozbienoci. Przyjto, e polizg jest spowodowany ruchem dyslokacji. Wobec zwykle bardzo duej gstoci dyslokacji w sieci metalu jest prawdopodobne wystpienie w paszczynie polizgu dyslokacji krawdziowej o wektorze Burgersa zgodnym z kierunkiem naprenia, co umoliwia polizg. Poniewa dyslokacje w krysztale stanowi obszar sieci o podwyszonej energii, przyoenie nawet maego naprenia stycznego zapocztkowuje ruch dyslokacji, a wic polizg (rys. 2.23). Ruch dyslokacji powoduje, e podczas polizgu przemieszcza si kolejno tylko niewielka liczba atomw. W kocowym etapie dyslokacja wychodzi na powierzchni krysztau, gdzie zanika wytwarzajc uskok odpowiadajcy staej sieciowej. Konieczna zgodno wektora Burgersa z kierunkiem polizgu wyjania przyczyny wystpowania polizgw nie w kolejnych, lecz rnych paszczyznach, w ktrych ten warunek jest speniony. W monokrysztale ruch dyslokacji w okrelonej paszczynie zostaje zahamowany przez defekty sieci, co wyjania ograniczon dugo polizgu. Zahamowanie ruchu dyslokacji powiksza odporno materiau na cinanie w paszczynie polizgu kryszta umacnia si. Warto i prdko umocnienia zaley od struktury metalu. Metale o strukturze A3 umacniaj si nieznacznie, niezalenie od temperatury. Silniej umacniaj si metale o strukturze Al, a najsilniej metale o strukturze A2. Bliniakowanie polega na skrcaniu (obrocie) jednej czci krysztau wzgldem drugiej o kt a w okrelonej paszczynie i kierunku, na og gsto wypenionych atomami, charakterystycznych dla danej struktury krystalicznej, rys. 3.3. Kt obrotu jednej czci krysztau wzgldem drugiej jest stay dla danej struktury. W przemieszczonej czci krysztau przesunicia atomw pooonych w tej samej paszczynie s proporcjonalne do ich odlegoci od paszczyzny bliniakowania. Std obie czci krysztau stanowi lustrzane odbicie, symetryczne wzgldem paszczyzny bliniakowania.

56
Naprenie potrzebne do bliniakowania jest znacznie wiksze ni naprenie niezbdne dla polizgu. Wpyw temperatury na bliniakowanie jest natomiast saby. Bliniaki uwidaczniaj si podczas bada mikroskopowych w postaci rwnolegych pasm przecinajcych kryszta, o odmiennym od pozostaej jego czci zabarwieniu. Udzia bliniakowania w odksztaceniu plastycznym jest na og may, lecz ma duy wpyw na cakowit warto odksztacenia, poniewa stwarza warunki umoliwiajRys. 3.3. Schemat odksztacenia przez blice powstawanie nowych paszczyzn niakowanie: kt skrcenia krysztau polizgw. Udzia bliniakowania w cakowitym odksztaceniu jest nieznaczny w przypadku bardzo plastycznych metali o strukturze Al, jak Au, Ag, Cu, gdzie dominuje polizg. Wikszy jest udzia bliniakowania w odksztaceniu metali mniej plastycznych o strukturze A3. 3.1.2. Odksztacenie metali polikrystalicznych Odksztacenie plastyczne ciaa polikrystalicznego przebiega nierwnomiernie w masie metalu. Ssiedztwo ziarn rnie zorientowanych, jak rwnie zanieczyszczenia na granicach ziarn hamuj przebieg polizgw (ruch dyslokacji) w poszczeglnych ziarnach. Na granicach ziarn powstaj koncentracje jednoimiennych dyslokacji. Mog one zosta przeniesione przez granice do ssiednich ziarn dopiero w przypadku znacznego wzrostu naprenia. Zmian ksztatu ziarn przy rozciganiu obserwowan na zgadzie wykonanym w kierunku pynicia metalu przedstawiono na rys. 3.4.

Rys. 3.4. Zmiana struktury metalu polikrystalicznego pod wpywem odksztacenia plastycznego przy rozciganiu: a,b,c kolejno wzrastajcy zgniot

57
Odksztacenie plastyczne rozpoczyna si w ziarnach, w ktrych paszczyzny atwego polizgu nachylone s pod ktem 45 do kierunku dziaania siy. W innych, mniej korzystnie usytuowanych ziarnach polizgi pojawiaj si stopniowo ze wzrostem naprenia. Przy odksztaceniu ziarna wyduaj si w kierunku dziaajcych si i przybieraj posta patkw jak to pokazano na rys. 3.4c. Due stopnie zgniotu oprcz wyduenia ziarn powoduj ich rozdrobnienie i obroty paszczyzn polizgw, co tworzy struktur wknist charakterystyczn dla drutw. W wyniku dostatecznie duych stopni zgniotu nastpuje zgodno okrelonego kierunku krystalograficznego z kierunkiem najwikszego odksztacenia, co nazywa si tekstur zgniotu. Zaley ona od struktury krystalicznej metalu oraz od sposobu odksztacenia i wywouje anizotropi wasnoci mechanicznych metalu, gwnie jego wasnoci plastycznych. Anizotropia ta zwiksza si w obecnoci faz midzymetalicznych lub plastycznych wtrce niemetalicznych w metalu, ktre ulegaj wydueniu zgodnie z kierunkiem pynicia metalu. Zmianom mikrostuktury towarzyszy pojawienie si napre wasnych, wywoanych nierwnomiernym (w czasie i przekroju) odksztaceniem metalu. Wyrnia si naprenia: submikroskopowe w obrbie poszczeglnych ziarn spowodowane odksztaceniami sieci w pobliu granic ziarn, mikroskopowe midzy ssiednimi ziarnami wywoane ich niejednoczesnym odksztaceniem, wydueniem, rozdrobnieniem i obrotami, makroskopowe midzy warstwami metalu spowodowane nierwnomiernym odksztaceniem na przekroju wyrobu z metalu. Naprenia pozostajce, zwaszcza najwiksze z nich makroskopowe, mog by przyczyn dodatkowych odksztace a nawet pkni wyrobw z metalu oraz zmniejszaj ich odporno na korozj. Zmniejsza si je lub usuwa przy obrbce cieplnej. Podobnie jak w monokrysztale, tak i w ciele polikrystalicznym ruch dyslokacji zostaje zahamowany na defektach sieci. Dodatkowo hamuj ruch dyslokacji granice ziarn oraz rozmnaanie s dyslokacji w czasie odksztacenia plastycznego wg mechanizmu Franka-Reada. Gsto dyslokacji zwiksza si z 106 108 cm 2 do 10 10 1012 cm 2. Przy tym zagszczeniu dyslokacji przecinaj si one wzajemnie (w przecinajcych si paszczyznach polizgu), a w miejscach przecicia zostaj utwierdzone, co hamuje ich ruch. Aby dalej odksztaca materia, trzeba uy coraz to wikszej siy. Zjawisko to nazywa si umocnieniem. Tak wic obecno dyslokacji w metalach zwiksza ich zdolno do odksztace plastycznych, jednak tylko do pewnej granicy, powyej ktrej ju dyslokacje wzajemnie blokuj swj ruch, co czy si ze zwikszonym oporem przeciw odksztaceniu. Wpyw gstoci dyslokacji na opr przeciwko odksztaceniu plastycznemu mierzony wartoci granicy plastycznoci lub wytrzymao-

58
ci na rozciganie pokazano na rys. 2.25. Jak wida, pocztkowo ze wzrastajc liczb dyslokacji warto Re maleje do R emin odpowiadajcej gstoci dyslokacji wystpujcej w metalu wyarzonym. Dalsze zwikszenie gstoci dyslokacji zwiksza opr odksztacenia plastycznego, co czsto jest wykorzystywane w technice.
MPa 1200 1000 %
100

HB 200 HB Rm

800 Rm, Re

80

160 Re 120 Z

600

400

A, Z
60

40

80

200

20

A 0

20

40

60 Zgniot

60

100 %

Rys. 3.5. Zaleno wasnoci mechanicznych mosidzu o zawartoci 35% Zn od zgniotu

Im drobniejsze ziarno, tym wicej przeszkd dla ruchu dyslokacji, tym wiksze umocnienie metalu. Std metal polikrystaliczny wykazuje znacznie wiksze wartoci naprenia stycznego niezbdnego do wywoania odksztacenia plastycznego i silniej si umacnia ni monokryszta. W wyniku umocnienia wasnoci wytrzymaociowe metali, jak granica plastycznoci, wytrzymao na rozciganie i twardo zwikszaj si, natomiast wasnoci plastyczne, jak wyduenie i przewenie, zmniejszaj si rys. 3.5. Umocnienie zmienia te wasnoci fizyczne metali. Ze zwikszeniem stopnia zgniotu maleje przewodnictwo elektryczne i przenikalno magnetyczna, natomiast zwikszaj si potencja elektrochemiczny, sia koercji i magnetyzm szcztkowy. 3.1.3. Odksztacenie przy pezaniu i zmczeniu Metale poddane staemu, dugotrwaemu obcieniu w podwyszonej temperaturze wykazuj zjawisko powolnego zwikszania odksztacenia nazwane pezaniem. Odporno na pezanie jest wanym kryterium oceny materiaw

59
przeznaczonych do pracy w podwyszonych temperaturach. Wykrelny obraz przebiegu pezania, przedstawiony w ukadzie wsprzdnych wzgldne wyduenie trwae czas, nazywa si krzyw pezania. Zalenie od ksztatu krzywej pezania (rys. 3.6) rozrnia si pezanie niskotemperaturowe (krzywa B) i wysokotemperaturowe (krzywa A i C). Na krzywej A mona wyrni trzy obszary: Rys. 3.6. Krzywe pezania: B pezanie niskotemperaturowe, A, C 1) pezanie pocztkowe, w czasie ktrego pezanie wysokotemperaturowe, prdko pezania stale zmniejsza si, 2) 1 - okres peznaia pocztkowego, pezanie ustalone, gdzie prdko pezania 2 - okres pezania ustalonego, jest staa, 3) pezanie przypieszone, w czasie 3 - okres pezania przypieszonego, ktrego prdko pezania zwiksza si a - wyduenie wzgldne do zerwania prbki. Odksztacenie pezania umoliwiaj aktywowane cieplnie ruchy dyslokacji. W pierwszym okresie pezania dominujcy wpyw wywieraj czynniki umacniajce metal, jak odksztacenie plastyczne, zmiany fazowe umacniajce, wzrost gstoci dyslokacji i dlatego prdko pezania zmniejsza si. W trzecim okresie przewaaj czynniki osabiajce metal, jak na przykad rekrystalizacja, koagulacje faz. Doprowadza to do zwikszenia prdkoci pezania i wreszcie do rozerwania prbki. W okresie drugim oba rodzaje czynnikw umacniajce i osabiajce dziaaj rwnoczenie w metalu, w wyniku czego prdko pezania ma sta warto. Podczas odksztacenia plastycznego metalu w temperaturze pokojowej, tworz si polizgi i bliniaki. Natomiast podczas pezania odkszacenie wystpuje gwnie na granicach ziarn, w tym wikszym stopniu, im w wyszej temperaturze nastpuje pezanie i im z mniejszymi prdkociami ono przebiega. Badania strukturalne metali obcionych siami okresowo zmiennymi dowodz, e mechanizm odksztacenia plastycznego przy obcieniach zmiennych i statycznych jest podobny. W jednym i drugim przypadku powstaj odksztacenia sieci przestrzennej ziarn. Pod wpywem jednak dziaania napre statycznych polizgi rozwijaj si w przyblieniu rwnomiernie w obrbie poszczeglnych ziaren, gdy pod wpywem napre zmiennych polizgi obejmuj tylko czci ziaren, np. zakres niektrych blokw krystalicznych. Odksztacenia pocztkowo umacniaj ziarna, jednak pod wpywem dalszego dziaania napre zmiennych, gdy ju ziarna nie mog si odksztaci, powstaj mikropknicia wewntrz ziaren, ktre w swoim rozwoju doprowadzaj do makropkni.

60 3.2. Rekrystalizacja metali

Rekrystalizacj nazywa si proces przywracania zgniecionemu metalowi prawidowej struktury krystalicznej oraz wasnoci, ktre posiada on przed przerbk plastyczn. Metal odksztacony plastycznie ma wiksz gsto dyslokacji, a std wiksz energi wewntrzn od metalu nie odksztaconego. Dy on wic do wyzwolenia nadmiaru energii, czyli przejcia ze stanu metastabilnego w stan rwnowagi termodynamicznej. W temperaturze pokojowej proces ten przebiega powoli, natomiast wzrost temperatury znacznie go przypiesza. Tylko niektre odksztacone plastycznie metale, jak cynk, ow, cyna, kadm stanowi w tym wzgldzie wyjtek i ju w temperaturze pokojowej moe w nich z czasem nastpi stan rwnowagi. Powrt odksztaconego plastycznie metalu do stanu rwnowagi mona podzieli na zachodzce na siebie nastpujce etapy: 1) zdrowienie, 2) rekrystalizacja pierwotna, 3) rozrost ziaren, 4) rekrystalizacja wtrna. W etapach tych nastpuj zmiany wasnoci metalu przedstawione na rys. 3.7.

Rys. 3.7. Zmiany wasnoci metalu zalenie od temperatury wyarzania po zgniocie: 1 naprenia, 2 umowna rednica ziarna, 3 wytrzymao na rozciganie, 4 wyduenie

61

Rys. 3.8. Przegrupowania dyslokacji w czasie zdrowienia: a) poligonizacja, b) wspinanie si dyslokacji granicy podziania i jej zanik, 1,2,3 kolejne stadia procesu

Zdrowienie przebiegajce w stosunkowo niskich temperaturach charakteryzuje si przegrupowaniem i zmniejszeniem gstoci dyslokacji, co zmniejsza energi wewntrzn metalu. Dyslokacje rnoimienne o przeciwnych wektorach Burgersa zanikaj (anihiluj). Jednoczenie dyslokacje krawdziowe o zgodnych wektorach Burgersa rozmieszczone po odksztaceniu w poszczeglnych paszczyznach sieciowych grupuj si w rwnolegych rzdach w miejscach zwikszonych napre, rys. 3.8. Zjawisko to doprowadzajce do utworzenia granic maego kta (podgranic blokw nieznacznie rnicych si orientacj) nazywa si poligonizacj. Bloki wolne od dyslokacji rozrastaj si przez wspinanie" si dyslokacji wzdu podgranic (rys. 3.8b) a do ich zaniku. W wyniku zdrowienia wasnoci mechaniczne i struktura metalu obserwowana pod mikroskopem optycznym w zasadzie nie zmieniaj si. Zwiksza si przewodno elektryczna i zmniejsza potencja elektrochemiczny metalu. Znacznie zmniejszaj si naprenia wewntrzne. Rekrystalizacja nastpuje w wyszej temperaturze ni zdrowienie. Rekrystalizacja pierwotna rozpoczyna si w odksztaconym metalu w chwili utworzenia pierwszych granic szerokoktnych. Rekrystalizacj okrela si jako powstawanie i przemieszczanie si szerokoktnych granic ziaren, z czym zwizane s procesy tworzenia i rozrostu zarodkw nowych ziaren. Jak wykazay badania, zarodkowanie ziarn w procesie rekrystalizacji wykazuje nastpujce prawidowoci: zarodki tworz si w sposb uprzywilejowany w obszarach o duym odksztaceniu (granice ziarn, pasma polizgu, due wtrcenia i wydzielenia), zarodkowanie zachodzi powyej pewnego krytycznego stopnia odksztacenia i ze wzrostem odksztacenia powyej tej wartoci zarodkowania zwiksza si, orientacja zarodkw zachowuje statystyczn zaleno od zgniecionej osnowy, prdko zarodkowania zwiksza si z prdkoci nagrzewania.

62
Zarodki rozrastaj si kosztem ziarn zgniecionych. Proces podobny do krystalizacji z fazy ciekej przebiega a do cakowitego przekrystalizowania metalu. Struktura metalu po przekrystalizowaniu skada si ponownie z ziaren rwnoosiowych, o zmniejszonej w porwnaniu ze stanem zgniecionym gstoci dyslokacji, ale zdolnych do ruchu i rozmnaania si. Podczas rekrystalizacji zanikaj cakowicie linie i pasma polizgu w ziarnach, natomiast pozostaj bliniaki. Prdko wzrostu ziarn rekrystalizujcych nie jest rwnomierna. Najszybciej wzrastaj zarodki o korzystnej orientacji wzgldem ziarn zgniecionych. Efekt ten jest potgowany zwikszeniem stopnia zgniotu. Z tego wzgldu metal zrekrystalizowany po duych stopniach zgniotu, posiadajcy wyran tekstur odksztacenia po zrekrystalizowaniu, wykazuje tekstur rekrystalizacji i odpowiednio do kierunku wycicia prbki zrnicowane wasnoci mechaniczne. Najnisza temperatura, w ktrej zaczyna si proces zwana temperatur rekrystalizacji Tr - zaley od temperatury topnienia Tt i wyraa si wzorem empirycznym Boczwara Tr = (0,35-0,59) Tt [K]

Zaleno Tr od Tt dla rnych metali pokazano na rys. 3.9. Temperatura rekrystalizacji jest tym nisza, im wikszy jest stopie zgniotu, tzn., e wiksze odchylenie od stanu rwnowagi ustpuje pod wpywem sabszego impulsu, rys. 3.10. Zanieczyszczenia metali technicznych podwyszaj Tr poniewa atomy obce zmniejszaj ruchliwo granic ziarn.

Rys. 3.9. Zaleno temperatury rekrystalizacji od temperatury topnienia dla rnych metali

63
Temperatura rekrystalizacji jest granic midzy przerbk plastyczn na zimno (w temperaturze poniej Tr) i na gorco (w temperaturze powyej Tr). Metal odksztacany poniej temperatury rekrystalizacji umacnia si tym bardziej, im wikszy stopie zgniotu i nisza temperatura odksztacenia. Natomiast przerabiany plastycznie powyej temperatury rekrystalizacji jednoczenie zgniata si i rekrystalizuje, wskutek czego nie moe by umocniony. Rys. 3.10. Wpyw stopnia zgniotu na tem Niektre metale niskotopliwe maj peratur rekrystalizacji temperatur rekrystalizacji nisz od temperatury pokojowej, np. ow, cyna. Takie metale odksztacone w temperaturze pokojowej nie umacniaj si, gdy temperatura ta jest dla nich wysz od temperatury rekrystalizacji. Zrekrystalizowane ziarna samorzutnie rozrastaj si wskutek naturalnego denia ukadu do zmniejszenia swej energii wewntrznej. Due ziarno o mniejszej powierzchni na jednostk swej objtoci jest z punktu widzenia termodynamiki bardziej trwae ni ziarno drobne. Dlatego te due krysztay rozrastaj si kosztem maych, a do zaniku tych ostatnich. Rozrost ziarn nastpuje przez ruch granic duego kta: zwykle wklsa granica duego ziarna przesuwa si w kierunku swego orodka krzywizny, jak to przedstawiono na rys. 3.11. Due ziarno o wklsej granicy ronie kosztem ziarna mniejszego o wypukej granicy. Ksztat ziarna moe by tego rodzaju, e z jednej strony bdzie si ono rozrasta, a z drugiej za strony moe by pochaniane przez ziarna ssiednie. Prdko ruchu granic ziarn naley od temperatury i obecnoci domieszek atomw obcych oraz zanieczyszcze. Wzrost temperatury przypiesza ruch granic ziarn, natomiast atomy obce w roztworze oraz zanieczyszczenia hamuj ten ruch.

Rys. 3.11. Rozrost ziarn

Rys. 3.12. Wpyw zgniotu na rozmiary ziarn po rekrystalizacji metalu

64
Niekiedy, po rekrystalizacji pierwotnej, w temperaturach znacznie przewyszajcych temperatur rekrystalizacji moe wystpi rekrystalizacja wtrna. Polega ona na szybkim rozrocie niektrych ziarn kosztem ziarn maych. Ziarna wtrne w krtkim czasie mog uzyska due rozmiary, nawet do kilkuset mm2. Warunkiem koniecznym wystpienia rekrystalizacji wtrnej jest czciowe lub cakowite zahamowanie rozrostu ziarn pierwotnych w pewnym zakresie temperatur wyarzania. Przyczynami tego zahamowania mog by: obecno faz midzymetalicznych na granicach ziarn, zanieczyszcze lub dostatecznie dua tekstura rekrystalizacji. Rozmiary ziarn po rekrystalizacji zale od stopnia zgniotu, temperatury i czasu wyarzania oraz rozmiarw i rozkadu ziarn przed rekrystalizacj. Gwnym czynnikiem jest tu zgniot, a jego wpyw przedstawiono na rys. 3.12. Jak wida na rysunku, przy maych stopniach zgniotu rozmiary ziaren nie zmieniaj si po rekrystalizacji. Ze zwikszeniem stopnia zgniotu, a do wartoci zwanej krytyczn, rozmiary ziaren znacznie zwikszaj si. Dopiero znaczne zwikszenie stopnia zgniotu silnie zmniejsza ziarna, tym bardziej, im wikszy by stopie zgniotu metalu przed rekrystalizacj. Warto krytycznego stopnia zgniotu, zalenie od rodzaju metalu, wynosi 215%. Takiego stopnia zgniotu naley unika przy przerbce plastycznej na zimno, gdy po wyarzaniu rekrystalizacyjnym dla usunicia skutkw zgniotu otrzymuje si metal gruboziarnisty, o niekorzystnych wasnociach mechanicznych.

Rys. 3.13. Wykres rekrystalizacji elaza elektrolitycznego

65
Jak wida na rys. 3.7, im wysza temperatura rekrystalizacji, tym wiksze powstaj ziarna. Tak samo oddziauje zwikszenie czasu rekrystaizacji. czny wpyw stopnia zgniotu i temperatury rekrystalizacji na rozmiary ziaren przedstawiono na rys. 3.13. Im rozmiary ziaren przed rekrystalizacj s rwnomierniejsze, tym wolniej w czasie rekrystalizacji bdzie przebiega rozrost ziaren. W przeciwnym przypadku ziarna szybciej rozrastaj si. Ten sam stopie zgniotu w czasie rekrystalizacji moe wywoa rozdrobnienie ziarna, gdy metal by gruboziarnisty lub zwikszenie rozmiarw ziarna, gdy metal by drobnoziarnisty. Jak wida na rys. 3.7, gwatowna zmiana wasnoci metalu powstaje w zakresie temperatur wyarzania, w ktrych kosztem materiau zgniecionego powstaje metal nieodksztacony, czyli w zakresie rekrystalizacji pierwotnej. Dalsze niewielkie zmiany wasnoci metalu przy wzrocie temperatury rekrystalizacji s zwizane z rozrostem ziarn. Teoria odksztacenia plastycznego i rekrystalizacji metali ma due znaczenie praktyczne w produkcji Przerbk plastyczn na zimno wytwarza si wyroby metalowe o dokadnych ksztatach i wymiarach bez strat metalu, a wystpujce przy tym umocnienie daje zwikszenie wytrzymaoci wyrobw. Niekiedy jednak kocowe uksztatowanie wyrobu wymaga duych gniotw, ktre umacniay by metal tak dalece, e wskutek utraty plastycznoci zamiast odksztaca si ulegyby pkaniu. Aby temu zapobiec stosowane s gnioty stopniowe z midzyoperacyjnym wyarzaniem rekrystalizujcym, ktre usuwa skutki zgniotu na zimno i umoliwia dalsz przerbk plastyczn. Niektre pwyroby, jak np. blachy, prty, druty, produkuje si w kilku stanach umocnienia, jak np.: 1) stan mikki po cakowitej rekrystalizacji, 2) stan ptwardy po maym zgniocie, 3) stan twardy po duym zgniocie. Przerbka plastyczna na gorco umoliwia ksztatowanie metalu znacznie mniejszymi napreniami, przy nieznacznej stracie metalu przez utlenianie (np. dla stali 2 3%), lecz mniejszej dokadnoci ksztatu i wymiarw wyrobw, ni przy przerbce plastycznej na zimno. Odksztacenie metalu w temperaturze wyszej od temperatury rekrystalizacji, czyli przerbka plastyczna na gorco z zasady powoduje jednoczenie dwa procesy: zgniot i rekrystalizacj. Otrzymuje si struktur cakowicie zrekrystalizowan, gdy prdko odksztacenia jest dostatecznie maa, tak aby podczas gniotu moga zaj rekrystalizacja. Rekrystalizacja zachodzca samorzutnie podczas eksploatacji konstrukcji metalowych jest niepodana.

4. STRUKTURA STOPW 4.1. Fazy i struktury stopw dwuskadnikowych

Czyste metale posiadaj stosunkowo nisk wytrzymao. W wyniku stapiania dwu lub wicej skadnikw powstaj stopy, ktrych wasnoci mechaniczne twardo i wytrzymao na rozciganie s znacznie wysze od wasnoci poszczeglnych stapianych skadnikw. Std w technice stosowane s najczciej stopy metali. Struktura stopw moe by jedno-, dwu- lub wielofazowa. Faz nazywa si jednorodn pod wzgldem skadu i budowy cz ukadu ograniczon powierzchni rozdziau (granic faz). Na granicy faz skad i wasnoci zmieniaj si skokowo. Rozrnia si fazy cieke i fazy stae, przy czym to ostatnie dzieli si na czyste metale, roztwory stae i fazy midzymetaliczne. Bardziej szczegowy podzia faz staych podaje tablica 4.1. W roztworach staych atomy pierwiastka rozpuszczonego zajmuj (w zalenoci od rednicy atomowej) okrelone miejsce w sieci krystalicznej metalu rozpuszczalnika. Zalenie od miejsca zajmowanego w sieci rozpuszczalnika przez atomy pierwiastka rozpuszczanego rozrnia si roztwory stae rnowzowe i midzywzowe. W roztworach staych rnowzowych niektre wzy sieci rozpuszczalnika obsadzone s atomami pierwiastka rozpuszczanego. Jak wynika z rysunku 4.1, atomy obu skadnikw rozmieszczone s w sposb chaotyczny w wzach sieci przestrzennej roztworu staego. Zdolno zastpowania atomw sieci przestrzennej rozpuszczalnika przez atomy innych metali musi by uwarunkowana pewnym podobiestwem tych atomw. W zalenoci od ich podobiestwa, polegajcego przede wszystkim na zblieniu wielkoci i wasnoci elektrochemicznych atomw, Rys. 4.1. Rozmieszczenie atomw powstaj roztwory stae cige (nieograniczone) w roztworze staym rnowzowym o sieci regularnej przestrzeni graniczne (ograniczone). Dwa metale mog nie centrowanej rozpuszcza si w sobie w sposb cigy (nie-

Tablica 4.1 Fazy stae w stopach metali

FAZY STAE W STOPACH

CZYSTE METALE

ROZTWORY STAE PODSTAWOWE RNOWZOWE MIDZYWZOWE

FAZY MIDZYMETALICZNE

METALE CZYSTE CHEMICZNIE Sie zoona jest z atomw jednego pierwiastka.

FAZY ELEKTRONOWE Powstaj w przypadkach, gdy jednym ze skadnikw jest pierwiastek z szeregu Cu, Ag, Au, Mn, Fe, Co, Ni, Rh, Pd lub Pt, drugim za Be, Mg. Zn, Cd, Hg, Al, Ga, In, Si, Ge, Sn lub Sb. Charakteryzuj si sta wartoci ste elektronowych, a mianowicie 3/2, 21/13 i 7/4. Do faz tych zalicza si rwnie faz typu Na 31 Pb 8 . FAZA LAYESA Fazom tym przyporzdkowuje si wzr AB2. Decydujcym czynnikiem jest czynnik wielkoci atomw, a cech charakterystyczn gstsze wypnienie sieci przestrzennej ni w czystych metalach. Idealny stosunek promieni atomowych = 1,225, rzeczywiste rnice wynosz 20 - 30%, WODORKI, BORKI, WGLIKI I AZOTKI METALI PRZEJCIOWYCH (FAZY MIDZYWZOWE I STRUKTURY ZOONE) Fazy midzywzowe powstaj, gdy stosunek promieni ato mowych pierwiastka niemetalicznego rx, do promieni metali przejciowych rMe jest 0,59. S to wodorki, azotki oraz niektre wgliki metali przejciowych. Gdy rx do rMe jest > 0,59, to powstaj struktury zoone. S to wgliki elaza, manganu i chromu, wgliki podwjne elaza z manganem, wolframem i molibdenem oraz wikszo borkw. FAZA SIGMA Tworz je V, Cr, Mo, W z Mn, Fe, Co i Ni przy okrelonych zakresach stenia skadnikw S twarde i kruche.
FAZY Z1NTLA, FAZY T Y P U : A R S E N K U N I K L U (NiAs) C H L O R K U S O D U ( N a C l ) , F L U O R Y T U ( C A F 2 ) , CuAl 2 oraz W b

Atomy metalu rozpuszczonego zajmuj dowolne wzy w sieci rozpuszczalnika (rys. 4.1), powodujc jednoczesne jej znieksztacenie.

Atomy pierwiastka rozpuszczonego zajmuj przestrznie miedzy wzami sieci rozpuszczalnika (rys. 4.2).

METALE CZYSTE TECHNICZNIE GRANICZNE Zawieraj oprcz atomw pierwiastka macierzystego inne atomy (zanieczyszczenia). CIGE Mae znieksztacenie sieci rozpuszczalnika, izomorfizm obu skadnikw Ograniczona rozpuszczano zmieniajca si z temperatur. Tworz j metale przejciowe z H, B, C i N, ktrych promie atomowy jest mniejszy ni 1,0 A.

ODMIANY ALOTROPOWE METALI NADSTRUKTURY Zmiana sieci tego samego metalu ze zmian temperatury. GRANICZNE W niektrych roztworach rnowzowych przy stosunku udziaw atomowych skadnikw 1:1 i 3.1 z obnianiem temp. ukad nieuporzdkowany zmienia si na uporzdkowany. Przypisuje si im wzory AB i A3B

67

Wystpuj rzadko w stopach technicznych

68
ograniczony), gdy wystpuje rozpuszczalno jednego metalu w drugim w caym zakresie skadw. Roztwr nazywany jest granicznym (ograniczonym), jeeli rozpuszczalno istnieje tylko do pewnego zakresu skadw, powyej ktrego metale nie tworz jednej wsplnej fazy, czyli nie krystalizuj we wsplnej sieci przestrzennej. Wedug reguy Hume-Rothery cztery czynniki decyduj o rozpuszczalnoci dwch metali. Spenienie wszystkich czynnikw sprzyja tworzeniu si roztworw staych cigych (nieograniczonych). Nale do nich: 1) Czynnik strukturalny jednakowy typ sieci przestrzennej obu metali 2) Czynnik wielkoci atomu rnica wielkoci atomw nie wiksze ni 10-15%. 3) Czynnik elektrochemiczny zblione potencjay elektrochemiczne pierwiastkw. 4) Czynnik wartociowoci wzgldnej jednakowa wartociowo obu metali sprzyja tworzeniu si roztworw staych cigych (nieograniczonych). Powysze cztery warunki s konieczne, aby istniaa nieograniczona rozpuszczalno dwch metali, jednake nie zawsze przy spenieniu tych warunkw zachodzi ona w rzeczywistoci W roztworach staych midzywzowych atomy pierwiastka rozpuszczonego zajmuj w sposb nieuporzdkowany wolne przestrzenie midzywzowe w sieci metalu rozpuszczalnika (rys. 4.2). Gwn rol w tym przypadku odgrywa czynnik wielkoci atomu. W metalach o sieciach regularnych Al, A2 i A3 przestrzenie midzywzowe s niewielkie i tylko atomy o maych rednicach atomowych mog w nich zajmowa miejsce. Takie pierwiastki jak wodr, bor, wgiel i azot maj mae rednice atomowe i wchodzc w przestrzenie midzywzowe metali przejciowych tworz roztwory stae midzywzowe. Zakres rozpuszczalnoci w tych roztworach jest ograniczony, a ograniczenie dykRys. 4.2. Rozmieszczenie atomw tuje nie liczba wolnych miejsc w sieci, lecz w roztworze staym midzywzooddziaywanie atomw pierwiastka rozpuszwym o sieci regularnej ciennie centrowanej czonego na atomy rozpuszczalnika. Obecno obcych atomw w przestrzeniach midzywzowych rozpuszczalnika powoduje miejscowe zwikszenie (ekspansj) sieci, na og proporcjonalnie do zawartoci rozpuszczonego pierwiastka. Fazy midzymetaliczne charakteryzuj si odrbnoci struktury sieciowej w porwnaniu z czystymi skadnikami oraz okrelon pozycj atomw w wzach sieci. Opisywane s one symbolami podobnymi do wzorw zwizkw chemicznych. Wyprowadzenie wzoru fazy midzymetalicznej

69
odbywa si przy znajomoci jej struktury sieciowej i ilociowego obsadzenia wzw przez atomy. Ze stosunku liczb udziau obu rodzajw atomw w komrce strukturalnej mona wyznaczy wzr danej fazy (np. CuAl2). Fazy midzymetaliczne charakteryzuj si z reguy wysok twardoci. Klasyfikuje si je na podstawie struktury sieciowej, przy uwzgldnieniu struktury elektronowej pierwiastkw skadowych (czynnika elektrochemicznego), stenia elektronowego (szczeglnie wanego czynnika w fazach, w ktrych dominuje wizanie metaliczne) oraz wielkoci promieni atomowych lub jonowych. Przykady faz midzymetalicznych wystpujcych w stopach zawiera tablica 4.1. Przebieg krystalizacji stopw zaley od rodzaju skadnikw w nich wystpujcych, ich stenia, tworzcych si faz, a take warunkw fizyczynych: temperatury i cinienia. Zwizek midzy liczb skadnikw faz oraz liczb stopni swobody ukadu ujmuje regua faz Gibbsa. Ukadem nazywa si rozpatrywany zbir faz znajdujcych si w stanie rwnowagi. Moe on by prosty skadajcy si z jednego skadnika, lub zoony gdy zawiera wicej skadnikw. Skadnikami ukadu mog by zarwno pierwiastki jak i fazy midzymetaliczne. Liczba stopni swobody ukadu jest to liczba czynnikw niezalenych, jak temperatura, cinienie oraz stenie skadnikw nie wywoujcych zmian liczby faz w tym ukadzie. Regua faz Gibbsa wyraa si rwnaniem

S = n-c-f+p
gdzie: S n c f p liczba liczba liczba liczba liczba stopni swobody ukadu, skadnikw zalenych, reakcji chemicznych odwracalnych, faz, czynnikw fizycznych ukadu.

(4.1)

Przyjmujc, e w stopach metali w zasadzie nie zachodz reakcje chemiczne (c = 0), oraz e w rozpatrywanym zakresie temperatur cinienie jest stae, a wic p = 1, to regua faz Gibbsa przyjmuje posta:

S=m-f+1
gdzie: m - liczba skadnikw niezalenych.

(4.2)

Z zalenoci tej wynika, e powstawanie w ukadzie nowej fazy powoduje zmniejszenie liczby stopni swobody o jeden. W ukadzie dwuskadnikowym S moe przyj trzy wartoci: S = 0, S = 1 i S = S. Przy S = 0 ukad jest niezmienny, tj. bez naruszenia rwnowagi midzy fazami ukadu nie mona zmienia ani temperatury, ani stenia adnej fazy. Przy S = 1 ukad jest jednozmienny bez naruszenia rwnowagi mona zmienia w pewnych granicach albo temperatur, albo stenie jednej fazy. Przy S = 2 ukad jest

70
dwuzmienny bez naruszenia rwnowagi mona zmienia w pewnych granicach albo temperatur i stenie jednej fazy, albo przy staej temperaturze stenie dwch faz ukadu. Budowa ukadw rwnowagi fazowej stopw dwuskadnikowych Ukady rwnowagi przedstawia si graficznie w formie wykresw rwnowagi, ktre wyznacza si dowiadczalnie dla kadego rodzaju stopw. Do tego celu suy analiza cieplna polegajca na pomiarze zmian temperatur w czasie nagrzewania lub chodzenia stopw. Mierzc spadek temperatury stopu po roztopieniu co pewien okres czasu (np. co 15 sek) mona wyznaczy krzywe chodzenia i okreli t drog punkty krytyczne. Jednak pomiary prowadzone t metod nie s dokadne. Bardziej precyzyjnym sposobem wyznaczania punktw krytycznych jest metoda rnicowa Roberts-Austena, analiza dilatometryczna lub automatyczny zapis zmian temperatury w czasie na papierze wiatoczuym. Zmiany temperatury w czasie ostygania wykazuj przebieg zaleny od rodzaju powstajcych faz. Czyste metale, fazy midzymetaliczne, eutektyki i perytektyki krzepn w staej temperaturze, co uwidacznia si na krzywych chodzenia odcinkiem prostym rwnolegym do osi czasu. Natomiast roztwory krzepn zazwyczaj w okrelonym zakresie temperatur, co wyraa na krzywych chodzenia odcinek nachylony do linii czasu. Wyznaczone temperatury krzepnicia stopw oraz przemian fazowych w stanie staym (we wsprzdnych temperatura czas) w zalenoci od zawartoci skadnikw przenosi si do ukadu wsprzdnych temperatura stenie w efekcie czego powstaje ukad rwnowagi fazowej. Metale, ktre w stanie ciekym rozpuszczaj si cakowicie, tworzc roztwory cieke, mog w stanie staym: rozpuszcza si w sobie cakowicie tworzc stopy roztwory stae cige, nie rozpuszcza si zupenie tworzc mieszaniny czystych skadnikw, rozpuszcza si czciowo i tworzy stopy bdce roztworami staymi granicznymi lub mieszaninami roztworw. tworzy fazy midzymetaliczne. Ukad o nieograniczonej rozpuszczalnoci w stanie staym powstaje wwczas, gdy skadniki stopw tworz roztwory stae cige rnowzowe. Nale do nich stopy: Au-Ag, Au-Bi, Bi-Sb, Cu-Ni, Co-Ni, Fe-Mn, Fe-Ni, F e - P t i inne. Przebieg krystalizacji poszczeglnych stopw przedstawiaj krzywe chodzenia (rys. 4.3a), za ukad rwnowagi fazowej zbudowany na ich podstawie pokazano na rys. 4.3b. W ukadzie tym wystpuj trzy obszary: pierwszy odpowiadajcy cieczy (L), drugi jednoczesnemu wystpowaniu cieczy i krysztaw roztworu staego (L + ), trzeci krysztaw roztworu staego (). Linia czca temperatury pocztkw krzepnicia wszystkich

71

Rys. 4.3. Budowa ukadu dwuskadnikowego o nieograniczonej rozpuszczalnoci w stanie staym: a) krzywe chodzenia, b) ukad rwnowagi fazowej

stopw nazywa si likwidus, kocw za solidus. Proces krystalizacji roztworu staego przebiega podobnie dla wszystkich stopw ukadu. Przykadowo zostanie on omwiony dla stopu I, chodzonego z obszaru cieczy (rys. 4.3b). Powstajce w punkcie 1 zarodki krystalizacji stanowi zarazem zarodki osi dendrytw i posiadaj skad chemiczny odpowiadajcy punktowi s. S one bogate w skadnik A o wyszej temperaturze krzepnicia. W miar obniania temperatury nastpuje rozrost dendrytw i stopniowe zapenianie przestrzeni midzy nimi (budowa dendrytyczna)*, przy czym skad roztworu staego zmienia si wzdu linii solidusu (odcinek s-2), natomiast skad cieczy wzdu likwidusu odcinek 1-e. Do fazy staej i ciekej w obszarze midzy likwidusem a solidusem mona wyznaczy z reguy dwigni (rys. 4.3b). Przyjmujc, e odcinek b - c przecinajcy rwnolegle do osi koncentracji obszar (L+) obejmuje 100% stopu w danej temperaturze to procentowy udzia cieczy wyraa stosunek odcinkw 100%, za fazy staej 100%. Z rys. 43b wynika take, e z obnieniem temperatury ciecz staje si coraz bogatsza w skadnik B i w temperaturze bliskiej solidusu powinna posiada
*} W pewnych uprzywilejowanych kierunkach zarodki krystalizacji rosn z du szybkoci.

72
skad punktu e. Z cieczy tej winna wykrystalizowa faza staa o skadzie punktu 2, co w zasadzie nie jest moliwe. Tumaczy si to tym, e midzy faz sta a ciecz w procesie krzepnicia wystpuje cige przemieszczanie si atomw (dyfuzja), sprzyjajce stopniowemu wyrwnywaniu si skadu chemicznego obu faz. Proces ten przebiega do koca wycznie podczas wolnego chodzenia. W praktyce przy stosunkowo szybkim chodzeniu ruch atomw jest ograniczony i nie dochodzi do cakowitego wyrwnania skadu chemicznego. Std stopy techniczne wykazuj po zakrzepniciu wyran segregacj dendrytyczn*) w obrbie krystalitw (rys. 4.3b). Usunicie budowy dendrytycznej i zwizanej z ni segregacji dendrytycznej moliwe jest przez specjalny rodzaj obrbki cieplnej zwany wyarzaniem ujednoradniajcym. W wyniku tego otrzymuje si budow komrkow ziarn o jednorodnym skadzie chemicznym. Ukad bez rozpuszczalnoci w stanie staym tworz stopy: Cd-Bi, As-Pb, Cr-Mo, Zn-Sn, Pb-Sb, Pb-Fe i inne. Krzywe chodzenia stopw oraz zbudowany na ich podstawie wykres rwnowagi fazowej bez rozpuszczalnoci w stanie staym przedstawia rys. 4.4. Stop I rozpoczyna krzepnicia przy temperaturze tl, w ktrej krystalizuje

Rys. 4.4. Budowa ukadu dwuskadnikowego bez rozpuszczalnoci w stanie staym z eutektyk; a) krzywe chodzenia, b) ukad rwnowagi fazowej *} Rnica w skadzie chemicznym rodka i brzegu dendrytu.

73
czysty metal A, wobec czego ciecz uboeje w ten metal i skad jej zmienia si ze spadkiem temperatury wzdu likwidusu od punktu 1 do E. W temperaturze tE skad cieczy odpowiada punktowi E, w ktrym zaczyna krystalizowa mieszanina obu metali A i B. Mieszanin t, tworzc si zawsze w staej temperaturze, nazywa si mieszanin eutektyczn lub krtko eutektyk*), a temperatur tE temperatur eutektyczn. Mieszaniny eutektyczne tworz si zawsze w postaci drobnoziarnistej. W czasie tworzenia si eutektyki utrzymuje si staa temperatura tE co wynika z reguy faz Gibbsa: S = 2 - 3 + 1 = 0 , gdy podczas tej przemiany wystpuj dwa skadniki (metale A i B) oraz trzy fazy: ciecz o skadzie punktu E, metale A i B. Przebieg krzepnicia stopu II jest podobny z t jednak rnic, e krzepnicie rozpoczyna si od utworzenia krysztaw metalu B i w miar obniania si temperatury skad cieczy zmienia si od punktu 2 do E. Po osigniciu skadu punktu E z cieczy tworzy si take mieszanina eutektyczn zoona z drobnych ziarn metali A i B. Stop III pozostaje ciekym do temperatury tE w ktrej krzepnie jako drobnoziarnista mieszanina eutektyczn (A+B) = Et stanowica odrbny skadnik strukturalny. Jeeli chodzi o ksztat krysztaw tworzcych eutektyk, rozrnia si w zasadzie trzy ich typy: pytkowy, dendrytyczny i z odizolowanymi wtrceniami jednej fazy.

Rys. 4.5. Budowa ukadu dwuskadnikowego z ograniczon rozpuszczalnoci w stanie staym z eutektyk: a) krzywe chodzenia, b) ukad rwnowagi fazowej *) Stop o najniszej temperaturze topnienia.

74
Ukad z ograniczon rozpuszczalnoci w stanie staym z eutektyk tworz skadniki wykazujce cakowit rozpuszczalno w stanie ciekym oraz ograniczon rozpuszczalno w stanie staym. Ukady takie tworz m.in. Al z Ge, Zn z Mg, Ag z Cu, Cd z Sn. Podobnie jak w poprzednich wypadkach wykres ten mona skonstruowa badajc temperatury przemian fazowych czystego metalu A i kolejnych stopw metalu A z rosnc zawartoci metalu B, a w kocu czystym metalem B (rys. 4.5). Z chwil rozpoczcia si krystalizacji ze stopu I wydzielaj si krysztay roztworu . Wskutek tego skad cieczy zmienia si wzdu linii 1-b, za roztworu staego wzdu a-2. Od punktu 2 do 3 skad roztworu nie ulega zmianie. W temperaturze niszej od punktu 3 roztwr staje si przesycony i podczas powolnego chodzenia nadmiar skadnika B wydziela si w obrbie granic ziarn roztworu a w postaci fazy wtrnej II (szybkie chodzenie stopu z temperatury nieco wyszej od oznaczonej punktem 3 moe spowodowa wymuszone zatrzymanie skadnika B w roztworze i niedopuszczenie do wydzielenia si fazy II). Przebieg krzepnicia stopu II w temperaturach midzy ikwidusem i solidusem jest podobny jak dla stopu I. W tych warunkach tworzy si roztwr o skadzie zmnieniajcym si wzdu AD i ciecz ktrej skad zmienia si wzdu AE. Z chwil osignicia przez ciecz skadu punktu E rozpoczyna si przemiana eutektyczna (jak w stopie III), w wyniku ktrej tworzy si mieszaninia roztworw (skad punktu D) i (skad punktu C). Poniej przemiany eutektycznej z roztworw staych granicznych, zarwno pierwotnych jak i wchodzcych w skad eutektyki (+), na skutek zmniejszania si wzajemnej rozpuszczalnoci skadnikw A i B nastpuje wydzielanie si krysztaw II i II. Fazy te dokrystalizowuj do ziarn roztworw i w eutektyce i najczciej nie mona ich odrni w badaniach mikroskopowych. Przebieg kinetyki krzepnicia stopu IV i V jest analogiczny, jak dla stopw I i H. Wykres rwnowagi o ograniczonej rozpuszczalnoci w stanie staym z perytektyk (rys. 4.6) tworz stopy: Ag-Pt, Au-Fe, Co-Cu, Co-Os, T i - W i inne, ktrych skadniki wykazuj ograniczon rozpuszczalno w stanie staym. Cech charakterystyczn tego ukadu (stop I) jest reakcja cieczy Lc (skad punktu C) z wydzielonymi krysztaami roztworu staego granicznego D (skad punktu D), wskutek czego powstaje nowy roztwr o steniu punktu P - perytektyka. Przemiana ta nazywa si przemian perytektyczn, a jej przebieg wyjania rys. 4.7. Na podstawie reguy faz Gibbsa mona ustali, e przemiana odbywa si w staej temperaturze (S = 0) do momentu wyczerpania si cieczy o steniu punktu C. Dalszy przebieg chodzenia dla tego stopu, jak rwnie dla pozostaych, jest podobny jak dla ukadu o ograniczonej rozpuszczalnoci w stanie staym z eutektyk.

75

Rys. 4.6. Budowa ukadu dwuskadnikowego o ograniczonej rozpuszczalnoci w stanie staym z perytektyk: a) krzywe chodzenia, b) ukad rwnowagi fazowej

Ukady z fazami midzymetalicznymi tworz skadniki rozpuszczajce si cakowicie w stanie ciekym, natomiast nie rozpuszczajce si w stanie staym, lecz tworzce zwizki chemiczne i fazy midzymetaliczne (rys. 4.8) W wielu wypadkach fazy midzymetaliczne wystpuj take w szerszym zakresie ste tworzc tzw. roztwory wtrne oparte na fazie midzymetalicznej (rys. 4.9). Wiele skadnikw wykazuje ograniczon rozpuszczalno w stanie ciekym, zwikszajc si ze wzrostem temperatury, tworzc ukad o ograniczonej rozpuszczalnoci w stanie ciekym z monotektyk (rys. 4.10). Jeeli jednak przynajmniej jeden ze skadnikw jest polimorficzny (posiada odmiany alotropowe, np. Fe, Co, Mn, Sn, Zr, Ti i inne), to oprcz krystalizacji ze stanu ciekego wystpuj dodatkowo przemiany fazowe w stanie staym. W wyniku tego mog powsta ukady z przemianami fazowymi roztworw cigych w graniczne, eutektoid (rys. 4.11), perytektoid oraz fazy midzymetaliczne. Wspczesna technika nie ogranicza si wycznie do stosowania czystych metali i stopw dwuskadnikowych. Stwierdzono, e w wielu wypadkach dla stopw trjskadnikowych, a niekiedy bardziej zoonych, uzyska mona lepsze wasnoci uytkowe. Odnosi si to szczeglnie do stopw elaza, aluminium, miedzi, tytanu, cyny itp.

76

Rys. 4.7. Schemat przemiany perytektycznej

Rys. 4.8. Ukad rwnowagi fazowej skadnikw tworzcych w stanie staym trwa faz midzymetaliczn AnBm

Rys. 4.9. Ukad rwnowagi fazowej z roztworami staymi granicznymi ( i ) oraz granicznym wtrnym () opartym na fazie midzymetalicznej AB2

77

L2 L1+L2 L+ L2+A

L+An

Bm

+ An Bm

A+B + An Bm

nm

Rys. 4.10. Ukad rwnowagi fazowej skadnikw z ograniczon rozpuszczalnoci w stanie ciekym, jest to tzw. ukad z monotektyk

Rys. 4.11. Ukad rwnowagi fazowej z eutektoidem skadnikw, z ktrych A jest polimorficzny, AnBm faz midzymetaliczn

4.2. Stopy trjskadnikowe

Ukady rwnowagi stopw potrjnych, podobnie jak podwjnych, ilustruj caoksztat przemian zachodzcych w stopach zarwno w stanie ciekym, jak i staym w zalenoci od skadu chemicznego i temperatury. Posta trjskadnikowego ukadu rwnowagi oraz zasada skadu chemicznego jego stopw Trjskadnikowy ukad rwnowagi (przy zaoeniu p = const) moe by przedstawiony w przestrzennym ukadzie wsprzdnych w formie graniastosupa (rys. 4.12). Podstaw wykresu jest trjkt rwnoboczny, na ktrym najatwiej odczyta mona koncentacj poszczeglnych stopw. Trjkt taki nosi nazw trjkta skadw, wzgldem trjkta koncentracji i jest przedstawiony na rys. 4.13. Wierzchoki trjkta odpowiadaj czystym skadnikom A, B, C rozpatrywanego ukadu potrjnego. Bokom tego trjkta odpowiadaj stopy podwjne A-B, B-C i C-A. Wszystkie stopy potrjne tych skadnikw mieszcz si w trjkcie ABC, tj. kademu punktowi wewntrz trjkta odpowiada stop trjskadnikowy o okrelonym skadzie chemicznym. Odczytanie skadu stopw opiera si na zasadzie, e jeeli przez dowolny punkt (rys. 4.13), lecy wewntrz trjkta rwnobocznego, przeprowadzi si rwnolege do jego bokw, to suma otrzymanych na tych bokach odcinkw (a, b, c) jest staa i rwna dugoci boku trjkta: a + b + c = AB = BC = CA = 100% (4.3)

78

Rys. 4.12. Przestrzenny wykres rwnowagi ukadu trjskadnikowego z eutektyk potrjn oraz rozpuszczalnoci ograniczon skadnikw B i C w A

Rys. 4.13. Trjkt skadw (koncentracji) ukadu z rysunku 4.12

Celem okrelenia skadu procentowego stopu potrjnego, naley przez punkt K reprezentujcy stop przeprowadzi rwnolege do poszczeglnych bokw trjkta i wwczas: rwnolega do boku BC odcina na boku AC odcinek a, proporcjonalny do zawartoci skadnika A w stopie, rwnolega do boku AC odcina na boku AB odcinek b, proporcjonalny do zawartoci skadnika B w stopie, rwnolega do boku AB odcina na boku BC odcinek c, proporcjonalny do zawartoci skadnika C w stopie. Zawarto skadnikw stopu odczytuje si na odpowiednich bokach trjkta zgodnie z zaznaczonymi strzakami (rys. 4.13). Stop K zawiera zatem 20% A, 40% B i 40% C.

Budowa trjskadnikowego ukadu rwnowagi

Trjskadnikowy ukad rwnowagi fazowej o ograniczonej rozpuszczalnoci skadnikw B i C w A, cakowitym braku rozpuszczalnoci A i C w B oraz A i B w C przedstawiono na rys. 4.12. Grna wypuka powierzchnia (likwidus) z zaznaczonymi izotermami skada si waciwie z trzech powierzchni:

79
TA e'1 E'e'2, TBe'2 E'e'3 oraz T c e' 1 E'e'3. Powierzchnie te stanowi zbiory punktw odpowiadajcych temperaturom pocztku krystalizacji i przecinaj si wzdu krzywoliniowych krawdzi e'1E', e'2E', e'3 E' oraz w punkcie E'. Linie e'1 E', e'2 E', e'1 E' (tzw. bruzdy eutektyczne) stanowi pocztek przemian eutektyk. Strzaki na rzutach bruzd eutektycznych w trjkcie koncentracji (e1 E, e2 E, e3 E) wskazuj kierunek ich spadku. Punkt przecicia si bruzd eutektycznych odpowiada punktowi E' krystalizacji eutektyki potrjnej. Powierzchni solidusu dla stopw zawierajcych eutektyk jest zatem poziomy trjkt przechodzcy przez punkt eutektyki potrjnej E'. Powierzchnie rozdziau faz (likwidusu albo solidusu) przedstawiaj stan rwnowagi fazy ciekej i staej. Krawdzie przecicia powierzchni likwidusu, stanowice linie eutektyk podwjnych, reprezentuj stan rwnowagi fazy ciekej i dwch faz staych. Wreszcie punkt przecicia tych linii przedstawia stan wspistnienia fazy ciekej i trzech faz staych. Jest to jedyny punkt ukadu, w ktrym bez naruszenia stanu rwnowagi nie mona zmieni ani temperatury, ani skadu adnej fazy.

Rys. 4.14. Przekrj izotermiczny ukadu z rysunku 4.12 w temperaturze midzy likwidusem i solidusem

Rys. 4.15. Przekrj izotermiczny ukadu z rysunku 4.12 w temperaturze otoczenia z opisan struktur stopw w tej temperaturze

Z przedstawionego opisu wynika, e przestrzenne wykresy rwnowagi ukadw trjskadnikowych s nieprzejrzyste i z tego powodu niewygodne do praktycznego uytku. Najczciej, w celu uatwienia, zamiast wykresw przestrzennych stosuje si rne ich rzuty na paszczyzn koncentracji. Na tej paszczynie zaznacza si rzuty linii eutektyk podwjnych i punkt eutektyki potrjnej oraz dokonuje si opisu strukturalnego zakrzepnitych stopw zgodnie z przekrojem izotermicznym w temperaturze otoczenia (rys. 4.14 i 4.15). Wreszcie rwnie dla polepszenia czytelnoci, w wypadku zoonych ukadw, paski wykres uzupenia si wykresami skadowych ukadw dwuskadnikowych podanymi w kadach (rys. 4.16).

80

Rys. 4.16. Paski wykres rwnowagi ukadu z rysunku 4.12 z kadami wykresw ukadw dwuskadnikowych

5. BADANIA STRUKTURY
5.1. Badania struktury krystalicznej metali metod dyfrakcji promieni rentgenowskich
W badaniach struktury krystalicznej najczciej stosuje si metody rentgenowskie, wykorzystujce zjawisko dyfrakcji, czyli ugicia promieni rentgenowskich na sieci krystalicznej metali. Dugoci fal promieni rentgenowskich stosowanych w analizie strukturalnej s porwnywalne z odlegociami midzy paszczyznami sieciowymi w krysztaach. Metody dyfrakcji promieni rentgenowskich, a take metody dyfrakcji elektronowej i neutronowej umoliwiaj okrelenie typu struktury, klasy symetrii krystalograficznej, defektw struktury oraz dokadny pomiar staych sieciowych. S one przydatne take do wyznaczania napre wasnych w materiaach metalowych, wielkoci ziarna, orientacji krystalograficznej monokrysztaw, tekstury w materiaach polikrystalicznych, wyznaczania rozpuszczalnoci granicznej roztworw staych lub temperatur przemian fazowych. W praktyce najczciej wykorzy- Rys. 5.1. Widmo Mo przy napiciu 35 kV (schemat) stywane s metody dyfrakcyjne przy uyciu promieniowania rentgenowskiego. Promienie rentgenowskie, czyli promienie X, s pasmem promieniowania elektromagnetycznego tego samego rodzaju co wiato widzialne, ale maj znacznie krtsz fal. Promienie te powstajce na anodzie lampy rentgenowskiej maj zakres dugoci fali 0,5-2,5 i tworz tzw. widmo cige promieniowania rentgenowskiego. Zwikszajc napicie w lampie rentgenowskiej ponad okrelon warto dla danego materiau anody, obserwuje si ostre

82
maksima nate nakadajce si na widmo cige. Jest to tzw. widmo charakterystyczne promieniowania rentgenowskiego. Linie charakterystyczne maj natenie kilkadziesit razy wiksze ni natenie fal widma cigego i cile okrelon dugo (rys. 5.1). Istnienie takich silnych wyranie wyobcowanych linii jest w dyfrakcji rentgenowskiej bardzo istotne, gdy wiele eksperymentw wymaga stosowania promieniowania monochromatycznego. Promieniowanie to mona wyodrbni stosujc filtrowanie promieniowania niejednorodnego przez odpowiedni foli metalow. Atomy lub grupy atomw s uoone w krysztale bardzo regularnie w periodycznie powtarzajcych si odstpach. Tworz one paszczyzny rwnolege, oddalone od siebie o sta warto d. Odstpy tych paszczyzn s cech charakterystyczn danego krysztau. Jeeli monochromatyczna wizka rwnolegych promieni X pada pod dowolnym ktem na kryszta, to elementy krysztau rozprosz promienie na wszystkie strony. Promienie rozproszone nakadaj si na siebie i na og wygaszaj si wzajemnie. Wzmocnieniu ulegaj tylko te promienie, ktre speniaj nastpujce warunki: 1) podlegaj prawom odbicia, tzn. le w paszczynie padania i tworz z normaln do powierzchni rozpraszajcej kt rwny ktowi padania, 2) powstaj wskutek rozproszenia na rnych paszczyznach sieciowych krysztau (np. I i II na rys. 5.2), 3) rnice ich drg optycznych przy nakadaniu si rwne s cakowitej wielokrotnoci fali. Warunek odbicia przy uwzgldnieniu geometrii zjawiska (rys. 5.2) przyjmuje posta n = 2dsin n = 1,2,3,... (5.1)
gdzie: jest dugoci fali promieniowania rentgenowskiego.

Rys. 5.2. Interferencja promieni X na paszczyznach sieciowych krysztau

Rwnanie (5.1) nazywa si warunkiem Bragga i stanowi podstaw fizyczn dyfrakcyjnych bada rentgenowskich. Znajc dugo fali , mierzc kt odbysku po tzw. wywskanikowaniu dyfraktogramu, mona z warunku Bragga obliczy odlego midzypaszczyznow d. Dla ukadu regularnego mona wyznaczy parametr sieci a posugujc si zalenoci

83

gdzie: h, k, 1 s wskanikami Millera paszczyzny sieciowej.

Znajc odlegoci midzypaszczyznowe mona ustali za pomoc odpowiednich tablic krystalograficznych typ struktury lub przeprowadzi identyfikacj fazy.

5.2. Metody dyfrakcyjne

Dyfrakcja promieni X moe wystpi jedynie wtedy, gdy jest spenione prawo Bragga, ktre wie i dla danego krysztatu. Przy uyciu promieniowania monochromatycznego kryszta w pooeniu oglnym nie musi ugina wizki padajcej. Aby speni prawo Bragga, naley w czasie bada zmienia w sposb cigy albo . W zalenoci od tego, ktry z parametrw jest zmienny, metody dyfrakcyjne dzieli si na trzy grupy:

Metoda Lauego Metoda obracanego krysztau Metoda proszkowa Metoda Lauego

zmienne stae stae

stae zmienne zmienne

W metodzie Lauego pojedynczy monokryszta zamocowany jest trwae na drodze promieniowania rentgenowskiego o cigym rozkadzie widmowym. Przy tak duej rozpitoci dugoci fal zawsze znajdzie si fala o takiej dugoci, dla ktrej zostanie spenione rwnanie Bragga i otrzyma si odbicie promieni rentgenowskich po przejciu przez kryszta. W opisywanej metodzie (rys. 5.3) badany kryszta ustawia si w ten sposb, aby promie rentgenowski przenika go rwnolegle do jednego z wysoko symetrycznych kierunkw krystalograficznych. Zwykle waciwe ustawienie krysztau wymaga wykonania prbnych sprawdzajcych zdj rentgenowskich. Na ekranie lub filmie otrzymany lauegram ma symetri odpowiadajc symetrii osi krysztau rwnolegej do kierunku przenikania promieni Punkty lauegramu le na przeciciu elips lub parabol, ktrych osie podune przecinaj si w punkcie centralnym. Wszystkie punkty lece na tej samej krzywej s odbiciem paszczyzn sieciowych rwnolegych. Metoda Lauego pozwala okreli klas symetrii krysztau, umoliwia wyznaczenie orientacji krystalograficznej oraz ocen dokadnoci wewntrznej struktury sieciowej krysztau. Z uwagi na rn dugo fali stosowanego promieniowania metoda Lauego nie jest przydatna do okrelania rodzaju sieci i wyznaczania staych sieciowych.

84

a)

b)

Rys. 5.3. a) Schemat metody Lauego; b) lauegram krysztau NaCl. Promieniowanie anody Cu, 30 kV, 14 mA

85 Metoda obracanego krysztau

W metodzie obracanego krysztau monokryszta umieszcza si wzdu jednej ze swych osi lub wzdu jakiego wanego kierunku krystalograficznego, prostopadle do padajcej wizki monochromatycznego promieniowania rentgenowskiego. Kryszta otoczony klisz fotograficzn obraca si wok wybranej osi, bdcej jednoczenie osi cylindrycznej kliszy (rys. 5.4). Wizka promieniowania zostaje odbita od danej paszczyzny krysztau w momencie, gdy podczas jego obrotu o kt spenia warunek Bragga. Wizki ugite na paszczyznach rwnolegych do pionowej osi obrotu krysztau le w paszczynie poziomej. Wizki ugite od innych zespow paszczyzn le w warstwach powyej lub poniej paszczyzny poziomej. Ze wzgldu na to, e kryszta obraca si wok jednej osi, nie wszymetody stkie rodziny paszczyzn sieciowych Rys. 5.4. Schemat sztau obracanego krymog dawa refleksy. Przykadem mog by paszczyzny sieciowe prostopade do osi obrotu. Podstawowym zadaniem metody obracanego krysztau jest okrelenie nieznanej struktury sieciowej krysztau oraz wyznaczenie odstpu midzy atomami wzdu okrelonego kierunku krystalograficznego.

Metoda proszkowa
W metodzie proszkowej substancj krystaliczn w postaci drobnego proszku umieszcza si w monochromatycznej wizce promieni rentgenowskich. Kada czstka takiego proszku jest drobnym krysztaem dowolnie zorientowanym wzgldem wizki pierwotnej. Istnieje wic prawdopodobiestwo, e kada rodzina paszczyzn sieciowych bdzie moga da odpowiedni refleks. W metodzie Debye'a-Scherrera (rys. 5.5) cylindryczny pasek bony fotograficznej otacza preparat umieszczony na osi, a wizka pierwotna pada pod ktem prostym do tej osi. W preparacie polikrystalicznym liczba krysztaw zorientowanych w ten sposb, e dla danej rodziny paszczyzn spenione jest prawo Bragga, jest tak dua, e paszczyzny te tworz praktycznie cigy stoek promieni ugitych o staym kcie wierzchokowym 2 wok kierunku

86
padania wizki pierwotnej. Stoki przecinaj cylindryczny pasek bony tworzc linie, ktre po rozwiniciu tego paska daj obraz przedstawiony na rysunku 5.5. S to przewanie linie krzywe, wyjtkiem s linie, dla ktrych 2 = 90 i te s liniami prostymi. Znajc pooenie danej linii dyfrakcyjnej na bonie fotograficznej mona okreli kt , a znajc mona obliczy odlego midzypaszczyznow d odbijajcych paszczyzn sieciowych. Metoda proszkowa jest bardzo wygodna, poniewa nie wymaga uycia monokrysztau. Jest ona szczeglnie poyteczna przy oznaczaniu z du dokadnoci staych sieciowych oraz przy identyfikacji faz i produktw korozji.

a)

b)

Rys. 5.5. a) Schemat metody proszkowej Debye'a-Scherrera. b) debejogram ZnS. Odfiltrowane promieniowanie anody miedzianej, 30 kV, 14 mA

Nowsze urzdzenia zwane dyfraktometrami rentgenowskimi pozwalaj na automatyczne krelenie zalenoci natenia ugitej wizki promieniowania od kta ugicia. Eliminuje to konieczno obrbki fotograficznej radiogramw i wykonania pomiarw fotometrycznych. Dyfraktometr zbudowany jest podobnie jak kamera Debye'a-Scherrera z t rnic, e pasek bony fotograficznej zastpuje ruchomy licznik. Zadaniem licznika jest przetwarzanie sygnau, jakim jest natenie ugitej wizki promieniowania rentgenowskiego, na impulsy elektryczne. Licznik obraca si ze sta prdkoci ktow wok badanego preparatu w kierunku wzrastajcych wartoci 20 tak dugo, a cay zakres ktowy bdzie przebadany. W tym samym czasie papier na samopisie

87

Rys. 5.6. Dyfiraktogram spinelu CuCr 2 SSe 3 otrzymany metod Debye'a-Scherrera

porusza si ze stal prdkoci tak, e odlegoci mierzone wzdu papieru s proporcjonalne do 2. W wyniku tego otrzymuje si wykres taki jak na rysunku 5.6.

5.3. Badania mikroskopowe

Badania mikroskopowe polegaj na obserwacji odpowiednio przygotowanej powierzchni prbki materiau za pomoc mikroskopu metalograficznego przy powikszeniach 502500x. Przygotowanie do bada mikroskopowych polega na wyszlifowaniu i wypolerowaniu badanej powierzchni prbki Tak przygotowan powierzchni nazywa si zgadem metalograficznym. Obserwacje pod mikroskopem przeprowadza si zarwno na zgadach nietrawionych, jak i trawionych specjalnymi odczynnikami. W pierwszym przypadku badania mikroskopowe maj na celu: okrelenie wielkoci, iloci i rozmieszczenia wszelkiego rodzaju wtrce niemetalicznych, wykrycie drobnych pcherzy gazowych, mikropkni itd. Obserwacje zgadw trawionych pozwalaj zidentyfikowa: struktur badanego materiau, rodzaj i ilo poszczeglnych faz, ksztat i wielko ziarn, grubo warstwy zahartowanej, odwglonej lub ochronnej itd. Wyniki obserwacji zale w duym stopniu od przygotowania zgadu metalograficznego. Przygotowanie to skada si z nastpujcych po sobie czynnoci: pobranie prbki, szlifowanie, polerowanie i trawienie jej powierzchni. Pobieranie prbki Prbki do bada mikroskopowych pobiera si w sposb zapewniajcy peny i poprawny obraz struktury w caym badanym przedmiocie. Wybr miejsc charakterystycznych powinien by poprzedzony

88
badaniami makroskopowymi. Miejscami takimi mog by np.: fragmenty najwicej lub najmniej odksztacone, wzgldnie takie, w ktrych materia w ogle nie podlega deformacji. Jeeli przedmioty byy odrobione cieplne, zgady wykonuje si z powierzchni i rdzenia. W przypadku analizowania przyczyn zniszczenia elementw maszyn zgady metalograficzne wykonuje si na prbkach pobranych z miejsc w pobliu pknicia, jak i oddalonych, co pozwala na uchwycenie ewentualnych nieprawidowoci strukturalnych materiau. W zalenoci od usytuowania powierzchni zgadu wzgldem osi prbki pokrywajcej si zazwyczaj z kierunkiem obrbki w stopach przerobionych plastycznie wyrnia si zgady podune, poprzeczne i skone. Te ostatnie znajduj zastosowanie podczas badania struktury cienkich warstw dyfuzyjnych, powok galwanicznych itp. Podczas wycinania prbek nie mog nastpi adne zmiany struktury materiau, wywoane miejscowym odksztaceniem lub nagrzaniem. Materiay mikkie wycina si zwyk pik, natomiast twarde (np.: w stanie zahartowanym) za pomoc urzdze wyposaonych w specjalne tarcze chodzone wod, albo elektroiskrowo. Zwaszcza te ostatnie s szczeglnie przydatne, gdy tn nawet najtwardsze materiay bez nagrzewania ich powierzchni. Szlifowanie. Po wyciciu prbki naley j podda szlifowaniu celem wyrwnania powierzchni najlepiej na szlifierce do paskich powierzchni. Nastpnie szlifuje si na papierach ciernych. Prbki mae o przekroju 1 cm 2 naley uprzednio zainkludowa w tworzywie sztucznym (bakelit, duracryl, epidian). Szlifowanie rozpoczyna si na papierze ciernym o najgrubszym ziarnie (gradacja ziarna 100 lub 120) a nastpnie kolejno przechodzi si na papiery o coraz drobniejszym ziarnie (koczy si na gradacji 600 lub 800). Oglnie operacj szlifowania zgadw mona uj nastpujco: szlifowanie prbki na papierze o najgrubszym ziarnie, z zachowaniem jednego kierunku szlifowania a do zniknicia ladw z poprzedzajcej obrbki, przemycie prbki w biecej wodzie (aby nie przenosi ziarenek z papieru o grubszym ziarnie na papier o drobniejszym ziarnie), szlifowanie prbki na papierze ciernym o drobniejszym ziarnie, kierunek szlifowania naley zmieni o 90 w stosunku do kierunku poprzedniego (a do zniknicia rys z poprzedniego papieru), przemycie prbki w biecej wodzie. W ten sam sposb postpuje si podczas szlifowania na kolejnych papierach. Zgady po szlifowaniu poddaje si polerowaniu, celem uzyskania lustrzanej powierzchni. Polerowanie - w praktyce stosuje si dwa rodzaje polerowania: mechaniczne i elektrolityczne. Polerowanie mechaniczne zgadw metalograficznych wykonuje si na obrotowych tarczach polerskich pokrytych suknem lub filcem. rednice tarcz wahaj si od 200 do 400 mm, prdko od 125 do

89
800 obr/min. Coraz czciej do polerowania stosuje si rwnie polerki wibracyjne. rodkiem polerujcym jest zwykle drobnoziarnisty tlenek aluminium (A1203) w postaci zawiesiny wodnej. Obecnie coraz szersze zastosowanie do polerowania znajduj pasty diamentowe zawierajce, zalenie od przeznaczenia, ziarna diamentw o wielkoci od 5 do 20 m. Koszt polerowania nimi nie jest wysoki dziki duej trwaoci past i moliwoci odzyskania proszku diamentowego. Polerowanie elektrolityczne w porwnaniu z mechanicznym ma wiele zalet: wykluczenie powierzchniowych zgniotw, krtki czas polerowania (nawet kilka sek.), moliwo Rys. 5.7. Schemat polerki elektrolitycznej, bezporedniego trawienia przez N - naczynko z elektrolitem, A - prbka zmniejszenie gstoci prdu. Zasad anoda, K - katoda, S - wanna z wod - chodnica polerowania elektrolitycznego ilustruje rys. 5.7. W naczynku N wypenionym elektrolitem, ktrego skad chemiczny zaley od polerowanego metalu lub stopu (podaje PN-61/H-04503) umieszczona jest prbka A, bdca anod i katoda K, wykonana ze stali nierdzewnej. Po wczeniu urzdzenia w obwd prdu staego i ustawieniu parametrw prdowych, zalenych od stosowanego elektrolitu i materiau prbki, nastpuje rozpuszczanie wszelkich nierwnoci powierzchni prbki Sam proces jest prosty, jednak czynnoci przygotowawcze, zwizane z doborem parametrw (napicie i gsto prdu, czas polerowania), s na og do mudne i to stanowi gwn wad tej metody. Po wypolerowaniu prbki pucze si dokadnie alkoholem etylowym i suszy. Tak przygotowane zgady obserwuje si pod mikroskopem. Trawienie - mikrostruktur metali i stopw mona ujawni przez: chemiczne trawienie odczynnikami, ktre s zwykle roztworami kwasw, zasad lub soli; trawienie elektrolityczne; utlenianie przez nagrzewanie prbek w powietrzu; naparowanie w prni na powierzchni prbek specjalnych substancji Najczciej stosuje si trawienia chemiczne za pomoc odpowiednich odczynnikw, ktrych zestaw podaje norma PN-61/H-04503 - Odczynniki do badania mikrostruktury stopw elaza" oraz PN-75/H-04512 - Odczynniki do badania mikrostruktury metali i stopw nieelaznych". Przykady odczynnikw do badania mikrostruktury stopw przedstawiono w tablicy 5.1.

Tablica 5.1
Przykady odczynnikw do badania mikrostruktury stopw wg PN-61/H-04503 i PN-75/H-04512 Zastosowanie odczynnika uniwersalny do stopw elaza Skad chemiczny odczynnika Nital-Mi1Fe. 1 5 cm 3 kwasu azotowego H N 0 3 + 100 cm3 alkoholu etylowego Sposb trawienia kilka sek. do kilku minut w zalenoci od rodzaju stopu jw. prbk trawi w temp. 60-110C. Kilka do kilkunastu minut w temperaturze pokojowej Dziaanie ujawnia granic ziarn i skadniki strukturalne stopw jw. zabarwia na brunatny kolor cementyt i azotki elaza - ferryt pozostawia jasny barwi wgliki chromu na pomaraczowo, a nawet na czerwono; wgliki wolframu na brzowo

90

Pikral-Mi3Fe. 2 - 5 g kwasu pikrynowego + 100 cm3 do stopw elaza zwaszcza do eliwa alkoholu etylowego ujawnia cementyt i azotki elaza w stopach elaza do stali stopowych chromowych i szybkotncych zasadowy pikrynian sodu-Mi9Fe. 25 g wodorotlenku sodowego NaOH, 2 g kwasu pikrynowego 75 cm3 wody destylowanej

Mil3Fe. 10 g elazicyjanku potasu, 10 g wodorotlenku potasu, 100 cm3 wody destylowanej

3 do miedzi i mosidzu Mi19Cu. 10 g chlorku miedziowo-amonowego, 100 cm wody destylowanej

trawi w odczynniku powoduje zaciemnienie o temp. pokojowej. fazy b w mosidzach Czas trawienia wg obserwacji jw. ujawnia granice ziarn czystego aluminium oraz fazy midzymetaliczne w stopach Al ujawnia granice ziarn i struktury pierwotnej w stopach z Sb

do aluminium i stopw Al

odczynniki Dixa i Keitha-Mi1Al. 0,5 cm3 kwasu fluorowodo rowego, 99,5% cm3 wody

do oowiu i stopw Mi42Pb. 5 cm 3 kwasu octowego lodowatego, 95 cm 3 alkoholu etylowego Pb

trawi w odczynniku o temp. pokojowej. Czas trawienia wg obserwacji

91

Rys. 5.8. Powstawanie obrazu granicy ziarna przy obserwacji w polu jasnym wytrawionego zgadu metalograficznego

Odczynniki stosowane do trawienia atakuj przede wszystkim granice ziarn, co tumaczy si midzy innymi mniej uporzdkowanym uoeniem atomw w obszarach granicznych ni we wntrzu krysztaw. Padajce wiato ulega na nich rozproszeniu, jak to przedstawia rys. 5.8, i pod mikroskopem granice ziarn widoczne s jako ciemne linie. W stopach jednofazowych poszczeglne ziarna mog wytrawia si silniej lub sabiej, zalenie od ich orientacji krystalograficznej w stosunku do powierzchni zgadu. Ziarna bardziej wytrawione silniej rozpraszaj padajce wiato i wydaj si przez to ciemniejsze rys. 5.9. Natomiast, gdy trawiona prbka skada si z kilku faz, wtedy nastpuje silniejsze wytrawienie jednej z nich w porwnaniu z drug, co umoliwia ich rozrnienie pod mikroskopem. W celu poprawienia jakoci zgadu i ujawnienia szczegw mikrostruktury zaleca si kilkakrotne polerowanie i trawienie prbki. Po wytrawieniu prbk naley przemy wod destylowan, nastpnie alkoholem i starannie wysuszy. Tak przygotowane prbki zabezpiecza si przed szkodliwym dziaaniem wilgoci atmosferycznej przez przechowywanie ich w eksykatorach ze rodkami odwadniajcymi (chlorkiem wapnia lub piciotlenkiem fosforu).

Rys. 5.9. Powstawanie obrazu ziarn w wyniku rozpraszania wiata, przy obserwacji w polu jasnym wytrawionego zgadu metalograficznego

92
Mikroskop metalograficzny. Do bada metalograficznych su specjalne mikroskopy optyczne, w ktrych obraz tworz promienie wietlne odbite od powierzchni prbki. Mikroskopy takie nazywaj si metalograficznymi, dla odrnienia od biologicznych, w ktrych obraz tworz promienie przechodzce przez prbk. Owietlenie powierzchni prbki nastpuje za pomoc tzw. owietlacza poprzez obiektyw mikroskopu. Skadowe czci oraz schemat optyczny typowego mikroskopu metalograficznego przedstawiono na rys. 5.10. Lampa arowa L stwarza punktowe rdo wiata, a kondesor K wytwarza rwnoleg wizk promieni wietlnych o duej intensywnoci Przesona P przepuszcza rodkow cz wizki promieni odcinajc promienie zewntrzne, ktre wywouj wady optyczne. Zmniejszenie przysony aperturowej PA zmniejsza ilo wiata tworzcego obraz, ale jednoczenie powoduje zwikszenie gbi ostroci. Promienie skierowane przez owietlacz M przechodz przez obiektyw Ob. Odbite od powierzchni prbki Z przechodz ponownie przez obiektyw Ob, pryzmat i okular Ok i dostaj si do oka obserwatora. Obraz powstaje w wyniku rnego rozproszenia promieni wietlnych na powierzchni prbki.

Rys. 5.10. Schemat optyczny mikroskopu metalograficznego: L lampa arowa, K kondensor, PA przesona aperturowa, S1 i S2 pomocnicze soczewki owietlacza, P przesona pola widzenia, M owietlacz metalograficzny pytka pasko-rwnolega, Ob obiektyw, Ok - okular, Z badana prbka, Pr pryzmat umoliwiajcy osadzenie okularu pod okrelonym ktem do obiektu

93

Rys. 5.11. Owietlacze metalogrficzne: a) pytka pasko-rwnolega, b) pryzmat, c) piercie lustrzany

Owietlacze metalograficzne M bywaj w zasadzie trzech typw rys. 5.11. Dwa typy owietlaczy (pytka pasko-rwnolega - rys. 5.1la, pryzmat rys. 5.11b) zapewniaj prostopade padanie promieni wietlnych na powierzchni prbki, co umoliwia obserwacje w jasnym polu. Trzeci typ owietlacza (piercie lustrzany) zapewnia ukone padanie promieni wietlnych na powierzchni prbki (rys. 5.1lc), co umoliwia obserwacj w ciemnym polu. Najczciej mikroskopy maj wymienne owietlacze. Pytka pasko-rwnolega jest najodpowiedniejsza przy stosowaniu duych powiksze - umoliwia najlepsz obserwacj obiektu. Pryzmat zapewnia wiksz kontrastowo obrazu ni pytka, lecz pogarsza nieco jako obrazu (zmniejsza zdolno rozdzielcz), stosowany jest na og przy powikszeniach mniejszych ni 500-krotnych. Piercie lustrzany umoliwia uzyskanie obrazu szczeglnie kontrastowego, stanowicego negatyw obrazu w obu poprzednich przypadkach (obserwacja w ciemnym polu). Ciemne pole pozwala na ujawnienia wszelkich wad powierzchni zgadu, jak rysy lub pory, a przy tym jest zalecane do badania wtrce niemetalicznych (np.: tlenkw i siarczkw). Zasadnicz czci mikroskopu metalograficznego jest obiektyw charakteryzujcy si dwoma wielkociami: zdolnoci rozdzielcz i powikszeniem. Przez zdolno rozdzielcz d rozumie si najmniejsz odlego midzy dwoma punktami dajcymi si jeszcze rozrni jako osobne obiekty. Zaley ona od dugoci fali uytego promieniowania oraz tzw. apertury A (rozwarto optyczna). Wyraa si j wzorem d = . Jednoczenie A = n sin gdzie n - wsp-

czynnik zaamania wiata , kt rozwarcia utworzony przez skrajne

94
promienie wychodzce z okrelonego punktu zgadu i objte jeszcze przez soczewk obiektywu rys. 5.12. Kt rozwarcia jest uzaleniony od ogniskowej obiektywu rys. 5.13. Kt ten ze wzgldw konstrukcyjnych moe osign maksymaln warto rwn 144 a wic sin/2max = 0,95... Poniewa w powietrzu n = 1, to A = sin . Warto
Rys. 5.12 Kt rozwarcia obiektywu, 1 obiektyw, 2 - promie ugity, 3 - zgad

ta jest wygrawerowana na kadym obiektywie. Przy znajomoci Amax mona wyliczy maksymaln zdolno rozdzielcz obiektywu. Zdolno rozdzielcz mona zwiksza zmniejszajc i zwikszajc A. Najmniejsz dugo fali posiada promieniowanie niebieskie = 0,4 m. Natomiast apertur numeryczn A mona zwikszy przez zastosowanie specjalnego orodka imersyjnego o wikszej wartoci wspczynnika n. Stanowi on warstw cieczy imersyjnej (najczciej olejku cedrowego majcego n = 1,515 lub wody n = 1,33). Ciecz imersyjna zwiksza rwnie jasno obrazu. Poniewa Amax = 1,66, std dmin = = 0,24 m. Warto ta stanowi granic zdolnoci rozdzielczej

moliw do osignicia w mikroskopach optycznych.

Rys. 5.13. Zaleno dugoci ogniskowej od kta rozwarcia obiektywu

Powikszenie obiektywu uzalenione jest od jego zdolnoci rozdzielczej i dugoci ogniskowej. Praktycznie mona podzieli obiektywy na trzy grupy: obiektywy o maym powikszeniu (415x), o rednim powikszeniu (2040x)

95
i o duym powikszeniu (60120x). Powikszenie cakowite mikroskopu Pm stanowi iloczyn powikszenia wasnego obiektywu Pob i okularu P ok 530x z tym, e obiektyw posiada zdolno rozrniania szczegw w obserowanym obiekcie, natomiast okular rozciga tylko obraz utworzony przez obiektyw nie uwidaczniajc nowych szczegw. Stosowanie wic zbyt duych powiksze okularu nic nowego nie wprowadzi, a moe spowodowa rozmycie konturw i pogorszenie jakoci obrazu mwi si wtedy o tzw. obrazie pustym. Dla uzyskania dobrej jakoci obrazu powinien by speniony warunek: Pm = PobPok = (5001000)A. Przykad. Dany jest obiektyw 63x/0,80, tzn. o powikszeniu wasnym 63x i numerycznej aperturze A = 0,80. Wobec tego Pm = = 5000,810000,8x = 400800x. Poniewa P ob = 63x, to powikszenie okularu Pok naley dobra w granicach: P o k = x = 6,312,7x.

