EKONOMIA W JEDNEJ LEKCJI

HENRY HAZLITT

K R A K W 1993

fsf&num]

Przeoy: G R Z E G O R Z UCZKIEWICZ Redaktor serii: G R Z E G O R Z UCZKIEWICZ Projekt okadki i opracowanie graficzne: MIROSAW KRZYSZKOWSKI
te

Uhu i mli rnw^

w> v

3 ^ X//

Tytu oryginau: ECONOMICS IN ONE LESSON by Henry Hazlitt

IVUOA]>

C o p y r i g h t 1962, 1979 by Henry Hazlitt. This translation published by arrangement with Crown Publishers, Inc., New York Translation Copyright 1993 by Znak-Signum Wsp wydawca: Instytut Przemysowo-Handlowy im. Mirosawa Dzielskiego Fundacja Krakowskiego Towarzystwa Przemysowego Wsppraca: Sabre Foundation, Inc., USA Sponsor serii: WILLIAM H. DONNER F O U N D A T I O N , INC., USA

ISBN 83-7006-281-4 /.iklittl Poligraficzny SIW Znak, Krakw, ul. Kociuszki 37

SPIS TRECI

PRZEDMOWA DO NOWEGO WYDANIA P R Z E D M O W A D O PIERWSZEGO W Y D A N I A

7 9

Cz pierwsza LEKCJA Rozdzia 1. LEKCJA Cz druga LEKCJA ZASTOSOWANA Rozdzia 2. ROZBITA SZYBA Rozdzia 3. DOBRODZIEJSTWA ZNISZCZENIA Rozdzia 4. ROBOTY PUBLICZNE OZNACZAJ PODATKI Rozdzia 5. PODATKI ZNIECHCAJ D O P R O D U K C J I Rozdzia 6. K R E D Y T Y RZDOWE ZAKCAJ PRODUKCJ Rozdzia 7. P R Z E K L E S T W O MASZYNY Rozdzia 8. P R O G R A M Y R O Z K A D A N I A P R A C Y " Rozdzia 9. D E M O B I L I Z O W A N E ODDZIAY I BIUROKRACI 23 25 31 37 39 47 59 64 15

Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia Rozdzia

10. FETYSZ P E N E G O Z A T R U D N I E N I A 11. K O G O C H R O N I " CA? 12. K A M P A N I A NA RZECZ EKSPORTU 13. CENY P A R Y T E T O W E " 14. U R A T O W A PRZEMYS X 15. JAK DZIAA SYSTEM CEN? 16. STABILIZOWANIE" CEN TOWARW 17. USTALANIE CEN P R Z E Z RZD 18. SKUTKI K O N T R O L I CZYNSZW 19. USTAWOWE PACE M I N I M A L N E 20. CZY ZWIZKI ZAWODOWE NAPRAWD PODNOSZ PACE? 21. TYLE, ABY O D K U P I P R O D U K T " 22. F U N K C J A ZYSKU 23. M I R A INFLACJI 24. ATAK NA OSZCZDZANIE 25. LEKCJA P O N O W N I E WYOONA

67 70 80 85 92 97 103 110 119 126 132 143 150 155 167 180

Cz trzecia LEKCJA PO TRZYDZIESTU LATACH Rozdzia 26. LEKCJA PO TRZYDZIESTU LATACH UWAGI O KSIKACH INDEKS 191 200 203

PRZEDMOWA DO NOWEGO WYDANIA

Pierwsze wydanie tej ksiki ukazao si w roku 1946. Od tego czasu powstao osiem przekadw, byo te wiele wznowie. W 1961 roku dodaem rozdzia dotyczcy kontroli czynszw; w pierwszym wydaniu zagadnienie to nie byo omwione osobno, ale jedynie jako element tematu bardziej oglnego ustalania cen przez rzd. Zaktualizowaem te kilka danych statystycznych i przykadw. Poza tym a do dzi nie dokonaem adnych zmian gwnie z tego powodu, e nie byy one konieczne. Piszc ksik, kadem nacisk przede wszystkim na oglne zasady ekonomii oraz na szkody wywoywane przez lekcewaenie tych wanie oglnych zasad, a nie powodowane takim czy innym konkretnym aktem ustawodawczym. Podane przeze mnie przykady oparte byy przede wszystkim na dowiadczeniach amerykaskich; jednak rodzaje interwencji w gospodark, o ktre obwiniaem rzd, tak bardzo upowszechniy si w caym wiecie, e wielu zagranicznym czytelnikom wydawao si, i opisuj polityk gospodarcz prowadzon w ich wasnych krajach. Niemniej dzi sdz, e upyw trzydziestu dwch lat wymaga ode mnie dalej idcych przerbek. Poza aktualizacj wszystkich przykadw i danych statystycznych napisaem cakowicie od nowa rozdzia o kontroli czynszw; omwienie tematu pochodzce z 1961 roku dzi nie wydaje si trafne. Ponadto dodaem nowy rozdzia kocowy, Lekcja po trzydziestu latach", aby ukaza, dlaczego nauki pynce z tej lekcji s dzi rozpaczliwie potrzebne bardziej jeszcze ni kiedykolwiek. H.H. Wilton, Conn., czerwiec 1978

PRZEDMOWA DO PIERWSZEGO WYDANIA

Ksika ta stanowi analiz bdw ekonomicznych, ktre rozpanoszyy si ostatnio tak bardzo, e nieomal stay si now ortodoksj. Nieomal bowiem ostateczne zwycistwo uniemoliwiaj im same ich wewntrzne sprzecznoci; dziel one wszystkich, ktrzy przyjmuj te same przesanki, na setki rnych szk". Powd jest cakiem prosty: adna teoria, ktra dotyczy zagadnie ycia praktycznego, nie moe by zarazem spjna i bdna. Jednak nowe szkoy dzieli jedynie to, e adepci niektrych z nich uwiadamiaj sobie wczeniej ni inni absurdy, do jakich prowadz faszywe zaoenia. W tym momencie porzucaj spjno albo niewiadomie rezygnuj z faszywych zaoe, albo przyjmuj jedynie wnioski mniej szkodliwe lub mniej fantastyczne od tych, ktrych domaga si logika. W adnym z wikszych krajw na wiecie nie ma dzi rzdu, ktrego polityka ekonomiczna nie podlegaaby wpywom, a nawet cakowicie nie bya okrelana przez podobne bdy. By moe zrozumie ekonomi mona najszybciej i w sposb najbardziej skuteczny poddajc drobiazgowej analizie te wanie bdy, a zwaszcza gwny z nich, z ktrego wyrastaj wszystkie inne. Jest to cel tej ksiki oraz uzasadnienie jej nieco ambitnego i prowokujcego tytuu. Ksika jest zatem przede wszystkim objanieniem. Co si tyczy gwnych przedstawionych w niej idei, nie roci sobie ona pretensji do oryginalnoci. Ma raczej ukaza, i wiele pomysw, ktre dzi uchodz za wspaniae, postpowe i nowoczesne, to w gruncie rzeczy nawrt starych bdw oraz kolejny dowd prawdziwoci powiedzenia, e kto nic zna przeszoci, skazany jest na jej powtarzanie. Rozprawa ta jest, jak sdz, bezwstydnie klasyczna", tradycyjna" i ortodoksyjna"; takimi przynajmniej epitetami ci wszyscy, ktrych

10

PRZEDMOWA DO PIERWSZEGO WYDANIA

m h/muly |>deinfr si tu analizie, bez wtpienia posu si, aby ti.l/irlt n i odprawy. Jednak czytelnik, ktrego zamierzeniem jest M I iiiilc/t' lyli prawdy, ile to tylko moliwe, nie da si zastraszy tymi pi/yiniolnikanii. Nie bdzie wci szuka w ekonomii rewolucji czy ,iu>wrjM) poczku". Jego umys bdzie oczywicie rwnie wraliwy na iiMW. ulec |ak i na stare; wystarczy, by odoy na bok niespokojn czy l < iwriNyjiU) pogo za nowinkami i oryginalnoci. Jak zauway > Moi I r, K l ohen, przekonanie, e moemy odrzuci pogldy wszystKii li dawnych mylicieli, nie pozostawia absolutnie adnego miejsca IIa nadziei, i nasza wasna praca bdzie miaa jak warto dla
i i
\ innych

Poniewa praca ta polega na objanianiu, odwoywaem si swobd nu- i bez szczegowych odniesie (z wyjtkiem kilku przypisw i cylutw) do pomysw innych autorw. Nie da si tego unikn pianijc na polu, na ktrym trudzio si wiele najwybitniejszych umysw wiata. Jednak mj dug wobec przynajmniej trzech autorw ma charakter tak szczeglny, e nie mog pozwoli sobie, by pomin jM milczeniem. Najwicej pod wzgldem oglnej struktury argumentacji - zawdziczam liczcemu dzi blisko sto lat esejowi Fryderyku Bastiata Ce qu'on voit et ce qu'on ne voit pas. Prac moj mona w istocie uwaa za unowoczenienie, rozszerzenie i u oglni eIIM podejcia przedstawionego w broszurze Bastiata. Nastpnie Philip Wu ksleed: zwaszcza rozdziay dotyczce pac oraz kocowy, zaw i c i i|;|cy podsumowanie, wiele zawdziczaj jego Commonsense of fol Html r.conomy. Wreszcie Ludwig von Mises. Pomijajc wszystko um , co zawdziczam jego dzieom w oglnoci, szczeglnie skorzysi u Inn / )cj',o objanienia sposobu, w jaki rozwija si inflacja pienina. ( < si\- za tyczy analizy bdw, to podawanie nazwisk uwaaem za '> |(-./czc mniej wskazane ni w przypadku udzielania poparcia. Aby to /mitu', naleaoby dokonywa odrbnej oceny kadego z krytykowanych .mimw, podawa dokadne cytaty, bra pod uwag szczeglny 11 c.k pooony na to czy tamto zagadnienie, czynione zastrzeenia, 11 . li.II . i U (ery:.tyczne niejasnoci, analizowa spjno i tak dalej. Mam wit, ninlziejv, e nikogo nie zdziwi zanadto nieobecno na tych U ..m. I - H I.i kich nazwisk, jak Karol Marx, Thorstein Veblen, Major clii' I oni Keynes, profesor Alvin Hansen i innych. Celem ksiki
'
r

in

l'

ilirii,

Hifason atu! Nalurt',

1931,

s.

x.

aie jest objanienie szczeglnych bdw konkretnych autorw, ale ekonomicznych bdw w ich najbardziej pospolitej, rozpowszech.lionej i wpywowej postaci. Gdy bdy osigny pewien poziom popularnoci, tak czy owak stay si anonimowe. Wyprane s z subtelnoci czy niejasnoci, ktre mona byo znale u autorw lajbardziej odpowiedzialnych za ich upowszechnienie. Doktryna ulega uproszczeniu; sofizmat, ktry by moe zagrzebany by w sieci zastrzee, niejasnoci czy matematycznych rwna, ukaza si w czy;tej postaci. Mam wic nadziej, e nikt nie oskary mnie o niejprawiedliwo na tej podstawie, i przedstawiam modn doktryn nie :akiem w tej postaci, w jakiej wypowiedzia j Lord Keynes czy jaki inny konkretny autor. Zajmiemy si tutaj przekonaniami utrzymywalymi przez wpywowe politycznie grupy i oddziaujcymi na postpowanie rzdw, a nie historycznymi rdami tych przekona. Mam wreszcie nadziej, i zostanie mi wybaczone, e tak rzadkie s na ych stronach odniesienia do danych statystycznych. Prba przedstawielia takich danych, odnoszcych si do skutkw ce, ustalania cen, inflacji, ogranicze obrotu takimi towarami, jak wgiel, guma czy bawena, nusiaaby rozd t ksik znacznie ponad zamierzon objto. Co wicej, jako praktyk w dziedzinie publicystyki mam pen wiadomo, ak szybko dane te staj si przestarzae i zastpuj je nowe. Osobom 'iiinteresowanym konkretnymi problemami ekonomicznymi mona zacci lektur aktualnych i realistycznych" omwie, razem z dokumentacj statystyczn: prawidowa ich interpretacja w wietle gwnych zasad, akie poznaj z tej ksiki, nie sprawi im trudnoci. Staraem si napisa ksik w sposb najprostszy i wolny od zagadnie technicznych tak jednak, aby zachowa przy tym rozsdny stopie cisoci. Moe j zatem w peni zrozumie czytelnik, ctry wczeniej w ogle nie zetkn si z ekonomi. Ksika pomylana bya jako cao, jednak trzy rozdziay ukazay i ju w postaci odrbnych artykuw; New York Times", Ameri:an Scholar" i New Leader" zgodziy si na przedruk materiaw icrwotnic opublikowanych na ich amach, za co pragn podzikowa. Wdziczny jestem profesorowi von Misesowi za przeczytanie rkopisu przydatne sugestie. Cakowit odpowiedzialno za wypowiedziane opinie ponosz oczywicie ja sam. H.H. New York, 25 marca 1946

LEKCJA

LEKCJA

Spord wszystkich nauk znanych czowiekowi wanie ekonomia najbardziej roi si od bdw. T o nie przypadek. Wystarczyyby ju wewntrzne trudnoci samego przedmiotu, ale po tysickro pomnaa je dziaanie czynnika, ktry nie odgrywa roli w na przykad fizyce, matematyce czy medycynie jest nim specjalne zaangaowanie ze strony egoistycznych interesw. O ile kada grupa ma pewne interesy ekonomiczne identyczne z interesami innych grup, o tyle kada grupa ma take, jak to zobaczymy, interesy sprzeczne z innymi. O ile pewnego rodzaju polityka na dusz met mogaby przynosi korzyci wszystkim, inna przynosiaby korzyci tylko jednym grupom kosztem wszystkich innych. Grupa, ktra mogaby skorzysta z tego rodzaju polityki, jest bezporednio zainteresowana, by argumentowa na jej rzecz wymownie i wytrwale. Wynajmie ona najlepsze umysy, jakie tylko s do kupienia, aby powiciy cay swj czas na przedstawianie jej sprawy. I w kocu albo przekona opini ogu, e jej sprawa jest dobra, albo zamci opini do tego stopnia, e jasne spojrzenie na rzeczy przestanie ju by moliwe. Te nie koczce si argumentacje ze strony egoistycznych interesw zupenia drugi gwny czynnik, ktry co dzie rodzi nowe bdy w ekonomii. Jest nim trwaa skonno ludzi, by widzie tylko bezporednie skutki danej polityki albo tylko skutki, jakie przynosi ona konkretnej grupie, zaniedbywa za badanie odlegych jej skutkw nie tylko dla danej grupy, ale dla wszystkich. Bd ten polega wic na pomijaniu wtrnych konsekwencji. W tym tkwi caa rnica pomidzy ekonomi dobr i z. Zy ekonomista widzi tylko to, co bezporednio uderza wzrok; dobry ekonomista patrzy take dalej. Ziy ekonomista widzi tylko bezpored-

nic konsekwencje proponowanego kierunku polityki; dobry ekonomista spoglda take na konsekwencje dalsze i porednie. Zy ekonomista widzi tylko skutki, jakie dana polityka przyniosa lub przyniesie pewnej konkretnej grupie; dobry ekonomista bada take skutki, jakie ta polityka przyniesie wszystkim grupom. Odrnienie to moe wydawa si oczywiste. Przestroga, by szuka wszystkich i dotyczcych wszystkich konsekwencji danej polityki, moe wydawa si cakiem trywialna. Czy nic wszyscy wiedz z osobistego dowiadczenia e istnieje mnstwo pokus, ktre w danej chwili wydaj si cudowne, a ostatecznie okazuj si szkodliwe? Czy kady may chopiec nie wie, e jeli zje zbyt duo cukierkw, to si rozchoruje? Czy facet, ktry pije jeden kieliszek za drugim, nie wie, e nastpnego ranka obudzi si z okropnym blem brzucha i gowy? Czy alkoholik nie wie, e rujnuje wtrob i skraca swoje ycie? Czy Don Juan nie wie, e wystawia si na wszelkiego rodzaju zagroenia od szantau do choroby? Wreszcie aby przej do dziedziny ekonomii, chocia nadal ujmowanej w perspektywie jednostki czy prniak i rozrzutnik nie wie, nawet w okresie najlepszego powodzenia, e zmierza ku przyszoci znaczonej dugami i ndz? A jednak, wkraczajc w dziedzin ekonomii publicznej, zapominamy o tych podstawowych prawdach. S ludzie, uwaani dzi za wietnych ekonomistw, ktrzy odmawiaj wartoci oszczdzaniu i jako sposb ratowania gospodarki zalecaj marnotrawstwo na narodow skal; a gdy kto wskazuje skutki, jakie przynios tego rodzaju programy na dusz met, odpowiadaj lekcewaco w ten sam sposb, w jaki mgby odpowiedzie syn marnotrawny ojcu udzielajcemu mu przestrg: Na dusz met wszyscy umrzemy". Podobnie pytkie dowcipy przyjmuje si pr?y tym jako miadce epigramy i najdojrzalsz mdro. Tragedia polega za na tym, e ju dzi cierpimy z powodu dugoterminowych skutkw programw podejmowanych w odlegej czy bliskiej przeszoci. Dzie dzisiejszy to jutro, ktre wczoraj lekcewayli li ekonomici. Dugoterminowi- s k u t k i pewnych proamw ekonomicznych mog si okaza oczywiste w cigu kilku miesicy. Inne mog nie by oczywiste nawet po kilku latach. Jeszcze muc po caych dekadach. Ale w kadym przypadku dugoterm i n o w e skutki zawarte s;| wdanym programie rwnie nieodwoalnie, ink kun /nk w jaju czy kwiat w ziarnic,

Z tego te punktu widzenia ca ekonomi mona zawrze w jednej lekcji, a lekcj w jednym zdaniu. Sztuka ekonomii polega na tym, by spoglda nie tylko na bezporednie, ale i na odlegle skutki danego dziaania czy programu; by ledzi nie tylko konsekwencje, jakie dany program ma dla jednej grupy, ale jakie przynosi wszystkim.

2
Spord kadych dziesiciu ekonomicznych bdw, jakie w dzisiejszym wiecie przynosz tak straszne szkody, dziewi jest wynikiem lekcewaenia naszej lekcji. Wywodz si one z jednego z dwch gwnych bdw albo z obu naraz polegajcych na tym, e spoglda si tylko na bezporednie konsekwencje danego dziaania czy projektu albo tylko na konsekwencje, jakie przynosz one jednej grupie, nie uwzgldniajc innych grup. Oczywicie moliwy jest take przeciwny bd. Rozwaajc jaki program nie powinnimy skupia si wycznie na tym, jakie dugoterminowe skutki przyniesie on caemu spoeczestwu. Taki wanie bd czsto popeniali klasyczni ekonomici. Jego wynikiem bya pewna obojtno na los grup bezporednio poszkodowanych programami lub procesami, ktre okazyway si dobroczynne w skali oglnej i w duszych okresach. Ale ten bd popenia dzi stosunkowo niewielu, a do tych nielicznych nale przede wszystkim profesjonalni ekonomici. Bd o wiele dzi czstszy, bd pojawiajcy si wci na nowo w niemal kadej rozmowie dotyczcej zagadnie ekonomicznych, bd tysica przemwie politykw, gwny sofizmat ,,nowych" ekonomistw, polega na tym, e skupia si uwag na skutkach, jakie dane programy przynosz w krtkich terminach i konkretnym grupom, a jednoczenie zaniedbuje lub pomniejsza znaczenie skutkw, jakie w dugich okresach stan si udziaem caego spoeczestwa. Nowi" ekonomici pochlebiaj sobie, e jest to wielki, niemal rewolucyjny postp w stosunku do metod ekonomistw klasycznych" czy ortodoksyjnych", gdy bior pod rozwag skutki krtkoterminowe, ktre tamci czsto zaniedbywali. Ale z kolei sami popeniaj bd o wiele powaniejszy, zaniedbujc lub pomniejszajc znaczenie efektw dugoterminowych. Dokadnie i szczegowo badajc pojedyncze drzewa, nie s w stanic dostrzec lasu. Ich metody i wnioski s czsto gboko

reakcyjne. Niekiedy sami ze zdumieniem stwierdzaj, e s zgodni z siedemnastowiecznymi merkantylistami. W rzeczywistoci popadaj oni (albo popadaliby, gdyby nie brak konsekwencji) we wszystkie te dawne bdy, ktrych klasyczni ekonomici pozbyli si m o n a byo mie nadziej raz na zawsze.

Czsto stwierdza si ze smutkiem, e li ekonomici przedstawiaj opinii swoje bdy lepiej, ni dobrzy ekonomici swoje prawdy. Czsto ubolewa si, e demagodzy potrafi zyskiwa wikszy posuch, przedkadajc z mwnicy ekonomiczne nonsensy, ni uczciwi ludzie starajc si wykaza ich bdy. Ale przecie gwna przyczyna tego zjawiska nie ma w sobie nic tajemniczego: demagodzy i li ekonomici przedstawiaj pprawdy. Mwi tylko o bezporednich skutkach danego programu albo o skutkach, jakie przyniesie on konkretnej grupie. W tym zakresie czsto mog mie suszno. Wtedy naley im odpowiada wskazujc na bardziej odlege i mniej podane skutki albo na to, e jedna grupa odniesie korzyci kosztem innych. Odpowied polega wic na uzupenieniu i skorygowaniu pprawdy jej drug poow. Ale aby rozway gwne skutki proponowanej polityki, czsto trzeba przeprowadzi dugi, skomplikowany i nieciekawy acuch rozumowa. Wikszo suchaczy uzna, e jest zbyt trudny, by go ledzi, wkrtce znudzi si i przestanie uwaa. li ekonomici usprawiedliwiaj t intelektualn sabo i lenistwo: zapewniaj suchaczy, e nie musz nawet podejmowa prby ledzenia rozumowania czy oceny jego wartoci, poniewa jest to tylko klasyczna ekonomia", leseferyzm", apologia kapitalizmu" albo co jeszcze innego w zalenoci od tego, jaki obraliwy termin uznaj za skuteczny.

Istot lekcji oraz bdw, ktre przeszkadzaj j zrozumie, wyoyI r i n y w terminach abstrakcyjnych. Air lekcja nie stanie si przekonuj c a , a bdy nadal pozostan nie uwiadomione, jeli nie objani si uli /a p o m o c i przykadw. Te przykady pozwol nam przej od

najbardziej podstawowych problemw ekonomii do tych, ktre s najbardziej zoone i trudne. Bdziemy mogli dowiedzie si, w jaki sposb unika najpierw bdw najbardziej jawnych i namacalnych, a w kocu najbardziej wyszukanych i trudno uchwytnych. Przejdziemy teraz do tego wanie zadania.

LEKCJA ZASTOSOWANA

ROZBITA SZYBA

Niech wolno nam bdzie rozpocz od najprostszej moliwej ilustracji: wybierzmy, idc za przykadem Bastiata, rozbit szklan szyb. Wyobramy sobie modego chuligana, ciskajcego ceg w szyb wystawow sklepu z pieczywem. Rozwcieczony sklepikarz wybiega na zewntrz, ale chopak ju uciek. Zbiera si tumek ludzi, ktrzy z cich satysfakcj zaczynaj si gapi na dziur oraz obsypane odamkami szka bochenki chleba i paszteciki. Po chwili tumek zaczyna odczuwa potrzeb filozoficznej refleksji. I prawie na pewno niektrzy ze zgromadzonych przypomn sobie nawzajem albo piekarzowi e, pomimo wszystko, to nieszczcie ma take swoj jasn stron. Przyniesie korzy jakiemu szklarzowi. W miar jak zaczynaj si nad tym zastanawia, dopracowuj szczegy. Ile kosztuje nowa szyba wystawowa? Dwiecie pidziesit dolarw? To nieza suma. A poza tym, gdyby nigdy nie rozbijano szyb, co staoby si ze szklarzami? Oczywicie mona tak cign bez koca. Szklarz stanie si bogatszy o dwiecie pidziesit dolarw, ktre bdzie mg wyda u innych kupcw, ci znw bd mieli dwiecie pidziesit dodatkowych dolarw do wydania u jeszcze innych kupcw i tak w nieskoczono. Stuczona szyba bdzie dostarczaa pienidzy i zatrudnienia wci rozszerzajcym si krgom ludzi. Logiczny wniosek gdyby tumek go wycign byby taki: mody chuligan, ktry cisn ceg, dla spoeczestwa wcale nie jest szkodnikiem, ale dobroczyc. A teraz spjrzmy inaczej. Tumek ma racj przynajmniej w swej pierwszej konkluzji. May akt wandalizmu bdzie pocztkowo oznacza wiksz korzy odniesie j jaki szklarz. Szklarz zmartwi si

tym wypadkiem nie bardziej ni waciciel zakadu pogrzebowego czyj mierci. Ale sklepikarz zostanie bez dwustu pidziesiciu dolarw, ktre zamierza wyda na nowy garnitur. Poniewa musi wymieni szyb w oknie, bdzie musia oby si bez garnituru (albo czego rwnej wartoci rzeczy niezbdnej albo luksusowej). Zamiast mie okno i dwiecie pidziesit dolarw, ma teraz tylko okno. Albo jeli zamierza kupi garnitur wanie tego popoudnia zamiast mie i okno, i garnitur, bdzie musia zadowoli si samym tylko oknem, bez garnituru. Jeli pomylimy o nim jako o czci spoecznoci, zauwaymy, e spoeczno stracia nowy garnitur, ktry mgby powsta, gdyby sprawy potoczyy si inaczej i e jest ona o tyle wanie ubosza. Zysk szklarza jest, mwic krtko, po prostu strat krawca. Nie powstao adne nowe zatrudnienie". Ludzie tworzcy tumek myleli tylko o dwch stronach transakcji o piekarzu i szklarzu. Zapomnieli o trzeciej stronie, ktrej ta sprawa potencjalnie dotyczy o krawcu. Zapomnieli o nim z tego tylko powodu, e nie pojawi si na scenie. Za dzie czy dwa zobacz nowe okno wystawowe. Nigdy nie zobacz nowego garnituru tylko dlatego, e nigdy nie zostanie on uszyty. Widz tylko to, co mona ujrze bezporednio, okiem.

DOBRODZIEJSTWA ZNISZCZENIA

Tak zakoczylimy spraw rozbitej szyby. Najprostszy bd. Mona by pomyle, e kady potrafi go unikn wystarczy zastanowi si chwil. Jednak zudzenie rozbitego okna to bd, ktry przebrany na sto sposobw jest w historii ekonomii najbardziej uporczywy. Dzi rozwielmoni si bardziej ni kiedykolwiek w przeszoci. Co dzie na nowo uroczycie potwierdzaj go wielcy kapitanowie przemysu, izby gospodarcze, przywdcy zwizkowi, autorzy artykuw wstpnych i felietonici, komentatorzy radiowi i telewizyjni, wyksztaceni i uywajcy najbardziej wyrafinowanych technik ekonometrycy, profesorowie ekonomii na naszych najlepszych uniwersytetach. Wszyscy oni na rne sposoby rozwodz si nad korzyciami zniszczenia. Chocia niektrzy z nich nie zniyliby si do tego, aby powiedzie, e mae akty zniszczenia w ostatecznym rachunku przynosz korzyci, widz niemal nieskoczone korzyci w wielkich aktach zniszczenia. Mwi nam, e gospodarcze powodzenie nas wszystkich jest o wiele wiksze podczas wojny ni w czasie pokoju. Widz cuda produkcji", ktre moliwe s tylko dziki wojnie. Widz te wiat, ktry mona doprowadzi do koniunktury dziki zakumulowanemu" albo odroczonemu" popytowi. W Europie po II wojnie wiatowej radonie liczyli domy i cae miasta, ktre zostay zrwnane z ziemi i ktre trzeba bdzie zastpi". W Ameryce liczyli domy, ktrych nie mona byo zbudowa podczas wojny, nylonowe poczochy, ktrych nie dostarczono na rynek, zuyte samochody i opony, przestarzae radioodbiorniki i lodwki. Otrzymywali imponujce sumy. To po prostu nasz stary przyjaciel, bd rozbitego okna m a nowe przebranie i wyrs nie do poznania. Tym razem wspiera go cay

pczek pokrewnych bdw. Miesza si w nim potrzeb z popytem. Im wiksze zniszczenia poczyni wojna, im wiksza jest ndza, do ktrej doprowadzi, tym wiksze s powojenne potrzeby. To nie ulega wtpliwoci. Ale potrzeba to nie popyt. Efektywny ekonomiczny popyt wymaga nie samej tylko potrzeby, ale odpowiedniej siy nabywczej. Potrzeby Indii s dzi bez porwnania wiksze ni potrzeby Ameryki. AJe ich sia nabywcza, a zatem i nowy przemys", jaki moe ona pobudza, jest bez porwnania mniejsza. Ale nawet jeli uporamy si z tym punktem, moliwy jest inny bd i rozbijacze szyb" zazwyczaj rzucaj si na. Myl oni o sile nabywczej" wycznie w kategoriach pieninych. Dzi pienidze mona wydrukowa. Pisze si, e druk pienidza jest najwikszym przemysem wiata jeli produkcj mierzy w kategoriach pieninych. Jednak im wicej pienidza produkuje si w ten sposb, tym bardziej spada warto kadej jego jednostki. Ten spadek wartoci mona mierzy wzrostem cen towarw. Ale poniewa wikszo ludzi uparcie myli o swoim bogactwie i dochodach w kategoriach pieninych, uwaaj oni, e powodzi im si lepiej, gdy kwoty pienine wzrastaj nawet jeli w kategoriach rzeczowych maj wci mniej. Wikszo dobrych" wynikw ekonomicznych, ktre w swoim czasie przypisywano II wojnie wiatowej, w rzeczywistoci braa si z wojennej inflacji. Mona je byo osign rwnie dobrze i naprawd je osigano take w czasie pokoju, przy takiej samej inflacji. Pniej wrcimy do tego zagadnienia iluzji pieninej. Jest wic p prawdy w zudzeniu wspieranego" popytu, podobnie jak to byo w przypadku bdu rozbitego okna. Rozbite okno to rzeczywicie dobry interes dla szklarza. Zniszczenia wojny rzeczywicie stanowi dobry interes dla producentw pewnych wyrobw. Zniszczenie domw i miast to rzeczywicie interes dla brany budowlanej. Poniewa w czasie wojny nie mona byo produkowa samochodw, radioodbiornikw i lodwek, rzeczywicie prowadzi to do skumulowanego powojennego popytu na te konkretne produkty. Ludziom na og wydawao si, e by to wzrost cakowitego popytu, i po czci taki wzrost nastpi n> kategoriach pienidza o niszej sile nabywczej. Ale przede wszystkim nastpio przeniesienie popytu z innych produktw na te wanie. W Europie budowano wicej nowych domw, ni byoby trzeba w innej sytuacji. Ale gdy ludzie budowali wicej domw, mieli do dyspozycji dokadnie o tyle

samo mniej siy roboczej i zdolnoci produkcyjnych, ktre mona byo przeznaczy na co innego. Gospodarka wzrastaa w pewnym kierunku, ale zarazem (pomijajc fakt, e pragnienie i pilna potrzeba pobudzay energi produkcyjn) zmniejszaa si w innych. Wojna, mwic najkrcej, zmienia powojenny kierunek wysikw; zmienia rwnowag pomidzy gaziami gospodarki: zmienia jej. struktur. Kiedy w Europie zakoczya si II wojna wiatowa, nastpi nagy, a nawet spektakularny wzrost ekonomiczny" zarwno w krajach, ktre zostay spustoszone przez wojn, jak i w tych, ktre tego unikny. W niektrych najbardziej zniszczonych krajach przykadem mog by Niemcy postp by wikszy ni w takich jak na przykad Francja, ktre znacznie mniej zostay dotknite wojn. Po czci przyczyn bya zdrowsza polityka gospodarcza Niemiec Zachodnich, po czci rozpaczliwe pragnienie powrotu do normalnych warunkw ycia, co pobudzao do zwikszonych wysikw. Ale nie znaczy to, e zniszczenie nieruchomoci jest korzystne dla osoby, ktrej si to zdarzy. Nikt nie pali swojego domu na tej teoretycznej podstawie, e pragnienie odbudowy pobudzi jego energi. To cakiem normalne, e po wojnie przez pewien czas energia ludzi jest podsycana. Na pocztku sawnego trzeciego rozdziau Historii Anglii Macaulay podkrela, e adne zwyke nieszczcie, adne zwyke bdy rzdu nie s w stanie przynie narodowi tyle za, ile dobra przynosi mu stay postp ludzkiej wiedzy i stay wysiek kadego czowieka, ktry chce poprawi swj los. Czsto stwierdzano, e nadmierne wydatki, wysokie opodatkowanie, absurdalne ograniczenia nakadane na handel, skorumpowane sdy, zgubne wojny, bunty, przeladowania, poary, powodzie nie byy w stanie zniszczy kapitau tak szybko, jak wysiki prywatnych obywateli byy w stanie go wytwarza. Nikt nie chce, by jego wasno zostaa zniszczona czy to podczas wojny, czy pokoju. Co jest szkodliwe i zgubne dla jednostki, musi by rwnie szkodliwe i zgubne dla zespou jednostek, jakim jest spoeczestwo. Wiele z bdw najczciej spotykanych w ekonomicznym rozumowaniu bierze si ze szczeglnie wyranej dzi skonnoci, do mylenia

w kategoriach abstrakcji zbiorowoci, narodu" zapomina si przy tym lub lekceway jednostki, ktre si na nie skadaj i nadaj sens tym terminom. Nikomu nie przyszoby do gowy, e zniszczenia wojenne stanowi ekonomiczn korzy, gdyby pomyla najpierw o ludziach, ktrych wasno ulega zniszczeniu. Kto uwaa, e zniszczenia wojny zwikszaj cakowity popyt", zapomina o tym, e popyt i poda s jedynie dwiema stronami tego samego medalu. Jest to ta sama rzeczywisto, tyle e widziana z rnych kierunkw. Poda wytwarza popyt, poniewa u jej podstawy jest popyt. Poda wytwarzanych przez ludzi rzeczy oznacza w istocie to, co mog oni zaoferowa w zamian za rzeczy, ktrych sami pragn. W tym sensie wytwarzana przez rolnika poda zboa stanowi podstaw jego popytu na samochody i inne dobra. Wszystko to s nieodczne czci nowoczesnego podziau pracy i ekonomii wymiany. T o prawda, e ten podstawowy fakt jest dla wikszoci ludzi (cznie z niektrymi ekonomistami, ktrych uznaje si za znakomitych) nie do jasny. Komplikuj go takie sprawy, jak wypaty wynagrodze czy poredni charakter, jaki ma dzi praktycznie wszelka wymiana dokonywana za pomoc pienidza. John Stuart Mili i inni klasyczni pisarze, chocia czasami nie udawao si im w dostatecznym stopniu uwzgldni zoonych konsekwencji wynikajcych z uycia pienidza, spogldali przynajmniej przez zason pienidza" na lec u jego podstaw rzeczywisto. Pod tym wzgldem wyprzedzali wielu spord ich obecnych krytykw, ktrych pienidz raczej wprowadza w bd, ni kieruje. Zwyka inflacja to znaczy zwyka emisja wikszej iloci pienidza, ze skutkami w postaci wyszych pac i cen moe stwarza pozory wikszego popytu. Ale w kategoriach faktycznej produkcji i wymiany rzeczywistych dbr wcale nim nie jest. Powinno by oczywiste, e realna sia nabywcza zanika wraz z zanikiem moliwoci produkcji. W tej kwestii nie powinny zwodzi nas lub wprawia w zakopotanie skutki inflacji pieninej, ktra podnosi ceny oraz dochd narodowy" mierzony w kategoriach pieninych. Mwi si niekiedy, e Niemcy i Japoczycy byli po wojnie w lepszej sytuacji ni Amerykanie, poniewa stare fabryki, podczas wojny cakowicie zniszczone, mogli zastpi najbardziej nowoczesnymi oraz najlepiej wyposaonymi i w ten sposb produkowa bardziej

wydajnie i po mniejszych kosztach ni Amerykanie z ich starszymi i bardzo przestarzaymi fabrykami i wyposaeniem. Ale gdyby rzeczywicie uzyskali w ten sposb niewtpliw przewag, Amerykanie mogliby atwo zrwnoway j, obracajc w gruzy swoje stare fabryki i wyrzucajc na mieci stare wyposaenie. W istocie wszyscy producenci we wszystkich krajach mogliby co rok wyrzuca na szmelc wszystkie swe stare fabryki i wyposaenie, budowa nowe i wyposaa je na nowo. Prosta prawda gosi, e istnieje optymalny wskanik wymiany, najlepszy czas dla jej dokonania. Zniszczenie przez bomby fabryki i wyposaenia przyniosoby korzy producentowi tylko wtedy, gdyby akurat nadszed czas, w ktrym wskutek zuycia i zestarzenia si ich warto spada ju do zera albo jeszcze niej, a bomby wybuchy wanie wtedy, gdy wezwa ekip do przeprowadzenia demontau lub zamwi nowe wyposaenie. To prawda, e wczeniejsze zuycie i zestarzenie si fabryk i wyposaenia, jeli nie byy prawidowo odzwierciedlone w ksigach, mogyby sprawi, i ich zniszczenie okazaoby si ostatecznie mniejsz klsk, ni to si wydawao. Istnienie nowych fabryk i wyposaenia przyspiesza starzenie si starszych to take prawda. Gdy waciciele staraj si wykorzystywa fabryki i wyposaenie duej, ni pozwala to maksymalizowa zyski, to producenci, ktrych fabryki i wyposaenie zostan zniszczone (jeli zaoymy, e chc je zastpi i maj potrzebny kapita), osign wzgldn korzy albo, mwic cilej, ponios mniejsz wzgldn strat. Doszlimy, mwic w skrcie, do wniosku, e zniszczenie fabryk przez pociski czy bomby nigdy nie przynosi korzyci chyba e wskutek amortyzacji czy zestarzenia si utraciy ju one warto lub nabray wartoci ujemnej. Co wicej, omawiajc to zagadnienie pominlimy jak dotd okoliczno najwaniejsz. Jednostka (czy socjalistyczny rzd) nie moe zastpi fabryk i wyposaenia, jeli nie uzyskaa lub nie moe uzyska oszczdnoci, zakumulowanego kapitau, pozwalajcego dokona wymiany. A wojna niszczy zakumulowany kapita. Pewne czynniki mog oczywicie dziaa w przeciwnym kierunku. Odkrycia i postp technologiczny, jakie maj miejsce podczas wojny, mog na przykad tu i wdzie zwikszy produktywno jednostki czy spoeczestwa, tak e w ostatecznym rachunku oglna produktywno

moe rzeczywicie si powikszy. Popyt powojenny nigdy nie odtwarza dokadnie popytu przedwojennego. Ale te komplikacje nie powinny odwodzi nas od podstawowej prawdy, e bezsensowne niszczenie czego, co posiada rzeczywist warto, jest ostatecznie zawsze strat, jest nieszczciem albo klsk. Bez wzgldu na okolicznoci, ktre w konkretnym przypadku mog wywoywa skutki przeciwne, nigdy w ostatecznym rachunku nie mona uzna go za bogosawiestwo czy dobrodziejstwo.

ROBOTY PUBLICZNE OZNACZAJ PODATKI

Niema we wspczesnym wiecie wiary bardziej wytrwaej i wpywowej ni wiara w wydatki rzdu. Wszdzie przedstawia si je jako panaceum na wszystkie nasze ekonomiczne schorzenia. Prywatny sektor dotknity jest czciowym zastojem? Moemy wszystko naprawi wydatkami rzdowymi. Bezrobocie? Przyczyn oczywicie jest niedostateczna prywatna sia nabywcza". Lekarstwo jest rwnie oczywiste. Potrzeba jedynie, aby rzd wyda dostatecznie duo i uzupeni niedobr". Na tym bdzie opiera si olbrzymia literatura i doktryna ta j a k to si czsto zdarza staa si czci za wikanej sieci wzajemnie si wspierajcych bdw. Nie moemy w tej chwili zbada caego tego ukadu; do innych odgazie powrcimy pniej. Moemy .jednak zbada tu bd macierzysty, ktry da ycie swemu potomstwu, gwn ni caej sieci. Za wszystko, co dostajemy pomijajc wolne dary natury musimy w pewien sposb zapaci. wiat peen jest tak zwanych ekonomistw, ktrzy s przeciwnego zdania i maj niezliczone projekty dawania czego za nic. Mwi nam oni, e rzd moe wydawa i wydawa, w ogle nie cigajc podatkw; e moe wci powiksza swj dug, nie spacajc go nigdy, poniewa winni jestemy sami sobie". Do tych niezwykych teorii powrcimy pniej. Obawiam si, e w tym miejscu bdziemy musieli wykaza si dogmatyzmem i podkreli, e w przeszoci tego rodzaju przyjemne marzenia zawsze niweczone byy niewypacalnoci pastwa lub galopujc inflacj. Bdziemy musieli powiedzie tu po prostu, e za wszystkie wydatki rzdu trzeba ostatecznie zapaci pienidzmi uzyskanymi z podatkw; e sama inflacja jest niczym innym, jak form opodatkowania, i to form szczeglnie zwodnicz.

Odkadajc na pniej rozwaania dotyczce sieci bdw zwizanych z chronicznym zadueniem rzdu i inflacj, przyjmiemy w tym rozdziale za co nie wymagajcego dowodu, e kady dolar wydawany przez rzd trzeba bezporednio lub w ostatecznym rachunku cign w drodze opodatkowania. Gdy tylko spojrzymy na spraw w ten sposb, rzekome cuda wydatkw rzdowych uka si w innym wietle. Wydatki publiczne pewnej wielkoci s niezbdne, aby rzd mg spenia swoje istotne funkcje. Pewna ilo robt publicznych budowa ulic i drg, mostw i tuneli, fabryk broni i stoczni marynarki wojennej, budynkw dla legislatur, policji i stray poarnej jest konieczna, by wspiera istotne usugi publiczne. Nie zajmuj si tutaj nimi; potrzebne s one ze wzgldu na nie same i same stanowi dla siebie uzasadnienie. Interesuj mnie roboty publiczne, ktre uwaa si za rodek tworzenia miejsc pracy" albo dodajcy do bogactwa spoeczestwa co, czego w innym przypadku nie mogoby mie. Zbudowano most. Jeli zbudowano go, by zaspokoi wan potrzeb publiczn, jeli rozwizuje on problem komunikacyjny lub transportowy, ktrego inaczej nie daoby si rozwiza, jeli, krtko mwic, przynosi on podatnikom jako caoci wiksz korzy ni rzeczy, na ktre wydaliby pienidze, gdyby nie cignito ich od nich przez podatki sprawa nie budzi zastrzee. Ale most, ktry zbudowano przede wszystkim po to, aby dostarczy zatrudnienia", to most cakiem innego rodzaju. Kiedy tworzenie miejsc pracy staje si celem, potrzeba staje si elementem podporzdkowanym. Trzeba wymyli program". Zamiast myle tylko o tym, gdzie trzeba zbudowa mosty, dysponenci rzdowych pienidzy zaczynaj stawia sobie pytanie, gdzie mosty mona zbudowa. Czy da si wymyli wiarygodne powody, dla ktrych most powinien poczy Wlk Grn z Wlk Doln? Wkrtce okazuje si, e jest on bezwzgldnie konieczny. Tych, ktrzy podaj to w wtpliwo, zbywa si jako obstrukcjonistw i reakcjonistw. Za budow mostu argumentuje si na dwa sposoby, z ktrych pierwszy wykorzystuje si przede wszystkim, zanim dojdzie do budowy, a drugi gdy bdzie ju ukoczona. Pierwszy argument mwi, e budowa dostarczy zatrudnienia na przykad 500 miejsc pracy w cigu roku. Tym samym sugeruje si, e gdyby nie budowa mostu, te miejsca pracy nic powstayby.