Nowoczesne mikroskopy metalograficzne zwykle zaopatrzone s w dodatkowe urzdzenia umoliwiajce wykonanie specjalnych bada struktury stopw. Nale tu wszelkiego rodzaju przystawki do fotografowania obrazu mikroskopowego, mikrotwardociomierze, urzdzenia do bada w wietle spolaryzowanym, kontrast fazowy itd. Mikroskopowe badania mona przeprowadzi rwnie w temperaturach podwyszonych. W takim przypadku prbka umieszczona jest w przestrzeni grzejnej w prni o cinieniu okoo 10 -5 Tr. Prbka oddzielona jest od obiektu pytk kwarcow lub mikow. Struktura prbki uwidacznia si na skutek: a) wikszej sublimacji metalu (w warunkach wysokiej prni i wysokiej temperatury) z granic ziarn lub miejsc odksztaconych, b) zmian objtociowych skadnikw strukturalnych wywoujcych relief na zgadzie, c) wytrawiania gazem aktywnym (np. powietrzem), wpuszczonym do komory pieca na okres kilku sekund (utlenienie).

5.4. Mikroskopia elektronowa transmisyjna

Obserwacja struktury metali za pomoc mikroskopu optycznego pozwala rozrni elementy strukturalne o wielkoci rzdu 390 nm. Obserwacja mniejszych elementw strukturalnych jest moliwa za pomoc mikrskopu elektronowego. W mikroskopie tym zamiast wiata stosowana jest wizka elektronw przechodzca przez ukad soczewek elektromagnetycznych. Zdolno rozdzielcza mikroskopu elektronowego zaley od dugoci fali elektronw. Dugo fali elektronu mona zmniejszy (zwikszajc tym samym jego energi) stosujc odpowiednio wysokie napicie przyspieszajce.

96
Przy napiciu 100 kV uzyskuje si dugo fali = 4 1 0 - 3 nm. Rys. 5.14 przedstawia schemat przebiegu wizki elektronw w mikroskopie elektronowym transmisyjnym, a rys. 5.15 wygld takiego mikroskopu. Oddziaywanie elektronw z materi Oddziaywanie elektronu z pojedynczym atomem (jonem) mona przedstawi schematycznie rys. 5.16. Jeli elektron bdzie si porusza dostatecznie blisko osi, na ktrej znajduje si w atom (r0), moe ulec rozproszeniu wstecznemu spowodowanemu oddziaywaniem potencjau jdra (A). Te elektrony s przedmiotem zainteresowania gwnie mikroskopii skaningowej. Natomiast jeli r" bdzie dostatecznie due, tor elektronu ulegnie mniejszemu zakrzywieniu (B). W tym przypadku za Rys. 5.14. Schemat przebiegu wizki elekatomem powstaje wizka elektronw tronw w mikroskopie elektronowym rozproszonych pod ktem zmieniajtransmisyjnym cym si od 90 (dla mniejszych r"), do 0 (dla wikszych r"). Te wanie elektrony s wykorzystywane w mikroskopii transmisyjnej. Dyfrakcj (ugicie elektronw) na wielu liniowo rozmieszczonych atomach przedstawia rys. 5.17a. Chocia w rzeczywistoci ciaa s trjwymiarowe uproszczenie to nie zmienia jednak jakociowego opisu przebiegu zjawiska. Niech d" bdzie parametrem krystalograficznym naszego liniowego krysztau. Dla przypadkowo wybranego kierunku (b), przypadkowa bdzie rwnie rnica faz fal rozproszonych na dwch ssiednich atomach. Dostatecznie dua liczba takich przesunitych w fazie fal da w konsekwencji interferencj (superpozycj) destruktywn: fale poruszajce si w kierunku (b) wzajmnie si powygaszaj. Dla dowolnej fali zawsze mona znale drug, ktra bdzie miaa faz dokadnie przeciwn. Istniej jednak pewne kierunki (c), dla ktrych rnica drg dwch ssiednich fal (S) jest cakowit wielokrotnoci dugoci fali, co prowadzi do interferencji konstruktywnej (fala ulega wzmocnieniu). Aby miaa miejsce interferencja konstruktywna musi by speniony znany ju z wyraenia 5.1 warunek:

97

Rys. 5.15. Mikroskop elektronowy transmisyjny typu BS-540 Tesla

S = n = dsin

(5.3)

gdzie: S rnica drg dwch ssiednich fal, dugo fali elektronw (zwykle = 8 l0-3 3 10-3 nm), d parametr krystalograficzny (w krysztale rzeczywistym odlego midzypaszczyznowa), kt dyfrakcji, n rzd dyfrakcji (n = 0,1,2,3, ...).

Elektrony nieodchylone s oczywicie zawsze ze sob w fazie i daj silny refleks centralny (jest to tzw. refleks rzdu zerowego, n = 0). W konsekwencji na umownym, jednowymiarowym ekranie uzyskuje si dyfraktogram skadajcy si z wielu jasnych punktw pooonych w odlegoci ng" od refleksu rzdu zerowego - rys. 5.17b. Wielko g" niesie informacj o parametrze krystalograficznym hipotetycznego krysztau liniowego. Za pomoc odpowiedniej procedury matematycznej mona dokona przejcia odwrotnego i z wielkoci g" okreli parametr d".

Rys. 5.16. Oddziaywanie elektronu z pojedynczym jonem

98

Rys. 5.17. Dyfrakcja wizki elektronw na krysztale liniowym

Naley doda, e dyfraktogramy rzeczywistych preparatw zawieraj dane nie tylko o odlegociach midzypaszczyznowych, ale rwnie o ktach pomidzy paszczyznami krystalograficznymi, a take informacje dodatkowe np. o stopniu zdefektowania pewnych paszczyzn, ksztacie i wielkoci submikroskopowych wydziele koherentnych, rozmieszczeniu atomw midzywzowych itd. Wszystkie te elementy s przedmiotem subtelniejszych analiz dyfrakcyjnych i nie bd tutaj omawiane. Wyej opisana metoda identyfikacji faz zwana jest analiz dyfrakcyjn. Typowy obraz dyfrakcyjny przedstawia rys. 5.18. Jest to dyfraktogram z jednego ziarna austenitu stali stopowej.

99

Rys. 5.18. Dyfraktogram z jednego ziarna austenitu stali stopowej

W przypadku preparatu bezpostaciowego (amorficznego) atomy s rozoone przypadkowo w przestrzeni, tzn. nie jest zachowany parametr krystalograficzny d". W adnym z kierunkw nie zachodzi interferencja konstruktywna. Dla hipotetycznego liniowego preparatu bezpostaciowego, funkcja J = f() (gdzie J jasno) ma ksztat krzywej gaussowskiej - rys. 5.17c. Dla preparatu rzeczywistego (trjwymiarowego) funkcja ta bdzie miaa ksztat rozcignitej powierzchni dzwonowej. W rzeczywistoci mog pojawi si (rwnie rozmyte) refleksy boczne, zwizane z wystpowaniem uporzdkowania bliskiego zasigu. Na dyfraktogramie plama centralna bdzie otoczona nieostrym piercieniem. Obraz dyfrakcyjny jest obrazem pierwotnym w mikroskopie elektronowym transmisyjnym. Jeeli jednak wzbudzimy soczewk obiektywow tak, aby paszczyzna ogniskowa przesuna si poza ekran, to na ekranie punkty dyfrakcyjne powiksz si do postaci plam, ujawniajc swoj subteln struktur. Mona wwczas okreli, ktre obszary preparatu daj wkad (w wyniku dyfrakcji) w natenie danego punktu dyfrakcyjnego (refleksu). Wybierajc za pomoc przesony jeden z takich powikszonych obrazw refleksu i dodatkowo powikszajc go na cay ekran uzyskuje si tzw. obrazy mikroskopowe. Nios one informacj o strukturze wewntrznej badanego preparatu rys. 5.20.

Kontrast obrazw mikroskopowych

Kontrast dyfrakcyjny. Jeeli monokryszta zawiera wewntrz krystaliczne wydzielenie (np. ziarno ferrytu z wydzieleniami czstek cementytu - rys. 5.19) i jeeli osnowa nie spenia warunkw dyfrakcji, to wikszo elektronw

100

Rys. 5.19. Schemat powstawania obrazw mikroskopowych

przejdzie przez ni nieodchylona. Mimo to elektrony odchylone na ktrej z paszczyzn krystalograficznych wydzielenia rwnie zostan skierowane przez soczewk obiektywow w odpowiednie miejsce ekranu. Gwarantuj to podstawowe prawa optyki. Kocowy obraz pozbawiony bdzie kontrastu rys. 5.19a. Jeeli wsun w paszczyzn ogniskow przeson w ten sposb, aby odcia elektrony odchylone przez wydzielenie, to na ekranie pojawi si ciemniejsza plama okrelajca ksztat wydzielenia rys. 5.19b. Ten typ obrazw, tworzonych tylko z elektronw refleksu rzdu zerowego nazywa si obrazami mikroskopowymi w jasnym polu. Jasnym" dlatego, e refleks rzdu zerowego ma najwiksze natenie. Oczywicie moliwe jest te tworzenie obrazu mikroskopowego za pomoc ktrego z refleksw wyszego rzdu lub refleksu wydzielenia. S to obrazy w tzw. ciemnym polu (refleksy odchylone maj mniejsze natenie w porwnaniu z refleksem rzdu zerowego). Kontrast ulega odwrceniu: w tym przypadku wydzielenie jest jasne, osnowa ciemna rys. 5.19c. W ten sposb tworzone obrazy nazywa si obrazami w kontracie dyfrakcyjnym. Kontrast dyfrakcyjny wykorzystywany jest gwnie w przypadku obserwacji struktury cienkich folii S to cieniane mechanicznie na papierach ciernych, a nastpnie elektrolitycznie, cienkie blaszki metaliczne. Aby byy przezroczyste dla elektronw, ich grubo nie moe by wiksza ni 100200 nm. Przykad obrazu mikroskopowego cienkiej folii, uzyskanego metod kontrastu dyfrakcyjnego przedstawiono na rys. 5.20. Jest to struktura stali konstrukcyjnej po ulepszeniu cieplnym. Widoczne s wydzielenia

101

Rys. 5.20. Obraz mikroskopowy struktury stali konstrukcyjnej po ulepszaniu cieplnym. Cienka folia, pow. 30 000x

wglikw elaza (ciemne) na granicach listew ferrytycznych oraz regularne ukady dyslokacji (rwnolege linie w grnej czci rysunku). Metoda cienkich folii umoliwia uzyskanie informacji o strukturze wewntrznej badanego preparatu. Za jej pomoc mona okreli morfologi wydziele, gsto i typ dyslokacji, struktur granic ziarn itd. Na cienkich foliach uzyskuje si rozdzielczoci rzdu 0,20,5 nm oraz powikszenia do 100 000x i wicej. Kontrast rozproszeniowy. Istnieje rwnie metoda badania struktury metali zwana metod replik rys. 5.21. Na wytrawiony zgad metalograficzny (lub przeom) napyla si w prni cienk (2040 nm) bonk wglow. Tak niewielka, wymagana grubo replik uwarunkowana jest ich amorficznoci (silniejsze rozpraszanie wizki elektronw ni w przypadku preparatw kry stalicznych). Po oddzieleniu od zgadu (przeomu) replik cieniuje si dodatkowo poprzez ukone napylenie atomami cikiego pierwiastka (np. zoto, platyna). W tych miejscach repliki, w ktrych bdzie ona grubsza lub dwuwarstwowa (wgiel+ciki metal), wiksza cz elektronw (w porw naniu z jej cieszymi fragmentami) zostanie rozproszona poza otwr przesony i bdzie przez ni pochonita. Te elektrony nie bd w zwizku z tym bray udziau w tworzeniu obrazu. Pewne partie obrazu bd ciemniejsze. Typowy obraz repliki uzyskany w kontracie rozproszeniowym przedstawiono na rys. 5.22. Przedstawia on struktur strefy wpywu ciepa zcza zgrzewanego ze stali konstrukcyjnej. Widocze s listwy bainitu. Naley mie na wzgldzie, e repliki (podobnie jak metalografia optyczna) daj informacj wycznie o topo grafii przeomu lub wytrawionego zgadu. Ich pojemno informacyjna nie jest wic dua. Ze wzgldu jednak na specyfik powstawania, zblion do

102

zgad i

wypolerowany

wytrawiony

zgad z naparowan bonk wgla

oddzielona wglowa

replika

replika wglowa cieniowana

rozkad jasnoci na ekranie mikroskopu

Rys. 5.21. Schemat odwzorowania mikrostruktury za pomoc repliki

Rys. 522. Obraz mikroskopowy struktury w strefie wpywu ciepa zgrzeiny ze sali konstrukcyjnej. Replika naparowywana, pow. 5 000x

wiatocieniowego sposobu recepcji wzrokowej oka ludzkiego, obrazy mikroskopowe replik s proste w interpretacji i posiadaj due walory dydaktyczne. Metoda ta jest przedueniem mikroskopii optycznej w zakres wikszych powiksze (do 10 000x) oraz rozdzielczoci (10-30 nm).

103

5.5. Elektronowy mikroskop skaningowy i mikroanaliza

Elektronowy mikroskop skaningowy suy do badania struktury powierzchni cia staych, umoliwia on otrzymanie obrazw powierzchni w bardzo duym zakresie powiksze, poczwszy od powikszenia dziesiciokrotnego do kilkuset tysicy. Mikroanalizator rentgenowski, zwany take mikrosond elektronow, suy do badania skadu chemicznego powierzchni cia staych, ciej mwic bardzo cienkich warstw przypowierzchniowych, w mikroobszarach o rednicy rzdu 1 mm i wikszej. W obu przyrzdach badan prbk ciaa staego (moe nim by np. stop metaliczny, minera, odpowiednio spreparowana tkanka biologiczna i in.) poddaje si bombardowaniu wizk elektronw o bardzo maej rednicy, zazwyczaj poniej 1 mm. Wizka elektronw wzbudza w miejscu bombardowania szereg efektw, midzy innymi emisj elektronw wtrnych i wstecznie rozproszonych oraz emisj charakterystycznego promieniowania rentgenowskiego. W mikroskopie skaningowym wizka elektronw przesuwa si po powierzchni prbki. Emisja elektronw z poszczeglnych miejsc prbki zaley od nachylenia powierzchni prbki w tych miejscach do osi wizki i jest wykorzystywana jako sygna informujcy o uksztatowaniu powierzchni prbki. Wymuszona wizk elektronw emisja charakterystycznego promieniowania rentgenowskiego jest wykorzystywana w mikroanalizatorze rentgenowskim jako informacja o skadzie chemicznym prbki w miejscu padania wizki.

Elektronowy mikroskop skaningowy

Schemat budowy i dziaania mikroskopu skaningowego przedstawiono na rys. 5.23. rdem elektronw do formowania wizki jest katoda. Emitowane z niej elektrony s przyspieszane w polu elektrycznym przy pomocy anody, na ktr podawane jest napicie rzdu od kilku do kilkudziesiciu kV. Nastpnie przy pomocy dwch soczewek magnetycznych strumie elektronw jest formowany w stokow wizk zogniskowan na powierzchni prbki. lad wizki na powierzchni prbki nazwano plamk elektronow. Przy pomocy dwch par cewek odchylajcych wizka jest odchylana w dwch prostopadych kierunkach w taki sposb, e kreli" skokowo na prbce rwnolege linie tworzce zarys kwadratu. Linie te nie s cige, skadaj si z duej iloci lecych obok siebie punktw. Kwadrat taki skadajcy si z punktw nazywa si rastrem. Zakrelanie rastra na prbce nazywa si skanowaniem*).
*) Sowo skanowa" pochodzi od angielskiego terminu "scan", ktry oznacza omiata*'.

104

Rys. 5.23. Oglny schemat budowy elektronowego mikroskopu skaningowego, A, B punkty na prbce; A', B' odpowiadajce im punkty na ekranie lampy

Impulsy elektryczne sterujce odchylaniem wizki w czasie skanowania przychodz do cewek odchylajcych od elektronicznego generatora skanowania, ktry jednoczenie wysya podobne impulsy do cewek odchylajcych inn wizk elektronw w lampie oscyloskopowej. Wdrwka plamki elektronowej po powierzchni prbki jest cile zsynchronizowana z wdrwk plamki po ekranie oscyloskopu, kademu punktowi w obszarze skanowanego kwadratu na prbce odpowiada jeden punkt na ekranie. Obok prbki jest umieszczony detektor elektronw, ktry suy do pomiaru natenia emitowanych z prbki elektronw wtrnych i wstecznie rozproszonych. Sygna z detektora steruje jasnoci plamki na ekranie oscyloskopu. Jeeli podczas skanowania wizka pada w danym momencie czasu prostopadle na element powierzchni prbki, to sygna z detektora jest minimalny i plamka w odpowiednim punkcie na ekranie oscyloskopu bdzie miaa jasno minimaln. Jeeli w jakim punkcie powierzchnia bdzie nachylona pod ktem wikszym od 0, to emisja elektronw z tego punktu bdzie wiksza i plamka na ekranie ulegnie rozjanieniu odpowiedniemu do kta nachylenia. W taki sposb w czasie wdrwki plamki elektronowej po powierzchni prbki i zsynchronizowanej z ni wdrwki plamki po ekranie oscyloskopu powstaje powikszony obraz fragmentu prbki skadajcy si z bardzo wielu lecych obok siebie punktw o rnej jasnoci.

105
Najwiksz rozdzielczo obrazu uzyskuje si w najnowszych mikroskopach wykorzystujc jako sygna sterujcy wysokoenergetyczn frakcj elektronw rozproszonych wstecznie pochodz one z obszaru rwnego rednicy wizki. Wielko emisji tych elektronw jest wystarczajca do rejestracji obrazu nawet przy bardzo maych rednicach wizki, przy ktrych niemoliwa jest rejestracja elektronw wtrnych ze wzgldu na ma ich ilo. Charakterystycznymi cechami elektronowego mikroskopu skaningowego s: dua gbia ostroci umoliwiajca obserwacj powierzchni o stosunkowo duych rnicach poziomw wyniosoci i wgbie; dua plastyczno uzyskiwanych obrazw, s one trjwymiarowe"; dua zdolno rozdzielcza sigajca w najnowszych urzdzeniach 2,5 nm (w elektronowych mikroskopach transmisyjnych 0,2-0,3 nm); moliwo uzyskiwania obrazw w bardzo szerokim zakresie powiksze - od 10x (najwiksza gbia ostroci - okoo 2 cm) do okoo 400 000x (najwiksza rozdzielczo). Najczciej wykonuje si obserwacje przy powikszeniach do 8000x. Obrazy z mikroskopu skaningowego przy wykorzystaniu emisji elektronw przedstawiaj topografi lub inaczej mikrorelief powierzchni prbki, tzn. wyniosoci, wgbienia, ich ilo, wielko, rozoenie itp. Jednym z najwaniejszych zastosowa tego mikroskopu jest badanie przeomw materiaw polikrystalicznych po prbach wytrzymaociowych statycznych, udarowych, zmczeniowych itd. Na podstawie obserwacji przeomu mona okreli, jaki charakter (kruchy czy cigliwy) ma przeom, czy wystpuj na nim wtrcenia niemetaliczne i o jakim ksztacie. Mona take bada przeomy materiaw kruchych, takich jak niektre eliwa i staliwa, w celu okrelenia ksztatu pewnych skadnikw struktury np. wydziele grafitu w eliwe. Podobna obserwacja przeomw przy pomocy mikroskopu optycznego (w zakresie powiksze do 1000x) jest niemoliwa ze wzgldu na jego ma gbi ostroci. Wielk zalet mikroskopu skaningowego jest moliwo ogldania prbki w caym zakresie powiksze z pynnym doborem powiksze bez zmiany pooenia prbki. Przy pomocy mikroskopu skaningowego mona bada zjawiska zachodzce na powierzchni cia staych i zmieniajce uksztatowanie tej powierzchni, np. zjawiska korozji i cieranie zachodzce na powierzchni warstw przeciwkorozyjnych lub przeciwciernych, tworzenie si osadw, narostw, werw itp. Mikroskop skaningowy moe take suy do badania struktury magnetycznej cia staych dziki wystpowaniu zrnicowanej emisji elektronw od cia o zrnicowanej powierzchniowo strukturze magnetycznej. Mona rwnie w mikroskopie wykorzysta do sterowania syntez obrazu emisj wiata lub promieni podczerwonych czy ultrafioletowych. Emisja

106
ta zaley od pewnych czynnikw, ktrymi mog by bardzo mae iloci domieszek trudno wykrywalnych innymi metodami. Wyposaenie mikroskopu skaningowego w urzdzenie do mikroanalizy (co si czsto praktykuje) umoliwia take przeprowadzenie analizy skadu chemicznego w wybranych na podstawie obserwacji obrazu skaningowego miejscach na powierzchni prbki.

Mikroanalizator rentgenowski
Mikroanalizator rentgenowski (zwany dalej skrtowo mikrosond) jest urzdzeniem skadajcym si czciowo z takich samych elementw jak mikroskop skaningowy. Budow mikrosondy przedstawiono na rys. 5.24.

Rys. 5.24. Schemat budowy mikroanalizatora rentgenowskiego

Ukad wytwarzania i ogniskowania wizki elektronw jest taki sam jak w mikroskopie skaningowym. Wizka bombarduje prbk wzbudzajc emisj elektronw i promieniowania rentgenowskiego. Emisja elektronw jest w taki sam sposb jak w mikroskopie skaningowym wykorzystywana do wytwarzania obrazu powierzchni prbki. Obraz ten suy przede wszystkim do obserwacji prbki podczas przeprowadzania mikroanalizy i ze wzgldw konstrukcyjnych i technicznych jest gorszej jakoci ni obraz w mikroskopie skaningowym.

107
Do analizy skadu chemicznego cia staych wykorzystuje si w mikrosondzie charakterystyczne promieniowanie X. Jest ono wysyane z miejsca prbki, na ktre pada wizka, we wszystkich kierunkach i od wszystkich pierwiastkw zawartych w prbce. Do wyodrbnienia spord wszystkich emitowanych przez prbk linii promieniowania charakterystycznego jednej tylko linii nalecej do pierwia stka analizowanego (najczciej wykorzystuje si lini K lub L) suy tzw. monochromator czyli paski monokryszta, w ktrym paszczyzny atomowe s usytuowane rwnolegle do jednej z jego powierzchni. Wykorzystuje si przy tym prawo Bragga rys. 5.2. Dla przykadu, w monokrysztale, w ktrym , wyodrbnienie linii K1 kobaltu, ktrej jak wynika z prawa Bragga, wymaga ustawienia monokrysztau pod ktem (5.4) Innymi sowy, jeeli ustawi paszczyzn monokrysztau pod ktem q do linii czcej jego rodek z plamk elektronow na powierzchni prbki (patrz. rys. 5.4), to zajdzie na niej odbicie fali o dugoci 1,789 A, wszystkie pozostae fale o innych dugociach zostan wygaszone. Fala odbita trafia do ustawionego pod ktem q w stosunku do monochromatora detektora promieniowania X. Kwanty X wchodzce do detektora wzbudzaj w nim impulsy napiciowe, ktre s przesyane po wzmocnieniu do ukadu zliczajcego (sumujcego). Suma zliczonych w staym przedziale czasu impulsw jest wywietlana na wskaniku cyfrowym. Przeprowadzenie analizy zawartoci danego pierwiastka w jakim punkcie prbki, a waciwie miejscu o rednicy okoo 1 m m, wymaga przy nieruchomej wzgldem prbki wizce skierowanej na to miejsce przeprowadzenia przez pewien okres czasu np. 10 s zliczania kwantw X od wybranej linii tego pierwiastka. Nastpnie powtarza si to samo dla prbki wzorcowej zawieraj cej znan ilo, np. 100% analizowanego pierwiastka. Na podstawie stosunku iloci zarejestrowanych impulsw od badanej prbki do iloci od wzorca okrela si zawarto analizowanego pierwiastka w prbce. Jest to metoda analizy punktowej. Obszar, w ktrym dokonuje si analizy punktowej, jest okrelony przez wielko strefy wzbudzenia promieniowania X. rednica tej strefy jest zwykle rwna lub wiksza od 1 mm. rednicy tej nie mona zmniejszy poniej 0,5 mm ze wzgldu na konieczno uycia do wzbudzenia emisji promieni X wizki skadajcej si ze stosunkowo wysokoenergetycznych elektronw, co pociga za sob ich rozproszenie w badanej prbce na odlego wiksz od 0,5 mm. Warto ta okrela wic zdolno rozdzielcz mikroanalizy rentgenowskiej.

108
Impulsy z detektora mog by take po wzmocnieniu przekazywane do miernika natenia promieniowania, w ktrym ich cig zamieniany jest na napicie cige proporcjonalne do natenia impulsw w czasie. Sygna napiciowy z miernika natenia moe sterowa wychyleniem pisaka krelcego lini cig na przesuwajcej si wstdze papieru. Wychylenia pisaka wzgldem linii bazowej na papierze s proprocjonalne do natenia promieniowania charakterystycznego X od analizowanego pierwiastka, a w pewnym przyblieniu do jego zawartoci w prbce. Jeeli w tym samym czasie plamka elektronowa kreli lini prost na prbce, to pisak bdzie rejestrowa w postaci linii amanej zawarto (zmienn) pierwiastka wzdu tej linii. Taki wykres nazywa si rozkadem liniowym badanego pierwiastka w prbce, a metoda jego otrzymywania nosi nazw analizy liniowej. Wizka elektronw moe take skanowa prbk. Wizk skanujc prbk i wizkami elektronowymi wdrujcymi po ekranach dwch oscyloskopw steruje synchronicznie generator impulsw skanowania. Na jednym ekranie powstaje obraz skaningowy elektronowy, a na drugim obraz skaningowy rentgenowski czyli obraz prbki widzianej w promieniach X tylko od danego pierwiastka. Jasno plamki na drugim ekranie jest modulowana przez sygna napiciowy z miernika natenia promieniowania. Sygna ten jest w pewnym przyblieniu proporcjonalny do zawartoci badanego pierwiastka w punkcie prbki, na ktry w danym momencie skanowania pada wizka. W ten sposb punkt po punkcie powstaje synchronicznie z obrazem skaningowym pokazujcym topografi prbki obraz rentgenowski przedstawiajcy rozkad powierzchniowy danego pierwiastka w skanowanym obszarze prbki. Metod otrzymywania takich obrazw nazywa si analiz powierzchniow. Obszar skanowany moe siga wielkoci kwadratu o boku 1 mm. Naley wspomnie, e mona w mikrosondzie zainstalowa detektor pprzewodnikowy rejestrujcy cae widmo promieniowania X pochodzcego od prbki. Drog elektroniczn wyodrbnia si w tym widmie poszczeglne linie promieniowania charakterystycznego i mierzy ich natenie. Metoda ta jest mniej dokadna od analiz opisanych powyej. Jej najwiksz zalet jest szybko analizy. Ze wzgldu na swoje zalety, takie jak moliwo wykonywania analiz skadu chemicznego w bardzo maych obszarach, stosunkowo dobr dokadno wzgldn okrelania zawartoci pierwiastkw rzdu 23%, moliwo badania rozkadw liniowych i powierzchniowych pierwiastkw, mikroanalizatory rentgenowskie znalazy szeroki zakres zastosowa. Jako najwaniejsze naley wymieni: identyfikacja faz w stopach poprzez badanie ich skadu chemicznego; badanie niejednorodnoci faz w stopach. Moliwe jest okrelanie rnic w zawartoci skadnikw fazy w dwch punktach odlegych od siebie o 12 mm;

109
badania nad wpywem wtrce niemetalicznych na wasnoci stali Moliwe jest okrelanie skadu chemicznego wtrce, rozkadu i wielkoci poszczegl nych rodzajw wtrce poprzez badanie rozkadu powierzchniowego pierwiastkw tworzcych wtrcenia; badanie budowy i skadu chemicznego warstw utwardzajcych, przeciwciernych i antykorozyjnych na stopach, np. warstwy azotowane, tytanowane, aluminiowane, powoki cynkowe na stali. Badania takie pomagaj w do borze optymalnych wasnoci tych warstw i ich technologii wytwarzania; badania materiaw niemetalicznych mineraw (szczeglnie rud zawierajcych rzadkie pierwiastki), tkanek biologicznych. Obecnie wystpuje tendencja w technice do budowy urzdze miesz czcych w sobie moliwoci badawcze mikroanalizatora rentgenowskiego i mikroskopu skaningowego. Umoliwia to przy mniejszych nakadach na aparatur otrzymanie szerszych moliwoci badawczych.

6. BADANIE WASNOCI MECHANICZNYCH METALI

Wasnoci mechaniczne s wanymi cechami decydujcymi o moliwoci zastosowania metali do budowy okrelonych maszyn i konstrukcji. Z tego wzgldu metale poddaje si badaniom wasnoci mechnicznych. Badania te maj na celu stwierdzenie odpornoci metali na dziaanie obcie, a niekiedy take na oddziaywanie rodowiska. Najwaciwszym jest badanie metali w warunkach moliwie zblionych do warunkw pracy maszyn i konstrukcji, co nie zawsze jest moliwe. Std opracowano rne prby odtwarzajce w przyblieniu rne warunki pracy metali. Zalenie od tego, jak zmienia si dziaanie obcienia podczas prb, czy narasta powoli lub gwatownie od zera do pewnej wartoci maksymalnej lub te zmienia si cyklicznie, rozrnia si prby statyczne, dynamiczne i zmczeniowe. Do waniejszych prb statycznych metali nale prby: 1) rozcigania, 2) ciskania, 3) zginania, 4) twardoci, 5) mikrotwardoci. Najwaniejsz prb dynamiczn jest prba udarnoci. Najczciej stosowanymi prbami zmczenia s prby osiowego rozcigania-ciskania przy staym cyklu obcie zewntrznych i prby obrotowego zginania. Ze wzgldu na prac maszyn i konstrukcji w rnych temperaturach wszystkie prby metali mona przeprowadza w temperaturach: pokojowej, obnionych lub podwyszonych, przy odpowiednim wyposaeniu maszyny wytrzymaociowej w urzdzenie schadzajce lub grzewcze. Typow prb przeprowadzan dla metali pracujcych w podwyszonych temperaturach jest prba pezania. Prba rozcigania oraz prby zmczenia przeprowadza si na powietrzu lub w rodowiskach korozyjnych. W tych ostatnich wyznacza si odporno metalu na jednoczesne dziaanie napre i rodowisk korozyjnych.

111

6.1. Prby statyczne

Prby statyczne przeprowadza si przy maych prdkociach wzrostu naprenia (odksztacenia). W innym bowiem przypadku wyznaczone wasno ci metalu bd nieporwnywalne. Wzrost prdkoci rozcigania znacznie zwiksza granic plastycznoci metalu, w mniejszym za stopniu zwiksza wytrzymao na rozciganie.

Prby rozcigania, ciskania i zginania metali

Najbardziej rozpowszechniona, prosta, dokadna i do wszechstronna jest prba rozcigania metali, ktr wykonuje si wg PN-91/H-04310. Celem prby jest wyznaczenie: 1) umownej granicy sprystoci, 2) wyranej lub umownej granicy plastycznoci, 3) wytrzymaoci na rozciganie, 4) naprenia rozrywajcego, 5) wyduenia, 6) przewenia, 7) moduu sprystoci wzdunej. Miejsce i sposb pobierania prbek okrelaj normy przedmiotowe. Stosuje si prbki okrge, kwadratowe, szecioktne i paskie, ktrych ksztat i wymiary okrela norma PN-91/H-04310. Przy wykonywaniu prby rozcigania umieszcza si prbk w uchwytach maszyny wytrzymaociowej i poddaje wolno zwikszajcemu si obcieniu. Jednoczenie urzdzenie samopiszce maszyny kreli wykres obcienie-wyduenie bezwzgldne prbki, rys. 6.1. Na pocztku rozcigania nastpuje wzrost obcienia przy maym wzrocie wyduenia i wykres ma charakter prostoliniowy do punktu FH zgodnie z prawem Hooke'a. Przy pomiarze wyduenia prbki ekstensometrem w zakresie obcienia, w ktrym krzywa rozcigania jest lini prost (wystpuje tylko odksztacenie spryste, ktre ustpuje po zdjciu obcienia prbki), wyznacza si wspczynnik sprystoci wzdunej E, jako stosunek przyrostu naprenia AR do odpowiadajcego mu wyduenia jednostkowego z wzoru

(6.1) gdzie:

F1 i Fk siy obciajce odpowiadajce napreniom wynoszcym odpowiednio 10 i 90% spodziewanej granicy sprystoci [N], So powierzchnia przekroju poprzecznego prbki na dugoci pomiarowej mierzona przed rozerwaniem [mm 2 ], DLy umowne spryste wyduenie bezwzgldne [mm], Le dugo pomiarowa do wyznaczenia napre przy umownych wydueniach trwaych (baza ekstensometru, [mm].

112

Rys. 6.1. Wykres rozcigania stali niskowglowej: Lo - pierwotna dugo pomiarowa prbki, Lu - dugo pomiarowa prbki po rozerwaniu, l wyduenie bezwzgldne prbki, FH - najwiksza sia obciajca w zakresie odksztace sprystych prbki, F 0 , 0 5 sia obciajca wywoujca umowne wyduenie trwae 0,05%, Fe sia obciajca odpowiadajca wyranej granicy plastycznoci, Fm najwiksza sia obciajca osignita w czasie prby, Fu sia obciajca w chwili rozerwania prbki, RH granica proporcjonalnoci, R 0,05 granica sprystoci, Re granica plastycznoci, Rm wytrzymao na rozciganie, Ru naprenie rozrywajce

Umown granic sprystoci R 0,05 wyznacza si jako naprenie rozcigajce wywoujce w prbce umowne wyduenie trwae x = 0,05% z wzoru

(6.2)
gdzie: F 0,05 sia obciajca wywoujca umowne wyduenie trwae x wynoszce 0,05% dugoci pomiarowej Le prbki [N].

Wyduenie trwae jest to wyduenie rozciganej prbki, ktre pozostaje po zdjciu obcienia; przeciwnie temu wyduenie spryste prbki po zdjciu obcienia zanika. Przy dalszym wzrocie obcienia, a poczwszy od punktu Fe wyduenie zwiksza si bez wzrostu obcienia, a niekiedy nawet przy jego spadku.

113
Naprenie rozcigajce, przy osigniciu ktrego nastpuje wyrany wzrost wyduenia rozciganej prbki (przy zmniejszonym, bez wzrostu lub nawet przy krtkotrwaym spadku siy obciajcej), stanowi wyran granic plastycznoci Re i wyznacza si z wzoru

(6.3)
gdzie: Fe sia obciajca odpowiadajca wyranej granicy plastycznoci [N].

Warto Fe odczytuje si na siomierzu maszyny w chwili zatrzymania lub cofania si wskazwki lub na wykresie obcienie-wyduenie, jak na rys. 6.1. Pewne materiay nie wykazuj jednak wyranej granicy plastycznoci (rys. 6.2) i dla nich wyznacza si umown granic plastycznoci R0,2 jako naprenie rozcigajce wywoujce w prbce umowne wyduenie trwae x = 0,2% z wzoru

(6.4)
gdzie: F 0 , 2 sia obciajca wywoujca umowne wyduenie trwae x wynoszce 0,2% dugoci pomiarowej Le prbki [N].

Przy dalszym wzrocie siy obciajcej prbka znacznie si wydua plastycznie, rwnomiernie na caej dugoci pomiarowej prbki. Naprenie

Rys. 6.2. Krzywe rozcigania: 1 - mied wyarzona, 2 - stal o zawartoci 0,12% C, 3 - stal o zawartoci 0,45% C, 4 - stal zahartowana o zawartoci 0,9% C

114 rozcigajce odpowiadajce najwikszej sile obciajcej uzyskanej w czasie przeprowadzania prby stanowi wytrzymao na rozciganie Rm wyznaczon z wzoru [MPa]
gdzie: Fm - najwiksza sia obciajca osignita w czasie prby [N].

(6.5)

Dla metali mniej cigliwych zaraz po osigniciu Fm prbka rozrywa si. Dla metali cigliwych po przekroczeniu Fm nastpuje szybki wzrost przewenia miejscowego, czyli tworzenie si na prbce tzw. szyjki (rys. 6.1), przy czym jednoczenie wystpuje spadek obcienia do wartoci F u . Naprenie rzeczywiste wystpujce w przekroju poprzecznym prbki w miejscu przewenia w chwili rozerwania nazywa si napreniem rozrywajcym Ru wyznaczonym ze wzoru [MPa] (6.6)

gdzie: Fu sia obciajca w chwili rozerwania prbki [N], Su powierzchnia najmniejszego przekroju poprzecznego prbki po rozerwaniu [mm2].

Lini przerywan na wykresie 6.1 przedstawiono kadorazowe naprenie rzeczywiste odniesione do przekroju prbki w danej chwili rozcigania. Linia ta dochodzi do punktu Ru, w ktrym prbka rozrywa si. Oprcz wyej wymienionych wasnoci wytrzymaociowych prbka rozcigania pozwala wyznaczy wasnoci plastyczne metalu: wyduenie Ap jako stosunek trwaego wyduenia bezwzgldnego prbki po rozerwaniu L do dugoci pomiarowej prbki Lo, wyznaczony dla prbek z wzoru [%]
gdzie: Lu dugo pomiarowa prbki po rozerwaniu [mm], p wskanik wielokrotnoci dugoci pomiarowej prbki Lo.

(6.7)

Wyduenie proporcjonalne dla prbek piciokrotnych oznacza si A5 a dla prbek dziesiciokrotnych - A 10 . przewenie Z jako zmniejszenie powierzchni przekroju poprzecznego prbki w miejscu rozerwania odniesione do powierzchni jej pierwotnego przekroju wyznaczone z wzoru [%] (6.8)

115
Ze wzgldu na rnice sposobu pobierania i przygotowania prbek zwizane z rodzajem badanego wyrobu, statyczne prby rozcigania prbek pobranych z rur, drutw i wlewkw prbnych posiadaj pewn specyfik. Zakres wyznaczanych wielkoci jest tu mniejszy. Warunki wykonywania tych prb s ustalone w: PN-91/H-04314 dla rur metalowych. PN-83/H-04316 dla drutw i PN-81/H-83108 dla eliwa. Prba statyczna ciskania wg PN-57/H-04320 w oglnym przypadku pozwala wyznaczy te same wielkoci, jak prba rozcigania. Wyznaczone wasnoci zapisuje si z indeksem c", np. Rc - wytrzymao na ciskanie, Rplc, R c0,2 - wyrana i umowna granica plastycznoci przy ciskaniu. Prb statyczn ciskania eliwa wykonuje si wg PN-80/H-83119, przy czym wyznacza si tylko Rc. Wytrzymao na ciskanie wyznaczana jest tylko dla materiaw kruchych (np. eliwa), poniewa prba koczy si zniszczeniem prbki (rozerwaniem lub pojawieniem si pkni). Natomiast przy ciskaniu metali cigliwych (np. miedzi) nastpuje spczanie i umocnienie wywoane odksztaceniem plastycznym. Zniszczenia prbki, w tym przypadku nie mona osign w warunkach ciskania. Prba statyczna zginania stosowana do oceny metali kruchych (np. dla eliwa wg PN-82/H83109) umoliwia wyznaczenie wytrzymaoci na zginanie [MPa] (6.9)

a przy zastosowaniu dodatkowego wyposaenia strzaki ugicia przy zamaniu prbki. Dla eliwa ustalono dowiadczalnie zaleno wytrzymaoci na rozciganie i zginanie rwn Rg = (1,52) Rm (6.10)

Przy wyznaczaniu wasnoci mechanicznych metali w temperaturach rnych od pokojowej lub w rodowisku korozyjnym wykonuje si te same prby statycznego rozcigania, ciskania i zginania z tym, e prbki s umieszczone w szczelnych komorach zapewniajcych utrzymanie danej temperatury i agresywnoci korozyjnej rodowiska. Przy prbach przeprowadzanych w podwyszonych temperaturach zabezpiecza si prbki przed utlenianiem za pomoc gazu obojtnego (argon, hel). Warunki przeprowadzenia prb statycznych rozcigania metali w obnionych temperaturach ujto w PN-67/H-04311, a w podwyszonych i wysokich temperaturach - w PN-81/H-04312. W zapisie wyznaczonych wielkoci podaje si indeks wskazujcy temperatur prby, np. Rm350 oznacza wytrzymao na rozciganie wyznaczon w temperaturze 350C.

116
Oprcz prb krtkotrwaych wykonuje si take dugotrwae statyczne prby rozcigania metali - prby pezania, prby relaksacji oraz prby korozji napreniowej. Prby pezania, gwnie stali przeznaczonych do pracy przy podwyszonych temperaturach, stali aroodpornych i arowytrzymaych, przeprowadza si wg PN-76/H-04330, przy czym wyznacza si granic pezania i wytrzymaoci na pezanie. Granica pezania jest to stae obcienie, podzielone przez przekrj pocztkowy prbki, ktre po upywie okrelonego czasu, w danej staej temperaturze, spowoduje wyduenie trwae prbki o okrelon warto wyduenia trwaego w %, T czas w godzinach i t temperatura w C. Dla przykadu R0,2/10000/500 oznacza granic pezania przy wydueniu trwaym 0,2%, w czasie 10000 h, w temperaturze 500C. Wytrzymao na pezanie jest to stae obcienie podzielone przez przekrj pocztkowy prbki, ktre po upywie okrelonego czasu dziaania, w danej staej temperaturze, spowoduje rozerwanie prbki. Wytrzymao na pezanie oznacza si przez Rz/T/t gdzie: z oznacza zerwanie, T czas w h, t - temperatur w C. Dla przykadu Rz/1000/600 oznacza wytrzymao na pezanie w czasie 1000 h w temperaturze 600C. Prby pezania przeprowadza si w specjalnych rozcigarkach, zwanych pezarkami, rys. 6.3.

Rys. 6.3. Schemat pezarki jednodwigniowej: 1 - kadub, 2 - dwignia, 3 - obciniki, 4 - przeciwciar, 5 cigna, 6 aparat zwierciadowy Martensa, 7 rdo wiata, 8 - bben z mechanizmem zegarowym i papierem wiatoczuym, 9 urzdzenie grzejne

Relaksacj nazywa si zjawisko zanikania stanu naprenia przy wymuszonym odksztaceniu, poprzez zmian odksztace sprystych na odpowiednie odksztacenia trwae. Jest to spadek naprenia w czasie (przy staej temperaturze) w napronej prbce przy staej dugoci prbki. Prby re-

117
laksacji stali w normalnej temperaturze przeprowadza si wg PN-90/H-04331 Prby wykonuje si na prbkach pobranych z prtw, drutw i lin, stosowanych przede wszystkim w konstrukcjach spronych. Pomiary relaksacji napre w przypadku jednoosiowego rozcigania sprowadzaj si do pomiarw spadku naprenia Rt w czasie t przy staym wydueniu cakowitym = spr + pl = const. Prb przeprowadza si w temperaturze 205C w czasie 1000 h, przy napreniu pocztkowym prbki R0 o wartociach 50%, 60% lub 70% Rm, nie przekraczajcych 0,9 Rc. Rozcigarka do prb relaksacji ma konstrukcj podobn do pezarki z tym, e jest dodatkowo wyposaona w urzdzenie automatycznej regulacji, pozwalajce w czasie prby utrzymywa sta dugo pomiarow prbki z dokadnoci 0,001%. Wyniki prby relaksacji przedstawia si w tablicy lub w postaci wykresw: 1) naprenieczas, 2) spadek napreniaczas (rys. 6.4) lub 3) prdko relaksacji-czas. Przy jednoosiowym rozciganiu wykonuje si te prby korozji napreniowej. Polega ona na wspdziaaniu statycznych napre rozcigajcych i specyficznego rodowiska korozyjnego. Pod ich wpywem metale i stopy pasywujce si pkaj krucho pomimo zachowania wasnoci plastycznych. Do prb stosuje si naprarki podobne w konstrukcji do pezarek przedstawionych na rys. 6.3, z tym, e zamiast komory grzejnej prbka jest umieszczona w szczelnym pojemniku, przy ktrym przepywa okrelone rodowisko korozyjne. Zbdne jest take urzdzenie do pomiaru i zapisu odksztacenia prbki w czasie prby. Przy prbie w prbce utrzymywany jest stay stan napre okrelony w stosunku do granicy plastycznoci badanego metalu. Prby prowadzi si na kilkunastu prbkach, przy rnych poziomach napre, a do zerwania prbek. Wyniki prb zapisuje si w ukadzie naprenie-czas, przy czym uzyskuje si krzyw zblion ksztatem do krzywej relaksacji. Mona te wykona kilkanacie prb przy tym samym poziomie napre, bez doprowadzania do zomu prbek.

Rys. 6.4. Wykres relaksacji napre zalenie od czasu prby

118
Prby przerywa si po rnych czasach ekspozycji prbek, zrywa prbki w statycznych prbach rozcigania i wyznacza wytrzymao na rozciganie. Wyniki prb zapisuje si w ukadzie spadek wytrzymaociczas ekspozycji. Pomiary twardoci- Rozpowszechnienie pomiarw twardoci tumaczy si: atwoci ustalenia zwizku midzy wynikami pomiarw twardoci, a wynikami prb innych wasnoci mechanicznych np. wg PN-93/H-04537, szybkimi, atwymi i dokadnymi sposobami pomiarw twardoci wykonywanych w bardzo maej objtoci metalu. Oglnie biorc pomiar twardoci metalu polega na wgniataniu wgbnika przez okrelony czas i przy okrelonym obcieniu w gadk powierzchni metalu, co powoduje miejscowe odksztacenie trwae w ksztacie odcisku wgbnika. Tak wic twardo mona okreli oglnie jako miar oporu metalu przy wciskaniu we wgbnika lub miar oporu metalu przeciw odksztaceniom trwaym powstajcym wskutek wciskania wgbnika. Naley podkreli, e twardo nie jest sta metalu i porwnywanie twardoci rnych metali jest moliwe tylko z pewnymi zastrzeeniami. Zalenie od wartoci obcienia, materiau i ksztatu wgbnika oraz wymiaru odcisku rozrnia si pomiary twardoci metali sposobami Brinella, Rockwella i Vickersa. Przy pomiarze sposobem Brinella wg PN-91/H-04350 twardo metalu HB wyznacza si jako stosunek obcienia wgbnika (kulki ze stali hartowanej lub wglikw spiekanych) si F do powierzchnni czaszy odcisku z wzoru

(6.11)
gdzie: F - obcienie wgbnika [N], D - rednica kulki [mm], d - rednica odcisku [mm].

Rys. 6.5. Oznaczenia wielkoci wystpujcych przy pomiarze twardoci sposobem Brinella: F - sia obciajca, D rednica kulki, d - rednica odcisku, h - gboko odcisku

119
Oznaczenia wielkoci wystpujcych przy pomiarze twardoci sposobem Brinella podano na rys. 6.5. W praktyce pomiar twardoci sposobem Brinella sprowadza si do pomiaru rednicy odcisku kulki o wybranej rednicy przy wybranym obcieniu, a odpowiadajc jej twardo badanego metalu odczytuje si z tablic zamieszczonych w PN-91/H-04350. Odcisk wykonuje si przy uyciu twardociomierza, natomiast rednic odcisku mierzy si za pomoc mikroskopu pomiarowego lub specjalnej lupy z dokadnoci do 0,25% rednicy kulki. Stosuje si kulki o rednicy 10; 5; 2,5; i 1 mm, przy czym rednic kulki i jej obcienie przy pomiarze dobiera si zalenie od badanego metalu, tak aby gboko odcisku h bya co najmniej 8 razy mniejsza od gruboci prbki. Zalenie od spodziewanej twardoci badanej prbki i rednicy kulki si obciajc wgbnik dobiera si w granicach 9,829420 N, tak aby uzyska odcisk o rednicy zawartej w przedziale od 0,24 do 0,6 rednicy kulki Czas dziaania cakowitej siy obciajcej powinien wynosi: 1015 s dla stali i eliwa oraz 3060 s dla stopw metali nieelaznych i powinnien by tym wikszy, im mniejsza twardo badanej prbki. Zaleca si stosowa kulk o rednicy 10 mm lub moliwie najwikszej dopuszczalnej wg ww. warunku. Przy twardoci badanego metalu do 450 jednostek Brinella stosuje si kulki stalowe, a przy twardoci powyej 450 HB kulki z wglikw spiekanych. Te ostatnie kulki pozwalaj bada metale o twardoci do 600 jednostek Brinella. Powierzchnia badanego przedmiotu w miejscu pomiaru twardoci powinna by paska i rwna oraz oczyszczona ze zgorzeliny i smaru. Na kadej prbce powinny by wykonane co najmniej trzy pomiary. Przy twardoci powyej 35 HB odstp rodkw ssiednich odciskw powinien by wikszy od 4-krotnej rednicy odcisku, a odstp rodka odcisku od krawdzi badanej prbki powinien by wikszy od 2,5-krotnej rednicy odcisku. Przy twardoci poniej 35 HB minimalne odstpy odciskw naley zwikszy odpowiednio do 6 i 3-krotnej rednicy odcisku. Symbol jednostki twardoci Brinella HB uzupenia si liter S, gdy pomiar by wykonywany kulk stalow lub liter W, gdy pomiar by wykonywany kulk z wglikw spiekanych, oraz liczbami oznaczajcymi rednic kulki, warto stosowanego obcienia i czas dziaania obcienia, gdy rednica jest inna ni 10 mm, obcienie inne ni 29420 N (3000 kG) i czas dziaania inny ni 1015 s. Dla przykadu zapis 185 HBS5/750/20 oznacza twardo 185 jednostek Brinella zmierzon kulk stalow o rednicy 5 mm, przy obcieniu F = 7355 N (750 kG) w cigu 20 s. Sposb Brinella stosuje si do pomiaru twardoci stali wyarzonych, eliw, miedzi i jej stopw, stopw aluminium, cynku, cyny, oowiu i ich stopw. Wad sposobu Brinella jest stosunkowo may zakres pomiarowy i due rozmiary odcisku.

120
Twardo Brinella niektrych stopw jest proprcjonalna do ich wytrzymaoci na rozciganie i dziki temu moe by wykorzystywana do przyblionej oceny wytrzymaoci, np. dla: stali Rm = (0,340,36) HB, miedzi i jej stopw Rm = (0,400,55) HB, stopw aluminium Rm = (0,240,30) HB. Pomiar twardoci sposobem Rockwella wg PN-91/H-04355 wykonuje si przy uyciu jako wgbnika: stoka diamentowego do pomiaru twardoci wg skali A, C i D w zakresach 20-88 HRA, 2 0 - 7 0 HRC i 4 0 - 7 7 HRD, kulki stalowej o twardoci nie mniejszej ni 850 HV10 i rednicy: - 1,588 mm do pomiaru twardoci wg skali B, F i G w zakresach 20-100 HRB, 60-100 HRF i 3 0 - 9 4 HRG, - 3,175 mm do pomiaru twardoci wg skal E, H i K w zakresach 70-100 HRE, 80-100 HRH i 40-100 HRK. Pomiar twardoci sposobem Rockwella wg PN-82/H-04362 wykonuje si przy uyciu jako wgbnika: stoka diamentowego do pomiaru twardoci wg skali N w zakresie 68-92 HR15N, 4 7 - 8 2 HR30N i 2 0 - 7 7 HR45N dla materiaw o gruboci 0,15-0,71 mm kulki stalowej o twardoci nie mniejszej ni 850 HV10 i rednicy 1,588 mm do pomiaru twardoci wg skali T w zakresie 68 91 HR15T, 34-79 HR30T i 4 - 7 1 HR45T dla materiaw o gruboci 0,25-0,71 mm. Pomiar polega na dwustopniowym wciskaniu w badan prbk wgbnika przy okrelonych w normie warunkach i pomiarze trwaego przyrostu gbokoci odcisku e po odcieniu, rys. 6.6. Wielko e wyraona w jednostkach odksztacenia trwaego wynoszcych 0,002 mm jest podstaw do wyznaczenia twardoci wg Rockwella. Maksymaln gboko odcisku, odpowiadajc twardoci rwnej zeru, przyjto rwn 0,20 mm dla skali A, C i D oraz 0,26 mm dla skali B i F. Gboko ta odpowiada 100 jednostkom dla skali A, C i D oraz 130 jednostkom dla skali B, E, F, G, H i K. Std twardo w skalach A, C i D wyznacza si z wzoru HR = 100-e, a w skalach B, E, F, G, H i K. HR = 130-e. Obcienie wstpne przy pomiarze twardoci sposobem Rockwella wynosi 98 N i ma za zadanie eliminacj bdw wywoanych przyleganiem nie obcionego wgbnika do powierzchni i odksztaceniem sprystym. Powinno by przyoone agodnie, bez wstrzsw. Naley przy tym zwrci uwag, by nie zostao przekroczone. Nastpnie przykada si w cigu 28 s obcienie gwne, ktre wynosi 1373 N dla skali C, G i K, 490 N dla skali A, F i H oraz 883 N dla skali B, D i E. Po upywie 2 s liczc od momentu wyranego zatrzymania si wskanika gbokoci odcisku (czujnika) zdejmuje si obcienie gwne F1

121

Rys. 6.6. Oznaczenie wielkoci wystpujcych przy pomiarze twardoci sposobem Rockwella: kt wierzchokowy stoka diamentowego = 120, r promie zaokrglenia wierzchoka stoka diamentowego = 0,2 mm, F0 obcienie wstpne, N, F1 - obcienie gwne, N, F - obcienie cakowite = F0+F1, N, h0 - gboko odcisku przy obcienu wstpnym, h przyrost gbokoci odcisku wywoany obcieniem cakowitym, e' trway przyrost gbokoci odcisku mierzony przy obcieniu wstpnym po usuniciu obcienia gwnego, e = e'/0,002, HRC = 100-e, HRA = 100-e

pozostawiajc obcienie wstpne F0. Pomiar gbokoci odcisku wykonywany jest samoczynnie czujnikiem wbudowaym w twardociomierz i wzorcowanym w jednostkach odpowiedni skali. Powierzchnia prbki w miejscu pomiaru powinna by paska, wolna od zanieczyszcze, a jej chropowato nie powinna przekracza Ra = 2,5 m wg PN-87/M-04251. Przy pobieraniu prbki i przygotowaniu powierzchni do pomiaru naley unika zmiany twardoci metalu wskutek nagrzania lub zgniotu. Grubo prbki lub badanej warstwy nie powinna by mniejsza ni 10-krotna warto trwaego przyrostu gbokoci odcisku G. Na kadej prbce powinny by wykonane co najmniej trzy pomiary. Odlego rodkw dwch ssiednich odciskw lub odlego rodka odcisku do krawdzi prbki powinna wynosi co najmniej 2 mm. Zalet pomiaru twardoci metali sposobem Rockwella jest szybko wykonywania pomiarw i szerszy ni przy sposobie Brinella zakres pomiarowy. Pomiar twardoci sposobem Vickersa wg PN-91/H-04360 polega na wciniciu diamentowego wgbnika w metal przy wybranym obcieniu od 1,96 do 980 N. Wgbnik w ksztacie foremnego ostrosupa diamentowego o podstawie kwadratowej wciska si prostopade w prbk si obciajc F przyoon przez okrelony czas t. Po odcieniu mierzy si dugo przektnych d1 i d2 kwadratowego odcisku powstaego na powierzchni prbki, rys. 6.7. Twardo Vickersa HV wyznacza si stosunkiem siy F do powierzchni pobocznicy odcisku ze wzoru

122

(6.12)
gdzie: F - sia obciajca wgbnik [N], d rednia arytmetyczna wartoci przektnych d1 i d2, [mm], = 136 kt midzy przeciwlegymi cianami ostrosupa wgbnika.

Po wykonaniu odcisku za pomoc wgbnika mierzy si przektne odcisku za pomoc mikroskopu wbudowanego w twardociomierz. W praktyce twardo HV odczytuje si z tablic podanych w PN-91/H-04360 zalenie od obcienia i przektnej odcisku. Symbol jednostki twardoci Vickersa HV uzupenia si liczbami oznaczajcymi warto obcieRys. 6.7. Oznaczenia wielkoci wystpujnia (kG) i czas dziaania obcienia (s) cych przy pomiarze twardoci sposobem w przypadkach, gdy jest inny ni Vickersa: - kt midzy przeciwlegymi 10-15 s. Dla przykadu 640 HV10/30 cianami ostrosupa wgbnika = 136, oznacza twardo 640 HV zmierzon F sia obciajca wgbnik, N, d przy obcieniu 98 N (10 kG) w czasie rednia arytmetyczna wartoci przektnych d1 i d2, mm, s pobocznica odcisdziaania obcienia 30 s. ku, mm2 Przy pomiarze twardoci wyrobw stalowych zaleca si stosowanie obcienia wgbnika od 49 do 980 N (5100 kG), dla miedzi i jej stopw od 24,5 do 490 N (2,550 kG), a dla aluminium i jego stopw od 1,96 do 490 N (150 kG). Obcienie wgbnika powinno by tym mniejsze, im cieszy jest wyrb i im metal wykazuje mniejsz twardo. Powierzchnia prbki w miejscu pomiaru twardoci sposobem Vickersa powinna odpowiada warunkom, jak dla pomiaru twardoci sposobem Rockwella. Grubo prbki lub badanej warstwy powinna wynosi co najmniej 1,5 d (dugoci przektnej odcisku). Na kadej prbce powinny by wykonane co najmniej trzy pomiary. Odlego midzy rodkiem odcisku, a krawdzi prbki nie powinna by mniejsza ni 2,5 d dla stali, miedzi i jej stopw oraz 3 d dla metali lekkich, oowiu, cyny i ich stopw. Odlego midzy rodkami ssiednich odciskw nie powinna by mniejsza w odpowiednich grupach materiaw ni 3 d oraz 6 d. Zalet sposobu Vickersa jest dua dokadno, szeroki zakres pomiarowy i stosunkowo mae obcienie wgbnika. Umoliwia to dokadne pomiary twardoci cienkich drutw, tam oraz warstw dyfuzyjnych wszelkich materiaw metalowych.

123
W przypadkach, gdy nie mona bezporednio zmierzy twardoci stali i staliwa wymaganym sposobem, mona j okreli z twardoci oznaczonej innym sposobem przy wykorzystaniu tablic porwnawczych twardoci wg Vickersa, Brinella, Rockwella i Shore'a oraz wytrzymao na rozciganie podanych w PN-93/H-04357. Przy pomiarze metod zastpcz naley dla przeliczenia (zmiany) posugiwa si redni arytmetyczn twardoci obliczon co najmniej z trzech pomiarw. Porwnanie zalenoci midzy rnymi sposobami pozwala okreli tylko przyblione wartoci twardoci. Pomiary mikrotwardoci. Wykonuje si na ostrzach igie, cienkich drutach, tamach o gruboci kilku setnych milimetra, powokach metalowych, cienkich warstwach dyfuzyjnych, poszczeglnych skadnikach strukturalnych stopw. Pomiary mikrotwardoci polegaj na statycznym wciskaniu wgbnika w dokadnie prostopad do osi wgbnika powierzchni badanego metalu. Najczciej wykonuje si pomiary mikrotwardoci sposobem Vickersa przy obcieniu poniej 1,961 N wg PN-ISO 6507-3. Zasada tych pomiarw jest identyczna z pomiarami makrotwardoci sposobem Vickersa, lecz stosuje si dokadniej wykonany wgbnik, mniejsze obcienie wgbnika, mniejsz chropowato badanej powierzchni (Ra = 0,50 m) i dokadniejszy pomiar przektnych odcisku (bd cakowity nie powinien przekracza 0,5% dugoci przektnej). Powierzchnia prbki w miejscu pomiaru mikrotwardoci powinna by paska, sucha i wolna od zanieczyszcze. Zaleca si elektrolityczne lub mechaniczne polerowanie prbki. Przed ostatecznym wytrawieniem prbki zaleca si co najmniej dwa razy trawi i polerowa. Dla wyznaczenia redniej wartoci twardoci metalu naley wykona co najmniej pi odciskw. W celu wyznaczenia twardoci poszczeglnych skadnikw struktury metalu naley wykona co najmniej pi odciskw na ziarnach tego samego rodzaju. Odlego midzy krawdzi odcisku i krawdzi prbki nie powinna by mniejsza ni 1,5 dugoci przektnej odcisku. Odlego midzy krawdziami ssiednich odciskw nie powinna by mniejsza ni dwie dugoci przektnej odcisku. Przy badaniu skadnikw strukturalnych (ziarn) miejsce pomiaru naley tak dobra, aby odcisk znalaz si w odlegoci rwnej przynajmniej 1-2 dugoci przektnej odcisku od brzegu ziarna. Zaleca si wykonywa pomiar w rodku ziarna. Przy pomiarze mikrotwardoci zaleca si stosowanie si obciajcych w zakresie od 0,0098 do 0,9807 N. Jeeli celem badania jest wyznaczenie: a) redniej twardoci metalu, naley tak dobra obcienie, aby dugo przektnej odcisku bya znacznie wiksza w porwnaniu z badanymi skadnikami strukturalnymi,

124
b) twardoci poszczeglnych skadnikw strukturalnych, naley tak dobra obcienie, aby dugo przektnej odcisku bya dostatecznie maa w porwnaniu z badanym skadnikiem (ziarno) chyba, e badany skadnik otoczony jest innymi ziarnami o podobnych wasnociach oraz, aby w badanym ziarnie nie tworzyy si pknicia lub ugicia wskutek dziaania nacisku i aby ziarno nie odrywao si od podoa. Mikrotwardo Vickersa wyznacza si stosunkiem siy F do powierzchni pobocznicy odcisku z wzoru (6.12). Symbol jednostki twardoci Vickersa HV uzupenia si liczbami oznaczajcymi warto obcienia (kG) i czas dziaania (s) w przypadkach, gdy ten ostatni jest inny ni 1015 s. Dla przykadu 254 HVO,1/30 oznacza mikrotwardo 254 zmierzon przy obcieniu 0,981 N w czasie obcienia 30 s.

6.2. Prby dynamiczne Najczciej stosowan w badaniach wytrzymaoci dynamicznej jest prba udarnoci suca do oceny zachowania si metali w warunakch sprzyjajcych kruchemu pkaniu, wywoanych w prbce obecnoci karbu i odksztaceniami o duej prdkoci, powstaymi w wyniku udarowego dziaania siy. Prb udarnoci wykonuje si na motach wahadowych typu Charpy (rys. 6.8), przeznaczonych do udarowego zginania prbek podpartych swobodnie na obu kocach, rys. 6.9. Prbk z karbem w ksztacie litery U lub V umieszcza si na podporach mota tak, aby o karbu leaa w paszczynie ruchu wahada mota, karb by skierowany do podpr, a prbka przylegaa do podpr. W czasie prby pocztkowa energia wahada mota (Kmax = 3 0 5 J), wychylonego o kt a, przy jego swobodnym spadku zostaje zuyta na zamanie prbki (K) i na zamian w energi kinetyczn K1 powodujc wychylenie wahada mota po zamaniu prbki o kt , czyli K = K m a x - K 1 = m g R ( c o s - cos
gdzie: K m g R

(6.13)

praca uderzenia odpowiadajca energii zuytej na zamanie prbki [J], masa wahada mota [kg], - przypieszenie ziemskie = 9,81 [m/s2], odlego od osi wahada mota do rodka prbki ustawionej na podporach [mm], kt spadania wahada mota [...], - kt wychylenia wahada mota po zamaniu prbki [...].

Udarno wyznacza si jako prac uderzenia odniesion do powierzchni pocztkowej przekroju poprzecznego prbki w miejscu karbu S0 z wzoru (6.14)

125

Rys. 6.8. Mot wahadowy Charpy'ego: 1 - kadub, 2 - wahado mota, 3 - opr, 4 - podziaka, 5 - wskazwka, 6 - prbka, 7 - tama hamulca, 8 - drek hamulca, - kt spadania wahada mota, - kt wychylenia wahada mota po zamaniu prbki

Rys. 6.9. Ustawienie prbki do prby udarnoci na mocie wahadowym Charpy'ego. Oznaczenie wielkoci, jak w tabl. 6.1: 1 - podpory prbki, 2 - ostrze wahada mota, 3 - prbka

126
Tak przyjte okrelenie udarnoci nie ma podstaw fizycznych, a przy badaniu prbek z karbem nie wystpuje prawo podobiestwa. Std udarno mona porwnywa jedynie w odniesieniu do jednego rodzaju i wymiarw prbek. Ten niedostatek jest przyczyn braku metod oblicze konstrukcji, w ktrych w sposb bezporedni wykorzystano by udarno. Dlatego aktualnie czsto wyznacza si tylko warto K dla danego rodzaju i wymiarw prbek. Symbol pracy uderzenia K lub udarnoci KC uzupenia si kolejno literami U lub V oznaczajcymi ksztat karbu oraz liczbami oznaczajcymi pocztkow energi wahada mota w J, gboko karbu w mm oraz szeroko prbki b w mm. Dodatkowych liczb nie podaje si w przypadku stosowania: mota o pocztkowej energii Kmax = 300 J, prbek o szerokoci 10 mm i gbokoci karbu a - h = 5 mm dla prbek z karbem w ksztacie litery U oraz gbokoci karbu a - h = 2 mm dla prbek z karbem w ksztacie litery V.
Tablica 6.1 Charakterystyczne wielkoci wystpujce przy prbach udarnoci Oznaczenie wielkoci L R1 R2 1 1/2 a b Wymiar nominalny 40 mm 1 mm 2 mm 30 11 55 mm 27,5 mm 10 mm 10 mm 7,5 mm 5 mm h dla prbek z karbem w ksztacie litery 8 mm U 7 mm 5 mm V r dla prbek z karbem w ksztacie litery U V 8 mm 1 mm 0,25 mm 45 90 0,05 mm 0,07 mm 0,025 mm 2 2 0,10 mm 0,10 mm Dopuszczalne odchyki + 0,5 mm + 0,5 mm + 0,5 mm 1 1 0,60 mm 0,40 mm 0,10 mm

127
Dla przykadu KCU 150/2/7,5 oznacza udarno wyznaczon za pomoc mota o pocztkowej energii Kmax = 150 J, na prbce z karbem w ksztacie litery U, o gbokoci karbu a - h = 2 mm i szerokoci b = 7,5 mm. Zgodnie z PN-EN10045-l:1990 do prb udarnoci metali stosuje si prbki o ksztacie i wymiarach, jak na rys. 6.9 i w tabeli 6.1. Prbki pobiera si wzdunie lub poprzecznie do kierunku walcowania, promieniowo lub stycznie do powierzchni wyrobu. O karbu prbek pobranych z blach, prtw i ksztatownikw powinna by prostopada do powierzchni wyrobu. Prbki powinny by cakowicie obrobione mechanicznie przez skrawanie. Chropowato powierzchni bocznych prbek RS 1,25 m wg PN-87/M-04251. Obrbk ciepln naley przeprowadzi na odcinkach prbnych lub prbkach przed wykonaniem karbu. Do bada naley pobra co najmniej trzy prbki. Prb przeprowadza si w temperaturze 20 oC Obok wyznaczenia wartoci K i KC dodatkow informacj o zachowaniu si badanego metalu mona uzyska z wygldu przeomu prbek po zamaniu. Przeom moe by plastyczny, kruchy lub mieszany. W tym ostatnim przypadku okrela si procentowy udzia przeomu kruchego. Prb udarnoci metali mona przeprowadzi te w temperaturach obnionych wg PN-79/H-04371. Do temperatury prb prbki ozibia si w termostacie (rys. 6.10), przy czym jeeli czas od chwili wyjcia prbki z orodka ozibiajcego do zamania nie przekracza 5 s, to stosuje si przechodzenie prbek o 2 - 3C dla temperatur prb 0 do - 40C i o 3 - 4C dla temperatur prb poniej - 40C do - 100C. Oznaczenia udarnoci uzupenia si indeksem wskazujcym temperatur prby, np. KCV - 4 0 oznacza udarno okrelon w temperaturze - 40C

Rys. 6.10. Termostat do ozibiania prbek: 1 - naczynie metalowe z podwjnymi cianami, 2 - mieszado, 3 - pokrywa, 4 - izolacja, 5 - prbka, 6 - siatka, 7 - termometr, 8 - mieszanina cieczy nie zamarzajcej z substancj obniajc temperatur, np. CO2 (suchy ld)

128 Prb udarnoci metali mona te przeprowadzi w temperaturach podwyszonych wg PN-79/H-04372. Do temperatury prb prbki nagrzewa si w piecach ustawionych w pobliu mota wahadowego. Oznaczenia udarnoci uzupenia si indeksem wskazujcym temperatur prby, np. KCV 60 oznacza udarno okrelon w temperaturze +60C Prby udarnoci przeprowadza si take przy badaniach skonnoci do starzenia po przerbce plastycznej na zimno. Zgodnie z PN-81/H-04373 prby mog by przeprowadzone w temperaturze pokojowej lub obnionej. Przed prbami odcinki prbne rozciga si do osignicia 1 0 1 % wyduenia wzgldnego lub ciska na gruboci (np. przez walcowanie na zimno) do osignicia odksztacenia trwaego 7 0,7%. Po odkszaceniu prbki starzy si w temperaturze 250 10C w czasie 1 h. Wskanik starzenia S oblicza si z wzoru (6.15)
W ktrym: K - rednia warto pracy uderzenia bez zgniotu na zimno i sztucznego starzenia [J], KA- rednia warto pracy uderzenia po przerbce plastycznej na zimno i sztucznym starzeniu [J].

Pewn specyfik maj prby udarnoci eliwa szarego przeprowadzane wg PN-78/H-83107. Prbki pobiera si z wlewkw prbnych wg PN-76/H-83105, z wycinkw prbnych przylanych do odlewu lub wycitych bezporednio z odlewu. Zalenie od miejsca pobrania przygotowuje si prbki okrge, bez karbu, o rednicy 12 20 mm i dugoci rwnej szeciokrotnej rednicy prbki. Prbki ustawia si na podporach mota, przy czym odlego midzy podporami rwna si piciokrotnej rednicy prbki. Prbk przeprowadza si w temperaturze 20 10C. Z pracy zuytej na zamanie prbki (KC) w J wyznacza si modu udarnoci (MCd) z wzoru (6.16)
gdzie: V - cz objtoci prbki ograniczona paszczyznami prostopadymi do osi prbki przechodzcymi przez wewntrzne krawdzie podpr mota [cm3].

Modu udarnoci oblicza si tylko w przypadku, gdy iloraz pracy KG do maksymalnej energii mota Kmax przekracza 0,4.

129

6.3. Badania metali na zmczenie

Zmczeniem nazywa si zniszczenie metalu spowodowane cyklicznie zmiennymi napreniami, znacznie mniejszymi od niszczcego naprenia statycznego. Cykl napre charakteryzuj; rednie naprenie cyklu: amplituda cyklu napre: wspczynnik asymetrii cyklu:
gdzie: smax - grne naprenie cyklu, smin - dolne naprenie cyklu.

Rozrnia si nastpujce rodzaje cykli: a) symetryczny (wahadowy), dla ktrego smax - smin, sm = 0, ss = smax, R = - l, b) dwustronny (niesymetryczny), dla ktrego ss > sm, fm 0, 0 > R > 1 lub - < R < -1, c) jednostronny (ttnicy), dla ktrego sm > sa', sm > 0,1 > R > 0 lub 1 < R < + , d) odzerowo ttnicy, dla ktrego smax = 0 lub smin = 0, (sm) = sa',
sm = smin/2 lub sm = smax/2, R = 0 lub R = oo.

Rodzaje cykli napre przedstawiono na rys. 6.11.

Rys. 6.11. Rodzaje cykli napre zalenie od wspczynnika asymetrii cyklu

130
Do bada zmczenia metali stosuje si prbki cylindryczne lub paskie, o staym lub zmiennym przekroju, bez karbu lub z karbem typu V lub U. Ksztat i wymiary prbek do prb zmczenia przy zginaniu podaje PN-76/H-04326, a prbek do prb zmczenia przy osiowym rozciganiu-ciskaniu - PN-74/H-04327. Najczciej stosowane ksztaty czci roboczej prbek pokazano na rys. 6.12. rednica prbek cylindrycznych wynosi 5 12 mm, a grubo prbek paskich siga do 10 mm. Wymiary s ograniczone zakresem obcie maszyn wytrzymaociowych stosowanych do prb zmczenia. Obrbka mechaniczna prbek gadkich powinna zapewni uzyskanie chropowatoci powierzchni do Ra = 1,25 m dla prbek szlifowanych i do Ra = 0,05 m dla prbek polerowanych. W przypadku prbek z karbem wymagania dotyczce chropowatoci odnosz si tylko do powierzchni karbu, natomiast pozostae powierzchnie mog by wykonane w 5 klasie chropowatoci. Ksztat i wymiary prbek do prb zmczenia eliwa i staliwa podaje norma PN-84/H-04662. Prbki pobiera si z wlewkw, a czci pomiarowe prbek s tylko cylindryczne. Chropowato czci pomiarowej prbki, wyraona parametrem Ra powinna wynosi 0,320,16 m. Prba zmczenia metali polega na wielokrotnym obcieniu prbki wywoujcym zmienny stan napre. Zmiany obcienia podczas prby powinny wystpowa cyklicznie w sposb kontrolowany, przy utrzymaniu staoci naprenia (lub odksztacenia). Prby osiowego rozcigania-ciskania wg PN-74/H-04327 przeprowadza si za pomoc maszyn dziaajcych si rozcigajc, rozcigajco-ciskjc lub ciskajc. Wg PN-76/H-04326 przeprowadza si prby zginania obrotowego lub paskiego. Dla eliwa i staliwa przeprowadza si prby zginania obrotowego lub paskiego, rozcigania-ciskania oraz skrcania wg PN-84/H-04662. Przy zginaniu obrotowym prbki mocuje si wsposiowo w uchwytach maszyny wytrzymaociowej. Podczas prby prbka obraca si, a moment zginajcy dziaa stale w jednej paszczynie przechodzcej przez o prbki. Przy prbie paskiego zginania prbk naley zamocowa w uchwytach maszyny wytrzymaociowej osiowo w ten sposb, aby moment zginajcy dziaa w paszczynie symetrii prbki. Prbki z jednej serii naley bada na jednym typie maszyny wytrzymaociowej, przy tej samej czstotliwoci zmian obcienia. Czstotliwo zmian obcienia powinna wynosi 5100 Hz. Prb prowadzi si a do zniszczenia prbki (wystpienia pknicia) lub do osignicia przez prbk tzw. bazowej liczby cykli zmian naprenia N G , przy ktrej wyznacza si wytrzymao badanego metalu na zmczenie. Wyniki bada serii prbek przedstawia si graficznie w postaci wykresw Whlera. Wykres Whlera sporzdza si w sposb nastpujcy: na osi

131

Rys. 6.12. Rodzaje prbek do prb zmczenia: a) prbka okrga o staym przekroju, b) prbka okrga o zmiennym przekroju, c) prbka okrga z karbem U, d) prbka paska o staym przekroju, e) prbka paska o zmiennym przekroju, f) prbka paska z karbem V: R promie przejcia czci roboczej w cz uchwytow prbki, r promie karbu, l - dugo czci roboczej rwna 4d dla prbek okrgych i 4a dla prbek paskich do prb osiowego rozcigania-ciskania oraz 5d dla prbek okrgych i 5,65 sb dla prbek paskich do prb zginania, D rednica prbki, d rednica przekroju roboczego prbki, B - szeroko prbki, b - szeroko przekroju roboczego prbki, a - grubo prbki, t - gboko karbu, - kt rozwarcia karbu

rzdnych odkada si naprenie (max, a) w skali proporcjonalnej, a na osi odcitych odkada si w skali logarytmicznej liczb cykli do zniszczenia prbki lub przerwana prby. Wykresy sporzdza si dla prbek badanych przy jednakowym rednim napreniu m = const, dla prbek badanych przy cyklach podobnych, gdy wspczynnik asymetrii cyklu jest stay R = const lub przy staym minimalnym napreniu min = const. Dla przykadu na rys. 6.13 pokazano wykres Whlera dla serii prbek w przypadku obcienia wahadowego.

132

Rys. 6.13. Wykres Whlera. Naprenia odoono w skali proporcjonalnej, natomiast liczb cykli w skali logarytmicznej. Kko ze strzak oznacza prbk nie zaman, a kko bez strzaki oznacza prbk zaman w czasie prby

Podstawow charakterystyk zmczeniow metalu jest wytrzymao na zmczenie czyli naprenia max, a, ktre nie doprowadza do zniszczenia prbki przy okrelonej podstawie prby zmczeniowej (bazie). Podstawa prby zmczeniowej NG (umowna liczba cykli N) zaley od materiau prbek. Przy badaniach stali, staliwa i eliwa stosuje si podstaw 107 cykli, a dla metali nieelaznych 210 7 1010 7 cykli. W badaniach porwnawczych stali stosuje si baz 210 6 cykli, a w badaniach porwnawczych metali nieelaznych 510 6 cykli. Przy wyznaczaniu wytrzymaoci metalu na zmczenie naley przeprowadzi badanie jednakowych prbek przy kilku poziomach napre. Badania zaczyna si od najwyszego poziomu napre, przy ktrym wystpi zniszczenie prbek po okoo 104 cyklach, a nastpnie kolejno obnia si poziom napre, a do momentu, w ktrym badane prbki nie ulegn zniszczeniu przy NG cyklach odpowiadajcych przyjtej podstawie prby zmczenia. Wyniki bada nanosi si na wykres Whlera w skali plogarytmicznej (rys. 6.13). Poziomy lub lekko nachylony odcinek krzywej Whllera wyznacza warto wytrzymaoci metalu na zmczenie. Na poziomie napre odpowiadajcym wytrzymaoci na zmczenie naley zbada co najmniej trzy prbki. Liczba poziomw napre do sporzdzenia krzywej Whlera dla wyznaczenia wytrzymaoci na zmczenie nie moe by mniejsza od piciu. Zwikszenie liczby prbek badanych na jednym poziomie napre zwiksza dokadno wyznaczenia charakterystyk zmczenia metali. Zjawiska zmczeniowe wystpujce w materiale prbki poddanej jednoosiowemu przemiennemu rozciganiu-ciskaniu (cykle odksztace lub napre), ktre prowadz do zniszczenia prbki przy liczbie cykli nie wikszej ni 104, wyznacza si w badaniach niskocyklowego zmczenia metali wg PN-84/H-04334. Stosuje si prbki o cylindycznej czci pomiarowej, bez karbu, o chropowatoci Ra = 0,32 m. Prby prowadzi si na serii prbek

133
przy sterowaniu napreniem lub odksztaceniem, dla co najmniej piciu wartoci amplitudy zmiennej sterujcej, przy czstotliwoci f = 0,20 Hz. W czasie prby rejestruje si w sposb cigy liczb cykli oraz okresowo szczytowe dodatnie wartoci zmiennej zalenej (max, max) i ptl histerezy (co najmniej 15 ptli). W ten sposb uzyskuje si informacje o przebiegu cyklicznej stabiloci, umacniania i osabiania materiau, a do zniszczenia prbki. Wyniki bada opracowuje si statystycznie i przedstawia najczciej graficznie we wsprzdnych logarytmicznych w postaci krzywej cyklicznego odksztacenia lub wykresu trwaoci zmczeniowej.

7. MECHANIZMY ZNISZCZENIA
W okrelonych warunkach pracy materia moe ulec zniszczeniu wywoanemu rnymi procesami jak na przykad zmczenie, korozja napreniowa, pezanie, kawitacja. W rozdziale tym rozpatrzono kilka mechanizmw zniszczenia w zalenoci od warunkw obcienia i rodowiska, w ktrym materia pracuje.

7.1. Rodzaje zomu

Rozcigana prbka materiau, po przekroczeniu pewnej wartoci obcienia ulega rozerwaniu na dwie czci ulega ona wic zniszczeniu czyli utracie spjnoci w miejscu powstania zomu. Podobnemu zniszczeniu moe ulec materia w konstrukcji, maszynie ub urzdzeniu. Dla monokrysztau utrat spjnoci mona przedstawi w postaci dwu elementarnych modeli zniszczenia oderwania, czyli rozdzielenia w okrelonej paszczynie, na skutek dziaania napre rozcigajcych, oraz przesunicia dwu blokw krystalicznych w okrelonej paszczynie krystalograficznej na skutek dziaania napre stycznych (rys. 7.1). Ciao polikrystaliczne ulega zniszczeniu w sposb bardziej zoony. Rozrnia si dwa zasadnicze sposoby zniszczenia kruchy i cigliwy. Rozcigana lub zginana prbka z eliwa, szka, betonu i podobnych materiaw kruchych ulega zniszczeniu po przekroczeniu pewnej wielkoci odksztace sprystych, lecz bez widocznych odksztace plastycznych. Materiay zachowujce si w ten sposb przy ich odksztacaniu nazywa si kruchymi. Wikszo materiaw konstrukcyjnych przy statycznym rozciganiu lub zginaniu gadkich prbek bez karbw ulega zniszczeniu dopiero po znacznym odksztaceniu plastycznym. Zjawisko utraty spjnoci rozwija si tu stopniowo. Najpierw nastpuje proces odksztacenia plastycznego zwizany rwnoczenie ze zjawiskiem umocnienia, potem wystpuje proces zarodkowania mikropkni, nastpnie proces kumulacji mikropkni. Gdy kumulujce si mikropknicie osiga okrelon warto, nastpuje dalszy rozwj pknicia i ostateczny zom.

135

Rys. 7.1. Sposoby rozdzielenia sieci krystalicznej przy napreniach rozcigajcych i cinajcych

Wygld powierzchni domu zaley od sposobu zniszczenia. Dla pkni kruchych powierzchnia zomu jest paska, ma wygld ziarnisty, o metalicznym poysku poszczeglnych ziarn. Zomy o takim wygldzie powierzchni mog by nazywane w rny sposb jak na przykad zom rozdzielczy, prosty lub te paski. Przy zniszczeniu metalu powstajcym po znacznym odksztaceniu plastycznym wygld powierzchni zomu jest matowy lub wknisty. Zom taki moe by okrelany jako cigliwy lub polizgowy, wzgldnie skony. Mog te wystpowa zomy mieszane (rys. 7.2).

Rys. 7.2. Klasyfikacja zomw w mechanice pkania: a - ukony, b - dwuskony, c - mieszany, d - prosty, B - grubo prbki, x - udzia domu prostego

136 7.1.1. Zarodkowanie pkni Obecne teorie s zgodne co do tego, e zarodkowanie pkni w ciaach krystalicznych zwizane jest z odksztaceniem plastycznym. Ruch dyslokacji, jaki wystpuje przy odksztaceniu plastycznym, moe by blokowany na przeszkodach, ktrymi mog by granice ziarn, obce fazy, przecinajce si paszczyzny polizgu itp. Po napotkaniu przeszkody poruszajce si dyslokacje ulegaj spitrzeniu, co prowadzi do powstania dyslokacji o wielokrotnym wektorze Burgersa. Rysunek 7.3 podaje dwa przykady rnych modeli

Rys. 7.3. Przykady moliwoci zainicjowania pknicia w wyniku spitrzenia dyslokacji na granicy ziarna

zarodkowania pknicia. W kadym z przykadw pitrzce si dyslokacje musz wywoywa siln koncentracj napre, ktre dziaaj jak klin rozdzielajcy materia. Dla pokonania si spjnoci materiau liczba spitrzonych dyslokacji powinna by wystarczajco dua. Liczb t mona obliczy z wyraenia

gdzie: n L os G

liczba spitrzonych dyslokacji o wektorze Burgersa b", odlego rodka dyslokacji od przeszkody, naprenie przyoone, naprenie przeciwdziaajce doczeniu nowych dyslokacji na przeszkodzie, modu sprystoci poprzecznej.

7.1.2. Warunki rozprzestrzeniania si pkni w materiaach kruchych Warunki rozprzestrzeniania si zarodkowanego pknicia lub istniejcej w materiale wady opisuje teoria Griffitha. Uczony ten na podstawie bada rozciganej pyty szklanej z eliptycznym wyciciem (rys. 7.4) ustali, e rozprzestrzenianie si pknicia - czyli zwikszenie dugoci eliptycznego

137 wycicia zaley od wzajemnego stosunku dwu energii, ktre powstaj przy rozrocie pknicia - wielkoci wyzwolonej energii sprystej i przyrostu energii powierzchniowej. Energia sprysta obcionej pyty z wad o dugoci 2a wynosi za energi powierzchniow szczeliny Griffitha przedstawia wyraenie Up = 4a gdzie jest jednostkow energi powierzchniow. Bilans energetyczny w wyniku przyrostu dugoci mona przedstawi jako

dUe da
jeeli

dUp da
nastpuje rozwj

Rys. 7.4. Pyta Griffith'a ze szczelin o dugoci 2a

pknicia. Na podstawie tego zaoenia mona obliczy naprenie krytyczne przyoone na kocach rozciganej pyty, ktre powoduje rozwj pknicia szklanej pyty

(7.1)
Poniewa szko jest materiaem kruchym, zapocztkowane pknicie powoduje zom pyty w sposb gwatowny.

7.1.3. Warunki rozprzestrzeniania si pkni w materiaach sprysto-plastycznych

Materiay sprysto-plastyczne przy jednoosiowym rozciganiu gadkich prbek ulegaj zniszczeniu w sposb cigliwy. Zniszczenie powstaje w wyniku tworzenia si mikropustek i ich czenia si w jedn cao. Mikropknicie tworzy si przewanie na granicy wtrce. Z powodu niejednakowej sprystoci i plastycznoci wtrcenia i podoa mikropknicie zaokrgla si tworzc mikropustk mikropor. Rysunek 7.5 ilustruje wygld zomw spowodowanych czeniem si mikropustek w zalenoci od skadowych stanu naprenia. Taki rodzaj wknistego zniszczenia wystpuje przy znacznych odksztaceniach plastycznych, a praca zniszczenia jest dua. Ten rodzaj zniszczenia nie jest niebezpieczny dla konstrukcji, gdy zanim dojdzie do zniszczenia,

138

Rys. 7.5. Warunki powstawania mikropustek pod wpywem napre: a - wytworzenie si pustki, b - poczenie si pustek i powstanie zomu, c wygld pustek w przekroju poprzecznym

najpierw pojawi si odksztacenie plastyczne powodujce rozadowanie relaksacj napre w miejscach ich koncentracji. Dla dalszego odksztacenia plastycznego, po relaksacji napre, potrzebna jest wystarczajco dua sia zewntrzna wymuszajca dalsze odksztacanie si materiau i ewentualny jego zom.

7.1.4. Kruche pkanie materiaw sprysto-plastycznych

Materiay sprysto-plastyczne przy rozciganiu gadkich prbek, jak wiadomo ulegaj zniszczeniu w sposb cigliwy. Istniej jednake warunki, w ktrych rwnie materia sprysto-plastyczny moe pka w sposb kruchy. Do warunkw takich nale trjosiowy stan napre i dua szybko odksztacenia. Niektre materiay, w szczeglnoci stopy elaza staj si kruche w niskich temperaturach.

Rys. 7.6. Schematyczny przebieg krzywej udarnoci stali w zalenoci od temperatury badania 1 oraz krzywej udziau zomu krystalicznego 2

139
Trjosiowy stan napre wywouj przede wszystkim ostre karby. Ostre karby obniaj zatem plastyczno materiau. Wraliwo materiau na dziaanie karbu mierzona jest za pomoc prb udarnoci. Rys. 7.6, przedstawia schematycznie krzyw udarnoci w funkcji temperatury. Z rysunku wynika, e w pewnym zakresie temperatur udarno gwatownie spada. Jest to temperatura przejcia materiau w stan kruchy. Nie wszystkie materiay w sposb jednakowy s wraliwe na dziaanie niskich temperatur. Nikiel i jego stopy, aluminium i jego stopy, mied i jej stopy nie s wraliwe na dziaanie obnionej temperatury. W stopach elaza, a w szczeglnoci w stali temperatura progu kruchoci jest wyrana, a spadek udarnoci moe by bardzo duy. Rys. 7.7, ilustruje kilka przykadw krzywych udarnoci dla stali o rnej zawartoci wgla. Krucho materiau spowodowana nisk tempertur moe by niebezpieczna szczeglnie wwczas gdy rwnoczenie dziaaj ostre karby

Rys. 7.7. Wpyw zawartoci wgla na prac amania stali w zalenoci od temperatury badania poniej 0C

(trjosiowy stan napre) i obcienie dynamiczne. Rys. 7.8 podaje zachowanie si materiau (stali) w funkcji temperatury przy rozciganiu statycznym gadkich prbek oraz dynamicznym zginaniu prbek z karbem. Wraz z obnieniem si temperatury wzrasta Rm i Re. Dla prbki ze stali bez karbw temperatura kruchoci jest bardzo niska rzdu - 200C (gwatowny spadek Rm). Dynamiczne obcienie oraz karby przesuwaj prb kruchoci w kierunku dodatnich temperatur. amana w sposb dynamiczny prbka z ostrym karbem z tej samej stali ma prg kruchoci w temperaturze okoo 0C. Ostry karb i dynamiczne obcienie przesuwaj si zatem prg kruchoci w kierunku dodatnich temperatur o okoo 200C. Fakt ten dla praktyki inynierskiej jest zjawiskiem wysoce niekorzystnym. Pod wpywem dziaania niskiej temperatury i ostrych karbw ulego zniszczeniu wiele takich konstrukcji jak mosty, zbiorniki, kaduby statkw, rurocigi itp.

140

Rys. 7.8. Granica plastycznoci i wytrzymaoci na rozciganie stali w zalenoci od temperatury badania poniej 0C (schematycznie) 1 wyduenie prbki w %, DT energia amania przy dynamicznym obcieniu prbek z karbem

Wynika std, e nie tylko szko lub inne materiay kruche ulegaj zniszczeniu w sposb kruchy, takiemu zniszczeniu moe ulega rwnie stal uwaana jako doskonay materia konstrukcyjny o wasnociach sprysto-plastycznych. Pomimo, e stal moe ulega zniszczeniu w sposb kruchy, mechanizm kruchego zniszczenia czyli mechanizm rozwoju pknicia jest tu nieco inny anieli w szklanej pycie Griffitha przedstawionej na rys. 7.4. W materiale sprysto-plastycznym, zanim nastpi kruchy zom wystpi pewne odksztacenie plastyczoci. Wiadomo, e sam mechanizm zarodkowania pknicia jest zwizany z odksztaceniem plastycznym. Zarodkowanie pknicia przebiega wzdu okrelonych paszczyzn krystalograficznych ziarna paszczyzn upliwoci. Pomimo, e wygld powierzchni zomu jest w stu procentach ziarnisty, sam proces rozprzestrzeniania si pknicia wie si z pewnymi lokalnymi odksztaceniami plastycznymi Na powierzchni przeomu mona zaobserwowa przeskoki powierzchni rozdziau nie tylko na granicach ziarn., lecz rwnie w obrbie ziarna, pknicie przeskakuje z jednej paszczyzny upliwoci na drug przez cicie. Przy powstawaniu uskokw wspdziaaj dyslokacje rubowe oraz dyslokacje tworzce si przed frontem pknicia. Z powstawaniem uskokw wie si wzrost energii absorbowanej podczas pkania. Warunki okrelajce odporno materiaw sprysto-plastycznych na dziaanie ostrych karbw wywoujcych kruchy dom opisuje mechanika pkania.

141 7.15. Elementy mechaniki pkania

Kryterium energetyczne rozwoju pkania (Gc) Dla analizy pkania materiaw konstrukcyjnych w sposb kruchy mona rwnie zastosowa model szklanej pyty Griffitha z eliptyczn szczelin (rys. 7.4), jednake w inny sposb wyglda tu bilans energetyczny pkania. W materiale sprysto-plastycznym na dnie szczeliny przed wystpieniem zarodka pknicia pojawi si strefa odksztacona plastycznie. Dla jej wywoania potrzebna jest pewna ilo energii, ktr naley uwzgldni w bilansie. Bilans energetyczny pyty ze szczelin w czasie zarodkowania pknicia na dnie karbu przedstawia nastpujce rwnanie W+U e
gdzie: W Ue Up P

Up+

(7.2)

przyrost pracy zewntrznej, wyzwolona energia sprysta na skutek wzrostu dugoci szczeliny, przyrost energii powierzchniowej, energia odksztacenia plastycznego.

Przyrost rozproszonej energii odksztacenia plastycznego jest duy w porwnaniu do przyrostu energii powierzchniowej. Std mona t ostatni pomin. Przy utwierdzonych nieruchomych uchwytach prbki W = 0, energia woona na nieskoczenie may rozwj pknicia jest niezalena od warunkw obcienia. W zwizku z tym rwnanie (7.2) przyjmuje posta Ue P. Motorem inicjacji pknicia jest energia dUe; jeeli jej warto przekracza P, nastpuje rozwj pknicia. Wielko uwolnionej energii sprystej w czasie rozwoju pknicia okrela pochodna = G

nazywana prdkoci uwalniania energii sprystej lub te si rozwoju pknicia (nie naley myli tu G z moduem sprystoci poprzecznej). Dla warunkw inicjacji pknicia, a wic warunkw krytycznych G otrzymuje symbol Gc i charakteryzuje odporno materiau na pkanie przy dugoci szczeliny 2a i obcieniu zewntrznym . Kryterium Kc i KIc Warunki pknicia materiau zawierajcego ostry karb mona ustali rwnie w oparciu o analiz pola napre i odksztace w obszarze dna karbu. Poniewa analiza taka dokonywana jest dla warunkw liniowo sprystych, jest ona okrelana jako liniowo sprysta mechanika pkania. Warunki liniowo spryste w obszarze karbu s spenione, gdy wystpuje tam paski stan odksztace, to znaczy gdy trzeci kierunek odksztace z= 0 czyli gdy z = (x+y). Gdy te warunki nie s spenione, wystpuje wwczas paski stan napre, charakteryzujcy si znacznym odksztaceniem plastycznym na dnie karbu.

142

II

III

Rys. 7.9. Sposoby rozwarcia szczeliny w zalenoci od sposobu obcienia

Mechanika pkania rozrnia trzy sposoby zniszczenia (rys. 7.9). Sposoby te okrelane s przy pomocy rzymskich cyfr I, II, III. Sposb I dotyczy zniszczenia w wyniku napre rozcigajcych, a sposoby II i III w wyniku dziaania napre stycznych w paszczynie karbu. Warunki liniowo spryste czyli paski stan odksztace na dnie karbu zapewniaj nastpujce czynniki: a) wysoka wytrzymao materiau co jest rwnoznaczne z ma jego plastycznoci, b) odpowiednia grubo materiau, c) odpowiednio niska temperatura (ten czynnik dotyczy tylko materiaw wraliwych na dziaanie niskich temperatur). Naprenie w okolicy wierzchoka szczeliny mona opisa przy pomocy rwna Sneddona i Williamsa
K

x =

2r K

cos

3 1 sin sin 2 2 2 3 1 + sin sin 2 2 2 3 cos cos 2 2 2

y =

cos

2r K

(7.3)

xy =

sin

2r

W rwnaniach tych wystpuje symbol K. Charakteryzuje on intensywno napre w obszarze karbu i nazywany jest wspczynnikiem intensywnoci naprenia. Wspczynnik ten zdefiniowany jest jako granica, do ktrej dy wyraenie

143
K = lim 2ry
r0 =0

[r,]

Dla szczeliny paskiej typu Griffitha (rys. 7.4) wspczynnik intensywnoci napre okrela wyraenie K = a (MN - 2 / 3 ) (7.4)

Dla warunkw, gdy przy danym s i danej wielkoci a" zaczyna si rozwija pknicie, wspczynnik intensywnoci napre uzyskuje warto krytyczn i okrelany jest jako Kc. Kc posiada dwa pojcia z jednej strony charakteryzuje on intensywno napre z drugiej za wasnoci materiau (cilej odporno materiau na pkanie). Warto Kc moe by ustalona eksperymentalnie. Tak wic odporno materiau na pkanie, gdy dziaa ostry karb, moe by okrelona za pomoc Gc lub Kc.

K2c (paski stan napre) Gc = E

(7.5)

Gdy zachowany jest paski stan odksztace Gc i Kc uzyskuje dodatkowo indeks I; KIc i GIc. GIc = KIc (1- 2 ) (paski stan odksztace) E (7.5a)

W materiaach konstrukcyjnych na kocu wierzchoka szczeliny przed zarodkowaniem pknicia zawsze pojawia si strefa odksztacona plastycznie. Wielko tej strefy mona obliczy. Wykazano, e strefa odksztacona plastycznie nie ma wpywu na warto KIc, w przypadku gdy jej wielko jest maa w porwnaniu do wielkoci szczeliny i gruboci materiau. Aby strefa odksztacona plastycznie bya wystarczajco maa i nie wywieraa wpywu na wartoci Kc, powinien by speniony warunek minimalnej gruboci B. B2,5
gdzie: Re granica plastycznoci

KIc 2 Re

(7.6)

144

Rys. 7.10. Zaleno Kc od gruboci materiau. Powyej pewnej gruboci Kc przyjmuje sta warto okrelon jako KIc.

Warunki te charakteryzuje rys. 7.10. Z rysunku tego wynika, e KIc przyjmuje sta warto powyej okrelonej gruboci materiau. Minimalna grubo dla okrelenia KIc zaley od granicy plastycznoci. Dla stali nisko wglowych w normalnej temperaturze minimalna grubo B wynosi okoo 250300 mm. Tablica 7.1 zawiera wartoci KIc dla kilku stali. Kryterium COD i caki J Zastosowanie KIc jako kryterium odpornoci na pkanie jest ograniczone warunkami liniowo sprystymi Dla warunkw nieliniowych, to znaczy gdy w obszarze dna karbu pojawiaj si znaczne odksztacenia plastyczne, odporno na pkanie mona okreli albo przy pomocy krytycznej wartoci rozwarcia karbu COD (crack opening displacement) lub za pomoc krzywoliniowej caki J zwanej rwnie cak Rice'a. Wielko rozwarcia szczeliny (rys. 7.11) w obszarze jej wierzchoka moe by okrelona za pomoc wyraenia = 8pla log sec E 2pl

Rozwijajc log sec

w szereg Mc Lamina i biorc pod uwag tylko

2 a = Epl

pierwszy czon wyraenia, otrzymamy

Poniewa

2a

= G std G = pl
(7.7)

145
Tablica 7.1
Przykady odpornoci na pkanie KIc kilku stali w zalenoci od temperatury badania Charakterystyka stali Gatunek stali skad chemiczny [%] stan obrbki cieplnej Wasnoci mechaniczne Re Rm Odporno na pkanie KIc w temperaturze

[MPa] [MPa] [MPa m 1/2 ] Domex 450 C-0,15 Si-0,5 Mn-1,27 Cr-0,2 Ni-0,63 Cu-0,7 normalizowana i odprona C-0,4 Mn-0,7 Si-0,3 Ni-1,75 Cr-0,8 Mo-0,25 hartowana 830C odpuszczona 425C C-0,17 Si-0,01 Mn-0,89 Ni-0,84 Cu-0,3 Cr-0,52 Mo-0,42 V-0,04 hartowana 930C odpuszczona 650C C-0,18 Mn-0,86 Si-0,34 Cr-0,55 Ni-0,7 V-0,1 Mo-0,4 Cu-0,25 B-0,003 hartowana 940C odpuszczona 650oC 480 75 40 35 1830 50 30 16 125 66 38 - 20 - 50 -100 100 0 - 75 - 50 -100 -200

AISI 4340

1500

A 514

690

830

14HNMBCu

810

870

114 95 188

+ 20C - 40C - 85C

Rys. 7.11. Strefy odksztacone plastycznie przy kocach szczeliny oraz pojecie rozwarcia karbu COD

146
A wic rozwarcie karbu ma cisy zwizek z prdkoci uwalniania energii sprystej G. Krytyczna warto c (czyli COD) okrelana jest ekspermentalnie. Znajc c oraz rozkad odksztace w obszarze szczeliny (na przykad w zbiornikach cinieniowych) mona ustali maksymaln krytyczn wad, ktra w danych warunkach odksztacenia doprowadzi do rozwoju pknicia (7.8)
gdzie: pl odksztacenie rwne granicy plastycznoci, C staa, ktrej wielko dla zbiornikw cinieniowych wynosi 0,25.

Kryterium COD znajduje do szerokie praktyczne zastosowanie do oceny odpornoci materiau na pkanie. Bardziej uniwersaln metod ni COD jest krzywoliniowa caka J, rys. 7.12. Caka ta uwzgldnia energi odksztacenia zarwno spryst jak i plastyczn wok karbu i nie zajmuje si ona zjawiskami wystpujcymi na dnie karbu. Caka J przedstawiona jest w oglnej postaci w sposb nastpujcy (7.9)
gdzie: W energia stanu naprenia, T naprenie w kierunku zewntrznej normalnej do krzywej r , ds uk elementarny, u przemieszczenie wzdu .

Rys. 7.12. Obszar zamknity wok dna karbu krzyw do wyznaczania caki J. krzywa otaczajca karb, ds dugo uku, T = n wektora siy dziaajcej na , n jednostkowy wektor normalny

Dla prbki zginanej z bocznym karbem o dugoci a" cak J mona obliczy z wyraenia (7.10)

gdzie: B grubo prbki, Vp przemieszczenia punktu obcienia a do momentu inicjacji pknicia, W szeroko prbki, P obcienie.

Midzy Kc, Gc i Jc wystpuje zaleno (paski stan napre) (7.11)

147
Dla paskiego stanu odksztace

7.1.6. Znaczenie bada materiaw metodami mechaniki pkania

Jak ju wspomniano wyej, wymienione wielkoci Kc, Gc lub Jc okrelaj zalenoci midzy wielkoci wady i napreniem powodujcym przy danej wielkoci niecigoci w materiale inicjacj rozrostu niecigoci (krytyczne warunki inicjacji zomu). Za pomoc wyej wymienionych wielkoci mechanika pkania stworzya zatem moliwoci precyzyjnego badania odpornoci materiau na pkanie w obecnoci ostrych karbw. Dotychczas, bez wyej wymienionych poj, bya rwnie moliwo dokadnych bada odpornoci materiau na pkanie w obecnoci karbw (na przykad chociaby przy pomocy prby udarnoci). Wynikw tych bada nie mona jednak byo powiza z wielkoci naprenia inicjujcego pkanie. Std wyniki takich bada suyy i nadal su jedynie do okrelania jakoci materiau (do porwnywania jakoci dwu materiaw) i do kwalifikowania materiaw pod wzgldem odpornoci na pkanie do okrelonych grup jakoci. Wprowadzajc pojcie wspczynnika intensywnoci Kc mechanizm zniszczenia zosta dokadnie sprecyzowany, a dla warunkw krytycznych (dla prbek typu Griffitha, rys. 7.4) przedstawia go wyranie wzr

gdzie: Kc odporno materiau na pkanie (zbadana eksperymentalnie), naprenie wynikajce z obcienia, ac krytyczna wielko wady.

Dla okrelonego s, znajc Kc, niecigoci w materiale mona scharakteryzowa pod wzgldem ich wielkoci jako podkrytyczne i krytyczne. Dla wielu przypadkw istnienie niecigoci o wielkoci podkrytycznej moe by dopuszczalne, s one bowiem nieszkodliwe, jeeli w czasie zachowuj swoje rozmiary niezmienione poniej wartoci ac. Jednake w przypadku obcie zmiennych, korozji i innych czynnikw, podkrytyczna wada nie posiada charakteru stabilnego i po okrelonym czasie moe osign warto krytyczn ac. Warunki rozwoju i prdko rozwoju istniejcych niecigoci mona jednake zbada korzystajc z wyej wymienionych zalenoci mechaniki pkania i tym samym mona okreli czas bezpiecznej pracy konstrukcji.

148 7.2. Zniszczenie metali przez korozj

Sowo korozja" pochodzi od aciskiego wyrazu corrosio", ktre oznacza gryzienie. Wedug PN-69/H-04609 korozja metali jest to niszczenie na skutek wzajemnej reakcji chemicznej lub elektrochemicznej metalu ze rodowiskiem korozyjnym. Zjawiska korozyjne wywouj straty korozyjne, ktre okrela si mas metalu przetworzon w produkty korozyjne w okrelonym okresie czasu. Z pojciem strat korozyjnych wie si definicja szybkoci korozji (ubytku masy). Szybko korozji stanowi ubytki korozyjne przeliczone na jednostk powierzchni metalu i jednostk czasu, np. g/(m2godz.).

7.2.1. Rodzaje korozji w zalenoci od rodowiska Przebieg procesu korozyjnego i jego mechanizm w znacznym stopniu jest zaleny od rodzaju rodowiska korozyjnego. Oglnie wyrnia si dwa zasadnicze typy korozji: 1) korozj chemiczn, 2) korozj elektrochemiczn. Do korozji chemicznej zalicza si korozj metalu, podczas ktrej w jednoczesnej reakcji nastpuje utlenianie metalu i redukcja utleniajcego skadnika rodowiska korozyjnego, a ktrej nie towarzysz zjawiska natury elektrycznej. Do tego rodzaju korozji naley niszczenie opatek turbin stykajcych si z gorcymi gazami spalinowymi, korozja elementw grzejnych piecw elektrycznych, korozja zbiornikw, przewodw i reaktorw chemicznych powodowana dziaaniem gazw: H 2 S, H 2 , CO, C 0 2 , NH 3 , przegrzan par wodn lub ciekymi nieelektrolitami. Spord wielu przypadkw korozji chemicznej najwiksze znaczenie (ze wzgldu na wielko strat) ma korozja gazowa, stanowica chemiczn korozj metali w suchych gazach (zwykle w wysokich temperaturach). Korozja elektrochemiczna zachodzi w rodowisku elektrolitu (tworz si ogniwa korozyjne), podczas ktrej jonizacja atomw metalu i redukcja utleniajcego skadnika rodowiska korozyjnego nie przebiegaj w jednej reakcji, a szybko reakqi zaley od potenqau elektrodowego. Przyczyny powstawania ogniw korozyjnych s rne i wynikaj z waciwoci zarwno metali (rodzaj, struktura, niejednorodno) jak i rodowiska elektrolitycznego (rodzaj, stenie, temperatura, kwasowo). W tej grupie korozji mona wyrni: korozj atmosferyczn, korozj ziemn, korozj morsk, elektrokorozj, korozj biologiczn.

149
Korozja atmosferyczna jest to korozja w atmosferze powietrza. Korozja metali spowodowana agresywnym dziaaniem gleby nazywa si korozj ziemn. Korozja morska zachodzi w wyniku agresywnego dziaania rodowiska morskiego (atmosfery i wody morskiej). Elektrokorozja moe by wywoana prdami bdzcymi (korozja urzdze metalowych zakopanych w ziemi w pobliu przewodw elektrycznych), lub prdami pochodzcym z zewntrznych rde prdu. Korozja biologiczna (biokorozja) zachodzi na skutek zmian powstaych w rodowisku korozyjnym pod wpywem dziaania mikroorganizmw (np. bakterii), lub innych organizmw ywych (np. glonw, pleni, grzybw).

7.2.2. Rodzaje korozji w zalenoci od obrazu zniszcze korozyjnych Obraz zniszcze korozyjnych spotykanych w praktyce umoliwia znalezienie przyczyn uszkodze korozyjnych oraz dobranie waciwych rodkw zapobiegawczych. W zalenoci od rodzaju i charakteru zniszczenia korozyjnego rozrnia si: Korozj ogln (rys. 7.13), ktra zachodzi na caej powierzchni metalu. Moe ona zachodzi z jednakow szybkoci na caej powierzchni metalu i wwczas nazywa si rwnomiern, ewentualnie z niejednakow szybkoci na rnych czciach powierzchni metali bdc nierwnomiern. Korozj galwaniczn, zachodzc na skutek istnienia ogniwa korozyjnego powstaego midzy dwoma lub kilkoma rnymi metalami znajdujcymi si w rodowisku elektrolitycznym. Korozj szczelinow (rys. 7.14), rozwijajc si w sposb przypieszony w szczelinach, w szparach oraz w miejscach niedostatecznego kontaktu metalu z tworzywami metalicznymi i niemetalicznymi. Szczeglnym przypadkiem korozji szczelinowej jest korozja nitkowa (rys. 7.15). Rozprzestrzenia si ona w postaci nitek, gwnie pod niemetalowymi powokami ochronnymi. Korozj werow (rys. 7.16), zachodzc w okrelonych miejscach na powierzchni, powodujc znaczne zniszczenia w gbi metalu na skutek tworzenia si werw. Obserwuje si j bardzo czsto w stalach wysokostopowych stykajcych si z agresywnym dziaaniem jonw chlorkowych (np. w wodzie morskiej). Korozj midzykrystaliczn (rys. 7.17), rozwijajc si wzdu granic ziarn metalu lub stopu. Mechanizm jej polega na tym, e w bezporednim ssiedztwie granic ziarn tworz si ogniwa korozyjne, w ktrych granice ulegaj rozpuszczeniu, a tym samym zostaje naruszona spjno metalu. Ten typ korozji obnia bardzo mocno wasnoci mechaniczne, przy prawie niewidocznej zmianie wygldu zewntrznego. Do szczeglnych przypadkw korozji midzykrystalicznej stali chromowoniklowych zaliczy naley

150

Rys. 7.13. Obraz korozji oglnej: a) rwnomiernej, b) nierwnomiernej, 1 podoe, 2 produkty korozji

Rys. 7.14. Przykad korozji szczelinowej konierza rury stalowej

Rys. 7.15. Przykad korozji nitkowej tulei z powok ochronn

korozj przyspoinow i korozj noow. Korozja przyspoinowa (rys. 7.18), wystpuje w pewnej odlegoci od spoiny. W trakcie spawania strefa ta zostaje nagrzana do temperatury 400900C. Korozja noowa (rys. 7.19), powstaje wycznie w stalach chromowoniklowych z dodatkiem Ti lub Nb. Rozwija si w obszarach bezporednio przylegych do spoiny (w strefie wtopienia) pozostawiajc lad podobny do cicia noem.

151

Rys. 7.16. Obraz korozji werowej: a) wery szerokie, b) wery rednie, c) wery wskie

Rys. 7.17. Przykad korozji midzykrystalicznej

Rys. 7.18. Obraz korozji przyspoinowej stali 18/8: 1 - spoina, 2 - strefa korozji

152
Korozj selektywn, polegajc na rozpuszczaniu w rodowisku korozyjnym jednego ze skadnikw strukturalnych stopu, co prowadzi do obnienia jego wasnoci mechanicznych. Ten typ korozji mona zaobserwowa w eliwach szarych, mosidzach, brzach aluminiowych i innych stopach, w ktrych skadniki fazowe rni si znacznie potencjaem elektrochemicznym. Korozj napreniow (rys. 7.20), rozwijajc si pod wpywem jednoczesnego dziaania rodowiRys. 7.19. Obraz korozji noowej stali 18/8: ska korozyjnego i zewntrz1 spoina, 2 strefa korozji nych lub wewntrznych napre mechanicznych. Szczeglnym przypadkiem korozji napreniowej jest tzw. pkanie korozyjne.

Rys. 7.20. Przykad korozji napreniowej rury z mosidzu M63

Korozj zmczeniow (zmczenie korozyjne), powstajc na skutek jednoczesnego oddziaywania rodowiska korozyjnego i cyklicznie zmiennych napre. Erozj korozj, powodowan jednoczesnym mechanicznym i korozyjnym oddziaywaniem rodowiska. Wystpuje w dwch formach: atak uderzeniowy i uszkodzenie kawitacyjne. Pierwsza forma zwizana jest z burzliwym przepywem wody z du zawartoci powietrza, druga wywoana jednoczesnym dziaaniem korozji i kawitacji, tj. uderzaniem powstajcych i zanikajcych (w wyniku zmian cinienia) pcherzykw gazu w strumieniu pyncej cieczy. Do zjawisk erozji - korozji zalicza si take korozj ciern, wywoan jednoczesnym dziaaniem rodowiska korozyjnego i tarcia (np. oyska, czopy, krzyulce).

153
7.2.3. Zapobieganie korozji oglnej i galwanicznej Zmniejszenie skutkw korozji oglnej i galwanicznej, ktre wystpuj najczciej, mona uzyska drog: doboru odpowiedniego materiau odpornego na korozj w danym rodowisku korozyjnym, unikania tworzenia si galwanicznych ogniw korozyjnych. Stykajce si metale winny znajdowa si jak najbliej siebie w szeregu napiciowym, izolowania metali od siebie, starannego doboru stosowanych powok ochronnych, unikania w czonych konstrukcjach niekorzystnego stosunku midzy powierzchni anody i powierzchni katody, stosowania inhibitorw korozji, stosowania ochrony elektrochemicznej, np. ochrony protektorowej.

7.3. Niszczenie metali w wyniku kawitacji

7.3.1. Zjawisko kawitacji. Mechanizm niszczenia kawitacyjnego Jedn z form niszczenia tworzyw konstrukcyjnych jest erozja kawitacyjna, nazywana rwnie niszczeniem lub uszkodzeniem kawitacyjnym. Zjawisko niszczenia kawitacyjnego wystpuje w elementach maszyn omywanych szybkimi przepywami cieczy lub pracujcych w polu ultradwikowym o wysokiej intensywnoci. Nale do nich elementy pomp, turbin wodnych, turbin parowych, silnikw spalinowych, statkw, samolotw, pojazdw kosmicznych, sond akustycznych, ultradwikowej aparatury czyszczcej, emulgujcej itp. Erozja kawitacyjna, a take szumy, trzaski, drgania korpusw maszyn, straty energii s powanymi ujemnymi skutkami kawitacji. Zjawiskiem kawitacji okrela si proces powstawania w cieczy obszarw niecigoci wypenionych par lub gazem, wywoany miejscowym spadkiem cinienia poniej pewnej wartoci progowej. Za progow warto cinienia przy ktrej wystpuje naruszenie cigoci, przyjmuje si praktycznie prno pary cieczy w danej temperaturze. W wypadku kawitacji, nazywanej hydrodynamiczn, warunki do powstania niecigoci wystpuj, gdy na drodze przepywu strumienia pojawi si przeszkoda powodujca lokalny spadek cinienia poniej wartoci progowej. Powstae niecigoci zapeniaj si parami i gazami rozpuszczonymi w cieczy, tworzc parowo-gazowe pcherze, ktre unoszone z prdem zanikaj w obszarach o podwyszonym cinieniu. Zanikowi pcherza kawitacyjnego towarzyszy powstanie fali uderzeniowej o cinieniu rzdu kilkuset, a nawet kilku tysicy MPa i mikrostrumienia cieczy o szybkoci rzdu 102 m/sek. Ich oddziaywanie na dostatecznie blisk powierzchni ciaa staego powoduje uszkodzenie kawitacyjne.

154
W czasie wibracji cieczy, spowodowanej rozprzestrzenieniem si fali akustycznej lub szybkimi drganiami ciaa staego w niej zanurzonego, wystpuje kawitacja nazywana akustyczn bd wibracyjn. Istota jej polega na periodycznych wzrostach i spadkach cinienia cieczy. Pcherzyki powstaj wskutek rozrywania cieczy w pokresach rozrzedzania, a zamykaj si w pokresach ciskania. Cech szczegln mechanicznego oddziaywania mikrostrumieni cieczy i impulsw cinienia na powierzchni materiau jest dynamiczny charakter obcie (czas trwania impulsu rzdu mikrosekundy) w mikroobszarach obejmujcych ziarna, podziania lub oddzielne skadniki strukturalne. Obcienia te wywouj w warstwach wierzchnich zoony stan napre doprowadzajc do ich uszkodzenia. Materia poddany jest napreniom dwojakiego rodzaju: 1) pochodzcym od uderze mikrostrumieni oddziaywujcych jak szybko poruszajce si obce czstki, 2) napreniom o charakterze zmczeniowym od impulsw cinienia. W wypadku materiaw metalowych powierzchnia ulega odksztaceniu, czego dowodem jest wzrost twardoci, tworzenie pasm polizgu i bliniakw deformacji (rys. 7.21). Mikkie metale, takie jak mied, nikiel czy aluminium wykazuj prawie natychmiast oznaki odksztacenia plastycznego; powierzchnia staje si znacznie i nierwnomiernie pofalowana. Przy dalszym oddziaywaniu kawitacyjnym tworz si wyrane wzniesienia i wgbienia (rys. 7.22), ktre z upywem czasu ulegaj plastycznemu odrywaniu od powierzchni. W obszarach lokalnych wgbie, na granicach ziarn, bliniakw i w pasmach polizgu powstaj pknicia rozprzestrzeniajce si w warstwach wierzchnich (rys. 7.23), powodujc dalsze ubytki materiau.

Rys. 7.21. Pasma polizgu na powierzchni stali OH18N9. Bez trawienia

Rys. 7.22. Wzniesienia i wgbienia na powierzchni miedzi. Trawiono FeCl33 + HCl (przekrj poprzeczny prbki materiau)

155

Rys. 7.23. Pknicia rozwijajce si w warstwach wierzchnich miedzi. Trawiono FeCl 3 + HCl (przekrj poprzeczny prbki materiau)

Rys. 7.24. Pknicia zarodkujce na powierzchni stali OH17T. Bez trawienia

W twardszych materiaach, takich jak stale, nie obserwuje si pynicia plastycznego. Po umocnieniu powierzchni do okrelonego poziomu, na powierzchni zarodkuj pknicia na granicach ziarn, bliniakw, w pasmach polizgu, granicach midzyfazowych (rys. 7.24). Rozwijajce si pknicia maj charakter zmczeniowy (rys. 7.25). Erozji kawitacyjnej towarzysz take zjawiska niemechaniczne: chemiczne, cieplne, elektryczne, ktre mog zwielokrotni efekty erozyjne, lecz nie s podstawow przyczyn uszkodze kawitacyjnych.

Rys. 7.25. Liczne pknicia w pasmach polizgu, stal OH18N9. Trawiono HNO 3 4+HF (przekrj poprzeczny prbki materiau)

73.2. Urzdzenia do wytwarzania kawitacji i badania p r b e k materiaw Do oceny zachowania si materiaw pod wpywem mechanicznego dziaania kawitacji wykorzystuje si rne laboratoryjne zestawy aparaturowe. Najbardziej rozpowszechnione s urzdzenia przepywowe i wibracyjne. W urzdzeniach przepywowych, modelujcych kawitacj hydrodynamiczn, zjawisko to wytwarzane jest podczas przepywu cieczy przez dysze i kanay przepywowe bd w czasie wirowania prbek w stacjonarnej masie cieczy. Na rys. 7.26 przedstawiony jest schemat jednego z tych urzdze urzdzenia z wirujc tarcz. Tarcza z umieszczonymi w niej prbkami

156

Rys. 7.26. Schemat urzdzenia z wirujc tarcz

wiruje w stacjonarnej cieczy. Elementy walcowe lub otwory umieszczone w ssiedztwie prbek wywouj podczas obrotu tarczy zjawisko kawitacji. Stosowane prdkoci obwodowe prbek wynosz zwykle od kilkunastu do kilkudziesiciu metrw na sekund. Prbka materiau, poddana dziaaniu kawitacji na opisanym urzdzeniu, przedstawiona jest na rys. 7.27. Rys. 7.27. Prbka materiau poddana kawitacji W urzdzeniach wibracyjnych, na stanowisku z wirujc tarcz (pow. x2) modelujcych kawitacj wibracyjn, wykorzystuje si czsto zjawisko magnetostrykacji, polegajce na zmianach wymiarw elementw, wykonanych z metali ferromagnetycznych, pod wpywem zmiennego pola magnetycznego. Magnetostrykcyjny wzbudnik drga (przetwornik) sprzony jest z koncentratorem transformatorem akustycznym (rys. 7.28), speniajcym rol mechanicznego wzmacniacza amplitudy drga. Zanurzenie w cieczy drgajcej kocwki koncentratora wywouje zmienne pole cinie, ktre przy okrelonej intensywnoci powoduje wystpienie kawitacji. Przykadowo, aby wywoa zjawisko kawitacji w wodzie wodocigowej, przy czstotliwoci drga 20 kHz, konieczna jest intensywno okoo 1 W/cm2. Prbki materiaowe mocuje si na kocu koncentratora, bd naprzeciw niego w niewielkiej odlegoci. Na rys. 7.29 przedstawiono prbk materiau poddan dziaaniu kawitacji na urzdzeniu magnetostrykcyjnym.

157

Rys. 7.28. Schemat urzdzenia magnetostrykcyjnego

7.3.3. Przebieg erozji kawitacyjnej w czasie. Wskaniki odpornoci kawitacyjnej W warunkach laboratoryjnych niszczenie spowodowane zjawiskiem kawitacji jest oceniane najczciej za pomoc pomiaru ubytku masy lub objtoci prbki materiau. Zaleno ubytku masy m (lub ubytku objtoci v) od czasu dziaania kawitacji t przedstawia krzywa erozji Rys. 7.29. Prbka materiau poddana kawitacji na stanowisku magnetostrykcyjnym cakowitej, rys. 7.30a. Na jej pod(pow. x4) stawie wyznacza si czsto krzyw szybkoci erozji, rys. 7.30b. Zwykle wyrnia si cztery charakterycharakterystyczne okresy niszczenia, zaznaczone na obu krzywych. Przedstawione krzywe stanowi podstaw dla ilociowej oceny skutkw dziaania kawitacji na materia. Najczciej stosowanymi wskanikami s czas okresu inkubacji i szybko ubywania materiau w okresie ustalonego niszczenia. Im duszy jest czas inkubacji i im mniejsza szybko niszczenia tym wiksza jest zdolno materiau do przeciwstawienia si niszczcemu dziaaniu kawitacji czyli wiksza odporno kawitacyjna. W tablicy 7.2 przedstawiono wskaniki odpornoci kawitacyjnej niektrych materiaw metalowych. Naley zauway, e nie zawsze oba wskaniki daj zgodne uszeregowanie, czego przykadem jest przedstawiona tablica.

158

Rys. 7.30. Przebieg niszczenia kawitacyjnego w czasie: a) krzywa erozji cakowitej, b) krzywa szybkoci niszczenia, 1 okres inkubacji, 2 - okres wzmoonego niszczenia, 3 - okres ustalonego niszczenia, 4 okres osabionego niszczenia Tablica 12 Wskaniki odpornoci kawitacyjnej. Stanowisko magnetostrykcyjne: czstotliwo drga 6,5 kHz, amplituda 50 mm, woda destylowana 20C
HV Materia Czas okresu inkubacji

Odwrotno szybkoci niszczenia jednostki powierzchni

[MPa]

stal 2H13 stal H17N2 brz BM1273 stal OH18N9 mosidz MM55 eliwo Z1250 elazo E04 stal OH17T mosidz M70 mied Cu99,7G

469 426 252 187 161 199 89 150 65 50 715 609 542 257 314 442 327 240

3600 2400 2600 3300 2700 1600 1600 1200 1300 280

112,0 66,7 30,3 28,5 24,3 9,4 8,6 8,4 8,3 2,3

159
Obecnie uwaa si, e zasadnicz cech metalu decydujc o jego zdolnoci przeciwstawiania si niszczcemu dziaaniu kawitacji jest struktura krystaliczna i mikrostruktura wielko ziarna, rodzaj i rozmieszczenie wtrce dyspersyjnych, charakter faz powstajcych w stopach niestabilnych pod wpywem kawitacji, rodzaj i rozmieszczenie faz w materiaach wielofazowych.

7.4 cieranie cieranie jest to proces zuycia materiau w warstwie wierzchniej spowodowany oddzielaniem si czstek materiau wskutek mikroskrawania, cinania lub odrywania nierwnoci. Zjawiskom tym towarzysz ponadto odksztacenia spryste i plastyczne oraz bruzdowanie wzgldnie rysowanie materiau. Na rys. 7.31 przedstawiono model dynamiczny elementarnych procesw zuywania na skutek cierania. Jako kryterium wyrniajce rodzaje zuywania przyjto iloraz powierzchni przekrojw poprzecznych zagbienia rysy f2 oraz spczania materiau wok rysy f1 rys. 7.32. Jeeli f2/f1 = 1, wwczas powstaje wycznie odksztacenie plastyczne obszarw styku czyli bruzdowanie. Materia wgnieciony przez wystp nierwnoci lub ziarno cierniwa jest przeniesiony na zewntrz powierzchni (spczenie materiau z obu stron rysy). Jeeli f1/f2 = 0, czyli powierzchnia przekroju poprzecznego spczonego materiau jest rwna zeru, f1 = 0, wtedy wystpuje wycznie skrawanie. Jeli 0 f1/f2 1, to nastpuje wwczas mikroskrawanie, odksztacenie plastyczne i rysowanie.
a)

b)

c)

d)

Rys. 7.31. Model dynamiczny elementarnych procesw zuywania: a - bruzdowanie, b - cinanie nierwnoci, c - odrywanie si nierwnoci, d odksztacenie plastyczne materiau

160
f1
m m

f2

Rys. 7.32. Kryterium wyrniajce rodzaje zuywania: az gboko bruzdy, m-m poziom odniesienia

Zuycie cierne mona podzieli na: cieranie przez ziarna umocowane, cieranie przez warstw ciern wystpujc pomidzy powierzchniami tarcia, cieranie przez strumie cierny, cieranie w masie lub rodowisku ciernym. cieranie przez ziarna umocowane wystpuje przez tarcie metali o materia cierny (np. papier cierny) oraz cieranie metali wskutek wsppracy z chropowat powierzchni. Pierwszy przypadek wystpuje w procesach obrbki powierzchni, drugi w procesach tarcia elementw maszyn. cieranie przez warstw ciern wystpuje wwczas, gdy pomidzy powierzchniami tarcia znajduj si twarde zanieczyszczenia na przykad ziarna piasku, ktre przedostay si z zewntrz (maszyny rolnicze, budowlane, drogowe) lub stanowi produkty zuycia. Mona rozrni kilka przypadkw zachowania si ziarn, ktre przedostay si do obszaru styku wsppracujcych powierzchni: a) wnikanie ziaren w wsppracujce powierzchnie spowodowane rnic twardoci ziarn oraz korzystnym ksztatem. Ziarna te staj si (chwilowo lub trwale) ziarnami umocowanymi i powoduj intensywne mikroskrawanie, rysowanie lub bruzdowanie wsppracujcych powierzchni, b) przetaczanie si drobnych i zaokrglonych ziarn midzy powierzchniami, c) rozkruszanie ziarn, gdy obcienie dziaajce na nie przekroczy jego wytrzymao. cieranie w strumieniu ciernym polega na oddziaywaniu strumienia pynu, w ktrym s zawieszone czstki cierniwa (np.: cieranie przez piaskowanie, cieranie przez czstki cierniwa zawieszone w wodzie lub innych pynach). cieranie metali w rodowisku ciernym (np. gsienic pojazdw) charakteryzuje si znaczn energi kinetyczn ziarn ciernych. Styk ziarna ze cieran powierzchni nastpuje pod dziaaniem si wykonujcych prac cierania i zgniatania materiau. W wielu przypadkach mas ciern stanowi gleba, w ktrej osnowie znajduj si ziarna mineralne (gwnie kwarcowe) stanowice cierniwo. Proces zuywania ciernego jest typowy dla tarcia suchego. Jednake stwierdzono, e zuycie cierne moe by dominujce take w przypadku

161
zastosowania smarowania, jeeli nie nastpio wyrane unoszenie spowodowane wytworzeniem klina smarowego i jeeli w smarze s zawarte czstki cierniwa rys. 7.33. Badania zalenoci zuycia stali wglowych od ich struktury przy tarciu o ptno korundowe day nastpujce wyniki: a) odporno na cieranie stali wglowych wyarzonych ronie ze wzrostem zawartoci wgla do zawartoci bliskiej eutektoidalnej, a z dalszym wzrostem maleje (dla perlitu) albo ronie, lecz znacznie wolniej (dla cementytu kulkowego) rys. 7.34. Struktury perlityczne s nieco bardziej odporne na cieranie ni z cementytem kulkowym,

Rys. 7.33. Zaleno pomidzy wzgldn odpornoci na zuycie cierne I wz a naciskiem jednostkowym Kn dla oleju czystego i ze cierniwem przy prdkoci wzgldnej V = 0,5 m/s

Rys. 7.34. Zaleno odpornoci na zuycie cierne stali wglowej wyarzonej od zawartoci wgla: 1 - stal z perlitem pytkowym, 2 - stal z cementytem kulkowym

162
b) odporno na cieranie stali hartowanych ronie ze wzrostem zawartoci w nich wgla, jednake od 0,8% wzrost ten staje si coraz mniejszy, a od 1% C niemal cakowicie zanika rys. 7.35, c) ze wzrostem zawartoci austenitu szcztkowego w strukturze martenzytycznej stali narzdziowych odporno ich na cieranie cigle maleje. d) w stalach ulepszonych cieplnie ze wzrostem temperatury odpuszczania odporno na cieranie maleje, ale w mniejszym stopniu ni twardo rys. 7.36, e) najbardziej odporne na cieranie s struktury martenzytyczne nieodpuszczone.
Rys. 7.35. Zaleno midzy twardoci HV i odpornoci na zuycie cierne I wz stali hartowanych, a zawartoci w nich wgla

Rys. 7.36. Zaleno midzy twardoci HV i odpornoci na zuycie cierne Iwz stali a temperatur jej odpuszczania

163 7.5. Pitting

Zuycie przez pitting (zuycie gruzekowe) jest zuyciem zmczeniowym przy tarciu tocznym w obecnoci oleju. Przy zuywaniu przez pitting mona wyrni trzy etapy: 1) zmczenie materiau i inicjacja pkni, 2) rozprzestrzenianie si pkni, 3) wyrywanie przez olej czstek metalu. W etapie pierwszym zmczenie materiau na powierzchni tarcia wystpuje w wyniku cyklicznego oddziaywania napre. Inicjacja pkni wie si zazwyczaj z miejscami, w ktrych powtarzajce si mikroodksztacenia plastyczne stopniowo powikszaj stopie zgniotu materiau, czego nastpstwem s zjawiska doprowadzajce do wyczerpania si zdolnoci odksztace plastycznych materiau. Dalsze impulsy obcienia powoduj powstanie pierwszych mikropkni. Wszelkie wady powierzchni i niecigoci struktury mog take stanowi rdo inicjacji pkni zmczeniowych. W czasie pierwszego etapu olej dziaa hamujco na postp procesw zmczeniowych, gdy agodzi naciski jednostkowe w strefie kontaktu, co wpywa dodatnio na wytrzymao powierzchniow materiau. W wyniku tego dziaania zuycie zmczeniowe w obecnoci oleju wystpuje znacznie pniej ni w przypadku zuywania powierzchni elementw niesmarowanych. W etapie drugim mikropknicia zmczeniowe powikszaj si i obejmuj coraz wiksze czci materiau. Istotn i i niekorzystn rol odgrywa olej w rozprzestrzenianiu pkni. Olej jako ciecz nieciliwa, wtaczany pod znacznym cinieniem w mikropknicia, wywiera dziaanie rozklinowujce, powodujce powikszenie ich wymiarw. Efekt jest tym intensywniejszy, im olej ma wiksz zdolno wnikania w szczeliny, tzn. im ma mniejsz lepko i napicie powierzchniowe (oleje wysokouszlachetnione). W trzecim etapie powierzchnia tarcia elementw posiada ju znacznie rozwinit siatk pkni. W etapie tym nastpuje wyrywanie przez olej czstek metali, ktre na skutek zmczenia zmniejszyy lub utraciy spjno z rodzimym materiaem. Powierzchnie czci maszyn objte pittingiem wykazuj lady zuycia jak drobne, gbokie i do gste wyrwania. Zuycie nosi charakter gruzekowy. Zuycie przez pitting wystpuje przy tarciu k zbatych w okolicy rednicy podziaowej, w oyskach tocznych smarowanych smarem pynnym (olejem).

8. STOPY ELAZA Z WGLEM

8.1. elazo
Pierwiastek chemiczny elazo (Fe - ferrum) nie wystpuje w przyrodzie w stanie rodzimym, gdy wykazuje due powinowactwo do tlenu, wodoru, siarki i innych pierwiastkw. Najczstsze domieszki w elazie technicznym to wgiel, mangan, krzem, siarka, fosfor oraz gazy, jak tlen, wodr i azot. Wasnoci metalu s uzalenione od iloci domieszek. Do technicznych odmian elaza zalicza si: elazo chemicznie czyste, otrzymywane przez redukcj tlenkw; zawierajce do 0,007% domieszek, elazo elektrolityczne, zawierajce do 0,02% domieszek, elazo karbonylkowe, otrzymywane przez dysocjacj piciokarbonylku elaza, zawierajce do 0,03% domieszek, elazo otrzymywane w drodze metalurgicznej (armco, svea) zawierajce do 0,1% domieszek. Technicznie czyste odmiany elaza wytwarzane s ze wzgldu na dobre wasnoci magnetyczne; znajduj zastosowanie gwnie w elektronice i automatyce. Wasnoci mechaniczne niektrych odmian elaza zestawiono w tablicy 8.1. elazo jest pierwiastkiem wystpujcym w dwch odmianach alotropowych Fe1) i Fe. Odmiana Fe istnieje od temperatury otoczenia do 912C, krystalizuje w sieci RPC o parametrze a = 2,86 (przy temperaturze otoczenia). W temperaturze 770C Fe traci wasnoci ferromagnetyczne (nie zmieniajc sieci). Od temperatury 770C do 912C wystpuje odmiana alotropowa Fe paramagnetyczna. W temperaturze 912C elazo a ulega przemianie w elazo o sieci RSC i parametrze a = 3,65 (przy temperaturze przemiany). Odmiana Fey jest trwaa a do temperatury 1394C, w ktrej przekrystalizowuje w odmian Fe() wysokotemperaturow o sieci RPC i parametrze a = 2,94 . Odmiana Fe() istnieje a do temperatury topnienia, tj. 1538. Zaleno zmiany parametru sieci wraz ze zmian temperatury przedstawia rysunek 8.1.

1)

Fe - niskotemperaturowa i Fe() - wysokotemperaturowa odmiana elaza.

165 Tablica 8.1 Wasnoci mechaniczne rnych odmian elaza elazo elektrolityczne wyarzone (0,02 0,07% domieszek) 98-140 180-250 5 0 - 40 8 0 - 70 206000 8100 4 5 - 55 5 0 - 80 1 8 - 25 0,28 8 0 - 90 27 elazo karbonylkowe (0,010,7% domieszek) 90-170 200-270 4 0 - 30 8 0 - 70 203000 elazo armco wyarzone (0,10,16% domieszek) 90-250 180-310 4 0 - 30 80-70 196000-206000

Waciwo

granica plastycznoci Re [MPa] granica wytrzymaoci na rozciganie R m [MPa] wyduenie A 10 [%] przewenie Z [%] modu sprystoci podunej E [MPa] modu sprystoci poprzecznej G [MPa] twardo Brinella [HB] udarno KU [J/cm ] wspczynnik Poissona []
2

Rys. 8.1. Zaleno parametru sieci elaza od temperatury.

166

Rys. 8.2 Przemiany alotropowe elaza przy nagrzewaniu i chodzeniu

Przemiany elaza mona przedstawi na krzywych chodzenia lub nagrzewania, (rys. 8.2). Temperatury przemian elaza, tzw. punkty przeomowe lub krytyczne, przyjto oznacza liter A (od arrt fr. przystanek). Warto temperatur krytycznych zaley od szybkoci nagrzewania i chodzenia (histereza przemiany), dlatego przy oznaczaniu punktw krytycznych do litery A dodaje si liter c (od chauffage, fr. ogrzewanie), jeli wyznaczono go przy nagrzewaniu lub r (od refroidissement, fr. chodzenie), gdy wyznaczono go przy chodzeniu. Przyjto nastpujce oznaczenia dla przemian elaza w temperaturach rwnowagi: A2 przemiana magnetyczna Fe w temperaturze 770C, nazwanej tem-

peratur punktu Curie,

167
A3 - przemiana alotropowa FeFe w temperaturze 912C, A4 - przemiana alotropowa FeFe() w temperaturze 1394C Oznaczenia przemian elaza odnosz si rwnie do stopw elaza (rozdz. 8.3), ale w wypadku stopw wartoci temperatury zale od zawartoci wgla w stopie. W stopach elaza ponadto wystpuj przemiany: A1 eutektoidalna w temperaturze 727C i A0 - magnetyczna cementytu w temperaturze 230G

8.2. Wgiel w stopach elaza

Wgiel wystpuje w dwch odmianach, jako grafit i diament. W stopach elaza z wglem wystpuje tylko grafit. Struktur grafitu tworz kolejno powtarzajce si warstwy heksagonalne ABA..., w ktrych atomy wgla obsadzaj naroa foremnych szeciobokw. Schemat sieci przestrzennej grafitu z zaznaczon komrk strukturaln przedstawiono na rysunku 8.3, a jej parametry maj wartoci a = 2,46 i c = 6,80 . Grafit jest ciemnoszarego koloru, posiada zdolno odbijania promieni wietlnych i podlega polizgowi wzdu paszczyzny podstawy (0001). Gsto grafitu jest okoo trzykrotnie mniejsza od gstoci elaza i wynosi 2,22 g/cm3, a granica wytrzymaoci na rozciganie Rm = 20 MPa. Wraz ze wzrostem tempera- Rys. 8.3. Schemat budowy sieci przestrzennej grafitu tury przewodno cieplna grafitu ronie. Punkt topliwoci grafitu przyjmuje si jako rwny 3800C Greber i Hanneman ustalili za pomoc bada rentgenograficznych, e grafit w eliwie szarym posiada identyczne wartoci parametrw sieci, jakie stwierdzono dla czystego naturalnego grafitu. Wydzielenia tzw. pierwotnego grafitu2) s tym wiksze, im wicej jest wgla w stopie. W stopach najbogatszych w wgiel eliwach grubo patkw grafitu moe osiga warto 50 m. Grafit eutektyczny posiada form siatkow, a wic odznacza si znacznie mniejsz

Grafit pierwotny to grafit wydzielajcy si z ciekego roztworu wgla w elazie w trakcie krzepnicia, w odrnieniu od grafitu wtrnego wydzielajcego si w stanie staym.

2)

168
gruboci wydziele. Wgiel elementarny wydzielajcy si w eliwach w stanie staym, zgodnie z liniami E'S' i P'S'K' (rys. 8.4), zwany wglem arzenia (grafit wtrny), jest uwaany za t sam faz co grafit. (Istniej hipotezy uwzgldniajce istnienie dwch postaci alotropowych grafitu, tj. i , ale zagadnienie to, majce teoretyczne znaczenie, nie bdzie dalej uwzgldnione). W stopach z elazem wgiel najczciej wystpuje w postaci fazy midzymetalicznej Fe 3 C, zwanej cementytem, zawierajcej 6,7% C. Cementyt jest faz metastabiln, ktra moe ulec rozpadowi z wydzielaniem grafitu; szczegowy opis cementytu zawarto w rozdziale 8.3 i 8.4.

8.3. Ukad elazo-wgiel

Wgiel jest pierwiastkiem, ktry rozpuszcza si w Fe w niewielkich ilociach, maksymalnie 0,022% w temperaturze A1 = 727C, a w Fe maksymalnie 2,14% w temperaturze 1147C. Jeeli stop elaza zawiera wicej wgla, ni wynosi jego graniczna rozpuszczalno dla danej temperatury, to moe on wystpowa w postaci wolnej fazy jako grafit, lub w postaci zwizanej jako cementyt (Fe3C). Praktycznie grafit wystpuje w stopach o wyszej zawartoci wgla i odpowiedniej iloci pierwiastkw grafitotwrczych (Si, Al, Ni). Najczciej jednak wgiel wystpuje w stopach elaza w postaci cementytu i dlatego te wiksze praktyczne znaczenie ma ukad rwnowagi Fe-Fe 3 C ni Fe-grafit Rnice midzy ukadami s stosunkowo nieznaczne, co mona stwierdzi porwnujc na rys. 8.4a pooenie linii cigych przedstawiajcych ukad Fe-Fe 3 C z liniami przerywanymi ukadu Fe-grafit Podstaw do budowy wykresu rwnowagi Fe-Fe 3 C s krzywe chodzenia elaza, cementytu i stopw o skadzie charakterystycznym, ktre pozwalaj na wyznaczenie zakresw wystpowania pl utworzonych z jednakowych faz. Waniejsze krzywe chodzenia przedstawiono na rys. 8.4c. Nanoszc punkty charakterystyczne z krzywych ostygania na rzdne dotyczce skadu chemicznego od 0% do 6.7% C, a nastpnie czc je liniami cigymi otrzymujemy wykres przedstawiony na rys. 8.4.a

169
Linia ABCD czy wszystkie punkty odpowiadajce temperaturom pocztku krzepnicia stopw (linia likwidus), za linia AHJECF czy wszystkie punkty odpowiadajce temperaturom koca krzepnicia stopw (linia solidus). Nad lini likwidus wystpuje tylko cieky roztwr wgla w elazie faza cieka oznaczony przez L. Pomidzy liniarm likwidus i solidus wystpuje zawsze faza cieka i wydzielajca si z niej (krystalizujca) jedna faza staa. W ukadzie rwnowagi Fe-F 3 C wystpuj nastpujce fazy stae: ferryt () midzywzowy roztwr stay wgla w Fe, ferryt wysokotemperaturowy - Fe() - midzywzowy roztwr stay wgla w Fe(), austenit () midzywzowy roztwr stay wgla w Fe, cementyt (Fe3C) faza midzymetaliczna. Nazwy lub symbole faz umieszczone w polu ich wystpowania tworz opis fazowy wykresu rwnowagi Fe-Fe 3 C (rys. 8.4d). Fazy stae wystpujce w ukadzie rwnowagi Fe-Fe 3 C ferryt, austenit i cementyt mog tworzy mieszaniny: eutektyk (ledeburyt) mieszanin eutektyczn austenitu z cementytem zawierajc 4,3% C, krzepnc w staej temperaturze 1147C; ledeburyt w temperaturze 727C wskutek przemiany austenitu w perlit staje si ledeburytem przemienionym; eutektoid (perlit) mieszanin eutektoidaln ferrytu z cementytem zawierajc 0,76% C, powstajc w staej temperaturze 727C Krzepnicie stopw o zawartoci wgla do 0,53% C (linia AB) powoduje wydzielanie si ferrytu wysokotemperaturowego Fe()3). Podczas krzepnicia stopw od 0,53 do 4,3% C (linia BC) wydziela si austenit, a podczas krzepnicia stopw od 4,3% C do 6,7% C (linia CD) wydziela si cementyt pierwotny. Koniec krzepnicia stopw elaza z wglem obrazuj linie: AH ferrytu, JE austenitu, ECF ledeburytu. Linia HB wskazuje na wystpowanie przemiany perytektycznej, w wyniku ktrej z cieczy o skadzie punktu B i ferrytu o skadzie punktu H tworzy si austenit o skadzie punktu J. Przemianie tej ulegaj stopy zawierajce od 0,09 do 0,53% C. Linia ECF jest lini przemiany eutektycznej. W punkcie eutektycznym - C cieky roztwr o zawartoci 4,3% C przemienia si w ledeburyt w staej temperaturze 1147C. Przemianie tej ulegaj stopy elaza zawierajce powyej 2,14% C.

Ferryt Fe() posiada znaczenie praktyczne jedynie w ktrych oddziauje na struktur materiau wyrobu.

3)

w nielicznych

przypadkach,

170
Wszystkie linie poniej linii solidus dotycz bardzo wanych dla celw praktycznych przemian w stanie staym. Wzdu linii GOS odbywa si przemiana alotropowa austenitu w ferryt, a wzdu linii ES wydzielanie cementytu wtrnego z austenitu wskutek obniania si rozpuszczalnoci wgla w Feg wraz z obnianiem si jego temperatury. W punkcie S nalecym do linii PSK (linii eutektoidalnej) w temperaturze 727C austenit o zawartoci 0,76% C przemienia si w perlit mieszanin eutektoidaln ferrytu i cementytu. Przemiana eutektoidaln zachodzi we wszystkich stopach zawierajcych powyej 0,022% C. Linia MO okrela przemian magnetyczn ferrytu; powyej temperatury okrelonej lini MO ferryt jest paramagnetyczny, poniej - ferromagnetyczny. Linia PQ wskazuje na obnianie si rozpuszczalnoci wgla w Fe wraz z obnianiem si temperatury do 0% w temperaturze otoczenia. Efektem tego jest wydzielanie si z ferrytu cementytu trzeciorzdowego. Znajc wszystkie skadniki tworzce struktury stopw elaza z wglem, mona dokona opisu strukturalnego wykresu rwnowagi Fe-Fe 3 C, ktry zamieszczono na rys. 8.4a. Ilociowy udzia skadnikw struktury stopw w temperaturze otoczenia odczytuje si na wykresie Sauveura, rys. 8.4b. Wykres ukadu elazo-grafit stabilny (linie przerywane na rys. 8.4a) w stosunku do wykresu elazo-cementyt metastabilny (linie cige na rys. 8.4a) jest przesunity w kierunku wyszych temperatur oraz niszych zawartoci wgla. Tak wic przemiana eutektyczna i eutektoidaln w ukadzie stabilnym wystpuje przy wyszych temperaturach ni w ukadzie metastabilnym odpowiednio 1153C i 738C. Graniczna rozpuszczalno wgla w austenicie (punkt E'), pozostajca w rwnowadze z grafitem, wynosi 2,1%. Eutektyka tworzy si przy zawartoci 4,2% C i skada si z drobnopatkowego grafitu oraz austenitu o granicznej zawartoci wgla 2,1%. Wzdu linii E'S' nastpuje wydzielanie si grafitu wtrnego, wskutek stopniowego zmniejszania si rozpuszczalnoci wgla w austenicie a do 0,65 % C w punkcie eutektoidalnym. Austenit o steniu 0,65% C w temperaturze 740C podlega teoretycznie przemianie eutektoidalnej, wskutek czego powstaje ferryt i grafit Naley zaznaczy, e otrzymywanie struktur zgodnych z ukadem stabilnym, szczeglnie przy mniejszych zawartociach wgla, jest mao prawdopodobne. Naley to tumaczy tym, e zarodkowanie grafitu jest trudniejsze ni cementytu (wymaga dyfzuji wgla na wiksze odlegoci). Sporadycznie wic tylko dochodzi do bezporedniego powstania eutektoidu grafitowego, poniewa przemiana przez stadium rwnowagi metastabilnej jest kinetycznie atwiejsza. Tak wic punkt S' dla ukadu elazo-grafit powsta wskutek ekstrapolacji. Nie obserwuje si te wydzielania grafitu trzeciorzdowego z ferrytu w ukadzie rwnowagi elazo-grafit. W stalach niskowglowych, zawierajcych pierwiastki grafitotwrcze (Al, Si, Ni), a podlegajcych

171
dugotrwaemu wyarzaniu w temperaturze powyej 500C, moe wystpi przemiana cementytu w ferryt i grafit4).

Wasnoci faz i skadnikw struktury ukadu Fe-Fe3C

Ferryt jest to midzywzowy roztwr stay wgla w elazie a o sieci RPC. Maksymalna rozpuszczalno wgla w Fe wystpuje w temperaturze eutektoidalnej i wynosi 0,022% C, w miar obniania temperatury maleje, aby w temperaturze otoczenia osign wartoci ok. 0% C. Maksymalna zawarto wgla w ferrycie wysokotemperaturowym Fe() wynosi 0,09% C przy temperaturze perytektycznej. W ferrycie poza wglem rozpuszczaj si rwnie inne pierwiastki o maej rednicy atomu, jak azot, wodr, bor, tworzc roztwory midzywzowe. Atomy tych pierwiastkw znajduj si w lukach sieciowych tetreaedrycznych lub oktaedrycznych komrki strukturalnej. Luki tetraedryczne wystpujce w sieci przestrzennie centrowanej elaza s otoczone przez cztery atomy sieci i mog pomieci przy temperaturze 25C atomy obce o rednicy 0,721 kX 5) . Wynika to z zalenoci geometrycznych dla sieci ferrytu (rys. 2.9). Na kadej cianie komrki strukturalnej s cztery luki tetraedryczne, a poniewa kada ze cian jest wsplna dla dwch ssiednich komrek, wic na jedn komrk strukturaln elaza a przypada 1/2*4*6 = 12 luk tetraedrycznych. Luki oktaedryczne wystpuj na rodku ciany komrki strukturalnej w poowie dugoci krawdzi (rys. 2.10). Taka luka ma ksztat spaszczonego" czworocianu. Na jedn komrk strukturaln elaza a przypada 6 luk oktaedrycznych ktre, jako wiksze wymiarami od luk tetraedrycznych, s w pierwszej kolejnoci wypeniane atomami midzywzowymi. Najmniejszy wymiar luki oktaedrycznej odpowiada kierunkowi (100) o lunym uoeniu atomw, pozwalajcym na atwe ich rozsunicie. Powoduje to tetragonalne znieksztacenie sieci oraz zwikszenie napre wewntrznych, a wic i podwyszenie energii roztworu midzywzowego. Ze wzgldw energetycznych obserwuje si zajmowanie przez atomy obce tylko 1/3 liczby luk oktaedrycznych, tj. dwch na komrk strukturaln, czyli jednej na kady atom sieci. W przemysowych stopach elaza (stale, eliwa) ferryt rozpuszcza take inne pierwiastki: Si, Mn, P biorce udzia w procesie metalurgicznym. Wasnoci ferrytu zale od skadu chemicznego stopu. Ferryt zawierajcy tylko rozpuszczony wgiel wykazuje twardo okoo 50 HB (w stali zawierajcej 0,25% Si i 0,05% P twardo ferrytu wynosi 80 HB, w eliwie cigliwym zawierajcym 0,85% Si, 0,14% P twardo ferrytu wynosi okoo 100 HB,
Zjawisko powstawania grafitu w stalach konstrukcyjnych pracujcych w podwyszonych temperaturach jest niepodane, poniewa wywouje obnienie wytrzymaoci i plastycznoci materiau. 5) 1 = 1 0 - 1 0 m = 1,00202 kX.
4)

172
natomiast w eliwie szarym zawierajcym 2% Si i 0,3% P ferryt posiada twardo 130 HB). Najczciej przyjmuje si, e wytrzymao ferrytu Rm = 300 MPa, wyduenie A 10 = 40%, a udarno KCV = 18 J/cm 2 . Prbka stopu elaza z ma iloci wgla, przygotowana w postaci zgadu po wytrawieniu nitalem, obserwowana w mikroskopie wietlnym, wykazuje jasne ziarna ferrytu o nieznacznie zmieniajcym si zabarwieniu i wyranie ciemne granice (rys. 8.5, 8.6). Rne zabarwienie ziarn jest wynikiem rnej intensywnoci trawienia zalenej od rnej orientacji krystalograficznej wzgldem paszczyzny zgadu. Wymiary ziarn mog by rne. Granice mog by liniami prostymi lub krzywymi. Po zgniocie w granicach od 3 do 5% w ziarnach ferrytu mona obserwowa paszczyzny polizgu. Austenit jest to midzywzowy roztwr stay wgla w elazie y o sieci RSC. Maksymalna rozpuszczalno wgla przypada na temperatur eutektyczn 1147C i wynosi 2,14% C. Znacznie wysza rozpuszczalno wgla w elazie (w porwnaniu z elazem ) wie si z zalenociami geometrycznymi sieci regularnej ciennie centrowanej. Luk tetraedryczn w tej sieci ograniczaj 4 atomy (3 z nich znajduj si na rodkach cian, a czwarty na naroniku komrki strukturalnej rys. 2.12). rodki atomw s wierzchokami regularnego czworocianu. W kadej z komrek strukturalnych austenitu jest 8 luk tetraedrycznych; wymiary luki w temperaturze 916C pozwalaj na rozmieszczenie w niej atomu o rednicy 0,579 kX. Luki oktaedryczne austenitu s rozmieszczone w rodkach komrek oraz poowie kadej z dwunastu krawdzi. Wynika wic z tego, e na jedn komrk przypadaj 4 luki oktaedryczne. W luce oktaedrycznej, przy temperaturze 916C moe si zmieci atom o rednicy 1,055 kX. Wymiary i symetryczny rozkad luk w sieci elaza y pozwalaj na atw rozpuszczalno pierwiastkw o maych rednicach atomowych (wgiel, azot) i tworzenie si roztworw midzywzowych. Oddziaywanie napre zewntrznych na kryszta austenitu powoduje polizg wzdu kierunkw <100> o najgstszym uoeniu atomw w paszczynie <111>. Austenit jest paramagnetyczny, wykazuje mae przewodnictwo elektryczne i cieplne oraz spord wszystkich skadnikw strukturalnych ma najwiksz gsto. W stopach elaza z wglem austenit istnieje tylko powyej 727C Cementyt faza midzymetaliczna o wzorze stechiometrycznym Fe 3 C, zawierajca 6,7% C, posiada struktur rombow o parametrach sieci a = 5,09 , c = 6,75 . Komrka strukturalna cementytu zawiera 12 atomw elaza i 4 atomy wgla, co odpowiada czterem czsteczkom Fe 3 C. Midzy atomami elaza wizania maj charakter metaliczny, natomiast wizania midzy atomami elaza i wgla kowalentny. Poniewa wizania metaliczne s w przewadze, dlatego cementyt wykazuje cechy stanu metalicznego materii, takie jak przewodno elektryczna oraz poysk metaliczny. Do temperatury

173
230C cementyt wykazuje wasnoci ferromagnetyczne, a powyej tej temperatury paramagnetyczne. Gsto cementytu w temperaturze pokojowej wynosi 7,68 g/cm3 jest wic mniejsza ni gsto czystego elaza. Cementyt jest twardy (700 HB) i kruchy. Na podstawie cementytu mog tworzy si wtrne roztwory stae rnowzowe, w ktrych atomy wgla mog by zastpione atomami niemetali, np. azotu, a na miejsca atomw elaza mog wchodzi atomy metali, np. manganu, chromu, molibdenu czy te innych pierwiastkw wglikotwrczych. Powoduje to oczywicie zmiany wasnoci cementytu (wzrost twardoci). Cementyt jest faz nietrwa (metastabiln), wic pod wpywem podwyszonej temperatury moe podlega rozkadowi na elazo i wgliel (grafit). Wytrawiony nitalem cementyt jest jasny (nie wykazuje granic ziarn jak ferryt), a od ferrytu mona go odrni ksztatem wydziele oraz twardoci. Po wytrawieniu pikrynianem sodowym cementyt zabarwia si na ciemno (rys. 8.18). Rozrnia si cementyt: pierwotny (Fe3CI), wydzielajcy si z roztworu ciekego wzdu linii CD (rys. 8.4) i wystpujcy na tle ledeburytu przemienionego w postaci duych jasnych igie (rys. 8.42); drugorzdowy, czyli wtrny, (Fe3CII) wydzielajcy si z austenitu, wzdu linii ES (Acm), wskutek obniania si ropuszczalnoci wgla w elazie ; najczciej tworzy siatk wzdu granic ziarn perlitu (rys. 8.18) lub igy wzdu paszczyzn krystalograficznych. Siatka cementytu jest na og mniej wyrana od siatki ferrytu (rys. 8.15) wok ziarn perlitu i nie wykazuje ziarn oddzielonych granicami. Identyfikacj siatki cementytu najatwiej osign poprzez trawienie zasadowym pikrynianem sodowym; trzeciorzdowy (Fe3CIII), wydzielajcy si z ferrytu wzdu linii PQ, wskutek obniania si rozpuszczalnoci wgla w elazie a, tworzy wydzielenia na granicach ziarn ferrytu (rys. 8.7) lub rzadziej w ich wntrzu. Perlit 6) eutektoid, czyli mieszanina eutektoidalna na przemian uoonych pytek ferrytu i cementytu o zawartoci 0,76% C, powstajca wskutek dyfuzyjnej przemiany eutektoidalnej austenitu przy studzeniu. Wymiary pytek zale od szybkoci chodzenia austenitu (moliwoci dyfuzji wgla w elazie). Perlit wystpuje we wszystkich stopach elaza z wglem z zawartoci od 0,022% do 6,7% C, a w stopie o skadzie 0,76 C stanowi jedyny skadnik struktury. Perlit wytrawiony nitalem obserwowany w mikroskopie wietlnym, przy maym powikszeniu stanowi szare pole o rnym zabarwieniu (rys. 8.16), a przy wikszym powikszeniu widoczna jest budowa pytkowa (rys. 8.17), w ktrej twardy, trudniej trawicy si cementyt wystaje ponad mikki ferryt. W ziarnie perlitu atwo mona wyrni poszczeglne kolonie (wizki) pytek
Nazwa perlit pochodzi stad, e wytrawiony zgad przy maym powikszeniu mieni si kolorami tczy jak masa perowa.
6)

174
o zmiennej orientacji krystalograficznej oraz o rnej gruboci, co zwizane jest z rnym ktem ich nachylenia w stosunku do paszczyzny zgadu. Wasnoci mechaniczne perlitu zale od szybkoci chodzenia podczas przemiany eutektoidalnej. Wzrost szybkoci chodzenia austenitu wywouje wiksze rozdrobnienie (dyspersj) pytek cementytu i ferrytu. Perlit o wikszej dyspersji drobnopytkowy ma wiksz wytrzymao (Rm), a mniejsz plastyczno (A10) ni perlit o mniejszej dyspersji - grubopytkowy. Pytkow posta cementytu w perlicie mona przemieni w posta ziarnist - kulkow przez specjaln obrbk ciepln (rozdz. 9.3). Uzyskana struktura - sferoidyt - skada si z kulek cementytu w osnowie ferrytu (rys. 8.19, 8.20) i charakteryzuje si przede wszystkim nisz twardoci ni struktura pytkowa. W stali eutektoidalnej o strukturze sferiodytu Rm = 560 MPa, a twardo 160180 HB. Ledeburyt mieszanina eutektyczna zawierajca 4,3% C, zoona z austenitu i cementytu. Ledeburyt jest trway do temperatury 727C, w ktrej austenit w nim zawarty ulega przemianie w perlit tworzc ledeburyt przemieniony, tj. mieszanin perlitu i cementytu. Ledeburyt przemieniony wystpuje we wszystkich stopach elaza z wglem o zawartoci od 2,14 do 6,7% C, a w stopie o skadzie 4,3 % C stanowi jedyny skadnik struktury (rys. 8.42). Ledeburyt przemieniony odznacza si znaczn twardoci, okoo 450 HB, i znaczn kruchoci.

Rys. 8.5. elazo armco. Rnej wielkoci ziarna ferrytu; nital. xl00

Rys. 8.6. Struktura ziarnista, jasne ziarna ferrytu, ciemne wydzielenia wewntrz ziarn wtrcenia niemetaliczne; nital x250

175

Rys. 8.7. Struktura ziarnista; na granicach jasnych ziarn ferrytu rwnie jasne wydzielenia cementytu trzeciorzdowego; nital, x400

Rys. 8.8. Stal wglowa o zawartoci 0,1% C. Struktura ziarnista. Jasny ferryt, ciemny perlit. W ferrycie widoczne prostoliniowe wydzielenia azotkw: nital, x250

Rys. 8.9. Stal niskowglowa z wyranymi wtrceniami niemetalicznymi; nital, xl00

Rys. 8.10. Fragment z rys. 8.9. Jasny ferryt, ciemne wtrcenia niemetaliczne i azotki; nital, x250

Rys. 8.11. Stal wglowa 0,2% C. Struktura ziarnista; jasny ferryt, ciemny perlit; nital xl00

Rys. 8.12. Stal wglowa 0,2% C. Struktura ziarnista; jasny ferryt, ciemny perlit; nital, x250

176

Rys. 8.13. Stal wglowa 0,3% C. Struktura ziarnista o wybitnie niejednakowej wielkoci ziarna; jasny ferryt, ciemny perlit; nital, x250

Rys. 8.14. Stal 0,45% C. Struktura ziarnista; ferryt i perlit o rnej wielkoci ziarna; nital, x250

Rys. 8.15. Stal wglowa 0,65% C. Siatka ferrytu zoona z odrbnych ziarn wok ziarn perlitu rnej wielkoci; nital, x250

Rys. 8.16. Stal wglowa 0,7% C. Nieciga siatka ferrytu wok ziarn perlitu; nital, x250

Rys. 8.17. Stal wglowa 0,80% C. Struktura ziarnista; perlit zoony z pytek, kolonie pytek ferrytu i cementytu zorientowane w rnym kierunku; nital, x250

Rys. 8.18. Stal wglowa 1,2% C (N12). Ciemna siatka cementytu wok nie wytrawionych ziarn perlitu; pikrynian sodowy, x250

177

Rys. 8.19. Sta wglowa 1,2% C (N12). Cementyt kulkowy na tle ferrytu (sferoidyt); nital, x250

Rys. 8.20. Stal stopowa 1H18N9. Struktura ziarnist; jasne ziarna austenitu z utworami bliniaczymi, ciemne wtrcenia niemetaliczne; woda krlewska, x250

Rys. 8.21. Stal wglowa 0,5% C. Ciemny perlit, jasny iglasty ferryt. Struktura Widmannstttena; nital xl00

Rys. 8.22. Stal wglowa 0,3% C. Wybitnie niejednorodna struktura; obok ziarn drobnych - grube; nital, x250

Rys. 8.23. Stal wglowa (zgad nietrawiony). Ciemne, acuszkowe wtrcenia niemetaliczne: x100

Rys. 8.24, Stal wglowa (zgad nietrawiony). Wtrcenia niemetaliczne rnych wymiarw; xl00

178

Rys. 8.25. Stal wglowa 0,15% C. Struktura pasmowa; ciemny perlit uoony pasmowo wzdu kierunku walcowania, w miejscu ubogim w perlit widoczne due wtrcenie niemetaliczne; nital, x250

Rys. 8.26. Stal wglowa 0,20% C. Struktura pasmowa; ciemny perlit uoony pasmowo wzdu kierunku walcowania, na tle ferrytu wyduone ciemne wtrcenia niemetaliczne, nital, x250

Rys. 8.27. Staliwo LU450 o zawartoci 0,3% C; nital, a) jasny ferryt w postaci pierwotnych wydziele i struktura Widmannstttena x250; b) struktura Widmannastttena; xl00

Rys. 828. Formy grafitu: a patkowy, b zwarty, c kulkowy regularny

179

Rys. 8.29. eliwo szare nietrawione. Grafit patkowy prosty; xl00

Rys. 8.30. eliwo szare nietrawione. Grafit patkowy zwichrzony; xl00

Rys. 8.31. eliwo szare nietrawione. Grafit midzydendrytyczny; xl00

Rys. 8.32. eliwo sferoidalne nietrawione. Grafit kulkowy regularny; x!00

Rys. 8.33. eliwo szare ferrytyczne. Ciemny grafit patkowy, jasny ferryt; nital, x250

Rys. 8.34. eliwo szare ferrytyczno-perlityczne. Ciemny na tle ferrytu grafit patkowy, szary z pasmami perlit; nital, x250

180

Rys. 8.35. eliwo szare perlityczne. Ciemny grafit, osnowa metaliczna perlit; nital, x250

Rys. 8.36. eliwo szare perlityczne. Jasna z kropkami - eutektyka fosforowa; nital x400

Rys. 8.37. eliwo sferoidalne ferrytyczne. Na tle ferrytu wydzielania grafitu sferoidainego; nital, x250

Rys. 8.38. eliwo sferoidalne perlityczno-ferrytyczne. Grafit sferoidalny otoczony niewielk iloci ferrytu; nital, x250

Rys. 8.39. eliwo biae podeutektyczne. Widoczne dendrytyczne uoenie perlitu na tle cementytu; nital x100

Rys. 8.40. eliwo biae podeutektyczne. Perlit na tle cementytu. Miejscami ledeburyt przemieniony; nital, x250

181

Rys. 8.41. eliwo biae eutektyczne. Widoczny iedeburyt przemieniony; nital, x250

Rys. 8.42. eliwo biae nadeutektyczne. Cementyt pierwotny w postaci jasnych igie na tle ledeburytu przemienionego; nital x250

Rys. 8.43. eliwo cigliwe ferrytyczne. Na tle ferrytu wydzielenia grafitu (wgla arzenia); nital, x250

Rys. 8.44. eliwo cigliwe ferrytyczno-perlityczne. Wgiel arzenia wystpuje na tle ferrytu, obok perlit; nital, x250

8.4. Stale
Stopy elaza z wglem, takie jak stale, staliwa oraz eliwa, s najczciej stosowanymi materiaami konstrukcyjnymi. Rola konstruktora zwykle sprowadza si do optymalnego dobom ju istniejcego materiau, lub rzadziej do zaproponowania nowego materiau o wymaganych wasnociach. Stal jest to plastycznie przerobiony i cieplnie obrabialny stop elaza z wglem (do okoo 2% C) oraz innymi pierwiastkami, otrzymywany w procesach stalowniczych. Praktycznie jest to stop wieloskadnikowy. Wszystkie pierwiastki wystpujce w stopie mona uj w grupach jako tzw. domieszki zwyke, domieszki ukryte (ladowe), domieszki przypadkowe i dodatki celowo wprowadzane (stopowe). Domieszki zwyke pochodz z procesu metalurgicznego, najczciej odtleniania (Al, Mn, Si), a ich zawarto zaley od metody

182
wytopu. Ponadto zwykymi domieszkami s zanieczyszczenia gwne S i P oraz rzadziej As i Sn, ktrych usuwanie poniej dopuszczalnych zawartoci jest ekonomicznie nieuzasadnione albo wprost niemoliwe. Domieszki ukryte albo ladowe to O, N i H, wystpujce w kadej stali. Ukryte poniewa trudne do okrelenia ilociowego zwykymi metodami analizy chemicznej. Domieszki przypadkowe to takie, ktre dostaj si do stopu z materiaw wsadowych. Materia wsadowy moe zawiera np. Cu czy inne pierwiastki, ktre wchodz w skad produkowanego stopu. Zawarto pierwiastkw w stalach jest podstaw podziau stali na niestopowe (wglowe) i stopowe. W stalach niestopowych poza wglem dopuszcza si udzia nastpujcych iloci pierwiastkw w %: Mn - 0,8 W - 0,2 Mo - 0,005 Si - 0,4 Co - 0,2 V - 0,05 Ni - 0,3 Cu - 0,2 Ti - 0,005 Cr - 0,3 Al - 0,1

Wiksze iloci pierwiastkw uwaa si za celowo wprowadzone i okrela jako dodatki stopowe, a stale z ich udziaem nazywa si stalami stopowymi. Dodatki stopowe wprowadza si w celu zwikszenia wasnoci wytrzymaociowych stopw, wywoania zmian strukturalnych, uzyskania specjalnych wasnoci fizycznych czy technologicznych. Wobec znacznej liczby gatunkw stali wprowadzono w Polsce norm PN-57/H-010007), ktra podaje ich klasyfikacj przy zastosowaniu nastpujcych kryteriw (tabl. 8.2): 1. Skad chemiczny stale niestopowe (wglowe), stale stopowe. 2. Podstawowe zastosowanie stale konstrukcyjne, stale narzdziowe, stale o szczeglnych wasnociach. 3. Stopie czystoci (jako) okrelony maksymaln zawartoci siarki i fosforu stale zwykej jakoci, stale wyszej jakoci.