I r miejsca pracy mona zobaczy na wasne oczy. Ale gdybymy wyks/inlcili w sobie umiejtno spogldania poza konsekwencje I /porednie dalej, na konsekwencje wtrne, a take dostrzegania M |M. i tymi, ktrzy bezporednio korzystaj z programw rzdowych, innych, ktrych programy te dotykaj porednio ukazaby si nam Milkinn inny obraz. To prawda, e konkretna grupa budowniczych mostw moe uzyska wicej miejsc pracy. Ale za most trzeba zapaci |Ml;iikami. Na kady dolar, wydawany na budow mostu, przypada liIm odbierany podatnikom. Jeli most kosztuje 10 milionw dolarw, podatnicy strac 10 milionw. Zabierze si im tyle pienidzy, ilr w innym przypadku mogliby wyda na rzeczy bardziej im puirzcbne. Dlatego na kade miejsce pracy, ktre powstaje w wyniku budowy imistu. przypada stracone miejsce pracy w sektorze prywatnym. Mo/cmy zobaczy ludzi zatrudnionych przy mocie. Moemy oglda n li przy pracy. Argument dotyczcy zatrudnienia, uywany przez <ls ponentw rzdowych pienidzy, staje si ywotny i przypuszczalnie Ilu wikszoci ludzi przekonujcy. Ale s inne rzeczy, ktrych nie widzimy, poniewa niestety nie pozwolono im powsta. S to imrjsca pracy, ktre zniszczono zabierajc podatnikom 10 milionw. W najlepszym przypadku w wyniku budowy mostu nastpio jedynie n uniesienie miejsc pracy. Wicej budowniczych mostw mniej parownikw w przemyle samochodowym, technikw telewizyjnych, pracownikw w brany odzieowej, rolnikw. A teraz przejdmy do drugiego argumentu. Most istnieje. Most jest zamy pikny, a nie brzydki. Powsta dziki magicznej sile wydatkw rzdowych. Gdzie byby, gdyby obstrukcjonici i reakcjoniM i postawili na swoim? Nie byoby mostu. K r a j byby uboszy o most. I tu znw argumentacja zwolennikw wydatkw rzdowych lepiej ii alia do tych wszystkich, ktrzy nie potrafi spojrze poza bezporednie pole widzenia. Mog oni zobaczy most. Ale gdyby nauczyli si spoglda nie tylko na konsekwencje bezporednie, ale i na porednie, oczami wyobrani mogliby ujrze wicej zobaczy moliwoci, ktre nie zostay zrealizowane. Mogliby zobaczy domy, ktrych nie wybudowano, samochody i lodwki, ktrych nie wyprodukowano, suknie i paszcze, ktrych nie uszyto, by moe artykuy rolne, ktrych nic zebrano i nie sprzedano. Aby mc zobaczy te rzeczy, ktre nie powstay, potrzeba pewnego rodzaju wyobrani, ktr mao kto

posiada. Niekiedy moemy nawet pomyle o nich, ale nie moemy stale przedstawia ich sobie w taki sposb, jak most, ktrym co dzie jedziemy do pracy. A przecie zdarzyo si tylko tyle, e jedna rzecz powstaa zamiast innych. 2 To samo rozumowanie stosuje si oczywicie do kadej innej postaci robt publicznych. Stosuje si rwnie dobrze na przykad do wznoszenia ze rodkw publicznych domw mieszkalnych dla ludzi o niskich dochodach. W tym przypadku za pomoc podatkw zabiera si pienidze rodzinom o wyszych dochodach (a troch by moe take rodzinom o dochodach nawet niszych); zmusza si ich, by wspierali wybrane rodziny o niskich dochodach, umoliwiajc im zamieszkanie w lepszych domach za ten sam lub niszy ni uprzednio czynsz. Nie zamierzam tutaj zajmowa si wszystkimi argumentami za publicznym budownictwem mieszkaniowym i przeciw niemu. Chc podkreli tylko bd zawarty w dwch argumentach, jakie najczciej przytacza si na korzy takiego budownictwa. Po pierwsze mwi si, e tworzy ono miejsca pracy"; po drugie e wytwarza bogactwo, ktre w inny sposb nie powstaoby. Oba te argumenty s faszywe, poniewa nie uwzgldniaj strat, jakie przynosi opodatkowanie. Opodatkowanie na cele publicznego budownictwa niszczy w innych gaziach gospodarki tyle miejsc pracy, ile tworzy w budownictwie. Przynosi take skutki w postaci prywatnych domw, ktrych si nie buduje, pralek i lodwek, ktre nie zostaj wyprodukowane; w postaci braku niezliczonych innych dbr i usug. adnego z tych zarzutw nie mona odeprze wskazujc na przykad, e budownictwo publiczne nie musi by finansowane przez odebranie podatnikom caej sumy potrzebnego kapitau, ale tylko przez coroczne subsydiowanie czynszw. Oznacza to po prostu, e koszt, jaki ponosz podatnicy, rozkada si na wiele lat, a nie przypada na jeden rok. Jest to kwestia techniczna, nieistotna dla gwnego problemu. Obrocy publicznego budownictwa mieszkaniowego maj wielk psychologiczn przewag. Polega ona na tym, e widzi si najpierw lud/i pracujcych przy budowie domw, a gdy s ju ukoczone sanie domy. Ich mieszkacy z dum oprowadzaj przyjaci po

pokojach. Miejsca pracy zniszczone przez opodatkowanie na ceie publicznego budownictwa s niewidoczne, podobnie jak dobra i usugi, ktrych nie wytworzono. Potrzeba wysiku i skupienia uwagi, by widzc domy, a w nich szczliwych ludzi, wyobrazi sobie bogactwo, ktre nie powstao, cho mogo powsta w ich miejsce. Nic dziwnego, e jeii ordownikom publicznego budownictwa zwraca si na nie uwag, odrzucaj je oni jako wiat wyobrani, przedmioty czystej teorii, ktrym przeciwstawi mog rzeczywicie istniejce domy. Podobnie posta ze witej Joanny Bernarda Shawa, syszc o teorii Pitagorasa, e Ziemia jest kolista i kry wok Soca, odpowiada: Kompletny gupiec! Czy nie ma oczu?" To samo rozumowanie musimy zastosowa raz jeszcze do wielkich projektw, takich jak Tennessee Valley Authority. W podobnych przypadkach, ze wzgldu ju na sam wielko przedsiwzi, niebezpieczestwo zudzenia optycznego jest najwiksze. Oto potna tama, zdumiewajcy uk ze stali i betonu, wikszy ni wszystko, co mg zbudowa prywatny kapita", fetysz fotografw, raj socjalistw, najczciej wykorzystywany symbol publicznego budownictwa przemysowego, publicznej wasnoci i publicznej przedsibiorczoci. Mwi si oto potne prdnice i elektrownie. Oto cay region podniesiony na wyszy poziom ekonomiczny, przycigajcy fabryki i przemys, ktre w innym przypadku nigdy by nie powstay. Pochwalne hymny zwolennikw przedstawiaj to wszystko jako czysty ekonomiczny zysk, bez adnej straty. Nie musimy tu zajmowa si zaletami TVA czy podobnych przedsiwzi publicznych. Musimy jednak podj specjalny wysiek wyobrani a wydaje si, e zdolni s do niego nieliczni aby przyjrze si drugiej stronie zapisw ksigowych. Jeli ciga si podatki z jednostek i korporacji, a uzyskane pienidze wydaje w jednym regionie kraju, czy mona uzna za cud, e ten region staje si relatywnie bogatszy? Powinnimy jednak pamita, e tym samym inne regiony bd relatywnie ubosze. Rzecz tak wielk, e prywatny kapita nigdy nie mgby jej wybudowa", w istocie buduje si z prywatnego kapitau kapitaiu zagarnitego drog opodatkowania (albo, jeli rzd poyczy pienidze, z kapitau, ktry w ostatecznym rachunku trzeba bdzie zagarn za pomoc podatkw). Raz jeszcze potrzeba nam wysiku wyobrani, aby ujrze prywatne elektrownie, prywatne domy, maszyny do pisania i odbior-

niki telewizyjne, ktrym nie pozwolono powsta; nie powstay dlatego, e ludziom w caym kraju zabrano pienidze, aby zbudowa fotogeniczn tam Norris. 3 Specjalnie wybraem przykady najbardziej korzystne dla rzecznikw wydatkw rzdowych najczciej i z najwikszym zapaem przez nich zalecane, cieszce si najwikszym uznaniem publicznoci. Nie mwiem o setkach bezsensownych programw, ktre wci si dzi podejmuje, a ktrych gwnym celem jest da miejsca pracy" i umoliwi ludziom prac". Sama bowiem bezuyteczno programw, jak to widzielimy, z koniecznoci staje si spraw mniej istotn. Co wicej im wiksze marnotrawstwo, im bardziej kosztowne wykorzystanie siy roboczej, tym lepszy staje si program z punktu widzenia celu dostarczania miejsc pracy. W takiej sytuacji jest skrajnie nieprawdopodobne, by cho jeden dolar wydany na programy wymylone przez biurokratw da ostatecznie taki sam wzrost bogactwa i dobrobytu, jaki mogliby spowodowa sami podatnicy, gdyby kademu z nich pozwolono kupowa i wytwarza to, co sam zechce, zamiast zmusza ich, by oddawali cz swoich zarobkw pastwu.

PODATKI ZNIECHCAJ DO PRODUKCJI

Jeszcze jeden czynnik sprawia, e jest nieprawdopodobne, by bogactwo wytworzone przez wydatki rzdowe w peni kompensowao bogactwo zniszczone podatkami, jakie nakada si celem opacenia tych wydatkw. Nie jest to jak czsto si sdzi prosta sprawa, polegajca na tym, e nard wyjmuje co z prawej kieszeni, aby woy do lewej. Rzecznicy wydatkw rzdowych mwi nam na przykad, e skoro dochd narodowy wynosi 1500 miliardw dolarw, to podatki federalne wysokoci 360 miliardw dolarw rocznie oznaczaj, e zaledwie 24 procent dochodu narodowego przemieszcza si i przeznacza na cele publiczne zamiast prywatnych. Wyglda to tak, jakby uwaali kraj za zoon z poczonych zasobw cao tego samego rodzaju, co olbrzymia korporacja, a to, o czym mwimy za zwyk operacj ksigow. Zapominaj jednak, e zabieraj pienidze panu A po to, by wypaci je panu B. A raczej wiedz o tym bardzo dobrze, tylko rozwodzc si nad wszystkimi korzyciami, jakie odnosi pan B, nad wszystkimi wspaniaymi rzeczami, ktre bdzie mia, a ktrych nie miaby, gdyby nie przekazano mu pienidzy, zapominaj o skutkach, jakie dotkn pana A. Pan B jest widoczny; o panu A si zapomina. W naszym wspczesnym wiecie nigdy nie zdarza si, aby od wszystkich cigano podatek dochodowy wedug tej samej stopy. Wielkie obcienie podatkami dochodowymi nakada si na niewielk cz dochodu narodowego; podatki dochodowe trzeba ponadto uzupenia innymi. Podatki w nieunikniony sposb wpywaj na postpowanie tych, od ktrych s pobierane. Gdy korporacja traci jeden dolar, traci sto centw, natomiast z kadego dolara, ktry uzyska, wolno jej zatrzyma tylko pidziesit dwa centy; tym samym

nic moe wyrwna strat poniesionych w pewnych latach zyskami, ktre ma w innych, co zakca jej plany dziaania. Nie podejmuje nowych dziaa albo podejmuje je tylko wtedy, gdy wi si z minimalnym ryzykiem. Ludzie, ktrzy uwiadamiaj sobie t sytuacj, nie podejmuj nowych przedsiwzi. Tak wic dotychczasowi pracodawcy nie tworz nowego zatrudnienia albo tworz go mniej, ni mogliby; inni nie decyduj si, by zosta pracodawcami. Ulepszone maszyny i lepiej wyposaone fabryki powstaj w tempie 0 wiele wolniejszym, ni powstawayby w innych warunkach. Odlege wSkutki polegaj na tym, e produkty, jakie otrzymuj konsumenci, nie s o tyle lepsze i tasze, o ile mogyby by, pace realne za wzrastaj wolniej, ni byoby to moliwe. Podobne skutki przynosi opodatkowanie dochodw osobistych w wysokoci 50, 60 lub 70 procent. Ludzie zaczynaj pyta samych siebie, dlaczego maj pracowa sze, osiem czy dziewi miesicy w roku dla rzdu, a tylko sze, cztery czy trzy miesice dla siebie 1 swoich rodzin. Gdy trac, trac pen kwot, ale wolno im zachowa tylko cz z kwoty, ktr zyskaj; uznaj zatem, e w tej sytuacji gupot jest ryzykowa kapitaem. Na dodatek kapita, ktry mona zaryzykowa, niezmiernie si kurczy. Jest opodatkowany, zanim jeszcze ulegnie akumulacji. Mwic krtko kapitaowi, ktry dostarcza nowych miejsc pracy, najpierw nie pozwala si zaistnie; t cz, ktra mimo to powstanie, zniechca si do nowych przedsiwzi. Zwolennicy wydatkw rzdowych twierdz, e rozwizuj problem bezrobocia tymczasem sami go tworz. Pewna ilo podatkw jest oczywicie nieodzowna, aby rzd mg spenia swoje istotne funkcje. Rozsdne podatki przeznaczone na ten cel wcale nie musz przynosi produkcji powanych szkd. W zamian za nie rzd dostarcza usug midzy innymi takich, ktre chroni sam produkcj i tym samym z nadwyk kompensuje straty. Ale im wikszy procent dochodu narodowego pobiera si w formie podatkw, tym bardziej zniechca si prywatn produkcj i zatrudnienie. Kiedy cakowite obcienie podatkowe wzrasta ponad znony poziom, niemoliwe staje si zaprojektowanie takiego systemu podatkowego, ktry nie zniechci do produkcji i nie zakci jej.

KREDYTY RZDOWE ZAKCAJ PRODUKCJ

Rzdowych zacht" dla przemysu trzeba niekiedy obawia si w rwnym stopniu, co jego wrogoci. Te rzekome zachty czsto maj posta kredytw przyznawanych bezporednio przez rzd albo gwarancji rzdowych dla poyczek prywatnych. Zagadnienie kredytw rzdowych czsto bywa skomplikowane, poniewa czy si z moliwoci inflacji. Odoymy analiz skutkw rnego rodzaju inflacji do dalszych rozdziaw. Tutaj dla uproszczenia zaoymy, e przedmiotem omwienia bdzie kredyt nieinflacyjny. Inflacja, jak pniej zobaczymy, wprawdzie komplikuje analiz, ale w gruncie rzeczy nie zmienia konsekwencji omawianych programw. Tego rodzaju projektem, czsto przedstawianym w Kongresie, s wiksze kredyty dla rolnikw. Z punktu widzenia wikszoci kongresmenw rolnicy po prostu nie mog uzyska dostatecznego kredytu. Kredyt, ktrego udzielaj prywatne firmy hipoteczne, ubezpieczeniowe i wiejskie banki, nigdy nie jest wystarczajcy". Kongres zawsze znajduje nowe luki, ktrych nie wypeniaj istniejce instytucje poyczkowe, niezalenie od tego, ile z nich sam powoa do ycia. Rolnicy mog mie wystarczajcy kredyt dugoterminowy czy krtkoterminowy, ale wtedy okazuje si, e nie maj do kredytu poredniego"; albo stopa odsetkowa jest zbyt wysoka; albo narzeka si, e prywatnych poyczek udziela si tylko rolnikom bogatym i dobrze prosperujcym. Tak wic ustawodawca do istniejcych ju instytucji poyczkowych i rodzajw poyczek dla rolnikw wci dorzuca nowe. Wykaemy, e wiara w skuteczno wszystkich tych programw wynika z dwch rodzajw krtkowzrocznoci. Jeden polega na tym, e patrzy si na spraw tylko z punktu widzenia rolnikw za-

cigajcych poyczki. Drugi n a tym, e bierze si pod uwag tylko pierwsz poow transakcji. Tak wic wszystkie poyczki, z punktu widzenia uczciwych poyczkobiorcw, ostatecznie trzeba bdzie spaci- Kady kredyt jest dugiem. Projekty zwikszenia iloci kredytu to po prostu ukryte pod inn nazw projekty zwikszenia ciaru dugu. Wygldayby one znacznie mniej zachcajco, gdyby powsta zwyczaj nazywania ich nie pierwszym imieniem, ale drugim. Nie musimy omawia tutaj zwykych poyczek, udzielanych rolnikom ze rde prywatnych. Skadaj si na nie hipoteki, kredyty na ratalny zakup samochodw, lodwek, odbiornikw telewizyjnych, cignikw i innych maszyn rolniczych oraz poyczki bankowe, ktre rolnik zaciga do chwili, kiedy bdzie mg zebra plony, sprzeda je i spaci poyczk. Zajmiemy si tu wycznie poyczkami dla rolnikw albo bezporednio udzielanymi przez jak agencj rzdow, albo te przez ni gwarantowanymi. Poyczki takie wystpuj w dwch gwnych postaciach. Do pierwszego rodzaju nale te, ktre pozwalaj rolnikowi przechowywa zbiory i utrzymywa je poza rynkiem. Ten typ poyczek jest szczeglnie szkodliwy, jednak wygodniej bdzie omwi go pniej, gdy przejdziemy do zagadnienia kontroli cen ywnoci przez rzd. Drugi rodzaj stanowi poyczki dostarczajce kapitau czsto udzielane po to, by rolnik mg rozpocz dziaalno: pozwalajce mu kupi samo gospodarstwo, mua lub cignik albo wszystko naraz. Na pierwszy rzut oka argumentacja na rzecz tego rodzaju poyczek wydaje si silna. Syszymy oto uboga rodzina, bez rodkw do ycia. Utrzymywanie ich za pomoc zasikw jest okruciestwem i marnotrawstwem. Kupmy im gospodarstwo rolne; to pozwoli im doda co do cakowitego produktu narodowego i spaci poyczk z tego, co wyprodukuj. Albo inaczej oto rolnik borykajcy si z prymitywnymi metodami produkcji: nie ma kapitau, aby kupi sobie cignik. Poyczmy mu pienidze, by mg go kupi; pozwlmy mu powikszy wydajno: bdzie mg spaci poyczk z zyskw, jakie przynios mu zwikszone plony. W ten sposb nie tylko wzbogacimy go i postawimy na wasnych nogach; dziki zwikszonej produkcji wzbogacimy cae spoeczestwo. Poyczka za tak koczy si ta argumentacja kosztuje rzd i podatnikw mniej ni nic, poniewa sama si likwiduje".

Ot te wszystkie skutki osiga si co dzie dziki instytucji prywatnego kredytu. Jeli kto chce kupi gospodarstwo i ma, powiedzmy, tylko poow albo jedn trzeci z potrzebnej kwoty, ssiedzi albo bank poycz mu reszt pod hipotek gospodarstwa. Jeli chce kupi cignik, sam producent albo firma finansujca zakupy ratalne umoliwi mu ten zakup za jedn trzeci ceny; reszt zapaci w ratach z zyskw, jakie osignie dziki cignikowi. Istnieje jednak zasadnicza rnica midzy poyczkami udzielanymi przez prywatnych poyczkodawcw a tymi, ktrych udziela agencja rzdowa. Kady prywatny poyczkodawca ryzykuje swoimi wasnymi funduszami. (Bankier ryzykuje funduszami, ktre powierzyli mu inni, to prawda; jednak jeli straci pienidze, to albo bdzie musia wyda sporo wasnych funduszy, albo wypadnie z rynku). Gdy ludzie ryzykuj wasnymi funduszami, zazwyczaj staraj si dokadnie ustali, czy zabezpieczajce poyczk aktywa maj odpowiedni warto, czy przedsibiorstwo jest dobrze prowadzone, za poyczkobiorca uczciwy. Gdyby rzd dziaa wedle takich samych cisych standardw, nie byoby w ogle adnych argumentw, by mia wkracza na to pole. Dlaczego robi dokadnie to, co robi ju podmioty prywatne? Ale rzd prawie zawsze dziaa wedug odmiennych standardw. Caa argumentacja na rzecz podjcia przez rzd dziaalnoci poyczkodawcy zakada w istocie, e ma on udziela poyczek tym, ktrzy nie mogliby ich uzyska od prywatnych poyczkodawcw. Innymi sowy znaczy to, e rzdowi poyczkodawcy, dysponujc pienidzmi innych (podatnikw), podejmowa bd ryzyko, ktrego nie chc podj poyczkodawcy prywatni, ryzykujcy wasnymi pienidzmi. Niekiedy nawet apologeci s w peni wiadomi, e procent strat bdzie w przypadku poyczek rzdowych wyszy ni w przypadku prywatnych. Utrzymuj oni jednak, e straty te zostan wyrwnane z nawizk dodatkow produkcj, jakiej dostarcz ci poyczkobiorcy, ktrzy spac dug a nawet wikszo tych, ktrzy nie spac. Argument ten moe wyglda na wiarygodny tylko wtedy, gdy skupimy uwag na konkretnych poyczkobiorcach, ktrych rzd zaopatruje w fundusze, pomijajc przy tym tych, ktrych program rzdowy funduszy pozbawia. Bowiem w rzeczywistoci poycza si nic pienidze, ktre s jedynie rodkiem wymiany, ale kapita. (Uprzedzaem ju czytelnika, e zagadnienie inflacyjnego powi-

kszania kredytu odoymy na pniej). Naprawd poycza si na przykad gospodarstwo lub sam cignik. Ot liczba istniejcych gospodarstw jest ograniczona, podobnie jak produkcja cignikw (jeli zaoymy, e ekonomicznej nadwyki cignikw nie produkuje si po prostu kosztem innych rzeczy). Gospodarstwa lub cignika, ktre poycza si rolnikowi A, nie mona poyczy rolnikowi B. Istotne pytanie polega zatem na tym, czy gospodarstwo ma otrzyma rolnik A czy rolnik B. W ten sposb dochodzimy do koniecznoci porwnania zasug A i B oraz ich wkadu czy potencjalnego wkadu w produkcj. Powiedzmy, e rolnik A otrzymaby gospodarstwo bez interwencji rzdu. Lokalny bankier czy ssiedzi znaj go i jego osignicia. Chc znale zatrudnienie dla swoich funduszy. Wiedz, e A jest dobrym rolnikiem i uczciwym czowiekiem, ktry dotrzymuje sowa. Uwaaj, e warto na niego postawi. By moe zgromadzi on ju, dziki wasnej pracowitoci, oszczdnoci i dalekowzrocznoci, do gotwki, aby zapaci czwart cz z ceny gospodarstwa. Poyczaj mu pozostae trzy czwarte; A otrzymuje gospodarstwo. Istnieje niezwyka i bdna idea, ktrej zwolennikami s wszyscy dziwacy ulegajcy iluzji pienidza, e kredyt to co, co bankier daje czowiekowi. Przeciwnie kredyt to co, co czowiek ju ma. Ma go na przykad ze wzgldu na to, e posiada aktywa o wikszej rynkowej wartoci pieninej ni poyczka, o ktr zabiega. Albo ma go dziki swemu charakterowi i wynikom, ktre dotychczas osign. Przynosi je ze sob do banku. Bankier nie daje czego za nic. Uwaa, e moe by pewny spaty dugu. Po prostu wymienia bardziej pynn posta aktyww czyli kredyt na posta mniej pynn. Niekiedy popenia bd i wtedy ponosi konsekwencje nie tylko on, ale cae spoeczestwo gdy oczekiwano, e poyczkobiorca wyprodukuje pewne wartoci, a tak si nie stao i rodki zostay zmarnowane. Powiedzmy wic, e to rolnik A ma kredyt i e jemu bankier udzieliby poyczki. Ale w udzielanie poyczek angauje si rzd, dziaajc z pobudek charytatywnych, poniewa, jak powiedzielimy, troszczy si o rolnika B. B nie moe uzyska poyczki hipotecznej ani adnej innej od prywatnych poyczkodawcw, poniewa nie ma u nich kredytu. Nie ma oszczdnoci; jego osignicia jako rolnika nie robi wraenia; w danej chwili by moe korzysta z zasiku. Dlaczego mwi zwolennicy kredytw rzdowych nie uczyni go uytecz-

nym i produktywnym czonkiem spoeczestwa, poyczajc mu tyle, by mg kupi gospodarstwo i mua lub cignik oraz podj dziaalno gospodarcz? By moe w konkretnym przypadku przyniesie to dobre rezultaty. Ale na og w przypadku ludzi wybieranych przez rzd wedug jego standardw, ryzyko jest wiksze ni w przypadku ludzi wybieranych wedle standardw prywatnych. Udzielane im poyczki spowoduj wiksze straty pienine. Znacznie wikszy bdzie wrd nich odsetek przedsiwzi nieudanych. Bd oni mniej wydajni. Zmarnuj wiksz ilo rodkw. A jednak ci, ktrzy otrzymaj kredyt od rzdu, uzyskaj gospodarstwa i cigniki kosztem tych, ktrzy w innej sytuacji otrzymaliby kredyt prywatny. Poniewa rolnik B ma gospodarstwo, rolnik A jest go pozbawiony. Moe wypa z rynku, poniewa wskutek dziaa rzdu wzrosa stopa procentowa albo dlatego, e w ich wyniku ceny gospodarstw musiay pj w gr, albo e w ssiedztwie nie byo wicej gospodarstw. W kadym przypadku ostatecznym wynikiem dziaa rzdu nie bdzie wzrost bogactwa wytwarzanego przez spoeczestwo, ale jego pomniejszenie, poniewa moliwy do wykorzystania realny kapita (skadajcy si z istniejcych gospodarstw, cignikw itd.) oddany zosta w rce poyczkobiorcw mniej wydajnych zamiast tych, ktrzy s bardziej wydajni i godni zaufania. 2 Przypadek stanie si jeszcze janiejszy, jeli przejdziemy od rolnictwa do innych rodzajw dziaalnoci gospodarczej. Czsto formuuje si projekty, zgodnie z ktrymi rzd powinien bra na siebie ryzyko zbyt wielkie dla sektora prywatnego". Oznacza to, e biurokratom ma by wolno wystawia pienidze podatnikw na ryzyko, na ktre nikt nie chce wystawia wasnych. Taka polityka doprowadziaby do rnego rodzaju zych skutkw. Doprowadziaby do faworyzowania: udzielania poyczek znajomym albo w zamian za apwki. Skandale byyby nie do uniknicia. Prowadziaby do wzajemnych oskare w przypadkach, w ktrych pienidze podatnikw zostayby wrzucone w przedsiwzicia, ktre zakoczyy si niepowodzeniem. Wzmocniaby dania socjalizmu: skoro rzd bdzie podejmowa ryzyko pytano by w sposb cakiem

uzasadniony dlaczego nie miaby rwnie mie zyskw? Czy mona usprawiedliwi sytuacj, w ktrej podatnikom kae si bra na siebie ryzyko, jednoczenie pozwalajc prywatnym kapitalistom zatrzymywa zyski? (A jednak to wanie ju robimy przekonamy si o tym dalej w przypadku bezregresowych" poyczek rzdowych dla rolnikw). W tej chwili pominiemy jednak wszystkie te rodzaje za i zajmiemy si jedn tylko konsekwencj poyczek tego typu. Polega ona na tym, e marnuje si kapita i zmniejsza produkcj. Dostpny kapita angaowany bdzie w przedsiwzicia ze, a w najlepszym przypadku wtpliwe. Dostanie si w rce ludzi, ktrzy s mniej kompetentni albo mniej godni zaufania ni ci, ktrzy otrzymaliby go w innej sytuacji bowiem ilo realnego kapitau w kadej chwili (naley odrnia go od pieninych symboli, produkowanych za pomoc maszyny drukarskiej) jest ograniczona. To, co dostanie si w rce B, nie moe dosta si w rce A. Ludzie chc inwestowa swj kapita S jednak ostroni. Chc go odzyska. Dlatego wikszo poyczkodawcw starannie bada wszelkie projekty, zanim zaryzykuje i zainwestuje w nie swoje pienidze. Porwnuj widoki na zysk z moliwociami strat. Niekiedy mog popenia bdy. Ale z wielu powodw prawdopodobnie popeni ich mniej ni dysponenci poyczek rzdowych. Przede wszystkim pienidze s albo ich wasne, albo zostay im dobrowolnie powierzone. W przypadku poyczek udzielanych przez rzd pienidze nale do innych ludzi, ktrym zabrano je drog opodatkowania czy tego chcieli, czy nie. Prywatne pienidze zainwestowane zostan tylko wtedy, kiedy mona mie pewno spaty wraz z odsetkami, czyli zyskiem. Oznacza to, e oczekuje si od osoby, ktrej poycza si pienidze, i bdzie produkowa na rynek wyroby naprawd ludziom potrzebne. Poyczki rzdowe natomiast prawdopodobnie udzielane bd dla niejasnych i oglnych celw, takich jak tworzenie zatrudnienia"; tak wic im gorsze wykorzystanie pracy, im wiksze zatrudnienie w stosunku do wartoci produkcji, tym bardziej prawdopodobne bdzie dokonanie inwestycji. Co wicej, prywatni poyczkodawcy s surowo selekcjonowani przez rynek. Jeli popeniaj powane bdy, trac pienidze i nie maj czego poycza. Tylko wtedy, gdy powiodo im si w przeszoci, maj wicej pienidzy, ktre mog poycza w przyszoci. Tak wic

prywatni poyczkodawcy (z wyjtkiem tych stosunkowo nielicznych, ktrzy uzyskali fundusze drog dziedziczenia) podlegaj surowej selekcji przeywaj najlepiej dostosowani". Dysponenci poyczek rzdowych natomiast albo zdali egzaminy na urzdnikw pastwoW7ch i wiedz, jak udziela hipotetycznych odpowiedzi na hipotetyczne pytania, albo potrafi z najwiksz trosk o wiarygodno podawa przyczyny, dla ktrych naley udzieli poyczek, a w przypadku niepowodzenia wyjania, e wina nie ley po ich stronie. Ale ostateczny wynik pozostaje ten sam: poyczki prywatne bd wykorzystywa istniejce rodki i kapita duo lepiej ni rzdowe. Poyczki rzdowe doprowadz do wikszego marnotrawstwa kapitau i rodkw ni prywatne. Mwic w skrcie poyczki rzdowe w przeciwiestwie do prywatnych nie bd zwiksza produkcji, lecz j ogranicza. Krtko mwic zwolennicy udzielania przez rzd poyczek przeznaczonych dla prywatnych osb lub na prywatne przedsiwzicia widz B i zapominaj o A. Widz ludzi, ktrym powierza si kapita; zapominaj o tych, ktrzy otrzymaliby go w innej sytuacji. Widz przedsiwzicie, na ktre przyznaje si kapita; zapominaj o przedsiwziciach, z ktrych z tego powodu trzeba kapita wycofa. Widz bezporednie korzyci, jakie odnosi jedna grupa; nie dostrzegaj strat, jakie ponosz inne grupy, a take w ostatecznym rachunku strat dla caego spoeczestwa. Argumenty przeciw poyczkom i hipotekom, udzielanym prywatnym firmom i osobom, a gwarantowanym przez rzd, s niemal rwnie silne, chocia mniej oczywiste, co argumenty przeciw bezporednim poyczkom i hipotekom rzdowym. Rwnie ordownicy hipotek gwarantowanych przez rzd zapominaj, e ostatecznie poycza si realny kapita, ktrego poda jest ograniczona, i e pomagaj okrelonemu poyczkobiorcy B kosztem pewnego nieokrelonego poyczkobiorcy A. Gwarantowane przez rzd hipoteki na zakup domu, zwaszcza wtedy, gdy da si pierwszej wpaty nieznacznej albo w ogle adnej, w nieunikniony sposb prowadz do wikszej ni w innych przypadkach iloci kredytw niecigalnych. Zmuszaj wszystkich podatnikw do subwencjonowania poyczek nadmiernie ryzykownych oraz do pokrywania strat. Zachcaj ludzi, by kupowali'1 domy, na ktre w rzeczywistoci ich nie sta. Mog w kocu doprowadzi do nadmiernej w stosunku do innych dbr poday

domw. Przejciowo dostarczaj budownictwu zbyt silnych bodcw, podwyszaj ponoszone przez wszystkich (take tych, ktrzy kupuj domy za poyczki hipoteczne gwarantowane przez rzd) koszty budowy, mog zmyli bran budowlan, prowadzc do nadmiernego jej rozwoju, ktry ostatecznie okae si kosztowny. Mwic krtko w dugich okresach nie zwikszaj cakowitej produkcji narodowej, ale zachcaj do zych inwestycji. 3 Na pocztku tego rozdziau zaznaczylimy, e pomocy" rzdu dla przemysu niekiedy trzeba obawia si tak samo, jak jego wrogoci. Do subsydiw rzdowych stosuje si to w tym samym stopniu, co do udzielanych przeze poyczek. Rzd nigdy nic poycza ani nie daje przemysowi tego, czego mu nie zabra. Czsto syszy si zwolennikw Nowego adu i innych ekonometrykw chepicych si, jak to w roku 1932 i pniej rzd ocali przemys" za pomoc Korporacji Finansowej ds. Przebudowy, Korporacji Poyczkowej Wacicieli Domw czy innych agencji rzdowych. Ale rzd nie moe udzieli przemysowi adnej pomocy finansowej, jeli wczeniej czy pniej nie odbierze mu rodkw. Wszystkie fundusze rzdu pochodz z podatkw. Nawet najbardziej wychwalany kredyt rzdowy" opiera si na zaoeniu, e w najgorszym przypadku udzielane poyczki spaci si z przychodw z podatkw. Kiedy rzd udziela przemysowi poyczek lub subsydiw, w istocie opodatkowuje tych prywatnych przedsibiorcw, ktrym si powiodo, aby wesprze tych, ktrym si nie powiodo. W pewnych krytycznych warunkach argumentacja na rzecz takiego postpowania moe zasugiwa na wiar, czego nie bdziemy tu analizowa. Ale w dugich okresach i z punktu widzenia kraju jako caoci nie wyglda to na opacalny interes. Dowiadczenie pokazao te, e nim nie jest.

PRZEKLESTWO MASZYNY

Do najbardziej ywotnych bdw ekonomicznych naley przekonanie, e maszyny w ostatecznym rachunku wywouj bezrobocie. Tysice razy obalany, odradza si tysice razy z wasnych popiow, za kadym razem rwnie miay i rzeki. Zawsze, gdy dochodzi do dugotrwaego i masowego bezrobocia, maszyny oskara si na nowo. Bd ten wci stanowi podstaw wielu praktyk zwizkw zawodowych. Opinia publiczna toleruje je, gdy albo wierzy, e w zasadzie zwizki maj racj, albo jest zbyt zdezorientowana, by dokadnie uwiadomi sobie, na czym polega ich bd. Przekonanie, e maszyny wywouj bezrobociejeli utrzymuje si je z trosk o dostateczn logiczn spjno prowadzi do niedorzecznych konsekwencji. Bowiem nie tylko my dzi wywoujemy bezrobocie kadym wprowadzanym ulepszeniem technologicznym, ale musia je zacz wywoywa czowiek pierwotny, gdy podejmowa pierwsze prby, by oszczdzi sobie zbdnego znoju i potu. Aby nie cofa si dalej w przeszo, signijmy do opublikowanego w 1776 roku Bogactwa narodw Adama Smitha. Pierwszy rozdzia tej znakomitej ksiki nosi tytu O podziale pracy", a na jego drugiej stronie autor mwi nam, e nie obeznany z uyciem maszyny robotnik zatrudniony przy produkcji szpilek potrafiby moe z trudnoci zrobi jedn szpilk na dzie, ale z pewnoci nie zrobiby dwudziestu"*, natomiast za pomoc maszyny mg ich zrobi 4800. Tak wic ju w czasach Adama Smitha maszyny niestety na kadego
* Adam Smith, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw, Warszawa 1954, tum. G. WoJiT, O. EinieJd (ks. I) i Z. Sadowski (ks. II i III), ostatecznej redakcji stylistycznej dokona Cz. Znamierowski, t. 1, ks. I, rozdz. I, s. 10; dalej cytowane jako: A. Smith, Bogactwo narodw. (Gwiazdka oznacza przjpisy od wydawcy polskiego).

robotnika, ktry wytwarza szpilki, pozbawiay pracy 240 do 4800 innych. Jeli zatem jedynym skutkiem wprowadzenia maszyn jest pozbawienie ludzi pracy, to w brany produkcji szpilek powstao bezrobocie wynoszce 99,98 procent. Czy sytuacja mogaby by bardziej czarna? Mogaby by, gdy rewolucja przemysowa przeywaa dopiero swoje dziecice lata. Spjrzmy na pewne wydarzenia i aspekty tej rewolucji. Spjrzmy na przykad, co zdarzyo si w przemyle dziewiarskim. Gdy wprowadzono nowe krosna poczosznicze, pracujcy rcznie robotnicy zniszczyli je (ponad 1000 osb wzio udzia w jednych tylko rozruchach); spalono domy, wynalazcw zmuszano do ucieczki groc im mierci, a porzdek udao si ostatecznie przywrci dopiero po wezwaniu wojska oraz deportacji lub powieszeniu przywdcw buntu. Ot trzeba sobie uwiadomi, e o tyle, o ile buntownicy myleli o swojej wasnej przyszoci bezporedniej, a nawet bardziej odlegej ich opr wobec maszyn by racjonalny. William Felkin w swojej His tor y of the M ach ine- Wrough t Hosiery Manufactures (1867) mwi nam bowiem (cho to stwierdzenie wydaje si mao wiarygodne), e wikszo spord 50 000 zatrudnionych przy produkcji poczoch angielskich dziewiarzy i ich rodzin przez czterdzieci nastpnych lat nie uwolnia si w peni od godu i ndzy wywoanych wprowadzeniem maszyn. Jednak jeli buntownicy uwaali a niewtpliwie takich bya wikszo e maszyny na trwae zajmuj miejsce ludzi, byli w bdzie, poniewa przed kocem dziewitnastego stulecia przemys dziewiarski zatrudnia przynajmniej stu ludzi na kadego czowieka, ktry pracowa w nim z pocztkiem wieku. Arkwright wynalaz swoj maszyn-przdzalni baweny w 1760 roku. W tym czasie szacowano, e w Anglii 5200 robotnikw przdo bawen za pomoc koowrotkw, byo te 2700 tkaczy razem 7900 ludzi zatrudnionych przy produkcji tekstyliw bawenianych. Wynalazek Arkwrighta wywoa opr spowodowany obaw, e pozbawi on pracownikw rodkw do ycia; trzeba byo stumi go si. Jednak w 1787 roku dwadziecia siedem lat po tym, jak wynalazek ujrza wiato dzienne przeprowadzone przez parlament badania wykazay, e liczba osb zatrudnionych przy przdzeniu i tkaniu baweny zwikszya si z 7900 do 320 000, a wic wzrost wynis 4400 procent. Jeli czytelnik signie na przykad do ksiki David a A. Wellsa

Recent Economic Changes, opublikowanej w 1889 roku, znajdzie fragmenty, ktre pomijajc zawarte w nich daty i wielkoci absolutne mogyby by napisane przez naszych dzisiejszych technofobw. Niech wolno mi bdzie przytoczy kilka z nich: W cigu dziesiciu lat, od 1870 do 1880 wcznie, brytyjska flota handlowa zwikszya swoje przewozy same tylko zagraniczne do 22000 000 ton ... a mimo to liczba ludzi zatrudnionych przy obsudze tego wielkiego ruchu w 1880 spada w porwnaniu z 1870, dochodzc do okoo trzech tysicy (dokadnie 2990). Jaka bya przyczyna? Wprowadzenie na nadbrzeach i w dokach parowych maszyn adunkowych i elewatorw zboowych, wykorzystanie energii parowej itd. ... W 1873 za ton stali wytwarzanej metod Bessemera w Anglii, gdzie ca ochronne nie podtrzymyway jej ceny, dano 80 dolarw; w 1886 w tym samym kraju wytwarzano j i sprzedawano z zyskiem za mniej ni 20 dolarw za ton. W cigu tego samego czasu roczna zdolno produkcyjna gruszki Bessemera zwikszya si czterokrotnie, a jednoczenie zwizana z jej obsug ilo robocizny nie wzrosa, ale zmalaa. czn moc maszyn parowych, ktre w 1887 roku istniay i pracoway na caym wiecie, Biuro Statystyczne w Berlinie szacowao na rwn mocy 200000 000 koni, co mniej wicej odpowiada 1 000 000000 ludzi czyli liczbie przynajmniej trzykrotnie przekraczajcej zdoln do pracy cz ludnoci caej ziemi. Mona byoby pomyle, e ta ostatnia liczba skonia Wellsa, by przerwa na chwil i zastanowi si, dlaczego w 1889 roku w ogle kto jeszcze na wiecie by zatrudniony; on jednak z powstrzymywanym pesymizmem konkluduje zaledwie, e w takich warunkach nadprodukcja przemysowa ... moe sta si chroniczna". Podczas kryzysu 1932 roku zabawa w oskaranie maszyn o to, e wywouj bezrobocie, zacza si raz jeszcze. W cigu kilku miesicy jak poar lasu rozprzestrzeniy si po caym kraju doktryny grupy, ktrej czonkowie nazywali siebie technokratami". Nie bd zanudza czytelnika przytaczaniem podawanych przez nich fantastycznych liczb ani te prostowaniem ich bdw i wyjanianiem, jak rzeczy naprawd si miay. Wystarczy powiedzie, e technokraci" po-

wrcili do bdnego pogldu, i maszyny trwale wypieraj ludzi. Na dodatek wyznawali go w caej jego przyrodzonej czystoci z tym tylko wyjtkiem, e w swej niewiedzy przedstawiali ten bd jako wasne, nowe i rewolucyjne odkrycie. Bya to po prostu jeszcze jedna ilustracja aforyzmu Santayany: ludzie, ktrzy nie potrafi zapamita przeszoci, skazani s na to, by j powtarza. Technokraci" zostali ostatecznie wymiani i such o nich zagin; a jednak doktryna, ktra ich poprzedzia, nadal pokutuje. Ujawnia si ona w setkach przepisw zwikszajcych ilo miejsc pracy oraz w praktykach zwizkw zawodowych chronicych miejsca pracy; przepisy te i praktyki toleruje si, a nawet aprobuje z powodu zamieszania, jakie w tej sprawie panuje w opinii publicznej. Corwin Edwards, zeznajc w marcu 1941 roku z ramienia Departamentu Sprawiedliwoci Stanw Zjednoczonych przed Tymczasow Komisj ds. Gospodarki Narodowej (lepiej znan pod skrtem TNEC), przywoywa niezliczone przykady takich praktyk. Zwizek elektrykw w Nowym Jorku odmwi instalacji urzdze elektrycznych produkowanych poza stanem Nowy Jork, o ile nie zostan rozmontowane i ponownie zmontowane na miejscu. W Huston w stanie Teksas mistrzowie hydraulicy ustalili ze zwizkiem hydraulikw, e czonkowie zwizku bd instalowa przygotowane do montau rury tylko wtedy, gdy z jednego koca rury odetnie si gwintowan kocwk i nagwintuje j na nowo na miejscu. Rne lokalne zwizki zawodowe malarzy nakaday ograniczenia na uycie rozpylaczy do farby, ograniczenia w wielu przypadkach pomylane wycznie po to, by zwiksza ilo miejsc pracy w wyniku wolniejszego tempa nakadania farby pdzlem. Lokalny zwizek kierowcw domaga si, by kada ciarwka wjedajca na teren metropolii Nowego Jorku miaa dodatkowego lokalnego kierowc oprcz kierowcy ju zatrudnionego. W licznych miastach zwizki elektrykw day, by w przypadku uycia przy budowie dowolnego tymczasowego urzdzenia dostarczajcego wiata lub mocy zatrudniano do jego konserwacji penoetatowego elektryka, ktremu nie byoby wolno podejmowa jakichkolwiek prac na budowie. Przepis ten, wedug Edwardsa, czsto oznacza wynajcie czowieka, ktry spdza dzie czytajc lub stawiajc pasjanse i nie robi nic poza tym, e na pocztek i na koniec dnia wciska przecznik". Mona by przywoywa podobne praktyki stosowane w wielu

innych dziedzinach. W kolejnictwie zwizki domagay si, by zatrudnia straakw przy takich rodzajach lokomotyw, ktre ich nie potrzebuj. W teatrach zwizki day zatrudniania pracownikw do zmiany dekoracji nawet przy sztukach, w ktrych dekoracji w ogle nie byo. Zwizki muzykw domagay si zatrudniania tak zwanych staych" muzykw, a nawet caych orkiestr, w wielu przypadkach, w ktrych potrzebne byy jedynie nagrania pytowe. Do roku 1961 nie byo adnych oznak, e bd ten znikn. Nie tylko przywdcy zwizkowi, ale przedstawiciele rzdu uroczycie mwili o automatyzacji" jako gwnej przyczynie bezrobocia. Dyskutuje si o niej w taki sposb, jakby bya na wiecie czym cakowicie nowym. W istocie za jest po prostu now nazw dla okrelenia cigego postpu technologicznego i dalszego rozwoju urzdze oszczdzajcych ludzk prac. 2 Nawet dzisiaj maszynom oszczdzajcym prac stawiaj opr nie tylko ekonomiczni analfabeci. Nie dalej ni w 1970 roku ukazaa si ksika pisarza tak bardzo uznawanego, e pniej otrzyma Nagrod Nobla w dziedzinie ekonomii. W ksice tej przeciwstawia si wprowadzaniu maszyn oszczdzajcych prac w krajach niedorozwinitych gospodarczo na tej podstawie, e zmniejszaj popyt na prac" 1 ! Logiczn konsekwencj tego stanowiska byby pogld, e aby osign moliwie najwiksz liczb miejsc pracy, naley uczyni prac tak niewydajn i nieproduktywn, jak tylko si da. Wynika std, e /.buntowani angielscy luddyci, we wczesnych latach dziewitnastego stulecia niszczcy krosna poczosznicze, parowe warsztaty tkackie i postrzygarki, w gruncie rzeczy postpowali susznie. Mona byoby usypa cae gry liczb wykazujcych, jakie bdy technofobowie popeniali w przeszoci. Ale nic to nie da, dopki jasno nie zrozumiemy, dlaczego byli oni w bdzie. Statystyka i historia s bowiem dla ekonomii bezuyteczne, jeli nie towarzyszy im zasadnicze zrozumienie faktw na drodze dedukcyjnej co w omawianym przez nas przypadku oznacza zrozumienie, dlaczego w przeGunnar Myrdal, Przeciw ndzy na wiecie. Zarys wiatowego programu ndz, Warszawa 1975.
1

walki

szoci musiay pojawi si takie wanie a nic inne konsekwencje wprowadzenia maszyn i innych narzdzi oszczdzajcych prac. W przeciwnym wypadku technofobowie bd twierdzili (co te istotnie czyni, gdy wskazuje si im, e proroctwa ich poprzednikw okazay si absurdalne): To wszystko mogo bardzo atwo zdarzy si w przeszoci, ale dzisiejsze warunki s zasadniczo odmienne; dzi po prostu nie moemy pozwoli sobie, by nadal rozwija zastosowanie maszyn oszczdzajcych prac". Istotnie sama pani Eleanor Roosevelt we wrzeniu 1945 roku pisaa w opublikowanym jednoczenie w wielu pismach artykule: Osignlimy dzi punkt, w ktrym urzdzenia oszczdzajce prac s dobre o tyle tylko, o ile nie pozbawiaj robotnikw pracy". Gdyby rzeczywicie byo prawd, e wprowadzanie maszyn oszczdzajcych prac jest przyczyn wci wzrastajcego bezrobocia i ndzy, naleaoby wycign z tego logiczne konsekwencje rewolucyjne nie tylko w dziedzinie techniki, ale dla caego naszego pojcia cywilizacji. Trzeba byoby uzna za przeklestwo nie tylko wszelki przyszy postp techniczny; za rwnie straszliwy musielibymy uwaa postp, ktry dokona si w przeszoci. Co dzie kady z nas stara si ograniczy wysiki, jakich wymaga osignicie zamierzonych celw. Kady pracodawca, zarwno may, jak i wielki, stale usiuje uzyska wyniki w sposb bardziej oszczdny i wydajny to znaczy oszczdzajc ludzk prac. Kady inteligentny robotnik stara si ograniczy wysiek, jakiego wymaga wykonanie wyznaczonej mu pracy. Najbardziej ambitni spord nas prbuj bez dodatkowego wysiku poprawi wyniki, ktrych osignicie zajmuje nam okrelon liczb godzin. Gdyby technofobowie dbali o logik i spjno, musieliby przekreli cay postp i wynalazczo jako nie tylko bezuyteczne, ale i niebezpieczne. Dlaczego przewozi si towary z Chicago do Nowego Jorku kolej, skoro moglibymy zatrudni olbrzymi, o wiele wiksz liczb ludzi, aby przenieli je na plecach? Teorii rwnie jak ta faszywych nigdy nie utrzymuje si w sposb logicznie spjny, ale czyni one wielk szkod ju przez to, e w ogle si je utrzymuje. Sprbujmy wic uwiadomi sobie dokadnie, co dzieje si w zwizku z wprowadzeniem udoskonale technicznych i maszyn oszczdzajcych prac. Szczegy mog rni si w kadym przypadku, zalenie od konkretnych warunkw panujcych w danej gazi przemysu czy w danym okresie. Rozwaymy jednak przykad uwzgldniajcy gwne moliwoci.