7)

Od 1.01.93 obowizuje PN-91/H-01010/03 (patrz przypis na kocu rozdziau).

183 Tablica 8.2 Klasyfikacja stali

PN-88/H-84020 Oglnego przeznaczenia PN-93/H-84019 Do utwardzania powierzchniowego i ulepszania cieplnego PN -89/H -84023/01 Okrelonego z a s t o s o w a n i a /03 Na blachy i tamy /04 Zwykej jakoci /05 Wyszej jakoci /06 Do zbrojenia betonu /07 Na rury /08 Na acuchy ogniwowe PN-84/H-84027 Dla kolejnictwa PN-91/H-84028 Do produkcji drutu PN -89/H -85020 Pytko hartujca si Gboko hartujca si PN-89/H-84023/02 Magnetycznie mikka PN-73/H-84026 Automatowa

Konstrukcyjna

NIESTOPOWA (WGLOWA)

Narzdziowa

O szczeglnych wasnociach

Konstrukcyjna

PN-86/H84018 O podwyszonej wytrzymaoci PN -89/H -84030/02 Do nawglania /03 Do azotowania /04 Do ulepszania cieplnego PN-72/H-84035 Do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego PN-74/H-84032 Sprynowa (resorowa) PN-72/H-84041 Na oyska toczne

STOPOWA

Narzdziowa

PN-86/H-85023 Do pracy na zimno PN-86/H-85021 Do pracy na gorco PN-86/H-85022 Szybko tnca

O szczeglnych wasnociach

PN-75/H-84024 Do pracy przy podwyszonych temperaturach PN-71/H-86020 Odporna na korozj (nierdzewna i kwasoodporna) PN-71/H-86022 aroodporna PN-75/H-84038 Magnetycznie twarda

184 Niekiedy uwzgldnia si podzia stali wedug: sposobu wytwarzania (martenowski, elektryczny, konwertorowy itp.), sposobu wykoczenia procesu odtleniania (uspokojona, puspokojona, nieuspokojona), uytkownikw (przemys okrtowy, kolejnictwo itp.), rodzaju wyrobw (blachy, druty, rury, acuchy itp.). Ponadto uwzgldnia si posta i stan stali Posta stali okrela si na podstawie kocowego zabiegu technologicznego nadajcego jej kszat i wymiary (bez uwzgldnienia obrbki mechanicznej). Zgodnie z PN-76/H-01001 rozrnia si posta: lan (staliwo) L - otrzyman przez odlanie i zakrzepnicie w formie, kut K otrzyman przez kucie, prasowanie lub toczenie na gorco, walcowan na gorco W lub na zimno Z, cignion C nadan przez cignienie na zimno. Dla wyrobw walcowanych na zimno podaje si czsto stopie utwardzenia: bardzo mikki bm, bardzo mikki po gadzeniu bmg, mikki m, pmikki pm, ptwardy pz, twardy z, bardzo twardy bz, najwyszej twardoci - bzz. Stan kwalifikacyjny stali okrela si wedug kocowej obrbki cieplnej, wykonanej po nadaniu postaci. Polska norma PN-76/H-01001 rozrnia stal w stanie: surowym (bez dodatkowego znaku) czyli nie obrobionym cieplnie po przerbce plastycznej na gorco lub na zimno, wyarzonym rekrystalizujco R nadanym przez wyarzanie rekrystalizujce, wyarzonym odprajco O nadanym przez wyarzanie odprajce, wyarzonym ujednorodniajco J nadanym przez wyarzanie ujednorodniajce, sferoidyzowanym Sf nadanym przez wyarzanie sferoidyzujce, zmikczonym M nadanym przez wyarzanie zmikczajce, normalizowanym N nadanym przez wyarzanie normalizujce, hartowanym H nadanym przez hartowanie, odpuszczonym O nadanym przez odpuszczanie przeprowadzone po normalizowaniu lub hartowaniu (NO, HO), ulepszonym cieplnie T nadanym przez hartowanie martenzytyczne i wysokie odpuszczanie, przesyconym P nadanym przez przesycanie, starzonym S nadanym przez starzenie zastosowane po przesycaniu, utwardzonym dyspersyjnie D nadanym przez przesycanie i nastpne starzenie. Okrelajc stan kwalifikacyjny mona rwnie poda wytrzymao na rozcignie lub twardo stali.

185 Stale niestopowe (wglowe)

Skad stali, a przede wszystkim zawarto wgla i zwizana z ni struktura oraz rodzaj zastosowanej obrbki cieplnej wywieraj zasadniczy wpyw na wasnoci stali. Stal niestopowa w stanie wyarzonym zgodnie z ukadem Fe-Fe 3 C przy rosncej zawartoci wgla posiada nastpujce struktury: do 0,022% C ferryt z cementytem trzeciorzdowym, od 0,022% C do 0,76% C ferryt z perlitem - struktura podeutektoidalna, 0,76% C perlit struktura eutektoidalna, powyej 0,76% C perlit z cementytem wtrnym struktura nadeutektoidalna.

Rys. 8.45. Wpyw wgla na wasnoci mechanicze stali niestopowych (wglowych) w stanie wyarzonym

Wzrost zawartoci wgla w stali pociga za sob wzrost zawartoci twardszych ni ferryt skadnikw struktury, a to powoduje wzrost twardoci oglnej stali (rys. 8.45). Wystpowanie w strukturze stali nadeutektoidalnych siatki cementytu wtrnego na granicach ziarn byego austenitu jest powodem zmniejszania wytrzymaoci na rozciganie (Rm). Wasnoci plastyczne stali natomiast malej ze wzrostem zawartoci wgla.

186
Stale niestopowe (wglowe) konstrukcyjne mona podzieli w zalenoci od zawartoci zanieczyszcze na dwie klasy: stale zwykej jakoci, w ktrych P max = 0,050% i Smax = 0,050%, stale wyszej jakoci, w ktrych P max = 0,040% i Smax = 0,040%, przy czym dla grupy stali okrelonego zastosowania o podwyszonej czystoci metalurgicznej poszczeglne normy ograniczaj udzia P i S np. do 0,035 lub 0,030%. Stale kostrukcyjne zwykej jakoci s stosowane na og w stanie surowym (po walcowaniu na gorco). Natomiast stale wyszej jakoci s stosowane w stanie obrobionym cieplnie (normalizowanym lub ulepszonym cieplnie), co pozwala osign korzystniejsze wasnoci mechaniczne. Z uwagi na przeznaczenie stale konstrukcyjne dziel si na: oglnego przeznaczenia, okrelonego zastosowania (tabl. 8.2). Stale wglowe konstrukcyjne oglnego przeznaczenia zwykej jakoci s ujte w PN-88/H-84020. Stale te s szeroko stosowane, gdy wytwarzane s w postaci prtw, ksztatownikw, tamy citej, bednarki, blach walcowanych na gorco w krgach lub te blach grubych i uniwersalnych. Zasadniczym pierwiastkiem decydujcym o wasnociach jest zawarto wgla, ktra jednak nie jest bezporednio uwidoczniona w gatunku stali. Rozrnia si 6 podstawowych gatunkw stali od St0 do St7 (tabl. 8.3). Znak gatunku stali skada si z liter St oraz liczby porzdkowej 0, 3, 4, 5, 6 lub 7. Gatunki stali przeznaczone na konstrukcje spawane o liczbie porzdkowej 0, 3,4 oznacza si liter S, a gatunki o liczbie 3 i 4 o podwyszonych wymaganiach jakociowych (obniona zawarto wgla oraz fosforu i siarki) oznacza si liter V lub W. Znak gatunku stali St5, St6 lub St7 w przypadku okrelonej dodatkowo zawartoci wgla, manganu i krzemu uzupenia si liter M na pocztku znaku, np. MSt6. Stale zwykej jakoci s produkowane jako: nieuspokojone, puspokojone, uspokojone oraz specjalnie uspokojone czyli drobnoziarniste. Gatunek St0S odtleniany jest wedug uznania wytwrcy. Stale gatunku St3S i St4S oraz ich odmiany V mog by nieuspokojone X, puspokojone Y oraz uspokojone, podczas gdy odmiany W tylko jako specjalnie uspokojone (drobnoziarniste). Gatunki St5, St6 i St7 s produkowane jako uspokojone. Znaki gatunku stali w przypadku wymaganej udarnoci uzupenia si na kocu znakiem odmiany plastyczoci: B, C, D lub U, M, J (np. St3SYU). Stale St3S i St4S o wymaganej udarnoci (dla prbek Mesnagera w temperaturze okoo 20C) oznacza si dodatkowo liter U, wymaganej udarnoci po starzeniu - liter J, a o wymaganej udarnoci w temperaturze - 20C (dla prbek ISO-Charpy V) dodatkowo liter D. Wobec tego sze podstawowych gatunkw i gatunki o dodatkowych wymaganiach stanowi w sumie 37 gatunkw stali zwykej jakoci oglnego przeznaczenia. Stal dostarcza si w stanie

187
Tablica 83
Skad chemiczny stali niestopowych (wglowych) konstrukcyjnych oglnego przeznaczenia zwykej jakoci (wg PN-88/H-84020) Znak gatunku stali St0S St3SX St3SY St3S max 0,22 1,10 Skad chemiczny [%] C Mn max 1,30 Si max 0,40 max 0,07 max 0,15 0,10-0,35 0,050 0,050 na danie min 0,02 P max 0,070 S max 0,065
Alcalk. min

max 0,23

St3VX St3VY St3V St3W St4SX St4SY St4S St4VX St4VY St4V St4W St5 MSt5 St6 MSt6 St7 MSt7 max 0,20 0,26-0,37 0,38-0,49 0,50-0,62 1,30 0,80 0,80 0,80 max 0,22 1,20 max 0,22 1,10 max 0,17 1,30 max 0,20 1,20

max 0,07 max 0,15 0,10-0,35 0,10-0,35 max 0,07 max 0,15 0,10-0,35 max 0,07 max 0,15 0,10-0,35 0,10-0,35 max 0,35 max 0,35 max 0,35 0,040 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,040 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,050 0,02 0,045 0,045 0,050 0,050 0,040 0,040 0,02 0,045 0,045

surowym, jeli normy przedmiotowe dla poszczeglnych wyrobw hutniczych nie przewiduj lub przy zamwieniu nie uzgodniono inaczej. Skad chemiczny stali wglowych konstrukcyjnych oglnego przeznaczenia obowizujcy dla analizy wytopowej przytoczono w tabl. 8.3, a wymagania i wasnoci mechaniczne w tabl. 8.4.

188
Tablica 8.4 Wymagania wasnoci mechanicznych dla stali niestopowych (wglowych) konstrukcyjnych zwykej jakoci oglnego przeznaczenia (wg PN-88/H-84020)
Znak gatunku stali Granica plastycznoci Re1)min dla wyrobw o gruboci [mm] do 16 16-40 [MPa] St0S St3SX St3SY St3S St3VX St3VY St3V St3W St4SX St4SY St4S St4VX St4VY St4V St4W St5 MSt5 St6 MSt6 St7 MSt7
1}

Wytrzymao na rozciganie Rm dla wyrobw o gruboci [mm] do 3 3-100 [MPa] 320-570 300-540

Wyduenie A5 min dla wyrobw o gruboci [mm] 2-3 [%] W /14 W/19
2

Zginanie o kt 180 d rednica trzpienia a - grubo prbki dla wyrobw o gruboci [mm] do 3 3-63

3-40

195

185

20 26 24

d = 2,5a d = 1a d = l,5a

d = 3a d = l,5a d = 2a

235

225

380-520

360-490

P/17

W/16 275 265 440-580 420-550 P/14

22 20

d = 2a d = 2,5a

d = 2,5a d = 3a

295

285

490-670

470-640

W/15 P/13

20 18 15 13 11 9

335

325

590-770

570-740

W/11 P/9

365

355

690-870

670-840

W/7 P/6

jeeli nie wystpuje grna (ReH) lub wyrana (Re) granica plastycznoci, naley okreli umown jej warto (R0,2 lub Rt0,5), 2) kierunek osi prbki W wzduny, P poprzeczny.

189
Stale wgowe do utwardzania powierzchniowego i ulepszania cieplnego ujte s w PN-93/H-84019 obejmujcej gatunki wyszej jakoci. S one dostarczane w postaci walcwki, prtw, ksw i ksisk walcowanych na gorco lub kutych o gruboci do 250 mm. Znak gatunku skada si z liczb, ktre mog by uzupenione literami. Liczby okrelaj rednie przyblione zawartoci wgla w setnych czciach procenta. Litery po liczbach oznaczaj: G stal o podwyszonej zawartoci manganu, A stal o podwyszonej czystoci w zakresie fosforu i siarki, AA stal o zaostrzonych wymaganiach w zakresie skadu chemicznego ograniczonym zakresie zawartoci wgla zmniejszonej zawartoci fosforu i siarki, ograniczonej sumie zawartoci C r + M o + N i itp., rs stal o regularnej zawartoci siarki, h stal o wymaganej hartownoci. Skad chemiczny stali konstrukcyjnych do utwardzania powierzchniowego i ulepszania cieplnego przedstawiono w tablicy 8.5, a ich wasnoci mechaniczne w tablicy 8.6. Na podstawie porozumienia zamawiajcego z dostawc dostarcza si gatunki stali; a) z zawon zawartoci wgla w stosunku do wartoci podanej w tablicy 8.5, jednak rnica midzy doln i grn granic zawartoci wgla nie moe by mniejsza ni 0,05%, b) z obnion w stosunku do wartoci podanych w tablicy 8.5 zawartoci fosforu i siarki; stale te oznacza si przez dodanie do znaku stali litery A, c) z zawon zawartoci krzemu lub manganu do dolnej granicy zawartoci tych skadnikw, d) z regulowan zawartoci siarki w granicach innych ni podane w tabl. 8.5, e) z ograniczon zawartoci Cr, Ni, Cu i Mo w stosunku do podanych w tabl. 8.5. Wasnoci mechaniczne stali w stanie obrobionym cieplnie sprawdzane s na prbkach pobieranych z prbek kwalifikacyjnych zgodnie z PN-84/H-04308 bd pobranych z wyrobw w stanie normalizowanym lub ulepszonym cieplnie. Prbki kwalifikacyjne wycina si z odcinkw prbnych wedug PN-84/H-04308 w kierunku wzdunym do przerbki plastycznej. Wymiary prbek i wskazwki odnonie obrbki cieplnej podaje norma. Oznaczenie stopnia zanieczyszczenia stali wtrceniami niemetalicznymi ujmuje PN-64/H-04510. Badanie mikrostruktury stalowych wyrobw hutniczych (cementyt trzeciorzdowy, pasmowo, struktura Widmanstttena) podaje PN-63/H-04504. Stale 10,15, 20,15G i 20G wraz z odmianami stosowane s do nawglania. Stale redniowglowe, tj. gatunki 25, 30, 35, 40 i 45, s uywane na czci maszyn w stanie normalizownaym. Stale 55, 60 i 65 (redniowglowe)

iyu Tablica 8.5 Skad chemiczny stali niestopowych (wglowych) konstrukcyjnych wyszej jakoci do nawglania (a) oraz do normalizowania, ulepszania cieplnego i hartowania powierzchniowego (b), dla analizy wytopowej (wg PN-93/H-84019) Znak gatunku stali C Mn Skad chemiczny [%] S Si P max a. Stale do nawglania 10 09A 15 14A 14rs 20 15G 0,07-0,14 0,35-0,65 0,15-0,40 0,07-0,13 0,30-0,60 0,12-0,19 0,35-0,65 0,12-0,18 0,30-0,60 0,12-0,18 0,30-0,60 0,17-0,24 0,35-0,65 0,12-0,19 0,70-1,00
0,040

Cr max

Mo max

Ni max

Cu max

max 0,040 max 0,035 max 0,040 max 0,035

[>,020-0,040

0,30

0,10

0,30

0,30

0,035
0,040

0,035 0,035
0,040 0,040

max 0,040 max 0,040 max 0,035

0,020-0,040

14GA 0,12-0,18 0,60-0,90 14Grs 0,12-0,19 0,60-0,90 20G 25 26A 26rs 30 30A 30rs 35 36A 36rs 40 40A 40rs 45 45G 50 50G 55 60 60G 65 0,17-0,24 0,70-1,00 0,22-0,29 0,40-0,70 0,22-0,29 0,40-0,70 0,27-0,34 0,50-0,80 0,27-0,34 0,50-0,80 0,32-0,39 0,50-0,80 0,32-0,39 0,50-0,80 0,37-0,44 0,50-0,80 0,37-0,44 0,50-0,80 0,42-0,50 0,50-0,80 0,42-0,50 0,70-1,00 0,47-0,55 0,60-0,90 0,48-0,56 0,70-1,00 0,52-0,60 0,60-0,90 0,57-0,65 0,60-0,90 0,57-0,65 0,70-1,00 0,62-0,70 0,50-0,80

0,035 0,035
0,040

max 0,040 max 0,040 | max 0,035 0,020-0,040 max 0,040 max 0,040 0,020-0,040 max 0,040 max 0,035 0,020-0,040 max 0,040 max 0,035 b,020-0,0t max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040 max 0,040

b. Stale do normalizowania, ulepszania cieplnego i hartowania powierzchniowego

0,040

0,035 0,035
0,040

0,035 0,035
0,040

0,035 0,035
0,040

0,035 0,035
0,040 0,040 0,040 0,040 0,040 0,040 0,040 0,040

191
Tablica 8.6 Wasnoci mechaniczne stali niestopowych (wglowych) konstrukcyjnych wyszej jakoci do utwardzenia powierzchniowego i ulepszania cieplnego, wymagane dla prbek kwalifikowanych obrobionych cieplnie (wg PN-93/H-84019) Znak gatunku stali Stan obrbki cieplnej prbek kwalifi kacyjnych N H N H N H T N T N T N T N T N T N T N T N T N N N N N N Wasnoci mechaniczne Rm [MPa] min 335 410-640 min 375 490-740 min 410 540-640 500-650 min 490 500-650 min 530 600-750 min 530 600-750 min 570 630-780 min 600 650-800 min 630 700-850 min 650 750-900 min 690 800-950 min 700 min 410 min 450 min 620 min 650 min 700 Re min [MPa] 205 245 225 295 245 355 295 275 320 295 350 315 380 335 400 355 430 370 460 380 490 400 520 410 245 275 375 390 410 A5 min [%] 31 19 27 16 25 20 22 23 21 21 20 20 19 19 18 16 16 14 15 13 14 12 13 10 26 24 15 13 11 Z min [%] 55 55 55 KCU2 1) min [J/cm 2 ]

10 15 20

70 70 90

25 30 35 40 45 50 55 60 65 15G 20G 45G 50G 60

1)

50 50 45 45 40 40 35

60 90 60 80 50 70 50 60 40 50 -

35 30 55 50 40 40 35 30 -

Sprawdza si na danie zamawiajcego i oznacza przez umieszczenie na kocu znaku gatunku stali litery U.

192
stosuje si na og na czci maszyn o podwyszonej wytrzymaoci oraz odpornoci na cieranie (koa zbate, mimorody, limaki, krzywki itp.). Stale 45, 55, 60 i 65 mog by stosowane w stanie ulepszonym cieplnie lub po hartowaniu powierzchniowym. Twardo powierzchni po hartowaniu powierzchniowym zaley od zawartoci wgla i moe si zmieni w granicach 5060 HRC. Stal 65 bywa stosowana do wyrobu spryn i na proste narzdzia lusarskie. Stale o podwyszonej zawartoci maganu, takie jak 45G, 50G, 60G, s przeznaczone na og do ulepszania cieplnego, ale czci maszyn o wikszych przekrojach mona wykonywa ze stali w stanie normalizowynym. Dziki zwikszonej zawartoci manganu maj one nieco lepsze wasnoci mechaniczne, a gatunki o wikszej zawartoci wgla wykazuj du odporno na cieranie. Stale niestopowe konstrukcyjne o okrelonym zastosowaniu s stalami zwykej i wyszej jakoci o specjalnych wasnociach uytkowych lub technologicznych, niezbdnych dla okrelonego przeznaczenia. Dlatego skad chemiczny tych stali rni si od skadu stali oglnego przeznaczenia w zakresie skadnikw zasadniczych, przypadkowych i zanieczyszcze. Do waniejszych grup gatunkw stali okrelonego zastosowania zalicza si stale: na blachy i tamy do gbokiego toczenia, np. 06JA, na ruby, nity, wytwarzane spczaniem lub wytaczaniem na gorco, np. St2NY, St44N, do budowy mostw, St3M, do zbrojenia betonu, np. St0S-b, St3SY-b, na acuchy ogniwowe, St1E, St1Z, na druty cignione na zimno, np. D35, DS95, dla kolejnictwa, np. P35G, St90Pa, kotowe, np. K10, St44K. Oznaczenie stali zwykej jakoci skada si z liter St poprzedzonych liter R w wypadku stali na rury, lub Sp dla stali na elektrody do spawania. Niekiedy zamiast jednocyfrowej liczby porzdkowej po literach umieszczona jest liczba dwucyfrowa okrelajca minimum wytrzymaoci na rozciganie. Oznaczenie przeznaczenia stali umieszczone jest na kocu znaku gatunku w postaci dodatkowej litery: E do zgrzewania elektrycznego, N na nity, J odporna na starzenie, P dla kolejnictwa, K na koty, Z do zgrzewania ogniowego M do budowy mostw, b do zbrojenia betonu. Stale wyszej jakoci okrelonego zastosowania oznacza si liter poprzedzajc znak stali, np. A stal automatowa, E dla elektrotechniki, K na rury kotowe.

193 Stale niestopowe o szczeglnych wasnociach

Stale magnetycznie mikkie (gat: 03J, 04J, 06J, 08J i 08XP) s przeznaczone na magnetycznie czynne czci urzdze elektrycznych, elektrotechnicznych i elektronicznych. S to: stale niskowglowe i elazo techniczne, nazywane te elazem armko" (gat. 03). Odznaczaj si ma koercj i du przenikalnoci magnetyczn. Wasnoci te pogarszaj si ze wzrostem iloci zanieczyszcze i dlatego wymaga si, aby ich zawarto bya jak najmniejsza, np. gat. 03J posiada Pmax 0,015% i Smax 0,020%, a gat. 03JA - Pmax 0,010% i Smax 0,015%. Stale automatowe przenaczone s do obrbki skrawaniem na szybkobienych obrabiarkach i automatach, z ktrych wytwarza si wiele drobnych czci, jak ruby, nakrtki, sworznie, niezbyt obcione podczas pracy. Stale do wyrobu tych czci nie musz mie wysokich wasnoci wytrzymaociowych, ale musz posiada dobr skrawalno, co zapewnia zwikszona zawarto fosforu i siarki, wywoujcych kruchy i atwo usuwalny wir. Siarka wystpuje w postaci siarczkw wymagane s drobne, rwnomiernie rozoone wydzielenia zapewniajce dobr obrabialno stali i ograniczajce ujemne oddziaywanie na wasnoci mechaniczne. Fosfor wystpuje w postaci roztworu staego z elazem, zwikszajc jego twardo i krucho. Zarwno siarka, jak i fosfor maj skonno do segregacji, dlatego maksymalna zawarto siarki nie powinna przekracza 0,35%, a fosforu 0,06%. Skad chemiczny stali automatowych zawartych w PN-73/H-84026 przedstawiono w tabl. 8.7.
Tablica 8.7 Skad chemiczny stali automatowych (wg PN-73/H-84026)
Znak stali A10X A10XN A11 A35 A45 A35G2 C max 0,12 max 0,10 0,07-0,13 0,32-0,39 0,42-0,50 0,32-0,40 Mn 0,90-1,30 0,90-1,30 0,50-0,90 0,50-0,90 0,50-0,90 1,40-1,80 Zawarto pierwiastkw [%] Si max 0,05 max 0,05 0,15-0,40 0,15-0,40 0,15-0,40 0,17-0,37 P 0,04-0,80 0,04-0,80 max 0,06 max 0,06 max 0,06 max 0,035 S 0,24-0,34 0,24-0,34 0,15-0,25 0,15-0,25 0,15-0,25 0,08-0,20 N = 0,010-0,16 Inne

194

8.5. Staliwa
Staliwo jest to cieplnie obrabialny stop elaza z wglem i innymi pierwiastkami pochodzcymi z przerobu hutniczego, przeznaczony do wykonywania czci maszyn i urzdze przemysowych na drodze odlewania. Podzia staliwa mona przedstawi w nastpujcy sposb (tabl. 8.8):
Tablica 8.8 Klasyfikacja staliwa

STALIWO

Wglowe konstrukcyjne

Stopowe

Zwykej jakoci PN-85/H-83152 Wysokiej jakoci PN-85/H-83152

Konstrukcyjne PN-87/H-83156 Do pracy w podwyszonych temperaturach PN -89/H-83157 Odporne na korozj PN-86/H-83158 aroodporne i arowytrzymae PN-90/H-83159 Odporne na cieranie PN-88/H-83160 Narzdziowe PN-90/H-83161

I - staliwo konstrukcyjne zwykej jakoci, podlegajce odbiorowi na podstawie wytrzymaoci na rozciganie i wyduenia; II - staliwo wglowe konstrukcyjne wysokiej jakoci, podlegajce odbiorowi na podstawie wytrzymaoci na rozciganie, granicy plastycznoci, wyduenia i skadu chemicznego.

195
W zalenoci od wytrzymaoci na rozciganie rozrnia si pi gatunkw staliwa wglowego konstrukcyjnego. Oznaczenie staliwa (znak) zawiera nazw staliwa, liter L, symbol grupy staliwa (I lub II) i wymagan minimaln warto wytrzymaoci na rozciganie. Np. staliwo wglowe konstrukcyjne LH400 oznacza staliwo wysokiej jakoci o minimalnej wytrzymaoci na rozciganie 400 MPa. Wasnoci mechaniczne staliwa wglowego konstrukcyjnego przedstawiono w tablicy 8.9.
Tablica 8.9 Wasnoci mechaniczne staliwa wglowego konstrukcyjnego (wg PN-80/H-83152)
Wasnoci mechaniczne Gatunek Grupa min [MPa] L400 L450 L500 L600 L650 L400 L450 L500 L600 L650 I 400 450 500 600 650 400 450 500 600 650 min [MPa] A5 min [%] 20 17 14 8 6 25 22 18 16 15 Z min [%] KCU2 min [J/cm 2 ] Twardo Brinella [HB]

II

250 260 320 360 380

40 30 25 21 18

60 50 45 40 35

114-156 126-170 140-197 160-212 170-223

Skad chemiczny staliwa zaley od sposobu wytopu, wobec tego staliwo wykonywane w konwertorze moe zawiera P max 0,085% i Smax 0,065%, podczas gdy wykonywane w piecu martenowskim zasadowym zawiera P max 0,05% i Smax 0,05%. Odlewy ze staliwa mog by uywane zarwno bez obrbki cieplnej, jak te po obrbce cieplnej lub cieplno-chemicznej. Mona z niego wykonywa odlewy od kilku kilogramw do kilkuset ton. W stosunku do innych materiaw odlewniczych staliwo wykazuje szereg zalet jak: dobre wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne (nie ulegajce zmianom do koo 300C), dobr skrawalno i spawalno, zwaszcza przy niskich zawartociach wgla. Do wad staliwa naley zaliczy gorsze wasnoci odlewnicze (skurcz 2%) w stosunku do eliwa i wysz temperatur topnienia. Staliwo wglowe, podobnie jak stal, moe teoretycznie zawiera do 2% wgla, lecz w praktyce najczciej zawiera od 0,1 do 0,6% wgla (staliwo

196
konstrukcyjne), ponadto domieszki manganu (0,40,9%) i krzemu (0,20,5%) oraz zanieczyszczenia: fosfor (max 0,06% w staliwie zwykej jakoci, a 0,04% w staliwie wysokiej jakoci) oraz siark (odpowiednio max 0,05 i 0,04%). Struktura staliwa jest wic zalena od skadu chemicznego i stanu. Przy szybkim chodzeniu w staliwie wystpuje struktura dendrytyczna (rys. 8.7). Czsto jednak w stanie surowym staliwo posiada struktur Widmanstttena (rys. 8.27b), odznaczajc si wystpowaniem igie ferrytu, albo struktur globularn o ziarnach zaokrglonych. Po wyarzeniu staliwo posiada struktur zblion do stali o analogicznym skadzie chemicznym. Staliwo w stanie surowym odznacza si nisk plastycznoci (ma udarnoci), dlatego najczciej odlewy staliwne podlegaj obrbce cieplnej majcej na celu zmian struktury, a wic popraw wasnoci mechanicznych. Zaleca si stosowa wyarzanie normalizujce w temperaturze 930950C (gat. L400 i L450), w zakresie 910-930C (gat. L500), a w 890-910C gatunki L600 i L650 z chodzeniem w powietrzu. Dla odleww ze staliwa z wysz zawartoci wgla zaleca si przed normalizowaniem przeprowadzi wyarzanie zupene w temperaturze okoo 850 890C z chodzeniem z piecem. Wszystkie odlewy staliwne powinny by poddane wyarzaniu odprajcemu w zakresie temperatur 400600C z chodzeniem z piecem.

8.6. eliwa
eliwo to stop elaza z wglem, zawierajcy praktycznie 2,54,5% C i inne pierwiastki, jak: krzem, mangan, fosfor i siark, przeznaczony do wykonywania czci maszyn i wyrobw powszechnego uytku w drodze odlewania. eliwo naley do najpowszechniej uywanych tworzyw konstrukcyjnych (okoo 90% odleww stosowanych w budowie maszyn). Wgiel w eliwach moe wystpowa jako: wolny grafit, zwizany cementyt, czciowo wolny, czciowo zwizany. Zalenie od postaci wgla w stopie rozrnia si eliwa: biae, w ktrych wgiel wystpuje w postaci cementytu. Charakteryzuj si one jasnym przeomem, ktry decyduje o nazwie eliwa. Struktury tych eliw, dla rnych zawartoci wgla w stopie, s okrelone na wykresie rwnowagi Fe-Fe 3 C Ilustruj je rysunki od 8.39 do 8.42; z grafitem, w ktrych wgiel wystpuje gwnie w postaci wolnej jako grafit i czciowo zwizanej jako cementyt w perlicie. Grafit nadaje ciemn (szar) barw przeomowi. Wedug PN-75/H-04661 ksztat, wielko i rozmieszczenie wydziele grafitu mog by rne i decyduj o nazwie eliwa. PN-92/H-83101 eliwo szare. Klasyfikacja" wyrnia sze gatunkw

197
rnicych si wytrzymaoci na rozciganie. Ze wzgldu na ksztat wydziele grafitu mona wyrni eliwo szare z grafitem patkowym (rys. 8.28a, 8.29), eliwo szare wermikularne z grafitem krtkowym (rys. 8.30), eliwo sferoidalne z grafitem kulkowym (rys. 8.28c, 8.32, 8.38) oraz eliwo cigliwe z grafitem postrzpionym lub zwartym (rys. 8.28b, 8.43, 8.44). Osnowa metalowa eliw z grafitem moe by ferrytyczna, zawierajca praktycznie 0% wgla (rys. 8.33, 8.37, 8.43), perlityczna zawierajca okoo 0,8% C (rys. 8.35, 8.36), oraz ferrytyczno-perlityczna (rys. 8.34, 8.38, 8.44); poowiczne (pstre), w ktrych wgiel wystpuje w pewnych obszarach jako grafit, a w innych jako cementyt Przeom jest w pewnych obszarach odpowiedni dla eliwa biaego, a w innych dla eliwa szarego w sumie wic pstry". eliwa mona dzieli na grupy wedug rnych umownych kryteriw. Najczciej kryterium podziau eliwa na grupy jest: skad chemiczny, posta wydzielajcego si wgla, zawarto wgla, technologiczny proces otrzymywania i struktura osnowy metalowej, sposb obrbki cieplnej lub przeznaczenie. Struktura osnowy metalowej eliwa (bez obrbki cieplnej) zaley od skadu chemicznego stopu, czasu krzepnicia i szybkoci stygnicia w stanie staym. Na rysunku 8.46 przytoczono wykres Maurera, ktry ujmuje zaleno

Rys. 8.46. Wykres Maurera. Struktury eliw niestopowych w zalenoci od zawartoci C i Si, I - eliwo biae, II - eliwo poowiczne, III - eliwo szare perlityczne, IV - eliwo perlityczno-ferrytyczne, V - eliwo ferrytyczne

struktury eliwa od dwu podstawowych dodatkw w stopie (wgiel i krzem) przy staej prdkoci chodzenia (odlewy o rednicy 30 mm). Poniewa praktyczne korzystanie z wykresu Maurera stwarza trudno przewidywania struktury eliwa w odlewach o rnej gruboci cianek, dlatego czciej zaleca si posugiwanie wykresem Greinera-Klingensteina-Stauba (rys. 8.47). Wykres ten, ujmujcy zaleno midzy sum zawartoci wgla i krzemu, a zmian przekroju cianki odlewu, umoliwia przewidywanie struktury odlewu (wasnoci wytrzymaociowych) przy zmiennej gruboci jego cianek.

198

Grubo

cianki

odlewu [mm ]

Rys. 8.47. Wykres Greinera - Klingensteina - Stauba; zaleno midzy sum zawartoci wgla i krzemu, a przekrojem cianki odlewu oraz struktur eliwa. Struktur perlityczn zachowuj eliwa zawierajce przy 3% udziale wgla: 2,5% Si i 0,5% Mn (oznaczenie 255); 2,0% Si i 0,6% Mn (oznaczenie 206); 1,5% Si i 0,7% Mn (oznaczenie 157); 1,0% Si i 0,9% Mn (oznaczenie 109)

Z wykresu wynika, i przy wikszych przekrojach odleww dla zachowania struktury perlitycznej naley, midzy innymi, ogranicza sumaryczn zawarto wgla i krzemu w stopie. Zgodnie z PN-92/H-83101 (odpowiadajc ISO 185:1988) wyrnia si sze gatunkw eliwa szarego rnicych si wasnociami wytrzymaociowymi (tabl. 8.10).
Tablica 8.10 Wasnoci wytrzymaociowe prbek obrobionych, z oddzielnie odlanych wlewkw prbnych eliwa Wytrzymao na rozciganie1) Rm [min]

Gatunek

Zl 100 Zl l50 Zl 200 Zl 250 Zl 250 Zl 300 Zl 350

100 150 200 250 250 300 350

1) Dla odbioru eliwo danego gatunku powinno mie wytrzymao na rozciganie nie wysz ni 100 MPa powyej wymaganej wartoci minimalnej

199
eliwo krzepnce bez regulowania procesu krystalizacji posiada znaczne wymiary patkw grafitu oraz wytrzymao na rozcignie Rm 250 MPa. eliwo z duymi patkami grafitu posiada zdolno tumienia drga. W celu uzyskania wyszych wasnoci wytrzymaociowych eliwa szarego naley kierowa procesem krystalizacji tj. prowadzi proces modyfikacji. Modyfikacja polega na wprowadzaniu do ciekego eliwa (w kadzi) odpowiedniej granulacji modyfikatora (elazo-krzem, wapnio-krzem i inne) w iloci od 0,1 do 0,5% masy stopu. Modyfikator powoduje wytworzenie dodatkowych zarodkw krystalizacji grafitu, a wic rozdrobnienie patkw i tym samym wzrost wytrzymaoci. Kierowanie krystalizacj grafitu powoduje te powstawanie perlitycznej osnowy metalowej eliwa, co przede wszystkim podnosi wytrzymao na rozciganie. eliwa modyfikowane posiadaj wytrzymao Rm 300 MPa. eliwa sferoidalne (z grafitem sferoidalnym) charakteryzuj si bardzo dobrymi wasnociami wytrzymaociowymi oraz wydueniem A5 w granicach od 2 do 22%, zalenie od struktury osnowy metalowej. eliwo sferoidalne niestopowe ujmuje PN-86/H-83123. Proces technologiczny otrzymywania eliwa z grafitem sferoidalnym polega na wprowadzeniu do ciekego eliwa niewielkiej iloci ceru lub czciej ze wzgldw ekonomicznych magnezu albo stopu magnezu z niklem, lub magnezu z miedzi, a nastpnie wprowadzeniu elazo-krzemu. Magnez powoduje oczyszczenie ciekego eliwa i zmian jego napicia powierzchniowego, a elazo-krzem wytworzenie zarodkw krystalizagi grafitu. Efektem poprawnie wykonanego procesu technologicznego jest eliwo z drobnym grafitem sferoidalnym (rys. 8.32, 8.37, 8.38). Struktura osnowy metalowej eliwa sferoidalnego po odlaniu moe by ferrytyczna, ferytyczno-perlityczna lub perlityczna. eliwo sferoidalne wykazuje wysze wasnoci wytrzymaociowe od eliw szarych z grafitem patkowym, ale mniejsz zdolno do tumienia drga. Wasnoci eliw sferoidalnych mona poprawi przez zastosowanie obrbki cieplnej podobnie jak dla stali. Gatunki eliw sferoidalnych niestopowych przytoczono w tablicy 8.11.

200
Tablica 8.11 Gatunki eliwa sferoidalnego niestopowego (wg PN-86/H-83123) Wytrzymao Umowna Wyduenie na rozciganie granica plastycznoci A5 Rm min R 0,2 min MPa Zs 35022 Zs 40015 Zs 45010 Zs 50007 Zs 55003 Zs 60003 Zs 70002 Zs 80002 Zs 90002
1)

Gatunek

Twardo HB w zakresie

Struktura osonwy metalowej

MPa 220 250 310 320 360 370 420 480 600

%
22 15 10 7 3 3 2 2 2 od 140 do 170 od 140 do 202 od 140 do 225 od 153 do 245 od 180 do 280 od 192 do 277 ferrytyczna ferrytyczna ferrytyczna ferrytycznoperlityczna perlitycznoferrytyczna perlitycznoferrytyczna
1)
1)

350 400 450 500 550 600 700 800 900

Struktura osnowy metalowej uzaleniona jest od rodzaju zastosowanej obrbki cieplnej

eliwa cigliwe. eliwa cigliwe uzyskuje si przez obrbk ciepln (wyarzanie grafityzujce) eliw biaych podeutektycznych. Odlewy czci maszyn z eliwa biaego podeutektycznego, o zawartoci wgla w granicach od 2,5 do 4,0%, podlegaj wyarzaniu grafityzujcemu, w wyniku ktrego cementyt ulega rozkadowi z wydzieleniem tzw. wgla arzenia (grafitu o ksztacie przedstawionym na rys. 8.43 i 8.44). Struktura osnowy metalowej tych eliw zaley od przekroju odlewu, temperatury i czasu trwania cyklu procesu wyarzania i atmosfery wyarzania. Zgodnie z PN-92/H-83221 eliwa cigliwe mona podzieli na dwie grupy: a) eliwa cigliwe biae i b) eliwa cigliwe czarne i perlityczne. Gatunki eliwa cigliwego objte Midzynarodow Norm okrela si nastpujco: a) liter oznacza si typ eliwa cigliwego W - biae eliwo cigliwe, B - czarne eliwo cigliwe, P - perlityczne eliwo cigliwe; b) liczb dwucyfrow oznacza si minimaln wytrzymao na rozciganie w MPa podzielon przez dziesi; po tych liczbach wystpuje znak mylnika (-);

201
c) liczb dwucyfrow oznacza si minimalne wyduenie prbki o rednicy 12 mm wyraone w procentach. Przykad oznaczenia gatunku eliwa biaego cigliwego: W 35-04 oznacza: R m min = 350 MPa, A 5 min = 4%, HBmax = 230 Przykad oznaczenia gatunku eliwa czarnego cigliwego: B 30-06 oznacza: R m min = 300 MPa, A 5 min = 6%, HBmax = 150 Przykad oznaczenia gatunku eliwa perlitycznego cigliwego: P 70-02 oznacza: Rm min = 700 MPa, A5 min = 2%, HB = 240-290 Wymienione wyej odmiany eliwa cigliwego, zale gwnie od przebiegu cyklu wyarzania i atmosfery, w ktrej proces jest realizowany. Tak wic: eliwo biae cigliwe zawiera przy powierzchni odlewu albo w caym przekroju cianki struktur ferrytyczna utworzon w wyniku wyarzania w atmosferze odwglajcej, eliwo czarne cigliwe zawiera grafit w ksztacie postrzpionym lub zwartym w osnowie ferrytu w wyniku obrbki cieplnej w atmosferze obojtnej, eliwo perlityczne cigliwe zawiera grafit w ksztacie postrzpionym lub zwartym w osnowie perlitycznej w wyniku obrbki cieplnej w atmosferze obojtnej. Proces wyarzania eliwa cigliwego jest dugotrway (kilkadziesit do 150 godzin), a wic czasochonny i przebiega w temperaturze 950 - 1000C, a wic energochonny. Ostatnio procesy technologiczne wyarzania eliw udao si skrci do okoo 40 godz. Wspczesne procesy technologiczne wyarzania grafityzujcego eliw mona zilustrowa wykresem (rys. 8.48).

Rys. 8.48. Schemat przebiegu wyarzania (grafityzowania) eliwa: 1 eliwo cigliwe ferrytyczne, 2 - eliwo cigliwe perlityczne

202
Odwglanie polega na wyarzaniu w temperaturze 1000C przez kilkadziesit godzin w atmosferze utleniajcej. Dawniej odwglanie prowadzio si gwnie w skrzynkach wypenionych rud hematytow lub zgorzelin z dodatkiem piasku. Obecnie stosuje si gazowe atmosfery odwglajce. Atmosfera odwglajca moe powstawa wskutek reakcji pary wodnej z wglem odleww wyarzonych albo wskutek doprowadzenia produktw niezupenego spalania gazw przemysowych (CO, C 0 2 , H 2 , H 2 0), konieczne jest przy tym, aby skadniki atmosfery odwglajcej nie utleniay elaza, a powodoway utrudnienie odwglania. W czasie wyarzania nastpuje grafityzacja cementytu oraz utlenianie wgla w warstwie przypowierzchniowej. Struktura eliwa po procesie odwglania jest zmienna wzdu przekroju. Cakowite odwglenie moe nastpi na gboko 6 - 8 mm od powierzchni, w wyniku czego wystpuje tam ferryt, a gbiej dziki grafityzacji uzyskiwany jest wgiel arzenia i ferryt z perlitem lub perlit eliwo cakowicie odwglone (w przekrojach do okoo 12 mm) mona nazwa eliwem cigliwym biaym.
PN-91/H-01010/03 Stal. Klasyfikacja" wyrnia wedug kryterium zawartoci pierwiastkw dwa rodzaje stali: 1) stale niestopowe (wglowe), obejmujce gatunki stali, w ktrych zawarto pierwiastkw jest mniejsza od zawartoci granicznych podanych w tabl. P1, 2) stale stopowe, obejmujce gatunki stali, w ktrych zawarto co najmniej jednego z pierwiastkw jest rwna lub wiksza od zawartoci granicznej podanej w tabl. P1. Tablica P1 Zawartoci graniczne pierwiastkw w stalach wg PN-91/H-01010/03 Nazwa i symbol Aluminium chemiczny Al pierwiastka Zawarto graniczna % masy 0,10

Bor B 0,008

Bizmut Chrom Cyrkon Kobalt Krzem Lantanowce Co Zr 3) Si Bi Cr1) kady 0,10

0,30

0,05

0,10

0,50

0,05 cd. tabl. P1

Mangan Mied Molibden Nikiel Ni1) Mn2) cu1) Mo1) 1,65

0,40

Niob Ow Selen Tellur Tytan Wanad Wolfram Inne V3) Se Nb3) Pb Te W Ti3) (oprcz C, P, S N) 0,06
0,40

0,08

0,30

0,10

0,10

0,05

0,10

0,10

0,05

1) Jeeli pierwiastki Cr, Cu, Mo, Ni wystpuj w kombinacji z dwu, trzech lub czterech, a zawartoci s mniejsze od zawartoci podanych w tabl. P1, wwczas zawarto graniczn przyjmowan do klasyfikacji, stanowi 70% sumy poszczeglnych zawartoci granicznych podanych w tej tablicy dla tych pierwiastkw. 2) Jeeli wymaganie w zakresie manganu okrela tylko zawarto maksymaln, dopuszcza si wwczas jego zawarto graniczn 1,80% i nie obowizuje wtedy zasada 70% tej wartoci. 3) Zasad wg uwagi1) stosuje si rwnie w zakresie tej grupy pierwiastkw, tj. Zr, Nb, Ti, V.

203
Wedug kryterium wasnoci i zastosowania stale dziel si na klasy, w grupie stali niestopowych wyrnia si: stale niestopowe podstawowe, speniajce nastpujce warunki: a) wyroby z tych stali nie s przeznaczone do obrbki cieplnej (z wyjtkiem wyarzania odprajcego, zmikczajcego i normalizowania), b) wasnoci okrelane w normach przedmiotowych wyrobw w stanie walcowanym na gorco lub wyarzonym odprajco, zmikczajco albo normalizowanym powinny odpowiada wartociom granicznym wg tabl. P2, c) innych ni w tabl. P2 wymaga jakociowych (np. przydatnoci do przerbki plastycznej na zimno) - nie okrela si, d) z wyjtkiem manganu i krzemu inne zawartoci pierwiastkw stopowych nie s wymagane. stale niestopowe jakociowe, stale bez okrelonych wymaga (w zakresie wasnoci mechanicznych) dla stanu obrobionego cieplnie (z wyjtkiem wyarzania odprajcego, zmikczajcego i normalizowania) lub te wymaga pod wzgldem zanieczyszcze wyrobu wtrceniami niemetalicznymi. Ze wzgldu na warunki zastosowania wyrobw ze stali jakociowych, ich wymagania jakociowe, np.: przeom cigliwy, wielko ziarna itp., s wysze w stosunku do stali podstawowych. stale niestopowe specjalne, stale o wyszych wymaganiach w porwnaniu do stali jakociowych, charakteryzujce si wyszym stopniem czystoci, w szczeglnoci w odniesieniu do wtrce niemetalicznych. W wikszoci przypadkw stale te s przeznaczone do ulepszania cieplnego lub hartowania powierzchniowego. Do stali tych zalicza si stale o nastpujcych cechach: a) wymaganej udarnoci w stanie ulepszonym cieplnie; b) wymaganego zasigu utwardzania powierzchniowego lub zakresu hartowania; twardoci w stanie hartowanym i odpuszczonym lub utwardzonym powierzchniowo; c) szczeglnie niskiej zawartoci wtrce niemetalicznych; d) maksymalnej zawartoci fosforu i siarki do 0,020% dla analizy wytopowej i do 0,025% dla analizy kontrolnej; e) minimalnej udarnoci KV powyej 27 J przy - 50C na prbkach wzdunych ISO z karbem V; f) ograniczonej zawartoci miedzi, kobaltu i wanadu w stalach na reaktory jdrowe, do 0,10% Cu, do 0,05% Co, do 0,05% V; g) przewodnoci elektrycznej waciwej - powyej 9 S * m/mm2; h) stale ferrytyczno-perlityczne utwardzalne wydzieleniowo o zawartoci wgla nie mniejszej ni 0,25% oraz zawartoci jednego lub wicej pierwiastkw mikrostopowych - niobu, wanadu i in. - mniejszej od zawartoci granicznej dla stali stopowych wg tabl. P1; i) waciwociach stawianych zgodnie z przeznaczeniem stalom do zbrojenia betonu wstpnie spronego.

204
Tablica P2

Wartoci graniczne wymaganych wasnoci stali niestopowych podstawowych Okrelenie wasnoci Grubo wyrobu [mm] do 16 do 16 do 16 3 i powyej 10-16 Wartoci graniczne

minimalna wytrzymao na rozcignie (Rm) minimalna granica plastycznoci (Re) minimalne wyduenie (A) minimalna rednica trzpienia w prbie zginania minimalna udarno przy + 20C na prbkach wzdunych (KV) maksymalna twardo Rockwella HRB (lub Brinella)

do 690 MPa do 360 MPa do 26% nie mniej ni la 1 ) do 27 J nie mniej ni 60HRB (nie mniej ni 104HB)

maksymalna zawarto wgla maksymalna zawarto fosforu maksymalna zawarto siarki

nie mniej ni 0,10% 0,045% 0,045%

1)

a grubo prbki, mm

9. PODSTAWY OBRBKI CIEPLNEJ METALI I STOPW - WYARZANIE

Wasnoci mechaniczne i fizykochemiczne wielu metali i stopw w stanie staym mona ksztatowa przede wszystkim przez wywoanie zmian strukturalnych wskutek oddziaywania temperatury i czasu, co okrela si mianem procesu technologicznego obrbki cieplnej. Jeeli dziaanie temperatury i czasu czy si z oddziaywaniem chemicznym odpowiedniego rodowiska w celu zmian skadu chemicznego i wasnoci warstwy wierzchniej metali i stopw, to taki proces technologiczny nazywa si obrbk cieplno-chemiczn. Poczenie dziaania temperatury i czasu z prdkoci i wielkoci odksztacenia plastycznego nazywa si obrbk cieplno-plastyczn, a jej celem jest uzyskanie gwnie zmian wasnoci mechanicznych metali i stopw. Rwnoczesne oddziaywanie temperatury, czasu i silnego pola magnetycznego w celu polepszenia wasnoci magnetycznych nazywa si obrbk cieplno-magnetyczn.

9.1. Pojcia podstawowe obrbki cieplnej

Proces technologiczny obrbki cieplnej skada si z operacji obrbki cieplnej, np. hartowania, odpuszczania, przesycania, starzenia, przy czym niekiedy operacja stanowi proces technologiczny. Operacj obrbki cieplnej tworz zabiegi obrbki cieplnej, np. nagrzewanie, wygrzewanie, dogrzewanie, podchadzanie. Podstawowymi zabiegami obrbki cieplnej s: nagrzewanie, wygrzewanie i chodzenie. Zmiany temperatury podczas nagrzewania, wygrzewania i chodzenia w zalenoci od czasu przedstawiono na rys. 9.1. Nagrzewanie to cige (lub stopniowe) podwyszanie temperatury wsadu. Wygrzewanie to wytrzymywanie wsadu w temperaturze docelowej (lub poredniej), przy czym nagrzewanie i wygrzewanie okrela si jako grzanie. Bardzo wanym przykadem wygrzewania jest austenityzowanie, czyli wytworzenie struktury jednorodnego austenitu we wsadzie stalowym. Przykadem grzania w celu uzyskania jednorodnego roztworu staego () jest rozpuszczanie fazy staej ") wykorzystujce wzrastajc rozpuszczalno skadnikw ukadu rwnowagi A i B ze wzrostem temperatury, rys. 9.2.

206

Rys. 9.1. Schemat operacji obrbki cieplnej; Tt temperatura wygrzewania, tn - czas nagrzewania, tg czas grzania, tw czas wygrzewania, t ch czas chodzenia

Rys. 9.2. Fragment wykresu rwnowagi pierwiastkw A i B o obniajcej si rozpuszczalanoci w stanie staym wraz z temperatur

Chodzenie to cige lub stopniowe obnianie temperatury wsadu do temperatury otoczenia lub innej, okrelonej warunkami operacji obrbki. Rozrnia si: studzenie, czyli powolne chodzenie, np. z piecem lub w spokojnym powietrzu, ozibianie, czyli szybkie chodzenie, np. w wodzie lub w oleju. Dla poprawnego przeprowadzenia operacji obrbki cieplnej konieczne jest zachowanie waciwych warunkw obrbki, do ktrych nale: temperatura wygrzewania (Tt), czas nagrzewania (tn) potrzebny do uzyskania odpowiedniej temperatury (Tt) na caym przekroju grzanego przedmiotu, szybko nagrzewania, czyli przyrost temperatury w jednostce czasu, szybko chodzenia, czyli obnienie temperatury w jednostce czasu. Podczas procesw nagrzewania, wygrzewania i chodzenia zachodz zmiany strukturalne, dziki ktrym metal lub stop po ochodzeniu uzyskuje podane wasnoci W zalenoci od sposobu i warunkw tych podstawowych zabiegw rozrnia si nastpujce najwaniejsze rodzaje obrbki cieplnej stopw elaza: wyarzanie, hartowanie, odpuszczanie, przesycanie i starzenie.

9.2. Przemiany przy nagrzewaniu i powolnym chodzeniu stali

Nagrzewanie Przemiany zachodzce przy nagrzewaniu stali mona wyjani na przykadzie stali eutektoidalnej. Po przekroczeniu temperatury A1 = 727C w

207

Rys. 9.3. Fragment wykresu rwnowagi Fe-Fe3C dla stali

stali o zawartoci 0,76% wgla nastpuje przemiana dwufazowego perlitu (P) w austenit () (rys. 9.3), co nazywa si austenityzowaniem i zapisuje: P = (+Fe 3 C). W temperaturze rwnowagi przemiana eutektoidalna przebiega w bardzo dugim czasie, w rzeczywistoci szybkoci nagrzewania s znacznie wiksze, przemiana przebiega wic w wyszych temperaturach, ale w krtszym czasie, np. dla szybkoci nagrzewania v2 = 1000C/h przemiana perlitu w austenit zaczyna si w temperaturze okoo 770C, a koczy w okoo 800C (rys. 9.4). Mechanizm przemiany perlitu w austenit mona schematycznie przedstawi nastpujco (rys. 9.5): wytworzenie w pytkach ferrytu (skadniku perlitu) zarodkw krystalizacji austenitu , rozrost zarodkw austenitu z objciem caych pytek ferrytu; z jednej pytki ferrytu powstaj liczne, bardzo silnie rozdrobnione ziarna austenitu, rozpuszczanie w austenicie drugiego skadnika perlitu, tj. pytek cementytu oraz rozrost ziarn austenitu.

208

Rys. 9.4. Przemiana perlitu w austenit przy grzaniu cigym stali perlitycznej: P - perlit, Ap, Ak - linie pocztku i koca przemiany perlitu w austenit, W - wgliki, An - austenit niejednorodny, Aj austenit jednorodny

Rys. 9.5. Schematycznie etapy przemiany perlitu w austenit

W tak powstaym wybitnie drobnoziarnistym austenicie, wystpuj pewne niejednorodnoci zawartoci wgla. S one tym wiksze, im pytki ferrytu i cementytu w perlicie byy grubsze. Dalsze nagrzewanie stali powoduje nastpujce procesy: wyrwnanie na drodze dyfuzji zawartoci wgla w caej objtoci, rozpuszczanie faz trudniej rozpuszczalnych, np. azotkw, wglikoazotkw, wglikw stopowych, ktre hamuj rozrost ziarn, rozrost ziarn austenitu w wyniku pochaniania ziarn drobnych przez wiksze. Wielko ziarna austenitu zaley wic od temperatury i czasu wygrzewania podczas austenityzowania stali. Im wysza jest temperatura wygrzewania i duszy czas, tym intensywniejszy jest rozrost ziarn austenitu.

209

Rys. 9.6. Schemat rozrostu ziarn austenitu pod wpywem temperatury w stali gruboziarnistej (1) i drobnoziarnistej (2): dA, dp rednice ziarn austenitu i perlitu

Ze wzgldu na skonno do rozrostu ziarn austenitu wyrnia si dwa gwne typy stali: gruboziarnist, charakteryzujc si w przyblieniu liniowym wzrostem ziarn austenitu wraz z temperatur wygrzewania powyej Ac 1,3 , drobnoziarnist, w ktrej wyrane zwikszenie ziarna zaczyna si po znacznym przekroczeniu temperatury Ac 1,3 , zwykle powyej 1000C. Zalenoci te przedstawiono schematycznie na rys. 9.6. Schemat ilustruje take, e ziarno w stali podczas przemiany fazowej zachodzcej przy nagrzewaniu ulega rozdrobnieniu. Powstajce ziarno austenitu (dA) jest zawsze mniejsze od ziarna perlitu (dp) z ktrego powstao. Skonno stali do drobnoziarnistoci lub gruboziarnistoci zaley od skadu chemicznego oraz sposobu odtlenienia stali. Korzystnym odtleniaczem jest aluminium, tworzce trudnotopliwe tlenki i azotki, ktre w postaci bardzo drobnych wydziele uoonych na granicach ziarn skutecznie hamuj ich rozrost, dopki nie ulegn rozpuszczeniu. Podobna jest rola pierwiastkw wglikotwrczych: wanadu, tytanu, wolframu, molibdenu, chromu. Wielko ziarna austenitu podczas austenityzacji decyduje o wielkoci ziarna stali po ochodzeniu (rys. 9.7), dlatego dy si do zachowania drobnego ziarna austenitu, aby zapewni drobnoziarnist struktur stali po ochodzeniu. Struktura drobnoziarnista zapewnia wysze wasnoci mechaniczne, szczeglnie ronie udarno i granica plastycznoci w porwnaniu do struktury gruboziarnistej. Grube ziarno poprawia natomiast skrawalno i zwiksza hartowno.

210

Rys. 9.7. Schemat zmian wielkoci ziarna podczas nagrzewania i nastpujcego po nim chodzenia w zakresie przemian perlit-austenit-perlit

Ziarno otrzymane po dowolnej obrbce cieplnej nazywa si ziarnem rzeczywistym. Na podstawie wielkoci tego ziarna nie mona jednak okreli skonnoci stali do rozrostu ziarn. Wprowadzono wic pojcie byego ziarna austenitu, ktre oznacza ziarno po nagrzaniu stali do temperatury obrbki cieplnej powyej Ac 3 i wygrzaniu. Bye ziarno austenitu charakteryzuje skonno stali do rozrostu ziarn, a jego ujawnienie pozwala okreli przynaleno stali do kategorii drobno lub gruboziarnistych. W celu ujawnienia wielkoci byego ziarna austenitu stosuje si zalenie od rodzaju stali nastpujce metody: trawienie termiczne w prni w zakresie istnienia austenitu, powolne chodzenie sprzyjajce wydzielaniu si na granicach ziarn austenitu, ferrytu lub cementytu w postaci siatki, odpowiednio dla stali pod- lub nadeutektoidalnej, dugotrwae wyarzanie powodujce dyfuzj tlenu w gb stali wzdu granic ziarn i utworzenie siatki tlenkw. Wielko ziarna stali wystpujcego w temperaturze otoczenia mona okreli przez: porwnanie ze skal wzorcw ujt w PN-84/H-04507/01. zliczenie ziarn przypadajcych na jednostk powierzchni zgadu metalograficznego, pomiar rednicy ziarna metod zliczania przeci. Najczciej stosowana metoda porwnawcza polega na obserwacji zgadw metalograficznych przy powikszeniu 100-krotnym, porwnaniu wielkoci obserwowanych ziarn z wielkoci ziarn skali wzorcw i przyporzdkowaniu

211
odpowiedniego numeru wzorca. Skala zawiera 10 wzorcw oznaczonych od 1 do 10. Podstaw skali jest wzr okrelajcy liczb ziarn m przypadajcych na 1 mm 2 powierzchni zgadu: m = 82 G
gdzie: G numer wzorca ziarna wedug skali.

(9.1)

Skala obejmujca 10 podstawowych wielkoci jest dodatkowo rozszerzona o 4 numery ziarn bardzo duych (0, -1, -2, -3) oraz o 5 numerw ziarn bardzo maych (11-15). W tablicy 9.1 podano redni nominaln liczb ziarn na 1 mm 2 i rednie rednice ziarn odpowiadajce 10 gwnym numerom wzorcw skali.
Tablica 9.1 Charakterystyka wielkoci ziarna wedug numerw wzorcw zgodnie z PN-84/H-04507 Numer wielkoci ziarna G 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 rednia nominalna ilo ziarn/l mm2 16 32 64 128 256 512 1024 2048 4096 8192 rednia rednica ziarna d [mm] 0,250 0,177 0,125 0,0884 0,0625 0,0442 0,0312 0,0221 0,0156 0,0110 Charakter ziarna

grube

drobne

Stale o numerze ziarna do G = 4 uwaa si za gruboziarniste, a o numerach wyszych za drobnoziarniste.

Powolne chodzenie (studzenie) Mechanizm przemiany austenitu w perlit mona przedstawi nastpujco: po przekroczeniu temperatury Ar1 na granicach ziarn austenitu, gdzie wystpuje najwicej defektw sieci, powstaj zarodki cementytu, zarodki cementytu rozrastaj si w gb ziarn austenitu wskutek dyfuzji wgla do nich, tworzc pytki prostopade do granic ziarn, austenit otaczajcy pytki cementytu uboeje w wgiel i przemienia si w ferryt w postaci pytek przylegajcych do cementytu z obu stron, nadmiar wgla z powstajcego ferrytu dyfunduje do otaczajcego go austenitu, co umoliwia tworzenie si nowych zarodkw cementytu.

212
Tak powstae pki pytek cementytu i ferrytu rozrastaj si a do zetknicia z innymi pytkami, zmieniaj wtedy kierunek krystalizacji i proces postpuje do wyczerpania caego austenitu. W rezultacie z ziarna austenitu powstaje kilka rnie zorientowanych pkw rwnolegych pytek cementytu i ferrytu tworzcych ziarno perlitu. Wielko powstaego ziarna perlitu zaley wic od wielkoci ziarna austenitu - z austenitu drobnego powstaje drobnoziarnisty perlit, a z austenitu grubego powstaje gruboziarnisty perlit, rys. 9.7. Przemiana austenitu w perlit przy powolnym chodzeniu trwa bardzo dugo, a powstajcy perlit skada si z pytek wyranie rozrnialnych przy powikszeniach stosowanych w mikroskopie wietlnym nazywa si go grubodyspersyjnym. Ze wzrostem szybkoci chodzenia obnia si temperatura przemiany, skraca czas i ronie ilo zarodkw cementytu tak, e powstajcy perlit charakteryzuje coraz wiksze rozdrobnienie - dyspersja. Stopie dyspersji perlitu wywiera wpyw na jego wasnoci. Perlit drobnodyspersyjny ma wysz twardo i wytrzymao ni perlit grubodyspersyjny.

9.3. Wyarzanie
Zjawiska zachodzce przy wyarzaniu Wyarzanie jest rodzajem obrbki cieplnej wykorzystywanym bardzo szeroko w praktyce przemysowej. Polega ono na nagrzaniu wsadu do okrelonej temperatury, wygrzaniu w tej temperaturze i powolnym chodzeniu z szybkoci pozwalajc na otrzymanie struktury w stanie rwnowagi lub zblionej do tego stanu. Powolne chodzenie czyli studzenie oraz powstanie struktury rwnowagi s podstawowymi cechami wyarzania. Spord zjawisk fizykochemicznych, ktre umoliwiaj przeprowadzenie wyarzania, najwaniejszymi s: dyfuzja oraz samodyfuzja atomw, zachodzca w stanie staym. Pozwala ona na migracj atomw w sieci krystalicznej materiau, powodujc np. wyrwnanie skadu chemicznego w ziarnach, przemiana alotropowa, polegajca na przebudowie sieci krystalicznej, rekrystalizacja pozgniotowa (zgniotowa), powodujca przebudow struktury, zmiana rozpuszczalnoci skadnikw stopu w stanie staym, zalena od temperatury, rozpad faz midzymetalicznych w wysokiej temperaturze, zanikanie napre pod wpywem dziaania temperatury.

213
Oglna charakterystyka wyarzania PN-93/H-01200 definiuje rodzaje wyarzania stosowane dla stopw elaza oraz metali nieelaznych. W tablicy 9.2 zestawiono rodzaje wyarzania stosowane dla stopw elaza wedug malejcej temperatury wygrzewania, a zakresy temperatur wyarzania na tle wykresu rwnowagi Fe-Fe 3 C przedstawiono na rys. 9.8.
Tablica 9.2 Rodzaje wyarzania stopw elaza wg PN-93/H-01200 Stopy elaza Rodzaje wyarzania: Stale Staliwa biae ujednorodniajce grafityzujce przegrzewajce normalizujce zupene izotermiczne niezupene sferoidyzujce (wahadowe i izotermiczne) zmikczajce rekrystalizujce odprajce stabilizujce
1)

eliwa z grafitem1)

nie dotyczy eliwa cigliwego

214

Rys. 9.8. Zakresy temperatur wyarzania stali na tle wykresu rwnowagi Fe-Fe 3 C: 1 - ujednorodnianie, 2 - przegrzewanie, 3 - normalizowanie, 4 - wyarzanie zupene, 5 - zmikczanie (sferoidyzacja), 6 - rekrystalizowanie, 7 - odpranie, 8 - stabilizowanie

Rodzaje wyarzania stali Wyrnia si dwie grupy wyarzania stali: 1) z przemian fazow - ujednorodniajce, - normalizujce, - zupene, - zmikczajce (sferoidyzujce), - przegrzewajce, 2) bez przemiany fazowej - rekrystalizujce, - odprajce.

215
Wyarzanie ujednorodniajce stosuje si gwnie dla wlewkw stalowych w celu usunicia lub zmniejszenia segregacji dendrytycznej (mikrosegregacji). Zjawisko to powstaje w czasie krystalizacji i polega na zrnicowaniu skadu chemicznego w ziarnach pierwotnych (dendrytach) i moe by przyczyn pasmowoci struktury wyrobu przerobionego plastycznie i anizotropii wasnoci mechanicznych. Wyarzanie ujednorodniajce polega na kilkudziesiciogodzinnym wygrzewaniu wlewkw w temperaturze 100-200C poniej linii solidus, praktycznie w 1050 - 1200C i powolnym studzeniu. W tak wysokiej temperaturze i dugim czasie zabiegu wyrwnuje si skad chemiczny w obrbie ziarn drog dyfuzji skadnikw oraz zmienia si struktura z pierwotnej - dendrytycznej na wtrn - komrkow, ale gruboziarnist. Niezbdne rozdrobnienie ziarn nastpuje podczas przerbki plastycznej na gorco, ktrej poddaje si ujednorodnione wlewki. Jeli ujednorodnieniu poddaje si niekiedy odlewy staliwne, wwczas konieczne jest przeprowadzenie dodatkowej obrbki cieplnej dla rozdrobnienmia ziarna - wyarzania normalizujcego. Wyarzanie normalizujce stosuje si dla stali i staliw w celu polepszenia wasnoci mechanicznych przez wytworzenie jednolitej drobnoziarnistej struktury. Wyarzanie normalizujce polega na nagrzaniu przedmiotu do temperatury 30-50C powyej Ac3 lub Accm, krtkim wygrzaniu, a nastpnie studzeniu w spokojnym powietrzu. Przejcie przez zakres przemiany perlitu w austenit wywouje rozdrobnienie ziarna, ktre zostaje zachowane dziki stosunkowo krtkiemu czasowi wygrzewania, a studzenie nie powoduje take jego zmiany. Normalizowanie wykorzystuje si dla usunicia skutkw przegrzania, tj. gruboziarnistoci i struktury Widmannstttena, ujednolicenia struktury w wyrobach spawanych, zmniejszenia pasmowoci struktury w wyrobach walcowanych, usunicia niewaciwej struktury przedmiotw obrobionych cieplnie, a ponadto nadania jednakowej struktury wyjciowej stali przed dalsz obrbk ciepln w seryjnej produkcji, aby zapewni jej powtarzalno. Wyarzanie zupene stosuje si w celu nadania stali stanu najbardziej zblionego do stanu rwnowagi o jednolitej drobnoziarnistej strukturze. Wyarzanie zupene polega na nagrzaniu stali do temperatury 30-50C powyej Ac3 lub Accm stosunkowo krtkim wygrzaniu, a nastpnie bardzo powolnym studzeniu razem z piecem. Warunki tego wyarzania rni od normalizowania tylko sposb studzenia, ktry zapewnia podczas wyarzania zupenego przemian austenitu w warunkach zblionych do stanu rwnowagi, zanik napre wasnych oraz uzyskanie przez stal dobrej cigliwoci i obrabialnoci. Wyarzanie zupene wykorzystuje si gwnie dla wyrobw hutniczych ze stali stopowych, ktre chodzone w powietrzu uzyskayby struktury nierwnowagi, tj. bainit lub martenzyt.

216
Stan rwnowagi osignity przez wyarzanie zupene jest podstaw do przyblionego okrelenia zawartoci wgla w stalach wglowych podeutektoidalnych i eutektoidalnych za pomoc badania zgadw metalograficznych. Przyjmujc, e perlit zawiera okoo 0,8% wgla, a ferryt jest praktycznie czystym elazem, ocenia si procentowy udzia perlitu w polu obserwacji i wylicza zawarto wgla w stali z proporcji: 100% perlitu - 0,8% wgla w stali, a% perlitu - X% wgla w stali; X = %.

Gdyby perlit zajmowa np. okoo 40% pola obserwacji, a ferryt reszt, to zawarto wgla w stali wynosiaby okoo 0,3% za, przy 50% perlitu - 0,4% (wgla) itd. Wyarzanie zmikczajce (sferoidyzjce) stosuje si w celu uzyskania najmniejszej moliwej dla danej stali twardoci, zapewniajcej podatno stali do odksztace plastycznych na zimno w przypadku stali niskowglowych, a dla stali powyej 0,5% wgla ponadto najlepszej podatnoci do obrbki skrawaniem. Wyarzanie zmikczajce polega na nagrzaniu stali do temperatury zblionej do A1, wygrzewaniu w niej przez kilka do kilkudziesiciu godzin (zalenie od wymiarw wyrobu i gatunku stali), a nastpnie powolnym studzeniu w zakresie do 600C, dalsze studzenie moe by szybsze np. w powietrzu. Uzyskanie takich wasnoci stali jest moliwe dziki przeprowadzeniu cementytu pytkowego w perlicie w posta kulkow, a w stalach nadeutektoidalnych ponadto dziki przejciu siatkowego cementytu wtrnego w posta kulkow. Niezbdnym warunkiem sferoidyzacji cementytu jest wytworzenie w stali struktury austenitycznej przy zachowaniu pewnej iloci nierozpuszczonych czstek cementytu. Te czstki oraz wtrcenia niemetaliczne stanowi zarodki wydziele cementytu kulkowego, tworzcego Rys. 9.9. Przebieg rnych sposobw wyasi w temperaturze wahajcej si wok rzania zmikczajcego (sferoidyzujcego) A1. Kocow struktur uzyskan w

217
wyniku wyarzania zmikczajcego jest wic cementyt kulkowy w osnowie ferrytu nazwany sferoidytem. Wyrnia si kilka sposobw przeprowadzenia wyarzania zmikczajcego, ktre schematycznie przedstawiono na rys. 9.9. Wyarzanie przegrzewajce stosuje si dla stali wysokowglowych w celu poprawy skrawalnoci, a take dla stali magnetycznie mikkiej w celu poprawienia przenikalnoci magnetycznej. Wyarzanie przegrzewajce polega na nagrzewaniu stali do temperatury 1000-1200C, wygrzaniu do kilku godzin, a nastpnie powolnym studzeniu. Stosunkowo wysoka temperatura wyarzania wywouje zamierzony rozrost ziarn stali, poniewa gruboziarnista struktura, typowa dla stali przegrzanej, uatwia obrbk mechaniczn wskutek kruchoci i amliwoci wira. Wyarzanie rekrystalizujce stosuje si do stali przerobionych plastycznie na zimno w celu usunicia niepodanych skutkw odksztacania, tj. kruchoci, napre wasnych. Wyarzanie rekrystalizujce polega na nagrzaniu stali do temperatury 600 - 700C, wygrzaniu w czasie do kilku godzin (zalenie od stopnia zgniotu stali i wymaganych wasnoci kocowych), a nastpnie powolnym studzeniu. Po przerbce plastycznej na zimno stal posiada struktur wknist (tekstur), du twardo i wytrzymao, ale ma plastyczno. Wyarzanie stali w temperaturze powyej temperatury rekrystalizacji powoduje popraw wasnoci plastycznych, obnienie twardoci i wytrzymaoci; nastpuje to w wyniku przekrystalizowania ziarn odksztaconych w drobne ziarna rwnoosiowe (komrkowe) - patrz rozdz. 3.2. Wyarzanie rekrystalizujce wykorzystuje si zarwno do stali po zakoczeniu przerbki plastycznej, jak te jako wyarzanie midzyoperacyjne dla umoliwienia dalszego odksztacania metalu. Wyarzanie odprajce stosuje si do gotowych wyrobw, w ktrych pozostay naprenia wasne po procesie technologicznym, jak: przerbka plastyczna na zimno, odlewanie, spawanie czy hartowanie. Celem odprania jest zmniejszenie napre, prawie bez zmian struktury. Naprenia wasne s szkodliwe, poniewa mog by przyczyn odksztace gotowych wyrobw, a ponadto wspdziaajc z zewntrznymi obcieniami w czasie pracy elementu, mog by przyczyn jego przedwczesnego zniszczenia. Wyarzanie odprajce polega na nagrzaniu wyrobu do temperatury poniej 650C, wygrzaniu do kilku godzin (na og im wysza temperatura zabiegu, tym krtszy czas wyarzania), a nastpnie powolnym studzeniu. Zakres temperatur i czasw wyarzania odprajcego jest szeroki, zaleny od rodzaju materiau oraz od przyczyn wywoujcych naprenia. Zanikanie napre wasnych w temperaturze otoczenia i odpowiednio dugim czasie (do kilkunastu miesicy) nazywa si odpraniem samorzutnym, nazywanym te sezonowaniem. Wyarzanie samorzutne stosuje si do

218
odleww o wielkich rozmiarach. Ponadto wyarzanie odprajce przeprowadzane w niskich temperaturach, do 150C, nazywane jest stabilizowaniem albo odpraniem stabilizujcym. Poddaje si mu narzdzia pomiarowe i sprawdziany w celu zmniejszenia napre wasnych i zapewnienia niezmiennoci wymiarw.

10. PODSTAWY OBRBKI CIEPLNEJ - HARTOWANIE I ODPUSZCZANIE ORAZ PRZESYCANIE I STARZENIE

10.1. Wpyw chodzenia na przemiany austenitu

Zgodnie z wykresem rwnowagi Fe-Fe3C austenit przy bardzo powolnym chodzeniu ulega w temperaturze Ar1 rozpadowi na perlit. W stalach podeutektoidalnych przemiana perlityczna jest poprzedzona wydzielaniem si ferrytu z austenitu od temperatury Ar3, a w stalach nadeutektoidalnych wydzielaniem cementytu wtrnego od temperatury Arcm. Wzrost szybkoci chodzenia powoduje obnienie temperatur przemian, przy czym przemiany Ar 3 i Arcm ulegaj wikszemu przechodzeniu ni Ar l , rys. 10.1. Mniejsza szybko dyfuzji wgla w niszych temperaturach sprawia, e ilo wydzielajcego si ferrytu z austenitu poniej Ar 3 lub cementytu poniej Arcm maleje. Przy wikszych szybkociach chodzenia austenit przechodzony poniej temperatury okoo 550C, przy znacznie ograniczonej dyfuzji, ulega przemianie w bainit - mieszanin ferrytu czciowo przesyconego wglem i cementytu o duym stopniu dyspersji. Przy bardzo duych szybkociach chodzenia austenit przechodzony poniej temperatury Ms bez udziau dyfuzji przemienia si w martenzyt przesycony roztwr stay wgla w elazie . Przemiany austenitu przechodzonego przedstawia si na wykresach CTP (Czas-Temperatura-Przemiana), rys. 10.2. Na wykresie tym izotermy (linie poziome) reprezentuj temperatury A1, Ms i M f . Midzy izotermami A1 i MS krzywe S1 i S2 przedstawiaj odpowiednio - pocztek i koniec przemian dyfuzyjnych austenitu przechodzonego. Na osi czasu mona okreli dla dowolnej temperatury trwao przechodzonego austenitu i czas trwania przemiany. Trwao austenitu przechodzonego odpowiada odcinkom pomidzy osi temperatur i lini S1 . W temperaturze 550C czas ten jest najkrtszy i nazywa si czasem najmniejszej trwaoci austenitu. Wykres CTP mona podzieli na trzy zakresy odpowiadajce rnym przemianom:

220

Rys. 10.1. Obnienie temperatur przemian austenitu zalenie od szybkoci chodzenia na tle wykresu rwnowagi Fe-Fe 3 C

zakres od temperatury A1 od okoo 550C odpowiada przemianie austenitu przechodzonego w perlit. Chodzenie wedug krzywej I oznacza przechodzenie austenitu do temperatury 600C, nastpne wytrzymanie w tej temperaturze powoduje rozpoczcie przemiany perlitycznej w punkcie przecicia linii Sl a zakoczenie jej na linii S2, zakres od temperatury 550C do Ms odpowiada przemianie bainitycznej. Przechodzenie austenitu np. do temperatury 400C i wytrzymanie w tej temperaturze wywouje w chwili przecicia linii S1 rozpoczcie przemiany bainitycznej, koczcej si przy przeciciu linii S2, zgodnie z przebiegiem krzywej chodzenia II,

221

Rys. 10.2. Przemiany austenitu przechodzonego stali eutektoidalnej schemat wykresu CTP (Czas-Temperatura-Przemiana)

zakres poniej temperatury Ms, oznaczajcej pocztek tworzenia si martenzytu do Mf - oznaczajcej koniec tej przemiany. Jeeli austenit zostanie przechodzony do temperatury Ms, to w warunkach chodzenia cigego np. wedug krzywej III, przemienia si na martenzyt. Ta przemiana jest podstaw obrbki cieplnej nazwanej hartowaniem.

10.2. Martenzyt
Istot przemiany martenzytycznej jest przebudowa sieci przestrzennej austenitu (RSC) na tetragonaln przestrzennie centrowan sie martenzytu, bez udziau dyfuzji, co oznacza niewielkie przemieszczenie atomw -rzdu

222

Rys. 10.3. Komrka strukturalna martenzytu tetragonalnego: a) usytuowanie w sieci przestrzennej austenitu, b) pooenie atomw elaza oraz moliwe pooenia atomw wgla

uamka odlegoci midzyatomowej - z zachowaniem uszeregowania atomw istniejcego przed przemian, rys. 10.3a. Wgiel w martenzycie jest rozmieszczony w przestrzeniach midzywzowych, podobnie jak w austenicie, a jego ilo nie zmienia si, tzn. martenzyt zawiera tyle samo wgla co austenit, z ktrego powsta, czyli znacznie wicej, ni moe rozpuci Fe (w warunkach rwnowagi - max. 0,022%). Std martenzyt definiuje si jako przesycony roztwr stay wgla w Fe. Przyjcie za podstaw definicji martenzytu sieci elaza jest uzasadnione, poniewa komrka elementarna martenzytu jest prostopadocianem o podstawie kwadratu, rys. 10.3b, w ktrym stosunek wysokoci do boku podstawy c/a ma warto nieznacznie przekraczajc 1. Atomy wgla znajduj si zwykle w rodkach duszych krawdzi komrki, znieksztacajc sie krystaliczn Fe, co wywouje znaczne naprenia, i w konsekwencji bardzo du twardo i wytrzymao martenzytu. Im wicej wgla zawiera martenzyt, tym bardziej znieksztacona jest sie i wiksza twardo, rys. 10.4. Przemiana martenzytyczna przebiega przez zarodkowanie i bardzo szybki wzrost pytek martenzytu w obrbie ziarn, z czego wynika, e z drobnoziarnistego austenitu powstanie drobnoiglasty martenzyt, a z gruboziarnistego - gruboiglasty martenzyt. Nowe zarodki martenzytu powstaj tylko przy obnianiu temperatury i rozrastaj si kosztem austenitu, dzielc go na coraz mniejsze obszary, coraz mniejszymi pytkami martenzytu, przy czym w kadym ziarnie pytki uoone s wzgldem siebie pod ktem 60 i 120, co wynika z zalenoci orientacji sieci krystalicznych martenzytu i austenitu. Martenzyt ma wiksz objto waciw o okoo 1,5% ni austenit, dlatego w miar postpu przemiany pozostay austenit podlega coraz wikszym napreniom ciskajcym hamujcym przemian, a do jej cakowitego ustania. Temperatury Ms i Mf zale od zawartoci wgla w austenicie; im wicej wgla ma austenit, tym nisze s Ms i M f , rys. 10.5. Przy zawartociach

223

Rys. 10.4. Twardo martenzytu w zalenoci od zawartoci wgla: o - w stalach wglowych, x w stalach stopowych

Rys. 10.5. Temperatury Ms i Mf w zalenoci od zawartoci wgla w austenicie dla stali wglowych

wgla wikszych od ok. 0,6% temperatura Mf jest nisza od 0C, co oznacza, e po zakoczeniu chodzenia, zwykle do temperatury 20C, pewna cz austenitu przechodzonego nie ulega przemianie. Ten austenit okrela si jako austenit szcztkowy. Ilo austenitu szcztkowego w stalach zahartowanych zwiksza si wraz ze wzrostem zawartoci wgla. Austenit szcztkowy mona usun przez wymraanie, nazywane te obrbk podzerow, ktra polega na ochodzeniu przedmiotu zaraz po hartowaniu w orodku chodzcym

224
o temperaturze niszej od 0C. Przetrzymanie stali zahartowanej z austenitem szcztkowym przez pewien czas prowadzi do stabilizacji austenitu szcztkowego. Martenzyt w stalach rednio i wysoko wglowych ma posta pytek o rnej wielkoci, pomidzy ktrymi pozostaje austenit szcztkowy. Pytki martenzytu obserwowane w mikroskopie metalograficznym maj posta igie", dlatego stosuje si okrelenie - martenzyt iglasty. Ponadto wyrnia si martenzyt listwowy, charakterystyczny dla stali o niskiej zawartoci wgla. Przybliona zawarto wgla, stanowica granic wystpowania obu rodzajw martenzytu, wynosi okoo 0,6%.

10.3. Bainit
Przechodzenie austenitu do zakresu temperatur pomidzy 550C i Ms oraz wytrzymanie w tej temperaturze wywouje jego przemian w bainit, ktry jest mieszanin dwch faz: ferrytu przesyconego wglem i bardzo drobnych wglikw (cementytu lub wglika elaza ) rys. 10.6. W warunkach chodzenia cigego moe rwnie powsta bainit, jednake nie jako jedyny produkt przemiany austenitu przechodzonego, rys. 10.7. Podczas chodzenia cigego austenitu o zawartoci np. 0,45% wgla z szybkoci v = 120 do 180C/s przemiana bainityczna rozpoczyna si w temperaturze Ar", a pozostay nieprzemieniony austenit po osigniciu temperatury Ar'" = Ms zaczyna Rys. 10.6. Schemat budowy bainitu przechodzi w martenzyt. Po zakoczeniu grnego chodzenia w skad struktury wchodz bainit i martenzyt. Z wykresu tego wynika rwnie, e przemiana bainityczna i perlityczna reprezentowane s przez jedn krzyw, co oznacza, e maj zbliony charakter, a ich temperatura zaley od szybkoci chodzenia. Przemiana martenzytyczna Ar'", reprezentowana oddzieln lini poziom - ma odmienny charakter jej temperatura nie zaley od szybkoci chodzenia. Przemiana bainityczna jest przemian poredni midzy przemian perlityczn (dyfuzyjn) a martenzytyczn (bezdyfuzyjn), poniewa czy w sobie cechy obu przemian. W zakresie przemiany pomidzy temperatur 550C a 350C powstaje bainit grny. W austenicie przechodzonym wskutek dyfuzji tworz si mikroobszary o zrnicowanej zawartoci wgla. Austenit o niej zawartoci wgla ulega bezdyfuzyjnej przemianie w iglasty przesycony ferryt Z przylegego austenitu

225

Rys. 10.7. Wpyw szybkoci chodzenia na pooenie temperatur przemian i struktur stali o zawartoci 0,45% wgla

bogatszego w wgiel wydzielaj si cienkie pytki cementytu, ukadajce si rwnolegle do igie ferrytu, co nadaje bainitowi grnemu charakter pierzasty". W zakresie pomidzy temperatur 350C a Ms tworzy si bainit dolny, zaczynajc od bezdyfuzyjnej przemiany austenitu w przesycony wglem iglasty ferryt, podobny do martenzytu, poniewa igy nachylone s do siebie pod ktem 60 i 120. W tych stosunkowo niskich temperaturach odlegoci, na jakie moe przemieci si wgiel, s bardzo mae, dlatego zachodzi wydzielanie wgla z przesyconego ferrytu wewntrz igie w postaci bardzo cienkich pytek cementytu lub wglika , nachylonych do osi igie pod ktem 60. Wglikw wydziela si tym mniej, im nisza jest temperatura, a przesycenie ferrytu pozostaje wiksze. Bainit tworzcy si w dolnym zakresie przemiany nazywa si bainitem iglastym.

10.4. Wykresy CTP

Wykresy przemian austenitu przechodzonego przedstawione na rys. 10.1 i 10.7 s mao przydatne w praktyce technicznej. Analiz przemian zachodzcych w stali chodzonej z temperatury austenityzacji przeprowadza si

226
na podstawie specjalnie opracowanych wykresw CTP (Czas-Temperatura-Przemiana), wykorzystywanych gwnie dla planowania operacji obrbki cieplnej. Wyrnia si dwa rodzaje wykresw CTP: izotermiczny CTPi, przedstawiajcy przemiany austenitu o rnych stopniach przechodzenia podczas chodzenia izotermicznego, tj. z przystankiem temperaturowym, cigy (anizotermiczny) CTPc, przedstawiajcy przemiany austenitu zachodzce podczas chodzenia cigego z rnymi szybkociami. Kady gatunek stali ma jeden wykres CTPi i jeden wykres CTPC, ktre s zamieszczone w katalogach hutniczych, kartach materiaowych, poradnikach obrbki cieplnej. Przykady wykresw CTP dla stali wglowej eutektoidalnej przedstawiono na rys. 10.8 i 10.9.

Rys. 10.8. Wykres CTP i dla stali eutektoidalnej

Wykresy CTP zbudowane s w ukadzie wsprzdnych temperatura-logarytm czasu. Naniesione s na nich izotermy: A1 oraz A3 w przypadku stali podeutektoidalnych, a Acm w przypadku stali nadeutektoidalnych, ponadto Ms i Mf. Krzywe pocztku i koca rozpadu austenitu przechodzonego maj charakterystyczny ksztat litery C" i mog by oznaczone przez S0 i S100 . Wykres CTP stali podeutektoidalnej ma ponadto dodatkow

227

Rys. 10.9. Wykres CTPC dla stali eutektoidalnej

ga krzywej pocztku rozpadu austenitu, odpowiadajc wydzielaniu ferrytu, natomiast stale nadeutektoidalne maj dodatkow krzyw wydzielania cementytu. Pola wykresu CTP opisane s nazwami wystpujcych tam struktur wedug przyjtej symboliki: A - austenit, P - perlit, B - bainit, M - martenzyt, Asz - austenit szcztkowy. Na wykresie CTP i umieszcza si po prawej stronie twardoci okrelane w temperaturze otoczenia, odpowiadajce uzyskanym strukturom w wyniku przemiany izotermicznej. Wykres CTP c posiada te same pola przemian co CTP i , jednak maj one nieco inny ksztat i s przesunite na osi czasu w prawo wzgldem pl wykresu CTPi. Na wykresie CTP c naniesione s krzywe chodzenia z podaniem twardoci uzyskanej struktury. Na wykresie CTP c wystpuje jedna szczeglna krzywa chodzenia - nazwana krytyczn szybkoci chodzenia vk. Jest to najmniejsza szybko chodzenia, przy ktrej austenit ulega przemianie w martenzyt, wyznaczana w postaci stycznej do linii pocztkujcej przemian austenitu w punkcie najmniejszej trwaoci (rys. 10.16). Krytyczna szybko chodzenia dla stali wglowych zaley od zawartoci wgla (rys. 10.10). Due wartoci tej szybkoci dla stali niskowglowych s podstawow przyczyn, e si ich nie hartuje. Zwikszanie zawartoci wgla

228
w stali do ok. 0,8% wymaga coraz mniejszych szybkoci chodzenia dla zahartowania stali, tzn. krzywe CTP tych stali s przesuwane w prawo do duszych czasw (por. rys. 10.8 i 10.11). W stalach o wikszej zawartoci wgla ni 0,8% krytyczna szybko zmniejsza si, gdy wystpujcy obok austenitu cementyt wtrny (stale nadeutektoidalne hartuje si z temperatur pomidzy A1 i Acm - patrz rozdz. 10.6) stanowi zarodki krystalizacji, przyspieszajc przemian austenitu przechodzonego.

Rys. 10.10. Zaleno krytycznej szybkoci chodzenia vk stali wglowych od zawartoci wgla

Rys. 10.11. Wykres CTPi dla stali podeutektoidalnej wglowej

229

Rys. 10.12. Wykresy CTP dla stali konstrukcyjnej chromowej: a) izotermiczny, b) cigy

Dodatki stopowe (z wyjtkiem kobaltu) przesuwaj linie przemian austenitu do duszych czasw, a pierwiastki wglikotwrcze jak np. chrom, zmieniaj ich ksztat m.in. oddzielajc pole przemiany perlitycznej od bainitycznej, rys. 10.12. W niektrych stalach stopowych, tzw. bainitycznych, zakres powstawania bainitu jest znacznie przesunity w lewo i wtedy przy chodzeniu cigym z okrelon szybkoci powstaje struktura bainityczna.

10.5. Rodzaje hartowania

Hartowanie jest operacj obrbki cieplnej, ktra polega na nagrzaniu stali do temperatury wystpowania austenitu, wygrzaniu - czyli austenityzowaniu, a nastpnie szybkim ochodzeniu, w celu uzyskania struktury martenzytyczng lub bainitycznej. W praktyce wyrnia si cay szereg rodzajw hartowania, w zalenoci od rnych czynnikw: sposobu chodzenia, uzyskanej struktury i.in. W tablicy 10.1 zestawiono rodzaje hartowania w zalenoci od warunkw hartowania, a na rys. 10.15 przedstawiono je schematycznie na tle wykresw CTP. Dla uzyskania poprawnych wynikw hartowania konieczne jest dotrzymanie odpowiednich warunkw, czyli parametrw hartowania, do ktrych nale: temperatura austenityzowania, czas grzania, szybko chodzenia.

230
Tablica 10.1 Charakterystyczne rodzaje hartowania Warunki hartowania nagrzewanie chodzenie cige Struktury po hartowaniu Nazwa hartowania pena hartowanie zwyke, wskrone, martenzytyczne hartowanie stopniowe, wskrone, martenzytyczne hartowanie przerywanie, wskrone, martenzytyczne skrcona, praktycznie stosowana hartowanie zwyke, martenzytyczne hartowanie stopniowe

z przystankiem

martenzyt w dwu kpelach

hartowanie przerywane (dwukpielowe)

austenityzowanie caego ze wstpnym obnieniem przekroju (na wskro) temperatury w pobliu Ar3 cige

hartowanie hartowanie z podchodzeniem, z podchodzeniem wskrone, martenzytyczne hartowanie zwyke, wskrone, bainityczne hartowanie izotermiczne, wskrone, bainityczne struktury zmieniaj si cigle od martenzytu na powierzchni zahartowanej, do nie zmie-nionego rdzenia hartowanie zwyke, bainityczne hartowanie izotermiczne

bainit z przystankiem

nagrzewanie powierzchniowe metod - pomieniow, - indukcyjn - kpielow

cige

hartowanie powierzchniowe: - pomieniowe, indukcyjne, kpielowe

231

Rys. 10.13. Fragment wykresu rwnowagi Fe-Fe3C z naniesionym pasmem prawidowych temperatur hartowania

Temperatura austenityzowania zaley od skadu chemicznego stali Stale podeutektoidalne wygrzewa si w temperaturze 30-50C powyej Ac3, a stale eutektoidalne i nadeutektokalne w 30-50C powyej Ac1, rys. 10.13. Celem wygrzewania jest wytworzenie drobnoziarnistej struktury austenitycznej, a w stalach nadeutektoidalnych austenitu z cementytem wtrym, aby po ozibieniu uzyska drobnoiglasty martenzyt, a w stalach nadeutektoklalnych pozosta cementyt, ktry jest twardszy od martenzytu i zwiksza odporno na cieranie stali. Bdy przy doborze lub dotrzymaniu temperatury austenityzacji s przyczyn niepowodzenia caej obrbki cieplnej, jak w przypadku hartowania ze zbyt wysokiej temperatury, rys. 10.14c. Temperatury austenityzacji stali wglowych mona okreli na podstawie wykresu rwnowagi Fe-Fe 3 C, a zalecane temperatury zawieraj PN, karty materiaowe, poradniki obrbki cieplnej. Czas grzania zaley od: skadu chemicznego stali, wymiarw hartowanego przedmiotu, warunkw nagrzewania, rodzaju pieca, orodka grzewczego i.in. Przy nagrzewaniu pojedynczych przedmiotw ze stali wglowej w piecu elektrycznym do temperatury okoo 900C mona przyj czas nagrzewania wynoszcy okoo 1 minuty na 1 mm najwikszego przekroju poprzecznego przedmiotu. Dla stali stopowych konieczny jest czas co najmniej dwukrotnie duszy. Za czas wygrzewania zwykle przyjmuje si 0,2 do 0,5 czasu nagrzewania.

232

Rys. 10.14. Wpyw zawartoci wgla w stali zahartowanej na martenzyt na: a) twardo martenzytu, b) twardo stali zahartowanej z temperatury waciwej, c) twardo stali nadeutektoidalnej zahartowanej z temperatury wyszej od Acm (niewaciwej)

Szybko chodzenia zapewniaj orodki chodzce: woda i roztwory wodne soli i zasad, oleje hartownicze, kpiele solne, roztopiony ow, sprone powietrze. Wasnoci fizykochemiczne charakteryzujce orodki cieke to: pojemno cieplna, wspczynnik oddawania ciepa, przewodno cieplna i temperatura wrzenia. Najintensywniejszymi orodkami hartowniczymi s: woda i wodne roztwory chlorku i wglanu sodu, a orodkami agodniej hartujcymi - oleje, sprone powietrze. Przy doborze kpieli hartowniczych naley kierowa si zasad, aby intensywno odprowadzania ciepa przez orodek bya dostatecznie dua, jednake tylko niewiele wiksza od szybkoci krytycznej hartowania vk dla danej stali. Wynika to z koniecznoci przeciwdziaania powstawaniu nadmiernych napre hartowniczych, ktre mog spowodowa pknicia dyskwalifikujce hartowane wyroby. Hartowanie martenzytyczne zwyke (rys. 10.15a) polega na cigym chodzeniu w jednym orodku, stale wglowe wymagaj w tych warunkach ozibiania w wodzie. Jest to najatwiejszy sposb hartowania, ale wywoujcy najwiksze naprenia hartownicze. Obnienie napre jest moliwe dziki bardziej zoonym sposobom chodzenia stosowanym przy hartowaniu, a mianowicie: stopniowym, polegajcym na wytrzymaniu przedmiotu w orodku o temperaturze nieco wyszej od Ms przez czas potrzebny do wyrwnania temperatury na przekroju przedmiotu i nastpnie ochodzeniu w powietrzu przez zakres martenzytyczny, rys. 10.15b, w dwch orodkach, najpierw intensywniej, a nastpnie agodniej chodzcym przez zakres martenzytyczny, rys. 10.15c, z podchodzeniem z temperatury austenityzacji, rys. 10.15d,

233

Rys. 10.15. Sposoby hartowania stali (schematycznie): a) hartowanie zwyke martenzytyczne, b) hartowanie stopniowe, c) hartowanie przerywane, d) hartowanie z podchodzeniem, e) hartowanie zwyke bainityczne, f) hartowanie izotermiczne

234
cigym na bainit w przypadku stali stopowych bainitycznych, rys. 10.15e, izotermicznym na bainit, polegajcym na szybkim ochodzeniu stali w kpieli solnej o temperaturze 250-350C, wytrzymaniu przez czas potrzebny do penej przemiany austenitu w bainit dolny, a nastpnie ochodzeniu w powietrzu, rys. 10.15f.

10.6. Hartowno stali

Stale wglowe mona hartowa tylko w przypadku maych przekrojw, poniewa w wikszych przekrojach uzyskuje si struktur martenzytyczn jedynie w warstwach powierzchniowych, ktrych granic tworz punkty przekroju chodzone z szybkoci rwn krytycznej szybkoci chodzenia vk, rys. 10.16. W obszarze przekroju pooonym bliej rodka prta wystpi oprcz martenzytu struktury niemartenzytyczne, jak bainit, perlit, ferryt. Cech stali okrelajc zdolno do hartowania si w gb na struktur martenzytyczn jest hartowno. Stale wglowe s wic stalami o maej hartownoci, w odrnieniu od stali o duej hartownoci, ktre zapewniaj struktur martenzytyczn w duych przekrojach przy maej szybkoci chodzenia. Hartowno jest zalena od skadu chemicznego stali, wielkoci ziarna austenitu, jednorodnoci austenitu i obecnoci nierozpuszczonych czstek innych faz. Wgiel i dodatki stopowe (z wyjtkiem kobaltu) rozpuszczone

Rys. 10.16. Hartowno stali na tle wykresu CTPC (a) oraz rednica krytyczna D 5 0 (b) odpowiadajca wystpowaniu w osi prta 50% martenzytu i 50% skadnikw niemartenzytycznych, czyli struktury pmartenzytycznej

235
w austenicie zwikszaj hartowno, podobnie dziaaj wiksze ziarna i jednorodno austenitu. Nierozpuszczone czstki wglikw, tlenkw, azotkw zmniejszaj hartowno. Jako miar hartownoci stosuje si rednic krytyczn Dk; jest to rednica prta, w ktrym przy zahartowaniu w orodku o okrelonej zdolnoci chodzcej uzyskuje si w osi przekroju poprzecznego struktur o udziale martenzytu nie mniejszym ni 50%. Przy udziale 50% martenzytu oznacza si rednic krytyczn - D 5 0 , a przy udziale 95% martenzytu - D 9 5 . Przykadowe wartoci rednic krytycznych dla wybranych stali konstrukcyjnych przedstawiono w tablicy 10.2. Wynika std, e wikszy wpyw na warto DK maj dodatki stopowe ni zawarto wgla, a ponadto czne oddziaywanie kilku skadnikw stopowych jest silniejsze ni jednego wystpujcego nawet w wikszej iloci.
Tabica 10.2
Hartowno wybranych stali konstrukcyjnych

Oznaczenie gatunku stali

D 50 [mm]

rednica krytyczna DK D 95 [mm] D 50 [mm]

D 95 [mm]

dla warunkw hartowania w wodzie intensywnie mieszanej w oleju intensywnie mieszanym

10 15 20 20 25 25 35 40 40 55 65 80 90 115 120 225 285 5 10 15 10 15 20 25 25 35 50 50 60 75 80 150 180 5 10 10 15 15 25 30 25 35 45 55 65 85 90 190 225

35 45 55 40G 65, 75 85, 40S2 35G2 50G2 60S2 35H 50H 35HM 50HSA 35HG2 35HGS 45HNMFA 40HMF H15SG

5 10 15 15 15 30 30 40 50 55 120 160 ok. 50

236
Hartowno jest jedn z najwaniejszych wasnoci uytkowych stali, stanowi gwne kryterium doboru stali konstrukcyjnych na czci maszyn ulepszane cieplnie (hartowane i odpuszczane). Jeli dany element konstrukcyjny ze wzgldu na wymagane wasnoci mechaniczne musi by w stanie ulepszonym cieplnie, to naley tak dobra materia, aby najwiksza rednica elementu bya rwna lub nieco mniejsza od rednicy krytycznej D 9 5 - jeli wymagana jest granica sprystoci, lub D 5 0 - jeli wymagany jest optymalny zesp wasnoci mechanicznych.

10.7. Przemiany zahartowanej stali podczas nagrzewania

Martenzyt jest najwaniejsz struktur hartowania, jednak wykazuje oprcz podanej duej twardoci znaczn krucho i naprenia wasne. Dla zmniejszenia kruchoci i usunicia napre bezporednio po hartowaniu konieczne jest odpuszczanie. Jest to operacja obrbki cieplnej polegajca na nagrzaniu i wygrzaniu zahartowanej stali w temperaturze poniej Ac1 oraz powolnym studzeniu, zwykle w powietrzu. Celem odpuszczania jest uzyskanie optymalnego zespou wasnoci odpuszczanego przedmiotu. Wybr temperatury odpuszczania zaley od wymaganych kocowych wasnoci mechanicznych. Na rys. 10.17 przedstawiono zmiany wasnoci mechanicznych stali gat. 45 hartowanej w wodzie i odpuszczonej w rnych temperaturach. Z wykresu wynika, e w miar podwyszania temperatury odpuszczania obniaj si wasnoci wytrzymaociowe i twardo, a wzrastaj wasnoci plastyczne. Stale po zahartowaniu zalenie od zawartoci wgla maj nastpujce struktury: do okoo 0,5% wgla - martenzyt, od ok. 0,5% do 0,76 wgla martenzyt z austenitem szcztkowym, powyej 0,76% wgla - martenzyt z austenitem szcztkowym i cementyt wtrny. Martenzyt i austenit szcztkowy s nietrwaymi (nierwnowagowymi) skadnikami struktury i podczas nagrzewania, dziki uaktywnianiu dyfuzji ulegaj przemianom przywracajcym stan rwnowagi, czyli istnienie dwch faz - ferrytu i cementytu. Zjawiska zachodzce podczas nagrzewania nietrwaych faz stali zahartowanych nazywa si oglnie odpuszczaniem. Przy nagrzewaniu stali zahartowanych w martenzycie najpierw nieznanie przemieszczaj si atomy wgla, tworzc skupienia, a potem wydzielenia wglika elaza , zawierajcego wicej wgla ni cementyt. Stopniowo zanika tetragonalno martenzytu, obniaj si naprenia, dziki czemu austenit szcztkowy moe si przemieni w martenzyt regularny. Cige postpuje wydzielanie wgla z martenzytu - powstaje cementyt, a zanika wglik . Zanikaj naprenia wasne w sieci krystalicznej i martenzyt przeksztaca

237

Rys. 10.17. Wasnoci mechaniczne stali 45 po odpuszczeniu w rnych temperaturach

si ostatecznie w mieszanin bardzo drobnego cementytu i ferrytu. Ferryt jednake wykazuje jeszcze zgniot bdcy konsekwencj przemiany martenzytycznej (zachodzcej poniej temperatury rekrystalizacji stali) i podczas odpuszczania ulega rekrystalizacji, a rwnolegle cementyt - koagulacji. Zjawiska te odniesione do waciwych zakresw temperatur odpuszczania przedstawiono w tabl. 10.3. Jak wynika z tabl. 10.3, stal redniowglowa odpuszczona do okoo 300C uzyskuje struktur martenzytu regularnego z bardzo drobnymi, podmikroskopowymi czstkami wglikw, ktr nazywa si martenzytem odpuszczonym. Jako odrbn struktur po odpuszczeniu w temperaturze pomidzy 300 a 400C mona wyrni troostyt odpuszczania, ktry jest mieszanin ferrytu i bardzo drobnych czstek cementytu. Odpuszczanie w wyszych temperaturach daje struktur sorbitu, ktry jest mieszanin bardzo drobnych kulistych czstek cementytu w osnowie ferrytu. Porwnanie twardoci struktur po odpuszczaniu stali wglowej, zawierajcej 0,6% wgla, a w rnych zakresach temperatur przedstawiono w tablicy 10.4.

238
Tablica 10.3
Zjawiska zachodzce przy odpuszczaniu stali wglowych zawierajcych od okoo 0,6 do 0,76% wgla

Przemiany Tempe- Rodzaj r a t u r a odpuszaustenitu osnowy czania martenzytycznej szcztkowego wglikw C Ac1 700 650 600 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 UWAGA: niskie Martenzyt regularny rednie zanik przesycenia Rekrystalizacja wysokie ferrytu
(przebudowa iglastej struktury pomartenzytycznej w ziarnist)

Powstajca struktura Sferoidyt i

Ferryt ziarnisty Koagulacja i sferoidy zacja czstek Fe 3 C

(skoagutowany cementyt kulkowy w osnowie ferrytu

Sorbit
(bardzo drobne kuliste czstki Fe3C w osnowie ferrytu)

Wydzielanie wglika 1 z martenzytu tetragonalnego i przemiana na martenzyt regularny

Rozpuszczanie oraz wydzielanie Fe3C przemiana wglika na Fe 3 C Przemiana na martenzyt regularny Metastabilny wglik Wglik 1

Martenzyt regularny z podmikroskopowymi czstkami wglikw Martenzyt regularny z malejc iloci austenitu szcztkowego i podmikroskopowymi czstkami wglika Martenzyt tetragonalny i regularny z austenitem szcztkowym i podmikro-skopowymi czstkami wglika

Martenzyt tetragonalny z austenitem szcztkowym S t r u k t u r a po h a r t o w a n i u - m a r t e n z y t t e t r a g o n a l n y z a u s t e n i t e m szcztkowym.

1

Wglikowi elaza odpowiada wzr Fe2C do Fe2,4C

239
Tablica 10.4 Porwnanie twardoci struktur odpuszczania stali wgowej o zawartoci 0,6% wgla Struktura martenzyt odpuszczony troostyt odpuszczania sorbit Zakres temperatur powstania [C] 80 - 300 300 - 400 500 - 680 Twardo HB 650 - 500 ok. 450 400 - 250 HV 800 - 700 ok. 650 400 - 250 HRC 63 - 52 ok. 48

10.8. Rodzaje odpuszczania

Zalenie od stosowanej temperatury rozrnia si odpuszczanie niskie, rednie i wysokie. Odpuszczanie niskie (temperatura 150 - 250C) przeprowadza si w celu zmniejszenia napre hartowniczych przy zachowaniu jak najwyszej twardoci i odpornoci na cieranie. Stosuje si do narzdzi ze stali wgowych, jak: wierta, frezy, gwintowniki, mae matryce, wykrojniki. Odpuszczanie rednie (temperatura 250 - 500C) ma na celu uzyskanie jak najwyszej granicy sprystoci oraz wytrzymaoci na rozciganie przy zadowalajcej plastycznoci. W zakresie od 400C odpuszcza si spryny o prostych ksztatach ze stali wglowych, pracujce pod obcieniem statycznym. W zakresie temperatur 400 - 500C odpuszcza si czci maszyn, ktre oprcz duej wytrzymaoci musz mie du odporno na uderzenia: silnie obcione spryny, resory, motki pneumatyczne. Odpuszczanie wysokie (temperatura 500 - Ac1) ma na celu uzyskanie optymalnego zespou wasnoci mechanicznych, wysokiej wytrzymaoci i plastycznoci oraz wytrzymaoci zmczeniowej. Operacja obrbki cieplnej bdca poczeniem hartowania i odpuszczania wysokiego nazywa si ulepszaniem cieplnym. Ulepszanie cieplne stosuje si do wielu czci maszyn, gdy inne sposoby, jak normalizowanie, nie zapewniaj potrzebnej wytrzymaoci i cigliwoci. Ze stali wglowych ulepszanych cieplnie wytwarza si czci maszyn o prostym ksztacie i przekroju do 25 mm, jak: tuleje, osie, sworznie.

240 10.9. Przesycanie i starzenie Wydzielanie fazy wtrnej z roztworu staego granicznego w zalenoci od szybkoci chodzenia
W stopach z roztworami staymi granicznymi o malejcej rozpuszczalnoci z obnieniem temperatury, po przekroczeniu linii granicznej rozpuszczalnoci, podczas powolnego chodzenia nastpuje wydzielenie fazy wtrnej bogatej w skadnik dodany. W temperaturze otoczenia w stanie rwnowagi wystpuje wic mieszanina faz, z ktrych jedna stanowi osnow (roztwr stay), a druga, okrelana jako faza wtrna", grupuje si w postaci wydziele na granicach ziarn osnowy, a w przypadku znacznych iloci tworzy siatk. Szybkie chodzenie roztworu staego a z temperatury zakresu jednofazowego powoduje opnienie, czyli obnienie temperatury wydzielania fazy wtrnej ", w wyniku czego nastpuje przesunicie krzywej rozpuszczalnoci granicznej z pooenia rwnowagi DF - rys. 10.18 - rys. 10.18 - do pooenia D F ' - przy szybkoci chodzenia v 1 , lub do pooenia DF" - przy v2 itd., przy czym v2 > v1. W ten sposb powstaje wyRys. 10.18. Wydzielanie si fazy wtrnej ' z roztworu staego przy chodzeniu z rnymi kres rwnowagi pozornej (quasirwszybkociami nowagi). Rozpatrujc budow stopu o skadzie I - rys. 10.18 mona stwierdzi, e w wyniku szybszego chodzenia zmniejsza si ilo wydzielonej fazy wtrnej ", za dla szybkoci v3 nastpuje cakowite zahamowanie jej powstawania. W wyniku uzyskuje si wic przesycony roztwr stay, a operacj obrbki cieplnej w celu jego uzyskania okrela si jako przesycanie. W roztworze przesyconym atomy pierwiastka rozpuszczonego wystpuj w stanie metastabilnym, czyli termodynamicznie nietrwaym. D one do osignicia stanu rwnowagi przez opuszczanie sieci krystalicznej roztworu drog dyfuzji, przy czym podgrzanie stopu wydatnie przyspiesza to zjawisko, ktre okrela si jako starzenie przyspieszone (lub sztuczne) w odrnieniu od starzenia naturalnego, przebiegajcego w temperaturze otoczenia.

241 Obrbka cieplna - przesycanie i starzenie

Zgodnie z PN-93/H-01200 przesycanie definiuje si jako operacj obrbki cieplnej, polegajc na wygrzaniu wsadu w temperaturze wyszej od temperatury granicznej rozpuszczalnoci i nastpnym ozibieniu z szybkoci nie pozwalajc na ponowne wydzielenie si rozpuszczonego skadnika z roztworu, w celu otrzymania w temperaturze otoczenia roztworu staego w stanie metastabilnym. Starzenie to wytrzymanie uprzednio przesyconego wsadu w temperaturze niszej od temperatury granicznej rozpuszczalnoci (zwykle 200 - 250C w celu wydzielania w odpowiednim stopniu dyspersji fazy lub faz bdcych zwizkiem midzymetaliczym lub chemicznym skadnikw tworzcych osnow w stanie przesyconym. Przesycanie i nastpujce po nim starzenie okrela si nazw utwardzania wydzieleniowego (dyspersyjnego). T obrbk ciepln stosuje si do stopw nieelaznych, gwnie aluminium (rozdz. 14.3). Stopw elaza w zasadzie nie poddaje si utwardzaniu dyspersyjnemu, jedynie stale stopowe austenityczne przesyca si w celu polepszenia odpornoci na korozj (rozdz. 114). Samorzutne procesy wydzielania, czyli starzenie, w pewnych przypadkach s niekorzystne. Dotyczy to stali niskowglowych przeznaczonych do gbokiego toczenia oraz stali kotowych, w ktrych strukturze wystpuje przesycony ferryt. Przesycenie ferrytu jest konsekwencj szybkoci chodzenia stosowanych w zabiegach technologicznych, uniemoliwiajcych w niskich temperaturach osignicie stanu rwnowagi. W warunkach pracy stali kotowych przy podwyszonych temperaturach, lub w dugim czasie skadowanie blach do gbokiego toczenia, z przesyconego ferrytu wydziela si nadmiar wgla w postaci cementytu trzeciorzdowego na granicach ziarn, wywoujc zmniejszenie plastycznoci, wzrost twardoci i krucho. Zjawisko to jest jeszcze potgowane w stalach nieuspokojonych gdzie ferryt jest take przesycony azotem, wydzielajcym si w postaci azotkw. Staranne odazotowanie i odtlenienie stali podczas wytopu ogranicza niekorzystne skutki starzenia, a takie stale okrela si jako niestarzejce si lub stabilizowane.

11. OBRBKA CIEPLNO-CHEMICZNA

11.1. Podstawy obrbki cieplno-chemicznej
Obrbka cieplno-chemiczna jest zabiegiem cieplnym lub zespoem takich zabiegw dla uzyskania zmiany skadu chemicznego w zewntrznej warstwie materiau obrabianego. Polega ona na nasyceniu powierzchni innymi pierwiastkami z wykorzystaniem dyfuzji atomw aktywowanych cieplnie. Czynnikami decydujcymi o wynikach obrbki ciepho-chemicznej s - temperatura, czas i rnica ste pierwiastka dyfundujcego w materiale obrabianym (podou) i orodku nasycajcym, ktrym najczciej jest odpowiednia kpiel lub atmosfera aktywna. Zadaniem obrbki cieplno-chemicznej jest uzyskanie na powierzchni materiau odmiennych waciwoci anieli w rdzeniu. Najczciej osiga si w jej wyniku podwyszenie twardoci, odpornoci na cieranie z zachowaniem cigliwego i wytrzymaego rdzenia, albo zwikszenie odpornoci korozyjnej obrabianego przedmiotu. Ze wzgldu na zmiany wasnoci w warstwie wierzchniej zabiegi obrbki cieplno-chemicznej zalicza si do obrbki powierzchniowej. Do najczciej stosowanych zabiegw obrbki cieplno-chemicznej zalicza si nawglanie, azotowanie, wgloazotowanie i azotonawglanie (tj. rwnoczesne nasycanie wglem i azotem), krzemowanie, take metalizowanie dyfuzyjne (aluminiowanie, chromowanie, cynkowanie) i inne. Dla umoliwienia zachodzenia procesw obrbki cieplno-chemicznej powinny by spenione nastpujce warunki: orodek czynny musi wytwarza aktywne wolne atomy (okrelane take jako atomy "in statu nascendi"), powstajce w wyniku reakcji zachodzcych w orodku, albo na jego granicy z materiaem obrabianym, powierzchnia materiau musi adsorbowa wolne atomy, atomy zaadsorbowane powierzchniowo musz dyfundowa w gb materiau obrabianego i tworzy z podoem roztwr stay. Wytwarzanie atomw czynnych moe by wynikiem: dysocjacji cieplnej gazw wchodzcych w skad orodka czynnego, reakcji podwjnej wymiany midzy atmosfer (tj. orodkiem czynnym), ktra zawiera pierwiastek majcy dyfundowa, a powierzchni metalu obrabianego.

243
Przykadami dysocjacji cieplnej s; rozkad tlenku wgla w obecnoci elaza dziaajcego katalitycznie (11.1) rozkad metanu (11.2) rozkad amoniaku (11.3) Reakcja podwjnej wymiany zachodzi w pojemniku zamknitym (mufli), ktry skada si z mieszaniny salmiaku (NH4Cl) i rozdrobnionego metalu (M), tworzcego atwo parujce chlorki oraz przedmiotu stalowego. W wyniku reakcji midzy salmiakiem i metalem M, zachodzcej w wysokiej temperaturze, powstaj chlorki: (11.4) ktre reaguj z powierzchni przedmiotu (11.5) wytwarzajc wolne atomy metalu i gazowy chlorek elaza. Gazy powstajce podczas reakcji (11.4) i (11.5) s odprowadzane na zewntrz mufli, za wolne atomy adsorbuje powierzchnia przedmiotu stalowego. Adsorpcja polega na przyciganiu i przyczaniu adsorbatu" (wolnych atomw) przez powierzchni adsorbenta", a take na pochanianiu atomw, a nawet czstek adsorbatu przez szczeliny adsorbenta. Zjawiska te powoduj siy powierzchniowe adsorbenta, ktre skierowane s do jego wntrza (rys. 11.la). Wychwytuj one atomy adsorbatu - (rys.11.lb), a im s one mniejsze i lejsze, tym silniej wi si z adsorbentem. Jeeli adsorbat tworzy z metalem adsorbenta roztwory stae, nastpuje dyfuzja atomw przyczonych na powierzchni w gb podoa. Konieczne jest jednak do tego aktywowanie cieplne atomw ukadu, aby nastpowao wnikanie atomw obcych, ktre przez przestrzenie midzywzowe (rys. 11.2) zajmuj puste wzy (wakansy), migrujc dalej w gb sieci podoa. Wszelkie zaburzenia w sieci krystalicznej podoa, (zgrupowania defektw, granice ziarn) oraz przemiany fazowe, sprzyjaj dyfuzji. Najlepszym tego dowodem jest znacznie szybsza dyfuzja atomw obcych w materiale drobnoziarnistym, ni w gruboziarnistym. Najbardziej powolna dyfuzja przebiega w monokrystalicznych materiaach.
W ramkach ujto wolne atomy (lub "in statu nascendi"), powstajce przy odpowiednich reakcjach.
1)

244

Rys. 11.1. Adsorpcja powierzchniowa: a) schemat si powierzchniowych powodujcych adsorpcj atomw, b) warstwa atomw adsorbowanych

Rys. 11.2. Dyfuzja pierwiastka B przez midzywla i wakansy

Prdko migracji atomw najczciej zaley od temperatury podoa, a wic od stopnia aktywacji. Wielkoci fizykaln, ktra charakteryzuje dyfuzj, jest wspczynnik dyfuzji D. Rozrnia si przy tym wspczynnik samodyfuzji, to jest dyfuzji atomw wystpujcych w sieci podoa, oraz wspczynnik heterodyfuzji, czyli dyfuzji atomw obcych, na przykad atomw wgla w sieci krystalicznej elaza, czy azotu w sieci tytanu itp. Dla obrbki cieplno-chemicznej istotne s wartoci wspczynnikw dyfuzji jednego pierwiastka w drugim (heterodyfuzji), ktre podaj tabele w specjalistycznych publikacjach. Warto wspczynnika heterodyfuzji D zaley od wielu czynnikw, z ktrych najwaniejsza jest temperatura, co ujmuje zaleno Arrheniusa: (11.6)

245
gdzie: Do Q R T staa dyfuzji zalena od rodzaju podoa i pierwiastka dyfundujcego, energia (entalpia) aktywacji, staa gazowa (R = 8314 [J/mol K]), temperatura w skali bezwzgldnej.

11.2. Nawglanie
Nawglanie polega na nasyceniu warstwy powierzchniowej elaza technicznego lub niskowglowj stali wglem, ktry wydziela si z odpowiedniego orodka, a proces przeprowadza si w wysokiej temperaturze, umoliwiajcej aktywacj ciepln atomw wgla. Celem nawglania jest zwikszenie zawartoci wgla na powierzchni obrabianego elementu i w ten sposb podwyszenie twardoci i odpornoci na cieranie. Naley jednak podkreli, e samo podwyszenie zawartoci wgla na powierzchni powoduje stosunkowo mae zmiany twardoci w porwnaniu z twardoci rdzenia, dopiero pniejsze hartowanie pozwala na osignicie twardoci powierzchniowej HRC = 55 do 62, przy duej plastycznoci rdzenia. Zabieg nawglania stali przeprowadza si z reguy w zakresie istnienia austenitu, czyli powyej Ac3, a praktycznie w przedziale od 850 do 950C, zalenie od zawartoci co wgla w stali, z ktrej wytworzono element Z zasady winna to by stal wyszej jakoci. Zreszt istnieje w stalach kontrakcyjnych zarwno wglowych jak i stopowych - grupa stali do nawglania'', o najwikszej zawartoci wgla co = 0,25% C. Grubo warstwy nawglonej praktycznie wynosi okoo 1 mm, wiksze gruboci dopuszcza si tylko w przypadkach wyjtkowych. Jest to jednak techniczna gboko nawglania, to znaczy dla zawartoci wgla przekraczajcej c = 0,5% C. Cakowita gboko nawglania xc jest o wiele wiksza, a mona j okreli za pomoc zalenoci (11.7)
gdzie: D - wspczynnik dyfuzji wgla w stali [cm2/s], t czas nawglania [s].

Szczegowe wartoci wspczynnikw dyfuzji wgla w stalach wglowych i stopowych podaj odpowiednie tabele. Dla stali wglowych mona jednak wykorzysta wzr: (11.8)
gdzie: co - zawarto wgla w stali, T - temperatura nawglania w skali bezwzgldnej.

246
Cakowita gboko nawglania obejmuje cay obszar, gdzie nastpio wzbogacenie stali w wgiel, a wic stref nadeutektoidaln, eutektoidaln i podeutektoidaln. Na samej powierzchni mona teoretycznie osign stenie wgla ci, okrelone punktem przecicia na wykresie rwnowagi Fe-Fe3C izotermy temperatury nawglania Tc z krzyw Acm (SE). Przy stosowaniu obecnych rodkw nawglajcych zawarto wgla na powierzchni przedmiotu nawglania jest jednak z reguy mniejsza od ci, a nie powinna przekracza ci = 1 do 1,1% C, gdy powyej moe powsta bardzo niekorzystna siatka wglikw, ktra wzmaga krucho warstwy nawglanej. Po zahartowaniu tylko cz warstwy nawglonej uzyska znaczniejsze zwikszenie twardoci, mianowicie strefa nadeutektoidalna, eutektoidalna oraz podeutektoidalna zawierajca wicej ni 0,5% C. Warstw tak okrela si jako techniczn warstw nawglan i jej gboko (xt) obejmuje od 0,3 do 0,4 cakowitej gbokoci nawglania. Po uwzgldnieniu tego we wzorze (7): xt = (0,3 do 0,4) xc = (0,6 do 0,8) (11.9)

Strefa podeutektoidalna winna by jednak moliwie szeroka, gdy to zapewnia agodne przejcie od wysokiej zawartoci wgla na powierzchni - do rdzenia ubogiego w wgiel, a w dalszym cigu zabezpiecza przed wytworzeniem zbyt wielkich napre hartowniczych, powodujcych niebezpieczestwo wytworzenia pkni hartowniczych. Gboko nawglania zaley od temperatury i czasu zabiegu (rys. 11.3), jednak korzystniej jest regulowa j przez zmienianie czasu. Podniesienie temperatury nawglania wprawdzie wybitnie skraca czas zabiegu, ale silnie zwiksza zawarto wgla w strefie przypowierzchniowej. Tradycyjnym orodkiem nawglajcym, stosowanym jeszcze w przemyle, a szeroko wykorzystywanym przez rzemielnikw, s proszki Skadaj si one z wgla drzewnego (bukowego, grabowego, brzozowego itp.) o ziarnistoci 2 do 5 mm z dodatkiem 10 do 40% aktywatorw, najczciej wglanw sodu (Na 2 CO 3 ) lub baru (BaCO3). Proszki takie wytwarzane Rys. 11.3. Wpyw czasu i temperatury nawgs przez wyspecjalizowane zakady lania oraz orodka nawglajcego ( proszku, i gotowe dostpne w handlu.
gazu ziemnego) na techniczn gboko nawglania

247
Przedmioty przeznaczona do nawglania musz mie powierzchnie metalicznie czyste, tj. pozbawione warstwy tlenkw, smaru, czy farby. aduje si je do skrzynek aroodpornych i obsypuje proszkiem, skrzynki szczelnie zamyka, uszczelnia glin i suszy. Tak przygotowane skrzynki wygrzewa si w odpowiedni temperaturze, a gboko nawglania zaley od czasu, ktry jednak zaley te od wielkoci skrzynki, bo proszek jest orodkiem trudno nagrzewajcym si. W skrzynce wgiel czciowo spala si kosztem tlenu zawartego w porach proszku i w wyniku powstaje mieszanina tlenkw wgla, z ktrej wydzielaj si atomy wgla czynnego wedug reakcji (11.1). Wglany rozkadaj si, wzbogacajc atmosfer wewntrz skrzynki w tlenki wgla: B a C O 3 + C BaO + 2CO oraz BaCO 3 BaO + CO 2 (11.10)

Szczelne zamknicie skrzynki nie pozwala na wnikanie powietrza atmosferycznego, a wic jest ona generatorem atmosfery nawglajcej. Nawglanie w proszkach jest bardzo proste, jednak przy zastosowaniu tej metody nie mona regulowa skadu chemicznego atmosfery wewntrznej w skrzynce, co utrudnia kierowanie procesami tego zabiegu cieplno-chemicznego. Ponadto konieczno nagrzewania skrzynek przedua, niekiedy nawet znacznie czas nawglania. Wad tych nie wykazuje bardziej nowoczesna metoda nawglania gazowego. Jako atmosfery nawglajce przy nawglaniu gazowym stosowane s gazy - wietlny, koksowniczy, ziemny, butan, propan, pary benzolu i nafty, gazy z pirolizy alkoholw, wglowodorw cikich, jak rwnie mieszaniny tych gazw z powietrzem i amoniakiem itp. Najaktywniejszym skadnikiem jest metan, ktry ulega dysocjacji cieplnej wedug rwnania (11.2). Rozkad metanu jest bardzo szybki, gdy na przykad w temperaturze 850C stan rwnowagi wystpuje w mieszaninie 98,4% H2 oraz 1,6% CH 4 . Aeby wic nie nastpowao wydzielanie sadzy na powierzchni przedmiotu nawglanego, gdy utrudnia ona bezporedni kontakt atmosfery z powierzchni obrabian, konieczne jest ograniczenie zawartoci metanu do 10%. Z tego te powodu przy przygotowaniu gazowych atmosfer nawglajcych stosuje si czciowe spalanie, krakowanie czy piroliz gazw palnych i nastpnie ewentualnie wzbogaca si je w wglowodory. Na przykad atmosfera nawglajca uzyskana po czciowym spalaniu gazu ziemnego skada si z 8 do 10% (CH 4 + C 2 H 6 ), 18% CO, 36% H2 i reszty N 2 . Gaz koksowniczy i wietlny nadaj si bezporednio do nawglania, chocia znaczna ilo wglowodorw nienasyconych pogarsza ich przydatno, gdy powoduj one przy duych steniach wytwarzanie warstwy koksiku. Skady chemiczne tych gazw zawieraj si w zakresach: 10 do 25% (CH 4 + C 2 H 6 ), 10 do 12% wglowodorw nienasyconych (CnH2n), 10 do 17% CO, 6 do 8% CO 2 , 20 do 30% H2 i reszta N2.Wykorzystuje si take mieszaniny gazw wytworzone w specjalnych generatorach.

248
Przy nawglaniu gazowym oprcz temperatury i czasu nawglania bardzo istotnym parametrem jest natenie przepywu gazu nawglajcego dostarczanego do komory pieca. Dobiera si je dowiadczalnie w zalenoci od wielkoci powierzchni nawglanej. Obrbka cieplna po nawglaniu Obrbka cieplna czci nawglonych umoliwia uzyskanie waciwych efektw obrbki, czyli wysokiej twardoci na powierzchni i dobrej udarnoci w rdzeniu, przy moliwie wysokiej wytrzymaoci. Zabiegi cieplne po nawlaniu obejmuj zawsze hartowanie i odpuszczanie, niekiedy take wyarzanie normalizujce. Temperatury hartowania mona dobiera w zalenoci od zamierzonego celu; temperatura normalizowania zbliona jest do temperatury nawglania, a odpuszczanie niskie przeprowadza si w zakresie 150 do 200C

Rys. 11.4. Przykady sposobw obrbki cieplnej po nawglaniu: a) hartowanie bezporednie z temperatury nawglania, b) hartowanie z podchodzeniem, c) hartowanie podwjne; C nawglanie, H hartowanie, O odpuszczanie

249
Hartowanie po nawglaniu ma czsto szersze zadanie: nie tylko uzyskanie wysokiej twardoci na powierzchni i dobrych wasnoci wytrzymaociowych w rdzeniu, ale take osignicie drobnoziarnistej struktury w caym przekroju. Osiga si to przez zastosowanie odpowiedniego cyklu zabiegw cieplnych hartowania, albo normalizowania i hartowania. Jeeli po nawglaniu wymaga si tylko wysokiej twardoci na powierzchni, bez szczeglnych wymaga co do udarnoci rdzenia, stosuje si hartowanie bezporednie z temperatury nawglania - rys. 11.4a. Osiga si wwczas w caym przekroju martenzyt gruboiglasty, a w technicznej strefie nawglania (do 0,5% C) take austenit szcztkowy. Siatka wglikw nie powstaje, poniewa temperatura, z ktrej hartuje si, jest wysza od Acm . Powstaj jednak zarwno na skutek wysokiej temperatury hartowania, jak i rnic zawartoci wgla w przekroju znaczne naprenia, mogce spowodowa pknicia. Wprawdzie przeprowadzone pniej odpuszczanie niskie zmniejsza te naprenia hartownicze, a take wpywa w pewnym stopniu na ilo austenitu szcztkowego, jednake ryzyka pkni usun ju nie moe. Hartowanie z podchodzaniem - rys. 11.4b, polega na obnieniu temperatury z temperatury nawglania do nieco powyej Ac l z ktrej przedmiot hartuje si. Przeciwdziaa to powstawaniu napre hartowniczych, jednake w przypadku zbyt dugiego wytrzymywania w temperaturze podchodzenia istnieje niebezpieczestwo wytworzenia si niepodanej siatki wglikw w strefie nadeutektoidalnej. Ponadto w caym przekroju wystpuje martenzyt podobnie jak po hartowaniu bezporednim. Podkreli trzeba, e te sposoby s najtasze i przy produkcji masowej preferowane. Prace w tym kierunku doprowadziy do wytworzenia drobnoziarnistych stali do nawglania, nie wykazujcych skonnoci do rozrostu ziarn austenitu podczas nawglania. Najoglniej s to stale stopowe o nieco wyszych zawartociach wgla, dochodzcych do 0,28% C, ponadto odtlenione dodatkiem aluminium. Pierwiastek ten wystpuje w tych stalach w iloci od 0,02 do 0,05%, tworzc drobnodyspersyjne azotki aluminium, hamujce rozrost ziarn austenitu. Dodatkami stopowymi s Cr + Mo, albo Cr + Ni + Mo, jednake ilo chromu obniono do ok. 0,8% Cr, za niklu do max. 1,5% Ni, za molibden wystpuje w iloci do 0,5% Mo. Charakterystyczny jest dodatek molibdenu, wpywajcy korzystnie na hartowno, a nie ulegajcy szkodliwemu utlenianiu wewntrznemu (jak Cr). W konwencjonalnych stalach do nawglania dla usunicia gruboziarnistoci, wyniku dugotrwaego dziaania wysokiej temperatury nawglania, wykorzystuje si przemian alotropow przy nagrzewaniu stali, nawet z zastosowaniem wyarzania normalizujcego. Powolne chodzenie, a nawet pniejsze normalizowanie przedmiotu nawglanego powoduje powstawanie siatki wglikw wtrnych w strefie nadeutektoidalnej, ktra jest niedopuszczalna w gotowym wyrobie. Dla jej usunicia stosuje si hartowanie podwjne

250
dajce najkorzystniejsze struktury i wasnoci mechaniczne elementw nawglonych. Wyrnia si nastpujce etapy tej operacji (rys. 11.4c): 1) ochodzenie z dowoln prdkoci z temperatury nawglania do temperatury otoczenia, po czym mona zastosowa wyarzanie normalizujce, 2) hartowanie I (dla rdzenia), polega na nagrzaniu przedmiotu do temperatury nawglania i szybkim ochodzeniu w wodzie lub oleju, 3) hartowanie II (dla warstwy nawglonej), nagrzewanie do temperatury nieco powyej Ac1 i ochodzenie w wodzie lub oleju, 4) odpuszczanie niskie. W czasie hartowania I w rdzeniu powstaje drobnoiglasty martenzyt niskowglowy, a w strefie nawglonej gruboiglasty z austenitem szcztkowym, lecz bez siatki wglikw. Hartowanie II powoduje powstanie drobnoiglastego martenzytu oraz wglikw w obszarze nadeutektoidalnym. Ostatni opisany cykl cieplny daje wprawdzie najlepsze struktury, gwarantujce najkorzystniejsze wasnoci mechaniczne, jednake jest on skomplikowany i przez to kosztowny. Stosuje si go na elementy bardzo odpowiedzialne, jednake produkowane jednostkowo lub w niezbyt wielkich seriach. Podkreli naley, e zawsze po przeprowadzonym hartowaniu elementw nawglonych stosuje si odpuszczanie niskie. Przedstawione przykady zabiegw cieplnych po nawglaniu nie wyczerpuj caoci wykorzystywanych Rys. 11.5. Porwnanie rozmieszczenia C (1) cykli cieplnych, ale mog by uznane po nawglaniu i rozkadu twardoci (2) za najbardziej charakterystyczne. po nawglaniu i hartowaniu; dn strefa nadeutektoidalna, de strefa eutektoidalna, Rozkad twardoci na przekroju dp strefa podeutoektoidalna, dc cakowita po nawglaniu oraz hartowaniu (i gboko nawglania ewentualnie odpuszczaniu) wykazuje dosy dobr zgodno z rozmieszczeniem wgla rys. 11.5, moe by wic pomocny przy ustalaniu technicznej warstwy nawglanej, obejmujcej jednak tylko stref nadeutektoidaln i eutektoidaln, a wic mniejsz, ni podaje to zaleno (11.9). Po zahartowaniu twardo tej warstwy mieci si w zakresie (0,9 do 1) HVmax tj. najwikszej twardoci uzyskanej na powierzchni. Nawglanie jest zabiegiem cieplno-chemicznym stosowanym najczciej w budowie maszyn.

251 11.3. Azotowanie

Azotowanie polega na nasycaniu warstwy powierzchniowej stali lub eliwa azotem atomowym. Orodkiem czynnym jest najczciej zdysocjowany amoniak. Po jego czciowym rozpadzie cieplnym, wedug reakcji 11.3, atmosfera czynna skada si z amoniaku, wodoru czsteczkowego i azotu atomowego (NH 3 + 2H 2 + ). Zaleca si takie prowadzenie procesu (regulujc wielko przepywu amoniaku przez przestrze azotujc), aby stopie dysocjacji amoniaku mieci si w zakresie od 20 do 45%, co przy cinieniu atmosferycznym odpowiada temperaturze od 500 do 600C.

Rys. 11.6. Dwuskadnikowy wykres rwnowagi Fe-N

Wykres rwnowagi Fe-N - rys. 11.6 - jest bardzo podobny do wykresu rwnowagi Fe-Fe 3 C i take jest znany tylko czciowo. Dla uproszczenia opisu zostan przedstawione analogie struktur i przemian w obu wykresach. Ferrytowi (wglowemu) odpowiada nitroferryt (faza ), za austenitowi - nitroaustenit (faza ); s to roztwory stae graniczne midzywzowe. Z faz midzymetalicznych cementytowi odpowiada azotek Fe4N (faza ' , a dla azotka Fe 2 N (faza ) brak analogii w ukadzie Fe-Fe 3 C, rozszerzajc go jednak dalej analogi t mona znale dla wglika elaza Fe2C. Temperatura przemiany eutektoidalnej na wykresie Fe-N jest znacznie nisza i wynosi 591C. Powstajcy w tej temperaturze eutektoid o zawartoci okoo 2% N nosi nazw braunitu i odpowiada perlitowi. W zalenoci od temperatury azotowania elaza moe wytworzy si na powierzchni przedmiotu warstwa azotkw ' z nitroferrytem, lecym gbiej - struktury takie powstaj poniej przemiany eutektoidalnej albo

252
nitroaustenit z kolejnymi warstwami obu azotkw (' i ) przy temperaturze powyej przemiany eutektoidalnej. Podczas chodzenia nitroaustenit przemienia si w braunit. Azotowanie przeprowadza si dla stali wglowych i stopowych oraz dla eliwa. Dla stali wglowych twardoci uzyskane nie przekraczaj HV = 1100, co odpowiada twardoci azotka Fe 4 N. W stalach stopowych ze skadnikami tworzcymi azotki (Cr, Al i Mo) osiga si twardoci znacznie wiksze, bo osigajce HV = 1550. Twardo uzyskana na powierzchni bezporednio po azotowaniu jest dostateczna i z tego powodu nie stosuje si adnej dodatkowej obrbki cieplnej. Hartowanie byoby nawet wrcz szkodliwe, gdy zmiany objtoci w czasie przemian alotropowych powodowayby pkanie warstw azotkw na powierzchni przedmiotu. Dla zapewnienia rdzeniowi odpowiednich wasnoci mechanicznych stosuje si przed azotowaniem ulepszanie cieplne. Azotowanie przeprowadza si w piecach ze szczelnymi muflami, do ktrych dostarcza si z butli gazowy amoniak. Stopie dysocjacji amoniaku zaley od temperatury procesu i winien mieci si w podanym wczeniej zakresie 20 do 45%. W zalenoci od waciwoci, ktre chce si uzyska, rozrnia si azotowanie utwardzajce, krtkotrwae i antykorozyjne. Kade z nich charakteryzuje si odpowiednimi parametrami obrbki cieplno-chemicznej, ktre umoliwiaj osignicie danych waciwoci.

Rys. 11.7. Twardo stref dyfuzyjnych po azotowaniu stali w rnych temperaturach

Rys. 11.8. Gboko warstwy dyfuzyjnej po azotowaniu stali w zalenoci od czasu i temperatury procesu

253
Azotowanie utwardzajce przeprowadza si w temperaturze 480 do 560C w czasie od kilkudziesiciu do 100 godzin, zalenie od wymaganej gruboci warstwy dyfuzyjnej (rys. 11.7 i 11.8). Twardoci uzyskane na powierzchni przekraczaj HV = 1100 i s o okoo 50% wiksze ni dla wysokowglowego martenzytu. Twardo ta wybitnie polepsza odporno na cieranie i w tym celu gwnie stosuje si opisane zabiegi. Azotowanie utwardzajce przeprowadza si na stalach stopowych, przede wszystkim stalach Cr-Al i Cr-Al-Mo do azotowania oraz szybkotncych. Przed azotowaniem stosuje si dla stali do azotowania ulepszanie cieplne, dla osignicia wysokiej wytrzymaoci rdzenia, za dla szybkotncych hartowanie i odpuszczanie, dajce twardo narzdzia. Naley przy tym zaznaczy, e odpuszczanie musi by przeprowadzone w temperaturze wyszej jak pniejsze azotowanie. Azotowanie utwardzajce wykorzystuje si dla czci maszyn charakteryzujcych si wysokimi wymogami przeciwciernymi, dla narzdzi pomiarowych oraz skrawajcych o wymaganym dugim okresie pracy. Azotowanie krtkotrwae prowadzi si w temperaturze nieco niszej od przemiany eutektoidalnej na wykresie rwnowagi F e - N (rys. 11.6) przez czas krtki, bo 1 do 2 godzin. Jego wynikiem jest wytworzenie na powierzchni tylko nitroferrytu, charakteryzujcego si wewntrznymi napreniami ciskajcymi. Naprenia te powoduj podwyszenie odpornoci na zmczenie, co jest korzystne dla czci maszyn w ten sposb pracujcych, a wykonanych zarwno ze stali wglowych, jak i konstrukcyjnych stopowych. Przed azotowaniem musz by wykonane wszystkie zabiegi cieplne dla osignicia odpowiednich wasnoci mechanicznych rdzenia (Rm, Re, A5, HB itp). Azotowanie antykorozyjne przeprowadza si w temperaturach stosunkowo wysokich, od 600 do 800C przez okoo 1 godzin. Efektem jest wytworzenie szczelnej powoki azotka Fe 2 N (faza ), ktra chroni przed korozj ze wzgldu na swe antykorozyjne wasnoci. Oczywicie po tym azotowaniu rwnie nie mona przedmiotw hartowa, gdy powoka antykorozyjna w czasie tego zabiegu ulegnie spkaniu. Wszystkie rodzaje azotowania przeprowadza si jako kocowy zabieg i nie mona po nim przeprowadza ani obrbki cieplnej, ani obrbki skrawaniem. Dopuszczalne jest tylko polerowanie nie powodujce duych ubytkw materiaowych.

11.4. Na wglanie i azotowanie przeprowadzane cznie Zabieg cieplno-chemiczny, w czasie ktrego nastpuje rwnoczesne wnikanie wgla i azotu do stali, okrela si jako wgloazotowanie, jeli przewaa nawglanie i azotonawglanie, gdy przewaa azotowanie. Pierwsze z nich

254
prowadzi si w zakresie temperatur od 800 do 850C, a nastpne w zakresie niszym, od 500 do 770C. Orodki, w ktrych przeprowadza si omawiane zabiegi cieplno-chemiczne, dzieli si na stae, cieke i gazowe. Pierwsze z nich to proszki zawierajce cyjanki, drugie stopione sole cyjanowe i ostatnie mieszaniny gazw nawglajcych i amoniaku. Dawniej, ze wzgldu na wykorzystywane sole cyjanowe, zabiegi omawiane okrelao si jako cyjanowanie wysokie oraz cyjanowanie niskie, w zalenoci od temperatury obrbki. Wynikiem wgloazotowania jest uzyskanie warstw dyfuzyjnych bogatych w wgiel i o zwikszonej zawartoci azotu, najoglniej jednak uzyskane struktury podobne s jak po nawglaniu. Konieczne jest take hartowanie oraz niskie odpuszczanie dla osignicia najkorzystniejszych wasnoci Gbokoci warstw dyfuzyjnych po wgloazotowaniu s wiksze, w porwnaniu z nawglaniem, oczywicie rozpatrujc taki sam czas i temperatur zabiegu. W tablicy 11.1 zestawiono czasy potrzebne dla uzyskania odpowiednich gruboci warstw dyfuzyjnych po nawglaniu w proszkach i gazach oraz po wgloazotowaniu w kpieli cyjanowej.
Tablica 11.1
Porwnanie czasw nawglania w proszkach i gazowego oraz wgloazotowania dla osignicia tych samych gruboci warstw dyfuzyjnych Czas [h] Grubo warstwy dyfuzyjnej [mm] w proszkach 0,4 do 0,7 0,8 do 1,2 1,2 do 1,6 1,6 do 2,0 6 do 8 10 do 12 16 do 18 20 do 22 nawglania gazowego 4 do 6 6 do 8 9 do 12 15 do 17 1 do 2 2 do 4 5 do 8 wgloazotowania

7 do 10

Wgloazotowanie wykorzystuje si dla elementw konstrukcyjnych, tj. czci maszyn, dla ktrych istotna jest odporno na cieranie. Efekty s bardzo podobne jak po nawglaniu, jednak wyran korzyci jest znaczne skrcenie czasu zabiegu cieplno-chemicznego i obnienie temperatury. Azotonawglanie daje wyniki podobne jak azotowanie, ale w czasie krtszym. Wykorzystuje si je do zwikszenia twardoci i odpornoci na cieranie narzdzi ze stali trudno odpuszczajcych si, a wic narzdzi, ktre pracuj w wysokich temperaturach (matryce do kucia na gorco), czy te narzdzi skrawajcych ze stali szybkotncych. Obrbk cieplno-chemiczn

255
narzdzi prowadzi si przez czas 0,5 do 4 godzin. Uzyskane efekty sprowadzi mona do kilkakrotnego zwikszenia czasu pracy. Przy wykorzystywaniu kpieli cyjanowych musz by surowo przestrzegane warunki BHP ze wzgldu na dziaanie trujce tych substancji oraz wydzielanie si w czasie pracy z kpieli cyjanowodoru. Koniecznie jest wic instalowanie wycigw dobrze dziaajcych, stosowanie masek ochronnych itd. Trudnoci te czsto zniechcaj zakady do wykorzystywania tych tak efektywnych zabiegw obrbki cieplno-chemicznej.

12. STALE STOPOWE

Stale stopowe s stopami elaza z wglem i celowo wprowadzonymi dodatkami (pierwiastkami) stopowymi dla nadania im wymaganych wasnoci wytrzymaociowych, technologicznych, fizycznych bd chemicznych. Najczciej stosowanymi dodatkami stopowymi s: mangan, krzem, chrom, nikiel, wolfram, molibden, wanad, tytan, aluminium, kobalt i niob. Udzia pierwiastka stopowego w stali moe by bardzo may, niszy od 0,01%, ale moe te osiga kilkadziesit procent, w zalenoci od tego jaka ilo dodatku stopowego wywiera skuteczny wpyw na wasnoci stali. Decyduj waciwoci pierwiastka stopowego, jego oddziaywanie wraz z innymi skadnikami stali, gwnie z wglem, cznie z odpowiedni obrbk ciepln. Ze wzgldu na sumaryczny udzia pierwiastkw stopowych stale stopowe dzieli si na: niskostopowe, w ktrych zawarto jednego pierwiastka (poza wglem) nie przekracza 2,0%, a suma pierwiastkw cznie nie przekracza 3,5%, redniostopowe, w ktrych zawarto jednego pierwiastka (poza wglem) przekracza 2,0%, ale nie przekracza 8%, lub suma pierwiastkw cznie nie przekracza 12%, wysokostopowe, w ktrych zawarto jednego pierwiastka przekracza 8% lub suma pierwiastkw cznie nie przekracza 55%. W zalenoci od zawartoci gwnego pierwiastka lub kilku pierwiastkw stopowych gatunki stali stopowych mona czy w podgrupy, np.: stale manganowe, stale chromowo-niklowe. Najwaniejszym kryterium podziau stali stopowych jest zastosowanie, wedug ktrego wyrnia si1): stale stopowe konstrukcyjne, stale stopowe narzdziowe, stale stopowe o szczeglnych wasnociach. Oglnie mona stwierdzi, e stale stopowe konstrukcyjne s stalami nisko- lub redniowglowymi, niskostopowymi. Stale narzdziowe s stalami wysokowglowymi, nisko-, rednio- lub wysokostopowymi. Stale o szczeglnych wasnociach natomiast maj bardzo szerokie granice zawartoci wgla i pierwiastkw stopowych.
1)

Patrz przypis na kocu rozdziau 12.

257 12.1. Wpyw dodatkw stopowych na przemiany alotropowe elaza i ukad F e - F e 3 C

Pierwiastki stopowe rozpuszczajc si w elazie wpywaj na zmiany temperatury przemian alotropowych A3 i A 4 . Zbliania bd odsuwanie tych temperatur przez rosncy udzia dodatku stopowego w roztworze elaza wywouje poszerzenie albo zwenie obszarw wystpowanie roztworw i . Zalenie od wpywu pierwiastka stopowego na alotropi elaza i jego rozpuszczalno w elazie mona podzieli najczciej wystpujce pierwiastki w stalach stopowych na trzy grupy, tworzce odpowiednie typy ukadw rwnowagi fazowej F e - M (M-oznacza pierwiastek stopowy): z rozszerzonym obszarem trwaoci fazy , ze zwonym obszarem trwaoci fazy , z przemian eutektoidaln.

Rys. 12.1. Schematy dwuskadnikowych ukadw rwnowagi Fe-M: a) z rozszerzonym obszarem fazy , b) z rozszerzonym obszarem fazy , c) z przemian eutektoidaln

Pierwiastki nieograniczenie rozpuszczalne w Fe : Mn, Ni i Co, jednoczenie podwyszajce temperatur A4 i obniajce A3 (kobalt podwysza A3), tworz ukady z otwartym polem fazy , rys. 12.1a. Pierwiastki o duej rozpuszczalnoci w elazie : Al, Si, Ti, Mo, V, W i Cr, jednoczenie obniajce temperatur A4 i podwyszajce A3 (chrom obnia A3), tworz ukady z rozszerzonym polem trwaoci fazy , rys. 12.1b. Pierwiastki rozpuszczajce si ograniczenie w Fe , jednoczenie podwyszajce temperatur A4 i obniajce A3, jak: C, N i Cu, tworz ukady z przemian eutektoidaln, rys. 12.1c. Uwzgldniajc wpyw wgla i pierwiastkw stopowych na struktur stopw elaza mona wyrni dwa typy ukadw rwnowagi F e - M - C , rys. 122: austenityczny, ferrytyczna

258

a)

b)

Rys. 12.2. Zakresy wystpowania struktur w stopach F e - M - C , zalenie od zawartoci wgla i dodatkw stopowych: a) austenitotwrczych, b) ferrytotwrczych

W ukadach z udziaem pierwiastkw rozszerzajcych obszar austenitu: Mn, Ni i Co, zalenie od zawartoci wgla stale maj struktury najpierw pod- i nadeutektoidalne, a przy rosncej iloci pierwiastka stopowego paustenityczne i austenityczne. Przy duej zawartoci wgla, niezalenie od udziau pierwiastka stopowego struktur ledeburytyczn, rys. 12.2a. W ukadach rwnowagi z udziaem pierwiastkw rozszerzajcych obszar ferrytu: Al, Si, Ti, Cr, Mo, V i W, przy wzrastajcej zawartoci wgla i przy rosncym udziale pierwiastka stopowego stale maj struktury pod-, nadeutektoidalne i ledeburytyczne oraz pferrytyczne i ferrytyczne rys. 12.2b. Oddziaywanie pierwiastkw stopowych na ukad rwnowagi Fe-Fe 3 C wyraa si przesuniciem punktw krytycznych w kierunku niszych zawartoci wgla przez niemal wszystkie pierwiastki. Punkty: S eutektoidalny i E maksymalnej rozpuszczalnoci wgla w elazie g, ulegaj najwikszemu przesuniciu przez dodatek: Ti, Mo i W rys. 12.3. Konsekwencj przesunicia punktu eutektoidalnego jest wystpowanie struktur eutektoidalnych w stalach stopowych przy niszej zawartoci wgla ni w stalach wglowych, np. przy udziale 0,4% C, gdy stal zawiera 0,5% Ti. Przesunicie punktw S i E oznacza przesunicie czcej je linii Acm, okrelajcej graniczn rozpuszczalno wgla w elazie . Przy udziale pierwiastkw stopowych wgliki wtrne wydzielaj si z austenitu stopowego przy mniejszych zawartociach wgla ni w stalach wglowych. Pierwiastki stopowe przesuwaj rwnie temperatury przemian fazowych. Temperatura przemiany eutektoidalnej, jest wysza w stalach stopowych zawierajcych: Ti, Mo, Si, W i Cr, a nisza w stalach z dodatkiem Mn i Ni, rys. 12.4.

259

Rys. 12.3. Wpyw pierwiastkw stopowych na pooenie punktw: S eutektoidanego, E maksymalnej rozpuszczalnoci wgla w elazie

Rys. 12.4 Wpyw pierwiastkw stopowych na temperatur przemiany eutektoidalnej

12.2. Fazy wystpujce w stalach stopowych

Pierwiastki stopowe mog wystpowa w stalach w nastpujcych fazach: roztworach staych elaza: ferrycie stopowym, austenicie stopowym, fazach midzymetalicznych z wglem i azotem: wglikach, azotkach, wglikoazotkach,

260
w innych fazach (zwizkach) midzymetalicznych, wtrceniach niemetalicznych, fazach obcych. Kady pierwiastek stopowy wchodzcy w skad stali moe teoretycznie znajdowa si we wszystkich fazach, ktre s trwae i wystpuj w danych warunkach. Jednake znaczne rnice oddziaywania midzy atomami i rnice budowy krystalicznej wykluczaj rwnomierny podzia pierwiastkw stopowych pomidzy poszczeglne fazy stopu. Praktycznie liczy si udzia w dwch lub trzech fazach, a czsto wystpuje skupianie si pierwiastka stopowego w jednej fazie.

Roztwory stae elaza

Podstaw roztworw staych elaza s odmiany alotropowe elaza nadajce im swoj sie przestrzenn. Atomy pierwiastka stopowego mog zastpowa miejsce atomw elaza w wzach sieci, jeli rnice promieni atomw s niewielkie, tworzc roztwory rnowzowe, albo umieszcza si w przestrzeniach midzywzowych (lukach) tworzc roztwory midzywzowe, gdy promie atomu rozpuszczajcego si jest znacznie mniejszy od promienia atomu elaza. Umieszczenie obcego atomu w wle sieci przestrzennej wywouje pewne znieksztacenie sieci w najbliszym ssiedztwie. Wielko znieksztacenia sieci decyduje o zakresie wzajemnej rozpuszczalnoci. Mae znieksztacenie sieci oraz ten sam rodzaj struktury sieciowej metali sprzyjaj rozpuszczalnoci nieograniczonej, czyli tworzeniu roztworw staych cigych. W miar wzrostu znieksztacenia sieci wzajemna rozpuszczalno maleje i tworz si jedynie roztwory graniczne. Roztwory stae rnowzowe s najczciej spotykanymi roztworami stopw elaza. W roztworach staych midzywzowych atomy rozpuszczajce si zajmuj dowolne luki w sieci elaza, wywoujc take znieksztacenie sieci. Zarwno w sieci Al jak i A2 luki midzywzowe s niewielkie i dlatego mog si w nich zmieci tylko atomy pierwiastkw o maych rednicach atomw: wgiel, azot, bor i wodr. Roztwory te charakteryzuj si ograniczon rozpuszczalnoci. Ferryt stopowy jest roztworem staym wgla i dodatkw stopowych w elazie a, ktrego atomy wzowe w sieci przestrzennej A2 zostay czciowo podstawione przez atomy pierwiastka stopowego, a luki midzywzowe czciowo zajmuj atomy wgla. Metale o stabilnej sieci A2 i podobnej strukturze elektronowej stabilizuj ferryt. Nale do nich: chrom, molibden, wolfram, wanad, niob i tantal 2) . Wywoane obecnoci rozpuszczonych
Pierwiastki te rozpuszczaj si cakowicie w ferrycie tylko wtedy, gdy zawarto wgla jest bardzo maa. Jeeli udzia wgla jest wikszy ni okoo 0,1%, tworz si wgliki.
2)

261

Rys. 12.5. Wpyw pierwiastkw stopowych na wasnoci mechaniczne ferrytu; a) twardo, b) udarno, c) wytrzymao na rozciganie, d) przewenie

atomw znieksztacenie sieci krystalicznej jest przyczyn wzrostu wasnoci wytrzymaociowych i obnienia plastycznoci ferrytu, zalenie od rodzaju pierwiastka stopowego i jego iloci, rys. 12.5. Ferryt umacnia si silniej pod wpywem pierwiastkw o odmiennych sieciach przestrzennych ni elazo , np.: Mn, Si, Ni. Pierwiastki o strukturach izomorficznych z elazem utwardzaj ferryt znacznie sabiej, np.: Cr, W, Mo, rys. 12.5a. Podobny jest wpyw tych pierwiastkw na wytrzymao na rozciganie, rys. 12.5b. Udarno ferrytu obnia si pod wpywem niemal wszystkich dodatkw, z wyjtkiem Ni do ok. 6% oraz Cr do ok. 2% i Mn do ok. 1%, rys. 12.5c. Przewenie najsilniej zmniejszaj: Si, Mn i W, rys. 12.5d. Spord dodatkw stopowych wyrnia si nikiel, ktry zwikszajc wytrzymao i twardo nie zmniejsza

262
wasnoci plastycznych, a ponadto obnia temperatur przejcia stali w stan kruchy. Ferryt stopowy moe uzyska specjalne waciwoci, jak: znaczna odporno korozyjna, aroodporno, duy opr elektryczny. Ferryt stopowy jest ferromagnetyczny. Austenit stopowy jest roztworem staym wgla i dodatkw stopowych w elazie , ktrego atomy wzowe w sieci przestrzennej Al zostay czciowo zastpione przez atomy pierwiastka stopowego, a luki midzywzowe czciowo zajmuj atomy wgla. Metale o stabilnej sieci Al i podobnych strukturach elektronowych stabilizuj austenit, s to: Ni, Mn. W porwnaniu do ferrytu oddziaywanie pierwiastkw stopowych na austenit jest o wiele mniej poznane, poniewa stabilny austenit w temperaturze otoczenia mona uzyska dopiero przy odpowiednio duej iloci skadnikw stopowych. Austenit stopwy posiada bardzo dobr cigliwo i udarno, ktre zostaj zachowane podczas obniania temperatury. Austenit moe uzyska specjalne waciwoci, jak: du odporno korozyjn, aroodporno i arowytrzymao, odporno na cieranie w warunkach duych naciskw. Austenit stopowy jest paramagnetyczny.

Wgliki, azotki, wglikoazotki

Metale przejciowe wystpujce w stopach elaza: mangan, chrom, wolfram, molibden, tantal, niob, wanad, hafn, cyrkon i tytan maj zdolno tworzenia zwizkw z wglem - wglikw, std nazywa si je pierwiastkami wglikotwrczymi. Zdolnoci wglikotwrcze pierwiastkw i trwao ich wglikw jest waciwoci wynikajc z mniejszego ni w elazie wypenienia elektronami ostatniego podpoziomu d. Ze wzrostem liczby nieobsadzonych pozycji elektronw w tym podpoziomie zwikszaj si zdolnoci pierwiastkw do tworzenia wglikw wedug schematu:

Przy kadym pierwiastku podano wypenienie elektronami ostatniego podpoziomu d.

263
Wynika std, e powinowactwo metali przejciowych do wgla wzrasta z malejcym numerem grupy. W takiej samej kolejnoci jak wglikotwrczo zwiksza si odporno na dysocjacj, a maleje zdolno do rozpuszczania si w austenicie, z czym wie si konieczno stosowania wysokich temperatur podczas austenityzowania. Wgliki mona podzieli na dwie grupy: o strukturach prostych i zoonych. Wgliki o strukturach prostych krystalizuj w ukadzie regularnym lub heksagonalnym o prostych komrkach elementarnych. Tworz je metale, ktrych stosunek promieni atomu wgla do metali jest nie wikszy ni 0,59. W wikszoci tych wglikw atomy wgla zajmuj mniejsca w lukach oktaedrycznych (tworzc przy tym wasn sie skadow), dlatego okrela si je mianem faz midzywzowych. Wglikom o strukturach prostych odpowiadaj wzory: MC i M 2 C (M oznacza metal). Do wglikw tego typu nale: TiC, WC, NbC, VC, Mo2C W 2 C Wgliki te odznaczaj si du twardoci wysok temperatur topnienia i du trwaoci w wysokich temperaturach. Wgliki o strukturach zoonych krystalizuj w ukadzie rombowym, a take regularnym i heksagonalnym o skomplikowanych komrkach elementarnych, utworzonych z duej liczby atomw. Stosunek wielkoci promieni atomu wgla do metalu w tych wglikach jest wikszy ni 0,59. Odpowiadaj im wzory M 3 C, M 6 C, M 2 3 C 6 , M 7 C 3 . Do wglikw o strukturach zoonych zalicza si: Fe 3 C, Fe 3 Mo 3 C, Cr 23 C 6 , Cr 7 C 3 . W porwnaniu do wglikw o strukturach prostych wgliki te maj mniejsze twardoci, nisze temperatury topnienia i mniejsz trwao. Wikszo wglikw moe rozpuszcza w sobie inne metale przejciowe, ktre zastpuj w sieci atomy metalu tworzcego wglik, np. (Cr, Fe) 23 C 6 , (Fe, Cr, W, V) 23 C 6 . Wgliki o strukturach izomorficznych mog rozpuszcza si wzajemnie nieograniczenie, jak np. Fe 3 C i Mn 3 C tworzc (Fe, Mn)3C. Azotki wykazuj widie analogii z wglikami S to przewanie fazy midzywzowe o oglnych wzorach: MN, M 2 N oraz M 4 N. Azotki tworz metale przejciowe, a ponadto aluminium, krzem i bor. Podobnie jak wgliki, maj one cechy metaliczne z nielicznymi wyjtkami. Stabilno azotkw wzrasta w miar malejcego numeru grupy, najbardziej stabilne s azotki tytanu i cyrkonu. Wiele azotkw i wglikw typu MX (X oznacza azot lub wgiel) tworzy roztwory stae, czsto s to roztwory cige, jak w wypadku TiN i TiC. Azotki i wgliki M 2 X wykazuj take du wzajemn rozpuszczalno, co powoduje wystpowanie ich w stalach stopowych w postaci faz zoonych, np. (Cr, Mn, V)2 (C, N). Takie fazy okrela si nazw wglikoazotkw i opisuje oglnym wzorem M(C,N).

Inne fazy (zwizki) midzymetaliczne

Wiele pierwiastkw stopowych moe tworzy zarwno z elazem, jak i midzy sob fazy midzymetaliczne. W stalach fazy te wystpuj tylko

264
wtedy, gdy jest maa zawarto wgla (tworz je pierwiastki wglikotwrcze) i dua zawarto pierwiastkw stopowych. Do faz midzymetalicznych zalicza si: fazy (sigma), fazy Lavesa i fazy typu AB3. Fazy midzymetaliczne charakteryzuj si odrbnoci sieci przestrzennej w porwnaniu do sieci skadnikw tworzcych faz oraz okrelonymi pozycjami atomw skadnikw w wzach sieci. Fazom midzymetalicznym mona przypisa wzory stechiometryczne, w ktrych jednake wzajemne stosunki ilociowe atomw wykazuj odstpstwa od wartociowoci chemicznej. Przyczyn tego s waciwoci wizania metalicznego w tych fazach. Fazy (sigma) wystpuj w dwuskadnikowych stopach elaza z chromem, molibdenem i wanadem. Odpowiadaj im wzory: FeCr, FeMo, FeV, ale istniej w szerszym zakresie ste, ni wynika to ze wzoru stechiometrycznego i dlatego uwaane s za roztwory wtrne. W stalach stopowych spotyka si gwnie faz FeCr przy zawartociach chromu okoo 20%. Fazy te charakteryzuj si znaczn twardoci i kruchoci, std ich wystpowanie w strukturze jest bardzo niekorzystne. Fazy Lavesa tworzy elazo z tytanem, niobem, wolframem i molibdenem. Opisuje je oglny wzr AB2. Cech charakterystyczn faz Lavesa jest zwarte wypenienie sieci przestrzennej, gciejsze ni w czystych metalach. Obecno faz Lavesa: TiFe 2 i Fe 2 W w stalach arowytrzymaych wykorzystywana jest dla zwikszenia wytrzymaoci na pezanie. W specjalnych stalach i stopach narzdziowych fazy: Fe 2 Mo oraz (Fe, Co)2 (W, Mo) wywouj umocnienie podczas odpuszczania. Fazy AB3 tworz: elazo, mangan, kobalt i nikiel (oznaczane oglnie liter B) z tytanem, wanadem, niobem, chromem, molibdenem i wolframem (oznaczanymi liter A). Charakteryzuj si uporzdkowan struktur o zwartym wypenieniu sieci. Uwaane s za fazy o najsilniejszym dziaaniu utwardzajcym. Procesy wydzieleniowe faz: Ni3Al lub Ni 3 Mo czy Ni 3 Ti podczas starzenia stali martenzytycznych s podstaw osigania najwyszych wasnoci wytrzymaociowych stali.

Wtrcenia niemetaliczne
Wtrcenia niemetaliczne wystpujce w stalach s gwnie tlenkami i siarczkami. Skad faz tlenkowych moe si zmienia w szerokim zakresie, zalenie od stosowanych odtleniaczy: krzemu, manganu, aluminium oraz od wprowadzanych dodatkw stopowych o wikszym powinowactwie chemicznym do tlenu ni elazo, powodujcych utworzenie si niewielkich iloci ich tlenkw, jak np. tlenku chromu Cr2O3 w stalach chromowych, czy tlenkw tytanu TiO 2 w stalach z dodatkiem tytanu. Siarczki wystpujce w stalach tworzy gwnie mangan. Zawieraj one rozpuszczon pewn ilo siarczku elaza, a take niewielkie iloci siarczkw chromu, niklu i molibdenu. W wypadku stosowania do odsiarczania do-

265
datkw metali ziem rzadkich, odznaczajcych si silnym powinowactwem do siarki oraz tlenu, tworz si sferoidalne wtrcenia stabilnych siarczkw i tlenkosiarczkw, jak Ce 2 O 2 S, ktre s na tyle twarde, e przy walcowaniu nie odksztacaj si lecz krusz, co w konsekwencji zmniejsza anizotropi wasnoci plastycznych. W stalach niestopowych bowiem odksztacanie si siarczkw manganu podczas przerbki plastycznej na gorco powoduje utworzenie wtrce w ksztacie pytek rwnolegych do kierunku walcowania. Taki ukad wtrce niemetalicznych powoduje wyrane zmniejszenie plastycznoci stali w kierunku prostopadym do kierunku przerbki plastycznej. Wtrcenia niemetaliczne s w temperaturze otoczenia kruche i dlatego mog mie wpyw na wasnoci mechaniczne stali, przy czym zaley to w duej mierze od ich ksztatu, sposobu rozmieszczenia i iloci. W stalach stopowych iloci wtrce s na og bardzo mae. Niektre z wtrce, jak np.: Al2O3 czy V2O3, wystpujce w bardzo duym rozdrobnieniu, wpywaj korzystnie na drobnoziarnisto stali.

Fazy obce
Fazy obce, czyli wtrcenia metaliczne, to pierwiastki praktycznie nie rozpuszczalne w elazie. S to wtrcenia czystego skadnika lub opartego na tym skadniku roztworu staego z niewielk zawartoci elaza. Zalicza si do nich ow i mied.

12.3. Wpyw pierwiastkw stopowych na procesy obrbki cieplnej stali

Stale stopowe stosuje si w stanie obrobionym cieplnie. Zdecydowan wikszo stali stopowych poddaje si hartowaniu i odpuszczaniu3). Prawie wszystkie skadniki stopowe wpywaj silnie na przebieg przemian strukturalnych i zachowanie si stali podczas obrbki cieplnej. Szczeglne znaczenie techniczne ma oddziaywanie pierwiastkw stopowych na tworzenie i ujednorodnianie austenitu, przemiany austenitu przy chodzeniu, hartowno oraz przemiany przy odpuszczaniu.

Taka obrbka cieplna nie dotyczy stali stopowych o strukturze ferrytycznej ani austenitycznej, ktre nie maj przemian fazowych podczas nagrzewania.