Zamy, e wytwrca odziey dowiaduje si, i istnieje maszyna, ktra pozwala produkowa mskie i damskie paszcze, zuywajc przy tym poow tej iloci pracy, jaka bya potrzebna wczeniej. Instaluje maszyny i zwalnia poow swych pracownikw. Na pierwszy rzut oka wyglda to na czyst strat miejsc pracy. Ale sama maszyna wymaga pracy, gdy trzeba j wyprodukowa; tak wic mamy ju jeden zysk w postaci miejsc pracy, ktrych w innym przypadku by nie byo. Natomiast wytwrca zastosuje maszyn tylko wtedy, gdy bdzie moga produkowa lepsze ubrania przy kosztach wikszych o cen poowy pracy albo takie same, za to przy niszych kosztach. Gdy wemiemy to pod uwag, nie bdziemy mogli przyj, e ilo pracy konieczna do zbudowania maszyny jest rwnie wielka - jeli mierzy j wypacanymi wynagrodzeniami j a k ilo pracy, ktr wytwrca odziey spodziewa si zaoszczdzi na dusz met dziki zastosowaniu maszyny; w przeciwnym wypadku obyby si bez niej, gdy jej zastosowanie nie miaoby uzasadnienia ekonomicznego. Tak wic nadal mamy jeszcze do wyjanienia strat w iloci miejsc pracy. Powinnimy jednak przynajmniej uwiadomi sobie, e istnieje realna moliwo, i pierwszym efektem wprowadzenia maszyn oszczdzajcych prac bdzie wzrost zatrudnienia; dzieje si tak dlatego, j',dy zazwyczaj wytwrca ubra oczekuje, e zastosowanie maszyny pozwoli mu zaoszczdzi pienidze dopiero na dusz met: moe min kilka lat, zanim maszyna spaci si". Gdy maszyna doprowadzi ju do oszczdnoci wystarczajcych, by jej koszt si zwrci, wytwrca odziey bdzie mia wiksze zyski ni poprzednio. (Moemy zaoy, e sprzedaje on paszcze po prostu po tej samej cenie co konkurenci i w ogle nie stara si ich podkupi). Moe si wobec tego wydawa, e w ostatecznym rachunku pracownicy cierpi z powodu straty miejsc pracy, podczas gdy zyskuje nie kto inny, jak tylko wytwrca, kapitalista. Ale wanie ze wzgldu na te nadzwyczajne zyski musz nastpnie pojawi si korzyci, ktre stan si udziaem caego spoeczestwa. Wytwrca musi wykorzysta te nadzwyczajne zyski na przynajmniej jeden z trzech sposobw, a prawdopodobnie zrobi uytek po czci ze wszystkich trzech: (1) rozszerzy swoj dziaalno zakupujc wicej maszyn, aby produkowa wicej paszczy; (2) zainwestuje w jak inn ga przemysu; (3) wyda na zwikszenie wasnej konsumpcji. Bez wzgldu na to, ktr moliwo wybierze, bdzie zwiksza zatrudnienie.

Innymi sowy w wyniku dokonanych oszczdnoci wytwrca osiga zyski, ktrych wczeniej nie mia. Kady dolar z kwoty, ktr zaoszczdzi na bezporednich pacach ludzi zatrudnianych wczeniej przy produkcji paszczy, musi wypaci porednio na pace ludzi produkujcych now maszyn albo zatrudnionych w innej gazi wykorzystujcej kapita, albo produkujcych nowy dom lub samochd dla niego czy biuteri i futra dla jego ony. W kadym przypadku (jeli tylko nie gromadzi bezmylnie pienidzy) daje porednio tyle miejsc pracy, ile przesta dawa bezporednio. Jednak sprawy nie kocz si na tym i nie mog si koczy. Jeli w przedsibiorczy wytwrca wprowadza oszczdnoci wiksze ni jego konkurenci, to albo zacznie rozszerza swoj dziaalno ich kosztem, albo oni rwnie zaczn kupowa maszyny. I znw zwikszy si ilo miejsc pracy dla robotnikw produkujcych maszyny. Ponadto konkurencja i produkcja zaczn ciga w d ceny paszczy. Ci, ktrzy zainstaluj nowe maszyny, nie bd ju mieli wielkich zyskw. Stopa zysku wytwrcw wykorzystujcych now maszyn zacznie spada, podczas gdy wytwrcy, ktrzy jeszcze jej nie zainstalowali, mog nie mie w ogle adnych zyskw. Innymi sowy, oszczdnoci zaczynaj stawa si udziaem nabywcw paszczy konsumentw. Ale poniewa paszcze s teraz tasze, wicej ludzi je kupuje. Oznacza to, e z jednej strony potrzeba mniej ludzi do wyprodukowania tylu paszczy co przedtem, ale z drugiej wytwarza si ich wicej. Jeli popyt na paszcze jest, jak to nazywaj ekonomici, elastyczny" to znaczy, jeli spadek ceny paszczy powoduje, e cznie wydaje si na nie wicej pienidzy ni uprzednio wtedy nawet przy produkcji paszczy mona zatrudni wicej ludzi ni przedtem, przed wprowadzeniem maszyny oszczdzajcej prac. Widzielimy ju, e historycznie to wanie ostatecznie nastpio w przypadku dzianin i innych tekstyliw. Jednak nowe zatrudnienie nie musi zalee od elastycznoci popytu na konkretny produkt. Zamy, e chocia cena paszczy spadla prawie o poow powiedzmy od 150 do 100 dolarw nie sprzedano ani jednego dodatkowego paszcza. Skutek bdzie taki, e podczas gdy konsumenci bd zaopatrywani w tak sam ilo nowych paszczy co poprzednio, kademu nabywcy pozostanie 50 dolarw, ktrych wczeniej nie mg odoy. Bdzie mg wyda te pienidze na cokolwiek innego, w ten sposb zwikszajc zatrudnienie w innych gaziach gospodarki.

Krtko mwic maszyny, udoskonalenia techniczne, automatyzacja, oszczdno i wydajno w ostatecznym rachunku nie pozbawiaj ludzi pracy. 3 Oczywicie nie wszystkie wynalazki i odkrycia polegaj na budowie maszyn oszczdzajcych prac. Niektre z nich jak na przykad instrumenty precyzyjne, nylon, rnego rodzaju sklejki i tworzywa sztuczne po prostu podnosz jako produktw. Inne jak telefony czy samoloty wykonuj czynnoci, ktrych czowiek w ogle nie moe wykona bez ich pomocy. Jeszcze inne pozwalaj stworzy przedmioty i usugi, takie jak aparaty rentgenowskie, odbiorniki radiowe i telewizyjne, klimatyzatory i komputery, ktrych w innym wypadku w ogle by nie byo. Ale w powyej rozpatrywanym przykadzie wzilimy pod uwag ten wanie rodzaj maszyny, ktry jest szczeglnym przedmiotem wspczesnej technofobii. Oczywicie nasz argumentacj, e maszyny w ostatecznym rachunku nie pozbawiaj ludzi pracy, mona posun za daleko. Niekiedy utrzymuje si na przykad, e maszyny tworz wicej miejsc pracy, ni mogoby istnie bez nich. W pewnych szczeglnych warunkach moe si tak zdarzy. Z pewnoci maszyny mog stworzy znacznie wiksz liczb miejsc pracy w konkretnych gaziach gospodarki. Dobrym przykadem s liczby dotyczce przemysw tekstylnych w osiemnastym wieku. Ich wspczesne odpowiedniki s z pewnoci nie mniej uderzajce. W 1910 roku w Stanach Zjednoczonych w nowo powstaym przemyle samochodowym pracowao 140 000 ludzi. W roku 1920, poniewa udoskonalono produkt i obniono jego koszt, zatrudnienie w tej brany wynosio 250 000 osb. W roku 1930, wskutek dalszego udoskonalenia produktu i redukcji kosztw, byo ju ono rwne 380 000. W roku 1973 wzroso do 941 000. W tym samym roku 514000 ludzi pracowao przy produkcji samolotw i czci samolotowych, a 393 000 przy wytwarzaniu wyrobw elektronicznych. To samo, w miar udoskonalania wynalazkw i obniania kosztw, nastpowao wic w jednej nowej gazi za drug. Rwnie w pewnym absolutnym sensie mona powiedzie o maszynach, e niezwykle zwikszyy ilo miejsc pracy. Ludno Ziemi jest d/i czterokrotnie wiksza ni w poowic osiemnastego wieku, zanim

rewolucja przemysowa na dobre nabraa rozpdu. To maszyny day ycie tej zwikszonej populacji; bez nich bowiem wiat nie byby w stanie zapewni jej utrzymania. Na kadych czterech spord nas o trzech mona by powiedzie, e zawdziczaj maszynom nie tylko prac, ale nawet samo ycie. Byoby jednak nieporozumieniem sdzi, e gwn funkcj maszyn czy wynikiem ich zastosowania jest tworzenie miejsc pracy. Prawdziwym wynikiem jest podniesienie produkcji, podniesienie standardu ycia, zwikszenie dobrobytu ekonomicznego. To nie sztuka zatrudni wszystkich, nawet (czy zwaszcza) w gospodarce najbardziej prymitywnej. Pene zatrudnienie naprawd pene: dugotrwae, nuce, przygniatajce do ziemi znamienne jest wanie dla narodw najbardziej przemysowo opnionych. Tam, gdzie zatrudnienie jest ju pene, nowe maszyny, wynalazki i odkrycia nie mog dopki z upywem czasu nie wzronie zaludnienie zwikszy zatrudnienia. Prawdopodobnie zwiksz bezrobocie (ale mam tu na myli bezrobocie dobrowolne, a nie przymusowe), poniewa udzi sta bdzie teraz na to, by pracowa mniej godzin, a dzieci i starsi w ogle nie bd musieli podejmowa pracy. Powtrzmy maszyny powoduj wzrost produkcji i wzrost standardu ycia. Mog doprowadzi do tego na dwa sposoby. Dziki nim dobra staj si tasze i tym samym atwiej dostpne dla konsumentw (jak w naszym przykadzie dotyczcym paszczw) albo nastpuje wzrost pac, gdy zwiksza si wydajno robotnikw'. Innymi sowy, maszyny albo zwikszaj pace nominalne, albo obniajc ceny zwikszaj ilo towarw i usug, ktre mona kupi za te same pace nominalne. Niekiedy powoduj jedno i drugie. Faktyczny przebieg zdarze zaley w znacznym stopniu od polityki pieninej prowadzonej w danym kraju. Ale w kadym przypadku maszyny, wynalazki i odkrycia zwikszaj realne pace. 4 Zanim zakoczymy ten temat sowo przestrogi. Wielka zasuga klasycznych ekonomistw polegaa na tym wanie, e szukali wtrnych konsekwencji, e zajmowali si skutkami, jakie dana polityka ekonomiczna czy dany proces przynosi w dugich okresach i caemu spoeczestwu. Ale byo rwnie wad ich rozumowania, e przyj-

inujc perspektyw dugoterminow i szerok, czasami zapominali o perspektywie krtkoterminowej i wskiej. Zbyt czsto okazywali skonno, by pomniejsza skutki porednie i dotykajce konkretnych grup lub zapomina o nich cakowicie. Widzielimy na przykad, e w wyniku wprowadzenia nowych krosien, jednego z pierwszych wynalazkw rewolucji przemysowej, wielu angielskich poczosznikw przeywao prawdziwe tragedie. Jednak takie fakty i ich wspczesne odpowiedniki skaniaj niektrych autorw do tego, e popadaj w przeciwn skrajno i spogldaj wycznie na skutki, jakie bezporednio dotykaj pewnych grup. Wprowadzenie nowej maszyny spowodowao, e Joe Smith straci prac. Patrzcie na Joe Smitha", daj ci autorzy. Nigdy nie spuszczajcie z oczu Joe Smitha". Ale stosujc si do tego zalecenia, sami patrz w istocie tylko na Joe Smitha, zapominajc o tym, e jest Tom Jones, ktry wanie dosta prac przy produkcji nowej maszyny, Ted Brown, ktry dosta prac przy jej obsudze, i Daisy Miller, ktra moe teraz kupi sobie paszcz za poow dawnej ceny. A poniewa interesuje ich tylko Joe Smith, ostatecznie orduj za programami wstecznymi i bezsensownymi. Istotnie, powinnimy przynajmniej jednym okiem patrze na Joe Smitha. Nowa maszyna pozbawia go pracy. By moe wkrtce dostanie now, nawet lepsz od dawnej. Ale jest rwnie moliwe, e powici on wiele lat ycia, aby naby i udoskonali specjalne umiejtnoci, dla ktrych na rynku nie bdzie ju miejsca. Straci inwestycje w siebie, w swoje dotychczasowe umiejtnoci dokadnie tak samo, jak by moe jego dotychczasowy pracodawca straci swoje inwestycje w dawne maszyny czy technologie, ktre nagle stay si przestarzae. By wykwalifikowanym robotnikiem i otrzymywa pac wykwalifikowanego robotnika. Teraz w jednej chwili sta si znw niewykwalifikowanym robotnikiem i moe obecnie liczy tylko na pac niewykwalifikowanego robotnika, poniewa te wanie umiejtnoci, ktre posiada, przestay ju by potrzebne. Joe Smith nie moemy, nie wolno nam o nim zapomina. Jego udziaem staa si jedna z tych osobistych tragedii, ktre j a k to zobaczymy niemal zawsze towarzysz postpowi przemysowemu i ekonomicznemu. Pytanie, co konkretnie powinnimy zrobi dla Joe Smitha czy przysta na to, by sam dostosowa si do nowej sytuacji, czy da mu odpraw lub rekompensat dla bezrobotnych, wypaca zasiek lub

przeszkoli na koszt rzdu, by mg podj now prac poprowadzioby nas poza kwesti, ktr chcielimy tu objani. Gwna lekcja jest nastpujca: powinnimy stara si zobaczy wszystkie gwne konsekwencje danej polityki czy procesu ekonomicznego bezporednie skutki dla konkretnych grup i odlege skutki dla wszystkich. Powicilimy temu zagadnieniu spor ilo miejsca dlatego, e nasze wnioski dotyczce skutkw, jakie wprowadzenie nowych maszyn, nowe wynalazki i odkrycia maj dla zatrudnienia, produkcji i dobrobytu, s zupenie zasadnicze. Jeli tu popenimy bd, prawdopodobnie niewiele bdzie zagadnie ekonomicznych, ktre zrozumiemy waciwie.

PROGRAMY ROZKADANIA PRACY"

Mwiem ju o rnych zwizkowych praktykach tworzenia i ochrony miejsc pracy. rdem tych praktyk i publicznej dla nich wyrozumiaoci jest ten sam podstawowy bd, ktry wywouje obaw przed maszynami. Jest nim przekonanie, e bardziej wydajne sposoby wytwarzania niszcz miejsca pracy; wynika std w sposb nieuchronny, e mniej wydajne sposoby tworz je. Pokrewnym bdem jest przekonanie, e na wiecie jest do wykonania tylko pewna ustalona ilo pracy i e, jeli nie moemy powikszy tej iloci, wymylajc bardziej mudne metody pracy, moemy przynajmniej wymyli metody, pozwalajce rozoy j na jak najwiksz liczb ludzi. Bd ten ley u podstaw drobiazgowego podziau pracy, jakiego daj zwizki zawodowe. W branach budowlanych w wielkich miastach taki podzia jest powszechnie stosowany. Murarzom nie wolno uywa kamieni do budowy kominw: jest to specjalne zajcie dla kamieniarzy. Elektryk nie moe wymontowa deski rozdzielczej, aby podczy przewd, i woy z powrotem: jest to specjalna praca dla stolarzy nawet gdy chodzi o czynno najprostsz. Hydraulik, usuwajc nieszczelno prysznica, nie zdejmie ani nic zaoy z powrotem kafelka: to praca dla kafelkarza. Zwizki walczyy ze sob prowadzc szalecze strajki kompetencyjne", aby uzyska wyczne prawa do wykonywania pewnych rodzajw prac, lecych na pograniczu rnych zawodw. W przygotowanym przez amerykaskie koleje sprawozdaniu dla Komisji ds. Postpowania Administracyjnego przy Ministrze Sprawiedliwoci podane zostay niezliczone przykady, w ktrych Narodowe Biuro Naprawy Kolei postanawiao, i

kada oddzielna czynno na kolejach, niezalenie od tego, jak szczegowa na przykad rozmowa przez telefon czy wcinicie przecznika do tego stopnia stanowi wyczn wasno konkretnej grupy zatrudnionych, e jeli pracownik nalecy do innej grupy speniajc swe zwyke obowizki wykona tak czynno, nie tylko musi otrzyma za to dodatkow dniwk, ale jednoczenie urlopowani czy bezrobotni czonkowie grupy uprawnionej do wykonywania tej czynnoci musz otrzyma dniwk za to, e nie oni wykonali t czynno. To prawda, e taki drobiazgowy i arbitralny podzia pracy moe przynie zyski nielicznym kosztem pozostaych pod warunkiem, e dziaa on tylko na ich korzy. Jednak ci, ktrzy popieraj taki podzia jako ogln zasad, nie widz, e zawsze podnosi on koszty produkcji; tak wic w ostatecznym rachunku skutkiem jest mniejsza ilo wykonanej pracy i mniej wyprodukowanych dbr. Waciciel domu, ktrego zmusza si, by zatrudni dwch ludzi dla wykonania pracy jednego, daje zatrudnienie dodatkowo jednemu czowiekowi to prawda. Ale pozostaje mu o tyle wanie mniej pienidzy; nie moe wyda ich na co, co daoby zatrudnienie komu innemu. Poniewa usunicie nieszczelnoci w azience kosztowao go dwa razy wicej, ni powinno, postanawia nie kupi sobie nowego swetra, co wczeniej zamierza. Sytuacja wiata pracy" nie poprawia si, poniewa jednodniowe zatrudnienie niepotrzebnego kafelkarza oznacza brak jednodniowego zatrudnienia dla pracownika produkujcego swetry lub obsugujcego maszyn do ich produkcji. Natomiast sytuacja waciciela domu jest gorsza. Zamiast mie naprawiony prysznic i sweter, ma tylko naprawiony prysznic a swetra nie ma. Jeli za uznamy sweter za cz bogactwa narodowego, kraj jest uboszy o jeden sweter. Oto w symbolicznej postaci ostateczny skutek, do jakiego prowadzi prba stworzenia dodatkowych miejsc pracy przy pomocy arbitralnego podziau pracy. Istniej jednak rwnie inne programy rozkadania pracy", czsto przedstawiane przez rzecznikw zwizkw zawodowych oraz ustawodawcw. Najczciej proponuje si skrcenie tygodnia pracy, zazwyczaj drog ustawow. Przekonanie, e pozwoli to rozoy prac" czy da wicej miejsc pracy", byo jednym z gwnych powodw, dla ktrych do federalnej ustawy o godzinach pracy wczono przepis

pcnalizujcy prac w godzinach nadliczbowych. Poprzednie ustawodawstwo stanowe, zabraniajce zatrudniania kobiet i nieletnich przez wicej ni na przykad czterdzieci osiem godzin tygodniowo, opierao si na przekonaniu, e duszy czas pracy jest szkodliwy dla zdrowia i moralnoci. Niekiedy wchodzio w gr przekonanie, e byby on szkodliwy dla wydajnoci. Ale gwn przesank przepisu w prawie federalnym, nakadajcego na pracodawc obowizek wypacania pracownikowi za kad przepracowan godzin powyej czterdziestu w tygodniu premii wynoszcej 50 procent zwykej stawki, nie byo wcale przekonanie, e tydzie pracy liczcy powiedzmy czterdzieci pi godzin jest szkodliwy dla zdrowia lub wydajnoci. Wprowadzono go po czci w nadziei, e zwikszy tygodniowe dochody robotnikw, a po czci w nadziei, e zniechcajc pracodawc do staego zatrudniania pracownika duej ni czterdzieci godzin w tygodniu, zmusi si go do zatrudnienia dodatkowych pracownikw. Gdy powstawaa ta ksika, zgaszano wiele propozycji oddalenia bezrobocia" przez wprowadzenie trzydziestogodzinnego lub czterodniowego tygodnia pracy. Jaki jest faktyczny skutek takich projektw, wszystko jedno, czy wymuszanych przez poszczeglne zwizki czy przez ustawodawstwo? Wyjanimy problem rozwaajc dwa przypadki. Pierwszy polega na skrceniu podstawowego tygodnia pracy z czterdziestu godzin do trzydziestu bez adnej zmiany stawki za godzin. Drugi na takim samym skrceniu tygodnia pracy, ale ze wzrostem stawki za godzin w stopniu wystarczajcym, aby pracownicy ju zatrudnieni mogli utrzyma nie zmienion pac tygodniow. Wemy pierwszy przypadek. Zakadamy, e tydzie pracy skraca si z czterdziestu do trzydziestu godzin bez zmiany stawki wynagrodzenia za godzin. Jeli projekt taki realizuje si w warunkach powanego bezrobocia, niewtpliwie da on dodatkowe miejsca pracy. Moglibymy jednak przyj, e dostarczy ich w dostatecznej iloci, by utrzyma dotychczasowe czne wypaty i t sam liczb roboczogodzin co uprzednio, tylko przy nieprawdopodobnym zaoeniu, i w kadej gazi procent bezrobotnych jest dokadnie taki sam, kady za nowy pracownik wykonuje swoje konkretne zadania ze redni wydajnoci nie mniejsz ni ci, ktrzy s ju zatrudnieni. Ale przypumy nawet, e robimy takie zaoenia. Przyjmijmy wic, e jest do dyspozycji odpowiednia liczba dodatkowych i waciwie wyszkolonych pracow-

nikw, a zatrudnienie adnego z nich nie podnosi kosztw produkcji. Jaki bdzie skutek skrcenia tygodnia pracy z czterdziestu do trzydziestu godzin (bez wzrostu stawki godzinowej)? Chocia zatrudnionych bdzie wicej pracownikw, kady z nich bdzie pracowa przez mniejsz ilo godzin i dlatego w ostatecznym rachunku nie nastpi wzrost liczby roboczogodzin. Mao prawdopodobne, by nastpi jaki znaczcy wzrost produkcji. Nie zwiksz si cakowite wypaty i sia nabywcza". Nastpi tyle tylko nawet przy tych najbardziej korzystnych zaoeniach (ktre rzadko bd spenione) e pracownicy wczeniej zatrudnieni bd subsydiowali tych nowo zatrudnionych. Bowiem aby kady z nowych pracownikw otrzyma co tydzie trzy czwarte z tego, co wczeniej dostawali dotychczasowi pracownicy, oni sami bd otrzymywa trzy czwarte z tego, co mieli wczeniej. To prawda, e bd te pracowali kilka godzin mniej; jednak przypuszczalnie sami na wasny rachunek nie zdecydowaliby si kupi dodatkowego wolnego czasu za wysok cen dokonuj tego powicenia, aby dostarczy miejsc pracy innym. Przywdcy zwizkw zawodowych, ktrzy domagaj si krtszego tygodnia pracy, aby rozoy j", zazwyczaj s tego wiadomi i dlatego id ze swymi projektami dalej nadajc im tak posta, w ktrej zakada si, e kady zje swoje ciastko i bdzie mia je nadal. Skrmy tydzie pracy z czterdziestu do trzydziestu godzin, mwi nam, aby wicej byo miejsc pracy; jednak wyrwnajmy to, podnoszc stawk pacy za godzin o 33,33 procent. Powiedzmy, e zatrudnieni pracownicy dostawali wczeniej 226 dolarw tygodniowo za czterdzieci godzin; aby mogli nadal dostawa 226 dolarw za jedynie trzydzieci godzin pracy, redni stawk godzinow naley podnie do powyej 7,53 dolara. Jakie byyby konsekwencje takiego projektu? Pierwsz i najbardziej oczywist byby wzrost kosztw produkcji. Jeli zaoymy, e pracow. nicy wczeniej zatrudniani na czterdzieci godzin dostawali mniej, ni pozwalay na to koszty produkcji, ceny i zyski, to mogliby uzyska wzrost stawki godzinowej bez skrcenia tygodnia pracy. Innymi sowy mogliby pracowa tyle godzin co wczeniej i uzyska tygodniowe dochody zwikszone o jedn trzeci, zamiast po prostu dostawa tyle samo co wczeniej, ale za trzydzieci godzin. Lecz gdyby pracownicy dostawali za czterdziestogodzinny tydzie pracy ju tak wysok pac, na jak pozwalaj koszty produkcji i ceny (a przecie wanie

bezrobocie, na ktre szuka si lekarstwa, moe by sygnaem, e otrzymuj nawet wicej), to wzrost kosztw produkcji w wyniku wynoszcej 33,33 procent podwyki stawki godzinowej byby o wiele za duy, by dao si go utrzyma przy aktualnym stanie cen, produkcji i kosztw. Skutkiem wyszej stawki godzinowej bdzie wic bezrobocie o wiele wysze ni uprzednio. Najmniej wydajne firmy upadn, a najmniej wydajni pracownicy strac prac. Wszyscy bd obnia produkcj. Wysze koszty produkcji i niedostateczna poda bd podnosi ceny, tak e pracownicy przy tych samych pacach nominalnych mniej bd mogli kupowa; z drugiej strony zwikszone bezrobocie doprowadzi do zaamania popytu i std do obniania cen. Od prowadzonej polityki pieninej zalee bdzie, co ostatecznie stanie si z cenami dbr. Ale jeli prowadzi si bdzie polityk inflacyjn, aby umoliwi cenom wzrost do wysokoci pozwalajcej zapaci podwyszone stawki godzinowe, bdzie to po prostu ukryty sposb obnienia realnych stawek pac, tak e nastpi w rozumieniu iloci dbr, ktre mona naby powrt do tej samej realnej stawki co uprzednio. Skutki bd te same, co w przypadku skrcenia tygodnia pracy bez wzrostu stawek pac a to zostao ju omwione. Mwic krtko, programy rozoenia pracy" opieraj si na bdzie tego samego rodzaju, co wczeniej rozwaane. Ludzie popierajcy takie programy myl tylko o zatrudnieniu, jakiego mogliby dostarczy konkretnym osobom lub grupom; nie zastanawiaj si nad tym, jakie skutki ponieliby wszyscy. Programy rozoenia pracy" opieraj si take, co wskazalimy na pocztku, na faszywym zaoeniu, e istnieje pewna ustalona ilo pracy do wykonania. Trudno o wikszy bd. Ilo pracy do wykonania nie ma granic tak dugo, jak dugo pozostanie cho jedna ludzka nie speniona potrzeba czy pragnienie, ktre mona zaspokoi prac. W nowoczesnej ekonomii wymiany najwiksz ilo pracy mona wykona wtedy, gdy ceny, koszty i pace s do siebie najlepiej dostosowane. Na czym polegaj ich zwizki bdziemy rozwaa pniej.

DEMOBILIZOWANE ODDZIAY I BIUROKRACI

Kiedy po kadej z wojen wiatowych proponowano demobilizacj si zbrojnych, zawsze pojawiay si wielkie obawy, e dla zwolnionych z wojska nie wystarczy pracy i e w konsekwencji dosignie ich bezrobocie. To prawda, e gdy nagle zwolni si miliony mczyzn, wchonicie ich przez prywatny sektor moe wymaga czasu cho zwykle zwracaa uwag przede wszystkim szybko, a nie wolne tempo takich zmian. Obawy przed bezrobociem bior si std, e ludzie dostrzegaj tylko jedn stron tego procesu. Widz onierzy, ktrzy zwolnieni wkraczaj na rynek pracy. Skd wemie si sia nabywcza", ktra pozwoli ich zatrudni? Jeli zaoymy, e budet jest zrwnowaony, odpowied jest prosta. Rzd przestanie utrzymywa onierzy. Natomiast podatnikom pozwoli si zachowa rodki finansowe, ktre wczeniej zabierano im na utrzymanie onierzy. Tak wic podatnicy bd mieli dodatkowe rodki, aby kupowa dodatkowe dobra. Innymi sowy popyt cywilny bdzie wzrasta i da zatrudnienie dodatkowej sile roboczej, jak stanowi byli onierze. Gdyby onierze byli utrzymywani za pomoc nie zrwnowaonego budetu t o znaczy dziki poyczkom rzdowym lub innym formom finansowania deficytowego sytuacja byaby nieco odmienna. Ale tu powstaje nowe zagadnienie: skutki deficytowego finansowania rozwaymy w dalszym rozdziale. Na razie wystarczy stwierdzi, e finansowanie deficytowe nie jest dla naszej kwestii istotne; jeli mianowicie zaoymy, e deficyt budetowy przynosi jakie korzyci, to da si go utrzyma na dokadnie tym samym co poprzednio poziomie po prostu obniajc podatki o kwoty uprzednio wydawane na utrzymywanie armii w czasie wojny.

Demobilizacja nie oznacza jednak, e z ekonomicznego punktu widzenia pozostaniemy dokadnie w tym samym miejscu co przedtem. onierze, wczeniej utrzymywani przez cywilw, nie stan si po prostu cywilami utrzymywanymi przez innych cywilw. Sami zaczn si utrzymywa. Jeli przyjmiemy, e w wojsku s ludzie niepotrzebni ju dla obrony, zatrzymywanie ich byoby czyst strat. W ten sposb staliby si nieproduktywni. Podatnicy, utrzymujc ich, nie dostaliby nic w zamian. Natomiast po demobilizacji podatnicy oddaj im, swoim wspobywatelom, cz swoich rodkw jako ekwiwalent za dostarczane przez nich dobra i usugi. Wiksza staje si cakowita produkcja narodowa, a wic i bogactwo kadego. 2 To samo rozumowanie stosuje si do cywilnych urzdnikw rzdowych, ktrych utrzymuje si w nadmiernej liczbie i ktrzy nie dostarczaj spoeczestwu usug, stanowicych rozsdny ekwiwalent otrzymywanych przez nich wynagrodze. Jednak gdy tylko czyni si jakikolwiek wysiek, by dokona ci i zmniejszy liczb ludzi niepotrzebnie zajmujcych stanowiska, niezawodnie podnosi si krzyk, e dziaanie to jest dettacyjne". Czy chcecie unicestwi si nabywcz" tych urzdnikw? Czy chcecie wyrzdzi szkod wacicielom domw i kupcom, ktrzy s uzalenieni od ich siy nabywczej? Po prostu obcinacie dochd narodowy", co prowadzi do depresji lub powiksza j. Kolejny raz bd bierze si z tego, e widzi si tylko skutki, jakie dziaanie to przynosi samym dymisjonowanym urzdnikom i konkretnym uzalenionym od nich przedsibiorcom. Kolejny raz zapomina si, e jeli biurokratw nie bdzie zatrzymywa si w ich biurach, podatnikom wolno bdzie zachowa pienidze, ktre wczeniej zabierano im na utrzymanie urzdnikw. Kolejny raz zapomina si, e dochody podatnikw i ich sia nabywcza id w gr o przynajmniej tyle samo, o ile id w d dochody i sia nabywcza zwolnionych urzdnikw. Jeli trac konkretni sklepikarze, ktrzy wczeniej prosperowali dziki biurokratom, inni, gdzie indziej, zyskuj przynajmniej tyle samo. Waszyngton uboeje i by moe nie utrzyma tej samej iloci sklepw co wczeniej; jednak inne miasta mog utrzyma ich wicej.

I wreszcie kolejny raz sprawa nie koczy si na tym. Wcale nie jest tak,* e kraj bez zbdnych urzdnikw ma si tak samo jak wtedy, gdy pozostawali w biurach- Ma si znacznie lepiej. Urzdnicy musz mianowicie szuka nowej pracy lub zakada nowe firmy, a dodatkowa sia nabywcza podatnikw, jak zauwaylimy omawiajc spraw onierzy, zachca ich do tego. Ale urzdnicy mog podejmowa prac w sektorze prywatnym tylko wtedy, gdy dostarcz ekwiwalentnych usug tym, ktrzy daj im prac a raczej klientom swych pracodawcw. Zamiast by pasoytami, staj si produktywni. Musz podkreli raz jeszcze, e nie mwi tu o urzdnikach publicznych, ktrych usugi s naprawd podane. Niezbdni s policjanci, straacy, mieciarze, urzdnicy suby zdrowia, sdziowie, czonkowie wadz ustawodawczych i wykonawczych; wykonuj oni owocn prac, rwnie wan, jak praca kadego czowieka w sektorze prywatnym. Umoliwiaj oni sektorowi prywatnemu dziaanie w atmosferze prawa, porzdku, wolnoci i pokoju. Ale uzasadnieniem dla ich pracy jest jej uyteczno. Nie jest ni sia nabywcza", ktr posiadaj dziki cnocie pobierania pensji z publicznej listy pac. Argument powoujcy si na si nabywcz" jest, jeli rozway si go powanie, zupenie fantastyczny. Dokadnie tak samo mgby si stosowa do rabujcego ci gangstera czy zodzieja. Gdy odbierze ci pienidze, jego sia nabywcza jest wiksza. Wspomaga za jej pomoc bary, restauracje, nocne kluby, krawcw, by moe robotnikw w przemyle samochodowym. Ale na kade miejsce pracy, wytworzone przez jego wydatki, przypada miejsce pracy, ktre ty przestajesz wytwarza, poniewa masz mniej do wydania. Gdy zodziej zabiera ci pienidze, nic nie dostajesz w zamian. Gdy przez podatki zabiera ci si pienidze po to, aby utrzymywa niepotrzebnych biurokratw, sytuacja jest dokadnie taka sama. Mielibymy jednak szczcie, gdyby niepotrzebni biurokraci byli zwykymi, wygodnymi prniakami. Dzi jest o wiele bardziej prawdopodobne, e s energicznymi reformatorami, gorliwie zakcajcymi produkcj i zniechcajcymi do niej. Jeli jedynym argumentem na rzecz utrzymywania jakiej grupy urzdnikw jest jej sia nabywcza, to znak, e nadszed czas, aby si ich pozby.

FETYSZ PENEGO ZATRUDNIENIA

Celem ekonomicznym kadego narodu podobnie jak i kadej jednostki jest osign najwiksze rezultaty najmniejszym wysikiem. Cay postp ekonomiczny ludzkoci polega na tym, e ta sama ilo pracy zaczynaa przynosi wiksz produkcj. To wanie z tego powodu ludzie zaczli ka ciary na grzbiety muw zamiast na wasne; doszli do wynalazku koa i wozu, kolei i samochodu ciarowego. To wanie z tego powodu ludzie wykorzystali swe zdolnoci, by udoskonali setki tysicy wynalazkw, pozwalajcych oszczdniej uywa ludzkiej pracy. Wszystko to jest tak oczywiste, e mwic to mona by si rumieni gdyby nie fakt, e wci zapominaj o tym ci, ktrzy ukuwaj i puszczaj w obieg nowe slogany. Przekadajc t podstawow zasad na terminy gospodarki narodowej moglibymy powiedzie, e nasz rzeczywisty cel polega na maksymalizacji produkcji. Jeli do tego si zmierza, pene zatrudnienie to jest brak nie zamierzonej bezczynnoci staje si nieodzownym produktem ubocznym. Ale celem jest produkcja, a zatrudnienie jedynie rodkiem. Nie moemy mie staej penej produkcji bez penego zatrudnienia. Natomiast moemy bardzo atwo osign pene zatrudnienie bez penej produkcji. Plemiona pierwotne s pozbawione odzienia, ndznie si odywiaj i ndznie mieszkaj, a jednak nie dokucza im bezrobocie. Chiny i Indie s bez porwnania ubosze ni nasz kraj, ale gwnym ich problemem nie jest bezrobocie, lecz prymitywne metody produkcji (ktre s zarwno przyczyn, jak i skutkiem niedostatecznej iloci kapitau). Pene zatrudnienie bardzo atwo osign, jeli tylko oddzieli si je od celu, jakim jest pena produkcja, i potraktuje jako cel sam w sobie. Hitler zapewni pene zatrudnienie za pomoc olbrzymiego programu

zbroje. II wojna wiatowa zapewnia pene zatrudnienie kademu narodowi, ktry wzi w niej udzia. Zatrudnienie niewolniczej siy roboczej w Niemczech byo pene. Pene jest zatrudnienie w wizieniach i koloniach karnych. Przymus zawsze moe doprowadzi do penego zatrudnienia. A jednak nasi ustawodawcy wnosz do Kongresu ustawy dotyczce nie penej produkcji, ale penego zatrudnienia. Nawet stowarzyszenia przedsibiorcw zalecaj powoanie przy prezydencie komisji do spraw penego zatrudnienia", a nie do spraw penej produkcji czy choby penego zatrudnienia oraz penej produkcji. Wszdzie rodek podnoszony jest do rangi celu, a o samym celu si zapomina. Na temat pac i zatrudnienia dyskutuje si w taki sposb, jak gdyby nie miay one adnego zwizku z wydajnoci i produkcj. Zakada si, e do wykonania jest ustalona ilo pracy, a std wyciga wniosek, i trzydziestogodzinny tydzie pracy zapewni wiksze zatrudnienie ni czterdziestogodzinny i z tego powodu jest bardziej podany. To pomieszanie sprawia, e toleruje si setki zwizkowych praktyk powikszajcych zatrudnienie. Gdy Petrillo grozi zamkniciem stacji radiowej, jeli nic zatrudni ona dwukrotnie wicej muzykw, ni jej potrzeba, uzyskuje poparcie czci opinii publicznej; jej zdaniem chce on przecie po prostu stworzy miejsca pracy. Kiedy mielimy Agencj ds. Ochrony Miejsc Pracy, uwaano za oznak geniuszu urzdnikw, e obmylali projekty zatrudnienia moliwie najwikszej liczby ludzi dla wykonania okrelonej iloci pracy innymi sowy projekty najmniej wydajnego wykorzystania siy roboczej. Byoby o wiele lepiej osign chocia nic ma moliwoci takiego wyboru maksymaln produkcj, majc przy tym cz populacji bezczynn i utrzymywan przez jawne zasiki, ni zachowywa pene zatrudnienie" za pomoc tak wielu form rzekomego powikszania zatrudnienia, ktre zakcaj produkcj. Postp cywilizacji nie oznacza wzrostu zatrudnienia, ale jego ograniczanie. To wanie dlatego, e jako nard stawalimy si coraz bogatsi, bylimy w stanie praktycznie wyeliminowa prac dzieci, usun konieczno pracy w przypadku wielu starszych wiekiem oraz sprawi, e nie musz ju jej podejmowa miliony kobiet. W Ameryce pracowa musi znacznie mniejsza cz ludnoci ni powiedzmy w Chinach czy Rosji. Rzeczywisty problem nie polega na tym, ile w Ameryce za dziesi lat bdzie milionw miejsc pracy, ale ile bdziemy produkowa i jaki

w konsekwencji bdzie poziom naszego ycia. Ostatecznie zagadnienie podziau, na ktre dzi kadzie si cay nacisk, jest tym atwiejsze do rozwizania, im wicej mona podzieli. Problemy te moemy zrozumie janiej, jeli pooymy gwny nacisk tam, gdzie naley go pooy na programy, ktre maksymalizuj produkcj.

KOGO CHRONI" CA?

Wystarczyoby po prostu wyliczy programy ekonomiczne realizowane przez rzdy na caym wiecie, aby kady powany student ekonomii zaama rce z rozpaczy. Jaki sens zapytaby prawdopodobnie moe mie dyskusja nad udoskonaleniem i rozwiniciem teorii ekonomicznej, skoro obiegowe pogldy oraz prowadzona przez rzdy polityka, zwaszcza tam, gdzie w gr wchodz stosunki midzynarodowe, nie dorosy jeszcze do Adama Smitha? Dzisiejsza polityka dotyczca ce i handlu jest bowiem nie tylko rwnie za, jak bya w wieku siedemnastym i osiemnastym, ale bez porwnania gorsza. Prawdziwe przyczyny wprowadzania ce i innych barier dla handlu s takie same jak wwczas i takie same podaje si rzekome przyczyny. Bogactwo narodw ukazao si ponad dwiecie lat temu i od tego czasu tysice razy wypowiadano argumenty na rzecz wolnego handlu, ale chyba nigdy z bardziej bezporedni prostot i si, jak w tym wanie dziele. Mwic oglnie Smith opar sw argumentacj na jednym podstawowym zaoeniu: W kadym kraju interes wielkiej masy ludzi polega i musi polega na tym, aby kupowa rzeczy potrzebne od tych, ktrzy je sprzedaj taniej". ,,Twierdzenie to jest tak oczywiste", pisze dalej Smith, e mieszna wydaje si konieczno jego udowadniania. Nigdy by go te nie kwestionowano, gdyby dbaa o swj interes sofistyka kupcw i fabrykantw nie przymia zdrowego rozsdku ludzi"*. Z innego punktu widzenia wolny handel rozwaany by jak jeden z aspektw podziau pracy.
* A. Smilh, Bogactwo narodw, t. II, ks. IV, rozdz. 3, s. 103.