3)

266 12.3.1. Tworzenie i ujednorodnianie austenitu w stali stopowej

Celem nagrzewania stali stopowej do hartowania jest wytworzenie struktury jednorodnego austenitu stopowego lub austenitu z wglikami, jak w wypadku stali nadeutektoidalnych (gwnie narzdziowych). W stalach o niezbyt duej zawartoci dodatkw stopowych zachodz podczas nagrzewania analogiczne przemiany jak w stalach wglowych, jednake dodatki stopowe zmieniaj temperatury A1 i A3. Zmiany te s uwzgldnione przy ustalaniu temperatur austenityzowania stali, ktre s dostpne w kartach materiaowych, katalogach czy poradnikach. W stalach z wikszym udziaem dodatkw stopowych podczas grzania zachodzi przemiana perlitu stopowego - mieszaniny ferrytu stopowego i cementytu stopowego (wglikw) - na austenit stopowy. Ta przemiana fazowa, w odrnieniu od eutektoidalnej w stali wglowej, zachodzi w pewnym zakresie temperatur, w ktrym wspistniej ze sob: ferryt stopowy, cementyt stopowy (wgliki) oraz austenit stopowy. Przemiana zaczyna si od utworzenia zarodkw austenitu na granicach fazowych ferrytu i cementytu czy innych wglikw. Zarodki rozrastaj si rozpuszczajc ferryt i wgliki Jednake wobec tego, e wgliki zawieraj znacznie wicej pierwiastkw stopowych ni ferryt, rozpuszczanie ich wymaga dyfuzyjnego przemieszczania pierwiastkw stopowych na due odlegoci, przy czym szybko dyfuzji tych pierwiastkw jest znacznie mniejsza ni wgla. Std procesem decydujcym o szybkoci tworzenia si austenitu jest szybko dyfuzji tych pierwiastkw. Po utworzeni austenitu niejednorodnego nastpuje dalsze rozpuszczanie wglikw i ujednorodnianie austenitu. Proces rozpuszczania si wglikw jest zaleny od temperatury i wielkoci wydziele. Wgliki bardziej stabilne (o wikszej energii wiza) w postaci wikszych wydziele wymagaj wyszych temperatur rozpuszczania, co jednoczenie zmniejsza szybko tworzenia i ujednorodnienia austenitu. Pozostawienie pewnej czci nierozpuszczonych wglikw jest korzystne przede wszystkim dla hamowania rozrostu ziarn austenitu. Wielko ziarn austenitu ma bowiem duy wpyw na wasnoci stali po ochodzeniu do temperatury otoczenia, std dy si do zachowania drobnego ziarna podczas austenityzacji. Temperatury stabilnoci jednorodnego austenitu s zalene od skadu stali stopowych. Pierwiastki austenitotwrcze Mn, Ni i Co przesuwaj lini A3 do niszych temperatur, a lini Acm do mniejszych zawartoci wgla, rys. 12.6a. Pierwiastki wglikotwrcze oraz krzem wpywaj silnie na zwenie pola jednorodnego austenitu ze wzrostem ich udziau w stali, rys. 12.6b.

267

Rys. 12.6. Zakres wystpowania jednorodnego austenitu w stopach: a) Fe-Mn-C, b) F e - C r - C Uwaga! wykresy powstay przez naoenie przekrojw steniowych (pionowych) odpowiednich ukadw F e - M - C dla rnych zawartoci dodatku stopowego, z zaznaczeniem tylko granicznych linii pola jednorodnego austenitu.

268 12.3.2. Przemiany przechodzonego austenitu w stali stopowej

Stale stopowe po austenityzowaniu powinny mie struktur jednorodnego austenitu, ewentualnie z wglikami, jak w stalach nadeutektoidalnych. Przemiany przechodzonego austenitu zale przede wszystkim od jego skadu chemicznego, stopnia ujednorodnienia i wielkoci ziarna. W skad chemiczny austenitu wchodz wszystkie dodatki stopowe stali, jeli zostay rozpuszczone wszystkie wgliki i inne fazy. Rozpuszczone dodatki stopowe zwikszaj trwao austenitu. Jeeli w strukturze stali po austenityzacji pozostaj wydzielenia wglikw, ktre wi pewn ilo dodatkw stopowych, to zmniejszaj one hartowno, cho dziaaj korzystnie na drobnoziarnisto. Dodatki stopowe maj istotny wpyw na przemian przechodzonego austenitu. Wszystkie dodatki stopowe z wyjtkiem kobaltu zmniejszaj szybko krytyczn przy hartowaniu, czyli przesuwaj w prawo, tj. do duszych czasw, krzyw pocztku przemiany austenitu przechodzonego, rys. 12.7a,b.

Rys. 12.7. Klasyfikacja wykresw CTP i dla stali wglowej i stali stopowych: a) stal wglowa 0,45% C, b) stal manganowa 0,45% C i 2% Mm, c) stal stopowa 0,5% C, 1% Cr i 0,1% V, d) stal stopowa 0,3% C, 1,5% Cr, 2% Ni i 0,35 Mo, e) stal stopowa 0,2% C i 5% Cr

269
Pierwiastki nie tworzce wglikw: Ni, Cu, Si i Al nie zmieniaj ksztatu krzywych CTP, natomiast pierwiastki wglikotwrcze: Cr, Mo, V, W i Ti, zalenie od stenia, zmieniaj ksztat krzywych, rys. 12.7c,d,e, Zmiany te polegaj na rozsuwaniu przemiany perlitycznej i bainitycznej (typ III) lub rozdzieleniu przemian (typu IV), bd zaniku przemiany bainitycznej (typ V). W stalach stopowych przemiana martenzytyczna zachowuje swoje cechy charakterystyczne jak w stalach wglowych, natomiast pierwiastki stopowe przesuwaj zakres temperatur przemiany. Wikszo pierwiastkw obnia temperatur Ms, zwikszajc tym samym zawarto austenitu szcztkowego po zahartowaniu, tylko Al i Co podwyszaj Ms, obniajc ilo austenitu szcztkowego, rys. 12.8. Pierwiastki stopowe prawie nie zmieniaj twardoci martenzytu, ktra zaley przede wszystkim od zawartoci wgla, zmniejszaj natomiast jego krucho. Na podstawie wykresw CTPi mona sklasyfikowa stale wedug uzyskanych struktur (po ochodzeniu w powietrzu) z zakresu austenitu w czterech grupach: perlitycznej, bainitycznej, martenzytycznej i austenitycznej, rys. 12.9.

Rys. 12.8. Wpyw pierwiastkw stopowych na: a) temperatur pocztku przemiany martenzytycznej Ms, b) ilo austenitu szcztkowego

Rys. 12.9. Schematy wykresw CTPc stali chodzonych w powietrzu o strukturze: a) perlitycznej, b) bainitycznej, c) martenzytycznej, b) austenitycznej

270 12.3.3. Hartowno stali stopowych

Pierwiastki stopowe, odsuwajc krzyw pocztku przemian przechodzonego austenitu od osi temperatur, zmieniaj krytyczn szybko chodzenia, a tym samym zwikszaj hartowno stali Umoliwia to hartowanie na wskro przedmiotw o wikszych przekrojach oraz wolniejsze chodzenie przy hartowaniu np. w oleju lub spronym powietrzu, co zmniejsza naprenia hartownicze. Najsilniej podwyszaj hartowno: Mn, Mo i Cr, nieco mniej Si i Ni, rys. 12.10. Dodatek boru zwiksza hartowno ju przy zawartoci 0,004%, ale oddziaywanie to zmniejsza si przy wzrocie udziau wgla i azotu w stali

Rys. 1110. Wpyw pierwiastkw stopowych rozpuszczonych w austenicie na hartowno stali

Hartowno stali stopowych jest wic tym wiksza, im wicej pierwiastkw stopowych zostao rozpuszczonych w austenice, a ponadto im wiksze jest ziarno austenitu i stopie jego jednorodnoci.

12.3.4. Przemiany podczas odpuszczania stali stopowych

Pierwiastki stopowe wywieraj istotny wpyw na przebieg przemian podczas odpuszczania zahartowanych stali, gwnie powodujc przesunicie do wyszych temperatur rozkadu martenzytu i przemiany austenitu szcztkowego w porwnaniu do przemian zachodzcych w stalach wglowych. Przemiany martenzytu stopowego podczas odpuszczania w temperaturach do ok. 450C przebiegaj podobnie jak w stalach wglowych, poniewa polegaj na dyfuzji wgla poprzez midzywla, podczas gdy dyfuzja elaza i dodatkw stopowych zajmujcych wzy sieci jest zamroona.

271
Najpierw tworzy si bardzo duo koherentnych4) czstek wglika ktre rosn jednak wolniej ni w stalach wglowych, poniewa dyfuzj wgla utrudniaj pierwiastki stopowe znieksztacajce sie przestrzenn tak, e stan przesycenia osnowy moe zosta zachowany nawet do ok. 500C Drug przemian odpuszczania jest rozpad austenitu szcztkowego zachodzcy w wyszych temperaturach ni w stalach wglowych. Duy wpyw na podwyszanie temperatury przemiany austenitu wywieraj dodatki: Si, Mn i Cr. Zalenie od wzrastajcego udziau pierwiastkw stopowych w stali zmniejsza si ilo austenitu szcztkowego, ulegajcego przemianie do ok. 400C. Austenit wysokostopowy jest trway nawet do 500C i dopiero zuboenie go w wgiel wywouje przemian w martenzyt. Istotna rnica w przebiegu odpuszczania wystpuje wic w stalach stopowych w zakresie 400500C. W tych temperaturach szybko dyfuzji pierwiastkw stopowych umoliwia ich migracj i tworzenia stabilnych faz w miejsce metastabilnych. Obok wglika pojawiaj si niekoherentne czstki cementytu i stopniowo zastpuj ten wglik wzrost czstek cementytu odbywa si jednoczenie z rozpuszczaniem wglika . Obecno pierwiastkw wglikotwrczych w stalach powoduje, e podczas odpuszczania powstaj ich wgliki, ale zwykle nie od razu w postaci rwnowagowej, lecz przez formy przejciowe. Tylko silnie wglikotwrcze pierwiastki: V, Ti i Nb tworz wgliki bez faz porednich. Natomiast w stalach zawierajcych chrom, zalenie od jego udziau i zawartoci wgla, w temperaturze powyej 450C wgliki powstajce w miejsce rozpuszczajcego si Fe 3 C mog przemienia si kolejno: M3C M 7 C 3 M 2 3 C 6 uzyskujc posta rwnowagow. Takie zarodkowanie wglikw nie wywouje wzrostu twardoci stali, w odrnieniu od zarodkowania niezalenego, w wyniku ktrego powstaj koherentne wydzielenia wglikw, silnie znieksztacajce osnow, a przez to powodujce wzrost twardoci stali, nazwanej twardoci wtrn. Zjawisko twardoci wtrnej wystpuje w stalach zawierajcych V, Mo,

Rys. 12.11. Porwnanie zmian twardoci zahartowanych stali wgowych i stopowych, odpuszczanych w rnych temperaturach

Zjawisko koherencji polega na sprzeniu sieci wydzielajcej si fazy z sieci fazy macierzystej za porednictwem atomw pierwiastkw uczestniczcych jednoczenie w dwch rnych sieciach. Koherencja poprzedza wiec wydzielanie si nowej fazy i tworzenie wyranej granicy fazowej, co wywouje w konsekwencji zanik koherencji.

272
W oraz Ti i Nb, przy wikszej zawartoci wgla, podczas odpuszczania stali w zakresie 550-650C i zanika w wyszych temperaturach wskutek koagulacji wglikw i zmiany powierzchni midzyfazowej na niekoherentn, rys. 12.11.

12.4. Stale stopowe konstrukcyjne

Wiele gatunkw stali stopowych z powodu doskonaych wasnoci mechanicznych znajduje szerokie zastosowanie przy budowie rnych elementw maszyn i urzdze jako materia konstrukcyjny, std nazywane s one stalami konstrukcyjnymi: Stale te mona podzieli na nastpujce grupy: stale spawalne o podwyszonej i wysokiej wytrzymaoci, stale do ulepszania cieplnego (na elementy maszyn), stale do azotowania, stale sprynowe, stale na oyska toczne.

Stale spawalne o podwyszonej wytrzymaoci

Stae przeznaczone na due konstrukcje, jak kaduby statkw, rurocigi, dwigi, mosty, zbiorniki cinieniowe itp., do budowy ktrych gwnym procesem wytwarzania konstrukcji jest proces spawania, powinny by dobrze spawalne. Dobr spawalno w duym stopniu zapewnia stosunkowo maa zawarto wgla, maksimum 0,220,25%. Poniewa wasnoci mechaniczne stali zale od zawartoci wgla, stale spawalne wglowe posiadaj ograniczon wytrzymao. Na przykad dla St3S wymagana jest granica plastycznoci minimum 235 MPa. Dla zwikszenia wasnoci mechanicznych stali spawalnych dodawane s przewanie w nieduej iloci pierwiastki stopowe, przy rwnoczesnym zachowaniu ograniczonej zawartoci wgla do maksimum 0,2%. Na skutek takiego dziaania powstaa specjalna grupa stali okrelona jako spawalne o podwyszonej wytrzymaoci. Niektre gatunki tych stali w porwnaniu ze stal wglow uzyskuj kilkakrotny wzrost wytrzymaoci na rozciganie, std powstaa nazwa ich jako stali spawalnych o wysokiej wytrzymaoci. Dobr spawalno stali o podwyszonej i wysokiej wytrzymaoci charakteryzuje pewna liczba, nazywana rwnowanikiem wgla C E . Rwnowanik ten odzwierciedla w postaci liczby wpyw rnych pierwiastkw na hartowno stali i moe by obliczony za pomoc empirycznych wzorw. Najczciej stosowanym jest nastpujcy wzr (zalecany przez towarzystwo klasyfikujce budow statkw Lloyds Register of Shipping).

(12.1)

273
Jeeli obliczona warto liczbowa rwnowanika wgla jest poniej 0,4%, oznacza to, e stal jest dobrze spawalna w warunkach oglnie dostpnej i stosowanej technologii spawania. Przy wyszych wartociach liczbowych tego rwnowanika, powinna by stosowana bardziej wyrafinowana technologia spawania ze wzgldu na zwikszon hartowno stali i skonnoci do pkania przy spawaniu. Stale spawalne o podwyszonej wytrzymaoci dzielimy na kilka nastpujcych grup: Stale ze zwikszon zawartoci manganu, do 2%, typu C-Mn, Odpowiednikiem tej stali s 09G2 i 15GA. Posiadaj one granic plastycznoci minimum 305 MPa, Stale ze zwikszon zawartoci manganu do 1,5% i Si do 0,55% typu C-Mn-Si.Odpowiednikiem tej stali jest 18G2A o granicy plastycznoci minimum 355 MPa, Stale mikrostopowe drobnoziarniste. Poza nieco zwikszon zawartoci manganu do 1,5%, stale te zawieraj bardzo mae iloci (mikrostopowe) pierwiastkw silnie wgliko i azotko twrczych jak Al, Nb, V, Zr, Ti. Typowym przykadem krajowej stali mikrostopowej jest 15G2Nb o granicy plastycznoci minimum 355 MPa. Do wszystkich wyej wymienionych stali moe by dodawana mied w iloci do 0,5%. Dodatek miedzi powoduje zwikszenie odpornoci stali na dziaanie korozji atmosferycznej. Poza wyej wymienionymi grupami stali spawalnych dostarczanych przewanie w stanie normalizowanym stosowane s jeszcze stale ulepszane cieplnie. Stale typu C-Mn i C - M n - S i zwikszone wasnoci mechaniczne zawdziczaj gwnie utwardzajcemu dziaaniu dodanych pierwiastkw na ferryt. Wchodz one bowiem do roztworu staego (rys. 12.4). Stale drobnoziarniste mikrostopowe zwikszone wasnoci mechaniczne uzyskuj w wyniku rwnoczesnego oddziaywania szeregu czynnikw: utwardzenia ferrytu jako roztworu staego, silnego rozdrobnienia ziarna, utwardzenia dyspersyjnego w wyniku oddziaywania wydzielonych bardzo drobnych czstek wglikw, azotkw i wglikoazotkw. Stale drobnoziarniste mikrostopowe w stanie normalizowanym mog posiada granic plastycznoci do 500 MPa. W praktyce najczciej stosowane s tego typu stale o granicy plastycznoci 350400 MPa. Tablica 111 zawiera kilka najczciej stosowanych stali spawalnych dostarczanych w stanie normalizowanym.

Tablica 12.1 Stale spawalne o podwyszonej wytrzymaoci, krajowej produkcji Znak stali Skad chemiczny [%] C max 0,12 0,18 0,22
1)

274

Mn

Si

Inne

Kategoria wytrzyma oci

Wasnoci mechaniczne Re min [MPa]

305 305 325 355

[MPa]
440-580 440-580 460-600 490-630

09G21) 15GA 18G2 18G2A

1,20-1,80 0,70-1,30 1,00-1,60 1,00-1,50 1,10-1,60

0,15-0,40 0,15-0,50 0,20-0,55 0,20-0,55 0,20-0,55

Almin 0,02 Almin 0,02

0,44 0,45

E305 E305 E325

0,20 0,18

Almin 0,02 Nb 0,020-0,050 Almin 0,02

0,48

E355

15G2ANb1}

18G2ANb

0,20

1,10-1,60

0,20-0,55

Nb 0,020-0,050 Almin 0,02

0,48

E390

390

510-650

18G2AV

0,20

1,20-1,65

0,20-0,60

V 0,05-0,15 Almin 0,01 N 0,010-0,025

0,50

E420

420

540-680

1)

Stale te mog wystpowa w odmianach ze zwikszon odpornoci na korozj atmosferyczn, co uzyskuje si przez dodatek miedzi od 0,25-0,50% i zaznacza dodajc na kocu znaku stali symbol Cu, np.: 09G2Cu.

275 Stale spawalne ulepszane cieplnie. Ulepszaniu cieplnemu mog podlega te stale, ktre posiadaj dostateczn hartowno przy danej gruboci materiau. Dodatek chromu, niklu i molibdenu przy nieco zwikszonej zawartoci manganu i krzemu umoliwi stworzenie szeregu gatunkw stali spawalnych do ulepszania cieplnego. Stale te przy stosowaniu tradycyjnych pierwiastkw stopowych jak Ni i Cr, Mn s gorzej spawalne i nie wykazuj zbyt wysokiego wzrostu wytrzymaoci, std obecnie s coraz rzadziej stosowane. Obecnie prace id w kierunku polepszenia wasnoci mechanicznych i udarnoci stali bardzo dobrze spawalnych typu C-Mn, C-Mn-Si i mikrostopowych poprzez ich ulepszenie cieplne. Wyniki bada s pomylne, a niektre gatunki tych stali w stanie ulepszonym cieplnie znalazy praktyczne zastosowanie. Na przeszkodzie szerszego zastosowania ulepszenia cieplnego dla tej grupy stali spawalnych stoi stosunkowo ich maa hartowno oraz wysoki koszt obrbki cieplnej w stosunku do wzrostu wasnoci mechanicznych po ulepszeniu cieplnym. Wspczesne stale spawalne ulepszane cieplnie zawieraj tak kombinacj pierwiastkw stopowych, ktra gwarantuje dobr spawalno i wysokie wasnoci mechaniczne. W wyniku tego powstay dwie szczeglnie interesujce grupy stali: 1) stale bainityczne, 2) stale martenzytyczne (sorbityczne). W obu tych stalach, procentowa zawarto pierwiastkw stopowych jest niewielka, w niektrych gatunkach wystpuje dodatek boru. Pierwiastek ten zwiksza silnie hartowno, dodany w iloci 0,01% moe rwnoway dziaanie 1,33% Ni + 0,31% Cr + 0,04% Mn. Pierwiastki stopowe w stalach bainitycznych powoduj odsonicie obszaru przemiany bainitycznej na wykresie CTPc, std pochodzi ich nazwa. Stale bainityczne uzyskuj granic plastycznoci minimum 500 MPa, jednake ich udarno w obnionych temperaturach nie jest zadowalajca, std gwne zastosowanie znajduj tam, gdzie nie wystpuj obnione temperatury, na przykad w grnictwie, przy obudowie chodnikw i tuneli. Bardziej interesujcym materiaem jest natomiast stal martenzytyczn okrelana w literaturze midzynarodowej czsto symbolem Tl. Polska dla tego typu stali stosuje symbol 14HNMBCu. Ze wzgldu na ma zawarto wgla, okoo 0,1%, stal ta posiada przemian martenzytyczn w wysokiej temperaturze - okoo 400C. Temperatura ta jest wystarczajco wysoka dla czciowego odpuszczenia martenzytu. Wytrzymao stali Tl zaley od gruboci materiau. Przy grubociach do 65 mm uzyskuje si Rm rzdu 800-950 MPa i Re min. 700 MPa. Przy wikszych grubociach, od 65 1500 mm, jej granica plastycznoci wynosi min. 630 MPa.

276
Stal T1 dziki dobrej obrabialnoci i spawalnoci oraz bardzo duej wytrzymaoci znajduje obecnie coraz szersze zastosowanie przy budowie grubociennych kotw walczakowych, ram wagonw kolejowych, mostw, czerpakw pogbiarek. Na skutek odpornoci na cieranie znajduje zastosowa nie rwnie w budowie maszyn drogowych i budowie maszyn grniczych. Szczeglnie dobrze nadaje si ona do budowy dwigw samochodowych. Stale do ulepszania cieplnego (na elementy maszyn) Stale konstrukcyjne maszynowe zawieraj wgla w granicach 0,250,65%. W zalenoci od pierwiastkw stopowych zawartych w tych stalach mona je podzieli na nastpujce grupy poczwszy od najprostszych i najtaszych: stale manganowe, krzemowo-manganowe, chromowe, chromowo-manganowo-krzemowe, chromowo-molibdenowe i chromowo-molibdenowo-wanadowe. Hartowno tych grup stali jest rna. Najmniejsza jest dla stali manganowych (rednica krytyczna 40 mm), najwysza dla stali chromowo-molibdenowo-wanadowych (rednica krytyczna 280 mm). Do droszych stali konstrukcyjnych do ulepszenia cieplnego dodawany jest nikiel jako skadnik gwny z uzupenieniem chromu, manganu i molibdenu. Jest to doskonaa pod wzgldem wasnoci mechanicznych grupa stali chromowo-niklowych. Stale chromowe i chromowo-niklowe s skonne do kruchoci odpuszczania". Dla zmniejszenia skonnoci na krucho odpuszczania do stali tych dodawany jest molibden w iloci 0,150,2%. Pierwiastki stopowe dodawane do stali konstrukcyjnych polepszaj przede wszystkim hartowno. Twardo tych stali w stanie zahartowanym zaley przede wszystkim od zawartoci wgla. Wpyw pierwiastkw stopowych na wasnoci mechaniczne uwidacznia si silnie po ulepszaniu cieplnym. Wgliki pierwiastkw stopowych pomimo wysokiej temperatury odpuszczania nie ulegaj koagulacji i pozostajc w duej dyspersji podwyszaj twardo stali, a zatem i wytrzymaoci (tablica 12.2). Najsilniejsze dziaanie na podwyszenie twardoci wykazuje przy tym molibden. Tak wic dziaanie molibdenu jest dwojakie obnia wraliwo stali na krucho odpuszczania i zwiksza jej wytrzymao. Tablica 12.3 podaje charakterystyk stali konstrukcyjnych do ulepszania cieplnego wedug PN-89/H-84030/04
Tablica 12.2
Wpyw 1% pierwiastka stopowego na wzrost twardoci po wysokim odpuszczaniu

Pierwiastek Ni Mn Si Cr Mo

Temperatura odpuszczania [C] 650 500-700 500-700 500-700 500-700

Wzrost twardoci HRC (krotno) 1,2 2,5 4,5 5,1 17,0

277
Tablica 12.3
Stale stopowe konstrukcyjne do ulepszania cieplnego (wg FN-89/J-84030/04) Skad chemiczny Znak C Mn Si Cr Ni max. 0,30 Inne Wasnoci mechaniczne (min) Rm 780 880 880 " " " 880 980 1020 1080 " " " Mo 0,150,25 1080 Re 540 690 690 740 780 830 930 830 A Z [%] 14 50 10 40 15 40 12 45 10 45 9 45 8 40 10 45 9 40 15 55 60 70 60 50 40 45 40 100 KCU2 [J/cm 2 ] 80

[MPa] 30G2 45G2 35SG 30H 40H 45H 50H 30HGS 35HGS 25HM 0,27- 1,40- 0,17- max. 0,35 1,80 0,37 0,25 0,41" 0,49 0,310,39 0,270,35 0,360,45 0,410,49 0,470,55 " 1,10- " 1,40

0,50- 0,17- 0,800,60 0,37 1,10 0,50" 0,800,90 1,20 0,50" 0,800,80 1,10 0,50" 0,80 0,801,10 1,101,40

0 , 2 8 - 0,80- 0,900,35 1,10 1,20 0,32" 1,100,40 1,40

1620 1280 740 590

0 , 2 2 - 0,40- 0,17- 0,800,29 0,70 0,37 1,10 0,34" 0,40 1,50 0,38- " " " " " 0,45 0 , 3 8 - 0,500,45 0,80 " 0,90-

35HM 40HM 40H2MF

"

980 1030

780 880

12 45 10 45 9 40

80 70 50

"

1,601,90

"

1230 1030 Mo 0,300,40 V 0,150,25 1030 930 830 780

45HN 37HGM

0,410,49

" "

0,45- 1,000,75 1,40

10 45 13 50

70 80

0,35- 0,800,43 1,10 0,320,40 0,320,40 0,500,80 0,400,70

36HNM 34HNM

" "

0,40- 0,40- Mo 0,70 0,70 0,150,25 0,90- 0,90" 1,20 1,20 1,30- 1,30" 1,70 1,70

830 980

690 830

15 55 13 50

120 80

278 Stale do nawglania

Stale stopowe do nawglania tworz liczn grup gatunkw ujtych w PN-89/H-84030/02 i PN-72/H-84035. S to stale niskowglowe (od 0,12 do 0,25% C), zawierajce dodatek chromu do 2,1%, a ponadto nikiel do 2,1%, molibden do 0,35%, rzadziej tytan i wolfram. Przykady: 20H, 18HGT, 15HN, 22HNM. Stosuje si je na elementy maszyn wymagajce twardej, odpornej na cieranie powierzchni i cigliwego rdzenia, np. koa zbate, waki. Elementy silniej obcione o wikszych przekrojach wykonuje si ze stali o wikszej hartownoci i wyszych wasnociach mechanicznych, jak np. gat. 18H2N4WA.

Stale do azotowania
Stale do azotowania ujte s w PN-89/H-84030/03. S to stale redniowglowe (od 0,20 do 0,42% C), zawierajce dodatki chromu do 3,5%, molibdenu do 0,55%, aluminium do 1,1% i wanadu do 0,30%, oznakowane: 38HMJ, 33H3MF i 25H3M. Dziki bardzo twardej i odpornej na cieranie powierzchni oraz cigliwemu rdzeniowi stosuje si je m. in. na sprawdziany, czci silnikw spalinowych, way korbowe, koa zbate.

Stal na spryny i resory

Stale na spryny i resory powinny odznacza si wysok granic sprystoci oraz znaczn wytrzymaoci zmczeniow. Ponadto powinny wykazywa du odporno na pkanie przy przecieniu powyej granicy sprystoci. Stale sprynowe mona podzieli na dwie grupy: stale wglowe o zawartoci wgla powyej 0,5% oraz stale stopowe. Najbardziej odpowiedni obrbk ciepln stali sprynowych jest ulepszanie cieplne. Jak stal zastosowa na spryny, zaley od rednicy prta oraz warunkw pracy spryny. Spryny o maych wymiarach rednio obcione mog by wykonywane ze stali wglowych 65, 75 lub 85 oraz ze stali manganowej 65G. Podstawowym dodatkiem zwikszajcym granic sprystoci jest krzem. W stalach sprynowych krzemowych zawarto krzemu moe waha si w zalenoci od gatunku od 0,30 do 2,0%. Poza stalami krzemowymi na silniej obcione spryny stosowane s stale chromowo-krzemowe, manganowo-krzemowe, chromowo-manganowe i chromowo-wanadowe. Stale te maj wiksz hartowno i nadaj si na spryny silnie obcione o wikszych przekrojach. W stalach stopowych sprynowych zawarto wgla waha si w granicach 0,350,7%.

Stale na oyska toczne

Czci skadowe oysk tocznych, jak kulki, waki, piercienie wewntrzne i zewntrzne, powinny odznacza si du odpornoci na cieranie i od-

279
dziaywanie zmiennych napre, a take stabilnoci wymiarw podczas obrbki cieplnej. Takie warunki spenia stal zawierajca okoo 1% wgla i 1,5% chromu (gat. H15), poddana obrbce cieplnej - hartowaniu i niskiemu odpuszczaniu. Wiksze elementy oysk, np. piercienie o gruboci ponad 30 mm wytwarza si ze stali o zwikszonej hartownoci przez dodatek krzemu (0,5%) i manganu (1,1%) - gat. H15SG.

12.5. Stale narzdziowe

Ze stali narzdziowych wykonuje si narzdzia: do obrbki skrawaniem lub przerbki plastycznej, pomiarowe. Wymagania stawiane stali narzdziowej s nastpujce: wysoka twardo (zwykle powyej 60 HRC) - narzdzie musi by twardsze od obrabianego materiau, przy jednoczesnej dostatecznej cigliwoci zabezpieczajcej przed pkaniem narzdzi przy obcieniach dynamicznych, dua odporno na cieranie, zabezpieczajca trwao narzdzi w warunkach tarcia przy znacznych naciskach jednostkowych, odpowiednia hartowno, dla zapewnienia koniecznej gruboci warstwy martenzytycznej i odpowiednich wasnoci mechanicznych w przekroju narzdzia, odporno na odpuszczajce dziaanie temperatur podwyszonych, tj. zdolno do zachowania twardoci i odpornoci na cieranie przy wyszych temperaturach. Dalsze wymagania to: stabilno wymiarw (szczeglnie istotne w przypadku sprawdzianw i dokadnych narzdzi pomiarowych); odporno na pkanie w warunkach cyklicznych zmian temperatury oraz obcie dynamicznych (narzdzia kunicze do przerbki plastycznej na gorco stali i stopw metali nieelaznych oraz kokile odlewnicze); odporno na cieranie i korozyjne oddziaywanie czynnikw aktywnych chemicznie (narzdzia do przetwrstwa tworzyw sztucznych). Jednoczesne spenienie wszystkich wymienionych wymaga jest trudne i czsto niecelowe. Std rodzaj tworzywa narzdziowego dobiera si na podstawie rachunku ekonomicznego, uwzgldniajcego warunki pracy narzdzia, koszty jego wykonania oraz wielko produkcji. Zgodnie z PN klasyfikacja stali narzdziowych przedstawia si nastpujco (tablica 12.4): 1. stale narzdziowe wglowe, PN-84/H-85020, 2. stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno, PN-86/H-85023, 3. stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco, PN-86/H-85021, 4. stale szybkotnce, PN-86/H-85021.

Tablica 12.4
Klasyfikacja stali narzdziowych

280

STAL NARZDZIOWA

STAL WGLOWA PN-84/H-85020 Pytko hartujca si: N7E, N8E, N9E, N10E, N11E, N12E, N13E Gboko hartujca si: N5, N6, N7, N8, N9, N10, N11, N12, N13 PN-86/H-85023 Do pracy na zimno: NV, NCV1, NC5, NW1, NMWV, NMV, NCMS, NC6, NC4, NWC, NC10, NC11, NC11LV, NCLV, NW9, NZ2, NZ3, NPW

STAL STOPOWA PN-86/H 85021 Do pracy na gorco: WNL, WNLV, WNL1, WNLB, WCL, WCLV, WLV, WLK, WWS1, WWN1, WWV, WLB PN-86/H-85022 Szybkotnca: SW18, SW12, SW7M, SW2M5, SK5V, SK5M, SK5, SK8M, SK10V, SK5MC

Znak stali narzdziowej wglowej: Oznaczenie skada si z litery N, liczby okrelajcej zawarto wgla w dziesitnych czciach procentu oraz umieszczonej na kocu litery E w przypadku stali pytko hartujcej si. Znak stali narzdziowej stopowej: Oznaczenie skada si z trzech czonw, z ktrych pierwszy stanowi liter oznaczajc: N - stal do pracy na zimno, W - stal do pracy na gorco, S - stal szybkotnc. Drugi czon znaku stali skada si z litery lub kilku liter okrelajcych skadniki stopowe lub grup skadnikw: M - mangan, (w stalach szybkotncych, M - oznacza molibden), S - krzem, C - chrom (w stalach szybkotncych C - oznacza wgiel - tylko dla gatunkw z podwyszon zawartoci wgla), N - nikiel, L - molibden, V - wanad, W - wolfram, B - bor, K - kobalt, P - chrom+wolfram+wanad. Trzeci czon znaku stali stanowi ewentualnie cyfry suce do odrnienia poszczeglnych gatunkw stali zawierajcych te same skadniki stopowe. W stalach szybkotncych cyfry okrelaj redni zawarto najbardziej charakterystycznego skadnika w procentach.

281 Przez okrelenie na zimno" rozumie si, e temperatura pracy narzdzia nie wzrasta ponad 250C, a na gorco", e utrzymuje si w zakresie do ok. 600C. Ponadto w rnych zastosowaniach jako materiay narzdziowe s wykorzystywane lane stopy narzdziowe (stellity), wgliki spkane, spiekane zwizki ceramiczno-metalowe lub substancje niemetaliczne, np.: materiay cierne. Przytoczony podzia stali narzdziowych, szczeglnie stopowych nie jest cisy, gdy w licznych przypadkach stale stopowe do pracy na zimno mog by stosowane na narzdzia eksploatowane w temperaturach podwyszonych, np.: NC10, NC11, NC11LV, NZ1 Podobnie stae szybkotnce stosowane dawniej prawie wycznie do wyrobu narzdzi skrawajcych obecnie s wykorzystywane take na narzdzia do cikiej pracy w temperaturach podwyszonych oraz do wyciskania stali na zimno. Natomiast ostrza znacznej liczby narzdzi do obrbki wirowej zostay zastpione przez wgliki spiekane lub inne zwizki metali. Wszelkie stale narzdziowe s stalami wyszej i najwyszej jakoci. S starannie odtlenione, wolne od wtrce niemetalicznych (duych i zgrupowanych), pcherzy, pozbawione segregacji - przede wszystkim wglikw. Zasadniczo huty dostarczaj stale na narzdzia w stanie zmikczonym (ziarnista posta wglikw wtrnych), aby umoliwi ich obrbk wirow oraz zapewni korzystn struktur wyjciow do dalszej obrbki cieplnej.

125.1. Stale narzdziowe wglowe Stale wglowe s najdawniej uywanym materiaem narzdziowym. Mimo coraz to szerszego zastosowania stali stopowych stanowi powan cz produkowanych stali narzdziowych. Klasyfikuje si je na podstawie skadu chemicznego oraz takich cech, jak hartowno i wraliwo na przegrzanie, tj, skonno do rozrostu ziarn. Stal narzdziowa wglowa produkowana jest w gatunkach o zawartoci wgla rednio od 0,55% (N5) do 1,3% (N13 i N13E) w dwu grupach o praktycznie jednakowym skadzie: pytko i gboko hartujcych si. Wszystkie gatunki pytko hartujce si (N7E-N13E) maj jednakowe zawartoci Mn i Si, po 0,150,30% oraz ograniczone zawartoci i S, po 0,025%. Odpowiadajce im gatunki gboko hartujce si (713) maj zawarto Mn i Si o 0,05%, a i S o 0,005% wiksze. Praktyka wykazuje, e stal tego samego gatunku, lecz pochodzca z rnych wytopw wykazuje rn hartowno. Dlatego te stale narzdziowe wglowe kontroluje si w celu okrelenia hartownoci i jej skonnoci do rozrostu ziarn. W tym celu prbki o wymiarach 25 25 120 mm (z karbem uatwiajcym zamanie w poowie

282
dugoci) hartuje si w wodzie od temperatury 760, 800, 880C. Nastpnie po zamaniu prbek ocenia si na przeomie grubo oraz wielko ziarna warstwy zahartowanej przez porwnanie ze skal wzorw Jernkontoret. Wynik zapisuje si w postaci uamka, ktrego licznik odpowiada numerowi wielkoci ziarna przeomu, a mianownik - orientacyjnej gbokoci warstwy zahartowanej. Wskaniki hartownoci i przegrzewnoci (wraliwoci na przegrzanie) w zalenoci od temperatury hartowania powinny odpowiada wymaganiom w tablicy 15.5.
Tablica 12.5
Wskanik hartownoci i przegrzewnoci w zalenoci od temperatury hartowania stali narzdziowych wglowych Najmniejszy numer ziarna wg PN-84/H-04507/00 i gboko hartowania w mm przy temperaturze hartowania [C] 760 N5 N6 N7N13 N7EN13E
1)

Znak stali

800 7/6

840 7/6 7/6 6/8 7/4

880 6/9 6/8 5/121) 7/5

7/5 7/5 7/3

7/6 7/6 7/4

Na przeomie mog wystpi pknicia hartownicze.

Maa gboko hartowania narzdziowych stali wglowych (713 - 35 mm; N 7 N 1 3 - 5 1 2 mm) jest ich istotn cech, poniewa umoliwia uzyskanie narzdzia twardego i odpornego na cieranie, a jednoczenie posiadajcego dostateczn odporno na uderzenie (mikki rdze). Inn dodatni cech narzdzia o takiej strukturze jest fakt, e w warstwie zewntrznej wystpuj naprenia ciskajce, gwnie dziki temu, e martenzyt posiada wiksz objto waciw ni struktury rdzenia. Naprenia te zwikszaj znacznie zdolno narzdzia do przeciwstawienia si obcieniom mechanicznym (naprenia rozcigajce), jakim podlega ono w pracy. Stale pytko hartujce si (35 mm) s stosowane na narzdzia o rednicy lub gruboci nie wikszej ni 20 mm. Stale gboko hartujce si (512 mm) uywa si na narzdzia o niewiele wikszych przekrojach od 20 mm, lecz naraonych na dziaanie duych si, pod naciskiem ktrych cienka warstwa zahartowana mogaby ulec zniszczeniu. W skad stali gboko hartujcych si wchodz take stale o znaku N5 i N6, maj one podwyszon zawarto Mn (do 0,6%) oraz obnion zawarto Si (max. 0,15%) i dlatego s zgrzewalne (np.: czci chwytowe narzdzi ze stali stopowych). Wszystkie stale narzdziowe wglowe cechuje maa trwao przechodzonego austenitu. W zwizku z tym,

283
w celu uzyskania przemiany martenzytycznej naley stosowa bardzo intensywne chodzenie w wodzie. Powoduje to wprowadzenie znacznych napre wasnych, wynikajcych z duych gradientw temperatury, prowadzcych do powstawania pkni hartowniczych i odksztace (paczenia). Naley podkreli, e wglowe stae narzdziowe s stalami do pracy na zimno, tzn. narzdzia wyrabiane z tych stali su do obrbki materiaw w temperaturze otoczenia. Maksymalna temperatura narzdzia nie powinna przekracza 180C, poniewa powyej tej temperatury materia ostrza ulega odpuszczeniu i maleje jego twardo. Oczywicie ostrze takie ulega zniszczeniu. Oglnie wic mona powiedzie, e stae narzdziowe wglowe stosuje si do wyrobu narzdzi o niezbyt zoonych ksztatach, przeznaczonych do obrbki materiaw przy niewielkiej szybkoci skrawania. Typowe zastosowanie stali narzdziowych wglowych oraz warunki obrbki cieplnej podano w tablicy 12.6.

125.2. Stale narzdziowe stopowe

W porwnaniu ze stalami narzdziowymi wglowymi odznaczaj si zwikszon hartownoci, moliwoci pracy w podwyszonych temperaturach, podwyszon odpornoci na cieranie. Dodatkami stopowymi w stalach narzdziowych s: Cr, W, V, Mo, Si, Ni, Mn, Co, B. Wprowadzenie okoo 1,5% Cr powoduje zwikszenie hartownoci stali i umoliwia hartowanie w oleju narzdzi o znacznych przekrojach. Zwikszenie odpornoci narzdzi na odpuszczajce dziaanie temperatur podwyszonych uzyskuje si przez wprowadzenie do stali wolframu w iloci od 2 do 12% lub molibdenu w iloci 0,3 do 3%, a w stalach szybkotncych do okoo 10%. Korzystnie na odpuszczajce dziaanie temperatur podwyszonych wpywa take krzem, dodawany w iloci 1,5 do 2%. Odporno na cieranie narzdzi uzyskuje si przez wprowadzenie do stali pierwiastkw wglikotwrczych, a szczeglnie V, W, Mo i Cr przy prawidowo dobranej iloci wgla oraz starannie przeprowadzonej obrbce cieplnej. Skuteczno oddziaywania tych pierwiastkw jest tym wiksza im utworzone wgliki stopowe s drobniejsze i bardziej rwnomiernie rozmieszczone. Stale do pracy na zimno. Gwnymi dodatkami tych stali s: chrom - 0,5% (NMWV) 12% (NC10, NC11), wolfram - 0,6% (NPW) 1,9% (NZ2, NZ3), wyjtek 9% (NW9), wanad - 0 , 2 % (NMV, NC6, NMWV) 0,8% (NC11LV), wyjtek 2% (NW9). Nieliczne z nich maj zwikszon zawarto manganu (NMV, NCMS, NMWV, NWC), krzemu (NCMS, NZ2, NZ3), niklu (NPW) lub molibdenu (NC11LV, NCLV). Stale te z wyjtkiem NC10, NC11, NC11VL, ktre zawieraj okoo 12% Cr lub NW9 (9% W i 4% Cr), s stalami nisko-

284
Tablica 12.6
Warunki obrbki cieplnej i typowe zastosowanie stali narzdziowych wglowych Temperatury obrbki cieplnej [C] Znak stali N5 N6 N7E, Nz N8E, N8 zmikczania Cr [%] 0,55 0,65 0,7 680-710C chodzenie dowolne 0,8 poniej Ac1 powyej Ac1 hartowania 790810 odpuszczania Twardo w stanie zmikczonym HB max hartowanym HRC min 58 61 zalenie od wymaganej twardoci 180300 Przykady zastosowania

mioty kowalskie, siekiery, kleszcze, obcgi, narzdzia lusarskie, czci chwytowe narzdzi ze stali stopowych motki kowalskie, wykrojniki, rczne zagowniki, narzdzia do obrbki drewna, mikkich kamieni matryce do pracy na zimno, przebijaki, duta zwyke i krzyowe, piy tamowe do drewna, przecinaki, noe do noyc pracujcych na zimno

780800 770790 chodzenie do 600C z piecem z szybkoci do 20C/h, potem dowolnie

187

62

N9E, N9

0,9

192

62

przebijaki, due rozwiertaki i gwintowniki, matryce do pracy na zimno, narzdzia do obrbki twardego drewna wierta, frezy, rozwiertaki, gwintowniki, narzynki, nacinaki do pilnikw, wykrojniki, noe krkowe, piki do metali, matryce, szczki i noe do maszyn do wyrobu gwodzi, noe szewskie, pilniki, narzdzia do obrbki metali z ma szybkoci skrawania, narzdzia do obrbki kamieni myskich i kamieni do ostrzenia noy, noe do papieru, narzdzia grawerskie, znaczniki, skrobaki

740-760

N10E, N10 N11E, N11

1,0 1,1

760780

197 207

62 62

750-780

N12E, N12 N13E, N13

1,2 1,3

207 217

62 63

285
i redniostopowymi Oglna ilo dodatkw stopowych nie przekracza w nich bowiem na og 3 5 % . Kilka tych stali zawiera stosunkowo due iloci wgla - 1,6-2% (NC10, NC11, NC11LV), ale wikszo okoo 1%, a tylko nieliczne okoo 0,5% (NZ2, NZ3, NPW). Wynika std, e s one bardzo zrnicowane pod wzgldem skadu chemicznego. Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno, objto norm PN-86/H-85023, nie maj dodatkowego oficjalnego podziau. Mona jednak wrd nich wyrni kilka odrbnych grup. Skad chemiczny i warunki obrbki cieplnej waniejszych stali do pracy na zimno, uszeregowanych wg typowych grup zastosowa, podano w tablicy 12.7. Pierwsz z nich stanowi stale NV, NCV1, NC5, NW1, NMWV, ktre wykazuj hartowno nieznacznie wysz od stali wglowych, std te konieczno hartowania w wodzie dla uzyskania moliwie duej twardoci Martenzyt w tych stalach miknie jednak ze wzrostem temperatury, co ogranicza zastosowanie tych stali do narzdzi, ktre nie rozgrzewaj si silniej podczas pracy (narzdzia skrawajce z maymi szybkociami). Do drugiej grupy mona zaliczy stale niskostopowe o wikszej hartownoci, podlegajce hartowaniu w oleju, charakteryzujce si maymi zmianami wymiarw po hartowaniu. S to stale NWV, NCMS, NC6, NC4, NWC. Mangan i chrom rozpuszczony w austenicie zawierajcym eutektoidaln zawarto wgla obnia przemian Ms i Mf, wskutek czego po hartowaniu w strukturze pozostaje 1015% austenitu szcztkowego. Ten austenit kompensuje do pewnego stopnia wzrost objtoci wskutek przemiany martenzytycznej. Hartowanie w oleju daje znacznie mniejsze naprenia wasne. Oba te czynniki zmniejszaj zmian wymiarw i odksztace skutkiem hartowania. Temperatur odpuszczania wybiera si tak, aby cz austenitu szcztkowego ulega przemianie, co przy rwnoczesnym zmniejszeniu objtoci martenzytu zapewnia minimalne zmiany wymiarw i ich stabilno po obrbce cieplnej. Z tego powodu typowym zastosowaniem powyszych stali s narzdzia pomiarowe, sprawdziany i dokadne narzdzia, np.: gwintowniki, narzynki, przecigacze oraz wykrojniki, stemple i matryce do pracy na zimno. Oddzieln grup (III) tworz ledeburytyczne stale wysokochromowe NC10, NC11, NC11LV, NCLV, NW9, tzn. po odlaniu wystpuje w nich skadnik ledeburytyczny. Po przerbce plastycznej stale te zawieraj wgliki pierwotne i wtrne rozmieszczone na tle produktw rozkadu austenitu. Z uwagi na wysok zawarto chromu charakteryzuj si du hartownoci. Ciesze narzdzia mona hartowa na powietrzu. Dziki duemu udziaowi objtociowemu twardszych od cementytu wglikw chromu nale do bardzo odpornych na cieranie. Wymienione dwie ich cechy i trzecia: dua regularno odksztace przy hartowaniu bez zmiany ksztatu - powoduj, e najchtniej stosuje si je do wyrobu narzdzi o skomplikowanych ksztatach, midzy innymi na pyty tnce do wykrojnikw, piercienie do przecigania, szczki i rolki do walcowania i wytaczania, sprawdziany itp.

286
Tablica 12.7 Wybrane stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno. Skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej, przykady zastosowania wg PN-86/H-85023 redni skad [%] Grupa Znak stali C Mn Si Cr W Ni Mo V Temperatury obrbki cieplnej [C] zmikczenia poniej powyej Ac1 Ac1 690710 750770 770790 690710 770790 1,5 hartowania
Twardo w stanie

zmik- hartoodpusz- czonym towanym czania max HB min HRC 220320 180260 150260 150320 150260 217 248 217 255 229 255 255 229 269 63 64 63

NV NC5 NCMS NWC NC4 NC11LV NC11 NZ2 NPW

1,4 1,4 1,0 1,0 1,0 1,6 2,0 0,45 0,5

0,3 0,3 1,0 1,0 0,3 0,3 0,4 0,3 0,5

0,3 0,3 0,6 0,3 0,3 0,3 0,4 0,9 0,3

0,6 1,5 1,0 1,5 11,0 12,0 1,1 1,4

0,3

780800- W

3,0

830850-O 830850-O 840860-O

62
62 60 62 54 50

III

1,1 0,6

0,9

0,8

820860 10001020-O-P 220450 820860 9801000-O 220320 880910-O 810840-O 220320 200350

IV

0,3 0,5

710740 700780 580600

- brzytwy, ostre narzdzia chirurgiczne, skrobaki, narzdzia grawerskie, pilniki, przebijaki, rozwiertaki, frezy, noe, kka do cicia szka, ostrza do zawiesze wag, piercienie do przecigania prtw i rur na zimno NCMS - narzdzia o wikszych przekrojach, wiksze gwintowniki i narzynki, wykrojniki, stemple, pyty wykrjnikowe o prostych ksztatach, sprawdziany tulejowe i gwintowe, przyrzdy pomiarowe, niewielkie noyce, narzdzia tnce NC11 - narzdzia do cicia o wysokiej wydajnoci, noe do dcia blach i tam, wysokoobcione narzdzia do obrbki drewna przy niezbyt wysokich wymaganiach cigliwoci, rolki do profilowania i wywijania konierzy, narzdzia do gwintowania NZ2 - narzdzia pneumatyczne, duta, zagowniki, toczniki, przecinaki, noe pracujce na zimno i na gorco, obcinaki do pracy na zimno i na gorco formy do odlewania stopw Al i Mg pod cinieniem Uwaga! Zawartoci siarki, fosforu s ograniczone do max 0,03%. W - woda, O - olej, P - powietrze.

NC5

287
Ostatnia grupa (IV) stali do pracy na zimno to stale redniostopowe, o niszej ni we wszystkich poprzednich - zawartoci wgla (0,5%). S to stale: NZ2, NZ3, NPW. Stanowi one pewnego rodzaju przejcie do klasy stali do pracy na gorco. Nieraz te w tym charakterze bywaj uywane. Stale te wykorzystuje si na narzdzia, ktre winny wykazywa zwikszon cigliwo i odporno na obcienia dynamiczne, np. narzdzia pneumatyczne, wkadki matrycowe, stemple do przerbki plastycznej na zimno. Oprcz chromu, wolframu i wanadu stale te zawieraj krzem lub nikiel. Krzem pozwala uzyska te same twardoci narzdzia przy zastosowaniu wyszych temperatur odpuszczania, dziki czemu uzyskuje si lepsz cigliwo oraz zmniejszenie napre wasnych przy podwyszonej granicy sprystoci. Nikiel poprawia rwnie cigliwo, a ponadto w poczeniu z innymi pierwiastkami (Cr, W) znacznie zwiksza hartowno umoliwiajc hartowanie duych przekrojw w oleju. Stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco su do produkcji narzdzi uywanych do przerbki plastycznej materiaw nagrzanych do wyszych temperatur (250600C). Ze wzgldu na wiksz plastyczno materiau obrabianego w podwyszonych temperaturach od stali tych nie wymaga si tak duej twardoci i odpornoci na cieranie jak dla stali do pracy na zimno. Musz one odznacza si jednak: dobrymi wasnociami mechanicznymi w podwyszonych temperaturach (wysok wytrzymaoci, twardoci, dobr cigliwoci), a ze wzgldu na due niekiedy rozmiary elementw z nich wykonywanych (matryce) dla uzyskania wyej wymienionych wasnoci - powinny mie du hartowno, dostateczn odpornoci na szybkie zmiany temperatury. W wyniku wielokrotnego nagrzewania i chodzenia wierzchniej warstwy narzdzi wytwarza si z biegiem czasu na ich powierzchni siatka pkni. Zjawisko to zwane zmczeniem cieplnym jest podstawow przyczyn zuywania si narzdzi do pracy na gorco. Wymienione wasnoci osiga si w stalach redniowglowych (0,300,55%C), zawierajcych takie pierwiastki stopowe jak: chrom, molibden i wanad. Chrom - 0,65% (WNL) 5% (WC1, WCLV), wystpuje we wszystkich stalach. Molibden - 0,25% (WNL) 3% (WLK, WLV), w wikszoci z nich. Wanad - 0,10% (WNLV) 1% (WCLV), w wikszoci z nich. Poza tymi pierwiastkami w niektrych stalach wystpuje: wolfram - 4,5% (WWS1), 9% (WWV), nikiel - 1,6% (WNL), 1,8% (WNLV), bor - 0,003% (WLB, WNLB) oraz w nowo opracowanej stali kobalt - 3% (WLK). Skad chemiczny, warunki 0C i typowe zastosowanie stali do pracy na gorco przedstawiono w tablicy 12.8. Wrd tych stali mona wyrni dwie grupy: 1) grup niej stopowych (do 3%) - WNL, WNLV, WNL1, WNLB, 2) grup wyej stopowych (ponad 7%) - WCL, WCLV, WLV, WLK, WWS1, WWV, WWN1.

288
Tablica 12.8 Stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco. Skad chemiczny, warunki 0C, przykady zastosowania wg PN-86/H-85021 redni skad [%] Grupa Znak stali Temperatura obrbki cieplnej [C] zmikczania hartowania Twardo w stanie

Mn

Si

Cr

Mo

Ni

inne

odpusz- zmik- h a r t o czania czonym wanym maxHB min HRG 450550 450550 450550 450550 450550 500600 500600 500600 229 229 229 241 241 268 241 50 50 50 51 50 50 47 45

WNL WNLV WCL WCLV

0,55 0,55 0,38 0,40 0,30 0,35 0,30 0,30

0,65 0,65 0,50 0,35 0,35 0,35 0,35 0,35

0,25 0,25 0,95 1,05 0,25 0,45 1,00 0,30

0,65 1,15 5,00 5,25 3,00 2,75 2,45 2,25

0,22 0,60 1,35 1,35 2,75 2,75 0,50 0,30 0,10 0,40 0,95 0,55

1,60 1,75

650680 650680 780820 800840 740780

840880-O 840880-O 10001040-O,P 10101030-O,P 10301050-O,P 10201040-O 10401060-O 11001140-O,P

II

WLV WLK WWS1 WWV

4,00 9,00

Co-3,00 720750 740780 740750

WNL - matryce kunicze i kowada do motw i pras o duej wydajnoci, matryce, szczki i stemple do kuniarek, pyty okrawajce, wkadki matrycowe o mniejszej wydajnoci w porwnaniu do innych gatunkw stali WNLV - stal o wikszej hartownoci i odpornoci na odpuszczanie ni stal WNL, stosuje si na: matryce kunicze i kowada do motw i prasz, szczeglnie o duych wymiarach i gbokich wykrojach WCL - wkadki matrycowe, matryce i stemple kuniarek, pyty do okrawania pracujce w cikich warunkach, noe do cicia na gorco grubych pwyrobw i wyrobw, stemple do spczania nakrtek, gwek rub, sworzni i nitw pracujce na gorco Uwaga! Zawartoci siarki, fosforu s ograniczone do max 0,03%; O - olej, P - powietrze

289
Grupa niej stopowych stali do pracy na gorco uywana jest do wyrobu narzdzi jak matryce kunicze, kowada do pras i motw. Stosunkowo krtki czas kontaktu narzdzia z obrabianym materiaem powoduje, e odporno na odpuszczajce dziaanie temperatury ma w przypadku tych stali mniejsze znaczenie. Natomiast z uwagi na due naciski i wstrzsy w czasie kucia musz one wykazywa dostateczn twardo z jednoczesn du cigliwoci. Najbardziej rozpowszechnion stal z tej grupy, jak i w ogle z stali do pracy na gorco, jest stal Cr-Ni-Mo (0,7%-1,6%-0,2%) oznaczona jako WNL. W przemyle krajowym na narzdzia do pracy na gorco zuywa si okoo 85% stali WNL, z czego okoo 60% do wyrobu duych matryc kuniczych, natomiast 25% na narzdzia drobniejsze. Druga grupa stali wyej stopowych do pracy na gorco stosowana jest na matryce do pras i formy do odleww pod cinieniem, tj. tam, gdzie kontakt gorcego materiau jest stosunkowo dugi i zwizane z tym silniejsze nagrzewanie powierzchni pracujcej, przy spokojniejszych warunkach pracy. Zawarto wgla w tych stalach jest niska (0,30,4%), co zapewnia im dobr cigliwo, za wolfram, molibden i wanad daj podczas odpuszczania efekt twardoci wtrnej lub hamuj spadek twardoci przy odpuszczaniu. Naley take zaznaczy, e stale z molibdenem (WCL, WCLV, WLV i WLK) maj wiksze przewodnictwo cieplne ni stale z wolframem (WWS1, WWV) i znosz gwatowne zmiany temperatury, s bardziej odporne na zmczenie cieplne. Pewne novum wrd materiaw stosowanych na narzdzia do pracy na gorco stanowi stale austenityczne. Stale austenityczne zawierajce 13% Cr, 13% Ni, 1,3% V i 1,3% W stosuje si za granic na narzdzia do wyciskania metali cikich. Z krajowych stali jako podobn mona zaleci stal zaworow 4H14N14W2MA. Cakowit nowo w grupie stali narzdziowych stanowi stale typu maraging. Stosowa je mona na narzdzia do pracy na gorco i na zimno, zalecane s na precyzyjne formy do odlewania cinieniowego. Stale te s zupenie niewraliwe na pkanie. Temperatura pracy tych narzdzi nie moe przewysza 500C (temperatura starzenia). Stale szybkotnce stosowane s do wyrobu narzdzi skrawajcych pracujcych w bardzo cikich warunkach (znaczne szybkoci skrawania, due przekroje wira), dziki zdolnoci zachowania twardoci i odpornoci na cieranie przy temperaturach do 600C. Ich wysoka odporno na odpuszczanie jest wynikiem skadu chemicznego oraz obrbki cieplnej, w ktrej wykorzystuje si zjawisko wtrnego utwardzania. Zawieraj one znaczn ilo pierwiastkw stopowych jak: wolfram, molibden, kobalt, wanad, chrom. Wolfram - 1,6% (SK8M) 18% (SW18), Molibden - 1% (SK5V) 10% (SK8M), Kobalt - 5% (SK5M) 10% (SK10V),

290
Wanad - 1,2% (SK8M) 4,5% (SK5V), Chrom - 4%, zawieraj wszystkie stale. Rola pierwiastkw stopowych jest nastpujca. Chrom w stali szybkotncej najatwiej przechodzi do roztworu - austenitu. Tworzy bowiem wgliki atwiej rozpuszczajce si anieli wglik V, W, czy te Mo. Wzbogaca austenit w Cr i C, tym samym zwiksza hartowno stali (przedmioty o rednicy 250300 mm hartuj si na wskro). Zawarto chromu nie przekracza jednak 4%, poniewa obnia temperatury Ms i M f , zwikszajc ilo austenitu szcztkowego, trudno ulegajcego przemianie przy odpuszczaniu. Wolfram, molibden, a zwaszcza wanad hamuj procesy odpuszczania i powoduj efekt twardoci wtrnej, zapewniajc wysok twardo stali w podwyszonych temperaturach. Kobalt nie tworzy wprawdzie wglikw, ale obnia ilo austenitu szcztkowego i zmniejsza skonno do odpuszczania i wykruszania wglikw, poprawiajc tym samym skrawalno narzdzi. Kobalt jako jedyny z pierwiastkw stopowych zwiksza przewodno ciepln stali szybkotncych. Zawarto wgla (0,81,4%) w stalach szybkotncych jest tak dobrana, aby w stanie wyarzonym pierwiastki wglikotwrcze (W, V, Mo, Cr) byy prawie cakowicie zwizane w wgliki, a po zahartowaniu od wysokich temperatur cz wglikw pozostaa nierozpuszczona. Skad chemiczny, warunki OC i typowe zastosowanie stali szybkotncych przedstawiono w tablicy 12.9. Zawarte w tej tablicy gatunki stali mona podzieli na trzy grupy: stale wolframowe - SW18, SW12C, stale molibdenowe - SW7M, SW2M i trzecia grupa stale kobaltowe - SK5V, SK5M, SKM, SK10V. Udzia poszczeglnych gatunkw stali szybkotncych przedstawia si nastpujco, dominuje produkcja stali molibdenowej SW7M (80%), nastpnie SW18 (10%), reszta pozostae stale. Stal SW18 jest uwaana historycznie za klasyczn stal szybkotnc. Stal o tak wysokiej zawartoci wolframu nie jest zalecana, a to ze wzgldu na nieproporcjalnie wysoki koszt w stosunku do wasnoci uytkowych narzdzi z nich wykonywanych -jest nieekonomiczna. Charakteryzuje si jednak dobr ciagliwoci i jest mao wraliwa na warunki austenityzacji, z tego wzgldu moe by hartowana przy mniej dokadnym pomiarze temperatury. Korzystne oddziaywanie molibdenu w porwnaniu z wolframem na zmniejszenie segregacji grawitacyjnej, moliwo uzyskania bardziej drobnoziarnistych wglikw oraz zwikszenie przewodnictwa cieplnego (z powodu mniejszej sumarycznie zawartoci pierwiastkw) i odpornoci na zmczenie cieplne doprowadzio do wytwarzania stali SW7M o lepszych wasnociach uytkowych, a szczeglnie cigliwoci w porwnaniu ze stal SW18. Jednak wszy zakres temperatur austenityzowania (skonno do przegrzewania) przy obrbce cieplnej narzdzi z tej stali zmusza do zastosowania urzdze o wikszej dokadnoci pomiaru i regulacji temperatury anieli do stali SW18.

Tablica 12.9 Stale szybkotnce. Skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej, przykady zastosowania wg PN-86/H-85022 redni skad [%] Grupa stali Znak stali Cecha C Mn max 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 4,0 Cr W Mo V Co Temperatura obrbki cieplnej [C] zmik czania hartowania odpuszczania Twardo w stanie zmikczonym max HB hartowanym i odpuszczonym min HRC 64 550570 285 64 65 65 66 66

W Mo

SW18 SW7M SK5V SK5M SK8M SK10

W4 M2 K3 K4 K8 K6

0,8 0,9 1,4 0,9 1,1 1,2

18,0 6,5 12,7 6,5 1,6 10,0

5,0 1,0 4,5 10,0 3,3

1,3 1,9 4,5 2,0 3,0

5,5 5,0 8,0 10,0 800840

12301270 11901230 12101250 11801220 11701210 11901230

Co

SW18 - narzdzia do obrbki zgrubnej i wykaczajcej oglnego przeznaczenia, do obrbki materiaw redniej wytrzymaoci; noe tokarskie i strugarskie, frezy, wierta, narzdzia do gwintowania, segmenty i brzeszczoty pi; frezy limakowe SW7M - stal uniwersalna, nadajca si na narzdzia, od ktrych oprcz wysokiej wydajnoci wymagana jest wysoka cigliwo, narzdzia naraone na skrcanie do obrbki materiaw o wytrzymaoci powyej 830 MPa; wierta spiralne, narzdzia do nacinania gwintw, segmenty do pi tarczowych, przecigacze, frezy do gwintowania, frezy zataczane, rozwiertaki, narzdzia do obrbki k zbatych SK10V - stal do obrbki zgrubnej i wykaczajcej stali o wysokiej wytrzymaoci przy wysokich szybkociach skrawania, do obrbki stali austenitycznycrh i nierdzewnych; narzdzia do obrbki zgrubnej, narzdzia do pracy na automatach, uszczarkach, wysokowydajne frezy, noe tokarskie i strugarskie Uwaga! Zawartoci siarki i fosforu s ograniczone do 0,03%, niklu do 0,4%, manganu i krzemu do 0,4%. Cecha stali - skrcone oznaczenie gatunkw stali, stosowane na gotowych narzdziach.

291

292
Stale z grupy kobaltowej s najlepszymi (wysoka odporno na odpuszczanie, przy dobrej cigliwoci), ale i najdroszymi gatunkami stali szybkotncych. Stosowanie ich jest uzasadnione tylko przy wyrobie narzdzi do obrbki materiaw trudno skrawalnych np.: stali austenitycznych, bd narzdzi o duej wydajnoci przeznaczonych zarwno do obrbki zgrubnej jak i wykaczajcej materiaw o wysokiej wytrzymaoci. Stale szybkotnce s stalami ledeburytycznymi, tzn. w stanie lanym skadaj si z ziarn przemienionego austenitu w drobny perlit (ferryt stopowy + drobne eutektoidalne wgliki), wglikw wtrnych oraz eutektyki podobnej do ledeburytu (wgliki pierwotne + drobny perlit). Po wyarzaniu ujednoradniajcym stal tak poddaje si przerbce plastycznej - kuciu w zakresie temperatur 1100900C, celem rozbicia siatki ledeburytu. Stopie przekucia powinien by omiokrotny. Dalsz przerbk mona ju prowadzi drog walcowania. Po przerbce plastycznej stale szybkotnce przechodz wyarzanie zmikczajce przy temperaturze 800840C przez ok. 10 h. Wyarzanie to zapewnia struktur zoon z rwnomiernie rozoonych sferoidalnych wglikw w osnowie ferrytu stopowego o twardoci rzdu 285 HB. Wgliki stopowe w stali szybkotncej gat. SW18, w stanie wyarzonym, mona podzieli na trzy grupy: 1) wgliki typu M 6 C, w ktrych oprcz elaza wystpuje wolfram, molibden i wanad, 2) wgliki typu M 2 3 C 6 bogate w chrom i elazo, 3) wgliki typu MC bogate w wanad, ktre s najtwardsze i zawieraj najwicej wgla. Wysokie wasnoci uytkowe narzdzia uzyskuje si jedynie po odpowiednim nasyceniu austenitu, a zatem i martenzytu pierwiastkami stopowymi i wglem. Zapewniaj to wysokie temperatury hartowania bezporednio poniej temperatury solidusu (tablica 12.9). Przebieg obrbki cieplnej narzdzi ze stali wysokostopowej przedstawiono na rys. 12.12. Uwzgldniajc, e stale narzdziowe, szczeglnie wysokostopowe, cechuje mae przewodnictwo cieplne, nagrzewanie przy hartowaniu prowadzi si stopniowo wg cyklu zaznaczonego na rys. 12.12. Podczas nagrzewania stali wysokostopowej na przykad szybkotncej zachodz nastpujce zmiany strukturalne: w temperaturze 810860C perlit przemienia si w austenit, w zakresie 8601300C rozpuszczaj si w austenicie wgliki wtrne, wydzielone poprzednio z austenitu przy studzeniu stali w czasie jej wytwarzania oraz przerbki plastycznej. Rozpuszczanie wglikw wtrnych wzbogaca austenit w Cr, W, V i C. Zmian skadu austenitu i iloci wglikw stali wysokostopowej (SW18) w zalenoci od temperatury austenityzacji przedstawiono na rys. 12.13. W pierwszej kolejnoci w zakresie 9001000C rozpuszczaj si wgliki bogate w chrom, nastpnie powyej 1000C - wgliki wolframu i molibdenu typu

293

Rys. 12.12. Schemat przebiegu obrbki cieplnej narzdzi ze stali wysokostopowych

a)

b)

Rys. 12.13. Wpyw temperatury austenityzacji stali SW18 na: a - skad austenitu, b - ilo wglikw

M 6 C. Proces rozpuszczania wglikw M 6 C przebiega ze wzrastajc szybkoci a do temperatur hartowania bliskich solidusu. Wgliki typu MC zaczynaj si rozpuszcza wyranie dopiero powyej 1100C, a szybko ich rozpuszczania wzrasta wyranie powyej 1200C. Austenit w temperaturze hartowania zawiera okoo 0,5% rozpuszczonego wga. Czas austenityzacji powinien by krtki, aby umoliwi rozpuszczanie si wglikw, lecz nie powodowa rozrostu ziarna. Ze wzgldu na ma kry-

294
tyczn szybko chodzenia stale wysokostopowe mona hartowa w agodnie chodzcych orodkach, np. w oleju, powietrzu. Chodzenie przy hartowaniu wikszych narzdzi odbywa si w oleju, a mniejszych - w powietrzu. Dla narzdzi o skomplikowanych ksztatach stosuje si chodzenie stopniowe w kpieli solnej o temperaturze ok. 550C z wytrzymaniem do 10 min i nastpnie chodzenie w spokojnym powietrzu. Wysze temperatury tego zabiegu mog spowodowa zapocztkowanie przemiany baintycznej lub nawet perlitycznej, natomiast bliskie Ms sprzyjaj stabilizacji austenitu. Struktura prawidowo zahartowanej stali skada si z martenzytu i austenitu szcztkowego (1525%) z wyranie zaznaczonymi granicami poliedrycznych ziarn byego austenitu. W obrbie i na granicach ziarn wystpuj nie rozpuszczone wgliki pierwotne. Obecno w strukturze stali austenitu szcztkowego powoduje, e jej twardo jest niewystarczajca. Z tego wzgldu przeprowadza si odpuszczanie dwuzabiegowe przy temperaturze 550570C Podczas pierwszego odpuszczania wydzielaj si z martenzytu bardzo drobne wgliki wtrne typu M 2 C, dajc efekt twardoci wtrnej - rys. 12.14. Austenit szcztkowy podczas chodzenia z temperatury odpuszczania doznaje przemiany w martenzyt.

Rys. 1214. Wpyw temperatury odpuszczania na twardo i ilo wglikw w zahartowanej stali SW18

Rys. 1215. Wpyw temperatury austenityzowania stali SW18 na twardo po odpuszczeniu

Efekt twardoci wtrnej jest tym wyraniejszy, im bardziej austenit by nasycony wglem i pierwiastkami stopowymi, czyli im wysza temperatura austenityzacji - rys. 12.15. Granic jest nadtopienie narzdzi lub nadmierny rozrost ziarna. Natomiast drugie odpuszczanie ma na celu odpuszczanie martenzytu wysokowglowego, utworzonego podczas pierwszego odpuszczania.

295
Otrzymuje si wwczas martenzyt odpuszczony i wgliki. Istnieje rwnie inna moliwo zmniejszenia iloci austenitu szcztkowego w owych stalach przez zastosowanie obrbki podzerowej po hartowaniu. Jednake nie ma ona wikszego zastosowania, a to ze wzgldu na zwikszenie napre hartowniczych (pknicia) i uciliwo wykonywania (kpiele ozibiajce).

12.6. Stale stopowe o szczeglnych wasnociach

Wspczesna technika stawia przed materiaami bardzo rnorodne, a jednoczenie coraz wysze wymagania. Burzliwy rozwj takich dziedzin jak: energetyka klasyczna i jdrowa, technika lotnicza, chemia i petrochemia, elektronika, wymaga od stali nie tylko spenienia optymalnych wasnoci mechanicznych, ale take spenienia wasnoci specjalnych jak: odporno na korozj, aroodporno, bardzo wysoka odporno na cieranie itp. Dla przykadu mona poda wzrost wymaga, jaki nastpi w energetyce w cigu ostatnich 50 lat. Cinienie pary w urzdzeniach kotowych wzroso z 2 MPa do 30, a jej temperatura z 350 do 550C. Oznacza to, e musi si masowo wytwarza stale speniajce wspczesne, znacznie wysze wymagania. Jeszcze wysze wasnoci powinny mie stale przeznaczone na czci turbin w silniku odrzutowym itp. S to przewanie stale stopowe, przy czym w niektrych zawarto skadnikw stopowych przekracza znacznie 50% tak, e naley raczej mwi o stopach, a nie stalach. Klasyfikacj stali stopowych o szczeglnych wasnociach przedstawiono w tablicy 12.10.

12.6.1. Stale odporne na korozj

W stalach odpornych na korozj podstawowym skadnikiem jest chrom. Chrom przy zawartoci ok. 13% powiksza zdolno do tzw. pasywacji stopw elaza. Pasywacja, czyli przejcie w stan pasywny, zaznacza si skokow zmian potencjau elektrochemicznego z -0,6 V, do +0,2 V, rys. 12.16. Oznacza to, e stopy zawierajce mniej ni 13% Cr ulegaj korozji podobnie jak stale wglowe. Stopy o zawartoci powyej 13% Cr zachowuj si jak metale szlachetne: maj dodatni potencja, s odporne na dziaanie korozji atmosferycznej, korozji w wodzie, w parze wodnej i w roztworach alkalicznych, gorcych par ropy naftowej oraz niektrych zimnych kwasw nieorganicznych i organicznych. Natomiast ulegaj szybkiemu niszczeniu w rodowisku redukujcym np. kwasu solnego, siarkowego, w roztworach chlorkw (woda morska). Odporno na korozj w powyszym rodowisku uzyskuje si poprzez dodanie drugiego oprcz chromu najwaniejszego skadnika stali odpornych na korozj, tj. niklu.

296
Tablica 12.10 Niektre grupy stali stopowych o szczeglnych wasnociach

Do pracy przy podwyszonych temperaturach

PN-75/H-84024

19G2, 16M, 20M, 15HM, 20HM, 10H2M, 12HMF, 13HMF, 15HMF, 20MF, 21HMF, 20HMFTB, 15NCuMNb, 23H2MF, 24H2MF, 26H2MF, 30H2MF, 22H2NM, 33H2NMJ, 20H3MWF, 32HN3M, 34HN3M, 15H11MF, 15H12WMF, 20H12M1F, 23H12MNF

Odporna na korozj PN-71/H-86020 (nierdzewna i kwasoodporna)

0H13, 0H13J, 1H13, 2H13, 2H14, 3H13, 3H14, 4H13, 4H14, 0H17T, H17, H18, H17N2, 2H17N2, 3H17M, H13N4G9, 0H17N4G8, 1H17N4G9, 2H18N9, 1H18N9, 0H18N9, 00H18N10, 1H18N9T, 1H18N10T, 0H18N10T, 1H18N12T, 0H18N12Nb, H18N10MT, H17N13M2T, 0H17N12M2T, 00H17N14M2, 0H17N16M3T, 0H23N28M3TCu, 0H22N24M4TCu

aroodporna i arowytrzymaa H5M, H6S2, 2H17, H13JS, H18JS, H24JS,H25T, H26N4, H18N9S, H23N13, H20N12S2, H23N18, H25N20S2, H18N25S2, H16N36S2 Zaworowa H9S2, H10S2M, 4H14N14W2M, 50H21G9N4

aroodporna

PN-71/H-86022

Magnetycznie twarda

PN-75/H84038

W6, H6K6, H9K15M2

297

Rys. 12.16. Zmiana potencjau elektrochemicznego stali w zalenoci od zawartoci chromu

Wychodzc ze skadu chemicznego mona najoglniej podzieli stale odporne na korozje na chromowe i chromowo-niklowe. Jednak czciej stosuje si klasyfikacj tych stali wg struktury. Rozrnia si wic stale ferrytyczne, martenzytyczne i austenityczne. Stale odporne na korozje s ujte w normie PN-77/H-86020 (tablica 12.11). Znak poszczeglnych gatunkw stali skada si z liter i cyfr. Litery w znaku okrelaj charakterystyczne dla danego gatunku pierwiastki stopowe: H - chrom, N - nikiel, Nb - niob, M - molibden, G - mangan, Cu - mied, T - tytan, J - aluminium. Liczby stojce po literach oznaczaj przyblion zawarto pierwiastkw stopowych wyraon w liczbach cakowitych. W przypadku gdy gatunki stali rni si midzy sob tylko zawartoci wgla, oznacza si to cyfr umieszczon na pocztku znaku stali: 00, 0, 1, 2, 3 i 4.

Stale ferrytyczne i martenzytyczne

Struktur w stalach chromowych mona okreli na podstawie wykresw rwnowagi faz - rys. 12.17. Z porwnania tych wykresw wynika, e: zakres stali czysto ferrytycznych ograniczony jest bardzo ma zawartoci wgla (< 0,05%), w stalach zawierajcych 13% Cr przy zawartociach wgla wikszych od 0,1% wystpuje obszar jednorodnego austenitu, ktry w miar zwikszania iloci chromu stopniowo zanika. Obecno w ukadzie Fe-Cr-C jednorodnego obszaru austenitu umoliwia hartowanie stali na martenzyt. Stosowane wic w praktyce stale chromowe pod wzgldem strukturalnym dzielone s na:

298
Tablica 12.11 Przykady gatunkw stali odpornych na korozj - ferrytycznych, martcnzytycznych i austenitycznych wg PN-71/H-86020
redni skad [%] Znak stali inne wyarzania Temperatura obrbki cieplnej [C] odpuszczania Twardo HB po: przesycania - wyarzaniu - przesycaniu 130180 130170 9501000-O 700750-P 140180 180225 210260 10501100-W 10001050-W N-0,20 10501100-W 130180 130180 170240 170210 280(55HRC) (5660HRC) hartowaniu i odpuszczaniu

Mn

Si

Cr

Ni

hartowania

0H13 0H17J 1H13 4H13 H18 1H18N9 00H18N10 1H17N4G9 0H13 0H17T 1H13 H18 00H18N10

max 0,08 max 0,08 0,12 0,40 1,00 max 0,12 max 0,03 max 0,12

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 2,0 2,0 9,0

0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

13,0 17,0 13,0 13,0 18,0 18,0 18,0 17,0

0,66 0,6 0,6 0,6 0,6 9,0 10,0 4,0 T i - d o 0,8

750850-zP 750850-P 750800-zP 750800-zP 10001030-O 100200/600700-P 800850-zP 10401070-O 100200-P

1H17N4G9

- w przemyle naftowym, na spawane wykadziny zbiornikw zwykych i cinieniowych, na kolumny rektyfikacyjne, wymienniki ciepa i rury krakingowe oraz niektre urzdzenia w przemyle koksowniczym - urzdzenia do wytwarzania kwasu azotowego, zbiorniki, rurocigi i cysterny do przewozu kwasu azotowego, urzdzenia i czci maszyn przemysu spoywczego, urzdzenia kuchenne stowek - na opatki turbin parowych, zawory pras hydraulicznych, przedmioty gospodarstwa domowego - oyska kulkowe dla przemysu naftowego, noe wysokiej jakoci, narzdzia chirurgiczne, panewki, zawory i inne czci wymagajce duej odpornoci na korozj i cieranie - na czci urzdze w rodowiskach o duym zagroeniu korozj midzykrystaliczn - urzdzenia przemysu chemicznego i azotowego; wiee absorpcyjne, wymienniki ciepa, zbiorniki do kwasw, rurocigi i inna aparatura spawana; urzdzenia dla przemysu lakierniczego i farmaceutycznego; w przemyle spoywczym i owocowo-warzywniczym na elementy naraone na dziaanie agresywnych rodkw konserwujcych (sl, SO 2 ) - aparatura do produkcji mleka i jego przetworw: baki, pasteryzatory, wirwki i inne, urzdzenia kuchenne

Uwaga! Zawartoci siarki max 0,03%; fosforu max 0,04%; zP - studzenie z piecem; P - powietrze, O - olej; W - woda

299

Rys. 12.17. Przekroje steniowe wykresu rwnowagi Fe-Cr-C od strony elaza, przy staej zawartoci chromu, rwnej: a) 13%, b) 17% i c) 25%; K1 - M 23 C 6 , K2 - M 7 C 3

ferrytyczne o zawartoci 1214% Cr (0H13, 0H13J) i 1618% (0H17T, H17) przy zawartoci wgla max 0,1%, martenzytyczne o zawartoci 1214% Cr i od 0,10,45% C (1H13,4H13...), stale z grupy 1618% Cr i 0,2% C (H17N2...) oraz 1% C (H18). Stale niskowglowe odznaczaj si lepsz odpornoci na korozj, natomiast o wikszej zawartoci wgla - lepszymi wasnociami mechanicznymi, i mona je traktowa jako stale konstrukcyjne, a take narzdziowe (4H13, H18 - narzdzia skrawajce, pomiarowe, chirurgiczne).

300 Stale ferrytyczne wykazuj najwiksz odporno na korozj i cigliwo w stanie wyarzonym w okoo 800C. W zwizku z du cigliwoci nadaj si do toczenia na zimno. I tak np. stale 0H17T i H17 szeroko stosowane s na naczynia kuchenne, elementy karoserii samochodowej itp. Stale martenzytyczne hartuje si z temperatur 9501050oC i odpuszcza w temperaturach uzalenionych od przeznaczenia, przy czym stale 4H13 i H18 odpuszcza si w niskich temperaturach, 200300C, poniewa chodzi o moliwie du twardo rzdu 5660 HRC. Pozostae stale 1H13, 2H13... odpuszcza si zwykle w 600700C i uywane s na silnie obcione czci maszyn, ktre musz by odporne na korozj, np. opatki turbin parowych, way, ruby, spryny oraz na przedmioty gospodarstwa domowego. Przykady gatunkw stali chromowych ferrytycznych i martenzytycznych, ich skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i typowe zastosowanie podano w tablicy 12.12 Stale austenityczne Stale austenityczne odporne na korozj s w zasadzie stalami chromowo-niklowymi o niskiej zawartoci wgla (<0,1%). Dodatek niklu w iloci okoo 8% do niskowglowych stali chromowych zawierajcych okoo 18% Cr zwiksza ich odporno na korozj i na dziaanie kwasw. Ze wzgldu na dobr odporno na dziaanie wielu kwasw stale te rwnie nazywane s kwasoodpornymi. Stale zawierajce 18% Cr i 8% Ni oznaczane popularnie znakiem 18-8 zyskay ogromne znaczenie we wszystkich krajach. Przykadem jest krajowa stal 1H18N9 - tabl. 12.11. Ze wzgldu na to, e rozpuszczalno wgla w austenicie w temp. otoczenia nie przekracza 0,04% C, nadmiar jego znajduje si w wgliku Cr 23 C 6 . Dla polepszenia odpornoci korozyjnej wgliki rozpuszcza si w austenicie, przesycajc stal z temperatury ok. 1100C w wodzie. Po tym zabiegu stal ma nastpujce wasnoci mechaniczne Rm 590 MPa; Re 235 MPa; A5 40%; Z 55%; HB 150 oraz wykazuje dobre wasnoci plastyczne, uatwiajce przerbk plastyczn na zimno. Odksztacenie plastyczne na zimno powoduje znaczne umocnienie stali 18,8. Wad tych stali jest ich skonno do korozji midzykrystalicznej, ktra wystpuje po ich nagrzaniu do temperatury 500700C. Jest ona wywoana powstawaniem na granicach ziarn wglikw chromu (Cr 23 C 6 ), ktre wycigaj chrom ze strefy przygranicznej. Prowadzi to do znacznego w tych miejscach obnienia koncentracji chromu (<13%), powodujc tym samym mniejsz odporno na korozj tych obszarw, a w efekcie niszczenie spjnoci ziarn stali. Korozji midzykrystalicznej zapobiega si przez ograniczenie zawartoci wgla do 0,02-0,03% (np. 001H18N10 - tabl. 12.11) lub wprowadzenie do stali pierwiastkw silniej wglikotwrczych ni chrom, np. Ti, Nb (np. 1H18N9T), 0H18N12Nb). Stale 18-8 wykazuj dobr odporno na korozj

Przykady gatunkw stali aroodpornych wg PN-71/H-86022

Znak stali C Mn redni skad [%] Si Cr Ni inne Obrbka cieplna W - wyarzanie, P - przesycanie, H - hartowanie, Odp. - odpuszczanie Struktura po OC

Tablica 12.12
aroodporno w powietrzu do temp. [C] 950 850 1100 850 1050 1150 900 900

H13JS 2H17 H25T H18N9S H23NI8 H25N20S2 H10S2M 4H14N14W2M

max 0,12 max 0,15 max 0,15 0,15 max 0,2 max 0,2 0,4 0,45

max 0,8 max 0,7 max 0,8 2,0 max 1,5 max 1,5 max 0,7 max 0,7

1,2 max 1,2 max 1,0 1,5 max 1,0 2,0 2,0 max 0,8

13,0 17,0 25,0 18,0 23,0 25,0 10,0 14,0

max 0,5 max 0,6 max 0,6 9,0 18,0 20,0 max 0,5 14,0

Al-1,0 Ti - 0 , 8

W - 800850C/powietrze lub olej W - 800850C/powietrze lub olej P - 10501100C/woda P - 11001150C/woda P - 11001150C/woda

ferryt ferryt austenit austenit austenit

W - 730780C/powietrze lub woda ferryt

Mo-0,8 Mo - 0 , 3 ; W-2,0

H - 10101050C/powietrze lub olej sorbit Odp. - 720780C/olej P - 10501100C/woda; starzenie - 700750C przez 10-14 h austenit

- szyny, kopaki, rury do piecw przemysowych, czci aroodporne kotw parowych i aparatw, czci suszarek do mas plastycznych, komr prniowych, podpory dla przegrzewaczy pary, czci zdmuchiwaczy sadzy 2H17 - garnki do wyarzania, skrzynki do nawglania H25T - czci mao obcione mechanicznie, pyty denne, szyny, mufle i inne czci piecw grzewczych, naczynia do wyarzania, czci do gazogeneratorw, czci aparatury do destylacji siarki, czci palnikw, osony termopar H18N9S - obcione mechanicznie czci aparatury przemysowej, kopaki, aparatura wysokoprna H23N18 - czci obcione mechanicznie, pracujce w wysokich temperaturach H25N20S2 - silnie obcione mechanicznie czci urzdze do konwersji metanu, pirolizy gazw, hydrogenizacji, urzdzenia dla przemysu szklarskiego, kosze do wypalania porcelany, czci aparatury pracujcej pod bardzo silnym obcieniem mechanicznym w wysokich temperaturach H10S2M - silnie obcione zawory wylotowe oraz bardzo silnie obcione zawory wlotowe silnikw spalinowych samochodowych, motocyklowych i lotniczych 4H14N14W2M - najsilniej obcione zawory wylotowe i wlotowe silnikw lotniczych

H13JS

Uwaga! Zawarto S do 0,03%, P - do 0,035 (0,045).