Jest zasad kadego roztropnego ojca rodziny, by nie prbowa nigdy wyrabia w domu tego, czego wyrb kosztuje wicej ni kupno. Krawiec nie kusi si o to, by zrobi sobie buty, ale kupuje je od szewca. Szewc nie stara si robi sobie odziey, ale zatrudnia tym krawca. Rolnik nie prbuje robi ani butw, ani odziey, lecz zatrudnia wspomnianych rzemielnikw. Kady z nich zdaje sobie spraw z tego, e w jego interesie ley, by tak pokierowa wasn wytwrczoci, aby mg mie pewn przewag nad ssiadami i aby za jak cz wykonanych wyrobw czy te, co na jedno wychodzi, za cen jakiej ich czci mg naby to, czego potrzebuje. To, co jest roztropnoci w prywatnym yciu kadej rodziny, nie moe by chyba szalestwem w yciu wielkiego krlestwa *. C jednak sprawio, e to, co jest roztropnoci w prywatnym yciu kadej rodziny, mogo zosta uznane za szalestwo w yciu wielkiego krlestwa? Przyczyn jest caa sie bdw, od ktrych rodzaj ludzki nadal nie potrafi si uwolni. A najwaniejszy z nich jest ten gwny bd, o ktrym traktuje nasza ksika. W tym wypadku polega on na tym, e uwzgldnia si jedynie bezporednie skutki, jakie ca przynosz okrelonym grupom, zaniedbujc jednoczenie odlege skutki, jakie staj si udziaem caego spoeczestwa. 2 Amerykaski wytwrca wenianych swetrw udaje si do Kongresu lub do Departamentu Stanu i mwi zainteresowanej komisji albo odpowiedniemu urzdnikowi, e znoszc bd zmniejszajc ca na brytyjskie swetry doprowadziliby do narodowej katastrofy. Obecnie sprzedaje on swetry po 30 dolarw za sztuk, natomiast wytwrcy brytyjscy mogliby sprzedawa swetry tej samej jakoci po 25 dolarw. Dlatego trzeba wprowadzi clo w wysokoci 5 dolarw, aby mg si utrzyma na rynku. Oczywicie nie myli o sobie, bynajmniej myli o zatrudnianych przez siebie tysicach mczyzn i kobiet oraz o ludziach, ktrzy z kolei dziki ich wydatkom maj zatrudnienie. Pozbawiajc ich pracy, wywoa si bezrobocie i spadek siy nabywczej, ktry bdzie si rozprzestrzenia zataczajc coraz szersze krgi. I jeli
* A. Stnilh, Bogactwo narodw, t. ii, ks. IV, rozdz. 2, s. 47.

wytwrca potrafi udowodni, i zniesienie taryf rzeczywicie zmusi go do zaniechania dziaalnoci, Kongres uznaje jego argumentacj za rozstrzygajc. Ale jest ona bdna: dostrzega si w niej tylko tego wytwrc i jego pracownikw albo tylko amerykask bran produkcji swetrw. Zwraca si uwag jedynie na skutki bezporednio widoczne, zaniedbujc te, ktrych nie mona zobaczy, gdy nie pozwala si im nawet zaistnie. Lobbyci ochrony celnej wci przedkadaj argumenty, ktre w niewaciwy sposb odwouj si do faktw. Ale zamy, e fakty w tym przypadku s dokadnie takie, jak je przedstawi wytwrca swetrw. Zamy, e co w wysokoci 5 dolarw jest konieczne, by mg si utrzyma na rynku oraz dostarczy pracownikom zatrudnienia przy produkcji swetrw. Rozwaajc zniesienie ca, wiadomie wybralimy przykad najbardziej dla nas niekorzystny. Nie rozwaamy wic argumentacji na rzecz wprowadzenia nowego ca, ktre ma doprowadzi do powstania nowego przemysu, ale na rzecz utrzymania ce, ktre ju doprowadziy do powstania pewnej brany, ktrych nie mona znie, nie wyrzdzajc komu szkody. Co zostaje zniesione; wytwrca wypada z rynku, tysice pracownikw zostaje zwolnionych; szkody ponosz kupcy, ktrzy ich zaopatrywali. Oto bezporednie, widoczne skutki. Ale s rwnie inne skutki, wprawdzie o wiele trudniejsze do ustalenia, ale nie mniej bezporednie i nie mniej rzeczywiste. Obecnie bowiem swetry, ktre wczeniej kosztoway 30 dolarw, mona kupi za 25. Konsumenci mog teraz kupi swetry tej samej jakoci za mniej pienidzy albo o wiele lepsze za tyle samo. Jeli konsument wybiera t sam jako, nie tylko ma sweter, ale pozostaje mu 5 dolarw, ktrych w poprzedniej sytuacji by nie mia; moe wyda je na cokolwiek innego. Wydajc 25 dolarw na importowany sweter, wspiera zatrudnienie co susznie przewidzia amerykaski wytwrca w brytyjskiej brany produkcji swetrw. Pozostaje mu 5 dolarw, ktrymi wspiera zatrudnienie w pewnej liczbie innych gazi w Stanach Zjednoczonych. Ale skutki na tym si nie kocz. Kupujc angielskie swetry, amerykascy konsumenci zaopatruj Anglikw w dolary, za ktre ci kupuj amerykaskie towary. Jest to w istocie (jeli pomin takie komplikacje, jak zmienne kursy wymiany, poyczki, kredyty itd.)

jedyny sposb, w jaki Brytyjczycy mog ostatecznie wykorzysta te dolary. Poniewa pozwolilimy, aby Brytyjczycy wicej sprzedawali nam, mog oni teraz kupowa wicej od nas. W istocie s nawet zmuszeni, by kupowa wicej, jeli uzyskane przez nich saldo dolarowe nie ma by nigdy nie wykorzystane. Tak wic dopuszczajc na nasz rynek wicej towarw brytyjskich, musimy tym samym eksportowa wicej towarw amerykaskich. I cho mniej ludzi pracuje w amerykaskiej brany produkcji swetrw, wicej ludzi zatrudniaj i to w sposb znacznie bardziej wydajny na przykad amerykaskie brane produkcji pralek czy samolotw. W ostatecznym rachunku amerykaskie zatrudnienie nie spado, natomiast wzrosa amerykaska i brytyjska produkcja. Zatrudnienie siy roboczej w kadym kraju jest bardziej pene, przy czym nastpuje w tej dziedzinie, w ktrej jest najbardziej wydajne; wczeniej co wymuszao zatrudnienie w dziedzinach, w ktrych wykorzystane byo niewydajnie czy le. Konsumenci w obu krajach maj si lepiej. Mog kupowa to, co chc, i tam, gdzie jest taniej. Amerykascy konsumenci s lepiej zaopatrzeni w swetry, a brytyjscy w pralki i samoloty. 3 A teraz spjrzmy ma spraw jeszcze inaczej i przyjrzyjmy si najpierw skutkom naoenia ca. Zamy, e zagraniczne dzianiny byy wolne od ca i Amerykanie przyzwyczaili si kupowa zagraniczne swetry bez opat celnych. Rozwamy argument, zgodnie z ktrym moemy doprowadzi do powstania brany produkcji swetrw nakadajc na swetry co w wysokoci 5 dolarw za sztuk. W tym zakresie, w jakim prowadzi si t argumentacj, nie mona nic jej zarzuci. Co wymusioby taki wzrost ceny, ktr amerykaski konsument musiaby zapaci za brytyjski sweter, e amerykascy producenci mogliby stwierdzi, i wejcie w t bran przyniosoby im zyski. Jednak amerykascy konsumenci zmuszeni byliby subsydiowa t bran. Kupujc amerykaskie swetry, musieliby w istocie za kadym razem zapaci podatek wysokoci 5 dolarw; nowa brana cigaaby go od nich w wyszej cenie swetrw. Amerykanie, ktrzy wczeniej nie pracowali w brany produkcji swetrw, zostaliby w niej zatrudnieni. W ostatecznym rachunku nie nastpiby jednak wzrost krajowej produkcji czy zatrudnienia. Amery-

kaski konsument, zmuszony paci o 5 dolarw wicej za sweter tej samej jakoci, miaby bowiem o tyle samo mniej na inne zakupy. Inne swoje wydatki musiaby ograniczy o 5 dolarw. Po to, by moga powsta jedna nowa brana, setki innych musiayby ograniczy sw wielko. Aby nowy przemys mg zatrudni 50 000 Judzi, gdzie indziej 50000 osb musiaoby straci prac. Jednak nowy przemys byby widoczny. Liczba zatrudnionych, zainwestowany kapita, pienina warto rynkowa wyprodukowanych dbr to wszystko atwo byoby policzy. Ssiedzi widzieliby pracownikw nowej brany, jak co dzie id do fabryki i wracaj z niej. Rezultaty byyby namacalne i bezporednie. Natomiast nie daoby si tak atwo zauway ograniczenia wielkoci setek innych bran czy utraty 50 000 miejsc pracy gdzie indziej. Nawet najmdrzejszy ekonometryk nie mgby ustali dokadnie, w jakim stopniu zmniejszya si liczba miejsc pracy ile dokadnie kobiet i mczyzn zwolniono w rnych konkretnych branach, ile dokadnie firm przestao istnie z tego powodu, e klienci musz paci wicej za swetry. Straty, rozoone na wszystkie inne rodzaje aktywnoci gospodarczej w caym kraju, byyby bowiem w kadym z osobna przypadku stosunkowo niewielkie. Nikt nie mgby ustali, w jaki sposb kady konsument mgby wyda dodatkowe 5 dolarw, gdyby pozwolono mu je zachowa. Dlatego te przewaajca wikszo ludzi prawdopodobnie ulegaby zudzeniu, e nowy przemys powsta bez adnych kosztw. 4 Trzeba te koniecznie zwrci uwag, e nowe co na swetry nie spowodowaoby wzrostu amerykaskich pac. Z pewnoci pozwolioby Amerykanom pracowa w brany swetrw za pace na rednim amerykaskim poziomie (dla pracownikw o podobnych umiejtnociach): w tej brany nie musieliby ju konkurowa z brytyjskim poziomem pac. Jednak w wyniku wprowadzenia ca nie nastpiby oglny wzrost amerykaskich pac; bowiem, jak to ju widzielimy, w ostatecznym rachunku nie nastpiby wzrost ani liczby miejsc pracy, ani popytu na towary, ani produktywnoci pracy. Ta ostatnia w istocie by zmalaa. W ten sposb dochodzimy do zagadnienia rzeczywistego skutku

wywoanego przez mur celny. Sytuacja nie wyglda po prostu tak, e wszystkie widoczne zyski zrwnowaone s mniej oczywistymi, ale rwnie rzeczywistymi stratami. W istocie kraj ponisby ostatecznie strat. Wbrew temu, co od setek lat powtarza interesowna propaganda i bezinteresowna dezorientacja, co obnia amerykaski poziom pac. Przyjrzyjmy si dokadniej, dlaczego tak si dzieje. Widzielimy ju, e dodatkowa kwota, ktr konsumenci pac za artykuy chronione cem, powoduje, e na inne artykuy wydaj kwot o tyle wanie mniejsz. Przemys jako cao niema std adnego zysku. Co wicej, sztuczne bariery wzniesione przeciw zagranicznym towarom przenosz amerykask prac, kapita i ziemi z zastosowa najbardziej wydajnych do zastosowa mniej wydajnych. Dlatego w wyniku barier celnych zmniejsza si rednia produktywno amerykaskiej pracy i kapitau. Jeli spojrzymy teraz na to z punktu widzenia konsumenta, stwierdzimy, e moe on mniej kupi za swoje pienidze. Poniewa musi paci wicej za swetry i inne towary chronione, moe kupi mniej innych artykuw. Zmniejsza si wic oglna sia nabywcza jego dochodw. Czy co ostatecznie obniy nominalne pace, czy podwyszy nominalne ceny to zalee bdzie od rodzaju prowadzonej polityki pieninej. Oczywiste jest jednak, e co chocia w chronionych branach moe podnie pace powyej poziomu, na jakim w innym wypadku mogyby si znale musi w ostatecznym rachunku, po uwzgldnieniu wszystkich miejsc pracy, obniy pace realne przynajmniej w porwnaniu z pacami, jakie byyby moliwe, gdyby nie wprowadzono ca. Wniosek ten mog uzna za paradoksalny tylko umysy od pokole psute baamutn propagand. Jakiego innego skutku moemy oczekiwa od polityki gospodarczej, ktra zasoby kapitau i pracy ludzkiej wiadomie wykorzystuje w sposb mniej wydajny gdy wiadomo, e istniej sposoby bardziej wydajne? Jakiego innego skutku moemy oczekiwa od wiadomego pitrzenia sztucznych przeszkd dla handlu i przewozu? Wznoszenie murw celnych przynosi bowiem skutek ten sam, co wznoszenie murw rzeczywistych. Jest rzecz godn uwagi, e protekcjonici maj zwyczaj uywania jzyka wojny. Mwi o odpieraniu inwazji" zagranicznych produktw; rodki, jakie proponuj zastosowa na polu fiskalnym, przypominaj rodki stosowane na polu walki.

Bariery eelne, ustanawiane w celu odparcia tej inwazji, przypominaj zapory przeciwczolgowe, okopy i zasieki z drutu kolczastego, ktre buduje si, by odeprze lub utrudni prb inwazji ze strony obcej armii. I podobnie jak obca armia, chcc pokona te przeszkody, zmuszona jest wykorzystywa coraz drosze rodki potniejsze czogi, wykrywacze min, oddziay saperw do przecinania drutw, organizowania przepraw przez rzeki, budowania mostw tak pokonywanie przeszkd celnych wymaga stosowania coraz droszych i bardziej wydajnych rodkw transportu. Z jednej strony staramy si obniy koszty przewozu pomidzy Angli a Ameryk czy Kanad a Stanami Zjednoczonymi, stosujc szybsze i bardziej wydajne samoloty i statki, lepsze drogi i mosty, lepsze lokomotywy i samochody ciarowe. Z drugiej strony te inwestycje w sprawniejsz komunikacj rwnowaymy cem, ktre sprawia, e z handlowego punktu widzenia przewz towarw staje si jeszcze trudniejszy ni dawniej. Koszt przewozu swetrw zmniejszamy o jeden dolar, a nastpnie podnosimy co o dwa dolary, aby uniemoliwi przewz swetrw. Zmniejszajc ilo towarw, ktre mona by z zyskiem przewie, zmniejszamy warto inwestycji w wydajno transportu. 5 Co opisywano jako rodek, za pomoc ktrego producent odnosi korzyci kosztem konsumenta. W pewnym sensie jest to opis poprawny. Zwolennicy ce myl tylko o interesach producentw, ktrym wprowadzenie konkretnych ce przynosi bezporednie korzyci. Zapominaj o interesach konsumentw, ktrym konieczno opacania ca przynosi bezporednie szkody. Ale bdem jest, jeli zagadnienie ca rozpatruje si tylko w ten sposb, jakby ujawniao ono jedynie konflikt pomidzy interesami producentw jako caoci a podobnie rozumianymi interesami konsumentw. To prawda, e co przynosi szkod wszystkim konsumentom jako takim. Nie jest jednak prawd, e przynosi korzy wszystkim producentom jako takim. Wrcz przeciwnie j a k wanie zobaczylimy, wspomaga ono producentw w chronionych branach kosztem wszystkich innych, a w szczeglnoci tych, ktrzy maj stosunkowo due moliwoci eksportowe. Zagadnienie to da si by moe objani na przerysowanym przykadzie. Zamy, e budujemy mur celny tak wysoki, i ca-

kowicie uniemoliwia on import i do kraju nie wpywaj z caego wiata zewntrznego adne towary. Zamy, e w wyniku tego ca cena swetrw w Ameryce wzrasta o 5 doarw. Zatem amerykascy konsumenci, poniewa musz paci za sweter o 5 dolarw wicej, bd wydawa na produkty kadej ze stu innych amerykaskich bran rednio o 5 centw mniej. (Liczby dobrano w taki sposb, aby objani zasad: oczywicie nie dojdzie do tak rwnomiernego podziau strat; co wicej, szkod poniesie bez wtpienia take sama brana produkcji swetrw, a to z powodu ochrony innych gazi. Te i podobne komplikacje moemy w tej chwili pomin). p H H H H A z a g r a n i c z n y c h producentw rynki amerykaskie stan si cakowicie niedostpne, nie bd oni mogli uzyska w drodze wymiany dolarw, a tym samym nie bd w sianie kupowa adnych amerykaskich towarw. Gazie gospodarki amerykaskiej ucierpi w proporcji do sprzeday, jakiej wczeniej dokonyway za granic. W pierwszym rzdzie poniesie szkod na przykad produkcja surwki bawenianej, miedzi, maszyn do szycia, urzdze rolniczych, maszyn do pisania, samolotw transportowych itd. Gdyby wyszy mur celny nie uniemoliwia importu cakowicie, skutki byyby tego samego rodzaju, tyle e ich zakres byby mniejszy. Skutkiem ca jest wic zmiana struktury amerykaskiej gospodarki. Pod jego wpywem w kadej gazi zmienia si liczba miejsc pracy, rodzaj miejsc pracy, jej wzgldna wielko w porwnaniu z innymi branami. W jego wyniku wzrastaj te gazie, w ktrych jestemy stosunkowo mao wydajni, kurcz za te, w ktrych jestemy stosunkowo wydajni. Zatem w ostatecznym rachunku amerykaska wydajno zmniejsza si j a k rwnie zmniejsza si wydajno w krajach, z ktrymi w innych warunkach prowadzilibymy wiksz wymian. W dugich okresach niezalenie od wszystkich argumentw za i przeciw zagadnienie ca jest nieistotne dla problemu zatrudnienia. (To prawda, e nage zmiany ca, zarwno w gr, jak i w d, mog wytwarza czasowe bezrobocie, poniewa wymuszaj one odpowiednie zmiany w strukturze produkcji. Takie nage zmiany mog nawet wywoywa recesj). Jednak co jest istotne dla problemu pac. W dugich okresach zwykle powoduje ono spadek pac realnych, poniewa zmniejsza wydajno, produkcj i bogactwo. Tak wic wszystkie bdne pogldy na temat ce wyrastaj z gwnego bdu, ktry jest przedmiotem tej ksiki. Wynikaj one std, e

spoglda si jedynie na bezporednie skutki, jakie konkretne co przynosi jednej grupie producentw, a pomija skutki dugoterminowe, jakie stan si udziaem zarwno konsumentw, jak i wszystkich innych producentw. (Sysz ju czytelnika pytajcego: Dlaczego nie upora si z tym kopotem, przyznajc ochron celn wszystkim producentom?" Tu jednak bd polega na tym, e nie da si wspomaga producentw w jednakowym stopniu i e krajowym producentom, ktrzy podkupuj" producentw zagranicznych, w ten sposb w ogle nie mona pomc; ci wydajni producenci niezawodnie ucierpi wskutek spowodowanej cem zmiany siy nabywczej).
6

Rozwaajc zagadnienie ca, musimy stale mie w pamici jedno podstawowe zastrzeenie to samo, ktre zrobilimy badajc skutki wprowadzania maszyn. Na nic zda si przeczy, e co przynosi a przynajmniej moe. przynie korzyci grupom interesw specjalnych. To prawda: przynosi im korzyci kosztem wszystkich innych. Ale s to korzyci rzeczywiste. Gdyby ochron moga uzyska jedna tylko ga, a jednoczenie waciciele firm i pracownicy w tej brany kupujc wszystko inne mogliby cieszy si dobrodziejstwami wolnego handlu, odnieliby korzy nawet w ostatecznym rachunku. Jednak gdy usiuje si rozszerzy ochron celn, by obja swymi bogosawionymi skutkami take innych, wszyscy: producenci i konsumenci, nawet w chronionych branach, zaczynaj cierpie wskutek ochrony uzyskanej przez innych; wreszcie w ostatecznym rachunku ich sytuacja moe sta si gorsza, ni gdyby ochronie nie podlegali ani oni, ani nikt inny. Nie powinnimy jednak przeczy, jak to zbyt czsto robi entuzjaci wolnego rynku, e co moe przynie korzyci grupom interesw specjalnych. Nie powinnimy na przykad sugerowa, e zmniejszenie ca pomoe wszystkim i nikomu nie przyniesie szkody. To prawda, e jego zmniejszenie pomoe w ostatecznym rachunku caemu krajowi. Ale komu przyniesie szkod. Ucierpi grupy, ktre wczeniej korzystay z silnej ochrony. Jest to zreszt najwaniejszy powd, dla ktrego w ogle nie powinno si dopuszcza do powstania podobnych protekcjonistycznych interesw. Ale jasno i bezstronno mylenia

wymaga od nas, bymy zrozumieli i przyznali, e rzecznicy pewnych gazi susznie twierdz, i zniesienie ca na ich produkty zmusi wacicieli firm do zaprzestania dziaalnoci, a pracownikw pozbawi (przynajmniej na jaki czas) pracy. Gdyby za ci pracownicy uzyskali wczeniej jakie specjalne kwalifikacje, mog nawet ucierpie trwale, a przynajmniej do czasu, kiedy nabd nowych umiejtnoci, o podobnej wartoci na rynku pracy. ledzc skutki ce, podobnie jak ledzc skutki wprowadzania maszyn, powinnimy stara si ujrze wszystkie gwne skutki, zarwno krtkoterminowe, jak i dugoterminowe, ktre staj si udziaem wszystkich grup. Jako postscriptum do tego rozdziau powinienem doda, e zawarta w nim argumentacja nie kieruje si przeciw wszystkun com. W szczeglnoci nie ma zastosowania do ce, ktre ciga si gwnie dla osignicia przychodw rzdu, czy takim, ktre maj utrzyma przy yciu brane o znaczeniu obronnym; nie dotyczy te wszystkich argumentw na rzecz ce. Skierowana jest jedynie przeciw zudzeniu, e co w ostatecznym rachunku dostarcza miejsc pracy", podnosi pace" czy chroni amerykaski standard ycia". Nic podobnego: a co si tyczy pac i standardu ycia, dziaa ono nawet w kierunku dokadnie przeciwnym. Natomiast analiza ce nakadanych dla innych celw poprowadziaby nas poza aktualny zakres tematu. Nie ma te potrzeby, bymy badali tutaj skutki kwot importowych, kontroli wymiany, umw dwustronnych pomidzy rzdami oraz innych rodkw, ktre zmniejszaj handel midzynarodowy, uniemoliwiaj go lub zmieniaj jego struktur. Tego rodzaju mechanizmy przynosz skutki takie same, jak wysokie lub zaporowe ca a czsto nawet gorsze. Zagadnienia z nimi zwizane s bardziej skomplikowane, ale ostateczne rezultaty mona wyledzi za pomoc podobnego rozumowania jak to, ktre wanie zastosowalimy do barier celnych.

KAMPANIA NA RZECZ EKSPORTU

Wszystkie narody ulegaj patologicznej obawie przed importem, a niewiele tylko ustpuje jej patologiczna tsknota za eksportem. To prawda, e z punktu widzenia logiki trudno o wikszy brak spjnoci. W dugich okresach import i eksport musz si wzajemnie wyrwnywa (przy czym oba rozumie si w najszerszym sensie, w ktrym obejmuj one takie niewidzialne" pozycje bilansu patniczego", jak wydatki na turystyk, opaty za przewozy oceaniczne i inne). To wanie eksportem paci si za import i na odwrt. Im wikszy jest nasz eksport, tym wikszy jeli chcemy uzyska za zapat musi by nasz import. Im mniejszy jest import, tym mniejszy moe by eksport. Bez importu nie moglibymy eksportowa, poniewa obcokrajowcy nie mieliby rodkw finansowych, by kupi za nie nasze towary. Jeli postanowimy obci import, obcinamy tym samym eksport. Jeli postanowimy zwikszy eksport, tym samym zwikszamy import. Przyczyny tego stanu rzeczy s oczywiste. Amerykaski eksporter sprzedaje swoje towary brytyjskiemu importerowi i otrzymuje zapat w brytyjskich funtach szterlingach. Nie moe jednak wykorzysta ich, aby zapaci pracownikom, kupi onie ubrania czy kupi bilety do teatru. Do tego potrzebne mu s amerykaskie dolary. Tote brytyjskie funty s dla niego bezuyteczne, dopki ich nie wykorzysta na zakup brytyjskich towarw albo nie sprzeda (przez bank czy innego porednika) jakiemu amerykaskiemu importerowi, ktry chciaby za nie kupi brytyjskie towary. Bez wzgldu na to, jak moliwo wybierze, transakcja moe ostatecznie doj do skutku tylko wtedy, gdy amerykaski eksport opacony jest rwnej wielkoci importem.

Sytuacja nie zmieniaby si, gdyby transakcj prowadzono nie w brytyjskich funtach, ale amerykaskich dolarach. Brytyjski importer nie moe zapaci amerykaskiemu eksporterowi w dolarach, jeli jaki brytyjski eksporter nie stworzy sobie wczeniej sprzedajc nam co kredytu w dolarach. Mwic w skrcie, wymiana zagraniczna jest transakcj rozrachunkow: w Ameryce dugi, jakie obcokrajowcy zacigaj w dolarach, anuluje si uzyskanymi przez nich kredytami w dolarach. W Anglii natomiast dugi, jakie obcokrajowcy zacigaj w funtach, anuluje si uzyskanymi przez nich kredytami w funtach. Nie ma powodu, by wkracza tu we wszystkie techniczne szczegy, ktre znale mona w kadym dobrym podrczniku dotyczcym wymiany zagranicznej. Naley jednak podkreli, e zagadnienia te nie maj w sobie nic tajemniczego (pomimo tajemniczoci, jak tak czsto si je otacza) i e w istocie nie rni si od tych, z jakimi manny do czynienia w handlu wewntrznym. Take kady z nas musi co sprzeda nawet jeli najczciej s to raczej usugi ni towary aby uzyska si nabywcz, pozwalajc dokona zakupw. Rwnie handel wewntrzny realizuje si gwnie drog wzajemnego anulowania czekw i innych roszcze, czym zajmuj si instytucje rozrachunkowe. To prawda, e gdy obowizywa midzynarodowy standard zota, rnice w bilansie importu i eksportu regulowano niekiedy przesyaniem zota. Ale rwnie dobrze mona je byo regulowa przesyaniem baweny, stali, alkoholu, perfum czy kadego innego artykuu. Gwna rnica polega na tym, e w czasach standardu zota popyt na zoto by niemal nieograniczony (po czci z tego powodu, e uwaano je i akceptowano tak jego funkcj raczej za ostateczny midzynarodowy pienidz" ni artyku taki jak inne) oraz e nie stawiano przywozowi zota tych sztucznych przeszkd, ktre stay na drodze niemal wszystkich innych dbr. (Z drugiej strony w ostatnich latach eksport zota napotyka! wiksze przeszkody ni jakikolwiek inny to jednak osobna historia). Tak wic ci sami ludzie, ktrzy umiej myle jasno i rozsdnie, gdy mowa o handlu wewntrznym, mog zarazem myle w sposb niewiarygodnie emocjonalny i mtny, gdy przychodzi do handlu zagranicznego. Na tym polu potrafi cakiem powanie broni zasad lub zgadza si na zasady ktre uznaliby za niezdrowe

w odniesieniu do handlu wewntrznego. Typowym przykadem jest przekonanie, e rzd w imi wzrostu naszego eksportu powinien udziela obcym krajom olbrzymich poyczek, niezalenie od tego, czy ich splata jest prawdopodobna, czy nie. Oczywicie amerykaskim obywatelom powinno by wolno udziela na wasne ryzyko poyczek zagranicznych. Rzd nie powinien stawia adnych arbitralnych przeszkd prywatnym poyczkom dla krajw, z ktrymi utrzymujemy pokojowe stosunki. Jako jednostki powinnimy chtnie, z samych tylko ludzkich pobudek, szczodrze obdarowywa tych, ktrzy s w wielkiej ndzy lub ktrym grozi gd. Ale zawsze winnimy jasno zdawa sobie spraw z tego, co naprawd robimy. Nie jest dobrze, jeli dokonuje si aktw dobroczynnoci wobec innych narodw, majc jednoczenie przewiadczenie, e s to transakcje speniajce twarde wymagania interesw. Moe to tylko prowadzi do pniejszych nieporozumie i zych stosunkw. Jednak wrd argumentw na rzecz wielkich poyczek zagranicznych niemal zawsze poczesne miejsce zajmuje pewien bd. Argumentuje si w taki mniej wicej sposb: nawet jeli poowa (albo i cao) poyczek udzielonych innym krajom pjdzie na straty i nigdy nie zostanie spacona, nasz nard i tak na tym zyska, poniewa poyczki stanowi bd wielk si napdow dla naszego eksportu. Natychmiast powinno sta si oczywiste, e gdyby poyczki, ktrych udzielamy innym krajom na zakup naszych towarw, nigdy nie miay zosta spacone, znaczyoby to po prostu, e rozdalimy swoje towary. Nard nie moe wzbogaci si rozdajc swoje dobra. Moe tylko zuboe. Nikt nie ma co do tego wtpliwoci, gdy w gr wchodzi dziaalno prywatna. Jeli firma samochodowa poycza komu 5000 dolarw, by kupi wyceniony na t kwot samochd, i poyczka nie zostanie spacona, sprzeda" samochodu nie poprawia sytuacji firmy. Po prostu traci ona kwot rwn kosztowi produkcji samochodu. Jeli wytworzenie samochodu kosztowao 4000 dolarw, a poyczka spacona zostaa jedynie w poowie, firma traci 4000 dolarw minus 2500 dolarw czyli ostatecznie 1500 dolarw. Sprzeda nie pozwala jej odzyska tego, co traci udzielajc niecigalnej poyczki. Skoro sprawa jest tak prosta w przypadku firmy prywatnej, dlaczeg to na pozr inteligentni ludzie trac orientacj, gdy mowa o gospodarce narodowej? Przyczyna jest prosta analizujc tak

transakcj trzeba pj kilka etapw dalej. Jaka grupa rzeczywicie moe zyska gdy jednoczenie traci reszta spoeczestwa. Jest wic na przykad prawd, e osobom zaangaowanym wycznie lub gwnie w eksport, udzielane za granic niecigalne poyczki mog w ostatecznym rachunku przynie zyski. Straty, jakie ponosi spoeczestwo, s niewtpliwe, ale mog rozkada si na rne i trudne do ustalenia sposoby. Prywatni poyczkodawcy ponosz bezporednie straty. Straty na poyczkach rzdowych ostatecznie wyrwnane zostan zwikszonymi podatkami, naoonymi na wszystkich podatnikw. Ale te straty bezporednie wywoaj w gospodarce rwnie wiele strat porednich. Poyczki udzielane za granic i nie spacane nie sprzyjaj w dugich okresach amerykaskiej przedsibiorczoci i zatrudnieniu, ale przynosz im szkod. Zagraniczni nabywcy bd mogli kupi amerykaskie towary, ale kady wydany przez nich dolar oznacza, i krajowi nabywcy bd mieli do dyspozycji o jeden dolar mniej. W dugich okresach firmy uzalenione od rynku wewntrznego ponios wic szkody w tym samym stopniu, w jakim skorzystaj firmy eksportowe. W ostatecznym rachunku szkody poniesie nawet wiele koncernw dziaajcych w eksporcie. Na przykad amerykaskie firmy samochodowe w 1975 roku sprzeday za granic 15 procent swojej produkcji. Gdyby dziki niecigalnym poyczkom zagranicznym mogy sprzeda za granic 20 procent produkcji, nie przyniosoby im to zyskw, jeli jednoczenie dodatkowe podatki, naoone na amerykaskich nabywcw na pokrycie nie spaconych poyczek, spowodowayby spadek sprzeday na rynku krajowym o np. 10 procent. Trzeba jednak powtrzy, e nie oznacza to wcale, i prywatny inwestor postpuje niemdrze udzielajc poyczek zagranicznych; tyle tylko, e udzielajc poyczek niecigalnych nie moemy si wzbogaci. Z tych samych powodw, dla ktrych gupot jest dostarczanie eksportowi faszywych bodcw przez udzielanie niecigalnych poyczek lub po prostu darw dla obcych krajw, gupot jest rwnie dostarczanie mu faszywych bodcw przez subsydia eksportowe. Subsydia eksportowe s jaskrawym przykadem sytuacji, w ktrej daje si obcokrajowcowi co za nic, sprzedajc mu towary za mniej, ni wynosi koszt ich wytworzenia. Jest to jeszcze jeden przykad prby wzbogacenia si przez rozdawanie.

Tymczasem rzd Stanw Zjednoczonych od lat prowadzi polityk zagranicznej pomocy ekonomicznej"; jej wiksz cz stanowi jawne darowizny dla innych rzdw, na kwoty wielu miliardw dolarw. Interesuje nas tu tylko jeden aspekt tej polityki naiwne przekonanie wielu jej rzecznikw, e stanowi ona mdry, a nawet konieczny sposb zwikszania naszego eksportu", e pozwala podtrzymywa koniunktur i zatrudnienie. Jest to jeszcze jedna posta zudzenia, i nard moe si wzbogaci przez rozdawanie. Wielu zwolennikw tej polityki nie potrafi dostrzec prawdy, poniewa bezporednio rozdaje si nie same eksportowane towary, ale pienidze. Jest zatem moliwe, e strata, jak ponosi spoeczestwo, konkretnym eksporterom przynosi w ostatecznym rachunku zyski jeli osigaj z eksportu wicej, ni wynosi ich udzia w podatkach sucych finansowaniu tej polityki. Mamy tu po prostu jeszcze jeden przykad znajomego bdu: patrzy si tylko na bezporednie skutki, jakie program przynosi pewnej konkretnej grupie, nie majc do cierpliwoci czy inteligencji, aby przeledzi odlege skutki, jakie program przynosi wszystkim. Jeli przeledzimy te odlege skutki, dojdziemy do dodatkowego wniosku dokadnie przeciwnego ni doktryna, ktra od stuleci ciy nad myleniem wikszoci osobistoci rzdowych. A zatem, jak jasno wskaza to John Stuart Mili, w przypadku kadego kraju rzeczywisty zysk z handlu zagranicznego polega nie na eksporcie, lecz na imporcie. Dziki niemu konsumenci mog albo zakupi zagraniczne artykuy po cenach niszych ni krajowe, albo te zakupi artykuy, ktrych krajowi producenci w ogle nie wytwarzaj. Znakomitym przykadem mog by w Stanach Zjednoczonych kawa i herbata. Jeli rozwaa eksport i import cznic, prawdziw przyczyn, dla ktrej kraj potrzebuje pierwszego, jest konieczno zapaty za drugi.

CENY PARYTETOWE"

Historia ce przypomina nam, e grupy interesw specjalnych mog obmyla najbardziej pomysowe argumenty, dla ktrych miayby si sta przedmiotem szczeglnej troski. Ich rzecznicy przedstawiaj korzystny dla nich plan; jest on tak absurdalny, e z pocztku bezstronni autorzy nie zadaj sobie nawet trudu, by to wyjania. Jednak specjalne interesy nadal nalegaj na urzeczywistnienie projektu. Moe im to natychmiast przynie wielk popraw dobrobytu, opaca si wic wynaj wyszkolonych ekonomistw i specjalistw od oddziaywania na opini publiczn, ktrzy mogliby w ich imieniu podj si popularyzacji pomysu. Opinia wysuchuje argumentacji tak czsto powtarzanej, poleczonej z takim bogactwem imponujcych danych statystycznych, wykresw, krzywych i diagramw, e wkrtce daje si nabra. Kiedy w kocu bezstronni autorzy uznaj niebezpieczestwo wprowadzenia programu za realne, zwykle jest ju zbyt pno. Nie mog w cigu kilku tygodni zapozna si z tematem tak dokadnie, jak dokonay tego wynajte umysy, ktre od lat powicay mu cay swj czas; oskara si ich wic, e s niedostatecznie poinformowani, i zyskuj sobie wizerunek ludzi, ktrzy omielaj si podawa w wtpliwo aksjomaty. Ten oglny opis stosuje si rwnie do historii pomysu cen parytetowych" na produkty rolnicze. Nie pamitam dnia, w ktrym po raz pierwszy pojawi si w akcie ustawodawczym, jednak z nadejciem w 1933 roku Nowego adu sta si on zasad ostatecznie ustalon i zawart w prawie; w miar upywu lat, gdy jego absurdalne konsekwencje ujawniy si w caej oczywistoci, one rwnie byy ujmowane w przepisach prawnych. Argumentacja na rzecz cen parytetowych przebiega mniej wicej tak. Rolnictwo jest najbardziej podstawow i najwaniejsz gazi

gospodarki. Naley je zachowa za wszelk cen. Co wicej, od dobrobytu rolnika zaley dobrobyt wszystkich innych. Jeli nie bdzie on mia dostatecznej siy nabywczej, aby zakupi produkty przemysu, zginie take przemys. To byo przyczyn zaamania w 1929 roku, a przynajmniej niepowodzenia prb wyjcia z kryzysu. Ceny na produkty rolnicze spady bowiem gwatownie, a ceny produktw przemysowych spady bardzo niewiele. W rezultacie rolnik nie mg kupi produktw przemysowych; pracownicy w miecie tracili prac i nie mogli kupi produktw rolniczych; w ten sposb kryzys zatacza coraz wiksze bdne koa. Lekarstwo byo tylko jedno i byo cakiem proste. Naleao przywrci parytet cen uzyskiwanych przez rolnika do cen, jakie paci za kupowane przez siebie produkty. Taki parytet istnia w okresie od roku 1909 do 1914, kiedy rolnikom dobrze si powodzio. wczesne relacje cen trzeba odtworzy i stale utrzymywa. Szczegowa analiza wszystkich absurdw ukrywajcych si za tym pozornie wiarygodnym stwierdzeniem zajaby zbyt wiele czasu i zbyt daleko odwiodaby nas od gwnego zagadnienia. Nie ma adnego dobrego powodu, dla ktrego naleaoby przyj pewn konkretn relacj cen, obowizujc w okrelonym roku czy okresie, i uzna j za najwiksz wito czy nawet za bardziej normaln" ni w dowolnym innym okresie. Nawet jeli te relacje byy normalne" w swoim czasie, czy jest to powd, aby twierdzi, e naley je utrzymywa ponad szedziesit lat pniej, pomimo olbrzymich zmian warunkw produkcji oraz popytu, ktre nastpiy w tym czasie? Okres od 1909 do 1914 roku nieprzypadkowo zosta wybrany na podstaw parytetu. W kategoriach cen wzgldnych by to jeden z najbardziej korzystnych dla rolnictwa okresw w caej naszej historii. Gdyby argumentacja ta bya cho troch szczera czy logiczna, daoby si j rozszerzy w sposb uniwersalny. Jeli naley na stae utrzyma relacje cen produktw rolniczych i przemysowych, ktre panoway od sierpnia 1909 do lipca 1914 roku, dlaczego nie utrzyma wszystkich wczesnych relacji cen? Gdy w 1946 roku ukazao si pierwsze wydanie tej ksiki, dla ukazania absurdalnoci podobnych pomysw uyem nastpujcych przykadw:
W 1912 roku szeciocylindrowy turystyczny Chevrolet kosztowa

2150 dolarw; w 1942 roku szeciocylindrowy Chevrolet sedan, bez

porwnania lepszy, kosztowa 907 dolarw; wedug cen parytetowych", obliczanych na tej samej podstawie co ceny produktw rolniczych, kosztowaby w 1942 roku 3270 dolarw. Funt aluminium od 1909 roku do 1913 wcznie kosztowa przecitnie 22,5 centa; cena w 1946 wynosia 14 centw; wedug parytetu" kosztowaby jednak 41 centw. Prba aktualizacji tych dwch konkretnych przykadw byaby trudna i budziaby wtpliwoci nie tylko ze wzgldu na powan inflacj pomidzy rokiem 1946 a 1978 (ceny detaliczne wzrosy wicej ni trzykrotnie), ale rwnie z powodu istotnych rnic jakociowych, jakie dziel samochody z tych dwch okresw. Jednak te trudnoci podkrelaj dodatkowo, e projekt cen parytetowych jest zupenie niepraktyczny. Po przeprowadzeniu w wydaniu z 1946 roku przytoczonego wyej porwnania, doszedem do wniosku, e tego samego rodzaju wzrost produktywnoci prowadzi rwnie po czci do obnienia cen produktw rolniczych. W cigu piciu lat od roku 1955 do 1959 w Stanach Zjednoczonych zbierano z akra rednio 428 funtw baweny w porwnaniu ze redni 260 funtw dla lat 1939-1943 oraz redni zaledwie 188 funtw w picioletnim bazowym" okresie od roku 1909 do 1913". Jeli zaktualizuje si te porwnania, ukazuj one, e wzrost produktywnoci rolnictwa trwa nadal, chocia jego tempo jest wolniejsze. W latach 1968-1972 zbierano z akra rednio 467 funtw baweny. Podobnie zbierano w tym okresie rednio 84 buszlc kukurydzy z akra, w porwnaniu ze rednio 26,1 buszla w latach 1935-1939, oraz rednio 31,3 buszla pszenicy w porwnaniu z jedynie 13,2 buszla w tym wczeniejszym okresie. Koszty wytwarzania produktw rolniczych obniyy si w sposb istotny wskutek lepszego zastosowania nawozw sztucznych, udoskonalenia odmian zb oraz wikszej mechanizacji. W wydaniu z 1946 roku cytowaem: W niektrych wielkich gospodarstwach rolnych, ktre zostay cakowicie zmechanizowane i dziaaj w systemie produkcji masowej, uzyskanie takich samych zbiorw wymaga zaledwie jednej trzeciej do jednej pitej siy roboczej, ktra bya potrzebna pi lat temu"1.
New York Times", 2 stycznia 1946 r. Oczywicie zbiory z akra wzrosy take tl/iki programom zmniejszania powierzchni zasieww po pierwsze dlatego, e pola,
1

Brak zgody na powszechne zastosowanie zasady parytetu nie jest jedynym dowodem, e chodzi tu nie o program gospodarczy motywowany dobrem publicznym, ale tylko o narzdzie subsydiowania interesw specjalnych. Gdy ceny produktw rolniczych podnosz si powyej parytetu take wtedy, gdy wzrost wymuszony jest polityk rzdu po stronie bloku interesw rolniczych w Kongresie nie pojawia si danie, by ceny te cign do parytetu czy we waciwym zakresie zwrci udzielone subsydia. Zasada parytetu dziaa tylko w jednym kierunku. 2 Porzucajc wszystkie te rozwaania powrmy do podstawowego bdu, ktry jest tu przedmiotem naszego zainteresowania. Argumentuje si mianowicie, e jeli rolnik uzyskuje wysze ceny za swoje produkty, moe kupi wicej towarw przemysowych i w ten sposb doprowadzi przemys do rozkwitu oraz zapewni pene zatrudnienie. Dla tej argumentacji nie jest istotne, czy rolnik uzyskuje akurat tak zwane ceny parytetowe, czy te nie. Wszystko jednak zaley od tego, w jaki sposb osiga si te wysze ceny. Jeli s one wynikiem oglnego oywienia, jeli s nastpstwem podwyszonej koniunktury gospodarczej, zwikszonej produkcji przemysowej i siy nabywczej pracownikw miejskich (a nie inflacji), rzeczywicie mog oznacza zwikszenie koniunktury i produkcji nie tylko w przypadku rolnikw, ale i wszystkich innych. Jednak w tym miejscu omawiamy wzrost cen produktw rolnych wywoany interwencj rzdu. Mona do niego doprowadzi na kilka sposobw. Wysze ceny mog by po prostu wymuszone ustaw, co jest sposobem najmniej skutecznym. Mona je osign, jeli rzd gotw jest kupowa po cenach parytetowych zaoferowane mu przez rolnikw produkty. Rzd moe poycza rolnikom tyle pienidzy, by mogli przechowywa plony, nie rzucajc ich na rynek. Moe te wymusza ograniczenia w wielkoci zbiorw. Wreszcie j a k czsto si to dzieje
ktre rolnicy wyczali z upraw, byy rzecz jasna najmniej urodzajne; po drugie dlatego, e dziki wysokiej, wspieranej przez rzd cenie plonw, korzystne okazywao si zwikszanie dawki nawozw wysiewanych na akr. Tak wic rzdowe programy ograniczania powierzchni zasieww w znacznym stopniu same powodoway odwrotne do zamierzonych skutki.

w praktyce mona te metody zastosowa cznie. Na razie wystarczy po prostu zaoy, e w jaki sposb spowodowano wzrost cen. Jaki jest skutek? Rolnicy uzyskuj wysze ceny za swoje zboe. Powiedzmy, e dziki temu nawet pomimo zmniejszonej produkcji ich sia nabywcza" wzrasta. Chwilowo ich sytuacja jest lepsza i mog kupi wicej produktw przemysu. Wszystko to widz ci, ktrzy patrz jedynie na bezporednie skutki, jakie programy przynosz grupom, ktrych wprost dotycz. Ale jest te inny skutek, rwnie nieunikniony. Zamy, e program podnosi do 3,50 dolara za buszel cen pszenicy, ktra inaczej kosztowaaby 2,50 dolara. Rolnik uzyskuje za buszel pszenicy o 1 dolar wicej. Jednak pracownik miejski wskutek tej s^mej zmiany paci o 1 dolar wicej za buszel pszenicy o podwyszonej cenie. To samo dotyczy innych produktw rolnych, Zatem jeli sia nabywcza rolnika, umoliwiajca mu zakup produktw przemysowych, zwiksza si o 1 dolar, sia nabywcza pracownika miejskiego, umoliwiajca mu zakup produktw przemysowych, zmniejsza si dokadnie tak samo. W ostatecznym rachunku przemys jako cao nie zyskuje nic. Traci na sprzeday w miecie dokadnie tyle samo, ile zyskuje na sprzeday na wsi. Oczywicie zachodzi zmiana w proporcjach tych sprzeday. Producenci sprztu rolniczego i domy sprzeday wysykowej niewtpliwie robi lepsze interesy. Ale interesy miejskich domw towarowych stoj gorzej. Ponadto sprawa na tym si nie koczy. W ostatecznym rachunku program nie tylko nie przynosi adnego zysku, ale przynosi strat. Nie oznacza on bowiem zwykego przeniesienia siy nabywczej od konsumentw miejskich albo od wszystkich podatnikw, albo jednych i drugich do roLnikw. Czsto oznacza on rwnie wymuszone cicia w produkcji artykuw rolnych, co ma podnie ich cen. Oznacza niszczenie bogactwa. Oznacza, e konsumuje si mniej ywnoci. W jaki sposb dochodzi do tego niszczenia bogactwa, zalee bdzie od konkretnej metody, zastosowanej do podniesienia ccn. W gr wchodzi moe prawdziwe fizyczne niszczenie czego, co zostao ju wyprodukowane, jak w przypadku palenia kawy w Brazylii. Moe nastpi wymuszone ograniczenie powierzchni upraw, jak w przypadku amerykaskiego planu AAA czy jego pniejszych

wersji. Skutki niektrych spord tych metod zbadamy dokadniej, gdy przejdziemy do szerszego omwienia prowadzonej przez rzd kontroli cen artykuw ywnociowych. Mona tu jednak podkreli, e gdy rolnik obnia produkcj pszenicy, aby osign cen parytetow, moe istotnie otrzyma wysz cen za kady buszel, jednak produkuje i sprzedaje mniej buszli. Tak wic jego dochd nie wzrasta w proporcji do ceny. Uwiadamiaj to sobie nawet niektrzy spord rzecznikw cen parytetowych i robi z tego argument na rzecz dalej idcego parytetu parytetu dochodw rolnikw. To jednak mona osign wycznie drog subsydiw, ktrych bezporednie koszty ponosz podatnicy. Innymi sowy aby pomc rolnikom, zmniejsza si si nabywcz pracownikw miejskich, a ponadto innych jeszcze grup. 3 Zanim porzucimy ten temat, musimy upora si z jeszcze jednym argumentem na rzecz cen parytetowych. Przedstawiaj go niektrzy spord bardziej wyrafinowanych obrocw tego programu. Tak", przyznaj chtnie, argumenty ekonomiczne na rzecz cen parytetowych nie s dobre. Takie ceny stanowi specjalny przywilej. Jest to danina naoona na konsumenta. Ale czy co nie jest danin naoon na rolnika? Czy z powodu ce nie musi paci wyszych cen za produkty przemysowe? Nie pomoe nakadanie kompensacyjnych ce na produkty rolnicze, poniewa w ostatecznym rachunku Ameryka jest eksporterem ywnoci. Tak wic system cen parytetowych jest dla rolnika rwnowanikiem ce. Jest to jedyny uczciwy sposb, aby te sprawy zrwnoway". Rolnicy, ktrzy domagali si cen parytetowych, rzeczywicie mieli si na co uskara. Ca ochronne przynosiy im wicej szkd, ni sobie z tego zdawali spraw. Obniajc import artykuw przemysowych, obniay rwnie eksport artykuw rolnych, poniewa uniemoliwiay innym narodom uzyskanie dolarw, koniecznych na zakup naszych produktw rolniczych. Niemniej przywoana wanie argumentacja nie wytrzymuje prby. Faszywe s nawet sugerowane przez ni fakty. Nie ma powszechnego ca na wszystkie produkty przemysowe" czy pozarolnicze. Wiele gazi krajowego przemysu czy eksportu nie podlega ochronie celnej. .Jeli z powodu cla pracow-

nik miejski musi zapaci wysz cen za weniane koce czy paszcze, czy mona mu to kompensowa", kac mu zapaci wysz cen take za ubranie z baweny oraz artykuy ywnociowe? Czy te po prostu rabuje si go dwa razy? Niektrzy powiadaj: wyrwnajmy to wszystko, przyznajc rwn ochron" wszystkim. To jednak jest niemoliwe teoretycznie i praktycznie. Nawet jeli zaoymy, e problem ten da si rozwiza technicznie co dla A, przemysowca poddanego konkurencji zagranicznej; subsydium dla B, przemysowca eksportujcego swoje produkty byoby niemoliwe chroni czy subsydiowa wszystkich uczciwie" czy rwno. Musielibymy da wszystkim tak sam ochron celn czy subsydium wyraone w procentach (a moe powinna to by taka sama kwota w dolarach?), a przy tym nigdy nie bylibymy pewni, czy pewnym grupom nie pacimy podwjnie, podczas gdy inne znalazy si w lukach systemu. Przypumy jednak, e moglibymy rozwiza ten fantastyczny problem. Jaki miaoby to sens? Kto zyskaby, gdyby wszyscy jednakowo subsydiowali si wzajemnie? Jaki tu zysk. gdy kto traci na dodatkowych podatkach dokadnie tyle, ile zyskuje dziki subsydium czy ochronie? Stworzylibymy jedynie dodatkow armi niepotrzebnych biurokratw, ktrych zadaniem byoby realizowa ten program, a wszyscy oni byliby straceni dla produkcji. Z drugiej za strony moglibymy rozwiza t spraw cakiem po prostu, koczc zarwno z systemem cen parytctowych, jak i systemem ce ochronnych. Bowiem razem wzite nie wyrwnuj one niczego. Poczenie systemw oznacza po prostu, e zyskuj rolnik A i przemysowiec B kosztem zapomnianego pana C. Tak wic, gdy ledzimy nic tylko skutki bezporednie, ktre dotykaj specjalnych grup, ale take skutki odlege, ktre odczuwaj wszyscy ulatniaj si rzekome korzyci jeszcze jednego programu.