301

302
atmosferyczn, korozj w wodzie morskiej, roztworach alkalicznych, w produktach ywnociowych, kwasach nieorganicznych z wyjtkiem kwasu solnego, siarkowego, fluorowodorowego, jodu, bromu i wilgotnego chromu, na korozj w roztworach soli i w kwasach organicznych z wyjtkiem kwasu mrwkowego. Popraw odpornoci na dziaanie kwasu siarkowego zapewnia stalom 18-8 dodatek 1,53% molibdenu (np. H18N10MT). Bardzo dobr odporno na dziaanie kwasu siarkowego o dowolnym steniu i temp. do 100C ma stal 0H22N24M4TCu. Ze wzgldu na powszechnie odczuwany deficyt Ni zastpuje si go manganem i azotem (np. 1H17NG9 -tabl. 12.11). Odporno na korozj jest nieco gorsza ni stali 18-8, jednake w szeregu orodkw ich wasnoci s rwnorzdne.

12.6.2. Stale aroodporne

Stale przeznaczone na elementy maszyn i urzdze pracujcych w podwyszonych temperaturach powinny odznacza si aroodpornoci wzgdnie arowytrzymaoci, przy czym stale z tej grupy musz by rwnoczenie aroodporne. aroodporno jest cech charakteryzujc odporno metalu na dziaanie czynnikw chemicznych w podwyszonych temperaturach, przede wszystkim gazw utleniajcych. Utlenianie metali i stopw w podwyszonych temperaturach jest zoonym procesem cieplno-chemicznym, polegajcym nie tylko na czeniu tlenu z metalem, lecz rwnie dyfuzji atomw przez warstw tlenkw. elazo tworzy z tlenem kilka odmian tlenkw: FeO (wustyt), Fe 3 O 4 (magnetyt) i Fe 2 O 3 (hematyt). Skad utworzonej warstwy tlenkowej zaley od temperatury, przy czym powyej 650C szybko utleniania czystego elaza gwatownie zaczyna wzrasta - rys. 12.18. Utworzona warstwa tlenkowa powyej tej temperatury skada si gwnie z FeO, co bardzo przyspiesza wzrost gruboci zgorzeliny. Aeby zwikszy odporno elaza i stali na utlenianie w podwyszonych temperaturach, wprowadza si do nich takie pierwiastki, jak chrom, aluminium lub krzem, ktre wykazujc od elaza wiksze powinowactwo do tlenu, twoRys. 12.18. Przyrost masy prbki w zalenoci rz odpowiednio tlenki Cr 2 O 3 , Al 2 O 3 od temperatury

303
lub SiO 2 . Powstae z nich warstwy s bardzo szczelne i utrudniaj dyfuzj jonw elaza, chronic je w ten sposb przed dalszym utlenianiem. Im wysza jest temperatura pracy czci, tym wiksza zawarto pierwiastka stopowego jest potrzebna dla zapewnienia aroodpornoci (np. przy zawartoci powyej 10% Cr stal jest aroodporna przy 900C, za zapewnienie aroodpornoci przy 1100C wymaga 2025% Cr). aroodporno stali jest przede wszystkim zalena od ich skadu chemicznego i nie zwizana prawie ze struktur - rys. 12.19 i z tego wzgldu nie ma zasad- Rys. 12.19. Wpyw zawartoci chromu na temperatur aroodpornoci stali niczej rnicy pomidzy stosowanymi stalami aroodpornymi ferrytycznymi (chromowymi), a austenitycznymi (chromo-niklowymi). Wane jest tylko, aby stale aroodporne w zakresie temperatur ich pracy nie doznaway przemian alotropowych, gdy zwizane z tym zmiany objtociowe mogyby naruszy spjno powstaej warstwy tlenkw. Jako miar aroodpornoci przyjmuje si temperatur, w ktrej prbka o cile oznaczonych wymiarach uzyskuje graniczn warto przyrostu masy, wynoszcej 0,025 g/cm2 jej powierzchni, przy czym czas prby wynosi 250 godzin. arowytrzymaoci nazywa si zdolno stali do zachowania wasnoci mechanicznych w warunkach podwyszonej temperatury przy dziaaniu obcienia. Charakterystycznym zjawiskiem, wystpujcym w elementach konstrukcyjnych, pracujcych przy wyszych temperaturach pod dziaaniem obcie w cigu duszego czasu, jest pezanie (PN-60/H-04330). Std te o przydatnoci stali tej grupy decyduj: Czasowa granica pezania, zwana granic pezania, jest to stae obcienie podzielone przez przekrj pocztkowy prbki, ktre po upywie okrelonego czasu dziaania przy staej temperaturze spowoduje trwae wyduenie prbki o okrelon wielko. Granic pezania oznaczamy symbolem Ra(t)C gdzie "a" oznacza wyduenie w %, a t" czas w godzinach, np. R0,1/1000/800 - wielko naprenia, ktre po upywie 1000 godz. pezania w staej temperaturze 800C wywoa odksztacenie trwae nie wiksze ni 0,1%. Czasowa wytrzymao na pezanie, zwana wytrzymaoci na pezanie, jest to stae obcienie podzielone przez przekrj pocztkowy prbki, ktre po upywie okrelonego czasu dziaania przy staej temperaturze spowoduje

304
zerwanie prbki. Wytrzymao na pezanie oznacza si symbolem Rz(t)C, np. Rz(100)900 - wielko naprenia, ktre spowoduje rozerwanie prbki w czasie rwnym 100 godz. w temp. 900C. Niekiedy wyznacza si rwnie wytrzymao na pezanie, podajc tylko czas do rozerwania prbki przy okrelonej temperaturze, stosuje si wwczas uproszczone oznaczenie wytrzymaoci Rm (wytrzymao czasowa).

Rys. 12.20. Wytrzymao na pezanie dla kilku stali aroodpornych w zalenoci od temperatury pracy

Dla porwnania arowytrzymaoci rnych stali na rys. 12.20 przedstawiono wpyw temperatury na ich wytrzymao na pezanie. Jak wida, rwnie arowytrzymao wzrasta ze zwikszeniem zawartoci pierwiastkw stopowych, a w szczeglnoci w stalach zawierajcych molibden, wolfram a take tytan. Poniewa dodatki te nie podnosz aroodpornoci, stale arowytrzymae musz zawiera jeszcze dodatki zabezpieczajce aroodporno stali, przede wszystkim chrom, a take krzem i aluminium. Z kolei wprowadzenie niklu do stali aroodpornych pozwala uzyska struktury austenityczne, nie wykazujce niektrych wad, np. kruchoci. Stale aroodporne i arowytrzymae s ujte w normie PN-71/H-86022. Spord 15 gatunkw krajowych stali 7 naley do ferrytycznych (stale Cr-Al; Cr-Si), natomiast pozostae s zaliczane do austenitycznych (stale Cr-Ni). Stale ferrytyczne stosowane s na nie podlegajce obcieniom mechanicznym czci kotw parowych, piecw przemysowych, aparatury chemicznej, czci palnikw gazowych, skrzynie do nawglania itp. Natomiast stale austenityczne przeznaczone s na elementy maszyn i urzdze silnie obcionych mechanicznie w wysokich temperaturach i tak do temp. 850C zalecane s stale typu 18-8 z dodatkiem krzemu H18N9S. W temperaturze powyej 1000C mog pracowa stale typu H23N18 (do 1050C), H18N25S2 (do 1100C) lub H25H20S2 (do 1150C). Wszystkie wymienione stale stosowane

305
s po przesyceniu z temperatury 1100-1150C. Powysze stale wykazuj nisz odporno na dziaanie gazw zawierajcych zwizki siarki anieli stale chromowe ferrytyczna. Natomiast odwrotnie jest w przypadku atmosfer nawglajcych i azotujcych. Do stali aroodpornych nale rwnie stale zaworowe. Wymaga si od nich oprcz wysokiej odpornoci korozyjnej w rodowisku spalin rwnie: wysokiej odpornoci na cieranie przy wysokich temperaturach (temperatura grzybka zaworu wydechowego osiga bowiem 900C), dobrych wasnoci mechanicznych w wysokich temperaturach, wysokiego przewodnictwa cieplnego. Wreszcie technologia produkcji zaworw stawia dodatkowe wymagania redniej skrawalnoci i podatnoci do kucia. Wymaganiom wyej wymienionym stosunkowo najlepiej odpowiadaj stale rednio wglowe (0,45% C) zawierajce podobny zestaw pierwiastkw stopowych jak stale aroodporne. Norma PN-71/H-86022 wyodrbnia cztery stale zaworowe: H9S2, H10S2M, 4H14N14W2M i 50H21G9N4. Stale zaworowe H9S2 i H10S2M nosz nazw silchromw, stosowane s na zawory silnikw motocyklowych i samochodowych. Ich obrbka cieplna polega na hartowaniu w oleju z temperatury okoo 1050C z nastpnym odpuszczeniem w 750C, z chodzeniem w wodzie (H9S2) lub oleju (H10S2M) dla uniknicia kruchoci odpuszczania. Uzyskuje si kocow struktur sorbityczn. Po takiej obrbce cieplnej silchromy przy temperaturze otoczenia wykazuj Rm = = 740880 MPa i R r = 490690 Rys. 12.21. Wytrzymao stali zaworowych MPa. Po przekroczeniu temperatur w zalenoci od temperatury: 1 - H10S2N, 2 - H9S2 700-800C wytrzymao stali spada do bardzo niskich wartoci ustpujc zdecydowanie stalom austenitycznym. (4H14N14W2M, 50H21G9N4) - rys. 12.21. Std te stale 4H14N14W2M, 50H21G9N4 stosowane s na bardzo silnie obcione zawory wlotowe i wylotowych silnikw lotniczych. Obrbka cieplna tych stali to utwardzanie dyspersyjne, polegajce na przesycaniu z temperatury okoo 1100C z nastpnym starzeniem przy ok. 750G Stal 50H21G9N4 jest szczeglnie odporna na korozj wywoan tlenkami oowiu. Z tego powodu szeroko stosowana jest w nowoczesnych silnikach samochodowych.

306
Przykady gatunkw stali aroodpornych, ich skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i typowe zastosowanie podano w tablicy 12.12.

12.6.3. Stale odporne na cieranie

Przedstawicielem tej grupy jest austenityczna stal manganowa zwana od nazwiska wynalazcy - stal Hadfielda, zawierajca 11,3% C i 1114% Mn. Stosunek iloci wgla do manganu winien wynosi 1:10 (warunkuje stao struktury austenitycznej). Stal Hadfielda, jak to wynika z wykresu Fe-Mn-C - rys. 12.22, po nagrzaniu do wysokich temperatur 9501000C i powolnym chodzeniu na powietrzu ma struktur ferrytu z wtrceniami cementytu manganowego (Fe,Mn) 3 C Stal ta ma jednak najkorzystniejsze cechy, gdy struktura jej skada si z samego austenitu. Szybkie ozibienie stali z ww. temperatur zapobiega wydzielaniu si wglikw i pozwala na zachowanie struktury austenitycznej do temp. pokojowej i niszej. Wasnoci mechaniczne stali Hadfielda w stanie przesyconym ksztatuj si na poziomie: Rm = Rys. 12.22. Przekrj steniowy wykresu rwno= 8001080 MPa, Re = 340 wagi Fe-Mn-C od strony elaza, przy staej zawar440 MPa, A5 = 50%, Z = 60%, toci manganu, rwnej 12% HB = 220, K = 290 J/cm 2 . Na uwag zasuguje wysoka wytrzymao i udarno oraz dobre wasnoci plastyczne stali przy stosunkowo niskiej granicy plastycznoci i twardoci Jednak najbardziej charakterystyczn cech tej stali jest wysoka odporno na cieranie przy duych naciskach, jakie wywouj zgniot w warstwach powierzchniowych, ujawniajcy si przez szybki wzrost twardoci do ponad 500 HB. To silne utwardzenie tumaczy si tym, e stal ta, posiadajc nisk granic plastycznoci, atwo si umacnia w czasie odksztacania (struktura austenityczna ma wiele systemw atwego polizgu), w stopniu znacznie wikszym ni inne stale konstrukcyjne, a ponadto austenit w warstwie powierzchniowej pod wpywem nacisku ulega przemianie na martenzyt. Stal Hadfielda jest materiaem niezastpionym wtedy, gdy chodzi jednoczenie o du odporno na

307
cieranie i du udarno (stale zahartowane odznaczaj si rwnie du odpornoci na cieranie, ale s kruche). Stosowana jest na rozjazdy kolejowe, tramwajowe, elementy czerpakw koparek, kruszarek, gsienice pojazdw, kasy pancerne, kule i pyty do mynw itp. Ze wzgldu na trudn obrabialno tej stali, elementy wytwarza si najczciej przez odlewanie (staliwo Hadfielda - oznakowane wg PN-88/H-8316 L120G13). Popraw obrabialnoci uzyskuje si poprzez wygrzanie jej w temp. 500550C przez duszy okres czasu. Przy podgrzewaniu stali przesyconej na granicach ziarn austenitu i na granicach bliniakw wydzielaj si wgliki. W zakresie temperatur 300450C nastpuje przemiana zuboaego w wgiel austenitu w martenzyt, za powyej 500C - odpuszczanie martenzytu. Przemiana austenitu na martenzyt i jego odpuszczanie w temperaturach ww. powoduj, e po wygrzaniu i nastpnym ozibieniu w wodzie stal Hadfielda daje si obrabia spiekami. Po zakoczeniu obrbki skrawaniem stal ponownie poddaje si obrbce cieplnej, tj. przesycaniu.

12.6.4. Stale o specjalnych wasnociach magnetycznych

elazo jest jednym z nielicznych metali technicznych (oprcz Co i Ni) wykazujcych wasnoci ferromagnetyczne czyli o duej intensywnoci magnesowania. Wasnoci te wykazuje rwnie wikszo stopw elaza. Wyjtek stanowi stale o strukturze austenitycznej. Podstawow charakterystyk materiaw magnetycznych jest krzywa magnesowania zwana ptl histerezy - rys. 12.23. Na jej podstawie mona okreli dwie charakterystyczne wielkoci materiau: pozostao magnetyczn Br, czyli indukcj pozostajc w materiale po jego namagnesowaniu i usuniciu dziaania pola magnetycznego; jednostk indukcji jest Gaus (Gs), koercj Hc wyraajc wielko natenia pola magnetycznego przeciwnego znaku potrzebnego do odmagnesowania materiau; koercj mierzy si w erstedach (Oe). Pole ograniczone ptl histerezy przedstawia wielko energii zuytej do magnesowania i odmagnesowania materiau. Zalenie od ksztatu krzywej rozrnia si dwie podstawowe grupy materiaw ferromagnetycznych: magnetycznie mikkie i magnetycznie twarde. Pierwsze odznaczaj si wsk ptl histerezy (rys. 12.23a). S to materiay o duej przenikalnoci magnetycznej (u) i duej pozostaoci magnetycznej (Br), a maej koercji (Hc). Podczas okresowych zmian pola wzbudzajcego przemagnesowanie tych materiaw wystpuj mae straty energii, jak to wynika z ksztatu ptli histerezy. Najwaniejsza wasno materiaw magnetycznie mikkich - przenikalno magnetyczna - zaley od czystoci metalu, jego mikrostruktury i napre wasnych.

308
a) b) +B +B

-H Hc

+H

-H Hc

+H

Rys. 12.23. Krzywe magnesowania - ptla histerezy dla stali: a) magnetycznie mikkiej, b) magnetycznie twardej

Zanieczyszczenia, utlenienie, drobnoziarnisto oraz naprenia wasne (np. po obrbce mechanicznej lub plastycznej) zmniejszaj przenikalno magnetyczn. Poddaje je si wyarzaniu dla usunicia napre wasnych (wywoania rozrostu ziarna) w warunkach zabezpieczajcych przed utlenianiem. Drugie, tj. materiay magnetycznie twarde odznaczaj si szerok ptl histerezy (rys. 12.23b). Charakteryzuje je niewielka pozostao magnetyczna (Br) i dua koercja (Hc). Okresowe zmiany zewntrznego pola magnetycznego, powoduj due straty energii, ale po namagnesowaniu stan nasycenia utrzymuje si przez duszy czas. Koercja - najwaniejsza wasno tej grupy materiaw - zaley gwnie od napre wasnych, ktre j powikszaj. Dla uzyskania moliwie duych napre wasnych materiay magnetycznie twarde poddaje si obrbce cieplnej, np. stale - hartowaniu. Stale magnetycznie mikkie. Podstawowym materiaem do pracy w obwodach prdu zmiennego s niskowglowe (< 0,1% C) stale krzemowe (0,44,2% Si) o duej czystoci, przeznaczone do wyrobu blach elektrotechnicznych, z ktrych wykonuje si rdzenie transformatorw i czci prdnic. Stal na blachy transformatorowe zawiera 3 , 7 4 , 2 % Si przy minimalnej iloci wgla (0,010,02%), a stal na blachy prdnicowe 0,43,4% Si i 0,1% C. Im wiksza czysto (C0,02%, P 0 , 1 5 % , S0,015%), wiksze ziarno i bardziej jednorodna struktura, tym wasnoci magnetyczne s lepsze. Ponadto na wasnoci magnetyczne wyrany wpyw wywiera technologia walcowania blach. Obrbka cieplna stali krzemowej (po walcowaniu na zimno - zgniot 510%) polega na wyarzaniu w temperaturze 11001200C

309
w atmosferze wodoru lub w prni. Rekrystalizacja w tak wysokich temperaturach prowadzi do danego rozrostu ziarn, wykazujcych czsto okrelon orientacj krystalograficzn w stosunku do powierzchni blachy (tekstura Gossa). Atmosfera wodoru w czasie wyarzania uatwia wypalanie si resztek wgla, ktrego zawarto w procesie metalurgicznym udaje si obniy co najwyej do 0,6%. Stale magnetycznie mikkie nie s ujte jednoznacznie w PN, zawarte s w normach branowych BN-75/0642-31, BN-80/0642-43, BN-71/0642-26 oraz PN-87/H-92124. Stale magnetycznie twarde s stosowane na trwae magnesy. Ujte s w PN-75/H-84038. W zalenoci od wasnoci magnetycznych rozrnia si trzy gatunki stali: W6, H6K6 i H9K15M2. Litery w znaku stali oznaczaj: H - chrom, W - wolfram, K - kobalt, M - molibden. Liczby po literach okrelaj redni zawarto danego skadnika stopowego. Skad chemiczny stali na magnesy trwae podano w tablicy 12.13. Dobre wasnoci magnetyczne stali na magnesy zapewnia struktura jednorodnego martenzytu o moliwie najmniejszej zawartoci wglikw i austenitu szcztkowego. Struktur tak uzyskuje si dopiero w wyniku zoonej obrbki cieplnej, na ktr skada si: normalizowanie, hartowanie z obrbk podzerow oraz niskie odpuszczanie.
Tablica 12.13
Skad chemiczny stali na magnesy trwae (wg PN-75/H-84038) Zawarto pierwiastkw [%] C W6 H6K6 0,68 0,78 0,90 1,05 Mn 0,20 0,40 0,20 0,40 0,20 0,40 Si 0,17 0,40 0,17 0,40 0,17 0,40 Pmax 0,03 0,03 0,03 Smax 0,03 0,2 0,02 Cr 0,30 0,50 5,50 6,50 8,0 10,0 W 5,20 6,20 Mo 1,20 1,70 Nimax 0,30 0,60 0,60 Co 5,50 6,50 13,50 16,50

H9K15M2 0,90 1,05

Normalizowanie przeprowadza si w wysokich temperaturach: 1050 1250C, dla przeprowadzenia duej iloci wglikw do roztworu staego. Hartowanie przeprowadza si z temperatur niszych: 840C dla stali W6: 950C (olej) dla stali H6K6; 1000C (powietrze) dla stali H9K15M2, dla uzyskania drobnoiglastego martenzytu. Po hartowaniu przeprowadza si wymraanie dla usunicia austenitu szcztkowego przy 70C oraz odpuszcza si przy 100C. Odpuszczanie prowadzone w temp. 100C zmniejsza wprawdzie warto koercji, lecz zapewnia jej stao w czasie. Najlepsze wasnoci magnetyczne wykazuj stale

310
zawierajce kobalt (struktura zoona z drobnego martenzytu), jednake ich zastosowanie jest ograniczone, z uwagi na fakt, e kobalt jest pierwiastkiem deficytowym. Na mae i nieodpowiedzialne magnesy mona stosowa stale wglowe. Podane wasnoci magnetyczne uzyskuje si po zahartowaniu. Wad stali wglowych jest maa hartowno oraz nietrwao struktury martenzytycznej. Magnesy ze stali W6 s stosowane w licznikach elektrycz nych, zegarach, gonikach radiowych, suchawkach telefonicznych oraz innych przyrzdach wymagajcych magnesw o maym wspczynniku odmagnesowania. Stale H6K6 i H9K15M s stosowane na magnesy do urzdze pomiarowych, urzdze przeciwiskrowych oraz innych naraonych na dziaa nie silnych pl odmagnesowujcych lub wahania temperatury. Stale niemagnetyczne. Oprcz stali magnetycznie mikkich i twardych do omawianej grupy naley zaliczy stale niemagnetyczne, tj. takie, ktre za chowuj si obojtnie w polu magnetycznym. S one uywane na piercienie wirnikw generatorw, osony przyrzdw pomiarowych (np. kompasw), ruby w rdzeniach transformatorw itp. Austenityczne stale nierdzewne mog by stosowane z pewnymi ograniczeniami jako niemagnetyczne. Ograniczenia te wynikaj z wystpowania w wielu stalach uwaanych za austenityczne znacznej iloci ferrytu, a w wielu z nich temperatura, poniej ktrej moe zaj przemiana austenitu w martenzyt pod wpywem odksztacenia plastycznego, ley powyej temperatury otoczenia. Z tego wzgldu jako stale niemagnetyczne stosuje si: stale chromowo-niklowo-manganowe lub chromowo-manganowe (mangan jest pierwiastkiem stabilizujcym austenit przy niskich temperatu rach). Najczciej stosowanymi stalami s: G18H3 i H12N11G9 (wg BN-68/0631-04). Stal G18H3 zawiera ok. 0,40% C, 18,0% Mn, 0,5% Si, 3,0% Cr, 0,1% N, a stal H12N11G9 ok. 0,15% C, 9,0% Mn, 0,5 Si, 12,0% Cr i 11,0% Ni. Obrbka cieplna stali niemagnetycznych polega na przesycaniu. Ich wasnoci mechaniczne mona podwysza przez odksztacenie na zimno.

Podzia stali wedug zastosowania przyjty w tym skrypcie jest zgodny z PN-57/H-01000 obowizujc do 1993 r. Z uwagi na konieczno dostosowania przepisw polskich norm do standardw wiatowych obecnie wprowadza si sukcesywnie zmiany norm. Od 1.01.1993 r. obowizuje nowa klasyfikacja stali zawarta w PN-91/H-01010/03, ale wiele norm przedmiotowych okrelajcych poszczeglne grupy stali nie jest jeszcze dostosowanych do nowego podziau. Dlatego zostan przedstawione tylko zaoenia nowej klasyfikacji stali. PN-91/H-01010/03 wyrnia wedug kryterium wasnoci i zastosowanie dwie klasy jakoci stali stopowych, ktre nastpnie dziel si na podklasy: 1. Stale stopowe jakociowe. Stosuje si do nich te same kryteria klasyfikacji jak dla stali niestopowych jakociowych, z uwzgldnieniem dodatkowych wymaga w zakresie pierwiastkw o zawartociach rwnych lub wikszych od zawartoci granicznych dla domieszek w stalach niestopowych. Wyroby ze stali stopowej tej klasy nie s przeznaczone do ulepszania cieplnego ani utwardzenia powierzchniowego. Podklasy stali stopowych jakociowych:

1)

311
a) stale konstrukcyjne drobniziarniste spawalne, przeznaczone na zbiorniki i rurocigi pracujce pod cinieniem (inne od podanych w podklasie d), speniajce nastpujce warunki - minimaln granic plastycznoci Re poniej 380 MPa dla wyrobw o gruboci do 16 mm; - zawarto pierwiastkw mniejsz od zawartoci granicznych: Cr - 0,50%; Zr - 0,12%; Mn - 1,8%; Cu - 0,50%; Mo - 0,10%; Ni - 0,50%; Nb - 0,08% i Ti - 0,12%; - minimaln prac amania KV do 27 J na prbkach wzdunych ISO z karbem V przy -50C; b) stale elektrotechniczne zawierajce jako pierwiastki stopowe tylko krzem i aluminium, o specjalnych wymaganiach w zakresie ograniczonej stratnoci magnetycznej lub/i okrelonej minimalnej indukcji magnetycznej albo polaryzacji lub przenikalnoci magnetycznej; c) stale stopowe na szyny, grodzice lekkie, uki na obudowy grnicze, zawierajce pierwiastki stopowe w celu podwyszenia wasnoci uytkowych wyrobw; d) stale stopowe na wyroby paskie walcowane na zimno lub na gorco, stosowane do dalszej trudniejszej przerbki na zimno (z wyjtkiem stali na zbiorniki i rurocigi pracujce pod cinieniem), zawierajce pierwiastki rozdrabniajce ziarno: bor, niob, tytan, wanad i/lub cyrkon, albo stale dwufazowe o strukturze mieszanej zoonej z ferrytu, jako skadnika dominujcego, i powyej 1 0 - 3 5 % martenzytu; e) stale stopowe z zawartoci miedzi, w ktrych tylko mied stanowi pierwiastek stopowy; 1) stale krzemowo-manganowe na spryny lub czci odporne na cieranie zawierajce P i S powyej 0,035% kadego z tych pierwiastkw. 2. Stale stopowe specjalne - stale, ktrym przez dokadne regulowanie skadu chemicznego i sterowanie procesem produkcyjnym nadaje si najbardziej zrnicowane waciwoci przetwrcze i uytkowe we wzajemnej wspzalenoci i zawonych zakresach. Podstaw klasyfikacji stali specjalnych stanowi przede wszystkim skad chemiczny. Wyrnia si nastpujce podklasy: a) stale odporne na korozj, zawierajce do 1,2% C, nie mniej ni 10,50% Cr, ktre pod wzgldem zawartoci niklu dzieli si na: - poniej 2,50% Ni, - nie mniej ni 2,50% Ni, b) stale szybkotnce zawierajce nie raniej ni 0,60% C i 36 Cr oraz - wraz z innymi skadnikami lub bez nich - co najmniej dwa z trzech podstawowych dodatkw stopowych celowo wprowadzonych: molibden, wolfram lub wanad o zawartoci cznej nie mniej ni 7%, c) stale stopowe specjalne innych grup: - stale stopowe konstrukcyjne, - stale stopowe maszynowe, - stale aroodporne, - stale odporne na pezanie, - stale narzdziowe stopowe, - stale na oyska toczne, - stale o szczeglnych wasnociach fizycznych.

13. MIED I JEJ STOPY

Mied bya pierwszym metalem szeroko wykorzystanym przez czowieka. Okoo siedmiu tysicy lat temu w dorzeczu Tygrysu i Eufratu posugiwano si narzdziami wyklepanymi z grudek rodzimej miedzi. Pniej zaczto wytapia mied z rud. Zwykle produktem wytopu nie bya czysta mied, gdy w rudach znajdoway si inne metale, zwaszcza cyna. Narzdzia wykonane ze stopu miedzi z cyn, nazwanego brzem, byy lepsze ni miedziane. Z czasem nauczono si uzyskiwa brz nie w drodze przypadku, lecz w wyniku stapiania skadnikw, w odpowiednio dobranych proporcjach. Wynalazek ten mia miejsce okoo cztery tysice lat temu dajc pocztek epoce brzu.

13.1. Mied
Mied ma charakterystyczne czerwonawe zabarwienie, krystalizuje w ukadzie regularnym o sieci ciennie centrowanej Al i nie posiada odmian alotropowych. Temperatura topnienia miedzi wynosi 1083C, a jej gsto - 8960 kg/m 3 . Wytrzymao miedzi na rozciganie Rm wynosi 200250 MPa, granica plastycznoci R0,2 okoo 50 MPa, twardo okoo 45 HB, wyduenie A5 - 35%. Dziki dobrej plastycznoci mied mona obrabia plastycznie na gorco i na zimno. Obrbka plastyczna na zimno zwiksza wasnoci wytrzymaociowe miedzi. Po zgniocie 60%, Rm wynosi okoo 400 MPa, HB - 110, przy wydueniu A5 - 2%. Domieszki wystpujce w miedzi maj duy wpyw na wasnoci mechaniczne i technologiczne. Do najbardziej szkodliwych nale bizmut i ow; tworz one niskotopliwe eutektyki (temperatury topnienia 270C i 326C), rozoone na granicach ziarn. Obecno ich uniemoliwia przerbk plastyczn miedzi, powodujc krucho na gorco. Ujemny wpyw wymienionych domieszek ujawnia si ju przy zawartoci rzdu tysicznych procenta. Tlen reaguje z miedzi, w wyniku czego powstaje tlenek Cu 2 O. Tworzy on z miedzi eutektyk o temperaturze topnienia 1065C, zmniejszajc plastyczno metalu. Przy wyarzaniu utlenionej miedzi w rodowisku zawierajcym wodr pojawia si choroba wodorowa tego metalu: wodr dyfundujc atwo w gb miedzi redukuje napotykane tlenki, a powstajca para wodna wywiera due

313
cinienie, powodujc pknicia. Do szkodliwych zanieczyszcze zalicza si rwnie siark, wchodzc w skad kruchej eutektyki Cu 2 S+Cu (temperatura topnienia 1067C), ktra utrudnia obrbk plastyczn miedzi.

Rys. 13.1. Wpyw zawartoci zanieczyszcze na przewodno elektryczn waciw miedzi

Czysta mied odznacza si najlepsz - po srebrze - przewodnoci elektryczn dochodzc do 58 MS/m. Wysoka przewodno miedzi zaley przede wszystkim od jej czystoci. Jak wynika z rys. 13.1, wszelkie zanieczyszczenia wpywaj mniej lub wicej na obnienie przewodnoci elektrycznej. Zanieczyszczenia rozpuszczajce si w miedzi i powodujce due znieksztacenia sieci (P, Si, As itp.) maj bardzo duy wpyw ujemny. Jeeli znieksztacenie jest mae, jak np. w wypadku Ag, Cd, to domieszki maj tylko niewielki wpyw na przewodno. Zanieczyszczenia nie rozpuszczajce si w miedzi (Bi, Pb) lub tworzce izolowane wtrcenia niemetaliczne (siarczki, tlenki, krzemiany) rwnie niewiele obniaj przewodno miedzi. Zmniejszenie przewodnoci elektrycznej powoduje te zgniot. Dlatego na przewody, od ktrych nie wymaga si duej wytrzymaoci, stosuje si mied wyarzon; na przewody wiszce natomiast (gdzie wana jest wytrzymao) uywa si miedzi zgniecionej lub z dodatkiem skadnikw zwikszajcych wytrzymao. Dodatek 0,51% Cd do miedzi zwiksza jej wytrzymao nie obniajc prawie przewodnoci elektrycznej. Mied posiada rwnie dobr przewodno ciepln, daje si atwo lutowa, nieco gorzej spawa i ma du odporno na korozj. Odporno miedzi na korozj jest wynikiem dodatniego potencjau elektrodowego. W szczeglnoci odporno na korozj atmosferyczn jest zapewniona ochronnym dziaaniem szczelnie przylegajcej warstwy niebiesko-zielonego zasadowego wglanu miedzi nazywanego patyn. Dlatego dawniej uywano blach miedzianych do pokrywania dachw reprezentacyjnych budynkw. Atmosfera przemysowa zawierajca dwutlenek siarki i amoniak dziaa na mied agresywnie.

314
Gatunki miedzi wytwarzanej w Polsce s ujte w normie PN-77/H-82120. Podstaw klasyfikacji jest sposb wytwarzania i zawarto zanieczyszcze, ktrych czn ilo okrela si przez podanie zawartoci miedzi w znaku gatunku. Rodzaje i gatunki miedzi oraz przykady gwnych zastosowa przedstawia tablica 13.1.
Tablica 13.1
Niektre rodzaje i gatunki miedzi (wg PN-77/H-82120) Rodzaje miedzi Gatunek znak cecha Katody katodowa Cu99,99K Cu99,95K MOKS MOK pwyroby i wyroby z miedzi beztlenowej, wyroby do emaliowania pwyroby i wyroby z miedzi i stopw miedzi Gwne zastosowanie

Mied przetopiona beztlenowa Cu99,99B Cu99,95B katodowa przetopiona odtleniona Cu99,9E Cu99,9R Cu99,5R rafinowana ogniowo odlewnicza Cu99,7G Cu99,5G Cu99 MOOB MOB M1E M1R M3R M2G M3G M4 odlewy z miedzi i stopw miedzi elektronika, radiotechnika elektronika pwyroby i wyroby dla elektrotechniki i do innych celw pwyroby i wyroby do oglnych celw szczeglnie na elementy spawane pwyroby i wyroby do oglnych celw

Mied znalaza due zastosowanie przede wszystkim z powodu swojej wysokiej przewodnoci elektrycznej i cieplnej. Wikszo miedzi jest uywana w elektrotechnice na przewody, w przemyle chemicznym do wyrobu wymiennikw ciepa i innej aparatury. Ze wzgldu na niewielk wytrzymao, czystej miedzi nie uywa si na czci maszyn, wykorzystuje si natomiast jej stopy. Najwaniejszymi stopami miedzi, w ktrych mied jest skadnikiem gwnym, s: mosidze (stopy z cynkiem), mosidze wysokoniklowe (stopy z cynkiem i niklem), miedzionikle (stopy z niklem), brzy (stopy z innymi poza cynkiem i niklem metalami). Przy zawartoci pierwiastka stopowego nie przekraczajcej granicznej rozpuszczalnoci wymienione stopy maj budow rnowzowego roztworu o strukturze Cu, co zapewnia im wasnoci zblione

315
do miedzi: dobr plastyczno, przewodno elektryczn i ciepln, odporno korozyjn, przy wyszych wasnociach wytrzymaociowych.

13.2. Mosidze
Stopy miedzi z cynkiem nazywane s mosidzami. Wykres rwnowagi ukadu mied-cynk przedstawiono na rys. 13.2. W stanie staym mied tworzy z cynkiem sze faz, ktre s roztworami staymi na osnowie obu skadnikw lub faz midzymetalicznych, powstajcych w wyniku przemian perytektycznych.

Rys. 13.2. Wykres ukadu rwnowagi Cu-Zn

Faza jest roztworem staym cynku w miedzi, krystalizujcym w tym samym ukadzie co mied - A1. Faza jest roztworem staym na bazie fazy midzymetalicznej CuZn o steniu elektronowym 3/2, krystalizujcym w sieci A2. W wysokich temperaturach faza posiada nieuporzdkowane, przypadkowe rozmieszczenie atomw w sieci krystalicznej. Podczas ochadzania, w temperaturach poniej 454468C, sie przestrzenna ulega uporzdkowaniu tworzc nadstruktur, oznaczon na wykresie jako '.

316
Przy wikszych zawartociach cynku pojawia si faza - roztwr stay na bazie fazy midzymetalicznej Cu 5 Zn 8 o steniu elektronowym 21/13 i zoonej sieci krystalicznej. Pojawienie si tej fazy w stopach Cu-Zn pogarsza wyranie wasnoci mechaniczne, wic zastosowanie praktyczne maj stopy do zawartoci 4 5 - 4 7 % cynku, w ktrych faza g nie wystpuje. Mosidze dzieli si zwykle wedug struktury na jednofazowe a, dwufazowe +' i rzadziej stosowane mosidze jednofazowe '. Mosidze jednofazowe a po odlaniu posiadaj struktur dendrytyczn (rys. 13.3). Wyarzone ujednoradniajco lub wolno chodzone uzyskuj budow jednorodnego roztworu (rys. 13.4). Po przerbce plastycznej i rekrystalizacji - budow komrkow z utworami bliniaczymi (rys. 13.5). Mosidze dwufazowe +' odlane posiadaj przewanie budow iglast (rys. 13.6). Po przerbce plastycznej na gorco uzyskuj regularn, komrkow struktur (rys. 13.7). Nieliczne mosidze, jedynie stopowe, posiadaj struktur ' (rys. 13.8).

Rys. 13.3. Dendrytyczn struktura roztworu Rys. 13.4. Ujednorodniony roztwr w mosia w mosidzu. Trawiono dzu. Trawiono FeCl3HCl FeCl 3 + HCl (pow. x100) (pow. x100)

Rys. 13.5. Komrkowa budowa roztworu z bliniakami rekrystalizacji. Trawiono FeCl 3 +HCl (pow. x400)

Rys. 13.6. Struktura mosidzu +' po odlaniu: biae igy fazy a na tle ciemnej fazy '. Trawiono FeCl 3 +HCl (pow. x200)

317

Rys. 13.7. Komrkowa budowa mosidzu +'. Trawiono FeCl 3 +HCl (pow. x200)

Rys. 13.8. Struktura mosidze jednofazowego '. Trawiono FeCl3 + HCl (pow. x200)

Rys. 13.9. Wpyw zawartoci cynku na wasnoci mechaniczne mosidzw lanych

Wasnoci mechaniczne mosidzw zale od zawartoci cynku (rys. 13.19). Najwiksz plastyczno ma stop jednofazowy o zawartoci 30 32% Zn. Po przekroczeniu granicy obszaru jednofazowego (~38% Zn), wyduenie gwatownie zmniejsza si. Wytrzymao natomiast osiga maksimum przy zawartoci okoo 45%, a wic w stopach o strukturze '. Mosidze o strukturze a nadaj si do przerbki plastycznej na zimno i gorco. Przy obecnoci w strukturze fazy ' obnia si znacznie podatno na przerbk plastyczn na zimno. Mosidze takie przerabia si na gorco po uzyskaniu jednorodnej fazy , tj. powyej temperatury przemiany . Faza uzyskuje wtedy du plastyczno, przy znacznym zmniejszeniu wasnoci wytrzymaociowych. Stosowane w Polsce mosidze s ujte w normach: do przerbki plastycznej PN-92/H-87025 i odlewnicze PN-91/H-87026. W tablicach 13.2 i 13.3 przedstawiono oznaczenia, skad, wasnoci i podstawowe zastosowanie wybranych mosidzw obu grup. Wikszo gatunkw wyszczeglnionych

318
Tablica 13.2 Wybrane gatunki mosidzw do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87025)
Gatunek Grupa gatunkw Znak/Cecha Skad chemiczny [%] Cu r. 90 Inne Zn Orientacyjne wasnoci Gwne zastosowanie

CuZn10/M90

bardzo podatny na przerbk plastyczn na zimno, odporny na korozj napreniow, dobry do lutowania bardzo podatny na przerbk plastyczn na zimno, dobry do lutowania

elementy wykonane rnymi metoda mi przerbki plastycznej, szczegl nie przez gbokie toczenie tamy do produkcji chodnic, elemen ty wykonane rnymi metodami przerbki plastycznej, w tym przez gbokie toczenie

Mosidze dwuskadnikowe

CuZn30/M70

70

CuZn40/M60 CuZn36Pb3/M061

60 61

Pb~3 Reszta

bardzo podatny na przerbk plastycz- elementy wykonane rnymi meto n na zimno, dobry do lutowania dami przerbki plastycznej bardzo dobrze skrawalny, o bardzo elementy wykonywane rnymi metoograniczonej podatnoci na przerbk dami skrawania, w tym na automaplastyczn na zimno tach dobrze skrawalny, o ograniczonej po- elementy wykonane rnymi meto datnoci na przerbk plastyczn dami skrawania na zimno bardzo odporny na korozj odporny na korozj rury na wymienniki ciepa elementy aparatury, elementy lizgowe i

Mosidze oowiowe

CuZn40Pb2/MO58

58

Pb~2

CuZn28Snl/MC70 Mosidze wieloskadnikowe bezoowiowe (mosidze specjalne) CuZn39Al1Fe1Mn1/MA58

70 58

Sn~l Al~l Fe~l Mn~l Mn~l,5 Si~l

CuZn40Mnl,5/MM58 CuZn31Si1/MK68

58 68

odporny na korozj atmosferyczn, dobry do lutowania dobre wasnoci lizgowe

elementy aparatury, architektura elementy lizgowe

Wybrane gatunki mosidzw odlewniczych (wg 91/H-87026)

Skad chemiczny [%] Nazwa gatunku Mosidz manganowo-elazowy Znak/Cecha gatunku CuZn40Mn3Fe1/MM55 Cu r. 55 Inne Mn~3,5 Fe~l Zn Sposb Wasnoci mechaniczne odlewaA 5 min HB min nia1) [MPa] 1p 1k 1e 450 500 400 1 15 10 10 90 100 100

Tablica 13.3

Orientacyjna charakterystyka - zastosowanie odporny na cieranie, rednio odporny na korozj, kawitacj i podwyszone temperatury do 250C; lejno dostateczna; proste i due odlewy, czci maszyn, pojazdw, silnikw, ruby okrtowe bardzo dobra lejno, skrawalno; odporny na korozj wody morskiej, cieranie; czci maszyn i silnikw obcionych statycznie, stosowane w przemyle komunikacyjnym, lotniczym i okrtowym bardzo dobra lejno, skrawalno; odporny na cieranie, odporny na niewielkie obcienia dynamiczne; armatura niskocinieniowa, obudowy czci maszyn, koszyczki oysk tocznych odporny na cieranie i podwyszone temperatury do 230oC; lejno dobra; wszelkiego rodzaju czci maszyn, oyska, armatura dobra lejno i skrawalno; odporny na cieranie, korozj wody morskiej; spawalny; armatura i czci maszyn w przemyle chemicznym, okrtowym, komunikacyjnym

Mosidz aluminiowo-manganowo-elazowy

CuZn38A12Mn1Fe/MA58

50

Al~2 Mn~l,5 Fe~l Reszta

1p 1k 1g

400 480 480

12 15 18

90 100 100

Mosidz oowiowy

CuZn38Pb2/MO60

60

Pb~2

1p 1k

250 280

10 12

70 70

Mosidz manganowo-oowiowo-elazowy (niskomiedziowy) Mosidz krzemowy

CuZn43Mn4Pb3Fe/MM47

47

Mn~3,5 Pb~3 Fe~1 Si~4

1p 1k

360 400

10 8

110 120

CuZn16Si3,5/MK80

80

1p 1k

300 400

15

90 100

1)

1p 1k 1e 1g

w formach piaskowych w formach metalowych odrodkowo metod cig lub pcig

319

320
w normach stanowi mosidze wieloskadnikowe, zawierajce oprcz gwnego dodatku - cynku, inne dodatki stopowe. Praktycznie, brak rozpuszczalnoci w roztworach ukadu Cu-Zn wykazuje ow. Pozostae, najczciej stosowane dodatki stopowe - Al, Sn, Si, Mn, Fe rozpuszczaj si w sposb ograniczony w roztworach i ' zmieniajc zakresy ich wystpowania oraz wasnoci. Aluminium zwiksza wasnoci wytrzymaociowe mosidzw bez nadmiernego zmniejszenia cech plastycznych. Dodatek tego skadnika poprawia odporno na korozj atmosferyczn i korozj wody morskiej. Ponadto, podczas topienia zmniejsza straty cynku poprzez wytworzenie na powierzchni ciekego stopu ochronnej warstwy Al 2 O 3 . Z drugiej strony, stworzenie si takiej warstwy utrudnia spawanie i lutowanie mosidzw. Cyna jest skadnikiem stosowanym dla podwyszenia odpornoci na korozj wody morskiej. Mangan powoduje wzrost wasnoci wytrzymaociowych przy nieznacznym obnieniu plastycznoci. Mosidze manganowe posiadaj dobr odporno na korozj atmosferyczn i korozj w warunkach morskich. Krzem wywiera silny wpyw na wasnoci mechaniczne mosidzw, zaleny od zawartoci cynku. Przy wikszej zawartoci cynku w stopie, wobec pojawienia si faz bogatych w krzem, powoduje duy wzrost wytrzymaoci przy jednoczesnym zmniejszeniu cech plastycznych. Mosidze krzemowe odznaczaj si dobr lejnoci, skrawalnoci, spawalnoci oraz du odpornoci na korozj wody morskiej. Ow poprawia skrawalno, wasno lizgowe mosidzw, zwiksza ich lejno i obnia temperatur topnienia. Przy rwnomiernym rozmieszczeniu, niewielka ilo (do 1%) oowiu nie wpywa w sposb widoczny na obnienie wasnoci mechanicznych. Wysza zawarto pogarsza wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne. Nikiel jest dodatkiem stopowym polepszajcym wytrzymao i plastyczno mosidzw wieloskadnikowych. Zwiksza rwnie odporno na dziaanie korozji. elazo wystpuje zawsze cznie z innymi dodatkami - manganem i aluminium. Drobne wtrcenia faz bogatych w elazo, wydzielajce si podczas krzepnicia stopu, rozdrabniaj jego struktur, z czym wie si wzrost wasnoci mechanicznych. Obecno tych wydziele wpywa jednak niekorzystnie na odporno korozyjn mosidzw. W grupie mosidzw do przerbki plastycznej wyrnia si mosidze dwuskadnikowe, oowiowe i wieloskadnikowe. Mosidze o niszych zawartociach cynku i innych dodatkw stopowych, posiadajce struktur roztworu , przerabia si plastycznie na zimno. Miejscowa niejednorodno skadu chemicznego (segregacja dendrytyczna), cho niewielka w wypadku mosidzw, moe stwarza trudnoci przy

321
przerbce na zimno. Przed przerbk stosuje si wic wyarzanie ujednoradniajce, w temperaturze okoo 700C przez kilka godzin. Mosidze podlegaj znacznemu umocnieniu przez zgniot Przy wikszych odksztaceniach, gdy wobec zmian wasnoci mechanicznych zdolno materiau do dalszej obrbki zostaje zahamowana, a warunki technologiczne wymagaj dalszego prowadzenia procesu, naley stosowa midzyoperacyjne wyarzanie rekrystalizujce. Przy wyarzaniu rekrystalizujcym stosuje si temperatur wysz o 1 0 0 3 0 0 C od temperatury rekrystalizacji przerabianego stopu: przykadowo dla mosidzu CuZn30 wynosi ona 500580C. Zbyt wysoka temperatura lub nadmiernie dugi czas procesu mog doprowadzi do gruboziarnistoci materiau - wady dyskwalifikujcej pfabrykaty do gbokiego toczenia. Nadmiernie due ziarno, w stosunku do stopnia odksztacenia i gruboci toczonego elementu, powoduje groszkowato" powierzchni, a nawet pknicia. Zastosowanie wyarzania rekrystalizujcego po przerbce plastycznej na zimno zapewnia stan mikki; natomiast bez tego zabiegu - jest stan umocniony o powikszonych wasnociach wytrzymaociowych. Zalenie od wartoci umocnienia (zgniotu) wyrnia si stany: wyarzony, ptwardy, twardy i sprysty, ktrych charakterystyki podano w tablicy 13.4.
Tablica 13.4 Charakterystyka stanw mosidzu CuZn30 Stan zgniot [%] Rm [MPa] A5 [%] Mikki 290 45 Ptwardy 10-15 350 25 Twardy 20-25 400 15 Sprysty 50-60 520 5

Mosidze o wikszej zawartoci cynku (ok. 36%) s przerabiane plastycznie na zimno i gorco; jeli jednak mosidz jest dwufazowy +', stosuje si zwykle przerbk na gorco. Mosidze odlewnicze posiadaj przewanie struktur +', czsto z wydzieleniami faz zawierajcych dodatki stopowe. W tym zakresie skadw linie likwidusu i solidusu le blisko siebie, co powoduje ma skonno do segregacji i zapewnia dobre wasnoci odlewom. Mosidze odlewnicze stosowane w Polsce s stopami wieloskadnikowymi. Ich wytrzymao na rozciganie zawarta jest w zakresie 250-700 MPa, twardo 80-200 HB, wyduenie A5 5 - 1 8 % . Wszystkie mosidze odznaczaj si dobr odpornoci na korozj atmosferyczn. Mosidze dwufazowe s jednak mniej odporne; jest to spowodowane powstaniem lokalnych ogniew midzy faz i ' - o niszym potencjale elektrochemicznym.

322
W elektrolitach zawierajcych jony chlorkowe wystpuje charakterystyczna korozja elektrochemiczna mosidzw (zwaszcza dwufazowych) nazywana odcynkowaniem. Oba skadniki stopu - Cu i Zn przechodz do roztworu, lecz reakcja wtrna powoduje wytrcenie miedzi na powierzchni elementu w postaci gbczastej masy. Zmniejszony zostaje w ten sposb czynny przekrj wyrobu, przy zachowanym zewntrznym ksztacie. Mosidze s wraliwe na korozj napreniow, objawiajc si tak zwanym pkaniem sezonowym. Wyroby mosine, pozostajce pod wpywem napre zewntrznych lub wewntrznych, w obecnoci amoniaku, nawet o maym steniu (powietrze po burzy), s skonne do pkni midzykrystalicznych. Wyarzanie odprajce w 250C przez 45 godzin usuwa naprenia wewntrzne i uodparnia mosidz na pkanie sezonowe. Skonno do pkania sprawdza si prb rtciow, polegajc na poddaniu wyrobu dziaaniu roztworu H g N 0 3 . Wystpienie pkni na powierzchni prbki dowodzi obecnoci napre wasnych.

13.3. Brzy Brzy cynowe

Mied tworzy z cyn zoony ukad rwnowagi (rys. 13.10). Praktyczne zastosowanie maj stopy do zawartoci ok. 20% Sn. W tym zakresie zawartoci cyny wystpuj: roztwr stay strukturze krystalicznej miedzi Al, rozpuszczajcy max. 15,8% Sn w temperaturze eutektoidalnej 520C. W miar obniania temperatury rozpuszczalno maleje; bardzo gwatownie poniej 350C. Uzyskanie struktury rwnowagi wymaga bardzo powolnego studzenia lub dugotrwaego wyarzania w odpowiednich temperaturach (maa szybko dyfuzji Sn w Cu). W warunkach technicznych uzyskuje si znaczne przesycenie fazy , jak to przedstawiono przerywan lini na wykresie - rys. 13.10; roztwr stay na bazie fazy elektronowej o steniu 3/2 ulegajcy rozpadowi eutektoidalnemu w 586C na mieszanin +; faza , rnica si od fazy sposobem rozmieszczenia atomw przy zachowaniu tej samej sieci, rozpadajca si w 520 C na eutektoid +; roztwr stay na bazie fazy elektronowej (o steniu 21/13) ulegajcy w 350C przemianie eutektoidalnej na mieszanin faz +. W technicznych warunkach studzenia odleww ta ostatnia przemiany nie zachodzi; faza jest trwaa do temperatury otoczenia - linia przerywana na wykresie rys. 13.10.

323

Rys. 13.10. Fragment wykresu ukadu rwnowagi Cu-Sn

Rys. 13.11. Struktura brzu cynowego: a) lany 5% Sn, b) lany 10% Sn (eutektoid + wskazano strzak. Trawiono FeCl 3 +HCl (pow. x 100 - a, x 400 - b)

324
Struktura cynowych brzw technicznych w temperaturze otoczenia jest wic nierwnowagowa: do ok. 8% Sn stopy s jednofazowe (rys. 13.11a), a powyej 8% Sn zawieraj ziarna fazy i eutektoidu + (rys. 13.11b). Szeroki zakres temperatur midzy likwidusem a solidusem oraz maa szybko dyfuzji powoduje siln skonno brzw do segregacji dendrytycznej. Ciemniejsze rdzenie dendrytw s bogatsze w mied ni warstwy zewntrzne (rys. 13.11). Zjawisko segregacji jest bardzo niekorzystne z punktu widzenia przerbki plastycznej, gdy prowadzi do nierwnomiernych wasnoci plastycznych, a to z kolei powoduje pkanie w czasie odksztacania Rys. 13.12. Wpyw zawartoci cyny na wasnobrzu. ci mechaniczne brzw lanych Cyna w zasadniczy sposb wpywa na wasnoci mechaniczne brzw (rys. 13.12). Jak wynika z wykresu, maksymalne wyduenie maj stopy o zawartoci Sn odpowiadajcej w przyblieniu granicznej rozpuszczalnoci. Wytrzymao natomiast ronie do zawartoci ok. 25% Sn i gwatownie maleje, gdy w strukturze przeway eutektoid +. Brzy cynowe dzieli si w zalenoci od ich przeznaczenia na odlewnicze (PN-91/H-87026) i do przerbki plastycznej (PN-92/H-87050). W tablicach 13.5 i 13.6 przedstawiono podstawowe charakterystyki wybranych brzw obu grup i ich zastosowanie. Brzy cynowe do przerbki plastycznej zawieraj do 8% Sn. Po odlaniu maj one struktur niejednorodnego roztworu , czasem z niewielk iloci eutektoidu +. Brzy takie naley podda wyarzaniu ujednoradniajcemu w temperaturze 720-750C przez wiele godzin (do 24), w wyniku ktrego uzyskuj jednorodn struktur , podatn do przerbki. Brzy cynowe atwo poddaj si przerbce plastycznej na zimno, gorzej za na gorco, gdy domieszka fosforu, w postaci fazy Cu 3 P, tworzy w ukadzie Cu-Sn-P eutektyk o temperaturze topnienia okoo 640C. Domieszka ta wystpuje zawsze, poniewa mied fosforowa stosowana jest jako odtleniacz brzu w iloci przekraczajcej graniczn rozpuszczalno w roztworze (> 0,2%). Zgniot powoduje silne umocnienie brzw. Zalenie od wielkoci umocnienia wyrnia si stany stopu: wyarzony, twardy i sprysty. W tablicy 13.7 podano charakterystyki stanw brzu CuSn6. Jak wida, w wyniku zgniotu mona uzyska ponad dwukrotny wzrost wytrzymaoci brzu.

Wybrane gatunki brzw do przerbki plastycznej (wg PN-92/H-87050, PN-92/H-87051 i PN-92/H-87060)

Gatunek Grupy gatunkw Znak/Cecha CuSn6/B6 Brzy cynowe Skad chemiczny [%] Gwny skadnik r. Sn 6 Orientacyjne wasnoci Inne Cu

Tablica 13.5

Gwne zastosowanie

wysokie wasnoci wytrzymaociowe spryny, membrany, sita papierni papiernii spryste, dobra odporno na cze, przyrzdy kontrolno-pomiaro kontrolno-pomiarocieranie i korozj, przerabialny we, rurki manometrw plastycznie na zimno, dobra skrawalno i podatno do spawania i lutowania Pb~4 Zn~3 As~0,35 dobra odporno na cieranie i ko- elementy lizgowe zj, dobra skrawalno, podatny do lutowania oraz przerabialny plastycznie na zimno dua odporno na korozj, dobra podatno do przerbki plastycznej na zimno wysokie wasnoci wytrzymaociowe, dobra odporno na korozj, szczeglnie w roztworach kwasw, wysoka odporno na erozj i kawitacj oraz na przemienne obcienia, dobra odporno na ciera nie, dobra podatno do przerbki plastycznej na zimno Reszta elementy pracujce w wodzie morskiej, elementy dla przemysu chemicznego dna sitowe wymiennikw ciepa, elementy aparatury elementy aparatury kontrolno-pomiarowej i chemicznej, czci naraone na cieranie

CuSn4Pb4Zn3/B443

Sn 4

CuA15As/BA5

Al 5

Brzy aluminiowe

CuA18Fe3/BA83

Al 7,5

Fe~3

CuAl10Fe3Mn2/BA1032

Al 10

Fe~3 Mn~2

CuBel,7/BBl,7

Be 1,7

bardzo wysokie wasnoci wytrzyma- spryny, elementy sprynujce ociowe i spryste, bardzo dua odporno na cieranie i korozj, brak skonnoci do iskrzenia, rednie przewodnictwo elektr., podatno na przerbk plastyczn na zimno, szczeglnie w stanie przesyconym Mn~l wysokie wasnoci wytrzymaociowe, elementy konstrukcji spawanych dua odporno na korozj, spawalny, dobra podatno na przerbk plastyczn na zimno wysokie wasnoci wytrzymaociowe, ruby, osprzt rednia przewodno elektryczna, podatno na przerbk plastyczn na zimno

Brzy specjalne

CuSi3Mnl/BK31

Si 3

CuNi2Si/BN2

Ni 2

Si~0,65

325

Tablica 13.6 Wybrane gatunki brzw odlewniczych (wg PN-91/H-87026)

Skad chemiczny [%] Nazwa gatunku Brz cynowy Znak/Cecha Gwny skadnik r. Sn 10
1)

326

Wasnoci mechaniczne A5 min [%] 12 5 6 9 3 2 4 6 10 7 7 7 6 6 13 13 13 13 15 15 8 12 HB min Wasnoci - zastosowanie

Inne

Sposb Rm min Cu odlewania lp lk le lg 240 270 280 310 220 310 330 360 240 260 270 180 220 230 200 220 250 500 550 550 280 350

CuSn10/B10

65 80 90 90 80 90 100 100 70 80 80 65 70 80 60 65 70 100 110 110 90 100

odporny na obcienia stae i zmienne do 290C, odporny na korozj i cieranie; lejno i skrawalno dobra; oyska, napdy, sprzt parowy i wodny, odporny na dziaanie niektrych kwasw wasnoci podobne jak B10; lepsza lejno, skrawalno, wysza wytrzymao i odporno na cieranie; wysokoobcione, szybkoobrotowe, naraone na korozj oyska, czci maszyn, armatura chemiczna odporny na korozj wody morskiej i cieranie; lejno i skrawalno bardzo dobra; wysokoobcione i naraone na korozj czci maszyn w przemyle okrtowym papierniczym bardzo dobra lejno i skrawalno; odporny na cieranie; oyska i czci maszyn pracujcych przy duych naciskach i szybkociach lejno i skrawalno bardzo dobra; odporny na kororozj i cieranie w temp. 230C; czci maszyn, osprzt pojazdw, silnikw i traktorw naraony na korozj, cieranie dua odporno na obcienia statyczne, korozj, cie ranie, podwyszone temperatury; bardzo dobra lejno silnie obcione czci maszyn, silnikw, przemys ko munikacyjny, okrtowy, lotniczy, chemiczny, grniczy odporny na korozj, cieranie, zmienne obcienia i uderzenia; dobra lejno; oyska i napdy pracujce w orodkach korozyjnych w warunkach zego smarowania, naraone na zmienne obcienia

Brz cynowo-fosforowy

CuSn10P/B101

Sn 10

P~0,7

lp lk le lg lp lk le, lg lp lk le, lg lp lk le, lg lp lk le, lg lp lk

Brz cynowo-cynkowy

CuSn10Zn2/B102

Sn 10

Zn~2 Reszta

Brz cynowo-oowiowy Brz cynowo-cynkowo-oowiowy

CuSn10Pb10/B1010

Sn 10 Pb~10

CuSnZn5Pb5/B555

Sn 10

Zn~5 Pb~5

CuA110Fe3/BA93 Brz aluminiowo-elazowy

Al 10

Fe~-3

Brz krzemowo-cynkowo-manganowy
1)

CuSi3Zn3Mn1/BK331

Si 3

Zn~3 Mn~l

lp - w formach piaskowych, lk - w formach metalowych, le - odrodkowo, lg - metod cig lub pcig

327
Tabica 13.7
Charakterystyka stanw brzu CuSn6 Stan mikki twardy sprysty R m [MPa] 38-45 75-85 85-95 A 5 [%] 60-70 4-6 2-4 HB 75 200-210 210-248

Na odlewy stosowane s najczciej stopy o zawartoci okoo 10% Sn, posiadajce struktur roztworu z eutektoidem +. Cechuj si one wyjtkowo maym skurczem odlewniczym - poniej 1% (skurcz mosidzw wynosi ~ 1,5%, staliw > 2%). Dlatego te z brzw wykonuje si odlewy o bardzo zoonych ksztatach, w tym artystyczne. Stopy te s jednak gsto-pynne, skonne do porowatoci i segregacji odwrotnej. Mikroporowato brzw spowodowana jest skurczem krzepncego w ostatniej fazie roztworu ciekego bogatszego w Sn; jest szczeglnie wyrana na granicach dendrytw. Zjawisko segregacji odwrotnej polega na przenikaniu przez mikropory w kierunku warstw zewntrznych odlewu (w kierunku odprowadzania ciepa) roztworu ciekego bogatego w Sn. W skrajnych przypadkach krzepnie on na powierzchni w postaci kulistych zgrubie (pot cynowy). Kruche warstwy wierzchnie odlewu (dua ilo eutektoidu +) usuwa si przez obrbk skrawaniem. Wasnoci mechaniczne brzw odlewniczych zale od sposobu odlewania - tabl. 13.6. Szybkie chodzenie powoduje rozdrobnienie struktury oraz lepsze wasnoci mechaniczne odlewu. Dodatek ok. 1% P (brz fosforowy) wyranie poprawia wytrzymao, twardo i polepsza wasnoci przeciwcierne. Do brzw cynowych, odlewniczych i przerabialnych plastycznie, wprowadza si jako dodatki stopowe rwnie Zn i Pb. Cynk wchodzi w skad roztworu . Zmniejsza rozpito midzy temperaturami likwidusu i solidusu; a przez to poprawia lejno i wasnoci mechaniczne. Zastpuje ponadto drog, deficytow cyn. Dawniej stopy miedzi z cyn i cynkiem nazywano spiami. Ow, wystpujcy w postaci odrbnej fazy, wpywa korzystnie na szczelno odleww, polepsza skrawalno. W miar wzrostu jego zawartoci pogarszaj si wasnoci mechaniczne, ale poprawiaj wasnoci cierne. Brzy cynowe maj dobr odporno na korozj atmosferyczn, na dziaanie atmosfer przemysowych i wody morskiej. Odporno ronie wraz ze wzrostem zawartoci cyny, z tym jednak, e stopy jednofazowe maj lepsz odporno korozyjn ni dwufazowe.

328 Brzy aluminiowe

Brzami aluminiowymi nazywane s stopy miedzi z aluminium. Zastosowanie techniczne maj stopy ukadu Cu-Al (rys. 13.13) do zawartoci 11% Al. W ukadzie tym wystpuje zakres roztworu staego o strukturze miedzi Al o prawie staej zawartoci Al. Przy wikszej zawartoci aluminium pojawia si faza - roztwr na osnowie fazy elektronowej Cu3Al o steniu 3/2. W temperaturze 565C faza rozpada si na etektoidaln mieszanin faz +2. Skadnik eutektoidu 2 jest roztworem na osnowie fazy elektronowej Cu9Al4 o steniu 21/13. W temperaturze ok. 365C fazy i 2 w wyniku przemiany perytektoidalnej tworz faz 2. W warunkach technicznych faz 2 pomija si, gdy pojawia si ona dopiero po dugotrwaym wyarzeniu. Tak wic brzy o niszych zawartociach Al s jednofazowe - rys. 13.14a, przy wyszych maj budow roztworu z eutektoidem +2 - rys. 13.14b. Rys. 13.13. Fragment wykresu ukadu rwnoFaz w ukadzie Cu-Al mona wagi Cu-Al przechodzi, podobnie jak austenit w ukadzie Fe-Fe 3 C. Przechodzona faza , zawierajca ponad 11% Al, ulega uporzdkowaniu na faz 1. Chodzenie z szybkoci wiksz ni krytyczna powoduje bezdyfuzyjn przemian martenzytyczn obu faz w mieszanin faz ' i '1 o wzgldzie zblionym do martenzytu w stali (rys. 13.14c). Przy wikszej zawartoci aluminium (>13,5%) powstaje rwnie martenzytyczna faza . Wykres przemian przechodzonej fazy w brzie CuA19Fe3 przedstawia rys. 13.15. Przemiana martenzytyczna w brzach aluminiowych jest odwracalna; przy nagrzewaniu nastpuje powrt do struktury rwnowagi Opisane przemiany stwarzaj moliwo poddawania brzw aluminiowych zawierajcych w strukturze eutektoid ulepszaniu cieplnemu. Najczciej, stopy te hartuje si od ok. 950C, a odpuszcza w 400600C przez 2 3 godziny. Hartowanie powoduje utwardzenie stopu, a odpuszczanie pocztkowo powiksza nieco wytrzymao i twardo w wyniku tworzenia podmikroskopowych wydziele faz przesycajcych. Przy wyszych temperaturach

329

Rys. 13.14. Struktury brzw aluminiowych: a) lany 5% Al, b) lany 10% Al (ciemny eutektoid +2), c) hartowany 10% Al. Trawiono FeCl 3 +HCl (pow. x200)

Rys. 13.15. Wykres CTPi brzu CuA19Fe3

odpuszczania zmniejsza si wytrzymao i poprawia plastyczno skutkiem koagulacji wydziele - tablica (13.8). Brzy aluminiowe odznaczaj si dobrymi wasnociami wytrzymaociowymi. Aluminium podwysza twardo i wytrzymao miedzi; ponad 2-krotnie przy zawartoci 10% Al. Jednofazowe brzy zawierajce do 8% Al maj dobre wasnoci plastyczne i mona je przerabia plastycznie na zimno i gorco. Brzy zawierajce do 10% Al (z eutektoidem w strukturze) przerabia si na gorco, po nagrzaniu do temperatur wystpowania fazy b. Wasnoci mechaniczne brzy aluminiowe utrzymuj do okoo 300C. Ponadto maj dobre wasnoci lizgowe, s odporne na korozj atmosferyczn i korozj wody morskiej. Jako dodatki stopowe stosuje si najczciej Fe, Ni i Mn. elazo dziaa modyfikujco i zapewnia drobnoziarnisto, co daje wzrost wytrzymaoci,

330
Tablica 13.8
Wasnoci mechaniczne brzu BA1032 Stan surowy hartowany 950C, woda hartowany jw. i odp. 300-350C hartowany jw. i odp. 500-600C Rm min [MPa] 600 600 700 690 A 10 min [%] 12 2 2 15 120 130 320 215 HB min

twardoci i odpornoci na cieranie. Zmniejsza jednak odporno na dziaanie korozji, wydzielajc si w postaci odrbnej fazy. Nikiel i mangan poprawiaj wasnoci mechaniczne, ponadto Mn powiksza odporno na korozj. Brzy aluminiowe stosowane s w stanie przerobionym plastycznie (tabela 13.5) i lanym (tabela 13.6). Do przerbki plastycznej stosuje si stopy dwuskadnikowe jednofazowe, przerabiane na zimno i gorco oraz wieloskadnikowe o zawartoci 10% Al, przerabiane na gorco. Podczas topienia i odlewania wymagaj zabezpieczenia przed utlenianiem, gdy atwo powstajce wtrcenia Al2O3 obniaj wytrzymao stopu. Wobec duej odpornoci na cieranie, erozj kawitacyjn (ok. 2-krotnie wikszej od mosidzu MM55) i korozj brzy wieloskadnikowe z udziaem aluminium s z powodzeniem stosowane na ruby okrtowe. Jednymi z najbardziej odpowiednich do tego celu s stopy: francuski Cunial o skadzie 9,5% Al, 4% Fe, 4% Ni, 1,5% Mn oraz angielski Novoston o skadzie 12% Mn, 8% Al, 3% Fe, 4% Ni, o zwikszonej odpornoci na korozj.

Brzy krzemowe
Stopy ukadu Cu-Si, ktrego fragment pokazuje rys. 13.16, nazywane s brzami krzemowymi. Maksymalna rozpuszczalno Si w Cu (roztwr a) zmniejsza si od 5,3% w temperaturze perytektycznej do ok. 3% w temperaturze otoczenia. Wtrny roztwr x ulega rozpadowi eutektoidalnemu w 555C przy 5,2% Si na mieszanin +. Faza - wtrny roztwr na bazie Cu5Si, jest twarda i krucha. Struktura stopw ukadu Cu-Si jest analogiczna jak stopw Cu-Sn. Zastosowanie praktyczne znalazy brzy krzemowe o zawartoci 34%) Si z dodatkami Mn, Fe, Zn. Dodatek krzemu do miedzi dziaa jako silny odtleniacz, dziki czemu polepsza wasnoci odlewnicze uzyskanego stopu, ktry staje si przez to bardziej rzadkopynny i lepiej wypenia form. Pod tym wzgldem brzy te ustpuj tylko brzom fosforowym. Dodatek

331

Rys. 3.16. Fragment wykresu ukadu rwnowagi Cu-Si

manganu powiksza wytrzymao i odporno na korozj, elazo - wytrzymao, cynk - lejno. Brzy krzemowe maj dobre wasnoci mechaniczne w temperaturze otoczenia i do 300C, dobre wasnoci lizgowe, skrawalno i du odporno na korozj. W normach krajowych zawarty jest gatunek CuSi3Mn1 do przerbki plastycznej (tabela 13.5) i CuSi3Zn3Mn - odlewniczy (tabela 13.6). Ich skad chemiczny, wasnoci i gwne zastosowanie przedstawiaj wymienione tabele. Stop CuSi3Mn1 do przerbki plastycznej na zimno i gorco podlega silnemu umocnieniu zgniotem: po wyarzeniu wykazuje Rm ok. 300 MPa, za w stanie twardym - ok. 600 MPa.

Brzy berylowe
Stopy miedzi z berylem zawierajce okoo 2% Be nazywane s brzami berylowymi. S one przeznaczone do przerbki plastycznej (tablica 13.5). Jak wynika z wykresu rwnowagi ukadu Cu-Be (rys. 13.17), beryl rozpuszcza si w miedzi do 2,2% w temperaturze perytektycznej 866C; rozpuszczalno zmniejsza si do ok. 0,2% w temperaturze otoczenia. Zmienna rozpuszczalno umoliwia stosowanie utwardzania wydzieleniowego. Przesycanie przeprowadza si z temperatury ok. 800C, po czym starzy si przy temperaturze ok. 300C

332
Brzy berylowe utwardzaj si te silnie przez zgniot. Wasnoci mechaniczne tych stopw utwardzonych zgniotem i utwardzonych wydzieleniowo po zgniocie s porwnywalne z wasnociami stali ulepszonych cieplnie (tablica 13.9). Inne wasnoci oraz zastosowania przedstawiono w tablicy 13.5, Szczeglnie cenn wasnoci jest brak iskrzenia przy tarciu lub uderzeniach. Ze wzgldu na wysok cen berylu, jest on zastpowany czciowo Rys. 3.17. Fragment wykresu ukadu rwnowagi Cu-Be takimi pierwiastkami, jak: Ni, Co, Ti. Powikszaj one wasnoci mechaniczne brzu i efekt utwardzania wydzieleniowego (Ni, Co) przez obecno faz midzymetalicznych o zmiennej rozpuszczalnoci.
Tablica 13.9 Wasnoci mechaniczne brzu berylowego CuBe2,5
Stan Re [MPa] 295 490 785 A5 [%] 50 4 25 HB

Rm [MPa] 540 735 1180

wyarzony zgniot 70% utwardzony wydzieleniowo po zgniocie

200 240 380

Brzy oowiowe
Z wykresu rwnowagi ukadu CuPb (rys. 13.18) wynika, e Cu i Pb tworz ograniczone roztwory w stanie ciekym, a ich rozpuszczalno w stanie staym jest pomijalna. Na skutek duej rnicy gstoci Cu i Pb oraz duej rnicy midzy temperatur monotektyki i topnienia oowiu brzy oowiowe s skonne do segregacji grawitacyjnej. Struktura skadajca si z mikkich ziarn oowiu w osnowie stosunkowo twardej miedzi (rys. 13.19) zapewnia dobre wasnoci lizgowe i odporno na cieranie. W Polsce wytwarzane s 2 gatunki spiekanych brzw oowiowych na tamie stalowej, formowanej nastpnie w ppanwie i panwie oyskowe. S to brzy: 80-4000 (40% Pb) i 80-3000 (30% Pb). Produkcja objta jest normami branowymi Zjednoczenia Przemysu Lotniczego i Silnikowego PZL.

333

Rys. 3.18. Wykres ukadu rwnowagi Cu-Pb

Brz BO-4000 stosowany jest przy wsppracy z czopami o twardoci do 300 HB, BO-3000 - przy twardoci czopw > 300 HB. Maksymalna warto iloczynu p v wynosi: 30 MPa m/s (BO-4000) i 20 MPa m/s (BO-3000). Spiekane oyska stal - brz oowiowy stosuje si w silnikach spalinowych samochodowych i lotniczych.
Rys. 13.19. Struktura brzu oowiowego. Bez trawienia (pow.x200)

13.4. Miedzionikle
Miedzioniklami nazywane s stopy miedzi, w ktrych gwnym dodatkiem stopowym jest nikiel w iloci 245%. Posiadaj struktur roztworu a, ktry w ukadzie Cu-Ni jest roztworem cigym. Miedzionikle ujte s w normie PN-92/H-87052. Wystpuj tylko w stanie przerobionym plastycznie. Maj dobre wasnoci wytrzymaociowe, wysok plastyczno i odporno na korozj. Stopy o duej zawartoci niklu maj te du elektryczn oporno waciw. Miedzionikle o zaw. 510% Ni oraz 1% Fe i 0,5% Mn (dla wzrostu wytrzymaoci) s stosowaane na rury skraplaczy w przemyle okrtowym. Stopy o zaw. 15 25% Ni - do wyrobu monet ze wzgldu na du odporno na cieranie. Szczeglnie znane s dwa stopy o midzynarodowych nazwach:

334
nikielina (ok. 20% Ni) i konstantan (ok. 40% Ni). Zbliony skadem do nikieliny jest stop CuNil9 o bardzo dobrych wasnociach plastycznych i duej odpornoci na korozj, stosowany gwnie do platerowania. Konstantan stosowany jest prawie wycznie w elektrotechnice. Poniewa sia termoelektryczna konstantami jest dua i ronie proporcjonalnie z temperatur, uywa si go czsto do budowy termopar.

13.5. Mosidze wysokoniklowe

Osobliwoci midzy wieloskadnikowymi stopami miedzi s mosidze wysokoniklowe, ze wzgldu na srebrzyste zabarwienie nazywane nowym srebrem. S to stopy o skadzie: 5 3 - 6 6 % Cu, 9 - 1 9 % Ni, do 0,75% Mn oraz do 2% Pb, reszta - Zn (PN-93/H-87027). Maj dobr odporno na korozj, s bardzo plastyczne, mona je lutowa i spawa. Nowe srebro znajduje szerokie zastosowanie do wyrobw jubilerskich i galanteryjnych oraz do wyrobu nakry stoowych, narzdzi lekarskich, drobnych czci urzdze elektrotechnicznych.

14 ALUMINIUM I JEGO STOPY 14.1. Aluminium

Aluminium (Al) jest plastycznym, srebrzysto-biaym metalem o niebieskawym odcieniu. Odznacza si duym poyskiem, pod dziaaniem czynnikw atmosferycznych matowieje pokrywajc si warstewk tlenku Al2O3. Samorzutne wytwarzanie si tlenku podwysza potenga normalny od 1,6 V do 0,5 V, zwikszajc odporno aluminium na korozj. W skorupie ziemskiej w stanie wolnym nie wystpuje. Do zwizkw aluminium znajdujcych si w przyrodzie zalicza si kaolin, korund, diaspor, boksyt i kriolit Po raz pierwszy aluminium o czystoci 99,99% otrzymano w roku 1920 przez elektroliz tlenku Al2O3, uzyskanego z boksytu i rozpuszczonego w stopionym kriolicie (Na 3 AlF 3 ). Obecnie istnieje moliwo otrzymywania aluminium o czystoci 99,9996% metodami strefowego oczyszczania. Charakterystyczne dane aluminium podano w tablicy 14.1.
Tablica 14.1

Waniejsze dane charakterystyczne aluminium

Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 liczba atomowa ciar atomowy rednica atomowa ukad krystalograficzny parametr sieci gsto temperatura topnienia temperatura wrzenia wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej liniowej od 0 do 300C wspczynnik sprystoci wzdunej E Nazwa Jednostka m m kg/m3 C C C-1 MPa Dane 13 26,9815 2,8610 -10 regularny Al 4,0494710 -10 26,99 660,1 2348 25,510-6 72300

336 Gatunki aluminium i zastosowanie

PN-79/H-82160 obejmuje gatunki aluminium przeznaczone do przerbki plastycznej (tabl. 14.2). Znak rodzaju aluminium wyraa zawarto czystego metalu, ktrego ilo ustala si przez odjcie od 100% sumy zanieczyszcze. Zanieczyszczeniami w aluminium s gwnie: Fe, Si, Cu, Zn i Ti rzadziej V, Mn i Cr. Wszystkie zanieczyszczenia obniaj przewodno elektryczn aluminium, natomiast Rm i HB wzrastaj pod ich wpywem. Ti powoduje rozdrobnienie struktury oraz zwiksza odporno na korozj, Zn obnia wasnoci mechaniczne w podwyszonych temperaturach. Wszystkie zanieczyszczenia uatwiaj obrbk mechaniczn. Wtrcenia niemetaliczne jak tlenki i krzemiany obniaj znacznie plastyczno aluminium.
Tablica 14.2 Gatunki i zastosowanie aluminium wg PN-79/H-82160 Gatunki Znak Cecha Al [%] min 99,99 99,95 99,80 99,70 99,50 99,9 99,70 99,50 na przewody elektryczne do produkcji wyrobw oglnego przeznaczenia do produkcji folii powok kablowych, do platerowania, do wyrobu aparatury chemicznej Gwne zastosowanie

Al99,99 Al99,95 Al99,8 Al99,7 Al99,5 Al99 A199,9E A199,5E

AR1 AR2 A00 A0 Al A2 ADE A1E

do budowy specjalnej aparatury chemicznej oraz na wyroby dla elektrotechniki i elektroniki

Wasnoci mechaniczne
Podstawowymi wyrobami z czystego aluminium s najczciej: blachy, prty, druty, ksztatowniki lub elementy toczone. Wasnoci mechaniczne wymienionych wyrobw zale od gatunku aluminium oraz od stopnia zgniotu. W zalenoci od stopnia zgniotu rozrnia si wyroby w stanie wyarzonym, ptwardym i twardym (tab. 14.3). Przerbk plastyczn aluminium przeprowadza si na zimno lub na gorco w temp. 450C. Temperatura rekrystalizacji wynosi 100300C przy czym zaley w duym stopniu od czystoci aluminium i wielkoci zgniotu. Najczciej dla zmikczenia alumi-

337
nium po przerbce plastycznej na zimno przeprowadza si wyarzanie w temperaturze 400-450C.
Tablica 14.3 Wasnoci mechaniczne aluminium w rnych stanach Wasnoci mechaniczne R m [MPa] Re[MPa] A [%] HB Stan wyarzony 70-100 20-400 30-35 18-23 ptwardy 100-120 50-80 5-15 25-32 twardy 130-180 100-160 4-8 33-40

14.2. Stopy aluminium

Pomimo tego, e aluminium ma okoo trzykrotnie mniejsz gsto od stali, konstrukcje wykonane z czystego, mikkiego aluminium ze wzgldu na niskie wasnoci wytrzymaociowe i may wspczynnik sprystoci, okazay si cisze od stalowych. Zupenie inaczej przedstawia si ten problem w odniesieniu do stopw aluminium, ktre maj 2,53 krotnie wiksz wytrzymao od czystego aluminium. W tych przypadkach zmniejszenie ciaru konstrukcji wynosi do 50% w porwnaniu z konstrukcjami stalowymi. Stosowane dotychczas i nowo opracowane stopy aluminium mona podzieli przede wszystkim ze wzgldu na posta w jakiej znajduj zastosowanie, przy czym rozrnia si stopy odlewnicze oraz stopy do przerbki plastycznej. cisego podziau stopw ze wzgldu ma posta lub stan w jakim s stosowane przeprowadzi si nie da, gdy czsto te same stopy, szczeglnie o maej zawartoci skadnikw stopowych, mog by stosowane jako odlewnicze lub przerobione plastycznie, nie obrabiane lub obrabiane cieplnie. Zarwno stopy odlewnicze (tabl. 14.4 i 14.5) jak i do przerbki plastycznej (tabl. 14.6 i 14.7) mog by stopami dwu- lub wieloskadnikowymi Podstawowymi dodatkami stopowymi wystpujcymi w stopach aluminium s: Cu, Mg, Mn, Si i Zn. W mniejszym stopniu stosuje si dodatki Ni, Cr, Fe, Ti. W ostatnim czasie ukazao si wiele patentw zwizanych z wprowadzeniem do stopw aluminium Sn, Be, B, Li, Zr i Cd. Osobn grup stanowi proszkowe stopy aluminium. Wikszo stopw aluminium poddaje si obrbce cieplnej. Oznaczenia dotyczce obrbki cieplnej stopw aluminium zawiera PN-71/H-01706 (tabl. 14.8).