URATOWA PRZEMYS X

W kuluarach Kongresu toczno od przedstawicieli przemysu X. Przemys X jest chory. Przemys X umiera. Trzeba go uratowa. Mog go uratowa jedynie ca, wysze ceny lub subsydia. Jeli pozwoli mu si umrze, pracownicy znajd si na ulicy. Waciciele domw, w ktrych wynajmuj mieszkania, sklepikarze i rzenicy, u ktrych kupuj, waciciele pobliskich kin wszyscy oni utrac zarobki, a kryzys bdzie zatacza coraz szersze krgi. Ale jeli przemys X, dziki bezzwocznemu dziaaniu Kongresu, zostanie uratowany ach, wtedy! Bdzie kupowa wyposaenie od innych gazi; zatrudni wicej ludzi; da wiksze zarobki rzenikom, piekarzom i producentom neonw; koniunktura pojawi si i zatacza bdzie coraz szersze krgi. Jest to oczywicie tylko uoglniona posta argumentacji, ktr dopiero co rozwaalimy. W tamtym przypadku przemysem X byo rolnictwo. Ale liczba przemysw X jest nieskoczona. Dwoma najbardziej godnymi uwagi przykadami byy grnictwo wglowe oraz produkcja srebra. Aby uratowa srebro", Kongres dokona olbrzymich szkd. Wedug jednego z argumentw na rzecz programu ratunkowego, mia on pomc Wschodowi". Jednym z rzeczywistych skutkw bya deflacja w Chinach, ktrych system monetarny opiera si na srebrze: kraj ten zmuszony by odej od dotychczasowego standardu. Skarb Stanw Zjednoczonych musia nabywa po miesznych cenach, daleko przewyszajcych poziom rynkowy zapasy niepotrzebnego srebra i przechowywa je w swoich podziemiach. Zasadniczy polityczny cel srebrnych senatorw" mona byo osign rwnie dobrze za cen tylko czstki tych strat i kosztw, wypacajc jawne subsydium wacicielom kopal lub ich pracownikom; jednak ani Kongres, ani cay kraj nigdy nie przystayby na

tego rodzaju otwart kradzie, gdyby nie towarzyszyy im ideologiczne bzdury odwoujce si do istotnej roli srebra dla waluty krajowej". Aby uratowa grnictwo wglowe, Kongres wyda Guffey Act ustaw, ktra nie tylko pozwalaa wacicielom kopal wgla zmawia si, by ceny sprzeday nie byy nisze od pewnego minimum ustalonego przez rzd, ale nawet ich do tego zmuszaa. Chocia Kongres zacz od ustalenia ceny" (w liczbie pojedynczej) wgla, rzd wkrtce zorientowa si, e ustali (biorc pod uwag tysice rnej wielkoci kopal, przesyki do tysicy rnych odbiorcw za porednictwem kolei, ciarwek, statkw morskich i rzecznych) 350 000 odrbnych cen wgla!1 Jednym ze skutkw tej prby utrzymania cen wgla powyej poziomu wyznaczanego przez konkurencyjny rynek byo przyspieszone przechodzenie konsumentw na zastpcze rda energii i ciepa takie jak ropa naftowa, gaz ziemny i energia wodna. Dzi widzimy, jak rzd stara si wymusi przejcie od konsumpcji ropy z powrotem do wgla. 2 Nie jest tutaj naszym celem przeledzi wszystkie skutki, jakie przynosiy podejmowane w przeszoci prby ratowania rnych przemysw, ale jedynie kilka gwnych, ktre w tych okolicznociach musz pojawi si w sposb nieunikniony. Mona twierdzi, e dany przemys naley utworzy albo utrzyma ze wzgldw wojskowych. Mona utrzymywa, e dany przemys doprowadziy do ruiny nieproporcjonalne w porwnaniu z innymi gaziami podatki lub stawki pac albo e, jak w przypadku akladw uytecznoci publicznej, zmuszano je do dziaania przy taryfach, czyli opatach nakadanych na uytkownikw, ktre nie pozwalay osign odpowiedniej mary zysku. Tego rodzaju argumenty w konkretnym przypadku mog by uzasadnione lub nie. Nie zajmujemy si tutaj nimi. Interesuje nas tylko jeden argument na rzecz ratowania przemysu X wedle niego, jeli pozwoli si, by siy wolnej konkurencji (zwanej zwykle przez rzecznikw danego przemysu w takich przypadkach leseferystyczn, mordercz, wilcz, dzik konDziki uprzejmoci Dana II. Wheelera, djTektora Bituminous Coal Division. Przesuchanie w Kongresie w zwizku z rozszerzeniem zakresu ustawy Bituminous CoaJ Act.
1

kurencj) doprowadziy do zmniejszenia wielkoci przemysu lub jego zaniku, pocignie on za sob ca gospodark, jeli za sztucznie utrzyma si go przy yciu, wspomoe ca gospodark. Przywoalimy tutaj nic innego, jak tylko uoglniony przypadek argumentacji na rzecz cen parytetowych na produkty rolne czy te ochrony celnej dla dowolnej liczby przemysw X. Argumentacja przeciw sztucznie podwyszanym cenom stosuje si oczywicie nie tylko do produktw rolnych, ale do wszystkich produktw; podobnie racje, ktre znalelimy przeciw ochronie celnej dla jednego przemysu, stosuj si do kadego innego. Pozostaje jednak wiele innych programw ratowania przemysw X. Poza tymi, ktre ju rozwaylimy, istniej dwa gwne rodzaje takich projektw; przyjrzyjmy si im pobienie. W przypadku pierwszego z nich utrzymuje si, e przemys X jest ju zatoczony", i stara si powstrzyma inne firmy czy pracownikw od podejmowania w nim dziaalnoci. W drugim przypadku twierdzi si, e przemys X naley wspiera drog bezporednich subsydiw rzdowych. Ot jeli przemys X w porwnaniu z innymi jest rzeczywicie zatoczony, nie potrzeba adnego przymusu legislacyjnego, aby utrzyma poza nim nowy kapita czy nowych pracownikw. Nowy kapita nie wdziera si w brane, ktre ponad wszelk wtpliwo maj powane kopoty. Inwestorzy nie poszukuj gorliwie przemysw, w ktrych najwysze ryzyko straty czy si z najniszym zwrotem kapitau. Podobnie pracownicy jeli tylko maj lepsz moliwo, nie podejmuj pracy w przemysach, w ktrych pace s najnisze, a widoki na stale zatrudnienie najmniej obiecujce. Jeli jednak stosuje si przymus, aby nowy kapita i nowe siy robocze utrzyma poza przemysem X czy to za pomoc monopoli, karteli, polityki zwizkowej czy te ustawodawstwa pozbawia si je tym samym wolnoci wyboru. Zmusza to inwestorw do lokowania swoich pienidzy tam, gdzie zwrot kapitau wyglda ich zdaniem mniej obiecujco ni w przemyle X. Zmusza pracownikw do zatrudniania si w gaziach gospodarki, w ktrych pace s nawet nisze, a perspektywy gorsze, ni mogliby znale w rzekomo chorym przemyle X. Oznacza to, mwic najkrcej, e zarwno kapita, jak i praca s zatrudniane mniej efektywnie, ni miaoby to miejsce w sytuacji wolnoci wyboru. Oznacza to wic obnienie produkcji, ktre musi odbi si w niszym przecitnym standardzie ycia-.

Ten niszy standard spowodowany zostanie albo przez przecitne place nominalne nisze, ni skdind mogyby by, albo przez wysze przecitne koszty utrzymania, albo przez oba czynniki cznie. (W konkretnej sytuacji zalee to bdzie od prowadzonej polityki pieninej). Tego rodzaju restryktywne programy rzeczywicie mog utrzyma place i zwrot kapitau w samym przemyle X na poziomie wyszym, ni skdind byby moliwy; jednak tym samym wymuszaj niszy poziom pac i zwrotu kapitau w innych gaziach gospodarki. Przemys X moe skorzysta jedynie kosztem przemysw A, B i C. 3 Podobne skutki wywoa kada prba ratowania przemysu X za pomoc bezporednich subsydiw z grosza publicznego. Byoby to jedynie przeniesienie bogactwa czy dochodu do przemysu X. Podatnicy straciliby dokadnie tyle, ile zyskaliby ludzie w przemyle X. Wielk zalet subsydiw z publicznego punktu widzenia jest to wanie, e dziki nim fakt ten staje si tak oczywisty. Daj one znacznie mniej okazji do intelektualnego zamroczenia, ktre pojawia si przy argumentacji na rzecz ce, ustalania cen minimalnych czy rozwiza monopolistycznych. Oczywicie w przypadku subsydiw podatnicy musz traci dokadnie tyle, ile zyskuje przemys X. Powinno by rwnie jasne, e inne gazie musz w konsekwengi straci tyle samo. Musz one opaci cz podatkw przeznaczanych na wsparcie przemysu X. Natomiast konsumentom, opodatkowanym na rzecz przemysu X, pozostawi si odpowiednio mniejszy dochd, za ktry bd mogli kupi co innego. Skutek wic bdzie taki, e aby przemys X mg si powikszy, inne gazie bd musiay rednio zmniejszy swoje rozmiary. Ale skutkiem subsydiw jest nie tylko przeniesienie bogactwa lub dochodu oraz to, e inne gazie razem wzite musiay skurczy si o tyle samo, o ile przemys X si rozszerzy. Jest nim take to (i std bierze si ostateczna strata dla caego spoeczestwa), e kapita i prac wyprowadza si z przemysw, w ktrych mog pracowa bardziej wydajnie, a kieruje do przemysu, w ktrym s mniej efektywne. Wytwarza si mniej bogactwa. Przecitny standard ycia obnia si w porwnaniu z tym, jaki byby moliwy.

4 Praktycznie kada argumentacja, jak przedstawia si na rzecz subsydiowania przemysu X, sama od razu sugeruje powysze skutki. Przemys X, wedug jego przyjaci, kurczy si lub umiera. Mona zapyta dlaczego naley go utrzymywa przy yciu sztucznym oddychaniem? Gboko bdny jest pogld, e w rozwijajcej si gospodarce wszystkie gazie musz rozwija si rwnolegle. Jeli nowe gazie maj rozwija si z dostateczn szybkoci, potrzeba zazwyczaj, by pewnym starym przemysom pozwolono skurczy si czy umrze. Tym samym pomagaj one uwolni kapita i prac, niezbdne dla nowych przemysw. Gdybymy prbowali sztucznie utrzyma przy yciu bran produkcji konnych powozw, spowolnilibymy rozwj przemysu samochodowego i wszystkich z nim zwizanych. Spowolnilibymy produkcj bogactwa oraz zahamowali postp ekonomiczny i naukowy. Jednak to wanie robimy za kadym razem, kiedy nie pozwalamy umrze jakiemu przemysowi, chcc ochroni prac, ktra uzyskaa w nim kwalifikacje, lub zainwestowany kapita. Cho moe si to wydawa paradoksalne, dla zdrowej i dynamicznej gospodarki jest rwnie konieczne, by umierajcym przemysom pozwolono umrze, jak i to, by rozwijajcym si przemysom pozwolono wzrasta. Pierwszy proces ma zasadnicze znaczenie dla drugiego. Prba zachowania przestarzaych przemysw jest rwnie niemdra, jak prba zachowania przestarzaych metod produkcji; czsto s to jedynie dwa sposoby opisu tego samego postpowania. Udoskonalone metody produkcji stale musz wypiera przestarzae, jeli zarwno stare potrzeby, jak i nowe pragnienia maj by zaspokajane wci nowymi towarami i nowymi rodkami.

JAK DZIAA SYSTEM CEN?

Ca argumentacj tej ksiki mona podsumowa w stwierdzeniu, e badajc skutki danej polityki ekonomicznej musimy ledzie efekty nie tylko natychmiastowe, ale i dugofalowe, rezultaty nie tylko bezporednie, ale i wtrne, wreszcie konsekwencje, jakie stan si udziaem nie tylko pewnych konkretnych grup, ale wszystkich. Wynika std, e jeli skupiamy uwag jedynie na kiiku specjalnych zagadnieniach jeli na przykad analizujemy wycznie to, co dzieje si w jednej gazi gospodarki, nie biorc pod uwag tego, co dzieje si we wszystkich nasze postpowanie jest niemdre i prowadzi do pomyek. Ale z tego wanie umysowego lenistwa, z uporczywego nawyku, b ^ rozwaa w oderwaniu jedynie pewien konkretny przemys czy -konkretne zjawisko, wyrastaj wszystkie gwne bdy ekonomii. Bdy te przenikaj argumentacj nie tylko wynajtych rzecznikw interesw specjalnych, ale nawet niektrych ekoaomistw, ktrzy uchodz za gbokich mylicieli. Na tym wanie bdzie opiera si szkoa produkcji dla wykorzystania, a nie dla zysku", ktra atakuje rzekomo obdny system cen". Problem produkcji, mwi zwolennicy tej szkoy, jest ju rozwizany. (Wszdzie da si sysze ten bd; jak zobaczymy, jest on rwnie punktem wyjcia dla wikszoci dziwakw ulegajcych iluzji pienidza oraz szarlatanw specjalizujcych si w podziale bogactwa"). Rozwizali go naukowcy, specjalici od spraw wydajnoci, inynierowie i technicy. Mogliby wyprodukowa niemal wszystko, czego tylko si zapragnie, w ilociach olbrzymich i praktycznie nieograniczonych. Ale niestety! - - wiatem rzdz nie inynierowie, mylcy wycznie o produkcji, ale przedsibiorcy, mylcy wycznie o zysku. To oni wydaj polecenia inynierom, a nie na odwrt. Bd

produkowa kady przedmiot tak dugo, jak dugo przynosi to im zysk; jednak gdy tylko zysku zabraknie, niegodziwcy zaprzestaj wytwarzania, mimo e potrzeby wielu ludzi pozostaj nie zaspokojone, a wiat rozpaczliwie domaga si wikszej iloci dbr. Pogld ten opiera si na tylu bdach, e nie da si rozwika ich wszystkich naraz. Jednak gwny bd, jak to ju wskazalimy, bierze si std, e patrzy si tylko na jedn ga albo nawet po kolei na kilka j a k gdyby istniay one w oderwaniu od innych. W rzeczywistoci wszystkie one s wzajemnie powizane i kada istotna decyzja, ktra dotyczy jednej z nich, zarwno wpywa na decyzje dotyczce innych, jak i od nich zaley. Bdziemy mogli uwiadomi to sobie lepiej, jeli zrozumiemy podstawowy problem, ktry ma do rozwizania przedsibiorczo jako cao. Aby wzi sprawy w moliwie najwikszym uproszczeniu, rozwamy problem, jakiemu na swej bezludnej wyspie musia stawi czoo Robinson Crusoe. Jego potrzeby na pierwszy rzut oka wydaj si nieskoczone. Moknie na deszczu, dry z chodu, cierpi gd i pragnienie. Potrzebuje wszystkiego: wody do picia, ywnoci, dachu nad gow, ochrony przed dzikimi zwierztami, ognia, mikkiego miejsca, na ktrym mgby si pooy. Nie moe zaspokoi naraz wszystkich tych potrzeb; brak mu na to czasu, energii i rodkw. Musi natychmiast zaj si potrzebami najbardziej pilnymi. Powiedzmy, e najbardziej dokucza mu pragnienie. Wykopuje w piasku d, w ktrym zbiera si bdzie woda deszczowa, albo buduje jakie prymitywne ujcie. Gdy ju zaopatrzy si w choby niewielk ilo wody, nie bdzie poprawia swego dziea: musi zaj si znalezieniem ywnoci. Chce owi ryby ale do tego potrzebuje sznurka i haczyka albo sieci; przystpuje do ich wykonania. Wszystko, co robi, odwleka lub uniemoliwia wszelk inn prac, choby troch mniej piln. Bez przerwy stoi wobec problemu wyboru: alternatywnego wykorzystania czasu i pracy. Problem ten atwiej moga rozwiza rodzina szwajcarskich Robinsonw. Maj wicej ust do wyywienia, ale rwnie wicej rk do pracy. Mog przeprowadzi podzia i specjalizacj pracy. Ojciec poluje; matka przygotowuje jedzenie; dzieci zbieraj drewno na opa. Jednak nawet ta rodzina nie moe sobie pozwoli, by ktry z jej czonkw bez koca wykonywa t sam prac nie porw r nujc potrzeby, ktr obecnie zaspokaja, z innymi, podobnie pilnymi. Gdy

dzieci uzbieraj odpowiedni stert drewna, nie mog po prostu powiksza jej nadal. Czas, aby je posa na przykad po wod. Rodzina bez przerwy stoi wobec problemu wyboru: alternatywnego wykorzystania pracy oraz jeli szczliwie ma strzelby, sprzt do poowu ryb, d, siekiery, piy i tak dalej alternatywnego wykorzystania kapitau. Oto zadaniem jednego z czonkw rodziny jest zbieranie drewna. Uznano by za niewypowiedziane gupstwo jego narzekania, e przecie mgby zebra go wicej, gdyby brat zamiast owi ryby na obiad pomaga mu przez cay dzie. Rozpatrujc poszczegln jednostk czy rodzin atwo sobie uwiadomi, e zajciu pewnego rodzaju mona oddawa si bardziej tylko kosztem wszystkich innych zaj. Podobne najprostsze objanienia omiesza si niekiedy jako ekonomi Robinsona Crusoe". Przoduj w tym niestety zwaszcza ludzie, ktrzy ich najbardziej potrzebuj, ktrym nie udaje si zrozumie tej konkretnej zasady nawet wtedy, gdy objaniona jest w rwnie prosty sposb, albo ktrzy cakowicie trac j z oczu, gdy przychodzi do analizy oszaamiajcej zoonoci wielkiego wspczesnego spoeczestwa ekonomicznego. 2 Zajmijmy si teraz takim spoeczestwem. W jaki sposb rozwizuje ono problem alternatywnych zastosowa pracy i kapitau, jak zaspokaja tysice rnych i w rnym stopniu pilnych potrzeb i pragnie? Suy do tego wanie system cen. Su do tego stale zmieniajce si relacje pomidzy kosztami produkcji, cenami i zyskami. Ceny ustalaj si w wyniku relacji pomidzy poda i popytem, a ze swej strony wpywaj na poda i popyt. Kiedy ludziom jaki artyku jest bardziej potrzebny, gotowi s da za wicej. Cena idzie w gr. /wiksza to zyski wytwrcw artykuu. Poniewa okazuje si, e jego wytwarzanie jest bardziej opacalne ni wytwarzanie czego innego, ludzie w danej gazi powikszaj produkcj; przyciga ona rwnie innych. W ten sposb zwiksza si poda, prowadzc do obnienia ceny oraz mary zysku a do chwili, kiedy mara zysku z powrotem spada do poziomu, jaki (uwzgldniajc ryzyko) wystpuje w innych gaziach. Moe spa popyt na artyku; poda moe wzrosn do punktu, w ktrym cena spadnie do poziomu pozwalajcego na zysk

mniejszy, ni przy wytwarzaniu innych artykuw; wytwarzanie moe nawet przynosi strat. W tym przypadku producenci najmniej wydajni, ktrych koszty s najwysze, zostaj cakowicie wypchnici z rynku. Produkt bd teraz wytwarza tylko producenci najbardziej wydajni, dziaajcy przy najniszych kosztach. Poda towaru spadnie albo przynajmniej przestanie si powiksza. Z obserwacji tego zjawiska bierze si przekonanie, e ceny okrelane s przez koszty produkcji. W takim sformuowaniu jest ono bdne. Ceny okrelane s przez poda i popyt, popyt za zaley od tego, jak bardzo ludzie podaj danego towaru i co maj do zaoferowania w zamian. Poda rzeczywicie zaezy po czci od kosztw produkcji. To jednak, ile w przeszoci kosztowaa produkcja towaru, nie moe okrela jego wartoci. Zalee ona bdzie od obecnych relacji pomidzy poda a popytem. Natomiast oczekiwania przedsibiorcw, dotyczce przyszych kosztw produkcji oraz przyszej ceny, okrelaj wielko produkcji To wpywa na przysz poda. Zachodzi wic staa skonno ceny towaru i kracowych kosztw produkcji do wzajemnego wyrwnywania si; nie znaczy to jednak, e kracowy koszt produkcji bezporednio okrela cen. System prywatnej przedsibiorczoci moia wic porwna do tysicy maszyn, z ktrych kada posiada pautomatyczny regulator, przy czym wszystkie maszyny i regulatory s wzajemnie powizane i wpywaj na siebie, tak e ostatecznie dziaaj jak jedna wielka maszyna. Kady chyba wie, co to jest automatyczny regulator" w maszynie parowej. Skada si zwykle z dwch kul czy ciarkw, na ktre dziaa sia odrodkowa. W miar wzrostu obrotw maszyny, kule odsuwaj si od prta, do ktrego s przytwierdzone, w ten sposb automatycznie zwajc czy zamykajc zawr regulujcy dopyw pary; tym samym maszyna zwalnia obroty. Jeli natomiast s one zbyt niskie, kuie opadaj, otwieraj zawr i zwikszaj prdko obrotw. W ten sposb kade odchylenie od podanej prdkoci obrotw samo uruchamia siy, ktre powoduj jego usunicie. Dokadnie tak samo w systemie konkurencyjnej przedsibiorczoci prywatnej jest regulowana wzgldna poda tysicy rnych towarw. Jeli ludzie chc wikszej iloci towaru, konkuruj midzy sob, co podnosi cen. Zwikszaj si zyski producentw. Zachca to ich do, zwikszania produkcji. Inni przestaj wytwarza niektre z dotychczasowych produktw i bior si za produkcj, ktra obiecuje lepszy

zwrot kapitau, l a k wic wzrasta poda danego towaru, ale jednoczenie maleje poda niektrych innych. Cena produktu spada w porwnaniu z innymi i znikaj bodce zachcajce do zwikszania produkcji. Podobnie gdy spada popyt na jaki produkt, idzie w d jego cena oraz zyski z produkcji; produkcja spada. Wanie to ostatnie zjawisko wywouje zgorszenie ludzi, ktrzy nie rozumiej potpianego przez nich systemu cen". Oskaraj ten system o wytwarzanie niedoboru. Dlaczego, pytaj z oburzeniem, wytwrcy maj obcina produkcj butw z chwil, gdy przestaje ona przynosi zyski? Dlaczego maj si kierowa wycznie wasnymi zyskami? Dlaczego maj si kierowa rynkiem? Dlaczego nie produkuj butw tak, jak na to pozwala pena zdolno wytwrcza nowoczesnej technologii"? System cen i prywatna przedsibiorczo, podsumowuj filozofowie produkcji dla wykorzystania", jest tylko odmian gospodarki niedoboru". Pytania te i kocowe wnioski bior si z bdu polegajcego na tym. e widzi si jedn ga w oderwaniu od innych, e patrzy si na drzewa i nie widzi lasu. A do pewnego punktu produkcja butw jest niezbdna. Ale niezbdna jest rwnie produkcja paszczy, koszul, spodni, domw, pugw, opat, fabryk, mostw, mleka i chleba. Gdy nie zaspokaja si setek innych, bardziej pilnych potrzeb, byoby idiotyzmem usypywa gry dodatkowych butw z tego tylko powodu, e jest to moliwe. Ot jeli gospodarka pozostaje w stanie rwnowagi, dany przemys moe rozwija si tylko kosztem innych. W kadej bowiem okrelonej chwili ilo czynnikw produkcji jest ograniczona. Dany przemys moe rozwija si tylko w ten sposb, e przechodzi do niego praca, ziemia i kapita, ktre inaczej byyby zatrudnione w innych gaziach. A gdy dany przemys kurczy si albo jego produkcja przestaje wzrasta, niekoniecznie oznacza to, e w ostatecznym rachunku nastpuje spadek cakowitej produkcji. Moe to oznacza jedynie uwolnienie pracy i kapitau, co pozwala na rozwj innych przemysw. Bdny jest zatem wniosek, e gdy kurczy si produkcja jednego asortymentu, koniecznie musi kurczy si cakowita produkcja. Mwic najkrcej kada produkcja wymaga wyrzeczenia si czego innego. W istocie same koszty produkcji mona zdefiniowa jako koszt rzeczy (takich jak bezczynno i przyjemno, inaczej wykorzystane surowce itu.), z ktrych rezygnujemy po to, by wytworzy dany produkt.

Wynika std, e dla zdrowej i dynamicznej gospodarki rwnie jest konieczne, by umierajcym przemysom pozwolono umrze, jak i to, by rozwijajcym si przemysom pozwolono wzrasta. Bowiem umierajce przemysy pochaniaj prac i kapita, ktre powinno si uwolni dla przemysw rozwijajcych si. Oczerniany system cen pozwala wanie rozwiza niezmiernie zoony problem, pozwala mianowicie precyzyjnie rozstrzyga, w jakich proporcjach naley wytwarza dziesitki tysicy rnych towarw i usug. Rwnania te mog przyprawi o zawrt gowy, ale rozwizywane s w sposb pautomatyczny dziki systemowi cen, zyskw i kosztw. System ten rozwizuje je bez porwnania lepiej, ni mgby to zrobi dowolny zesp biurokratw. W systemie tym bowiem kady konsument wytwarza swj wasny popyt i co dzie, wci na nowo, gosuje raz czy wiele razy na wybrane przez siebie towary; tymczasem biurokraci prbuj rozwiza ten problem za klientw. Zabiegaj przy tym nie o to, czego tamci potrzebuj, ale o to, co zdaniem biurokratw jest im potrzebne. Chocia biurokraci nie rozumiej pautomatycznego systemu cen, zawsze ich on niepokoi. Wci staraj si poprawi go czy skorygowa, zazwyczaj w interesie jakiej lamentujcej grupy interesw. Jak wygldaj skutki niektrych spord tych interwencji, zbadamy dokadniej w nastpnych rozdziaach.

STABILIZOWANIE" CEN TOWARW

Prby podniesienia cen pewnych towarw, aby trwale przewyszay naturalny poziom rynkowy, zawodziy tak czsto, tak katastrofalnie i tak jawnie, e dowiadczone grupy interesw oraz biurokraci, ktrzy ulegaj ich presji, rzadko w otwarty sposb wyjawiaj ten cel. Cele, ktre wskazuj, zwaszcza gdy po raz pierwszy domagaj si interwencji rzdu, s zazwyczaj bardziej umiarkowane i bardziej moliwe do przyjcia. Nie jest ich zamiarem, owiadczaj wic, podnie cen towaru X, aby trwale przewyszaa naturalny poziom. Przyznaj, e byoby to nieuczciwe w stosunku do konsumentw. Ale teraz sprzedaje si go jawnie poniej naturalnego poziomu. Producenci nie mog zarobi na ycie. Jeli natychmiast nie zaczniemy dziaa, wypadn z rynku. Nastpnie pojawi si rzeczywisty niedobr, a konsumenci bd musieli paci za te towary wygrowane ceny. Pozorne zyski, jakie teraz maj, bd ich w kocu wiele kosztowa. Obecna, chwilowo" niska cena nie moe bowiem trwa dugo. Ale nie sta nas, by czeka, a tak zwane naturalne siy rynku czy lepe" prawo poday i popytu poprawi sytuacj. Tymczasem bowiem producenci popadn w ruin, a my wszyscy dowiadczymy gbokiego niedoboru. Rzd musi dziaa. Chcemy jedynie skorygowa te gwatowne, bezsensowne fluktuacje ceny. Nie prbujemy jej wywindowa, ale jedynie ustabilizowa j. Proponuje si zwykle kilka metod, ktre maj doprowadzi do tego celu. Najczciej pojawiaj si dania poyczek rzdowych dla rolnikw, pozwalajcych im utrzyma zbiory poza rynkiem. W Kongresie nalega si na takie poyczki, podajc powody, ktre wikszoci suchaczy wydaj si bardzo wiarygodne. Mwi si, e

zbiory rzucane s na rynek jednoczenie, w o k r e v S i e niw; e w tym wanie okresie ceny s najnisze i e spekulanci czerpi std korzyci: sami kupuj zbiory i przechowuj je do czasu, kiedy ceny bd wysze, gdy znw zacznie brakowa ywnoci. Przekonuje si wic, e rolnicy s poszkodowani i e wysza przecitna cena powinna przynosi korzy : m, a nie spekulantom. Argumentacja ta nie znajduje poparcia ani w teorii, ani w dowiadczeniu. Spekulant, ktrego obrzuca si botem, nie jest wrogiem rolnika; bez niego rolnikowi nie mogoby si dobrze powodzi. Kto musi przyj na siebie ryzyko fluktuacji cen produktw rolnych; wspczenie pcnosz je przede wszystkim wanie zawodowi spekulanci. Mwic oglnie, im wicej kompetencji okazuj oni, dziaajc dla wasnej korzyci, tym bardziej wspomagaj rolnika. Spekulanci bowiem mog. zaspokoi swoje interesy tym lepiej, im lepiej potrafi przewidzie przysze ceny. Im za dokadniej przewiduj przysze ceny, tym mniej gwatowne czy wysokie s wahania cen. Nawet gdyby rolnicy musieli co rok cae swoje zbiory pszenicy rzuca na rynek w cigu jednego miesica, cena w tym miesicu niekoniecznie musiaaby z tego powodu by nisza ni w dowolnym innym okresie (poza pewnym potrceniem na koszty przechowywania). Spekulanci bowiem w nadziei osignicia zyskw, wtedy wanie dokonuj najwikszych zakupw. Kupuj tak dugo, a cena wzronie do punktu, w ktrym przestan spodziewa si przyszego zysku. Sprzedaj zawsze wtedy, gdy przewiduj, e zv,oka. przyniesie im straty. Skutkiem jest wyrwnanie cen artykuw /olnych w cigu caego roku. Wanie, dlatego, e istnieje klasa zawodowych spekulantw podejmujcych ryzyko, nic musz go bi/a na siebie rolnicy i mynarze. Rynek udziela im ochrony. Zatem w normalnych warunkach, gdy spekulanci dobrze wykonuj swoj prac, zyski rolnikw i mynarzy zalee bd gwnie od ich umiejtnoci i pracowitoci, a nie od waha na rynku. Dowiadczenie ukazuje rzeczywicie, e ceny pszenicy i innych nadajcych si do dugiego przechowywania plonw pozostaj niezmienne w cigu caego roku, pomijajc potrcenia na koszty przechowywania, odsetki od kapitau i opaty ubezpieczeniowe. Pewne starannie przeprowadzone badania pokazay nawet, e redni miesiczny wzrost cen po okresie niw nie w peni wystarcza na pokrycie

tych opat za przechowanie, tak e spekulanci w istocie subsydiuj rolnikw. Nie jest to oczywicie ich zamiarem: wynika jedynie z trwalej skonnoci do nadmiernego optymizmu, ktr wykazuj spekulanci. (Przedsibiorcy zdaj si w wikszoci przypadkw ulega tej skonnoci: jako klasa bez przerwy wbrew zamiarom subsydiuj konsumentw. Szczeglnie dotyczy to sytuacji, w ktrych wystpuj due widoki na spekulacyjny zysk. Gracze w totalizatora razem wzici trac pienidze, gdy kady z nich ywi nieuzasadnion nadziej wylosowania jednej z kilku efektownych nagrd. Podobnie obliczono, e cakowita warto pracy i kapitau, ktre powicono na poszukiwania zota czy ropy, przekroczya cakowit warto wydobytych mineraw). Sytuacja zmienia si jednak, gdy wkracza Pastwo i albo samo kupuje plony rolnikw, albo poycza im pienidze, by trzymali zbiory poza rynkiem. Czasami robi si to w imi stworzenia i utrzymania czego, co nosi mi dla ucha nazw zwykego spichlerza". Jednak historia cen i rocznych zapasw plonw ukazuje, e zadanie to rwnie dobrze spenia prywatny rynek. iCiedy wkracza rzd, zwyky spichlerz staje si w istocie spichlerzem politycznym. Za pomoc pienidzy podatnika zachca si rolnika, by utrzymywa plony poza rynkiem duej, ni robiby to w zwykych okolicznociach. Politycy, ktrzy inicjuj taki program, oraz biurokraci, ktrzy go realizuj, chc mie pewno, e rolnicy bd^ na nich gosowa; tak zwane rzetelne ceny na produkty rolne ustalaj wic zawsze powyej ceny uzasadnionej warunkami poday i popytu w danej chwili. Zwyky spichlerz staje si zatem spichlerzem przepenionym. Poza rynkiem utrzymuje si nadmierne zapasy. W rezultacie zapewnia si tymczasowo cen wysz, ni skdind byaby moliwa, ale prowadzi to pniej do ceny niszej ni rynkowa. Bowiem sztuczny niedobr, wywoany w danym roku przez wycofanie z rynku czci zbiorw, oznacza sztuczn nadwyk w roku przyszym. Szczegowy opis skutkw, jakie faktycznie nastpiy w wyniku zastosowania podobnego programu na przykad do amerykaskiej baweny, odwidby nas zbytnio od gwnego tematu 1 . ZgromadziliProgram zastosowany do baweny by szczeglnie pouczajcy. 1 sierpnia 1956 roku zapasy baweny urosy do rekordowej wielkoci 14 529 000 bel, wicej ni wynosi zwyka caoroczna produkcja i konsumpcja. Aby s z tym upora, rzd zmieni swj program. Postanowi kupowa od plantatorw wikszo plonw i od razu wystawia je na
1

my zapas wysokoci caorocznych plonw. Zniszczylimy zagraniczny rynek na nasz bawen. Nadmiernie pobudzilimy wzrost produkcji baweny w innych krajach. Chocia przeciwnicy programw ogranicze i poyczek przepowiedzieli te skutki, to gdy ju do nich doszo, odpowiedzialni za to biurokraci mieli do powiedzenia tylko tyle, e i tak mogy one nastpi. Programowi poyczek towarzyszy bowiem zwykle albo jest przeze w nieunikniony sposb wywoywany program ograniczania produkcji, tj. polityka niedoboru. Przy niemal kadej prbie ustabilizowania" ceny artykuu na pierwszym miejscu stawia si interes producentw. Prawdziwym celem jest uzyskanie natychmiastowego wzrostu cen. Aby to osign, ogranicza si wielko produkcji danego towaru, przy czym restrykcje rozkadaj si proporcjonalnie na wszystkich producentw. Od razu prowadzi to do kilku zych skutkw. Jeli da si wprowadzi kontrol na skal midzynarodow, oznacza to obcicie caej produkcji wiatowej. Konsumenci na caym wiecie maj wic do dyspozycji mniej produktu, ni gdyby ograniczenia nie zostay wprowadzone. wiat jest o tyle wanie uboszy. Poniewa konsumentw zmusza si, by pacili za produkt wysze ceny, o tyle samo mniej mog wyda na inne produkty. 2 Restrykcjonici odpowiadaj zwykle, e podobny spadek produkcji mgby nastpi take w warunkach rynkowych. Zachodzi tu jednak jak to widzielimy w poprzednich rozdziaach zasadnicza rnica. W warunkach konkurencyjnej gospodarki rynkowej spadek cen powoduje, e wypadaj z rynku producenci niewydajni, ktrych koszty s najwysze. W przypadku artykuw rolnych s to rolnicy najmniej fachowi albo najsabiej wyposaeni, albo uprawiajcy najsprzeda z dyskontem. Aby odsprzeda amerykask bawen na rynku wiatowym, przyzna eksportowi baweny subsydium wysokoci najpierw 6 centw za funt, a pniej, w 1961 roku, 8,5 cenla za funt. Program ten rzeczywicie powid si, obniajc zapasy surowej baweny. Ale poza stratami, jakie przynis podatnikom, powanie pogorszy konkurencyjno amerykaskich tekstyliw na rynku zarwno krajowym, jak i zagranicznym. Rzd amerykaski subsydiowa przemys za granic kosztem przemysu amerykaskiego. Dla programw ustalania cen przez rzd jest rzecz typow, e potrafi one uwolni si od jakiego niepodanego skutku w jeden tylko sposb: grzznc w sytuacji zazwyczaj jeszcze gorszej.

gorsz ziemi. Najlepsi rolnicy, ktrych ziemia jest najbardziej urodzajna, nie musz ogranicza swojej produkcji. Wrcz przeciwnie jeli spadek ceny by oznak niszego przecitnego kosztu produkcji, co miao odzwierciedlenie w zwikszonej poday, wtedy wypadanie z rynku rolnikw najdroej produkujcych, uprawiajcych najgorsze grunty, pozwala dobrym rolnikom na dobrych ziemiach powikszy produkcj. Tak wic w dugich okresach moe w ogle nie doj do ograniczenia produkcji danego artykuu. A produkt wytwarza si i sprzedaje po trwale niszej cenie. Jeli wynik jest wanie taki, konsumenci tego artykuu bd zaopatrzeni rwnie dobrze jak przedtem. Ale dziki niszej cenie pozostan im pienidze, ktrych wczeniej nie mieli, a ktre mog wyda na inne rzeczy. Sytuacja konsumentw oczywicie si poprawi. Ponadto zwiksz si ich inne wydatki, co spowoduje wzrost zatrudnienia w innych gaziach. Wchon one wtedy rolnikw, ktrzy utracili gospodarstwa, dajc im miejsca pracy, gdzie ich trud bdzie lepiej wykorzystany i lepiej opacony. Ograniczenia jednolite i proporcjonalne (aby wrci do naszego programu interwencji ze strony rzdu) oznaczaj z jednej strony, e wydajnym producentom, ktrych koszty s niskie, nie pozwala si sprzeda po niskiej cenie caej produkcji, jak mog osign. Z drugiej strony oznacza to, e producentw niewydajnych, ktrych koszty s wysokie, sztucznie utrzymuje si na rynku. Zwiksza to przecitne koszty wytwarzania danego produktu. Produkuje si mniej wydajnie, ni byoby to moliwe. Producenci nie wydajni, w sztuczny sposb utrzymywani w danym sektorze produkcji, nadal wi ziemi, prac i kapita, ktre mona byoby o wiele bardziej zyskownie i wydajnie wykorzysta w inny sposb. Nie ma adnego sensu argumentacja, e program ograniczania produkcji pozwala przynajmniej podnie cen produktw rolnych, dziki czemu rolnicy zwikszaj si nabywcz". Zwikszaj ale odbierajc j nabywcom miejskim. (Przerabialimy to wszystko ju wczeniej, analizujc ceny parytetowe). Rolnikom paci si za ograniczanie produkcji: dostaj tyle samo co dawniej pienidzy za produkcj sztucznie ograniczon. Nie rni si to od sytuacji, w ktrej konsumentw czy podatnikw zmusza si do pacenia ludziom, by nie robili w ogle nic. W obu przypadkach beneficjanci takiego programu uzyskuj si nabywcz". Ale te w obu przypadkach kto inny traci

dokadnie tyle samo. W ostatecznym rachunku traci spoeczestwo traci produkcj, gdy ludziom daje si utrzymanie za to, e nie produkuj. Poniewa wszyscy maj mniej, poniewa mniej idzie w obieg, pace realne i dochody realne musz si zmniejszy albo wskutek spadku ich wartoci nominalnej, albo wskutek wzrostu kosztw utrzymani::. Natomiast gdy podejmuje si prb utrzymania ceny artykuu rolnego bez nakadania sztucznych ogranicze na produkcj, nie sprzedane nadwyki zbyt wysoko wycenianego towaru wci rosn tak dugo, a na rynku danego produktu dochodzi do ostatecznego zaamania. Jest ono daleko wiksze, ni mogoby wystpi, gdyby nie zosta wprowadzony program kontroli. Moe si te zdarzy, e producenci nie objci programem kontroli, zachcani sztucznym wzrostem cen, nadmiernie rozwin swoj produkcj. To wanie zdarzyo si w zwizku z brytyjskim programem ograniczania produkcji kauczuku i podobnym amerykaskim, ktry dotyczy baweny. W obu przypadkach ostatecznie nastpio katastrofalne zaamanie cen, ktre osigno poziom, do jakiego inaczej nigdy by nie doszo. Program, ktry wystartowa tak brawurowo i mia przynie stabilizacj cen oraz warunkw prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, doprowadzi do niestabilnoci bya ona przy tym bez porwnania wiksza, ni gdyby wywoay j swobodne siy rynku. A jednak wci proponuje si nowe midzynarodowe programy kontroli. Syszymy: tym razem uniknie si wszystkich starych bdw. Tym razem ceny ustali si na poziomie, ktry bdzie uczciwy" nie tylko w stosunku do producentw, ale i konsumentw. Kraje-producenci i kraje-konsumenci porozumiej si co do tych wanie uczciwych cen przecie wszyscy s rozsdni. Ustalone ceny z pewnoci doprowadz do uczciwego" podziau produkcji i konsumpcji pomidzy rne kraje; tylko cynicy mog przewidywa jakie gorszce midzynarodowe spory. Wreszcie, co najbardziej cudowne, ten wiat ponadnarodowej kontroli i przymusu bdzie nadal wiatem wolnego" handlu midzynarodowego! Co waciwie rzdowi planici rozumiej w tym kontekcie przez wolny handel, tego nie jestem pewien, ale moemy mie pewno co do kilku rzeczy, ktrych nie maj na myli. Nie maj na myli wolnoci zwykych ludzi, ktrzy mogliby kupowa i sprzedawa, poycza i zaciga poyczki na takich warunkach, jakie im odpowiadaj

i jakie uznaj za najbardziej korzystne. Nie maj na myli wolnoci szarego obywatela, ktry mgby do woli zbiera swoje plony, robi ze sob, co zechce, osiedla si tam, gdzie ma ochot, dysponowa swoim kapitaem i ca swoj wasnoci. Podejrzewam, e maj na myli wolno biurokratw, ktrzy mogliby zaatwia to wszystko za niego. Szary czowiek dowiaduje si, e jeli posusznie podporzdkuje si biurokratom, uzyska nagrod wzronie jego standard ycia. Jednak gdyby planistom udao sie powiza ide midzynarodowej wsppracy z ide wzrastajcej dominacji Pastwa i kontroli nad yciem gospodarczym, a nazbyt jest prawdopodobne, e przysze programy midzynarodowej kontroli po prostu naladowayby wzorce z przeszoci. W tym wypadku standardy ycia szarego czowieka upadyby razem z jego wolnociami.

USTALANIE CEN PRZEZ RZD

Widzielimy ju, jakie s niektre skutki wysikw ze strony rzdu, aby ustali ceny towarw powyej poziomu, do ktrego wolny rynek doprowadziby bez tej interwencji. Przyjrzyjmy si teraz niektrym skutkom podejmowanych przez rzd prb utrzymania cen artykuw poniej ich naturalnego poziomu rynkowego. W naszych czasach niemal wszystkie rzdy podejmuj tego rodzaju prby w okresie wojny. Nie bdziemy tu analizowa susznoci ustalania cen w czasie wojny. W warunkach wojny totalnej caa gospodarka oczywicie podporzdkowana jest pastwu, a skomplikowane zagadnienia, ktre w zwizku z tym naleaoby rozway, poprowadziyby nas daleko poza gwny temat 1 . Ale ustalanie cen w czasie wojny, rozsdne czy nie, w niemal wszystkich krajach rozciga si na dugie okresy powojenne, gdy znikaj ju przyczyny, ktre ongi uzasadniay wprowadzenie interwencji. Gwn przyczyn presji na ustalanie cen jest wanie inflacja wojenna. Gdy pisane byy te sowa, w niemal kadym kraju panowaa inflacja chocia wikszo z nich nie prowadzia wojen; wszdzie te, jeli nawet nie prowadzono kontroli cen, to o niej wspominano. Kontrola cen jest zawsze szkodliwa ekonomicznie, a nawet zgubna, jednak z punktu widzenia urzdnikw pastwowych ma przynajmniej zalet polityczn. Pozwala im sugerowa, e win za wysze ceny

Osobicie sdz jednak, e o ile w czasie wojny totalnej by moe nie da si unikn pewnego ustalania przez rzd priorytetw, rozdzielnictwa i racjonowania, o tyle ustalanie cen jest wtedy prawdopodobnie szczeglnie szkodliwe. Wprawdzie ustalanie cen maksymalnych jeli ma by choby na krtko skuteczne wymaga racjonowania, jednak nie zachodzi odwrotna zaleno.

ponosz chciwo i zachanno przedsibiorcw, a nie ich wasna inflacyjna polityka pienina. Zobaczmy najpierw, co dzieje si, gdy rzd prbuje utrzyma cen pewnego artykuu (albo niewielkiej grupy artykuw) poniej ceny, jaka ustaliaby si na wolnym i konkurencyjnym rynku. Gdy rzd prbuje ustali ceny maksymalne na jedynie nieliczne pozycje, zazwyczaj s to pewne dobra podstawowe; argumentuje si bowiem, e jest rzecz najbardziej istotn, by ubodzy mogli je otrzyma po rozsdnych" kosztach. Powiedzmy, e wybr pada na chleb, mleko i miso. Argumentacja na rzecz utrzymywania na niskim poziomie cen tych dbr mogaby przebiega nastpujco: jeli pozostawimy na asce wolnego rynku na przykad woowin, to wskutek konkurencji ze strony nabywcw jej cena pjdzie w gr, tak e pozwoli sobie na ni bd mogli tylko bogaci. Ludzie bd dostawa woowin nie wedug potrzeb, ale proporcjonalnie do siy nabywczej. Jeli utrzymamy cen na niskim poziomie, kady uczciwie otrzyma swoj cz. W zwizku z tym rozumowaniem trzeba przede wszystkim zauway, e gdyby byo ono poprawne, to przyjte rozwizanie byoby niespjne i poowiczne. Jeli to bowiem sia nabywcza a nie potrzeby okrela dystrybucj woowiny przy cenie 2,25 dolara za funt, to ona rwnie, cho w nieco mniejszym stopniu, okrela j bdzie przy ustawowej maksymalnej cenie 1,50 dolara za funt. Argumentacja powysza ma wic zastosowanie tak dugo, jak dugo za woowin pobiera si jak opat. Straciaby wano dopiero wtedy, gdyby woowin rozdawano za darmo. Jednak programy ustalania cen maksymalnych zazwyczaj wprowadza si, prbujc powstrzyma wzrost kosztw utrzymania". W ten sposb niewiadomie zakada si, e cena rynkowa w chwili wprowadzenia kontroli jest pod jakim wzgldem szczeglnie normalna" czy nietykalna. T pocztkow czy nawet wczeniejsz cen uznaje si za rozsdn", a kad wysz cen za nierozsdn" niezalenie od zmian, jakie zasz1y w warunkach produkcji czy w popycie od chwili, gdy wyjciowa cena ustalia si po raz pierwszy. 2 Omawiajc ten temat, nie ma sensu zakada, e kontrola cen ustala je na dokadnie tym samym poziomie, na ktrym skdind ustaliby je

wolny rynek. Oznaczaoby to tyle samo, co po prostu brak kontroli. Musimy zakada, e prywatna sia nabywcza jest wiksza ni poda dostpnych dbr oraz e ceny utrzymywane s przez rzd poniej poziomu rynkowego. Przejdmy teraz do analizy. Nie mona utrzyma cen adnego artykuu poniej poziomu rynkowego, nie powodujc jednoczenie dwch konsekwencji. Pierwsz jest wzrost popytu na ten artyku. Poniewa jest on taszy, ludzie maj pokus, by kupowa go wicej, a ponadto mog sobie na to pozwoli. Drug konsekwencj iest zmniejszenie poday tego artykuu. Poniewa ludzie kupuj wicej, skumulowana poda szybciej znika z pek kupcw. Na dodatek zniechca si producentw do wytwarzania iego artykuu. Mara zysku zmniejsza si ub znika. Producenci, ktrzy maj najwysze koszty, s wypierani z rynku. Niekiedy nawet producenci najbardziej wydajni zmuszeni s wytwarza ze strat. Zdarzyo si to podczas II wojny wiatowej, gdy Biuro Administracji Cen zadao od rzeni, by dokonyway uboju oraz produkoway miso za mniej, ni wynosiy koszty ywca oraz robocizny. A zatem ustalajc cen maksymaln na jaki artyku od razu wywouje si jego niedobr. Jest to jednak skutek dokadnie przeciwny zamierzonemu przez inicjatorw regulacji. Chcieli bowiem doprowadzi do obfitej poday tych wanie artykuw, na klre wprowadzili ceny maksymalne. Ale przecie ograniczaj zyski wytwrcw tych artykuw i pace ich pracownikw, pozostawiajc bez ograniczenia zyski i pace w gaziach produkujcych towary luksusowe czy na wp luksusowe. Tym samym zniechcaj do produkcji artykuw pierwszej potrzeby, poddanych kontroli cen, zarazem pobudzajc produkcj dbr mniej podstawowych. Inicjatorzy regulacji dostrzegaj z czasem niektre spord tych skutkw; aby ich unikn zaczynaj stosowa rne inne narzdzia i sposoby kontroli. Nale do nich: racjonowanie, kontrola kosztw, subsydia i rozszerzanie zakresu kontroli cen. Przyjrzyjmy si im po kolei. Gdy staje si ju oczywiste, e w wyniku ustalenia ceny poniej ceny rynkowej pogbia si niedobr danego artykuu, bogatych konsumentw oskara si, e ich udzia jest nieuczciwie duy"; gdy chodzi o surowce potrzebne do produkcji, oskara si firmy o gromadzenie nadmiernych" zapasw. Rzd wprowadza zatem szereg przepisw

okrelajcych, kto bdzie miai pierwszestwo w nabywaniu danego artykuu, komu i w jakich ilociach bdzie si go przyznawa albo jak bdzie on racjonowany. Jeli wprowadza si system racjonowania, oznacza to, e istnieje pewna maksymalna ilo produktu, jak moe zakupi kady klient bez wzgldu na to, ile byby gotw zapaci za wicej. Krtko mwic wprowadzajc racjonowanie, rzd przyjmuje system podwjnych cen albo podwjnego pienidza, w ktrym kady konsument musi mie oprcz okrelonej iloci zwykego pienidza pewn do kartek albo punktw". Innymi sowy, rzd usiuje za pomoc racjonowania wykona cz zadania, jakie wolny rynek realizuje za pomoc cen. Tylko cz gdy racjonowanie zaledwie ogranicza popyt, nie pobudzajc jednoczenie poday, do czego doprowadziyby wysze ceny. Rzd moe prbowa zapewni poda, rozszerzajc zakres kontroli na koszty produkcji artykuu. Aby na przykad utrzyma na niskim poziomie cen detaliczn woowiny, moe ustala jej cen hurtow, cen, po jakiej sprzedaje rzenia, cen ywca, cen paszy, pace robotnikw rolnych. Aby utrzyma cen detaliczn mleka, moe prbowa ustali pace kierowcw cystern przewocych mleko, ceny pojemnikw, cen skupu mleka, cen skadnikw paszowych. Aby ustali cen chleba, moe ustala pace w piekarniach, cen mki, zyski mynarzy, cen pszenicy i tak dalej. Ale w miar jak rzd obejmuje ustalanymi cenami coraz wczeniejsze etapy produkcji, potguje jednoczenie zjawiska, ktre ongi wcigny go na t drog. Zamy, e ma odwag ustali te koszty i jest zdolny wprowadzi swoje postanowienia w ycie wtedy po prostu wywouje kolejno niedobory rnych czynnik w (pracy, skadnikw paszowych, pszenicy czy innych), ktre wykorzystywane s do produkcji kocowego artykuu. Tak wic rzd wcigany jest w kontrol, ktra zatacza coraz szersze krgi, a ostateczny rezultat nie bdzie si rni od powszechnego ustalania cen. Rzd moe prbowa upora si z t trudnoci za pomoc subsydiw. Stwierdza na przykad, e kiedy utrzymuje cen mleka czy masa poniej poziomu rynkowego albo poniej poziomu, na jakim ustali inne ceny, moe powsta niedobr, gdy produkcja mleka pozwala w porwnaniu z innymi artykuami na nisze pace i nisz mar zysku. Dlatego usiuje wyrwna t rnic, wypacajc

subsydia producentom mleka i masa. Pomijajc zwizane z tym trudnoci administracyjne oraz zakadajc, e subsydium jest dokadnie takie, by mogo zapewni podan wielko produkcji mleka i masa, jasno widzimy, e chocia subsydia wypaca si producentom, to w istocie korzystaj z nich konsumenci. Producenci bowiem w ostatecznym rachunku nie uzyskuj za mleko i maso wicej, ni gdyby pozwolono im po prostu nakada od razu cen wolnorynkow; natomiast konsumenci otrzymuj mleko i maso znacznie poniej ceny wolnorynkowej. Subsydiuje si ich kwot tej rnicy to jest kwot, ktr na pozr uzyskuj producenci. Ponadto, o ile subsydiowany artyku nie jest rwnie racjonowany, w najwikszej iloci mog go kupi wanie ci, ktrych sia nabywcza jest najwiksza. Oznacza to, e subsydiuje si ich bardziej ni tych, ktrzy maj mniejsz si nabywcz. Kto subsydiuje konsumentw to zalee bdzie od konkretnego rodzaju opodatkowania. Ale ludzie jako podatnicy subsydiowa bd siebie samych jako konsumentw. W tej gmatwaninie nieco trudno jest ustali, kto dopaca komu. Zapomina si, e za subsydia kto musi zapaci i e nie wynaleziono sposobu, dziki ktremu spoeczestwo mogoby uzyska co za nic. 3 Ustalanie cen moe w krtkich okresach sprawia wraenie, e jest skuteczne. Moe si wydawa, e przez krtki czas dziaa dobrze, szczeglnie podczas wojny, gdy wsparte jest patriotyzmem i wiadomoci krytycznej sytuacji. Ale im trwa duej, tym bardziej zwikszaj si wywoywane przez nic trudnoci. Gdy arbitralny przymus ze strony rzdu utrzymuje ceny na niskim poziomie, popyt trwale przekracza poda. Widzielimy, e gdy rzd usiuje przeszkodzi niedoborowi artykuu zmniejszajc rwnie ceny robocizny, surowcw i innych czynnikw, ktre maj udzia w kosztach produkcji, wywouje z kolei ich niedobr. Ale jeli rzd pjdzie t drog, to przekona si, e nie tylko konieczne jest rozszerzanie kontroli cen w kierunku coraz wczeniejszych etapw produkcji, czyli wertykalne"; nie mniej konieczne okae si rozszerzanie kontroli cen horyzontalne". Jeli racjonujemy jeden artyku i ludzie nie mog go otrzyma w dostatecznej iloci, to majc nadal nadwyk siy nabywczej, zwrc si w stron

jakich artykuw zastpczych. Innymi sowy w przypadku kadego artykuu racjonowanie go w sytuacji niedoboru musi wywoywa coraz wiksz presj na pozostae, nie racjonowane artykuy. Takie racjonowanie nie moe ograniczy si do konsumentw. W czasie II wojny wiatowej nie zatrzymao si na nich. W istocie zastosowano je przede wszystkim do alokacji surowcw pomidzy producentw. Naturaln konsekwencj bezwzgldnej i powszechnej kontroli, ktra usiuje utrwali na wieczno dany historyczny poziom cen, musi by, mwic krtko, gospodarka cile nakazowa. Pace trzeba utrzymywa na niskim poziomie z rwn surowoci co ceny. Prac trzeba racjonowa rwnie bezwzgldnie jak surowce. Ostatecznie rzd nie tylko dokadnie mwiby kademu konsumentowi, jak moe otrzyma ilo kadego artykuu; mwiby take kademu wytwrcy, ile moe otrzyma surowcw i robocizny. Konkurencja o pracownikw byaby tolerowana nie bardziej ni konkurencja o materiay. Rezultatem byaby skostniaa gospodarka totalitarna, w ktrej kada firma i kady pracownik zdani byliby na ask rzdu, a wszystkie nasze tradycyjne wolnoci ostatecznie zostayby porzucone. Bowiem jak wskaza Alexander Hamilton ponad dwiecie lat temu w Federalist Papers wadza nad rodkami utrzymania czowieka oznacza wadz nad jego wol". 4 Takie s skutki kontroli cen, ktr mona by opisa jako doskona", dugotrwa i nie-polityczn". Historia wszystkich krajw, zwaszcza w Europie podczas II wojny wiatowej i po jej zakoczeniu, dowioda a nadto, e niektre z najbardziej fantastycznych bdw biurokratw miarkowane byy czarnym rynkiem. W niektrych krajach czarny rynek stale wzrasta kosztem uznawanego prawnie rynku cen kontrolowanych, a ostatecznie sta si jedynym rynkiem. Jednoczenie politycy u wadzy, utrzymujc (w sposb symboliczny) ceny maksymalne, starali si udowodni, e ich serca jeli nawet nie oddziay porzdkowe s na waciwym miejscu. Nie mona jednak zakada, e poniewa czarny rynek ostatecznie zaj miejsce legalnego rynku cen maksymalnych, nie powstay adne szkody. Szkody byy zarwno ekonomiczne, jak i moralne. W cigu okresu przejciowego wielkie firmy, majce ustalon od dawna

pozycj i wielkie inwestycje kapitaowe oraz w powanym stopniu uzalenione od dobrej reputacji, zmuszone zostay do ograniczenia lub zaniechania produkcji. Ich miejsce zajy koncerny nie zasugujce na zaufanie, ktre miay niewielki kapita i mae dowiadczenie w produkcji. Te nowe firmy byy niewydajne w porwnaniu z tymi, ktre zastpiy; produkoway towary gorszej i zej jakoci, przy czym ich koszty byy o wiele wiksze. Nagradzana bya nieuczciwo. W gruncie rzeczy nowe firmy zawdziczay swoje istnienie czy rozwj temu, e byy gotowe ama prawo; klienci zmawiali si z nimi; naturalnym skutkiem bya demoralizacja, ktra rozprzestrzenia si na ca przed sib i orczo . Co wicej rzadko si zdarza, aby wadze uczciwie staray si utrzyma istniejcy poziom cen. Oznajmiaj one, e ich zamiarem jest utrzyma relacje". Wkrtce jednak pod pozorem wyrwnywania niesprawiedliwoci" czy niesprawiedliwoci spoecznej" podejmuj ustalanie cen o charakterze dyskryminacyjnym, co daje najwicej grupom posiadajcym wpywy polityczne, a najmniej innym. Poniewa dzi si polityczn najczciej mierzy si liczb gosw, wadze zwykle staraj si dziaa na korzy robotnikw i rolnikw. Pocztkowo utrzymuj wic, e nie ma zwizku pomidzy pacami i kosztami utrzymania, e mona atwo podnie pace nie podnoszc cen. Gdy staje si oczywiste, e pace mona podwyszy jedynie kosztem zyskw, biurokraci zaczynaj przekonywa, e zyski ju i tak byy zbyt wysokie i e podniesione pace w poczeniu z ustalonymi cenami i tak pozostawi miejsce na godziwy zysk". Poniewa jednak nie istnieje nic takiego jak jednolita stopa zysku, poniewa zyski w kadej firmie s inne, skutkiem takiej polityki jest cakowite wyparcie z rynku firm najmniej rentownych oraz zniechcanie do produkcji pewnych artykuw lub jej cakowite powstrzymanie. Oznacza to bezrobocie, zaamanie si produkcji i spadek standardw ycia. 5 Co ley u podstaw tych wszystkich prb ustalenia cen maksymalnych? Przede wszystkim jest to niezrozumienie prawdziwych przyczyn wzrostu cen. Rzeczywiste przyczyny to albo niedobr towarw, abo nadwyka pienidzy. Ustawowe ceny maksymalne nie mog usun adnej z nich. W istocie, jak to wanie zobaczylimy, jedynie potguj

one niedobr towarw. Co robi z nadwyk pienidza t kwesti bdziemy jeszcze omawia. Ale jednym z bdw, ktre prowadz do ustalania cen, jest rwnie ten, ktry uczynilimy gwnym tematem naszej ksiki. Nie koczce si plany podnoszenia cen na wybrane artykuy wynikaj std, e bierze si pod uwag wycznie interesy bezporednio zaangaowanych producentw, zapominajc o interesach konsumentw; podobnie plany ustawowego utrzymywania cen na niskim poziomie wynikaj std, e bierze si pod uwag krtkoterminowe interesy ludzi jako konsumentw, zapominajc o ich interesach jako producentw. Natomiast polityczne poparcie dla tego rodzaju programw wynika z podobnego pomieszania, jakie panuje w opinii publicznej. Ludzie nie chc paci wicej za mleko, maso, buty, meble, czynsze, bilety do teatru czy diamenty. Zawsze, gdy ktre z nich idzie w gr, konsument oburza si i ma poczucie, e jest oszukiwany. Jedyny wyjtek stanowi to, co sam wytwarza; tutaj rozumie on i docenia przyczyny wzrostu ceny. Ale niemal zawsze uzna swoj wasn dziaalno gospodarcz za pod pewnym wzgldem wyjtkow. Jednak moja dziaalno", powie, jest szczeglna, a opinia publiczna tego nie rozumie. Koszty robocizny poszy w gr; koszty surowcw poszy w gr; tego i owego surowca ju si nie importuje i trzeba go wytwarza po wyszych kosztach w kraju. Co wicej, wzrs popyt na produkt i firmy powinny mie prawo naoy ceny, ktre zachc do ekspansji i pozwol zaspokoi go". I tak dalej. Kady jako konsument kupuje sto rnych produktw; jako producent wytwarza zazwyczaj tylko jeden. Potrafi zrozumie, e niesprawiedliwe jest powstrzymywanie wzrostu cen na ten wanie produkt. 1 dokadnie tak samo, jak kady producent chce wyszej ceny na swj konkretny produkt, kady pracownik chce wyszej pacy czy zarobku- Jako producent kady potrafi zrozumie, e kontrola cen ogranicza produkcj jego asortymentu. Ale prawie nikt nie chce uoglni tej obserwacji, gdy oznacza to, e musiaby paci wicej za produkty innych. Mwic krtko, gdy w gr wchodz zagadnienia ekonomiczne, okazuje si, e wszyscy mamy zoon natur. Kady z nas jest producentem, podatnikiem, konsumentem. Polityka, za jak si opowiada, zaley od konkretnego sposobu, w jaki myli o sobie w danej chwili. Czasami bowiem jest doktorem Jekyllem, a czasami

panem Hyde'em. Jako producent pragnie inflacji (mylc gwnie o swoich usugach czy produktach); jako konsument pragnie cen maksymalnych (mylc gwnie o tym, co musi zapaci za produkty innych). Jako konsument moe by ordownikiem subsydiw lub zgadza si na nie; jako podatnik oburzy si, e musi je paci. Przypuszczalnie kady myli, e mgby tak pokierowa siami politycznymi, by skorzysta ze wzrostu cen wasnego produktu (podczas gdy ceny surowcw byyby ustawowo utrzymywane na niskim poziomie), a jednoczenie jako konsument odnie korzy z kontroli cen. Ale przytaczajca wikszo sama si oszukuje. Polityczna manipulacja dotyczca cen nie tylko bowiem przynosi co najmniej tyle strat, ile zyskw; strat musi by o wiele wicej, gdy ustalanie cen zniechca i zakca produkcj oraz zatrudnienie.

SKUTKI KONTROLI CZYNSZW

Rzdowa kontrola czynszw za domy i mieszkania stanowi szczegln posta kontroli cen. Skutki jej na og s co do istoty takie same, jak skutki kadej innej kontroli cen, jednak kilka z nich wymaga, aby rozpatrzy je osobno. Kontrol czynszw niekiedy wprowadza si jako cz oglnej polityki kontroli cen, ale czciej dekretuje si j odrbnym ustawodawstwem. Zwykle zdarza si to na pocztku wojny. W maym miecie zostaje rozlokowany oddzia wojska; wzrastaj czynsze za pokoje do wynajcia; podnosz tez czynsze waciciele apartamentw i domw do wynajcia. Prowadzi to do powszechnego oburzenia. W innych znw miastach domy zniszczone s bombami, a potrzeba zbroje lub innych dostaw dla wojska kieruje materiay i robocizn do innych bran ni budowlana. Pocztkowo wprowadza si kontrol czynszw argumentujc, e poda mieszka nie jest elastyczna'' tj. e ich niedoboru nie da si uzupeni natychmiast, niezalenie od tego, jak wielki dopuci si wzrost czynszw. Utrzymuje si, e wobec tego rzd, zakazujc wzrostu czynszw, chroni najemcw od zdzierstwa i wyzysku a przy tym nie czyni wacicielom adnej rzeczywistej szkody i nie zniechca do wznoszenia nowych domw. Argumentacja ta jest wadliwa nawet przy zaoeniu, e kontrola czynszw ostatecznie nie okae si trwaa. Pomija ona bowiem natychmiastowy skutek. Jeli wacicielom wolno podnosi czynsze odpowiednio do inflacji pieninej i rzeczywistych warunkw poday i popytu, poszczeglni najemcy bd oszczdza, wynajmujc mniejsze mieszkania. Pozostawia to innym miejsce w mieszkaniach, ktrych jest /byt mao. Ta sama ilo mieszka da schronienie wikszej liczbie ludzi, a do chwili, gdy niedobory zostan uzupenione.

Natomiast kontrola czynszw zachca do rozrzutnego wykorzystywania powierzchni mieszkaniowej- Daje przywileje tym, ktrzy ju zajmuj mieszkania czy domy w danym miecie czy regionie, kosztem tych wszystkich, dla ktrych s one niedostpne. Jeli pozwala si czynszom wzrosn do poziomu wolnorynkowego, daje si wszystkim najemcom i potencjalnym najemcom jednakow moliwo ubiegania si na rynku o powierzchni mieszkaniow. W warunkach inflacji pieninej czy rzeczywistego niedoboru mieszka czynsze wzrastayby zupenie tak samo, gdyby wacicielom nie pozwolono ustala cen, ale jedynie akceptowa najwysz konkurencyjn ccn oferowan przez najemcw. Skutki kontroli czynszw staj si tym gorsze, im duej ona trwa. Nie powstaj nowe domy, gdy nie ma adnych bodcw do ich budowy. Przy wzrocie kosztw budowy (zazwyczaj w wyniku inflacji) dawny poziom czynszw nie daje zysku. Jeli, co czsto si zdarza, rzd ostatecznie uwiadamia to sobie i uwalnia nowe budynki od kontroli czynszw, nadal bodce do wznoszenia nowych budynkw nie s tak silne, jak byyby wtedy, gdyby starsze budynki rwnie nie podlegay kontroli. Zalenie od stopnia deprecjacji pienidza, jaka nastpia od chwili, gdy stare czynsze zostay ustawowo zamroone, czynsze w nowych budynkach mog by dziesi czy dwadziecia razy wysze od czynszw w starych domach podobnej jakoci. (Zdarzyo si to rzeczywicie na przykad we Francji po II wojnie wiatowej). Taka sytuacja zniechca najemcw w starych budynkach do zmiany mieszkania, niezalenie od tego, jak powikszaj si ich rodziny czy pogarsza stan lokali. Ze wzgldu na niskie ustalone czynsze w starych budynkach, najemcw, ktrzy ju zajmuj w nich mieszkania i ktrych prawo chroni od wzrostu czynszw, zachca si do rozrzutnego wykorzystania powierzchni mieszkaniowej nawet wtedy, gdy ich rodziny si zmniejszaj. W ten sposb bezporednia presja nowego popytu skupia si na stosunkowo nielicznych nowych budynkach. To od razu winduje w nich czynsze do poziomu wyszego, ni zostaby osignity na cakowicie wolnym rynku. Niemniej nic zachca to wr odpowiednim stopniu do budowy nowych domw. Budowniczowie czy waciciele istniejcych ju domw z mieszkaniami do wynajcia stwierdzaj, e stare mieszkania przynosz ograniczone zyski albo nawet straty; maj zatem mao

kapitau (albo nawet nie maj go w ogle) i nie mog woy go w nowe budowy. Na dodatek mog si oni czy te ci, ktrzy posiadaj kapita z innych rde obawia, e rzd moe w kadej chwili znale wymwk dla wprowadzenia kontroli czynszw nawet w nowych budynkach. Co czsto rzeczywicie nastpuje. Sytuacja mieszkaniowa bdzie pogarsza si rwnie na inne sposoby. Co najwaniejsze, jeli nie dopuci si do naleytego wzrostu czynszw, waciciele nie bd troszczy si o przebudow mieszka albo ich unowoczenianie. Istotnie gdy kontrola czynszw jest szczeglnie oderwana od rzeczywistoci lub opresywna, waciciele nie bd dokonywa w wynajmowanych domach czy mieszkaniach nawet najbardziej niezbdnych napraw. Nie tylko nie bd mieli do tego ekonomicznych bodcw mog nawet nie mie rodkw finansowych. Ustawowa kontrola czynszw, wrd innych skutkw, prowadzi do zych stosunkw pomidzy wacicielami, ktrych zmusza si, by poprzestawali na maych zyskach albo nawet ponosili straty, a najemcami, ktrzy uskaraj si, e waciciele nie przeprowadzaj potrzebnych remontw. Nastpnym krokiem ustawodawcw, dziaajcych po prostu pod naciskiem politycznym lub wprowadzanych w bd faszywymi ideami ekonomicznymi, jest zazwyczaj zdjcie kontroli z luksusowych" apartamentw i jednoczesne utrzymanie jej dla mieszka o niszym lub rednim standardzie. Argumentuje si, e bogaci najemcy mog pozwoli sobie, by paci wysze czynsze, biednych za na to nie sta. Odlegy skutek tego rodzaju dyskryminacji jest jednak dokadnie przeciwny temu, co maj na celu jej rzecznicy. Zachca si oraz nagradza budowniczych i wacicieli luksusowych apartamentw; zniechca si oraz karze budowniczych i wacicieli bardziej potrzebnych lokali o niszym standardzie. Pierwszym wolno uzyska tak wielki zysk, jaki tylko zapewniaj warunki poday i popytu; drugich pozostawia si bez bodcw do budowy nowych domw z taszymi mieszkaniami (a nawet pozbawia si ich kapitau). W rezultacie zachca si do napraw i przebudowy apartamentw luksusowych; pojawia si te tendencja, by je budowa w nowych domach. Nie ma naiomiast adnych bodcw, by budowa mieszkania dla ludzi o niskich dochodach albo choby utrzymywa istniejce tego rodzaju mieszkania w dobrym stanie. Tak wic lokale dla grup o niskich dochodach bd miay coraz gorsz jako, ich ilo

za nie bdzie wzrasta. Gdy liczba ludnoci powiksza si, pogorszenie jakoci i niedobr taszych mieszka bd pogbia si coraz bardziej i bardziej. Mog one osign punkt, w ktrym wielu wacicieli nic tylko nic ma ju adnego zysku, ale staje wobec coraz wikszych przymusowych strat. Mog przekona si oni, e nie wolno im nawet odda swej wasnoci za darmo. Mog ostatecznie porzuci sw wasno i znikn, a wtedy nie da si obcia ich podatkami. Waciciele przestaj zapewnia ogrzewanie czy inne podstawowe usugi, co zmusza najemcw do porzucania mieszka. Coraz wicej dzielnic podupada i staje si slumsami. Ostatnimi laty w Nowym Jorku zwykym widokiem stay si cae bloki opuszczonych mieszka, w ktrych okna s wybite i zabite deskami, by uniemoliwi wandalom dalsze spustoszenia. Czstsze staj si podpalenia, o ktre podejrzewa si wacicieli. Dalszym skutkiem jest wyschnicie rda dochodw miejskich, gdy wci spada warto nieruchomoci poddanych opodatkowaniu. Miasta bankrutuj albo nie s zdolne dostarcza podstawowych usug. Chocia skutki te staj si tak jasne, e a olepiaj, po stronie tych, ktrzy wprowadzili kontrol czynszw, nie ma oczywicie adnej wiadomoci popenionych bdw. Zamiast tego oskaraj oni system kapitalistyczny. Twierdz, e prywatna przedsibiorczo jeszcze raz zawioda", e prywatna przedsibiorczo nie moe sobie z tym poradzi". Argumentuj wic, e wkroczy musi Pastwo i samo zaj si budow tanich mieszka. Tak wanie si stao w niemal wszystkich krajach, ktre zaangaowane byy w II wojn wiatow lub wprowadziy kontrol czynszw, prbujc przeciwdziaa inflacji pieninej. Tak wic rzd uruchamia gigantyczne programy budownictwa mieszkaniowego na koszt podatnikw. Mieszkania wynajmuje si po cenach, ktre nie zwracaj kosztw budowy i utrzymania. Typowe rozwizanie polega na tym, e rzd wypaca roczne subsydia: albo bezporednio najemcom w postaci niszych czynszw, albo budowniczym i zarzdcom pastwowego budownictwa mieszkaniowego. Bez wzgldu na to, jak nazw nosi przyjte rozwizanie, najemcy w takich budynkach subsydiowani s przez reszt spoeczestwa. Paci si za nich cz czynszu. Wybiera si ich i obdarza przywilejem. Moliwoci polityczne takiego faworyzowania s zbyt oczywiste, by trzeba byo je podkrela. Grupy nacisku lokatorzy nabywaj przewiad-

czenia, e podatnicy winni im s subsydia, e maj do nich prawo. Podejmowane s kolejne, niemal nieodwracalne kroki wiodce w stron totalnego opiekuczego pastwa dobrobytu. I wreszcie o ironio! Im bardziej kontrola czynszw jest oderwana od rzeczywistoci, drakoska i niesprawiedliwa, z tym wiksz gorliwoci prowadzi si polityczn argumentacj na rzecz jej utrzymania. Jeli ustawowo ustalone czynsze wynosz rednio 95 procent czynszw wolnorynkowych i wawcicieli dotyka tylko niewielka niesprawiedliwo, zniesienie kontroli nie wywouje wikszych politycznych sprzeciww, poniewa najemcy bd musieli opaci wzrost wynoszcy rednio jedynie 5 procent. Ale gdy inflacja pienidza jest tak wielka albo ustawodawstwo kontroli cen tak represyjne i oderwane od rzeczywistoci, e ustalone czynsze wynosz zaledwie 10 procent czynszw wolnorynkowych, wacicielom za wyrzdza si wielk niesprawiedliwo, podnosi si wielki krzyk na temat straszliwego za, do jakiego doprowadzioby zniesienie kontroli i zmuszenie najemcw, by pacili uzasadnione ekonomicznie czynsze. Argumentuje si, e byoby niewypowiedzianym okruciestwem i bezsensem da od najemcw, by opacili tak nagy i olbrzymi wzrost. Nawet przeciwnicy kontroli czynszw skonni s wic przyzna, e zniesienie kontroli powinno by procesem przeprowadzanym bardzo ostronie, stopniowo i w cigu pewnego czasu. Tak wic nieliczni tylko maj w tych warunkach do politycznej odwagi i ekonomicznej intuicji, by domaga si choby takiego stopniowego zniesienia kontroli. Podsumowujc im bardziej kontrola czynszw jest oderwana od rzeczywistoci i niesprawiedliwa, tym wiksz trudno polityczn sprawia pozbycie si jej. W wielu krajach zgubn kontrol czynszw utrzymuje si jeszcze cae lata po odrzuceniu innych rodzajw kontroli cen. Polityczne wymwki dla utrzymania kontroli cen zyskuj na wiarygodnoci. Ustawy zapewniaj niekiedy, e kontroli mona zaniecha, gdy odsetek mieszka gotowych do wynajcia przekroczy pewn ustalon liczb. Urzdnicy utrzymujcy kontrol czynszw tryumfalnie wskazuj, e wci jest ich zbyt mao. Oczywicie. Po prostu ustawowe czynsze utrzymywane s na poziomie o tyle niszym od rynkowego, e sztucznie zwiksza to popyt na powierzchni do wynajcia, jednoczenie zniechcajc do powikszania poday. Tak wic im mniej rozsdku wykazuje rzd w ustalaniu niskich czynszw

maksymalnych, tym wiksz mona mie pewno, e nadal trwa bdzie niedobr" wynajmowanych domw i mieszka. Wacicielom wyrzdza si skandaliczn niesprawiedliwo. Powtrzmy zmusza si ich, by subsydiowali najemcw, czsto kosztem wielkich wasnych strat. Nierzadko zdarza si, e subsydiowani najemcy s bogatsi od waciciela, ktrego zmusza si, by wzi na siebie cz rynkowego czynszu. Politycy lekcewa to. Ludzie w innych gaziach gospodarki, ktrych serce bije dla najemcw, popieraj wprowadzenie lub utrzymanie kontroli czynszw; nie posuwaj si przy tym do wniosku, e i od nich samych rzd mgby zada, by w drodze opodatkowania wzili na siebie cz subsydiw dla najemcw. Cay ciar spada na niewielk klas ludzi, ktrzy byli na tyle niegodziwi, e wybudowali lub posiadaj mieszkania do wynajcia. Niewiele jest okrele bardziej obraliwych ni waciciel slumsw. Ale o kogo tu chodzi? To nie czowiek, ktry posiada drog nieruchomo w modnej dzielnicy, ale ktry ma zrujnowan nieruchomo na terenie slumsu, gdzie czynsze s najnisze, a patnoci najbardziej odwlekane, niepewne i niesolidne. Nieatwo wyobrazi sobie, z jakiego powodu (pomijajc niegodziwo natury) czowiek, ktry mgby pozwoli sobie na posiadanie przyzwoitych mieszka do wynajcia, postanowiby mimo to zosta wacicielem slumsu. Gdy nierozsdnej kontroli cen poddaje si artykuy bezporedniej konsumpcji, takie jak na przykad chleb, piekarze mog po prostu przesta produkowa go i sprzedawa. Niedobr natychmiast staje si oczywisty, co zmusza politykw, by podnieli ceny maksymalne lub znieli kontrol. Ale mieszkania s bardzo trwale. Moe min kilka lat, zanim najemcy odczuj rezultaty zniechcania do budowy nowych domw, do zwykych remontw i napraw. Upyn moe jeszcze wicej, zanim uwiadomi sobie, e niedobr i pogorszenie jakoci mieszka wywodz si bezporednio z kontroli czynszw. Co wicej, dopki waciciele uzyskuj jakikolwiek dochd, cho troch przekraczajcy podatki i odsetki od kredytu hipotecznego, wydaje si im, e nie maj innego wyjcia, jak tylko nadal utrzymywa i wynajmowa swe nieruchomoci. Politycy pamitajc, e najemcy maj wicej gosw ni waciciele cynicznie utrzymuj kontrol czynszw dugo po tym, jak zmuszeni zostali odstpi od oglnej kontroli cen. Tak wic wracamy do naszej gwnej lekcji. Presja na kontrol

czynszw pochodzi od tych, ktrzy rozwaaj tylko krtkoterminowe korzyci, jakie w ich wyobrani uzyskuje jedna grupa w spoeczestwie. Ale gdy rozwaymy dugoterminowe skutki, jakie staj si udziaem wszystkich, z samymi najemcami wcznie, zdamy sobie spraw, e kontrola czynszw jest nie tylko coraz, bardziej bezowocna, ale coraz bardziej szkodliwa i to tym bardziej, im jest surowsza i im duej si j prowadzi.