Skad chemiczny wybranych odlewniczych stopw aluminium (wg PN-76/H-88027 i ZN-77/MN-210-06)

Gatunek Norma Posta znak AlSi21CuNi AlSi13Mg1CuNi Al Si 11 AlSi9Mg PN-76/H-88027 AlSi7Mg AlSi6Cu4 ASiSCu2 AISi5Cu1 AlMg10 Al1Mg5Si1 AlCu4 AlCu4TiMg AlSi3Cu2Zn2Mg AlSi6Cu2 cecha AK20 AK12 AK11 AK9 AK7 AK64 AK52 AK51 AG10 AG51 AM5 AM4 AK32 AK62 gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gka odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew gska odlew Si 10,0-23,0 11,5-13,0 10,0-13,0 8,5-10,5 6,0-8,0 5,0-7,0 4,0-6,0 4,5-5,5 0,8-1,3 2,0-3,2 5,50-6,50 Cu Mg 0,6-0,9 0.5-0,9 1,01,5 0,8-1,5 Mn 0,1-0,3 0,25-0,4 0,2-0,4 0,25-0,4 0.2-0.4 0,25-0,5 0,1-0,5 0,3-0,7 0,3-0,8 0,2-0,8 0,4-0,6 0,35-0,6 9,5-11,0 9,0-11,0 4,5-6,0 4.0-6.0 0,2-0,8 0,2-0,5 0,1-0.4 0,2-0,4 0,15-0,4 0,8-1,3 0,30-0,50 0,20-0,50 0,90-1,20 0,80-1,20 1,0-1,4 0,3-0,5 0,2-0,5 0,1-03 0,1-03 0,3-0,8 0,3-0,6 Ni Inne Al lp 1,1-1.5 0,8-1,5 3,0-5,0 1,5-3,5 1,0-1,5 4 , 0 - 5,0 4,2-5,0 1,0-2,5 1,7-2,3 2,00-2,50 3,0-4,0 0,8-1,2 1,75-2,50 5,0-8,0 1,5-3,0 0 , 8 - 1,2 0,8-1,1 0,8-1,3 0,8-1,2 0,7-1,0 0,8-1,2 0,15-0,30 Ti 1,0-3,0 Zn 0,10-0,20 0,10-0,25 Ti reszta lk 0,5 0.6 0,6 0.8 0,8 1,0 0,7 0.9 0,7 0.9 1,2 1.3 1,0 1.2 0,8 0.9 0,2 0,3 0,4 0.5 0,9 1.0 0,20 0,35 1,2 1.3 0,5 1.0 0,6 0.8 0,6 0.8 lc 1,2 1,4 0,8 1.0 0,8 1.0 1,4 1,5 1,2 1,4 1,0 1,2 lP 2,1 2,2 1,0 1,1 1,0 1.1 4,0 4,1 1,3 1,4 1,0 1.1 0,7 0.7 0,6 2,0 2,1 0,6 0,7 Skadniki stopowe [%] Skad Fe chemiczny

Tablica 14.4
[%] Suma zanieczyszcze lk 0,8 0,9 09 1.0 2,2 2,3 1,2 1,3 1,2 13 4,2 43 1.5 1.6 1,2 1,3 0,7 0.7 0,6 2,1 2,2 0,6 0,7 2,3 2,4 0,7 2,1 0,1 0,2 1,0 lc 2,6 2,8 1,4 1,5 1,4 1,5 4,4 4.6 1,8 2.0 1,5 1,7 0,6 -

338

"

"

0,7 0,8 0,5 0,6 0,5 0,6 1,0 1,1

"

"

"

"

0,9 1,0 0,5 0,6 0,2 0,3

"

"

"

"

"

0,4 0.5 0,8 0.9 0,30 0,35 1,0 1,1 1,1 1,2 0,7 0,8

0,4 0,5 1,2 1.4

"

"

AlSi10Cu2Mg1Nil ZN-77/MH-MN-210-06 AlSi10Cu4Fe AlSi10Mg1CuNi AlSil2Mn1 AlSil2CuFe AlCu7Si5 AlZn6Si4Cu2 AlZn9Si7 ALSn6SiCuNi

AK102 AK10A AK10 AK121 AK132 AM75 AC6 AC11 AN6

9,50-10,50 9 , 0 - 11,0 12,2-11,3 11,0-13,0 11,0-12,5 4,0-6,0 3,5-5,5 6,0-8,0 1 , 0 - 1,4

0,5-1,0 0,5-1,3 Fe
"

0,8-1,5 0,4-0,7

"

1,3 1.4

2,6 2.,7

0,2-0,4 Ti 0,7-1,0 0 , 7 - 1,1 FE 5,0-7,0 Zn 7,0-12,0 Zn 5,0-7,0 Sn

"

"

1,3 1.4 1,1 1,3 1,0 1,.2 0,3 0,4

1,5 1.7 2,5 2,6 2,0 2,0 0,4 0,5

2,3 2,4 1,7 1,8 -

"

"

"

lp - odlany w formie piaskowej, lk - odlany w formie metalowej, lc - odlany pod cinieniom

Tablica 14.5
Wasnoci mechaniczne i zastosowanie wybranych odlewniczych stopw aluminium (wg PN-76/H-88027 i ZN-77/MH-MN-210-06)
Rodzaj odlewania prbek Rodzaj obrbki cieplnej Wasnoci mechaniczne min Zastosowanie Re [MPa] 4 90 90 te te 140-200 td tb 90 100 180 200 140-200 90 110 90 90 120 130 100 110 150-220 Rm [MPa] 5 170 200 160 180 180 200 220-280 200 220 170 180 230 240 210 220-300 160 160 180 190 200 210 160 170 220-300 A 5 [%] 6 0,3 0,2 2 3 6 6 1-4 0,5 0,5 2 2 1,5 1,5 1,5 2-5 2 2 4 4 2 2 16 17 22-30 HB

Cecha stopu

1 AK20

2 lk lk lp lk lp lk lc lk lk lp lk lp lk lk lc lp lk lp lk lp lk lp lk lc

3 td tb

7
90 90 50 55 50 55 60-80 95 95 55 60 70 80 70 65-80 50 60 50 60 60 65 60 70 70-100

8 odlewy wysoko obcionych tokw silnikw odlewy czci o skomplikowanym ksztacie, rednio obcione czci dla przemysu elektrycznego i okrtowego, jak armatura, silniki, pompy itp. odlewy tokw silnikw spalinowych odlewy due o skomplikowanych ksztatach i duej wymtrzymaoci, silnie i rednio obcione

AK11

AK12

AK9

tb tb td

AK7

te te tb tb

odlewy czci o skomplikowanych ksztatach, rednio obcione czci silnikw

AK64

rnego rodzaju odlewy, take cienkocienne, rednio a nawet wysoko obcione

339

Cd. tablicy 14.5

1 2
lp lk lp lk lp lk lp lk lp lk lp lk lp lk lp lk lp lk lc lp lp lk lp lk lp lk

340

4 td td tb tb 100 120 te te td td tb tb te te 90 110 160 200 170 170 90 90 80 150 150 200 200 200 200

5 160 170 170 170 220 240 160 180 170 200 160 160 210 230 280 300 150 160 190 120 200 210 220 230 300 330 160 160

6 1 1 1 0,5 0,5 0,5 1 1 1,5 2 0,5 0,5 0,5 0,5 8 10 2 3 1 6 6 6 3 3 5 8 1 0,8

7 65 70 70 70 75 75 65 70 65 65 65 65 70 75 70 70 55 60 60 50 60 60 70 70 80 90 70 70 8 odlewy gowic cylindrw silnikw spalinowych, czci dla przemysu maszynowego i aparaturowego oraz inne wysoko obcione elementy odlewy gowic cylindrw silnikw spalinowych, czci dla przemysu maszynowego, czci rnych aparatw

AK52

AK51

AG10

odlewy o wysokiej odpornoci na korozj, jak np. armatura morska odlewy o wysokiej odpornoci na korozj (np. elementy dekoracyjne, galanteria, czci aparatury) galanteria stoowa i inne odlewy wymagajce dobrej lejnoci i plastycznoci

AG51

AM5

te te tb tb ta ta

AM4

odlewy czci samochodowych i maszynowych rednich i wysokoprnych okucia budowlane, klamki, uchwyty, osprzt wagonw kolejowych; stop nadaje si do polerowania i barwienia toki silnikw ganikowych i wysokoprnych do samochodu licencyjnego polski FIAT

AK32

lp lk

AK102

lk

tb c

250 240

0,5 0,3

95 95

Cd. tablicy 14.5

1 2 3 4 5 6 7 8 odlewy cinieniowe, wysoko obcione czci o skomplikowanym ksztacie, obudowy silnikw spalinowych i innych czci dla przemysu motoryzacyjnego, czci maszyn do szycia, kaduby silnikw elektrycznych i obudowy lamp rtciowych; stop dobrze skrawalny odlewy tokw przeznaczonych do silnikw wysokoprnych benzynowych oraz sprarek powietrznych i chodnicowych do zalewania klatek silnikw elektrycznych 160 260 120 150 130 160 180 200 180 200 200 240 200 250 100-140 100-150 140-180 150-190 1,5 85-100 80 80 90 80 90 100 65 70 75 85 80 90 40-50 40-50 45-55 45-55 odlewy cinieniowe, cienkocienne o skomplikowanych, ksztatach do samochodu licencyjnego FIAT odlewy tokw i innych czci silnikw samochodowych i motocyklowych, czci maszyn pracujcych w podwyszonych temperaturach odlewy czci silnikw spalinowych; nadaje si do polerowania odlewy czci silnikw i wentylatorw pracujcych w trudnych warunkach oyska blokw cylindrw, uszczelki odlewane w kokile

AK104

lk

180

80

AK10 lk

d tb

210 260

85 95

AK121

lk

AK132

lc

AM75 lk

d tb d tb ta

1 1 2 1,5 2-8 3-8 5-10 6-12

AC6 AC11

lp lk lp lk -

ta 50-70 50-70 60-80 60-90

lp AN6 lk

u u

lp - odlewany w formach piaskowych, lk - odlewany w formach metalowych, lc - odlewany pod cinieniem, ta - naturalnie utwardzony wydzieleniowo, tb - sztucznie utwardzony wydzieleniowo, td - sztucznie starzony (bez uprzedniego przcsycania), c - odprony, u - ulepszony, d - odpuszczony

341

Tablica 14.6 Skad chemiczny wybranych stopw aluminium do przerbki plastycznej (wg PN-79/H-88026)
Gatunek: stopu skadniki stopw Skad chemiczny [%] dopuszczalna zawarto zanieczyszcze Inne nie okrelone Znak cecha Cu Mg Mn Si Ni Fe Zn Cr Ti Al Cu Mg Mn Si Ni Fe Zn Cr Ti kady oddziel- razem nie 0,05 0,05 0,05 0,15 0,15 0,15

342

AlMg5 AlMg4,5Mn AlZn5Mg1

PA20 PA13 PA47

4,3-5,8 0,2-0,6 4,0-4,9 0,4-1,0 1,15-1,40 0,15-0,40

Zr 0,1-0,20 -

reszta reszta

0,1 0,1

0,3 -

0,4 0,40 0,35

0,1

0,4 0,40 -

0,2 0,2 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 0,2 0,3 0,3

0,25 -

0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2

4,3- 0,1- 0,01-5,0 0,25 -0,13 ~ 0,2-0,10 -

reszta 0,10

AlCu4Mg AlCu4Mg0,5 AlCu4Mg1A ALCu2Mg AlCu4Mg

PA7

3,8-4,9 1,2-1,8 0,4-0,9

reszta reszta reszta reszta reszta reszta reszta reszta reszta

~ -

0,2 0,2 0,2 -

0,5 0,5 0,5 0,5 0,25 0,35 -

0,1 0,1 0,1

0,5 0,5 0,5 0,5 0,2 0,7 0,7

0,1 0,2 -

0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05

0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15

PA21 3,9-4,5 0,4-0,8 0,4-0,8 PA23 3,8-4,5 1,2-1,6 0,3-0,7 PA24 2,0-3,0 0,2-0,5 -

PA25 3,9-4,5 0,15-0,3 0,3-0,5 -

AlCu2Mg2NiSi PA29 i 1,9-2,5 1,4-1,8 AlCu2Mg2Ni1 PA30 1,9-2,7 1,2-1,8 AlCu2SiMn AlCu4SiMn PA31

0,5-1,2! 0,8-1,3 0,8-1,3 0,8-1,4 0,8-1,4 -

1,8-2,6 0,4-0,8 0,4-0,8 0,7-1,2

PA33 3,9-4,8 0,4-0,8 0,4-1,0 0,6-1,2

343
Tablica 14.7 Zastosowanie wybranych stopw aluminium do przerbki plastycznej (wg PN-79/H-88026)
Gatunek stopu znak 1 AlMg5 cecha 2

Gwne wyroby 3

Orientacyjne wasnoci technologiczne 4

Gwne zastosowanie 5 stosowany na obcione konstrukcje okrtowe; elementy urzdze w przemyle transportowymi urzdzenia przemysu chemicznego; sprzt sportowy

PA20 rury prty, ze stopw grupy AlMg objtych niniejsz ksztatowni- norm i zmiennych pod nazw hydronalium; ki, druty ma najwysz wytrzymao i odporno na korozj w warunkach morskich; ma duy opr plastyczny przy przerbce plastycznej na gorco i na zimno; spawalny; nadaje si do polerowania i anodowego wytwarzania powok tlenkowych PA13 blachy, prty, rury, druty, ksztratowniki podatny do przerbki plastycznej na gorco i na zimno; bardzo odporny na korozj w warunkach morskich; spawalny; nadaje si do polerowania i anodowego wytwarzania tlenkowych powok ochronnych

AlMg4,5Mn

stosowany na obcione konstrukcje okrtowe; elementy urzdze w transporcie; urzdzenia przemysu chemicznego spawane konstrukcje none wysokoobcione; w przemyle okrtowym, np. na dna szybkich statkw oraz okrty Marynarki Wojennej, katamarany i poduszkowce; w konstrukcjach pojazdw; pawilony wystawowe; sprzt sportowy silnie obcione elementy konstrukcji lotniczej i pojazdw mechanicznych; elementy konstrukcyjne rodkw transportu oraz maszyn; konstrukcyjne elementy budowlane

AlZn5Mgl

PA47 blachy, pr- stop o rednim oporze plastycznym przy przety, kszta- rbce plastycznej na gorco i na zimno; spawalny; w spoinie ma wasnoci zblione do towniki wasnoci materiau stop samoistnie utwardzajcy si wydzieleniowo, odporny na korozj atmosferyczn; nadaje si do anodowego wytwarzania powok tlenkowych dla celw ochronnych

AlCu4Mg2

PA7

blachy, blachy platerowane aluminium, odkuwki, prty, rury, druty, ksztatowniki

wiksza wytrzymao od stopu PA6 przy nieco wikszym oporze plastycznym w przerbce plastycznej; w stanie naturalnie utwardzonym wydzieleniowo rednia oporno na korozj; w stanie zmikczonym maa odporno; na korozj; blachy zabezpiecza si zwykle przed korozj za pomoc platerowania (pokrycie blach cienk warstw aluminium); pozostae wyroby zabezpiecza si przed korozj innymi metodami; utwardzany na drodze obrbki cieplnej przez naturalne utwardzanie wydzieleniowe

344
Cd. tablicy 14.7

1 AlCu4Mg0,5

PA21 druty na ni- ma duy, opr plastyczny przy przerbce plas nity do konstrukcji lottycznej na gorco i na zimno; wasnoci ty, prty, niczych, elementy silnibardzo podobne do stopu PA6 ksztatownikw w morotryzacji niki, rury

AlCuMglA AlCu2Mg

PA23 druty na nity PA24

maj redni opr plastyczny przy przerbce plastycznej na gorco i na zimno; utwardzalne na drodze obrbki cieplnej przez natural ne utwardzanie wydzieleniowe

nity do konstrukcji lotniczych

AlCu4Mg

PA25 druty na nity

ma duy opr plastyczny przy przerbce plastycznej na gorco i na zimno; utwardzalny na drodze obrbki cieplnej przez naturalne utwardzanie wydzieleniowe

nity do konstrukcji lotniczych

AlCu2MgNiSi AlCu2Mg2Ni1

PA29 prty, odkuwki PA30

podatne do przerbki, plastycznej szczeglnie na gorco; utwardzalne na drodze obrbki cieplnej przez sztuczne utwardzanie wydzieleniowe

na konstrukcje lotnicze do kucia swobodnego i w matrycach; na elementach pracujce w podwyszonych temperaturach (200-300C)

AlCU2SiMn

PA31 prty, odkuwki o o skomplikowanych ksztatach

na konstrukcje lotnicze

AlCu4SiMn

PA33 prty, odkuwki, matrycowe

na konstrukcje lotnicze; czci silnie obcione, kute w matrycach

Stop AlZn5Mg1 w stanie sztucznie umocnionym wydzieleniowo (tb) jest do odporny na korozj w wodzie i rodowisku morskim

345
Tablica 14.8
Oznaczenie niektrych stanw obrbki cieplnej stopw aluminium (wg PN-71/H-01706) Znak j r o m u d t ta tb tc td te jednostronny rekrystalizowany odprony zmikczony ulepszony odpuszczony utwardzony wydzieleniowo naturalnie utwardzony wydzieleniowo sztucznie utwardzony wydzieleniowo naturalnie starzony sztucznie starzony (bez uprzedniego przesycania) przesycony Nazwa stanu

14.2.1. Odlewnicze stopy aluminium

Stopy odlewnicze aluminium s to stopy gwnie z krzemem, miedzi i magnezem. Opracowano rwnie szereg nowych stopw, w ktrych oprcz wymienionych skadnikw wprowadzono nikiel, tytan, mangan, elazo, cynk i cyn - norma ZN-77/ /MH-MN-210-06 (tabl. 14.4). Dla wikszoci odlewniczych wieloskadnikowych stopw aluminium gwnym dodatkiem stopowym jest krzem. Stopy te nazwano oglnie siluminami. Wykres rwnowagi stopw Al-Si przedstawiono na rys. 14.1. Jest to ukad fazowy o ograniczonej rozpuszczalnoci w stanie staym z eutektyk o zawartoci 11,6% Si, krzepnc w temperaturze 577C. Praktyczne zastosowanie maj stopy zarwno Rys. 14.1. Wykres rwnowagi stopw Al-Si z zakresu podeutektycznego, eutek-

346

Rys. 14.2. Mikrostruktura siluminu AK9 bez modyfikacji. Roztwr a oraz gruboziarnista eutektyka +Si; pow. 200 x

Rys. 14.3. Mikrostruktura siluminu AK9 po modyfikacji. Roztwr a oraz gruboziarnista eutektyka +Si; pow. 200 x

tycznego jak i nadeutektycznego. Eutektyka w tych stopach skada si z roztworu staego granicznego krzemu w aluminium a oraz krysztaw Si. Stopy Al-Si z zakresu zblionego do eutektycznego maj doskonae wasnoci odlewnicze, may skurcz, najmniejsz skonno do pkni na gorco oraz wysok odporno na korozj w porwnaniu z innymi stopami aluminium. Jednake stopy te odlane w zwyky sposb, nie krzepn w dostatecznie drobnoziarnistej postaci (rys. 14.2), a ich wasnoci mechaniczne i technologiczne zale przede wszystkim od rodzaju utworzonej struktury eutektyki. Dlatego te podczas odlewania prowadzi si specjalny zabieg zwany modyfikowaniem. Modyfikacja polega na zmianie struktury metalu lub stopu lanego, w wyniku dziaania modyfikatorw. W siluminach w wyniku modyfikowania nastpuje zmiana budowy eutektyki gruboziarnistej w drobnoziarnist (rys. 14.3), przesunicie punktu eutektycznego (rys. 14.1), a take wzrost wytrzymaoci na rozciganie odleww, ich wyduenia i udarnoci. Ten fakt wiadczy o znaczeniu, jakie w odlewnictwie siluminw ma prawidowy proces modyfikacji stopw. Tradycyjnie proces modyfikacji przeprowadza si przez dodatek metalicznego sodu w iloci 0,1 - 0,2% masy stopu lub fluorku sodu w stosunku 0,6 - 2,0%. Modyfikacja sodem charakteryzuje si jednak krtkim okresem (20-40 min) oddziaywania modyfikatora podczas przetrzymywania stopu w stanie ciekym, co w konsekwencji rzutuje na du rozbieno we wasnociach mechanicznych odleww. Poszukiwania modyfikatorw o trwaym dziaaniu doprowadziy ostatnio do zastosowania w praktyce przemysowej strontu. W przypadku modyfikacji strontem uzyskanie optymalnych efektw jest uzalenione nie tylko od waciwej zawartoci modyfikatora (0,03 - 0,01%), ale take od ochrony stopu przed zanieczyszczeniem fosforem i kontaktem z chlorem, powodujcymi tworzenie si trwaych zwizkw strontu z tymi pierwiastkami. Siluminy eutektyczne i podeutektyczne modyfi-

347
kowane strontem nie zmieniaj swej struktury i nie trac wasnoci zarwno podczas przeduajcego si procesu odlewania stopu, jak i po wielokrotnych przetopach. Stopy aluminium - mied odznaczaj si dobr lejnoci, ale jednoczenie stosunkowo nisk wytrzymaoci na rozciganie. Stopy te mona obrabia cieplnie, przy czym wasnoci wytrzymaociowe wzrastaj przy zmniejszeniu plastycznoci. Stopy aluminium z miedzi stosowane na odlewy s zawsze stopami podeutektycznymi, skadajcymi si z krysztaw roztworu staego granicznego na tle eutektyki (+) rozmie-

Rys. 14.4. Cz wykresu rwnowagi Al-Cu

Rys. 14.5. Wykres rwnowagi Al-Mg

348
szczonej na granicach ziarn roztworu (rys. 14.4). Do stopw Al-Cu wprowadza si rwnie dodatki Si, Mg, Ti oraz Fe (tabl. 14.4), ktrych zadaniem jest podwyszenie zarwno wasnoci wytrzymaociowych jak i plastycznych w stosunku do stopw dwuskadnikowych. Stopy aluminium - magnez odznaczaj si dobrymi wasnociami wytrzymaociowymi przy zadawalajcych wasnociach plastycznych. S to stopy rwnie podeutektyczne o strukturze roztworu staego granicznego oraz wydziele fazy Al 3 Mg 2 () (rys. 14.5). Wasnoci tych stopw mona ksztatowa obrbk ciepln. S bardzo odporne na dziaanie wody morskiej. Dodatek do stopw Al-Mg krzemu i manganu poprawia wasnoci odlewnicze tych stopw.

14.2.2. Stopy aluminium do przerbki plastycznej Stopy do przerbki plastycznej s to przede wszystkim stopy z magnezem, manganem i miedzi oraz dodatkami Si, Ni, Fe, Zn, Cr i Ti (tabl. 14.6). Wszystkie te stopy przerabia si plastycznie na zimno lub gorco na prty, rury, blachy, tamy, druty i ksztatowniki. Dodatki stopowe rozpuszczaj si w aluminium, a wic od strony Al na wykresach rwnowagi fazowej istniej stae roztwory graniczne. Szereg pierwiastkw stopowych tworzy fazy midzymetaliczne twarde i kruche o wzorach: Al2Cu, Al 3 Fe, Al 3 Mg 2 , Al 12 Mg 17 , Al 2 CuMg lub Al 5 Mg 5 Cu. Fazy midzymetaliczne mog tworzy si te midzy dodatkami stopowymi, np. Mg 2 Si lub MgZn 2 . W stopach w ktrych struktura w stanie rwnowagi skada si z roztworu staego granicznego oraz dyspersyjnych wydziele wtrnych faz midzymetalicznych mona ksztatowa wasnoci przez obrbk ciepln.

14.3. Obrbka cieplna stopw aluminium

Umocnienie stopw aluminium mona dokona przez przerbk plastyczn na zimno, utwardzanie wydzieleniowe lub obrbk cieplno-mechaniczn.

14.3.1. Utwardzanie wydzieleniowe Jest to nazwa obrbki cieplnej zoonej z przesycania i starzenia (naturalnego lub w podwyszonych temperaturach). Do utwardzania wydzieleniowego przeznacza si zwykle stopy z zakresu skadw niszych od granicznej

349
rozpuszczalnoci skadnika stopowego w roztworze podstawowym. Proces przesycania stopw aluminium polega na nagrzaniu ich do temperatury lecej powyej linii granicznej rozpuszczalnoci (praktycznie 430-535C w zalenoci od gatunku stopu), wygrzaniu w tej temperaturze w celu rozpuszczenia faz midzymetalicznych w roztworze granicznym i jego ujednorodnienia oraz szybkim chodzeniu. W stopach, w strukturze ktrych na granicach roztworu staego wystpuje eutektyka, temperatura przesycania powinna by o 20 - 30C nisza od temperatury przemiany eutektycznej, aby nie spowodowa nadtopienia skadnika niej topliwego, jakim jest eutektyka. Stop po przesycaniu ma struktur jednorodn zoon z krysztaw przesyconego roztworu staego. Najwiksza liczba prac badawczych majcych na celu teoretyczne wyjanienie zmian strukturalnych podczas przesycania i starzenia zostaa wykonana na stopach Al-Cu. Na przykad struktur stopu AM5 (AlCu4) po przesycaniu jest jednorodny przesycony roztwr co, zawierajcy 4% Cu w temperaturze otoczenia. Natomiast w stanie rwnowagi stop powinien mie struktur roztworu o zawartoci 0,5% Cu oraz faz = Al2Cu (rys. 14.4). Powstanie takiej struktury z roztworu przesyconego moe odbywa si w temperaturze otoczenia lub podwyszonej. Std te pochodzi podzia starzenia na starzenie naturalne i w podwyszonej temperaturze, tzw. sztuczne. Zmiany strukturalne podczas starzenia wymagaj duych przemieszcze atomw. Poniewa za starzenie zachodzi w temperaturach stosunkowo niskich, przemieszczanie atomw jest utrudnione. Procesy te zachodz w cigu duszego okresu czasu i w kilku stadiach. Mona rozrni nastpujce stadia starzenia w stopach Al-Cu (rys. 14.6):

a)

b)

c)

d)

Rys. 14.6. Schemat przemian strukturalnych podczas starzenia w stopie AM5: a) jednorodny, przesycony roztwr Cu w Al, b) skupienie atomw Cu w okrelonych paszczyznach, c) powstania koherentnej fazy " lub ' d) utworzenie fazy (Al2Cu)

350
I. Atomy Cu skupiaj si na paszczyznach (100) w roztworze staym co, tworzc tzw. strefy Guinier Prestona (G.P) w postaci cienkich pytek o gruboci ok. 2 atomw. II. Tworzy si koherentna z podoem faza " o sieci tetragonalnej, uporzdkowanej, zoona z atomw Cu i Al; jej wydzielenia s wiksze ni strefy GP. W wyniku tego powstaje stan napre. III. Faza " przeksztaca si w faz ' ktrej skad odpowiada ju fazie Al2Cu z ukadu rwnowagi, lecz struktura jest inna. Uwaa si j za odmian alotropow fazy Al2Cu. Faza ' jest rwnie faz koherentn. IV. Nastpuje zerwanie wizi koherentnych, zwolnienie napre i utworzenie fazy = Al 2 Cu, odpowiadajcej stanowi rwnowagi (z ukadu Al-Cu rys. 14.4). Oglnie przebieg zmian struktury mona zapisa nastpujco: Strefy G.P. " ' (Al2Cu) Charakterystyczn cech procesw wydzieleniowych podczas starzenia si zmiany twardoci i wytrzymaoci stopw przesyconych, przedstawione na rys. 14.7. Powstawanie stref GP powoduje pewien wzrost wytrzymaoci stopu (stadium I). Wydzielanie koherentnej fazy " (stadium II) prowadzi do maksymalnego umocnienia, przede wszystkim wskutek odksztacenia sieci osnowy wok tych wydziele, ponadto ich koherencji z sieci osnowy, a take ich uporzdkowanej budowy. Dlatego w tym stadium procesu wydzieleniowego koczy si t obrbk ciepln. Mona to przeprowadzi skutecznie drog starzenia naturalnego w czasie kilku dni (rys. 14.7) albo przez starzenie sztuczne, przy przestrzeganiu czasu zabiegu w odpowiedniej temperaturze. Starzenie w wyszej temperaturze wymaga krtszego czasu do osignicia maksymalnego umocnienia, po ktrym tym szybciej nastpuje niepodane przestarzenie" (stadium IV). Gwnym czynnikiem obniajcym umocnienie jest wzrost wymiarw wydzielonych czstek i zanik koherencji sieci wydziele z osnow.

Rys. 14.7. Wpyw temperatury i czasu starzenia na wytrzymao Rm stopu PA9 przesyconego z temperatury 500C

351
14.3.2. Obrbka cieplno-mechaniczna Obrbka cieplno-mechaniczna stopw aluminium jest poczeniem zabiegw przesycania z odksztaceniem plastycznym w temperaturach niszych lub wyszych od temperatury rekrystalizacji. Obrbka cieplno-mechaniczna, w ktrej odksztacenie odbywa si powyej temperatury rekrystalizacji, nazywa si wysokotemperaturow. Schemat wysokotemperaturowej obrbki cieplno-mechanicznej przedstawiono na rys. 14.8.

- struktura jednofazowa - optymalna plastyczno Rys. 14.8. Schemat wysokotemperaturowej obrbki cieplno-mechanicznej stopw aluminium: a), b), c) - rny zakres temperatur odksztacenia plastycznego, 1 - wygrzewanie do przesycania, 2 - odksztacenie plastyczne, 3 - chodzenie do temperatury odksztacenia plastycznego, 4 - szybkie chodzenie

Polskie normy nie wyrniaj stopw aluminium przeznaczonych do obrbki cieplno-mechanicznej. Na przykadzie analizy skadu chemicznego zagranicznych stopw aluminium przeznaczonych do obrbki cieplno-mechanicznej naley przypuszcza, i pozytywne rezultaty tej obrbki mona uzyska dla stopw PA31 (AlCu2CiMn) tabl. 14.6. Badania wykazay, e najwysze wasnoci mechaniczne otrzymuje si przy odksztaceniu plastycznym wysokotemperaturowym od 10 do 15%. Stosowanie odksztace wyszych powoduje obnienie wasnoci mechanicznych w stosunku do utwardzania wydzieleniowego, prawdopodobnie na skutek rozrostu ziarna po rekrystalizacji

352
14.3.3. Wyarzanie Do stopw aluminium maj zastosowanie gwnie dwa rodzaje wyarzania. Jednym z nich jest wyarzanie zmikczajce, a drugim wyarzanie rekrystalizujce. Ponadto niekiedy stosuje si wyarzanie ujednoradniajce. Wyarzanie zmikczajce ma na celu nadanie stopom wysokich wasnoci plastycznych i obnienie twardoci Polega ono na wygrzaniu stopu w temperaturze niszej od temperatury granicznej rozpuszczalnoci danego stopu. Najczciej stopy aluminium zmikcza si w temperaturze 320400C. Czas wyarzania zaley od skadu stopu oraz wielkoci i gruboci przedmiotw. Podczas dugotrwaego wyarzania zmikczajcego fazy wydzielone ulegaj koagulacji, co przyczynia si do zmniejszenia twardoci. Wyarzanie rekrystalizujce ma na celu usunicie zgniotu spowodowanego przerbk plastyczn stopw. Po wyarzaniu rekrystalizujcym stopy odzyskuj swe wasnoci plastyczne. W praktyce wyarzanie rekrystalizujce stopw aluminium odbywa si w temperaturze 270350C. Zjawiska wystpujce podczas wyarzania stopw aluminium s identyczne jak podczas rekrystalizacji stali i innych stopw nieelaznych. Wyarzanie ujednoradniajce prowadzi si w odniesieniu do wlewkw przed obrbk plastyczn na zimno lub na gorco. Celem ujednorodnienia jest rwnomierne rozoenie pierwiastkw stopowych i usunicie budowy dendrytycznej stopw. Operacj wyarzania ujednoradniajcego przeprowadza si w temperaturze 450630C w czasie 424 godz. w zalenoci od skadu chemicznego stopu.

14.4. Zastosowanie stopw aluminium

Zastosowanie stopw aluminium wypywa przede wszystkim z ich wasnoci fizycznych, chemicznych, mechanicznych i innych, z ktrych najwaniejszymi s: niska gsto, dobre wasnoci mechaniczne, dua przewodno cieplna, wysoka przewodno elektryczna, dobra odporno chemiczna, niezdolno do iskrzenia i niepalno, paramagnetyzm. Gsto stopw aluminium, ktra waha si od 2600 do 2800 kg/m 3 , wynosi ok. 1/3 czci gstoci najwaniejszych metali cikich i ich stopw, jak elazo i mied. Z tego powodu stopy aluminium znalazy due zastosowanie

353
we wszelkiego rodzaju urzdzeniach transportowych, przede wszystkim w budowie samolotw, samochodw, wagonw i okrtownictwie. Wyej wymienione wasnoci fizyczne oraz dobre wasnoci technologiczne sprawiaj, i cigle nowe dziedziny techniki zainteresowane s stosowaniem aluminium i jego stopw. Szczegowe zastosowanie aluminium i jego stopw podano w tablicach 14.2 oraz 14.5 i 14.7.

15. MAGNEZ I JEGO STOPY

15.1. Magnez
Magnez jest bardzo rozpowszechniony w przyrodzie i wystpuje w skorupie ziemskiej w iloci okoo 2%, ale tylko w postaci zwizkw (mineraw). Znaczne iloci tego pierwiastka znajduj si w wodzie morskiej i sonych jeziorach. Magnez jest metalem posiadajcym barw srebrzystobia, podobn do barwy aluminium. Krystalizuje w sieci heksagonalnej zwartej (HZ) o parametrach: a = 3,209 i c = 5,2105 , przy c/a = 1,62; odmian alotropowych nie wykazuje. Gsto magnezu wynosi 1,75 g/cm3. Gatunki magnezu produkowane w kraju ujmuje PN-79/H-82461. Wasnoci mechaniczne czystego magnezu przedstawiono w tablicy 15.1.
Tablica 15.1
Wasnoci mechaniczne magnezu Wasno granica sprystoci Rsp granica plastycznoci Re - stan odlany - stan zgnieciony wytrzymao na rozciganie Rm - stan odlany - stan zgnieciony - stan wyarzony wyduenie A5 - stan odlany - stan zgnieciony - stan wyarzony twardo wg Brinella - stan odlany - stan zgnieciony - stan wyarzony Warto liczbowa 11,7 20 185 83127 245 176 3,6 810 1517 2530 50 40 Jednostka [MPa] [MPa] [MPa] [MPa] [MPa] [MPa]

[%] [%] [%] HB HB HB

355
Magnez, ze wzgldu na niskie wasnoci mechaniczne i ma odporno korozyjn, nie znajduje zastosowania jako materia konstrukcyjny. Metal ten wykazuje rwnie znacznie gorsz przewodno elektryczn od aluminium, a ponadto trudniej odksztaca si plastycznie [jedna paszczyzna atwego polizgu (0001)]. Magnez techniczny otrzymuje si gwnie w drodze elektrolizy odwodnionego, stopionego chlorku magnezu, ktry nastpnie poddaje si rafinacji W przemyle maszynowym znajduj zastosowanie stopy magnezu.

15.2. Stopy magnezu

Stopy magnezu czsto zwane s ultralekkimi z uwagi na ich gsto w granicach 1,8 - 1,85 g/cm3. Jako dodatki stopowe stosuje si: Al, Zn i Mn a take Zr, Ce i Nd. Rozpuszczalno aluminium i cynku w staym magnezie jest znaczna i wynosi odpowiednio: 12,9 i 6,1%, przy czym wyranie si zmniejsza z obnieniem temperatury (rys. 15.1), co umoliwia utwardzenie wydzieleniowe stopw magnezu z tymi dodatkami stopowymi. Udzia skadnikw stopowych w wikszej iloci powoduje utworzenie twardych i kruchych faz midzymetalicznych z magnezem, ktre wpywaj niekorzystnie na wasnoci mechaniczne stopw, dlatego ich zawarto w stopach magnezu musi by ograniczona. Stopy magnezu przeznaczone s na odlewy i mog by stosowane bez obrbki cieplnej, jak te w stanie obrobionym cieplnie. Klasyfikacj stopw

Rys. 15.1. Rozpuszczalno manganu, cynku i aluminium w magnezie w stanie staym, przedstawiona w postaci zakresu wystpowania odpowiednich roztworw staych na wykresach ukadw rwnowagi Mg-Mn, Mg-Al i Mg-Zn

Tablica 15.2
Skad chemiczny, warunki utwardzania wydzieleniowego, wasnoci mechaniczne po tej obrbce cieplnej oraz przykady zastosowania odlewniczych stopw magnezu (wg PN-88/H-88050)
Gatunek Skad chemiczny [%] Warunki utwardzani a wydzieleniowego Przesycanie Znak Cecha Al Mn Zn Zr Inne Temp. [C] I 355365 II 410420 I 355365 II 405415 490 560-570 535-545 Czas [h] orodek 2) 3/P 2129/p 3/p,w 2129/p,w 5/p,w 46/p 4-6/p,w Starzenie Temp. [C] Czas [h] orodek 2) Wasnoci mechaniczne w stanie utwardzonym min Rm [MPa] 235 R0,2 [MPa] 110 A5 [%] 2 1(1) 4(4) 2 3(3)

356

MgAl8ZnMn MgAl10ZnMn MgZn5Zr MgREZr MgNdZrZn

1) 2) 3)

GA8

7,5-9,0 0,15-0,5 0,2-0,8 0,1-0,5 0,6-1,2 -

170190 185195 150170 190200 200210

416/p 48/p,w 24/p,w 1216/p 1216/p,w

GA10 9,0-12,0 GZ6 GRE3 GN3 -

225 (230) 140 (140) 265 (275) 170 (175) 140 100

CM 5,5-6,6 0,7-1,1 0,2-0,8 0,2-0,7 RE 0,4-1,0 2,5-4,0

3)

Nd 0,1-0,7 0,4-1,0 2,2-2,8

130 (140) 140 (140)

Wasnoci mechaniczne w stanie utwardzonym podano w nawiasach, jeli przesycanie przeprowadzano w wodzie Orodek chodzcy: p - powietrze, w - woda, RE - suma zawartoci pierwiastkw ziem rzadkich, w tym gwnie ceru.

Zastosowanie odlewniczych stopw magnezu: GA8 - na odlewy pracujce pod duym cinieniem, np.: czci samochodw; silnikw, agregatw prdotwrczych, korpusy wiertarek, narzdzi rcznych i pneumatycznych, maszyny do pisania, GA10 - na odlewy pracujce pod rednim obcieniem, np.: czci silnikw elektrycznych, narzdzi przenonych, GZ6 - na odlewy o skomplikowanych ksztatach pracujce pod duym obcieniem, od ktrych wymaga si wysokiej stabilnoci wasnoci mechanicznych, GRE3 - na odlewy o skomplikowanych ksztatach pracujce w temperaturze do 250C, od ktrych wymaga si wysokiej szczelnoci np.: sprarki, skrzynie biegw i odlewy dla przemysu okrtowego, GN3 - na odlewy o skomplikowanych ksztatach pracujce w temperaturze do 250C, a krtkotrwale do 350C, o wymaganej wysokiej szczelnoci i stabilnoci wymiarw.

357
magnezu zawiera PN-88/H-88050, w oparciu o ktr przedstawiono skady chemiczne, wymagania wasnoci mechanicznych po obrbce cieplnej wraz z warunkami tej obrbki oraz przykady zastosowania (tabl. 15.2). Najkorzystniejsze wasnoci mechaniczne po obrbce cieplnej uzyskuj stopy z udziaem okoo 10% Al lub okoo 6% Zn - pierwiastkw najsilniej umacniajcych stopy. Dodatek manganu powoduje natomiast rozdrobnienie ziarna i podwyszenie odpornoci na korozj. Druga grupa stopw magnezu zawiera pierwiastki ziem rzadkich: Ce i Nd oraz Zr, przy czym dla podwyszenia rozpuszczalnoci cyrkonu stosuje si jednoczenie dodatek cynku. Pierwiastki te wywieraj korzystny wpyw na wasnoci stopw magnezu - cyrkon powoduje drobnoziarnisto, cer i neodym polepszaj wasnoci mechaniczne w podwyszonych temperaturach, co umoliwia stosowanie tych stopw na czci maszyn pracujce do temperatury 250C, a krtkotrwale do 350C. Stopy magnezu poddaje si utwardzaniu wydzieleniowemu, ktre skada si z przesycania w wodzie lub powietrzu oraz przyspieszonego (sztucznego) starzenia.

16. NIKIEL I JEGO STOPY

16.1. Nikiel
Nikiel otrzymywany na drodze pirometalurgicznej1) zawiera jeszcze duo zanieczyszcze, wic jest dodatkowo rafinowany elektrolitycznie. PN-79/H-82180 przewiduje kilka gatunkw niklu w zalenoci od stopnia zanieczyszczenia (sumarycznej iloci zanieczyszcze). Najczystszy nikiel elektrolityczny zawiera nie mniej ni 99,93% Ni, a nikiel hutniczy (zalenie od gatunku) zawiera nie mniej ni 98,6% Ni. Zanieczyszczenia niklu to przede wszystkim rozpuszczajce si w nim pierwiastki, jak kobalt, elazo, mied i krzem, lub prawie nie rozpuszczajce si siarka i wgiel. Waniejsze waciwoci niklu przedstawiono w tablicy 16.1.
Tablica 16.1
Waciwoci fizyczne czystego niklu Waciwo Masa atomowa Budowa krystaliczna: odmiany alotropowej , RSC - parametr w temperaturze 25C odmiany alotropowej , HZ - parametr a - parametr c stosunek c/a Gsto odmiany - obliczona z budowy sieci dla temperatury 25C odmiany - obliczona z budowy sieci Temperatura topnienia Temperatura wrzenia Wspczynnik liniowej rozszerzalnoci cieplnej w zakresie temperatury 25100C Przemiana odmiany ferromagnetycznej w paramagnetyczn (punkt Curie)
1)

Warto liczbowa 58,69

Jednostka

3,5169 2,49 4,08 1,64

8,895 8,8 1455 2914 13,3 x 1 0 - 6 354,2

kg/dm 3 kg/dm 3 C C 1/C C

Moliwe jest rwnie otrzymywanie niklu za pomoc metody karbonylkowej.

359
Wasnoci fizyczne pierwiastka ulegaj zmianom wraz z temperatur, przy czym w temperaturze punktu Curie 354,1C zmiana ta jest skokowa. Nikiel wykazuje dobre wasnoci magnetostrykcyjne2), w zwizku z tym jest stosowany w urzdzeniach do generacji drga ultradwikowych. Wasnoci mechaniczne niklu zale oczywicie od stopnia jego czystoci (zawartoci domieszek i zanieczyszcze) oraz stanu. Wasnoci mechaniczne obrobionego plastycznie oraz zmikczonego niklu hutniczego i elektrolitycznego przytoczono w tablicy 16.2.
Tablica 16.2 Wasnoci mechaniczne przerobionego plastycznie i zmikczonego niklu hutniczego i elektrolitycznego Nikiel hutniczy 1. 2. 3. 4. 5. 6. granica plastycznoci Re wytrzymao na rozciganie Rm wyduenie A10 przewenie Z twardo Brinella udarno KU 179 547 42,3 78,5 94 258 elektrolityczny 92 340 48,5 81,5 54 235 MPa MPa % % HB J/cm2

Lp.

Wasno

Jednostka

Odksztacenie plastyczne niklu powoduje wzrost jego twardoci i wasnoci wytrzymaociowych oraz spadek wasnoci plastycznych. Wyarzanie rekrystalizujce pozwala na powrt do dobrych wasnoci plastycznych przy jednoczesnym obnieniu si wasnoci wytrzymaociowych. Zgniot krytyczny dla niklu okrela si na poziomie okoo 5%. Nikiel naley do pierwiastkw drogich (deficytowych). Techniczne zastosowanie znajduje do platerowania stali, nakadania warstw ochronnych (elektrolitycznie i bezprdowo czyli chemicznie). W przemyle chemicznym nikiel jest stosowany ze wzgldu na du odporno korozyjn rwnie w podwyszonych temperaturach. Stosowany te jest przy produkcji akumulatorw i w elektronice.

16.2. Stopy niklu

Najczciej wprowadzanymi do niklu pierwiastkami stopowymi s: mied, elazo, kobalt, chrom, mangan, molibden, krzem i beryl. Mied i kobalt tworz z niklem roztwory stae cige. elazo, chrom, molibden, mangan
Magnetostrykcja tycznego.
2)

- zmiana objtoci metalu pod wpywem zmiennego pola magne-

360
i aluminium tworz z niklem roztwory graniczne o znacznej rozpuszczalnoci, za krzem, beryl i wgiel - roztwory o niewielkiej rozpuszczalnoci. Do praktycznie stosowanych stopw niklu 3) nale stopy z elazem, chromem oraz elazem i chromem jednoczenie.

Stopy niklu do przerbki plastycznej wg PN-80/H-87045

Stopy niklu zajmuj wane miejsce wrd stopw metali nieelaznych. Wynika to z ich cennych wasnoci jak: dua przenikalno magnetyczna, duy opr elektryczny waciwy, dua odporno korozyjna, wysoka aroodporno, dobre wasnoci wytrzymaociowe, dobre wasnoci plastyczne. Wrd stopw niklu stosowanych do przerbki plastycznej mona wyrni stopy noszce nazw chromel, alumel, stop Monela, permalloy i inne. Alumel i chromel, w postaci drutu, znajduj zastosowanie przy wykonywaniu termoogniw do pomiaru temperatur w granicach do 1200C. Zaleno siy termoelektrycznej od temperatury jest prawie prostoliniowa, wic korzystna w caym zakresie pomiarowym. Stopy Monela (67 70% Ni reszta Cu lub te dodatkowo 2,5 Fe; 1,5% Mn; 3% Al) odznaczaj si bardzo dobrymi wasnociami mechanicznymi (dobra wytrzymao zmczeniowa), szczeglnie dobr odpornoci korozyjn i dobrymi wasnociami technologicznymi. Stopy Monela (najczciej z dodatkiem aluminium) znajduj zastosowanie

stale stopy o granica skady

dobrej staej

aroodpornoi budowie przemiany stopw

magnetycznej stopw

handlowych

Rys. 16.1. aroodporne stale i stopy Ni-Cr i Ni-Cr-Fe

3) Poza omwionymi w rozdziale 13 stopami Cu-Ni zwanymi miedzioniklami wg PN-92/H-87051

361
w nastpujcych wyrobach: aparatura chemiczna, zbiorniki, opatki i zawory rozrzdu turbin parowych, osprzt trawialni metali (kosze, pojemniki, acuchy), rury kondensatorowe pracujce przy znacznych cinieniach i szybkociach przepywu wody chodzcej, filtry, autoklawy, wirwki w produkcji tworzyw sztucznych, druty do spawania eliw. Stopy niklu z elazem (znane pod nazw permalloy) o zawartoci 30 do 80% Ni i niekiedy z dodatkiem molibdenu, chromu lub miedzi to stopy magnetyczne. Odznaczaj si one wysok przenikalnoci magnetyczn, maym nateniem koercyjnym przy znacznej pozostaoci magnetycznej (wska ptla histerezy magnetycznej), s wic materiaami magnetycznie mikkimi Niekiedy stosuje si do nich obrbk cieplno-magnetyczn w celu polepszenia ich wasnoci magnetycznych. Stopy niklu z chromem odznaczaj si duym elektrycznym oporem waciwym przy duej aroodpornoci i arowytnymaoci. Gwne zastosowanie to elementy grzejne do elektrycznych piecw oporowych. Skady chemiczne oporowych stopw niklu ukazuje rys. 16.1.

17. STOPY OYSKOWE

W budowie maszyn wspczenie stosuje si powszechnie oyska toczne. W wielu rozwizaniach konstrukcyjnych konieczne jest jednak wykorzystanie tradycyjnego sposobu oyskowania, tj. oysk lizgowych. oysko podtrzymuje obracajcy si wa lub o i przenosi jego obcienie na podoe, najczciej kadub maszyny. Cz obracajcego si wau lub osi - czop wsppracuje z podstawowym elementem oyska lizgowego - panwi (panewk), ktra jest osadzona w kadubie. Panew zbudowana jest ze stalowego korpusu (uski), na ktrym jest osadzona warstwa lizgowa ze stopu oyskowego, np. przez wylanie. Poruszajce si wzgldem siebie powierzchnie czopa wau i panwi rozdziela warstwa smaru, rys. 17.1. Warunki pracy oysk lizgowych stawiaj stopom oyskowym wymagania odpowiednich waciwoci. Stopy te powinny odznacza si: maym wspczynnikiem tarcia, odpornoci na zuycie cierne, szybkim docieraniem si z wsppracujcym czopem, dobr smarownoci, moliwoci wchaniania produktw cierania w warstw wierzchni, dobr wytrzymaoci na ciskanie, wytrzymaoci zmczeniow, odpornoci na uderzenia,

Rys. 17.1 Schemat przekroju oyska lizgowego

363
dobrym przewodnictwem cieplnym, odpowiednim wspczynnikiem rozszerzalnoci cieplnej, odpornoci korozyjn. Ponadto dobr lejnoci, niewielkim skurczem odlewniczym i nisk temperatur topnienia, w wypadku stopw osadzonych przez wylewanie (stopy oyskowe cyny i oowiu). Moliwo spenienia tak rnorodnych wymaga w najwikszym stopniu zapewniaj stopy wielofazowe o strukturze zoonej z twardych ziarn rozmieszczonych w mikkiej osnowie, czyli zgodnych z zasad Charpy. Twarde ziarna przenosz naciski z czopa wau stalowego na ca panewk i zapewniaj odporno na cieranie, a mikka osnowa uatwia dotarcie si panewki Jako materiay oyskowe stosuje si: stopy oyskowe cyny, tabl. 17.1, stopy oyskowe oowiu, tabl. 17.2 i 17.3 stopy miedzi, gwnie brzy oowiowe, brzy cynowe, stopy aluminium z cyn, oowiem, krzemem, stopy cynku z aluminium i miedzi, a take stopy kadmu, stopy srebra, eliwa szare, materiay niemetalowe. Warunki pracy oysk lizgowych okrelaj nastpujce parametry: a) rodzaj obcienie - statyczne, dynamiczne, b) wielko obcienia p [MPa], c) szybko obwodowa czopa V [m/s], oraz temperatura pracy oyska, warunki odprowadzania ciepa, rodzaj tarcia i smarowania. Iloczyn wielkoci obcienia i szybkoci obwodowej - pV [MPam/s] charakteryzuje natenie pracy oyska i stanowi wskanik doboru stopu oyskowego. Trwao oysk uwarunkowana jest dobrym smarowaniem, odpowiedni gruboci warstwy lizgowej oraz poprawn technologi naniesienia stopu oyskowego na stalowy korpus. Zakcenia w smarowaniu mog spowodowa wzrost temperatury oyska i gwatowne obnienie wasnoci wytrzymaociowych stopu oyskowego, a w dalszej kolejnoci niebezpieczestwo wytopienia stopu i zatarcia wau. Grubo warstw lizgowych stopu oyskowego nie powinna przekracza dziesitych czci milimetra, grubsze warstwy bowiem atwiej ulegaj uszkodzeniom zmczeniowym. Warstwa stopu oyskowego powinna mie dobr przyczepno do metalowego korpusu, co osiga si przez wstpne naoenie cienkiej warstwy czystego metalu, stanowicego podstawowy skadnik stopu oyskowego.

364 17.1. Stopy oyskowe cyny

Stopy oyskowe cyny to stopy nalece do ukadu trjskadnikowego cyna-antymon-mied. W stopach trjskadnikowych Sn-Sb-Cu od strony cyny wystpuj: faza - roztwr stay antymonu i miedzi w cynie stanowicy mikk osnow stopu oyskowego, fazy midzymetaliczne: SbSn w postaci wielocianw regularnych i Cu 6 Sn 5 w postaci iglastej - stanowice twarde none krysztay. Stosunek twardoci tych faz wynosi odpowiednio : SbSn:Cu 6 Sn 5 = 1:4:10. Faza midzymetaliczna Cu 6 Sn 5 krzepnie w wyszej temperaturze ni lejsza SbSn, co zapobiega mechanicznie jej wypywaniu na powierzchni (likwacja ciarowa). Stop oyskowy 83 1) (SnSb11Cu6) ma struktur zoon z trzech faz, + SbSn + Cu 6 Sn 5 przedstawion na rys. 17.2 i 17.3, natomiast stop oyskowy 89 (SnSb8Cu3) - struktur +Cu 6 Sn 5 , przedstawion na rys. 17.4. Oba te stopy s najszerzej stosowanymi krajowymi stopami oyskowymi cyny, przewidzianymi przez PN-82/H-87111. Ich waciwoci zawiera tabl. 17.1.
Tablica 17.1
Stopy oyskowe cynowe wg PN-82/H-87111 i ich waniejsze waciwoci Znak SnSb8Cu3 SnSbllCu6 Cecha 89 83 Temperatura topnienia [C] 342 380 Struktura +Cu 6 Sn 5 +SbSn+Cu 6 Sn 5 A5 Rm [MPa] 88 88 KCV [J/cm 2 ] 5,9 5,9

9 6

Zgodnie z PN stopy oyskowe cyny 89 i L83 stosuje si na panewki oysk lizgowych pracujcych przy obcieniach statycznych i dynamicznych, przy naciskach do 10 MPa, prdkociach obwodowych powyej 5 m/s i iloczynie nacisku i prdkoci pV poniej 50 MPam/s, przeznaczonych dla turbin parowych, sprarek, silnikw wysokoprnych. Stopy oyskowe cyny nale do najdroszych z powodu duej zawartoci deficytowej cyny, dlatego zmierza si do wprowadzenia nowszych stopw z dodatkami m.in. krzemu, niklu, arsenu, przy ograniczeniu zanieczyszczenia oowiem, ktre cechuje wiksza wytrzymao i trwao ni tradycyjne.

Cecha stopw oyskowych skada si z litery oraz liczby okrelajcej procentow zawarto cyny.

1)

365

Rys. 17.2. Stop oyskowy L83. Jasne krysztay fazy midzymetalicznej SbSn w postaci wieloktw i iglastej fazy Cu6Sn5 na tle ciemnego roztworu Sb i Cu w cynie; nital, x 100

Rys. 17.3. Stop oyskowy 83. Fragment rys. 17.2; nital, x500

Rys. 17.4. Stop oyskowy 89. Jasne wyduone krysztay fazy midzymetalicznej Cu6Sn5 na tle ciemnego roztworu staego Cu i Sb w cynie; nital, x250

Rys. 17.5. Stop oyskowy 16. Jasne krysztay fazy midzymetalicznej SbSn w postaci wieloktw i drobne Cu2Sb na tle ciemnego roztworu staego Sn i Sb w oowiu; nital, x 250

Rys. 17.6. Stop oyskowy Ca. Jasne krysztay Pb3Ca na tle roztworu staego sodu w oowiu; nital, xl00

366 172. Stopy oyskowe oowiu

Gwnymi skadnikami stopw oyskowych na bazie oowiu s: cyna (616%), antymon (616%), mied ( 1 2 % ) oraz arsen (0,20,9%). Krajowe gatunki stopw oyskowych oowiowych i ich waciwoci podano w tabl. 17.2.
Tablica 17.2
Stopy oyskowe oowiu wg PN-82/H-87111 i ich waniejsze waciwoci Znak PbSnl6Sbl6Cu2 Cecha 16 Temperatura topnienia [C] 410 400 460 Struktura +SbSn+Cu 2 Sb +SbSn+Cu 6 Sn 5 +SbSn A5 [%] 0,5 1,0 0,5 KCV [J/cm 2 ] 5,9 5,9

Rm [MPa] 78 68 68

PbSn10Sb14Cu2As 10As PbSn6Sb6 6

Struktura stopw oyskowych oowiu skada si z: fazy - roztworu staego antymonu i cyny w oowiu, stanowicego mikk osnow, faz midzymetalicznych: SbSn w postaci wielocianw foremnych i Cu 2 Sb w postaci iglastej, ktra przeciwdziaa likwacji ciarowej. Obie fazy midzymetaliczne stanowi twarde krysztay none. Przykad struktury stopu oyskowego 16 (PbSnl6Sbl6Cu2) przedstawiono na rys. 17.5. Zgodnie z PN stopy oyskowe oowiu stosuje si w oyskach lizgowych pracujcych przy obcieniach statycznych, przy naciskach do 10 MPa, prdkociach obwodowych czopa powyej 1,5 m/s i iloczynie pV do 15 MPam/s - dla stopu 16, poniej 30 MPam/s - dla 10As, przeznaczonych dla pomp, sprarek, wagonw kolejowych. Natomiast w warunkach obcie dynamicznych, jak w silnikach ganiczych samochodowych stosuje si stop oyskowy 6. Znacznie rzadziej, ze wzgldu na gorsze wasnoci mechaniczne stosuje si tasze stopy oyskowe oowiu z niewielkimi dodatkami pierwiastkw alkalicznych, przede wszystkim wapnia i sodu, w iloci sumarycznej do 2%. Struktura takiego stopu zoona jest z twardych dendrytycznych krysztaw fazy midzymetalicznej Pb 3 Ca na tle mikkiej osnowy - roztworu staego sodu w oowiu, rys. 17.6. Z powodu zmiennej rozpuszczalnoci sodu w oowiu, w stopach po wylaniu wystpuje przesycenie, a nastpnie samorzutne starzenie, ktre wywouje wzrost twardoci stopw. Wad tych stopw jest utrata pierwiastkw atwo utleniajcych si - Na i Ca, zarwno podczas ponow-

367
nego ich topienia jak te podczas eksploatacji, gdy panewka styka si z powietrzem. Dlatego zaleca si stosowanie tych stopw w warunkach cakowitego pokrycia olejem. Niektre dane stopu oyskowego Ca przedstawiono w tabl. 17.3.
Tablica 17.3
Niektre waciwoci stopu oyskowego Ca Znak Cecha Temperatura topnienia [C] 470 Struktura A5 [%]

Rm [MPa] 99

PbCa1Na

Ca

+Pb 3 Ca

2,5

Stopy oyskowe oowiu, podobnie jak stopy cyny zalicza si do stopw oyskowych mikkich". Ich wad jest znaczne zmniejszanie wasnoci wytrzymaociowych wraz z temperatur, a take niska odporno korozyjna. We wspczesnych konstrukcjach obcienia jednostkowe oysk lizgowych i prdkoci obwodowe s tak due, e stopy oowiu s wypierane przez brzy oowiowe, stopy oyskowe aluminium, bd oyska wielowarstwowe.

17.3. Wielowarstwowe oyska lizgowe

Silnie obcione oyska lizgowe rednio i szybkoobrotowych silnikw spalinowych wikszych mocy, m. in. agregatw, kolejowych silnikw trakcyjnych, a take przekadni przenoszcych due moce, wytwarza si w postaci wielowarstwowych panwi wsppracujcych z czopami utwardzonymi przez hartowanie powierzchniowe lub obrbk cieplno-chemiczn. Panwie wielowarstwowe wytwarza si rnymi metodami; spiekania proszkw metali, wylewania, nawalcowywania (platerowania), w kombinacjach z nanoszeniem warstw galwanicznych. Klasyczne oyska trjwarstwowe wytwarzane s na bazie tam bimetalicznych. Materiaem podoa tamy bimetalicznej jest stal niskowglowa walcowana na zimno, najczciej gruboci kilku milimetrw, wstpnie pokrywana cienk (do 10 m) warstewk miedzi w celu zwikszenia przyczepnoci, a nastpnie proszkiem stopu oyskowego. Cao zagszcza i spieka si w cigym procesie technologicznym, a naniesiona warstwa stopu oyskowego najczciej ma grubo dziesitych czci milimetra. Jako materiay oyskowe spiekane stosuje si stopy miedzi z oowiem i cyn, tabl. 17.4. Rwnie w procesie cigym wytwarza si tamy bimetaliczne z wylewan warstw brzu, ale bez potrzeby nanoszenia poredniej warstwy miedzi. Skady brzw

368
Tablica 17.4
Skad chemiczny stopw oyskowych spiekanych i brzw oyskowych lanych stosowanych w tamach bimetalicznych Materia oyskowy Skad chemiczny, [%] Sn Pb 28,0-32,0 20,0-24,0 9,0-11,0 24,5-27,5 20,0-26,0 14,0-20,0 7,0-9,0 9,0-11,0 Zn Cu reszta " " "

Lp.

1 2 3 4 5 6 7 8 stopy spiekane 3,5-5,0 9,0-11,0 1,0-2,0 1,0-2,0 4,0-6,0 3,5-4,5 9,0-11,0

brzy lane

""
max 4,0

""

do wylewania tam stalowych zamieszczono w tabl. 17.4. Tamy bimetaliczne z brzami wylanymi posiadaj wysze wasnoci mechaniczne ni tamy spiekane, natomiast tamy spiekane maj lepsz zdolno ukadania si oraz wchaniania zanieczyszcze. Znaczna ilo miedzi w tych stopach zapewnia kilkakrotnie lepsze przewodnictwo cieplne w porwnaniu ze stopami oyskowymi cyny i oowiu. Pozwala to na szybkie odprowadzenie ciepa z powierzchni lizgowej oyska. Na uksztatowane tamy bimetaliczne nakada si galwaniczn warstw lizgow gruboci 0,010,05 mm ze stopu oowiu z indem (510%), oowiu z cyn (ok. 10%) albo stopu oyskowego cyny 83 lub 89. Przed naoeniem warstwy lizgowej stosuje si pokrycie zaporow warstewk niklu (1 m),
Korpus - stal niskowglowa 0,52,6 mm powoka Cu - do 10 m Warstwa nona CuPb30 spiek - 0,31,0mm powoka zaporowa Ni - 1 m Warstwa lizgowa galwaniczna np.83 0,010,05 mm

powoka Cu - ~5 m - antykorozyjna - uatwiajca dopasowanie do obudowy oyska oraz - odprowadzanie ciepa

Rys. 17.7. Przekrj panewki trjwarstwowej

369 dla zabezpieczenia przed niekorzystnymi procesami dyfuzyjnymi midzy warstwami, rys. 17.7 i 17.8. Tamy bimetaliczne z brzem spiekanym CuPb30 z uwagi na jego szczeglnie dobre wasnoci trybologiczne1), gwnie odporno na temperatury do okoo 200C i samosmarowno oowiu, mona stosowa bez wierzchniej warstwy lizgowej. Brz oowiowy jako materia oyskowy spenia odwrcon zasad Charpy, poniewa jego struktura skada si z twardej osnowy - szkieletu krysztaw miedzi wypenionych mikkim oowiem, na rys. 17.8 fragment (3). Twarda mied posiada znaczn odporno na obcienia, take dynamiczne, a mikki ow spenia rol awaryjnego smaru. Na oyska lizgowe, od ktrych wymaga si wikszej odpornoci na zuycie, w tym korozyjne, a przede wszystkim przenoszcych wiksze naciski, zastosowano tam bimetaliczn wytworzon przez nawalcowanie na stalowe podoe stopu aluminium z cyn w iloci 6% lub 20%. Stop taki nazwano siatkowym, poniewa Rys. 17.8. Panewka trj warstwowa: 1 - warpo walcowaniu uzyskuje osnow twa- stwa lizgowa - stop oyskowy 83, 2 - warrdych krysztaw aluminium w po- stewka zaporowa Ni, 3 - warstwa nona - brz oowiowy CuPb30(BO30), 4 - warstewka Cu, staci siatki przestrzennej wypenionej 5 - stal niskowglowa; nital, x250 mikk, atwotopliw cyn. Struktura stopu siatkowego, podobnie jak brzu oowiowego, spenia wic odwrcon zasad Charpy. Poczenie stopu aluminium ze stalowym podoem wymaga wstpnego zgrzania stali z foli aluminiow rys. 17.9. Tam bimetaliczn ze stopem siatkowym mona te pokry warstewk zaporow niklu i nastpnie naoy warstw lizgow stopu PbCuSn.
1)

Trybologia - nauka o tarciu i procesach towarzyszcych - zuywaniu materiaw trcych oraz smarowaniu.

370

Rys 17.9. Panewka ze stopem siatkowym AlSn20(l), naniesionym na pokryt czystym aluminium ( 2 ) tam stalow ( 3 ) ; nital, xl00

Rys. 17.10. Zasada budowy oyska rowkowego: 1 - tama stalowa, 2 - stop siatkowy AlSn6, 3 - stop oyskowy mikki np. 93, 4 - warstwa zaporowa Ni

Korzystniejsze wasnoci trybologiczne, wiksz niezawodno i wyduenie ywotnoci uzyskano przez wprowadzenie oysk rowkowych, ktre s co prawda drosze i bardziej skomplikowane w produkcji, ale w wielu zastosowaniach kompensuj to korzyci eksploatacyjne. oysko rowkowe skada si ze stalowej uski, na ktr naniesiona jest warstwa twardego materiau oyskowego, najczciej AlSn6 stanowicego podoe. W tym podou wykonane s rowkowe wybrania o kierunku obwodowym, rys. 17.10, wypenione mikkim

371
materiaem oyskowym, np. 83. Mikki stop zajmuje co najmniej poow czynnej powierzchni lizgowej oyska. Gste uoenie rowkw pozwala na wykorzystanie wasnoci zarwno mikkiego, jak i twardego tworzywa oyskowego. Odkryte pasma stopu aluminiowego ze wzgldu na ich wysok twardo i wytrzymao przejmuj przewaajc cz mechanicznego obcienia powierzchni lizgowej, a ponadto wskutek doskonaej przewodnoci cieplnej umoliwiaj szybkie odprowadzenie ciepa. Mikki materia wypeniajcy rowki zapewnia korzystne wasnoci lizgowe w przypadkach awaryjnych, gdy nastpuje przerwanie filmu smarnego w oysku. W rowkach mog by osadzane twarde czstki zanieczyszcze. W oysku rowkowym ze wzgldu na rozmieszczenie na powierzchni lizgowej rnych materiaw stykajcych si ze sob, wystpuje zjawisko ochrony elektrochemicznej. Aluminium dziaa jak anoda protektorowa hamujc proces utleniania mikkiego stopu. W rezultacie mikki stop wypeniajcy rowki jest bardziej trway, co zwiksza ywotno oyska.

18. TYTAN I JEGO STOPY

18.1. Tytan
Tytan jest pierwiastkiem bardzo rozpowszechnionym w skorupie ziemskiej, lecz jeszcze mao wykorzystywanym w przemyle ze wzgldu na trudnoci z jego otrzymywaniem (dua skonno do czenia si z innymi pierwiastkami). Jest metalem barwy srebrzystobiaej o gstoci 4,5 g/cm 3 i wysokiej temperaturze topliwoci - 1672C. Wasnoci mechaniczne czystego metalu s nastpujce: Re = 137 MPa, Rm = 245 MPa, A 5 = 55%, Z = 80%, HB = 701), KCU = 127 J/cm 2 . Tytan wystpuje w dwch odmianach alotropowych i . Odmiana - istnieje do temperatury 882C i posiada sie heksagonaln zwart o parametrach a = 2,95 c = 4,67 w temperaturze 20C i stosunku c/a = 1,587. Powyej temperatury 882C istnieje tytan , posiadajcy sie regularn przestrzennie centrowan o parametrze a = 3,31 . Zalet tytanu i jego stopw jest znaczna odporno na korozj w powietrzu, wodzie wodocigowej, wodzie morskiej oraz kwasach organicznych. Nie jest on odporny na dziaanie kwasu fluorowodorowego, stonego kwasu siarkowego i azotowego. Tytan w temperaturach poniej 300C pokrywa si szczeln warstw tlenkw, ktre zabezpieczaj metal przed korozj, powyej 300C zaczyna si utlenia, przy czym w miar wzrostu temperatury intensyfikuje si ten proces. W czasie utleniania zachodz dodatkowo procesy dyfuzyjne, w wyniku ktrych w metalu rozpuszcza si tlen, azot i wodr, ktre zwikszaj twardo i wytrzymao metalu, a obniaj wasnoci plastyczne. Wytrzymao i twardo tytanu mona take zwikszy metod przerbki plastycznej na zimno, ale cignienie metalu jest utrudnione wskutek skonnoci do zacierania powierzchni.
1)

Twardo tytanu ronie wraz ze wzrostem iloci zanieczyszcze.

373 18.2. Stopy tytanu

W tytanie mog rozpuszcza si niemetale (C, O, N, H), oraz metale (Al, Cr, Mn, Mo, V), tworzc roztwory midzywzowe i rnowzowe. Oddziaywanie pierwiastkw w stopach z tytanem mona przedstawi na przykadzie wybranych schematw ukadw rwnowagi fazowej (rys. 18.1).

Rys. 18.1. Wykresy rwnowagi podwjnych stopw tytanu: a - pierwiastki tworzce roztwory stae cige, b - pierwiastki tworzce roztwory i obniajce temperatur przemiany alotropowej, c - pierwiastki tworzce zwizki i dajce przemian eutektoidaln, d - pierwiastki tworzce zwizki i dajce przemian perytektoidaln

374
Rys. 18.1a przedstawia ukad z nieogranicznon rozpuszczalnoci pierwiastka stopowego w obydwu odmianach alotropowych tytanu. Takie ukady tytan moe utworzy z najbliszymi ssiadami w ukadzie okresowym, tj. z cyrkonem i hafnem, ktre maj zblion budow elektronow, niewielk rnic w wymiarach rednic atomowych i analogiczne sieci przestrzenne dla odpowiednich odmian alotropowych. Rys. 18.1b przedstawia ukad z nieograniczon rozpuszczalnoci pierwiastka stopowego w odmianie tytanu i ograniczon (ma) rozpuszczalnoci w odmianie . Takie ukady powstaj z pierwiastkami o sieci analogicznej do odmiany tytanu (i zblionej budowie elektronowej oraz czynniku wymiaru rednicy od 1 5 % do 20%) czyli z wanadem, niobem, tantalem i molibdenem. W przypadku wikszej rnicy w budowie elektronowej atomu i jego rednicy powstaj ukady z ograniczon rozpuszczalnoci w odmianach i oraz przemian eutektoidaln lub perytektoidaln. Przemiana eutektoidaln pojawia si w przypadku, kiedy rozpuszczalno pierwiastka stopowego w odmianie tytanu jest odpowiednio wiksza ni
Tablica 18.1
Charakterystyka stopw tytanu Zalety Stopy Zachowuj dobr wytrzymao do temperatury rzdu 650C. W gazach atmosferycznych mog przebywa do temperatury 1090CC, wobec tego mona je ku. Nie wykazuj spadku plastycznoci przy obrbce cieplnej. S dobrze spawalne. Mniejsza plastyczno blach (przy zginaniu) ni dla stopw dwufazowych + oraz znacznie gorsza w porwnaniu do stopw o strukturze . Wady

Stopy + Wytrzymao dwukrotnie wysza ni dla czystego tytanu. Dobra plastyczno take przy zginaniu. Kucie, walcowanie i toczenie przebiega atwiej ni dla stopw i . Moliwo otrzymania wysokiej wytrzymaoci przez obrbk ciepln. Wraliwe na nieprawidowoci w trakcie obrbki cieplnej - czsto obserwuje si zwikszon krucho. Wasnoci mechaniczne spoin znacznie gorsze ni dla stopw . Zachowuj dostateczn wytrzymao tylko do temperatury 430C.

Stopy Dobra plastyczno przy wszystkich rodzajach toczenia (blacha o gruboci 0,7 mm moe by zginana o kt 180 przy zerowym promieniu). Zachowuj dostatecznie du wytrzymao do temperatury 540C. Nie podlegaj obrbce cieplnej dla zwikszania wytrzymaoci. Bardzo wraliwe na zanieczyszczanie w czasie produkcji. Powyej temperatury 700C skonne do rozpuszczania gazw atmosfery. Wysoka wytrzymao stopw powoduje du ich sprysto przy toczeniu. Zawieraj Mo pierwiastek trudno dostpny deficytowy.

375
Tablica 18.2
Skad chemiczny stopw tytanu (wg GOST 2) ) Znak stopu Al Mn V Mo Cr Si

Inne

Stopy o strukturze WT5 WT5-1 OT4-1 OT4 WT4 WT18 4,3-6,2 4,5-6,0 1,0-2,5 3,5-5,0 4,5-6,0 7,2-8,2 0,7-2,0 0,8-2,0 0,8-2,0 0,2-1,0 0,18 0,15 2 - 3 % Sn 0,5-1,5 Nb i 10-12 Zr -

Stopy o strukturze + WT6 WT8 WT14 5,5-7,0 6,0-7,3 4,5-6,3 4,2-6,0 0,9-1,9 2,8-3,8 2,5-3,8 0,2-0,4 -

Stopy o strukturze WT3-1 WT22 WT15 5,5-7,0 4,0-5,7 2,3-3,6 4,0-5,5 2,0-3,0 4,0-5,5 6,8-8,0 1,0-2,5 0,2-2,0 9,5-11,0 0,15-0,4 0,2-0,7 Fe 0,5-1,5% Fe -

w odmianie tytanu (rys. 18.1c). Do tego rodzaju zalicza si ukady dwuskadnikowe Ti-W, Ti-Co, Ti-Cu, Ti-Mn, Ti-Fe, Ti-Ni, Ti-H, Ti-Cr. Jeeli rozpuszczalno pierwiastka stopowego jest wiksza w odmianie alotropowej tytanu ni w odmianie tytanu , to temperatura przemiany ronie i powstaje przemiana perytektoidalna (rys. 18.1d). Takie ukady tworz z tytanem tlen, azot, aluminium i cyna. Ukady trjskadnikowe stopw tytanu nie bd tutaj omawiane. W praktycznie stosowanych stopach tytanu wystpuje jeden lub kilka pierwiastkw, takich jak: aluminium, chrom, elazo, molibden, mangan, wanad, cyrkon. Wikszo stopw tytanu mona poddawa obrbce cieplnej, ktra zwiksza wasnoci wytrzymaociowe, lub obrbce cieplno-chemicznej, polepszajcej wasnoci warstwy wierzchniej.

2)

Normy GOST obowizuj w WNP (byy ZSRR).

376
Z uwagi na struktur stanu rwnowagi stopy tytanu dzieli si na trzy grupy: I - stopy o strukturze , II - stopy o strukturze +, III - stopy o strukturze . Zalety i wady technologiczne poszczeglnych grup stopw przedstawiono w tablicy 18.1. Skad chemiczny kilku waniejszych stopw tytanu, wg GOST podano w tablicy 18.2, a w tablicy 18.3 wasnoci mechaniczne.
Tablica 18.3
Wasnoci mechaniczne wybranych stopw Znak stopu WT5 WT4 WT6 WT8 WT15 A5 [MPa] 686-833 686-784 784-882 930-1078 1225-1420 [MPa] 784-931 784-882 882-980 1025-1156 1332-1470 [%] 12-25 15-22 8-13 9-15 3-6 Z [%] 30-45 20-30 30-45 30-55 KU [J/cm 2 ] 29,5-59 29,5-78 29,5-59 -

183. Obrbka cieplna stopw tytanu

Tytan i jego stopy po zgniocie podlegaj wyarzaniu rekrystalizujcemu, ktre przeprowadza si w temperaturze 700 800C. Wystpowanie przemian fazowych w stopach tytanu (patrz rys. 18.1b,c,d) pozwala prowadzi takie obrbki cieplne jak: hartowanie, odpuszczanie, przesycanie i starzenie. Naley jednak zaznaczy, e skutek obrbki cieplnej w stopach tytanu nie jest tak wyrany jak w stopach elaza. W stopach dajcych z tytanem wykresy przedstawione schematem na rysunku 18.1b,c i d, istnieje moliwo prowadzenia hartowania (przesycania) i odpuszczania. Wasnoci mechaniczne stopu zale wic od jego skadu chemicznego i charakteru przemian fazowych podczas chodzenia. Na rys. 18.2 przedstawiono schemat przemian fazowych w stopach tytanu w zalenoci od sposobu chodzenia. Wynika wic, e w tego rodzaju sto-

377
a) c)

b)

d)

Rys. 18.2. Wpyw temperatury przemiany izotermicznej na twardo stopw tytanu - a,b oraz prdkoci chodzenia na twardo tych stopw - c,d

pach najkorzystniejsze z punktu widzenia twardoci i wytrzymaoci, jest otrzymywanie struktury dwufazowej ( + ). W niektrych stopach tytanu wystpuje przemiana fazowa okrelana mianem przemiany martenzytycznej '(''), ktra powoduje take wzrost twardoci. Temperatura nagrzewania do hartowania jest uzaleniona od skadu stopu i moe by wyznaczona z waciwego ukadu rwnowagi fazowej. Wasnoci mechaniczne zahartowanego stopu mona okreli na podstawie ilociowego udziau faz , ' i ''. (Faza '' jest to znieksztacona faza ' typu mertenzytycznego). Udzia fazy '' zaley od temperatury nagrzewania przed hartowaniem, prdkoci chodzenia i iloci dodatkw stopowych stabilizujcych faz . Hartowanie stopu tytanu prowadzce do struktury ++'+'' powoduje wzrost twardoci do 250 HB. Nisz twardo osiga si przez obrbk izotermiczn w temperaturze np. t1 (rys. 18.2a, b), ktra prowadzi do struktury . Naley podkreli, e otrzymywanie faz o wysokiej twardoci i wytrzymaoci ('' i ) wywouje znaczny spadek wasnoci plastycznych stopw i dlatego czsto nie moe by praktycznie stosowane.

378
Ze wzgldu na ma odporno na cieranie stopw tytanu, naley poddawa je nawglaniu lub azotowaniu, co znacznie polepsza ich wasnoci. Azotowanie stopw tytanu prowadzi si w temperaturze 850-950C w cigu 1 5 - 2 5 h, w rodowisku zdysocjowanego amoniaku, lub w azocie. Azotowanie umoliwia uzyskanie cienkiej (0,1 mm) warstwy o wysokiej twardoci (1000-1200 HV).

19. STOPY NA TERMOPARY1)

Stopy metali na termopary stosowane w postaci drutu s podstawow czci termometrw termoelektrycznych - przyrzdw do pomiarw i regulacji temperatury w urzdzeniach technologicznych, np. do obrbki cieplnej. Termopara, zwana take termoogniwem lub termoelementem, to zestaw dwch niejednorodnych termoelektrycznie wzgldem siebie przewodw poczonych ze sob na jednym kocu przez spawanie lub zgrzewanie. Spoin t umieszcza si w rodowisku, ktrego temperatur si mierzy, a wolne koce czy przewodami kompensacyjnymi i miedzianymi z miernikiem (miliwoltomierzem lub potencjometrem) wywzorcowanym w stopniach Celsjusza. W takim obwodzie elektrycznym wystpuje zjawisko termoelektryczne, polegajce na powstawaniu siy termoelektrycznej pomidzy spoin, a wolnymi kocami (nieogrzanymi), tworzcymi obwd elektryczny termoogniwa. Warto siy termoelektrycznej jest zalena od rnicy temperatury spoiny i wolnych kocw oraz od rodzaju materiaw termoelektrod, przy czym dla rnych par materiaw i przedziaw temperatur warto siy termoelektrycznej jest rna. Stopy metali stosowane na termopary nale do rnych grup materiaw, musz one jednak spenia nastpujce wymagania: proporcjonalno wzrostu siy termoelektrycznej do przyrostu temperatury, du warto siy termoelektrycznej w zakresie mierzonej temperatury, niezmienno siy termoelektrycznej przy wielokrotnym nagrzewaniu (odtwarzalno siy termoelektrycznej), odporno korozyjn w rodowisku pracy, moliwie niski koszt Dla rnych zakresw mierzonej temperatury stosuje si odpowiednie materiay na termoogniwa: konstantan - stop miedzi z zawartoci 40% niklu i 1% manganu, nichrom - stop niklu z zawartoci 15% chromu, oznaczony NiCr, chromel - stop niklu z zawartoci 10% chromu,
Zakresem tego rozdziau objto tylko stopy uywane na termopary nisko- i redniotemperaturowe, tzn. stosowane do pomiaru temperatur w zakresie od 200C do 1600C
1)

380
- stop niklu z zawartoci 2% aluminium, 2% manganu i 1% krzemu, platynarod - stopy platyny z zawartoci 6%, 10%, 13% lub 30% rodu, oznaczone: PtRh6, PtRh10, PtRh13, PtRh30. Najwaniejsze rodzaje termopar oraz ich wasnoci podano w tabl. 19.1, a ich charakterystyki termometryczne przedstawiono na rys. 19.1.
Tablica 19.1
Waniejsze rodzaje termopar i zakresy ich stosowalnoci Granica stosowalnoci [C] Lp. Rodzaj temperatury dolna dugotrwaa 1 2 3 4 5 6 7 Cu - konstantan Ag - konstantan Fe - konstantan NiCr - konstantan NiCr - Ni Chromel - alumel PtRh13 0 -200 0 0 -200 500 600 700 800 1000 1200 1300 grna krtkotrwaa 600 700 900 1000 1300 1300 1600

alumel

Rys. 19.1. Zaleno siy termoelektrycznej od temperatury dla rnych termopar

381
Termopary pozwalaj na sterowanie temperatur z do du dokadnoci, zalenie od rodzaju termopary i zakresu pomiarowego tabl. 19.2.
Tablica 19.2
Bd przy pomiarze siy termoelektrycznej dla niektrych zakresw pomiarowych wybranych termopar Zakres temperatur Rodzaj termopary do 600 [ o C] mV Fe - konstantan NiCr-Ni PtRh13 - Pt 0,4 0,3 -0,05 C 7 7 -5 500-1000 [C] mV 0,8 0,4 -0,05 C 12 10 5 0,05 (do 1600C) 5 powyej 1000 [C] mV C

LITERATURA

Podrczniki z metaloznawstwa oglnego

1. Gulajew A.P.: Metaloznawstwo. Katowice: Wyd. lsk 1969. 2. Kaczyski J., Prowans S.: Podstawy teoretyczne metaloznawstwa. Katowice: Wyd. lsk 1972. 3. Malkiewicz T.: Metaloznawstwo stopw elaza t. I Warszawa: PWN 1968, t II Krakw 1971. 4. Prowans S.: Metaloznawstwo. Warszawa: PWN 1988. 5. Praca zbiorowa: Metaloznawstwo. Katowice: Wyd. lsk 1979. 6. Praca zbiorowa: Materiay do wicze laboratoryjnych z metaloznawstwa, Gdask: Wyd. Politechniki Gdaskiej 1978. 7. Praca zbiorowa: Metaloznawstwo. Materiay do wicze laboratoryjnych. Gdask: Wyd. Politechniki Gdaskiej 1995. 8. Rudnik S.: Metaloznawstwo. Warszawa: PWN 1993. 9. Tokarski W.: Metaloznawstwo metali i stopw nieelaznych. Katowice: Wyd. lsk 1985. 10. Wendorff Z.: Metaloznawstwo. Warszawa: WNT 1972. 11. Wesoowski K.: Metaloznawstwo i obrbka cieplna. Warszawa: WNT 1981.

Literatura uzupeniajca
1. Bernstejn M.L.,Zajmowski W.A.: Struktura i wasnoci mechaniczne stali. Warszawa: WNT 1973. 2. Bojarski Z.: Mikroanalizator rentgenowski. Metoda analizy chemicznej w mikroobszarach. Katowice: Wyd. lsk 1971. 3. Butnicki S.: Spawalno i krucho stali. Wyd. III Warszawa: WNT 1991. 4. Cudny K., Puchaczewski N.: Stopy metali na kaduby okrtowe i obiekty oceanotechniczne. Gdask: Wyd. Morskie 1995. 5. Czermiski J.: Wstp do metalografii. Katowice: WGH 1961. 6. Hernas A., Maciejny A.: aroodporne stopy metali. Wrocaw: Ossolineum 1989. 7. Jarzbski Z.: Dyfuzja w metalach. Katowice: Wyd. lsk 1975. 8. Juchniewicz R.: Zagadnienia korozji metali. Warszawa: PWN 1965. 9. Kittel C: Wstp do fizyki ciaa staego. Warszawa: PWN 1970. 10. Kocada S.: Zmczeniowe pkanie metali. Warszawa; WNT 1985. 11. Kowarsh A., Zaczek Z.: Mied i jej stopy w budownictwie okrtowym Gdask: Wyd. Morskie 1989. 12. Kozubowski J.: Metody transmisyjnej mikroskopii elektronowej. Katowice: Wyd. lsk 1975. 13. Luty W.: Metaloznawstwo i obrbka cieplna stali oyskowych. Warszawa: WNT 1980. 14. Penkala T.: Zarys krystalografii. Warszawa: PWN 1972. 15. Praca zbiorowa: Atlas metalograficzny struktur. Stal. Warszawa: WNT 1964.

383
16. Praca zbiorowa: Struktura materii. Poradnik encyklopedyczny. Warszawa: PWN 1980. 17. Sokoowski J., Nosia M., Pluta B.: Podstawy mikroanalizy rentgenowskiej. Gliwice: Wyd. Politechniki lskiej 1980. 18. Wilkes P.: Fizyka ciaa staego dla metaloznawcw. Warszawa: PWN 1979. 19. mihorski E.: Stale narzdziowe i obrbka cieplna narzdzi Warszawa: WNT 1976.

Rys. 8.4. Wykres ukadu rwnowagi Fe-Fe3C (linie cige) i Fe-grafit (linie przerywane): a) opis strukturalny, b) wykres Sauveura, c) krzywe chodzenia z ukadu Fe-Fe3C, d) wykres ukadu z opisem fazowym (na odwrocie)