USTAWOWE PACE MINIMALNE

Zobaczylimy ju niektre ze szkodliwych skutkw, jakie wywouje rzd, prbujc w sposb arbitralny podnie ceny wybranych towarw. Tego samego rodzaju szkodliwe skutki wynikaj z prb ustawowego podniesienia pac minimalnych. Nie powinno to dziwi, gdy paca jest w istocie cen. Nieszczciem dla jasnoci ekonomicznego mylenia, cena pracy otrzymaa cakiem inn nazw ni inne ceny. Uniemoliwia to wikszoci ludzi zrozumienie, e cenami i pacami rzdz te same prawa, O pracy myli si w sposb tak emocjonalny i tak wykrzywiony przez polityk, e w wikszoci dotyczcych jej dyskusji lekceway si najbardziej oczywiste zasady. Ludzie, ktrzy pierwsi zaprzeczyliby twierdzeniu, e mona doprowadzi do koniunktury sztucznie podnoszc ceny, ktrzy pierwsi podkrelaliby, e ustawowe pace minimalne mog by najbardziej szkodliwe dla tych wanie przemysw, ktrym miay pomc, bd jednak opowiada si za tym ustawodawstwem i bez wahania potpia jego przeciwnikw. Tymczasem powinno by jasne, e ustawodawstwo dotyczce pac minimalnych ma w najlepszym wypadku tylko ograniczon skuteczno w walce ze zem, jakim s niskie pace, i e dobro, ktre mona dziki niemu osign, bdzie przekracza szkody tylko wtedy, gdy cele tego ustawodawstwa s umiarkowane. Im bardziej jest ono ambitne, im wiksz liczb pracownikw usiuje obj, im bardziej chce podnie ich pace, tym bardziej jest pewne, e skutki szkodliwe przewa nad dobrymi. Przypumy na przykad, i przeprowadzono ustaw zabraniajc wypacania pracownikom mniej ni 106 dolarw za czterdziestogodzinny tydzie pracy. Pierwszy rezultat jest taki, e ci wszyscy,

ktrych praca ma dla pracodawcy warto mniejsz ni 106 dolarw, w ogle nie znajduj zatrudnienia. Nie mona sprawi, by praca osigna dan warto, uznajc za nielegalne wszelkie oferty niszej pacy. W ten sposb mona jedynie pozbawi czowieka moliwoci zarabiania takiej iloci pienidzy, na jak pozwalaj jego umiejtnoci i sytuacja, w ktrej si znajduje. Jednoczenie pozbawia si spoeczestwo nawet tych skromnych usug, jakie zdolny jest dostarczy. Krtko mwic, niskie pace zastpuje si bezrobociem. Wszdzie wywouje si szkody, ktre nie s odpowiednio zrwnowaone. Jedynym wyjtkiem jest sytuacja, w ktrej jaka grupa pracownikw otrzymuje pac rzeczywicie nisz od wartoci rynkowej. Moe si to zdarzy jedynie w rzadkich i specjalnych okolicznociach albo lokalnie, gdy siy konkurencji nie dziaaj w sposb swobodny czy odpowiedni; ale w niemal wszystkich tych szczeglnych przypadkach znale mona lekarstwo rwnie skuteczne, bardziej elastyczne i zagraajce daleko mniejszymi szkodami jest nim dziaalno zwizkw zawodowych. Uwaa si niekiedy, e jeli prawo zmusi do wypacania wyszych wynagrodze w danym przemyle, bdzie on mg naoy wysze ceny na swoje produkty, tak e ciar wyszych pac po prostu przesunie si na konsumentw. Nieatwo jednak dokona tego rodzaju przesuni; nie s te tak atwe do uniknicia, skutki sztucznego podnoszenia pac. Wysza cena za produkt niekoniecznie bdzie moliwa do uzyskania; moe ona po prostu skoni konsumentw do nabywania produktw importowanych albo towarw zastpczych. Albo te jeli konsumenci nadal kupowa bd produkt przemysu, w ktrym nastpi wzrost cen wysza cena spowoduje, e zakupy si zmniejsz. Zatem podczas gdy niektrzy pracownicy w danym przemyle bd korzysta z wyszych pac, inni zostan cakowicie pozbawieni pracy. Jeli natomiast cena produktu nie wzronie, najmniej wydajni producenci w tym przemyle bd wypada z rynku; w ten sposb take dojdzie do ograniczenia produkcji i postpujcego za nim bezrobocia. Gdy wskazuje si na tego rodzaju konsekwencje, niektrzy odpowiadaj: W porzdku; skoro przemys X moe istnie tylko wtedy, gdy wypaca godowe pace, rwnie dobrze moe w ogle przesta istnie, zmuszony do tego pacami minimalnymi". Ale ta miaa wypowied nie uwzgldnia rzeczywistoci. Nie uwzgldnia przede

wszystkim tego, e konsumenci ucierpi z powodu braku produktu. Po wtre nie mona zapomina, e oznacza to skazanie na bezrobocie ludzi pracujcych w danym przemyle. Wreszcie nie wolno pomija faktu, e pace w przemyle X, choby nawet ze, byy najlepsze spord moliwoci, jakie widzieli dla siebie pracownicy w tym przemyle; inaczej poszliby do innej pracy. Zatem jeli w wyniku ustawowych pac minimalnych przemys X upadnie, zatrudnieni w nim wczeniej pracownicy zmuszeni bd korzysta z moliwoci, ktre poprzednio uznawali za mniej pocigajce. Zaczn konkurowa o prac, co cignie w d nawet pace oferowane w tych innych miejscach pracy. Nie da si unikn wniosku, e pace minimalne powiksz bezrobocie. 2 Niemay kopot pojawi si take w wyniku programu zasikw, ktrego celem ma by pomoc ludziom dotknitym bezrobociem wywoanym przez ustawowe pace minimalne. Ustalajc pac minimaln na poziomie na przykad 2,65 dolara za godzin, zakazujemy pracy przez czterdzieci godzin w tygodniu za mniej ni 106 dolarw. Zamy teraz, e oferujemy jedynie 70 dolarw tygodniowo jako zasiek. Oznacza to, e zakazujemy komu pracowa z poytkiem za na przykad 90 dolarw tygodniowo po to, by za 70 dolarw utrzyma go w stanie bezczynnoci. Pozbawiamy spoeczestwo wartoci jego usug. Pozbawiamy czowieka niezalenoci i szacunku dla samego siebie, jakich dostarcza utrzymywanie si choby na niskim poziomie z wasnej pracy oraz wykonywanie potrzebnej pracy; pozbawiamy go ich, gdy obniamy warto tego, co czowiek moe osign wasnym wysikiem. Te skutki nastpuj zawsze, gdy tygodniowy zasiek jest choby o grosik niszy ni 106 dolarw. Jednak im bardziej go podwyszamy, tym bardziej pogarszamy sytuacj pod innymi wzgldami. Jeli oferujemy 106 dolarw zasiku, tym samym proponujemy wielu ludziom dokadnie tyle samo za powstrzymywanie si od pracy, co za prac. Co wicej, niezalenie od tego, ile wynosi kwota zasiku, tworzymy sytuacj, w ktrej ludzie pracuj jedynie za rnic pomidzy pac a zasikiem. Jeli zasiek wynosia przykad 106 dolarw tygodniowo, to od pracownikw, ktrym oferuje si 2,75 dolara za

godzin, da si w istocie (a oni zdaj sobie z tego spraw), by pracowali jedynie za 4 dolary tygodniowo bowiem reszt mog uzyska nie robic nic. 3 Mona by pomyle, e da si unikn tych konsekwencji, oferujc zasiek w pracy" zamiast zasiku w domu"; jednak w ten sposb zmieniamy jedynie ich charakter. Zasiek w pracy oznacza, e tym, ktrzy z niego korzystaj, pacimy wicej, ni za ich wysiki zapaciby im wolny rynek. Zatem tylko cz paco-zasiku zawdziczaj pracy; reszta jest ukryt jamun. Trzeba te podkreli, e rzdowe programy zwikszajce ilo miejsc pracy s w nieunikniony sposb niewydajne, a ich uyteczno wtpliwa. Rzd musi wymyli przedsiwzicia, ktre pozwol zatrudni najmniej wykwalifikowanych. Nie moe zacz uczy ludzi stolarki, kamieniarstwa i tym podobnych ze wzgldu na obaw, e stan si oni konkurencj dla tych, ktrzy ju te umiejtnoci posiadaj, co wywoa sprzeciwy ze strony istniejcych zwizkw zawodowych. Chocia tego nie zalecam, przypuszczalnie byoby na og mniej szkodliwe, gdyby rzd w pierwszym rzdzie otwarcie subsydiowa pace najmniej zarabiajcych pracownikw tam, gdzie ju pracuj. To jednak mogoby stworzy swoistego rodzaju polityczne dolegliwoci. Nie musimy dalej zgbia tego zagadnienia, gdy doprowadzioby to nas do problemw nie zwizanych bezporednio z gwnym tematem. Trzeba jednak pamita o skutkach zasikw i trudnociach, jakie si z nimi wi, gdy rozwaamy wprowadzenie ustawowych pac minimalnych czy te wzrost minimw ju ustalonych 1 .
W roku 1938, gdy rednia paca za godzin pracy w caym przemyle wytwrczym Sianw Zjednoczonych wynosia okoo 63 centy, Kongres ustali ustawowe minimum w wysokoci jedynie 25 centw. W 1945, gdy rednia wzrosa do 1,02 dolara za godzin, Kongres podnis ustawowe minimum d o 40 centw. W 1949, gdy rednia wzrosa do 1,40 dolara, Kongres znw podnis minimum do 75 centw. W 1955, gdy rednia wzrosa do 1,88 dolara, Kongres podwyszy minimum do 1 dolara. W 1961, przy redniej pacy w fabrykach wynoszcej okoo 2,30 dolara za godzin, minimum podniesiono do 1,15 dolara w 1961 i 1,25 dolara w 1963 roku. By skrci wyliczenie: pac minimaln podniesiono do 1,40 dolara w 1967, 1,60 dolara w 1968, 2,00 w 1974, 2,10 w 1975 i do 2,30 w 1976 roku (kiedy rednia paca w caym sektorze prywatnym poza rolnictwem wynosia 4,87 dolara). Nasipnie w 1977 roku, gdy faktyczna rednia paca poza rolnictwem wynosia 5,26 dolara za godzin, pac minimaln podwyszono do 2,65 dolara za godzin, z klauzul pozwalajc podnosi j jeszcze bardziej w cigu trzech nastpnych lat. Tak wic gdy przecitna rednia paca za godzin sza w gr,
1

Zanim skoczymy z tym tematem, powinienem by moe wspomnie o innym przedstawianym niekiedy argumencie na rzecz ustalania pac minimalnych. Utrzymuje si mianowicie, e w przemyle, w ktrym jedna wielka firma cieszy si pozycj monopolistyczn, nie musi ona obawia si konkurencji i moe oferowa pace nisze od rynkowych. Jest to sytuacja wysoce nieprawdopodobna. Tego rodzaju monopolista" musi oferowa wysokie pace w okresie powstawania, aby przycign sil robocz z innych gazi gospodarki. Nastpnie mgby 011 teoretycznie zaprzesta podnoszenia pac odpowiednio do wzrostu, jaki nastpuje w innych gaziach, i w ten sposb doprowadzi do niszych ni standardowe pac za pewnego rodzaju kwalifikacje. Ale byoby to prawdopodobne tylko wtedy, gdyby ten przemys (czy finna) by chory albo kurczy si; gdyby bowiem cieszy si koniunktur lub rozwija dziaalno, nadal musiaby oferowa wysze pace, aby zwikszy ilo siy roboczej. Wiemy z dowiadczenia, e to wanie wielkie firmy te, ktre najczciej oskara si o to, e korzystaj z pozycji monopolistycznej daj najwysze pace i oferuj najlepsze warunki pracy. Z kolei najnisze pace oferuj zazwyczaj mae, marginesowe firmy, by moe borykajce si 7 nadmiern konkurencj. Ale wszyscy pracodawcy musz paci dostatecznie wiele, by zatrzyma pracownikw lub by odcign ich od innych pracodawcw.
3

Przy tym wszystkim nie zamierzamy utrzymywa, e pac nie da si podnie w aden sposb. Chodzi o to tylko, by wskaza, e pozornie atwa metoda podnoszenia ich drog wypowiedzianego przez rzd fiat, jest metod z i najgorsz. W tym miejscu jest chyba rwnie dobre jak kade inne trzeba podkreli, e bardzo czsto reformatorw rni od tych, ktrzy nie chc zaakceptowa ich projektw, nie tyle wiksza filantropia, co wiksza niecierpliwo. Pytanie nie polega na tym, czy chcemy, by ludziom powodzio si jak najlepiej. Wrd ludzi dobrej woli taki cel
rzecznicy pac minimalnych postanawiali, e ustawowe minimum trzeba podnosi przynajmniej proporcjonalnie. Chocia wzrost redniej rynkowej sawki plac poprzedza akty ustawodawcze, nadal utrzymuje si mit, e to wanie ustawodawstwo dotyczce pac minimalnych podnioso pace rynkowe.

mona przyj za oczywisty. Prawdziwe pytanie dotyczy waciwych rodkw, pozwalajcych urzeczywistni to zamierzenie. Ale gdy prbujemy na nie odpowiedzie, nigdy nie wolno traci z oczu kilku podstawowych truizmw. Nie moemy dzieli wicej bogactwa, ni wytwarzamy. Nie moemy w dugich okresach paci za robocizn jako cao wicej, ni wynosi warto jej produkcji.^ Najlepszym sposobem podwyszania pac jest wic podwyszanie kracowej produktywnoci siy roboczej. Mona tego dokona na wiele sposobw: przez wzrost akumulacji kapitau tj. przez zwikszenie iloci maszyn, ktre pomagaj pracownikom; przez nowe wynalazki i udoskonalenia; ze strony pracodawcw przez bardziej wydajne zarzdzanie; ze strony pracownikw przez wiksz pracowito i wydajno; przez lepsze wyksztacenie i szkoleniei Im wicej wytwarza pojedynczy pracownik, tym bardziej podnosi bogactwo caego spoeczestwa. Im wicej wytwarza, tym jego usugi maj wiksz warto dla spoeczestwa, a tym samym dla pracodawcy. A im wicej jest wart dla pracodawcy, tym wysz dostanie pac. Pace realne bior si z produkcji, a nie z dekretw rzdu. Tak wic polityka rzdu powinna by zorientowana nie na nakadanie coraz wikszych obowizkw na pracodawcw, ale na przestrzeganie polityki zachcajcej do osigania zyskw, co skania pracodawcw do rozszerzania dziaalnoci, inwestycji w nowsze i lepsze maszyny, pozwalajce zwiksza produktywno pracownikwr. Krtko mwic, rzd powinien zachca do akumulacji kapitau, a nie zniechca do niej; dziki temu wzrosn mog zarwno zatrudnienie, jak i stawki plac.

CZY ZWIZKI ZAWODOWE NAPRAWD PODNOSZ PACE?

Przekonanie, e zwizki zawodowe mog w istotny sposb podnie pace realne w dugich okresach i wszystkim pracujcym, jest jednym z najwikszych zudze wspczesnoci. Zudzenie to utrzymuje si przede wszystkim dlatego, e nie rozumie si, i wysoko plac okrelana jest przede wszystkim przez produktywno siy roboczej. To wanie z tego powodu pace na przykad w Stanach Zjednoczonych byy bez porwnania wysze ni w Anglii i Niemczech w cigu caych dziesicioleci, kiedy ruch robotniczy" w tych dwch ostatnich krajach by o wiele bardziej rozwinity. Produktywno siy roboczej jest podstawowym czynnikiem okrelajcym pace, jednak wbrew przytaczajcej oczywistoci tego wniosku, zapominany jest on i wymiewany przez przywdcw zwizkowych oraz wielkie grupy pisarzy ekonomicznych, ktrzy zabiegaj 0 reputacj liberaw", mapujc ich. Wniosek ten nie wymaga przy tym jak to sugeruj zaoenia, e pracodawcy wszyscy bez wyjtku s ludmi askawymi i hojnymi, ktrzy za wszelk cen staraj si robi to, co naley. Opiera si na zaoeniu zupenie innym e kady pracodawca za wszelk cen stara si maksymalnie powikszy wasny zysk. Jeli ludzie gotowi s pracowa za mniej, ni naprawd s dla niego warci, dlaczego nie miaby w peni z tego skorzysta/j Dlaczego na przykad miaby przyglda si, jak inny pracodawca wyciga z pracownika 2 dolary, zamiast zapaci wicej 1 wycign 1 dolar? Dopki istnieje taka sytuacja, pracodawcy bd konkurowa ze sob o pracownikw, a do penej wartoci ekonomicznej ich pracy. )

To wszystko nie znaczy, e zwizki zawodowe nie maj do odegrania adnej uytecznej czy uprawnionej roli. Podstawow ich funkcj powinno by dziaanie na rzecz poprawy lokalnych warunkw pracy; powinny te zabiega, by wszyscy ich czonkowie uzyskiwali za sw prac jej prawdziw warto rynkow. Konkurencja bowiem zarwno pomidzy pracownikami o prac, jak i pomidzy pracodawcami o pracownikw nie dziaa doskonale. Nigdy nie mona zakada, e konkretny pracownik lub konkretny pracodawca posiada pene informacje dotyczce warunkw na rynku pracy. Pracownik moe nie zna prawdziwej wartoci rynkowej, jak jego usugi maj dla pracodawcy. Tym samym jego pozycja przetargowa moe by saba. Bdy w ocenie kosztuj go o wiele wicej, ni pracodawc jego bdy. Jeli pracodawca omykowo odrzuca moliwo zatrudnienia pracownika, ktrego usugi mogyby mu przynie zysk, po prostu traci zysk netto, jaki mgby osign z pracy tego jednego czowieka zatrudnia za by moe setki czy tysice ludzi. Natomiast jeli pracownik omykowo odrzuca prac w przekonaniu, e atwo znajdzie inn, za ktr zapac mu wicej, bd moe go wiele kosztowa. W gr wchodz wszystkie rodki jego utrzymania. Nie tylko moe mu si nie uda znale innej, lepiej patnej pracy przez pewien czas moe nie znale adnej pracy, nawet takiej, za ktr pac o wiele mniej. A czas stanowi istot problemu, gdy pracownik i jego rodzina musz je. Moe wic mie on pokus, by raczej zaakceptowa pac, o ktrej sdzi, e jest nisza od rzeczywistej wartoci" pracy, ni podj ryzyko. Jeli jednak pracownicy u danego pracodawcy s zorganizowani i porozumiewaj si z nim, ustalajc znane pace standardowe" za dany rodzaj pracy, mog podnie si przetargow oraz zmniejszy ryzyko bdu. Ale jak uczy dowiadczenie, zwizki zwaszcza gdy sprzyja im jednostronne ustawodawstwo pracy, nakadajce obowizki jedynie na pracodawcw z atwoci mog przekroczy swoje uprawnione funkcje, dziaa nieodpowiedzialnie oraz przyjmowa programy krtkowzroczne i antyspoeczne. Dzieje si tak na przykad zawsze wtedy, gdy zwizki staraj si ustali pace swoich czonkw powyej ich rzeczywistej wartoci rynkowej. Taka prba zawsze prowadzi do bezrobocia. Podobne rozwizania mog by trwae jedynie wtedy, gdy odwouj si do pewnych form zastraszania i przymusu. Jeden ze sposobw polega na tyra, e przynaleno do zwizku jest

ograniczana w inny sposb ni tylko na podstawie wykazywanych kwalifikacji i umiejtnoci Tego rodzaju ograniczenia mog wystpowa pod wieloma postaciami: nowym pracownikom kae si paci wysokie wpisowe, przyjmowanie do zwizku bywa arbitralne, w otwarty lub ukryty sposb dyskryminuje si kandydatw w zalenoci od religii, rasy lub pci; wprowadza si ograniczenia bezwzgldnej liczebnoci czonkw zwizku; zwalcza si, w razie potrzeby si, nie tylko produkty siy roboczej nie zrzeszonej w zwizkach, ale nawet zrzeszonej w analogicznych zwizkach z innych stanw czy miast. Oczywicie najczstszym przypadkiem, w ktrym zastraszanie i przymus wykorzystywane s do podniesienia pac czonkw danego zwizku ponad rzeczywist warto rynkow, jest strajk. Pokojowy strajk jest moliwy. Dopki pozostaje pokojowy, jest uprawnion broni robotnikw, cho naley go stosowa rzadko i jako rodek ostateczny. Jeli wszyscy pracownicy powstrzymuj si od pracy, mog skoni do opamitania upartego pracodawc, ktry paci im zbyt mao. Moe on uwiadomi sobie, e nie bdzie mg zastpi tych pracownikw innymi, rwnie dobrymi, a gotowymi zaakceptowa pace, ktre ci teraz odrzucaj. Ale z chwil, gdy pracownicy dla poparcia swych da musz uy zastraszania czy gwatu, gdy stosuj masowe pikiety, by uniemoliwi niektrym z dotychczasowych pracownikw kontynuowanie pracy lub pracodawcy zatrudnianie nowych, ich sprawa staje si podejrzana. Pikiet uywa si bowiem przede wszystkim nie przeciw pracodawcy, ale przeciw innym pracownikom. Ci inni gotowi s podj prac na stanowiskach oprnionych przez dotychczasowych pracownikw i za place przez tych odrzucane co dowodzi, e moliwoci, jakie maj do dyspozycji, nie s tak dobre jak te, ktre zostay odrzucone przez dotychczasowych zatrudnionych. Jeli zatem dotychczasowym zatrudnionym uda si si uniemoliwi nowym pracownikom zajcie ich miejsca, tym samym uniemoliwi im oni wybr najlepszej z dostpnych moliwoci oraz zmusz do wyboru gorszej. Tak wic strajkujcy d do osignicia uprzywilejowanej pozycji i uywaj siy dla jej obrony przed innymi pracownikami. Jeli przeprowadzona wanie analiza jest poprawna, oglna nienawi do amistrajkw" jest nieuzasadniona. Jeli amistrajki s jedynie zawodowymi zbirami, ktrzy sami posuguj si gwatem, jeli sami nie potrafi wykonywa danej pracy albo tymczasowo paci si

im wysz stawk tylko po to, by stworzy pozr cigej pracy przedsibiorstwa a do chwili, gdy zaniepokojeni dotychczasowi pracownicy wrc do pracy patnej po staremu, nienawi ma swoj podstaw. Ale jeli s to po prostu mczyni i kobiety szukajcy staej pracy i gotowi podj si jej po starych stawkach, to trzeba ich skaza na gorsz prac po to, by strajkujcy robotnicy mogli cieszy si lepsz. T za uprzywilejowan pozycj dotychczasowych zatrudnionych mona utrzyma na duej jednym tylko w gruncie rzeczy sposobem: stale groc uyciem siy. 2 Emocjonalna ekonomia daa podstaw teoriom, ktre nie wytrzymuj spokojnej analizy. Naley do nich pogld, e sia robocza jest w oglnoci niedopacona". Analogi do niego mogoby stanowi przekonanie, e ceny wolnorynkowe w oglnoci s stale zbyt niskie. Zgodnie z innym, niezwykym a wytrwale utrzymywanym pogldem, interesy pracownikw w caym kraju s identyczne i wzrost pac dla czonkw jednego zwizku w jaki niezrozumiay sposb pomaga wszystkim innym pracownikom. W tej idei nie tylko nie ma ani dba prawdy przeciwnie: prawda jest taka, e jeli konkretny zwizek zawodowy moe drog przymusu doprowadzi do podwyki pac swoich czonkw znacznie powyej wartoci rynkowej ich pracy, przyniesie szkod wszystkim innym pracownikom, podobnie jak i innym czonkom spoeczestwa. Aby dokadniej zrozumie, jak do tego dochodzi, wyobramy sobie spoeczestwo, w ktrym zjawiska maj bardzo prosty wymiar arytmetyczny. Zamy, e spoeczestwo skada si po prostu z p tuzina grup pracownikw i e te grupy pocztkowo nie rniy si od siebie pod wzgldem cakowitej wartoci wypat oraz wartoci rynkowej ich produkcji. Powiedzmy, e te p tuzina grup pracownikw to: (1) robotnicy rolni, (2) pracownicy w sklepach detalicznych, (3) pracownicy w przemyle odzieowym, (4) grnicy, (5) pracownicy budowlani i (6) kolejarze. Ich stawki pac, okrelone bez najmniejszego przymusu, niekoniecznie s rwne; tak czy inaczej przyjmijmy dla kadej z nich pocztkowy wskanik rwny 100. Teraz zamy, e kada z grup tworzy zwizek o zasigu krajowym i zdolna jest narzuci swoje

dania, proporcjonalne nie do produktywnoci ekonomicznej, ale do siy politycznej i znaczenia strategicznego. Zamy, e wynik jest nastpujcy: robotnicy rolni w oge nie mog doprowadzi do podniesienia pac, pracownicy w sklepach detalicznych mog uzyska wzrost wynoszcy 10 procent, pracownicy w przemyle odzieowym 20 procent, grnicy 30 procent, pracownicy budowlani 40 procent i kolejarze 50 procent. Zgodnie z naszymi zaoeniami, bdzie to oznaczao przecitny wzrost pac o 25 procent. Teraz zamy, znw dla uproszczenia rachunkw, e cena produktu kadej grupy pracownikw wzrasta o tyle samo procent co jej pace. (Z wielu powodw, midzy innymi dlatego, e koszty robocizny nie stanowi wszystkich kosztw, ceny nie zachowaj si w dokiadnie taki sposb a ju na pewno nie w krtkim okresie. Niemniej podane liczby maj jedynie przedstawi podstawow zasad). Bdziemy mieli zatem sytuacj, w ktrej koszt utrzymania wzronie rednio o 25 procent. Sytuacja robotnikw rolnych chocia nie zmniejsz si ich pace nominalne w kategoriach tego, co mog kupi, istotnie si pogorszy. Pracownicy w sklepach detalicznych, pomimo e uzyskali wzrost pac nominalnych rwny 10 procent, bd w gorszej sytuacji ni w chwili, gdy wycig si rozpocz. Nawet pracownicy w brany odzieowej, ktrych pace wzrosy o 20 procent, w porwnaniu z wczeniejsz sytuacj ponios strat. Sia nabywcza grnikw, ktrych place nominalne wzrosy o 30 procent, lekko tylko si poprawi. Pracownicy budowlani i kolejarze oczywicie zyskaj, ale w rzeczywistoci o wiele mniej ni na pozr. Jednak nawet te obliczenia opieraj si na zaoeniu, e wymuszony wzrost pac nie doprowadzi do adnego bezrobocia. Mogoby tak by tylko wtedy, gdyby wzrostowi pac towarzyszy rwnowany wzrost iloci pienidza i kredytu bankowego; a nawet wtedy byoby nieprawdopodobne, by takie znieksztacenie stawek pac dao si osign, nie tworzc obszarw bezrobocia zwaszcza w przemysach, w ktrych pace wzrosy najbardziej. Gdyby taka inflacja monetarna nie nastpia, wymuszone podwyki pac doprowadziyby do bezrobocia o duym zasigu. Jeli rozwaa wielkoci procentowe, bezrobocie niekoniecznie musiaoby by najwiksze tam, gdzie zwizki osigny najpowaniejsze podw>ki; bezrobocie bdzie si przesuwa i rozkada w zaleno-

ci od wzgldnej elastycznoci popytu na rne rodzaje pracy oraz od cznego" charakteru popytu na rne rodzaje pracy. Jednak jeli uwzgldni si wszystkie te zastrzeenia, okae si prawdopodobnie, e biorc pod uwag rednie w danej grupie bezrobocie pogorszy si sytuacja nawet tych, ktrzy uzyskali najwiksze podwyki. Natomiast w kategoriach dobrobytu trzeba bdzie ponie strat duo wiksz, ni to wynika z arytmetyki, gdy psychologiczne straty tych, ktrzy utrac prac, znacznie przewa nad psychologicznymi zyskami tych, ktrych dochd w kategoriach siy nabywczej nieco wzronie. Sytuacji tej nie mona te poprawi wprowadzajc zasiki dla bezrobotnych. Po pierwsze takie zasiki w znacznej czci wypaca si z zarobkw tych, ktrzy pracuj. Co wicej widzielimy ju, e zasiki waciwej" wysokoci tworz bezrobocie. Dochodzi do tego na kilka rnych sposobw. W przeszoci, gdy silne zwizki zawodowe uwaay za swe zadanie zaopatrywanie wasnych bezrobotnych czonkw w rodki do ycia, zastanawiay si dwa razy, zanim zaday podwyek pac, ktre mogyby wywoa powane bezrobocie. Ale tam, gdzie istnieje system zasikw, zmuszajcy wszystkich podatnikw do utrzymywania ludzi, ktrzy stali si bezrobotni w wyniku nadmiernie wysokich pac, znikaj ograniczenia dla wygrowanych da pacowych. Co wicej, jak ju zauwaylimy, waciwe" zasiki skoni niektrych ludzi do tego, by w ogle nie starali si o prac; inni zauwa, e da si od nich, by pracowali nie za proponowan pac, ale jedynie za rnic pomidzy pac a zasikiem. Natomiast powane bezrobocie oznacza, e produkuje si mniej towarw i e spoeczestwo jest ubosze. Apostoowie zbawienia za porednictwem zwizkw zawodowych czasami prbuj poda inne rozwizanie przedstawionego wanie problemu. To by moe prawda przyznaj e dzi czonkowie silnych zwizkw wyzyskuj midzy innymi pracownikw nie zrzeszonych; ale lekarstwo jest proste: zrzeszy wszystkich. To lekarstwo jednak nie jest tak proste. Po pierwsze wbrew olbrzymim zachtom prawnym i politycznym do zrzeszania si pracownikw w zwizkach zawodowych (w wielu przypadkach mona mwi nawet o przymusie), jakie wprowadzia ustawa Wagnera-Tafta-Hartleya i inne, nie jest rzecz przypadku, e do zwizkw naley tylko okoo jednej czwartej spord tych, ktrzy z korzyci dla siebie pracuj w naszym kraju.

Warunki sprzyjajce zrzeszaniu w zwizkach s skomplikowane o wiele bardziej, ni na og si uwaa. Aie nawet gdyby mona byo osign pen przynaleno pracownikw do zwizkw zawodowych, nie jest prawdopodobne, by siy zwizkw byy cho troch bardziej wyrwnane ni dzisiaj. Niektre grupy pracownikw s w o wiele lepszej sytuacji strategicznej ni inne ze wzgldu na wiksz liczebno, dlatego e wytwarzaj produkt bardziej istotny, e inne gazie gospodarki bardziej zale, od ich przemysu ni od innych, e bardziej ni inne gotowe s uy przymusu. Przypumy jednak, e tak by nie byo. Przypumy wbrew wewntrznym sprzecznociom, zawartym w takim zaoeniu e wszyscy pracownicy mog uy metod przymusu i podnie swoje pace nominalne o taki sam procent. Wtedy okazaoby si, e w dugich okresach sytuacja wszystkich nie byaby lepsza ni wtedy, gdyby pace nie wzrosy w ogle.
3

W ten sposb dotarlimy do samego jdra problemu. Zakada si zwykle, e wzrost pac osiga si kosztem zysku pracodawcw. Moe si to oczywicie zdarzy w krtkich okresach albo w specjalnych okolicznociach. Jeli wymusza si pace w konkretnej firmie, tak silnie konkurujcej z innymi, e nie moe podnie swoich cen, wzrost pac zostanie pokryty z zyskw. Jest to ju mniej prawdopodobne, gdy wzrost pac nastpuje w caej gazi. Jeli nie podlega ona konkurencji zagranicznej, mona w niej podnie ceny i przenie wzrost pac na konsumentw. Poniewa przypuszczalnie wielu spord nich to pracownicy, ich pace realne po prostu zmniejsz si o wzrost kosztw zakupw konkretnego produktu. To prawda, e w wyniku wzrostu cen sprzeda produktw danego przemysu moe spa, co zmniejszy wielko zysku jednak prawdopodobnie odpowiednio zmniejsz si take zatrudnienie i czna kwota wypata. Nie ulega wtpliwoci, e mona sobie wyobrazi przypadek, w ktrym zyski w caej gazi gospodarki zmniejsz si bez adnego spadku zatrudnienia innymi sowy przypadek, w ktrym wzrost stawek plac oznacza odpowiedni wzrost cznych wypat, cae koszty pokryte s z zyskw danego przemysu, a adna firma nie wypada z rynku. Taki rezultat, cho mao prawdopodobny, da si jednak pomyle.

Wemy na przykad bran tak jak koleje, ktre nie zawsze mog przenie wzrost pac w postaci podwyszonych opat na klientw, gdy nie pozwalaj na to regulacje rzdowe. Jest wic przynajmniej moliwe, by zwizki w krtkich okresach osigny zyski kosztem pracodawcw i inwestorw. Inwestorzy mieli niegdy pynne rodki finansowe. Woyli je jednak na przykad w koleje. Obrcili je w szyny i podkady, wagony i lokomotywy. Niegdy ich kapita dao si obrci w kad z tysica postaci, ale dzi jest on mona powiedzie uwiziony w pewnej konkretnej formie. Zwizki dziaajce na kolei mog zmusi ich, by pogodzili si z mniejszym zwrotem kapitau ju zainwestowanego. Inwestorom opaci si prowadzi koleje, gdy tylko zarobi cokolwiek ponad koszty operacyjne nawet jeli bdzie to jedna dziesita procenta ich inwestycji. Ale skutki s nieuniknione. Jeli pienidze zainwestowane w koleje przynosz teraz mniej, ni mog przynie pienidze zainwestowane gdzie indziej, inwestorzy nie wo w koleje ani centa wicej. Mog zastpi kilka rzeczy, ktre zuyj si pierwsze, aby ochroni may zysk z pozostaego kapitau; jednak na dusz met nie zatroszcz si nawet o zastpienie skadnikw majtku, ktre s przestarzae lub ulegy zniszczeniu. Jeli kapita zainwestowany w kraju przynosi im mniej ni kapita zainwestowany za granic, bd inwestowa za granic. Jeli nigdzie nie bd mogli znale dostatecznego zysku, ktry wyrwnaby im ponoszone ryzyko, nie bd inwestowa w ogle. Tak wic wyzysk kapitau przez prac moe by w najlepszym wypadku tylko tymczasowy. Szybko si koczy. W rzeczywistoci koczy si nie tyle w sposb wskazany w naszym hipotetycznym przykadzie, co w wyniku cakowitego wypchnicia z rynku firm najmniej wydajnych, wzrostu bezrobocia i wymuszenia ponownego dostosowania si pac i zyskw w punkcie, w ktrym widoki na normalne (albo przewyszajce normalne) zyski doprowadz do odtworzenia zatrudnienia i produkcji. Ale tymczasem, w wyniku tego wyzysku, bezrobocie i ograniczona produkcja sprawi, e wszyscy stan si ubosi. Nawet jeli sia robocza uzyska na pewien czas wikszy wzgldny udzia w dochodzie narodowym, spadnie on w kategoriach bezwzgldnych. Tak wic relatywne zyski siy roboczej w tym krtkim okresie mog oznacza zwycistwo Pyrrusowe mog

oznacza, e rwnie pracownicy otrzymaj mniej, jeli bra pod uwag realn si nabywcz.
4

Tak wic doszlimy do konkluzji. Chocia zwizki mog na jaki czas zapewni swoim czonkom wzrost plac nominalnych, po czci kosztem pracodawcw, a bardziej jeszcze kosztem pracownikw nie zrzeszonych, zupebiie nie mog zwikszy plac realnych iv dugich okresach i wszystkim pracownikom. Przekonanie, e mog to osign, opiera si na serii zudze. Jednym z nich jest bd post hoc ergo propter hoc: widzi si wielki wzrost pac w cigu ostatniego pwiecza, wynik gwnie inwestycji kapitaowych oraz postpu naukowego i technicznego, a przypisuje si go zwizkom zawodowym gdy one take wzrastay w tym okresie. Ale za zudzenie to odpowiedzialny jest przede wszystkim inny bd; rozwaa si mianowicie jedynie to, co spowodowany daniami zwizkw wzrost pac oznacza w krtkich okresach i dla tych konkretnych pracownikw, ktrzy utrzymali prac; jednoczenie nie ledzi si skutkw, jakie ten wzrost wywiera na zatrudnienie, produkcj i koszty utrzymania wszystkich pracownikw^ cznie z tymi, ktrzy wymusili podwyki. Mona pj dalej, poza t konkluzj, i postawi pytanie, czy zwizki faktycznie nie uniemoliwiay w dugich okresach i w odniesieniu do wszystkich pracownikw takiego wzrostu pac realnych, jaki skdind mgby nastpi. Gdyby w ostatecznym rachunku skutkiem ich dziaania byo zmniejszenie produktywnoci siy roboczej, to okazayby si one si dziaajc na rzecz utrzymania pac na niskim poziomie albo ich ograniczenia. O to wanie moemy teraz zapyta. Co si tyczy produktywnoci, to mona powiedzie, e polityka zwizkw zawodowych miaa pewien wpyw dodatni to prawda. W niektrych przemysach domagay si one wysokich standardw kwalifikacji i umiejtnoci. Na pocztku swej historii zrobiy wiele dla ochrony zdrowia swoich czonkw. Gdy siy roboczej jest pod dostatkiem, poszczeglni pracodawcy maj szans osign krtkoterminowe zyski, poganiajc pracownikw i wykorzystujc ich, nie baczc na szkodliwe dla zdrowia skutki niog bowiem atwo zastpi ich

innymi. Czasem nawet niewiadomi i krtkowzroczni pracodawcy obniali swoje zyski, nadmiernie obciajc robotnikw prac. We wszystkich tych przypadkach zwizki, domagajc si przyzwoitych warunkw, czsto poprawiay zdrowotno i szerzej rozumiany dobrobyt swoich czonkw, jednoczenie powikszajc ich pace realne. Ale w ostatnich latach, w miar wzrostu siy zwizkw oraz w miar jak zdezorientowana publiczna sympatia doprowadzia do tolerancji lub aprobaty dla antyspoecznego postpowania, zwizki wykroczyy daleko poza swoje uprawnione cele. Skrcenie siedemdziesiciogodzinnego tygodnia pracy do liczcego szedziesit godzin przynioso korzy nie tylko zdrowiu i dobrobytowi, ale take w dugich okresach produkcji. Skrcenie tygodnia pracy z szedziesiciu godzin do czterdziestu omiu stanowio zysk dla zdrowia i wypoczynku. Skrcenie tygodnia pracy z czterdziestu omiu godzin do czterdziestu czterech byo korzystne dla wypoczynku, ale niekoniecznie dla produkcji i dochodu. Warto, jak dla zdrowia i wypoczynku ma skrcenie tygodnia pracy do czterdziestu godzin, jest o wiele mniejsza, a ograniczenie produkcji i dochodu jest o wiele bardziej wyrane. A zwizki mwi dzi o tygodniu pracy liczcym trzydzieci pi i trzydzieci cztery godziny a czasami wrcz si go domagaj zaprzeczajc jednoczenie, by mg 011 czy musia doprowadzi do ograniczenia produkcji lub dochodu. Polityka zwizkw zawodowych dziaa przeciw produktywnoci nie tylko wtedy, gdy domagaj si one zmniejszenia liczby godzin pracy. Jest to nawet najmniej szkodliwy sposb, jakim si posuguj, pojawia si bowiem przynajmniej oczywista korzy. Ale wiele zwizkw domagao si sztywnego podziau pracy, co podnosio koszty produkcji i prowadzio do kosztownych i miechu wartych sporw kompetencyjnych". Zwizki przeciwstawiay si take wypatom dokonywanym na podstawie produkcji i wydajnoci, domagajc si jednakowych stawek godzinowych dla wszystkich czonkw, niezalenie od rnic w produktywnoci. Domagay si awansowania wedug stau pracy, a nie kwalifikacji. Pod pozorem walki z ,,poganianiem" doprowadzay do tego, e rozmylnie zwalniano tempo pracy. Ludzie, ktrzy pracowali wicej ni ich koledzy, byli przez czonkw zwizkw potpiani; niekiedy zdarzay si okrutne pobicia; zwizki domagay si zwolnienia ich z pracy. Przeciwstawiay si wprowadzaniu lub udoskonalaniu maszyn. Domagay si, by ich czonkowie, zwolnieni

w wyniku zainstalowania nowych maszyn, bardziej wydajnych i bardziej oszczdzajcych ludzk prac, otrzymywali przez nieograniczony czas gwarantowany dochd". day wprowadzania zasad rozkadania pracy", zgodnie z ktrymi wykonanie danego zadania wymagaoby wikszej liczby pracownikw lub duszego czasu. Domagay si nawet zatrudniania ludzi zupenie niepotrzebnych, co grozio pracodawcom ruin. Wikszo z tych programw podejmowano na podstawie zaoenia, e do wykonania jest pewna ustalona ilo pracy, okrelony fundusz pracy", ktry, aby nie zuy go zbyt szybko, trzeba podzieli na tak wielk ilo ludzi i czasu, jak to tylko moliwe. Zaoenie to jest w jaskrawy sposb faszywe. W rzeczywistoci nie ma granic dla pracy, ktra jest do wykonania. Praca tworzy prac. To, co produkuje A, tworzy popyt na to, co produkuje B. Poniewa jednak to faszywe zaoenie utrzymuje si i poniewa na nim opieraj si programy zwizkw zawodowych, ich ostatecznym skutkiem byo obnienie produktywnoci do poziomu nivSzego, ni skdind mona byo osign. Zatem w ostatecznym rachunku w dugich okresach i w odniesieniu do wszystkich grup pracownikw nastpowao zmniejszenie pac realnych (to znaczy pac wyraonych za pomoc towarw, jakie mona za nie kupi) w stosunku do poziomu, do jakiego skdind mogyby wzrosn. Prawdziwymi przyczynami potnego wzrostu pac realnych w ostatnim stuleciu byy, powtrzmy, akumulacja kapitau i umoliwiony przez ni olbrzymi postp technologiczny. Proces ten nie jest jednak samoczynny. Co wicej, w wyniku zych programw nie tylko zwizkw zawodowych, ale i rzdu, zacz si on zatrzymywa. Wystarczy spojrze na rednie wartoci tygodniowych zarobkw brutto pracownikw sektora prywatnego poza rolnictwem: wyraone w dolarach papierowych wzrosy one, to prawda, z 107,73 dolara w 1968 roku do 189,36 dolara w sierpniu 1977 roku. Ale Biuro Statystyki Pracy, uwzgldniajc inflacj, przekadajc te zarobki na dolary z 1967 roku i biorc pod uwag wzrost cen detalicznych, stwierdzio, e realne zarobki tygodniowe faktycznie spady z 103,39 dolara w 1968 roku do 103,36 dolara w sierpniu 1977 roku. To powstrzymanie wzrostu pac realnych nie byo skutkiem nieodcznie zwizanym z natur zwizkw. Byo wynikiem krtkowzrocznych programw gospodarczych zarwno zwizkw, jak i rzdu. Wci jeszcze jest czas, by zmieni t polityk.

TYLE, ABY ODKUPI PRODUKT"

Amatorzy piszcy na tematy ekonomiczne zawsze poszukuj sprawiedliwych" cen i sprawiedliwych" plac. Te mgliste pojcia sprawiedliwoci ekonomicznej pozostay nam po wiekach rednich. Klasyczni ekonomici wypracowali w to miejsce pojcia inne pojcia funkcjonalnych cen i funkcjonalnych pac. Funkcjonalne s takie ceny, ktre zachcaj do najwikszej produkcji i najwikszej sprzeday. Funkcjonalne s takie place, ktre przyczyniaj si do najwyszego zatrudnienia i do najwyszych cznych realnych wypat. Pojcie funkcjonalnych pac zostao przejte w wypaczonej postaci przez marksistw i ich niewiadomych uczniw ze szkoy siy nabywczej. Jedni i drudzy rozstrzygnicie pytania, czy istniejce pace s godziwe", pozostawiaj umysom niedojrzaym. Prawdziwe pytanie, jak twierdz, dotyczy tego, czy pace te bd dziaa. Mwi nam te, e dziaa bd i ochroni nas przed nadcigajcym krachem gospodarczym tylko takie pace, ktre pozwol pracownikom odkupi wytworzony produkt". Marksici i szkoa siy nabywczej kady kryzys, jaki mia miejsce w przeszoci, przypisuj temu, e w poprzedzajcym go okresie nie wypacano takich wanie zarobkw. I bez wzgldu na to, kiedy to mwi, zawsze s pewni, e pace wci nie s wystarczajce, by odkupi produkt. Doktryna ta okazaa si szczeglnie przydatna w rkach przywdcw zwizkowych. Utracili oni nadziej, e uda im si wywoa motywowane altruizmem zainteresowanie opinii publicznej lub te przekona pracodawcw (z definicji niegodziwych), by zawsze byli uczciwi"; przejli wiec argumentacj obliczon na odwoywanie si do motyww egoistycznych opinii oraz na zastraszanie jej, by zmusia pracodawcw do spenienia zwizkowych da.

Skd jednak mamy wiedzie, kiedy pracownicy maj dokadnie tyle, aby odkupi produkt"? Albo kiedy maj wicej? W jaki sposb mamy dokadnie okreli, ile wynosi waciwa kwota? Poniewa nie wydaje si, by szermierze tej doktryny podejmowali jakiekolwiek powane prby odpowiedzi na te pytania, zadania tego musimy podj si sami. Wydaje si, e niektrzy zwolennicy tej teorii sugeruj, i robotnicy w kadej dziedzinie przemysu powinni otrzymywa do pienidzy, by mc odkupi konkretny wytwarzany przez siebie produkt. Z pewnoci nie maj jednak na myli, e wytwrcy tanich ubra powinni otrzyma tyle, by odkupi tanie ubrania, za wytwrcy futer z norek tyle, by odkupi futra z norek. Albo e ludzie w fabryce Forda powinni otrzymywa tyle, by kupi fordy, za ludzie w fabryce Cadillaca tyle, by kady z nich mg kupi cadillaca. Moe by jednak pouczajce, jeli przypomnimy praktyk zwizkw zawodowych w przemyle samochodowym w latach czterdziestych. Wikszo ich czonkw ju wwczas pod wzgldem wysokoci dochodu naleaa do grnej jednej trzeciej spoeczestwa, a ich zarobki tygodniowe wedug danych rzdowych byy ju o 20 procent wysze ni przecitna wypacana w fabrykach, za blisko dwukrotnie wiksze ni przecitna w handlu detalicznym. Jednoczenie zwizki domagay si podwyki o 30 procent, aby ich czonkowie mogli, mwic sowami jednego z rzecznikw, podtrzyma nasz szybko zaamujc si zdolno do wchonicia towarw, ktre zdolni jestemy wyprodukowa". Co zatem z przecitnym robotnikiem fabrycznym i przecitnym pracownikiem w handlu detalicznym? Jeli w tamtych warunkach potrzeba byo trzydziestoprocentowej podwyki dla robotnikw samochodowych, by uchroni gospodark od zaamania, czy byaby to dostateczna podwyka dla innych? A moe naleaoby im podnie pace o 55 do 160 procent, by da im si nabywcz per capita rwn tej, ktr dysponowali robotnicy w przemyle samochodowym? Przypomnijmy bowiem, e wwczas podobnie jak dzi istniay wielkie rnice pomidzy przecitnymi poziomami pac w rnych gaziach. W 1976 roku zarobki pracownikw w handlu detalicznym wynosiy rednio jedynie 113,96 dolara tygodniowo, podczas gdy przecitna dla robotnikw w caym przemyle wytwrczym wynosia 207,60 dolara, a w budownictwie 284,93 dolara.

(Moemy by pewni, jeli czego uczy historia przetargw pacowych nawet w obrbie jednego zwizku, e robotnicy w przemyle samochodowym gdyby mieli odpowiedzie na nasze ostatnie pytania domagaliby si utrzymania istniejcych rnic. Namitne pragnienie rwnoci ekonomicznej, tak wrd czonkw zwizkw zawodowych, jak i wrd wszystkich innych, polega bowiem na tym, e wszyscy z wyjtkiem zupenie nielicznych filantropw i witych pragniemy raczej dosta tyle, ile maj ju ci, ktrzy wyprzedzaj nas na skali ekonomicznej, ni da tyle, ile sami ju dostajemy, tym, ktrych wyprzedzamy. Ale teraz zajmujemy si logik i trafnoci pewnej teorii ekonomicznej, a nie podobnymi smutnymi przejawami saboci ludzkiej natury). 2 Argumentacja, wedug ktrej pracownicy powinni otrzymywa tyle, by mogli odkupi produkt, jest po prostu szczegln postaci oglnej argumentacji odwoujcej si do siy nabywczej". Utrzymuje si (do poprawnie), e pace robotnikw stanowi ich si nabywcz. Ale w rwnym stopniu prawd jest, e dochd kadego waciciela sklepu spoywczego, waciciela nieruchomoci, pracodawcy stanowi jego si nabywcz, pozwalajc mu zakupi to, co inni musz sprzeda. Jednym za z najwaniejszych towarw, na ktry inni musz znale nabywcw, jest praca. Co wicej wszystko to ma sw drug stron. W gospodarce wymiennej dochd pieniny jednej osoby stanowi koszt dla kogo innego. Kady wzrost godzinowych stawek pac oznacza wzrost kosztw produkcji chyba e jest kompensowany wzrostem produktywnoci. Gdy rzd kontroluje ceny i zakazuje ich podwyszania, wzrost kosztw produkcji pozbawia zyskw producentw najmniej wydajnych, zmusza ich do zaniechania dziaalnoci, oznacza kurczc si produkcj i wzrost bezrobocia. Nawet gdy wzrost cen jest moliwy, wysze ccny zniechcaj nabywcw, zmniejszaj rynek i tak samo prowadz do bezrobocia. Jeli wszdzie wok nastpuje wzrost godzinowych stawek pac o 30 procent i wymusi on wzrost cen rwnie o 30 procent, pracownicy nie mog kupi ani troch wicej produktu; wesoa gonitwa musi zaczyna si wci na nowo. Wielu z pewnoci skonnych bdzie podda dyskusji twierdzenie, i

wzrost pac o 30 procent wymusi rwnie wielki wzrost cen. Rzeczywicie, skutek taki moe nastpi tylko w dugich okresach i jeli pozwoli na to polityka pienina i kredytowa. Jeli poda pienidza i kredytu jest tak nieelastyczna, e nie wzrasta, gdy wymuszane s wysze pace (i jeli zakadamy, e wyszych pac nie usprawiedliwia wyraona w mierniku pieninym aktualna produktywno siy roboczej), wtedy gwnym skutkiem wzrostu stawek pac bdzie wymuszone bezrobocie. W tym ostatnim przypadku jest rwnie prawdopodobne, e czne wypaty zarwno nominalne, jak i pod wzgldem siy nabywczej bd nisze ni wczeniej. Spadek zatrudnienia (jeli jest wynikiem polityki zwizkw zawodowych, a nie przejciowym skutkiem postpu technologicznego) oznacza bowiem z ca pewnoci, e na kadego przypada mniej wyprodukowanych dbr. Niepodobna, by pracownicy wyrwnali swe straty spowodowane bezwzgldnym spadkiem produkcji przez wikszy wzgldny udzia w tej czci produkcji, ktra jeszcze pozostaa. Zarwno Paul H. Douglas w Ameryce, jak i A. C. Pigou w Anglii pierwszy analizujc olbrzymi ilo danych statystycznych, drugi na podstawie niemal czystej metody dedukcyjnej doszli bowiem niezalenie do wniosku, e elastyczno popytu na si robocz wynosi okoo 3 do 4. Oznacza to w jzyku mniej technicznym, e obnienie realnej stawki pia o 1 procent prawdopodobnie powikszy globalny popyt na prac o nie mniej ni 3 procent" 1 . Albo wykadajc to na inny sposb jeli pace wywinduje si powyej punktu produktywnoci kracowej, spadek zatrudnienia zwykle bdzie trzy do czterech razy wikszy od wzrostu stawek pac" 2 , tak wic odpowiednio zmniejsz si cakowite dochody robotnikw. Nawet jeli potraktuje si te liczby jako przedstawiajce elastyczno popytu na sil robocz jedynie w danym okresie w przeszoci, a niekoniecznie pozwalajce wypowiada przewidywania na przyszo, zasuguj one na to, by rozway je jak najpowaniej. 3 Teraz jednak zamy, e wzrostowi stawek pac towarzyszy (lub po nim nastpuje) taki wzrost iloci pienidza i kredytu, e nie dochodzi
1 2

A. C. Pigou, The Theory of Unemployment, 1933, s. 96. Paul H. Douglas, The Theory of U'ages, 1934, s. 501.

do powanego bezrobocia. Jeli zaoymy, e pomidzy pacami i cenami zachodzi wczeniej normalny", dugookresowy zwizek, jest rwnie prawdopodobne, e wymuszony wzrost stawek pac o na przykad 30 procent ostatecznie doprowadzi do mniej wicej takiego samego wzrostu cen. Przekonanie, e wzrost cen bdzie istotnie niszy, opiera si na dwch gwnych bdach. Pierwszy polega na tym, e spoglda si jedynie na bezporednie koszty robocizny w konkretnej firmie lub brany oraz zakada, i odpowiadaj one wszystkim wchodzcym w gr kosztom robocizny. Jest to jednak elementarny bd, w ktrym cz bierze si za cao. Kada brana" odpowiada nie tylko dokadnie jednej czci procesu produkcji rozwaanego horyzontalnie", ale take jednej czci tego procesu rozwaanego wertykalnie", l ak wic w fabrykach samochodowych bezporednie koszty wytwarzania samochodw mog nie przekracza na przykad trzeciej czci kosztw cakowitych. Kto mgby std pochopnie wywnioskowa, e wzrost pac o 30 procent spowoduje wjarost cen samochodw rwny 10 procent lub mniej. Ale to oznaczaoby pominicie porednich kosztw pac, kosztw zawartych w surowcach i zakupywanych czciach, w opatach transportowych, nowych fablykach, narzdziach mechanicznych a take w narzutach stosowanych przez sprzedawcw. Rzdowe oszacowania ukazuj, e w okresie pitnastu lat, od 1929 <lo 1943 wcznie, pace i wynagrodzenia w Stanach Zjednoczonych wynosiy rednio 69 procent dochodu narodowego. W picioletnim okresie 1956-1960 wynosiy one rednio rwnie 69 procent dochodu miodowego! W latach 1972-1976 pace i wynagrodzenia wynosiy rednio 66 procent dochodu narodowego, a jeli uwzgldni wiadczenia socjalne ze strony pracodawcw, cakowite wynagrodzenia dla pracownikw sigay rednio 76 procent dochodu narodowego. Te pl;ice i wynagrodzenia oczywicie trzeba byo wypaci z produktu narodowego. Aby oszacowania dochodu wiata pracy" byy rzetelne, naleaoby wprawdzie skorygowa te liczby zarwno w gr, jak i w d, moemy jednak zaoy na ich podstawie, e koszty robocizny nie mog by mniejsze od okoo dwch trzecich cakowitych kosztw produkcji, a mog przekracza trzy czwarte (zalenie od tego, jak /definiujemy robocizn). Jeli przyjmiemy nisze z tych oszacowa i zaoymy ponadto, e nominalna mara zysku pozostanie bez zmian,

jest cakiem jasne, e wzrost kosztw pac o 30 procent oznaczaby wzrost cen o blisko 20 procent. Taka zmiana oznaczaaby jednak, e nominalna mara zysku, odpowiadajca dochodowi inwestorw, menederw i pracujcych na wasny rachunek, miaaby okoo 84 procent poprzedniej siy nabywczej. W dugich okresach spowodowaoby to zmniejszenie si w porwnaniu z tymi, jakie skdind byyby moliwe inwestycji i liczby nowych przedsiwzi, a w konsekwencji przechodzenie ludzi, ktrzy zajmuj nisze pozycje w hierarchii pracujcych na wasny rachunek, na wysze pozycje w hierarchii pracownikw najemnych. Trwaoby to a do chwili, w ktrej poprzednie relacje w przyblieniu zostayby odtworzone. Ale skoro tak, to moglibymy te powiedzie, e w zakadanych warunkach wzrost pac o 30 procent oznacza ostatecznie wzrost cen rwnie o 30 procent. Wcale nie wynika std, e pracownicy nie mogliby uzyska adnych wzgldnych korzyci. Uzyskaliby wzgldne korzyci za inne grupy w spoeczestwie poniosyby wzgldne straty iv okresie przejciowym. Nieprawdopodobne jednak, by te wzgldne korzyci mogy oznacza korzy bezwzgldn. Tego rodzaju zmiana stosunku kosztw do pac, jak tutaj rozwaamy, przypuszczalnie bowiem nie mogaby nastpi, nie powodujc zarazem bezrobocia oraz nierwnowagi, zakcenia czy ograniczenia produkcji, f a k wic chocia pracownicy mog w okresie przejciowym, w ktrym dochodzi do nowej rwnowagi uzyska wikszy kawaek mniejszego placka, mona wtpi, czy byby on wikszy bezwzgldnie (a atwo mgby si okaza mniejszy) ni dawny, mniejszy kawaek wikszego placka. 4 W ten sposb dochodzimy do problemu oglnego znaczenia i skutkw rwnowagi ekonomicznej. Place i ceny rwnowagowe to takie, przy ktrych popyt i poda wyrwnuj si. Jeli usiuje si z a pomoc przymusu stosowanego przez rzd lub te przez czynniki prywatne wywindowa ceny powyej poziomu rwnowagi, zmniejsza si popyt, a tym samym produkcja. Jeli usiuje si zepchn ceny poniej poziomu rwnowagi, wynikajce std ograniczenie zyskw albo ich cakowita likwidacja oznacza bdzie spadek poday czyli nowej produkcji. Tak wic kada prba wymuszenia cen na poziomie

czy to wyszym, czy to niszym od poziomu rwnowagi (a jest to poziom, w stron ktrego kieruje ceny wolny rynek) bdzie powodowa ograniczenie wielkoci produkcji i zatrudnienia, ktre bd nisze, ni skdind mogyby by. Powrmy zatem do doktryny goszcej, e pracownicy musz dosta tyle, aby odkupi produkt". Produkt narodowy, co powinno by oczywiste, nie jest ani wytwarzany, ani kupowany przez samych tylko robotnikw fabrycznych. Kupuj go wszyscy urzdnicy, ludzie wolnych zawodw, rolnicy, pracodawcy wielcy i drobni, inwestorzy, waciciele sklepw spoywczych, rzenicy, waciciele maych aptek i stacji benzynowych krtko mwic: wszyscy, ktrzy wnosz swj wkad w wytworzenie produktu. Co si tyczy cen, pac i zyskw, jakie powinny okrela dystrybucj tego produktu, to najlepszymi cenami nie s ceny najwysze, ale takie, ktre zachcaj do najwikszej produkcji i najwikszej sprzeday. Najlepszymi stawkami pac dla pracownikw nie s stawki najwysze, ile takie, ktre pozwalaj na pen produkcj, pene zatrudnienie i trwale maksymalne wypaty. Najlepszymi zyskami i to nie tylko / punktu widzenia danego przemysu, lecz take pracownikw nie ..} zyski najnisze, ale takie, ktre zachcaj najwiksz liczb ludzi, by .lali si pracodawcami lub by dali wicej miejsc pracy ni poprzednio. Jeli prbujemy tak pokierowa gospodark, by korzyci odnosia pojedyncza grupa lub klasa, wyrzdzimy szkod wszystkim grupom (lub nawet doprowadzimy je do katastrofy); dotyczy to take czonkw tej wanie klasy, ktrej chcielimy zapewni korzyci. Gospodarki! naley kierowa w taki sposb, by suya wszystkim.

FUNKCJA ZYSKU

Oburzenie, okazywane dzi przez wielu ludzi na samo wspomnienie zwykego sowa zysk, wskazuje na to, jak mao rozumiana jest zasadnicza rola, jak zysk odgrywa w naszej gospodarce. Abymy mogli zrozumie j lepiej, powinnimy raz jeszcze przej obszar omwiony w rozdziale pitnastym, dotyczcym systemu cen; spojrzymy jednak na ten temat z odmiennego punktu widzenia. Jeli rozpatrujemy nasz gospodark jako calOw, zyski wcale nie s bardzo wielkie. Odwoajmy si do przykadowych danych w cigu pitnastu lat od roku 1929 do 1943, dochd netto spek akcyjnych wynosi rednio 5 procent cakowitego dochodu narodowego. W cigu piciu lat 1956-1960 wykazywane przez korporacje zyski po opodatkowaniu nie przekraczay rednio 6 procent dochodu narodowego. W latach 1971-1975 rwnie nie przekraczay one rednio 6 procent (mimo e przypuszczalnie byy przeceniane, gdy ksigowe poprawki na inflacj nie byy wystarczajce). Jednak zyski s t postaci dochodu, ktra wywouje najwiksz wrogo. Jest rzecz znaczc, e o ile w jzyku angielskim istnieje sowo spekulant" (projiteer) utworzone od wyrazu zysk" {profit), uywane w celu napitnowania tych, ktrzy osigaj rzekomo nadmierne zyski, to nie ma sw utworzonych w podobny sposb od wyrazw paca" lub strata". Jednak zyski waciciela zakadu fryzjerskiego mog wynosi rednio nie tylko o wiele mniej ni zarobki gwiazdy filmowej czy szefa firmy zatrudnianego przez korporacj stalow, ale nawet mniej ni rednia paca wykwalifikowanego robotnika. Temat ten zaciemniaj wszelkiego rodzaju nieporozumienia dotyczce faktw. Cakowite zyski General Motors, najwikszej korporacji przemysowej na wiecie, uwaa si za typowe, a nie za wyjtkowe.

Niewielu ludzi wie, ile wynosi wspczynnik umieralnoci" firm. Nie wiedz, i (aby zacytowa wyniki bada TNEC) gdyby przyj, e warunki w przyszoci bd rednio takie same, jak te, w ktrych firmy dziaay w cigu ostatnich pidziesiciu lat, z kadych dziesiciu otwartych dzi sklepw spoywczych okoo siedem dotrwa do drugiego roku; tylko cztery z dziesiciu moe oczekiwa, e bdzie im dane wici czwarte urodziny". Nie wiedz, e jak wskazuj dane statystyczne dotyczce podatku dochodowego pomidzy rokiem 1930 a 1938 liczba korporacji, ktre wykazyway straty, rokrocznie przekraczaa liczb tych, ktre wykazyway zysk. Jak zatem wysoko, rednio biorc, osigaj zyski? Na to pytanie odpowiada si zwykle przywoujc podobne liczby jak przedstawione na pocztku tego rozdziau e rednia zyskw korporacji wynosi mniej ni 6 procent dochodu narodowego. Wskazuje si te, e redni zysk po opodatkowaniu podatkiem dochodowym wynosi we wszystkich korporacjach w przemyle wytwrczym mniej ni pi centw na dolar sprzeday. (Na przykad dla piciu lat 1971-1975 liczba ta bya rwna jedynie 4,6). Ale te oficjalne dane, cho s o wiele nisze od popularnych wyobrae na temat wielkoci zyskw, odnosz si tylko do wynikw finansowych korporacji, ktre oblicza si na podstawie konwencjonalnych metod rachunkowoci. Nic przeprowadzono adnych wiarygodnych oszacowa, uwzgldniajcych wszystkie rodzaje dziaalnoci zarwno firmy nie pojadajce osobowoci prawnej, jak i te, ktre j maj a take odpowiedni liczb lat dobrych i zych. Jednak niektrzy wybitni ekonomici s przekonani, e w cigu dugich okresw i po uwzgldnieniu poprawek na wszystkie straty, na minimalny pozbawiony lyzyka" procent od zainwestowanego kapitau oraz na hipotetyczn ,.rozsdn" warto wynagrodzenia za prac ludzi prowadzcych wasne firmy, nie pozostaje ju aden zysk netto, a by moe pojawia si nawet strata netto. Przyczyn oczywicie nie jest zamierzona filantropia przedsibiorcw (ludzi prowadzcych firmy na wasny mchunek), ale ich optymizm i pewno siebie; zbyt czsto skaniaj ich one do przedsiwzi, ktre nie kocz si powodzeniem albo nawet nie mog si nim koczy 1 .
Patrz Frank II. Knight, Rtik, Uncertainty and Profit, 1921. S jednak powane powody, by przypuszcza, e w kadym okresie, w ktrym nastpowaa nelto akumulacja hipitnlu, musia rwnie wystpowa oglny zysk netto z wczeniejszych inwestycji.
1

W kadym razie jest oczywiste, e kada jednostka inwestujca swj kapita w jakie przedsiwzicie ponosi ryzyko moe nie tylko nie uzyska adnego zwrotu kapitau, ale nawet straci zainwestowan kwot. W przeszoci zawsze istnia wabik w postaci wysokich zyskw w pewnych firmach czy przemysach, skaniajcy przedsibiorcw do podejmowania tego wielkiego ryzyka. Ale obecnie zyski s ograniczone do wysokoci co najwyej 10 procent czy co koo tego, a nadal istnieje ryzyko utraty caego kapitau; czy sytuacja ta moe nie wpywa na znaczenie bodca zysku, a std na zatrudnienie i produkcj? Opodatkowanie najwyszych dochodw w okresie II wojny wiatowej ukazao, w jakim stopniu takie ograniczenia mog nawet w krtkich okresach podkopa wydajno. Dzi jednak prawie wszdzie polityka rzdw wykazuje skonno, by opiera si na zaoeniu, e produkcja bdzie sza dalej automatycznie, bez wzgldu na to, jak bardzo si do niej zniechca. Jedno z najwikszych zagroe dla wiatowej produkcji pynie dzi z prowadzonej przez rzdy polityki ustalania cen. Rzdy nie tylko eliminuj produkcj jednego artykuu za drugim, nie pozostawiajc bodcw dla ich wytwarzania, ale w dugich okresach uniemoliwiaj osignicie zrwnowaonej produkcji, ktra odpowiadaaby faktycznemu popytowi wytwarzanemu przez konsumentw. Gdy gospodarka jest wolna, popyt dziaa w taki sposb, e w pewnych gaziach produkcji osiga si zyski, ktre oficjalne osobistoci rzdowe uznaj za nadmierne", bezsensowne", a nawet ohydne". Jednak ten niewtpliwy fakt nie tylko sprawia, e wszystkie firmy w danej gazi rozszerzaj swoj produkcj a do najdalszych granic; zyski te ponadto przycigaj zewszd nowych inwestorw i producentw a do chwili, kiedy produkcja bdzie do dua, by zaspokoi popyt, zyski za spadn znw do oglnego przecitnego poziomu (albo poniej). W wolnej gospodarce, w ktrej pace, koszty i ceny pozostawia si swobodnej grze konkurencyjnego rynku, widoki na zyski rozstrzygaj o tym, jakie artykuy i w jakich ilociach si wytwarza, a jakich nie wytwarza si w ogle. Jeli produkcja jakiego towaru nie przynosi adnego zysku, oznacza to, e robocizna i kapita s le skierowane: warto zasobw, ktre wykorzystuje si dla uzyskania tego artykuu, przekracza warto jego samego. Jedna z funkcji zysku polega krtko mwic na tym, e

kieruje on czynniki produkcji w taki sposb, by proporcje produkcji tysicy rnych dbr rozoyy si zgodnie z popytem. aden biurokrata, nawet najbardziej byskotliwy, nie moe arbitralnie rozwiza tego problemu. System wolnych cen i wolnych zyskw ustala produkcj na najwyszym moliwym poziomie i usuwa niedobory szybciej ni jakikolwiek inny. Arbitralnie ustalane ceny i podobnie ograniczane zyski mog tylko przeduy okres niedoborw oraz zmniejszy produkcj i zatrudnienie. Funkcja zysku polega te na tym, e wywiera on sta i niesabnc presj na kierownika kadej firmy dziaajcej w warunkach konkurencji, by wprowadza dalsze rodki oszczdnoci i podnosi wydajno, bez wzgldu na to, jaki poziom ju osign. W dobrych okresach czyni to, by jeszcze bardziej zwikszy zyski; w zwykych by dotrzyma kroku konkurentom; w zych by w ogle przetrwa. Zyski mog bowiem nie tylko spa do zera, mog nawet szybko obrci si w straty; czowiek za jest zdolny do wikszych wysikw, gdy chce ocali si przed ruin, ni wtedy, gdy jedynie ma poprawi swoj sytuacj. Wbrew potocznym wyobraeniom, zyski osiga si nie drog podnoszenia cen, ale wprowadzajc rodki oszczdnoci i zwikszajc wydajno, co obnia koszty produkcji. Rzadko si zdarza (a jeli tylko nic mamy do czynienia z sytuacj monopolisty, w dugich okresach nigdy si nie zdarza), by kada firma w danej gazi gospodarki osigaa zyski. Ceny, jakich wszystkie firmy daj za te same towary czy usugi, musz by takie same; ci, ktrzy sprbuj narzuci wysze ceny, nie znajd nabywcw. Dlatego najwiksze zyski staj si udziaem firm, ktre osigny najnisze koszty produkcji. Rozszerzaj one swoj dziaalno kosztem firm niewydajnych. W ten wanie sposb suy si konsumentowi i dobru publicznemu. Zyski, krtko mwic, bior si z relacji kosztw do cen; nie tylko mwi nam, ktre dobra z ekonomicznego punktu widzenia naley wytwarza, ale rwnie j a k i e s najbardziej ekonomiczne sposoby ich wytwarzania. Na pytania te trzeba odpowiedzie w systemie socjalistycznym zupenie tak samo jak w kapitalistycznym; trzeba rozwiza te kwestie w kadym systemie ekonomicznym, jaki mona sobie wyobrazi. Jeli za towary i usugi wytwarza si w wielkiej obfitoci, odpowiedzi, jakich na te pytania udzielaj zysk i strata w warunkach konkurencyjnej wolnej przedsibiorczoci, wykazuj

nieporwnan wyszo nad tymi, ktre mona znale stosujc dowoln inn metod. Pooyem nacisk na obnianie kosztw produkcji, poniewa wydaje si, e t funkcj zyskw i strat najmniej si docenia. Wikszy zysk osiga oczywicie ten, kto wytwarza lepsz puapk na myszy ni jego blini podobnie jak ten, kto wytwarzaj bardziej wydajnie. Zysk stanowi nagrod za podnoszenie jakoci oraz doskonalenie produktu i zachca do nich, jednak ta jego funkcja nigdy nie budzia wtpliwoci.

MIRA INFLACJI

Uwaaem za konieczne od czasu do czasu uprzedzi czytelnika, i pewien program przyniesie pewne nieuniknione skutki pod warunkiem, e nie ma inflacji". W rozdziaach dotyczcych robt publicznych oraz kredytu powiedziaem, e analiz komplikacji, jakie powoduje inflacja, trzeba bdzie odoy. Jednak pienidz i polityka pienina stanowi tak zasadniczy i niekiedy integralny element kadego procesu gospodarczego, e ich oddzielenie choby w celu lepszego objanienia byo bardzo trudne; tote w rozdziaach omawiajcych skutki, jakie rne programy rzdowe i zwizkowe dotyczce cen wywieraj na zatrudnienie, zyski i produkcj, trzeba byo od razu uwzgldni niektre spord rezultatw wywoywanych rnymi rodzajami polityki pieninej. Zanim rozwaymy skutki inflacji w konkretnych przypadkach, powinnimy rozway je w oglnoci. A wczeniej jeszcze warto chyba postawi pytanie, dlaczego wci uciekano si do inflacji, skd bra si jej odwieczny powab, dlaczego jej syreni piew kusi jeden nard za drugim i ciga je na drog ekonomicznej klski? Najbardziej oczywisty, a przy tym najstarszy i najbardziej uporczywy bd, na ktrym opiera si powab inflacji, polega na pomieszaniu pienidza" z bogactwem. Mniema si powszechnie, e bogactwem jest pienidz, czyli zoto i srebro", pisa Adam Smith ponad dwiecie lat temu, a dzieje si tak dlatego, e pienidz spenia podwjn funkcj: narzdzia handlu i miernika wartoci. ... Sta si bogatym to tyle, co zdoby pienidze; sowem, w jzyku potocznym bogactwo i pienidze uwaa si za synonimy"*.
* A. Srailh, Bogactwo narodw, t. II, ks. IV, rozdz. 1, s. 8.

Rzeczywistym bogactwem jest oczywicie to, co si produkuje i konsumuje: skada si na nie ywno, ktr spoywamy, ubrania, ktre nosimy, domy, w ktrych mieszkamy. Bogactwo to linie kolejowe, drogi i samochody; statki, samoloty i fabryki; szkoy, kocioy i teatry; fortepiany, obrazy i ksinki. Jednak dwuznaczno jzyka, ktra miesza pienidz z bogactwem, jest tak potna, e nawet ci, ktrzy niekiedy j sobie uwiadamiaj, ulegaj jej prowadzc swoje wywody. Kady czowiek wie, e gdyby sam osobicie mia wicej pienidzy, mgby kupi od innych wicej rzeczy. Gdyby mia dwa razy wicej pienidzy, mgby kupi dwa razy wicej rzeczy; gdyby mia trzy razy wicej byby wart" trzy razy wicej. Dla wielu wynika std oczywisty wniosek, e gdyby rzd po prostu wypuci wicej pienidzy i podzieli je midzy wszystkich, wszyscy bylibymy o wiele bogatsi. Takie s pogldy inflacjonistw najbardziej naiwnych. Jest te grupa mniej naiwnych, ktrzy rozumiej, e gdyby caa sprawa bya tak atwa, rzd mgby rozwiza wszystkie nasze problemy, po prostu drukujc pienidze. Czuj, e gdzie musi by jaki haczyk; tak wic chcieliby w jaki sposb ograniczy ilo dodatkowych pienidzy, ktre rzd miaby wypuszcza. Chcieliby, aby rzd drukowa akurat tyle, aby wypeni rzekomy deficyt" czy te luk". Ich rozumowanie jest nastpujce: sia nabywcza jest chronicznie deficytowa, poniewa przemys nie jest w stanie rozdzieli pomidzy producentw dostatecznej iloci pienidzy, by jako konsumenci mogli odkupi wytwarzany produkt. Gdzie jest tajemniczy wypyw". Niektrzy dowodz" tego rwnaniami. Po jednej stronie swoich rwna licz pewn pozycj tylko raz; po drugiej nie wriedzie czemu licz t sam pozycj jeszcze kilka razy. W ten sposb powstaje alarmujca luka pomidzy tym, co nazywaj patnociami A", a tym, co nazywaj patnociami A + B". Nastpnie powouj ruch, wkadaj mundury i domagaj si od rzdu, aby wypuci pienidz lub udzieli kredytw", co ma uzupeni zgubione gdzie patnoci B, Mniej ogadzeni apostoowie tego kredytu socjalnego" mog wydawa si mieszni; istnieje jednak nieskoczona liczba szk inflacjonistw nieco tylko bardziej wyrafinowanych, majcych naukowe" plany wypuszczenia wanie takiej iloci dodatkowego pienidza czy kredytu, ktra pozwoliaby wypeni rzekomy chroniczny czy okresowy deficyt, czyli luk, obliczany przez nich w jaki inny sposb.

2 Bardziej zrczni inflacjonici przyznaj, e wszelki istotny wzrost iloci pienidza obniy warto siy nabywczej kadej poszczeglnej jednostki pieninej innymi sowy, e doprowadzi do wzrostu cen artykuw. Ale to nie wprawia ich w zakopotanie. Przeciwnie wanie po to potrzebna jest im inflacja. Niektrzy z nich utrzymuj, e ten skutek poprawi sytuacj biednych dunikw w porwnaniu z bogatymi kredytodawcami. Inni uwaaj, e pozwoli to pobudzi eksport i zniechci do importu. Jeszcze inni sdz, e jest to istotny rodek, ktry pozwala ieczy kryzys, na nowo uruchomi przemys" i osign pene zatrudnienie" 1 . Istnieje mnstwo teorii dotyczcych tego, w jaki sposb zwikszone iloci pienidza (z kredytem bankowym wcznie) wpywaj na ceny. Z jednej strony, jak wanie zobaczylimy, s ci, ktrzy wyobraaj sobie, e mona powikszy ilo pienidza o niemal kad kwot bez oddziaywania na ceny. Widz t zwikszon ilo pienidza jako po prostu rodek zwikszajcy si nabywcz" w tym znaczeniu, e wszystkim pozwala on kupowa wicej dbr ni dawniej. Albo nigdy nie zastanawiaj si nad tym, c ludzie razem wzici nie mog kupi dwa razy wicej dbr, jeli dwa razy wicej dbr si nie wyprodukuje, albo te wyobraaj sobie, e jedyn przyczyn, uniemoliwiajc nieograniczony wzrost produkcji, nie jest niedobr siy roboczej, niedostateczna ilo godzin pracy czy zbyt maa wydajno produkcyjna, ale po prostu niedobr popytu pieninego: jeli ludzie pragn dbr i maj pienidze, by za nie zapaci, to ich zdaniem dobra te zostan wyprodukowane niemal automatycznie. Z drugiej strony jest grupa (nale do niej niektrzy wybitni ekonomici), ktra gosi sztywn mechaniczn teori wpywu poday pienidza na ceny artykuw. Wszystkie pienidze posiadane przez spoeczestwo jak przedstawiaj spraw ci teoretycy zostan zaoferowane na rynku w zamian za wszystkie dobra. Dlatego te cakowita ilo pienidza pomnoona przez jego szybko obiegu" zawsze musi by rwna wartoci wszystkich zakupionych dbr. I dalej
Jesl to obnaona a do najbardziej zasadniczych elementw teoria kcynesislw. Analizuj j szczegowo w The Failure of the ..New Economics", New Kochelle 1959.
1

 z tego powodu (przy zaoeniu, e nie nastpuje adna zmiana w szybkoci obiegu) warto jednostki pieninej musi zmienia si cile odwrotnie proporcjonalnie do iloci pienidza wprowadzonego do obiegu. Jeli podwoi si ilo pienidza i kredytu bankowego, to tym samym dokadnie podwoi si poziom cen"; jeli si je potroi poziom cen wzronie dokadnie trzykrotnie. Krtko mwic jeli zwikszy si n razy ilo pienidza, trzeba bdzie podnie ceny dbr n razy. Nie ma tu miejsca, by objani wszystkie bdy, jakie zawarte s w tym przyjemnym dla oka obrazie2. Sprbujemy natomiast przyjrze si dokadnie, dlaczego i w jaki sposb zwikszenie iloci pienidza podnosi ceny. Zwikszona ilo pienidza powstaje w jaki konkretny sposb. Powiedzmy, e powstaje dlatego, i rzd robi wiksze wydatki, ni moe albo chciaby uzyska w postaci dochodw z podatkw (czy ze sprzeday obligacji, za ktre ludzie pac oszczdnociami). Zamy na przykad, e rzd drukuje pienidze, aby zapaci dostawcom wojennym. W tym przypadku pierwszym skutkiem takich wydatkw rzdu bdzie wzrost cen materiaw wojennych oraz przekazanie dodatkowych pienidzy w rce dostawcw i ich pracownikw. (Poniewa w rozdziale dotyczcym ustalania cen odoylimy dla uproszczenia niektre komplikacje powodowane inflacj, rozwaajc w tej chwili inflacj moemy pomin komplikacje, jakie wywouj podejmowane przez rzd prby ustalania cen. Jeli si je uwzgldni, okae si, e nie zmieniaj istoty analizy. Prowadz jedynie do pewnego rodzaju odroczonej" czy tumionej" inflacji, co ogranicza lub likwiduje niektre z wczeniej pojawiajcych si skutkw, kosztem wzmacniania pniejszych). Dostawcy wojenni i ich pracownicy bd zatem mieli wysze dochody pienine. Wydadz je na konkretne towary i usugi, ktre zechc kupi. Ze wzgldu na zwikszony popyt, sprzedawcy tych nastpnych dbr i usug bd mogli podnie ich ceny. Ludzie, ktrych dochody pienine wzrosy, bd woleli zapaci wysze ceny,
Czytelnik zainteresowany t analiz powinien zajrze do: B. M. Anderson, The Value of Money, 1918, nowe wydanie 1936; Ludwig von Mises, The Theory of Money and Credit, wydania amerykaskie 1936, 1953; albo autorw wspczesnych, Inflation Crisis, and How to Resolve It, New Rochelle 1978.
2

ni oby si bez tych dbr; bd mieli bowiem wicej pienidzy, a dolar bdzie mia w ich oczach subiektywnie mniejsz warto. Nazwijmy dostawcw wojennych i ich pracownikw grup A, a tych, od ktrych bezporednio kupuj oni dodatkowe towary i usugi grup B. Poniewa sprzeda i ceny s wysze, grupa B bdzie z kolei moga zakupi wicej towarw i usug od innej jeszcze grupy grupy C. Grupa C z kolei bdzie moga podnie ceny i uzyska wikszy dochd, ktry wyda na grup D i tak dalej, a do chwili, gdy wzrost cen i dochodw pieninych obejmie praktycznie cae spoeczestwo. Kiedy ten proces dobiegnie koca, dochd niemal wszystkich jeli mierzy go w kategoriach pieninych bdzie wyszy. Ale przy tym (zakadajc, e nie wzronie produkcja towarw i usug) odpowiednio wzrasta bd ceny towarw i usug. Spoeczestwo nie bdzie bogatsze ni dawniej. Nie znaczy to jednak, e wzgldne lub absolutne bogactwo czy dochd kadej jednostki nie ulegn zmianie. Przeciwnie proces inflacji z pewnoci wpynie na losy jednej grupy inaczej ni na losy innej. Grupy, ktre jako pierwsze otrzymay dodatkowe pienidze, skorzystaj najbardziej. Na przykad dochd pieniny grupy A wzronie, zanim wzrosn ceny, tak e ludzie ci bd mogli kupi niemal proporcjonalnie wiksz ilo towarw. Dochody pienine grupy B podnios si pniej, kiedy ceny bd ju nieco wysze; jednak sytuacja grupy B w kategoriach rzeczowych poprawi si. Tymczasem jednak czonkowie grup, ktrych dochd w kategoriach pieninych nadal w ogle si nie zwikszy, zmuszeni bd paci za kupowane towary wysze ceny co oznacza, e bd musieli pogodzi si z niszym ni dawniej standardem ycia. Moemy lepiej objani te zjawiska, jeli przyjmiemy pewne hipotetyczne dane liczbowe. Zamy, e arbitralnie dzielimy cae spoeczestwo na cztery gwne grupy producentw A, B, C i D ktre w czasie inflacji w tej wanie kolejnoci korzystaj z dochodw pieninych. Zatem gdy dochody pienine grupy A wzrosn o pene 30 procent, ceny zakupywanych przez ni towarw w ogle si nie zmieni. Zanim dochody pienine grupy B wzrosn o 20 procent, ceny bd ju wysze rednio o 10 procent. Jednak gdy dochody pienine grupy C wzrosn o zaledwie 10 procent, ceny pjd ju w gr o 20 procent. Innymi sowy zyski, jakie dziki inflacji osigaj pierwsze grupy producentw, niezawodnie powstaj kosztem

strat: ponosz je (jako konsumenci) te grupy producentw, ktre najpniej uzyskuj moliwo podniesienia cen i pac. Jeli inflacj uda si zatrzyma po kilku latach, moe si zdarzy, e ostatecznym rezultatem bdzie wzrost dochodw pieninych rednio 0 np. 25 procent oraz tej samej wielkoci redni wzrost cen, przy czym oba uczciwie rozkadaj si na wszystkie grupy. W ten sposb jednak nie mona wyrwna zyskw i strat okresu przejciowego. Na przykad grupa D, nawet jeli jej dochody pienine i ceny przez ni ustalane wzrosn ostatecznie o 25 procent, bdzie moga kupi po prostu tyle samo towarw i usug, co przed pojawieniem si inflacji. Nigdy nie bdzie moga wyrwna strat z okresu, kiedy jej dochody 1 ceny jeszcze nie wzrosy, a kiedy musiaa paci o 30 procent wicej za towary i usugi kupowane od pozostaych grup producentw A, B i C. 3 Tak wic inflacja okazuje si po prostu jeszcze jednym przykadem naszej gwnej lekcji. Rzeczywicie moe ona przynosi korzyci w krtkich okresach i wybranym grupom, ale tylko kosztem innych. W dugich za okresach przynosi rujnujce skutki caemu spoeczestwu. Nawet stosunkowo umiarkowana inflacja znieksztaca struktur produkcji. Prowadzi do nadmiernego rozwoju niektrych przemysw kosztem innych. Wie si to z niewaciwym zastosowaniem i marnotrawstwem kapitau. Gdy inflacja zmniejsza si lub gdy cakowicie si j zatrzymuje, niewaciwie skierowane inwestycje kapitaowe w postaci maszyn, fabryk czy budynkw biurowych nie mog przynie odpowiedniego zwrotu i trac wiksz cz swojej wartoci. Nie da si te zatrzyma inflacji w sposb agodny i spokojny oraz tym samym unikn nastpujcego po niej kryzysu. Nie da si nawet zatrzyma raz rozptanej inflacji w pewnym z gry zaoonym punkcie czy wtedy, gdy ceny osign pewien uzgodniony wczeniej poziom traci si bowiem kontrol zarwno nad siami ekonomicznymi, jak i politycznymi. Nie mona argumentowa na rzecz inflacyjnego wzrostu cen o 25 procent, by jednoczenie kto inny nie utrzymywa, e argumentacja ta jest dwa razy lepsza dla wzrostu cen o 50 procent, a jeszcze inny e cztery razy lepiej bdzie podnie ceny o 100

procent. Grupy politycznego nacisku, ktre skorzystaj z inflacji, bd nalegay na jej utrzymanie. Co wicej w warunkach inflacji niemoliwa jest kontrola wartoci pienidza. Jak to bowiem widzielimy, zwizek przyczynowy nigdy nie jest po prostu mechaniczny. Nie mona na przykad powiedzie z gry, e wzrost iloci pienidza o 100 procent oznacza bdzie spadek wartoci jednostki pieninej o 50 procent. Warto pienidza, jak widzielimy, zaley od subiektywnych ocen dokonywanych przez tych, ktrzy go posiadaj. Te za oszacowania nie zale wycznie od iloci pienidzy, jakimi dysponuje kada osoba. Zale rwnie od jakoci pienidza. W czasie wojny warto narodowej jednostki pieninej jeli nie jest oparta na standardzie zota w wymianie midzynarodowej bdzie wzrastaa w razie zwycistw i spadaa w razie klsk, bez wzgldu na zmiany w iloci pienidza. Aktualna ocena czsto zalee bdzie od przewidywa dotyczcych iloci pienidza w przyszoci. A take jak to si dzieje z przedmiotami wymiany spekulacyjnej na oceny dokonywane przez rne osoby wpywa nie tylko to, co one sdz o wartoci pienidza, ale rwnie to, co sdz o przyszych ocenach dokonywanych przez innych. Wszystko to wyjania, dlaczego w warunkach raz rozptanej hiperinflacji warto pienidza spada duo szybciej, ni zwiksza si (czy moe si zwiksza) ilo pienidza. Gdy osignie si ten etap, klska jest niemal pena: program inflacji bankrutuje. 4 Inflacja nigdy jednak nie traci swego powabu. Mogoby si nawet wydawa, e aden kraj nie jest w stanie skorzysta z dowiadcze innych, a adne pokolenie nie potrafi si niczego nauczy z cierpie, jakie byy udziaem poprzednikw. Kady kraj i kade pokolenie ulegaj temu samemu miraowi. Sigaj po te same owoce Morza Martwego, ktre w ustach obracaj si w proch i popi. Sama bowiem natura inflacji sprawia, e rodzi ona tysice zudze. W naszych czasach najbardziej uporczywie utrzymywana argumentacja na rzecz inflacji mwi, e napdza ona koa przemysu", e ocali nas od bezpowrotnych strat powodowanych przez zastj i bezczynno, e doprowadzi do penego zatrudnienia". Argumentacja ta

w swojej najbardziej prymitywnej postaci opiera si na odwiecznym pomieszaniu pienidza z rzeczywistym bogactwem. Zakada ona, e powouje si do istnienia now ,,si nabywcz" i e skutki tej nowej siy nabywczej bd pomnaa si, zataczajc coraz szersze krgi, jak fale wywoane rzuconym w staw kamieniem. Jak jednak widzielimy, o rzeczywistej sile nabywczej stanowi inne dobra. Nie mona powikszy jej w cudowny sposb, po prostu drukujc wiksz ilo kawakw papieru nazywanych dolarami. Zasadniczym aktem gospodarki wymiany jest wymiana rzeczy produkowanych przez A na rzeczy produkowane przez B3. Prawdziwym skutkiem inflacji jest zmiana relacji cen i kosztw. Najwaniejsza zmiana, ktr chce si osign, polega na wzrocie cen towarw w stosunku do stawek pac, by w ten sposb odbudowujc waciwe stosunki pomidzy cenami a kosztami produkcji odtworzy zyski firm oraz zachci do ponownej produkcji tam, gdzie istniej nie wykorzystane zasoby. Powmno by zupenie oczywiste, e da si to osign w sposb bardziej bezporedni i uczciwy: obniajc niewaciwe stawki pac. Ale bardziej wyrafinowani rzecznicy inflacji sdz, e jest to dzi niemoliwe politycznie. Czasami id dalej i utrzymuj, e wszystkie propozycje bezporedniego obnienia stawek pac, aby zmniejszy bezrobocie, s antyrobotnicze" bez wzgldu na to, w jakich warunkach si je przedstawia. Sami jednak proponuj, mwic bez ogrdek, oszukanie robotnikw: obnienie realnych stawek pac (to znaczy stawek pac wyraonych w kategoriach siy nabywczej) w wyniku wzrostu cen. Zapominaj o tym, e sami robotnicy stali si bardziej wyrafinowani; e wielkie zwizki zawodowe zatrudniaj ekonomistw specjalistw od pracy, ktrzy znaj si na liczbach indeksowych, i e robotnikw nie da si oszuka. Wydaje si wic niemoliwe, by w obecnych warunkach polityka taka moga osign swoje cele ekonomiczne i polityczne. Wanie bowiem najpotniejsze zwizki, zrzeszajce robotnikw, ktrych stawki pac by moe najbardziej
Patrz: Jolm Stuart Mili, Zasady ekonomii politycznej i niektre jej zastosowania do filozofii spoecznej, Warszawa 1965 (ks. 3, rozdz. 14, par. 2); Alfred Marshall, Principles of Economics (ks. VI, rozdz. XIII, cz. 10); Benjamin M. Anderson, A Refutation or Keynes' Attack on Ihe Doclrine that Aggregate Supply Creates Aggregate Demand", w: Financing American Prosperity, materiay z sympozjum ekonomistw. Patrz take: materiay z sympozjum wydane przez autora tej ksiki, The Critics of Keynesian Economicsy New Rochelle 1960.
3

wymagaj korekty, bd domaga si podwyki plac przynajmniej proporcjonalnie do wrzrostu indeksu kosztw utrzymania. Jeli przeway nacisk potnych zwizkw, niewaciwe relacje pomidzy cenami i najwaniejszymi stawkami pac pozostan nietknite. W rzeczywistoci struktura pac moe wykrzywi si jeszcze bardziej; wielkie masy nie zrzeszonych robotnikw, ktrych stawki pac nwet przed inflacj nie dorwnyway innym (a mogy by nawet nieuczciwie cigane w d, gdy zwizki zabiegaj wycznie o interesy swoich czonkw), bd bowiem w okresie przejciowym jeszcze bardziej karane wzrostem cen.
5

Krtko mwic bardziej wyrafinowani rzecznicy inflacji s zakamani. Nie stawiaj swojej sprawy z pen szczeroci; kocz za na tym, e oszukuj samych siebie. Podobnie jak inflagonici bardziej naiwni, zaczynaj mwi o papierowym pienidzu tak, jakby on sam by pewn postaci bogactwa, ktre mona do woli tworzy za pomoc maszyn drukarskich. Niekiedy nawet z namaszczeniem dyskutuj na temat mnonika", dziki ktremu kady dolar wydrukowany i wydany przez rzd w magiczny sposb staje si rwnowany kilku dolarom dodanym do bogactwa kraju. l ak wic zawsze w przypadku kryzysu odwracaj oni uwag, zarwno publiczn, jak i swoj wasn, od jego rzeczywistych przyczyn. Rzeczywistymi bowiem przyczynami s na ogl niewaciwe dostosowania w obrbie struktury pac, kosztw i cen: pomidzy placami a cenami, pomidzy cenami surowcw a cenami wyrobw gotowych, pomidzy jedn a drug cen czy jedn a drug pac. Po osigniciu pewnego punktu, te niewaciwe dostosowania eliminuj bodce skaniajce do produkcji albo sprawiaj, e produkcji w istocie nic mona dalej prowadzi; wskutek organicznych zalenoci wzajemnych w naszej gospodarce wymiany kryzys rozszerza si. Penej produkcji i zatrudnienia nie da si odtworzy, dopki te niewaciwe dostosowania nie ulegn poprawie. To prawda, inflacja moe niekiedy je naprawi; jest to jednak sposb gwatowny i niebezpieczny. Nie dokonuje tych korekt otwarcie i uczciwie, ale przy uyciu zudzenia. Inflacja w istocie narzuca welon /udzenia na kady proces ekonomiczny. Zwodzi i oszukuje prawie

wszystkich, cznie z tymi, ktrzy cierpi z jej powodu. Wszyscy mamy nawyk mierzenia naszych dochodw i bogactwa w kategoriach pieninych. Ten nawyk umysu jest tak silny, e nie mog go konsekwentnie odrzuci nawet profesjonalni ekonomici i ekonometrycy. Nic jest atwo widzie zwizki ekonomiczne zawsze w kategoriach rzeczywistych dbr i rzeczywistego bogactwa. Kt z nas nie czuje si bogatszy i oardziej dumny, gdy mwi mu si, e nasz dochd narodowy podwoi si (w kategoriach nominalnych oczywicie) w stosunku do pewnego okresu przed inflacj? Nawet urzdnik, ktry zwykle dostawa 75 dolarw na tydzie, a teraz dostaje 120, myli, e jego sytuacja musiaa si w jaki sposb poprawi chocia ycie kosztuje go dwa razy wicej ni wtedy, gdy dostawa 75 dolarw. Nie jest oczywicie lepy i dostrzega wzrost cen. Ale te nie ma tak penej wiadomoci swojej rzeczywistej sytuacji, jak miaby wtedy, gdyby koszty ycia nie ulegy zmianie, jego nominalna pensja za zmniejszya si, dajc mu t sam zmniejszon si nabywcz, jak ma obecnie gdy wzrosa jego pensja, ale ceny jeszcze bardziej. Inflacja jest autosugesti, hipnoz, znieczuleniem, ktre pozwala stpi bl operacji. Inflacja to opium dla ludu. 6 I na tym wanie polega jej polityczna funkcja. To wanie dlatego, e inflacja wszystko gmatwa, tak konsekwentnie uciekaj si do niej nasze wspczesne rzdy gospodarki planowej". Widzielimy w rozdziale czwartym by przywoa choby tylko jeden przykad e faszywe jest przekonanie, i roboty publiczne koniecznie musz stworzy nowe miejsca pracy. Widzielimy, e gdy pienidze pochodz z podatkw, to kady dolar wydawany przez rzd na roboty publiczne oznacza, i podatnicy wydaj o jeden dolar mniej na wasne potrzeby, kade za miejsce pracy stworzone przez roboty publiczne oznacza jedno miejsce pracy zniszczone w sektorze prywatnym. Zamy jednak, e robt publicznych nie opaca si z przychodw z opodatkowania. Zamy, e opaca si je finansowaniem deficytowym to znaczy z przychodw z poyczek zaciganych przez rzd albo te za pomoc maszyn drukarskich. Wydaje si wtedy, e opisany wanie skutek nie powinien mie miejsca. Wydaje si, e roboty publiczne powstaj dziki nowej" sile nabywczej. Nie mona po-

wiedzie, i ta sia nabywcza zostaa odebrana podatnikom. Wydaje si na razie, e spoeczestwo uzyskao co za nic. Ale teraz, zgodnie z nasz lekcj, spjrzmy na odlege skutki. Poyczki trzeba bdzie kiedy spaci. Rzd nie moe wci i w nieskoczono pitrzy dugu; jeli bowiem sprbuje tego dokona, pewnego dnia zbankrutuje. Jak Adam Smith zauway w 1776 roku: Nie mona chyba przytoczy, jak sdz, adnego przykadu, by dugi narodowe, ktre osigny nadmiern wysoko, spacono uczciwie i cakowicie. Jeli doprowadzono kiedykolwiek do tego, i dochody publiczne zostay odcione, to zawsze czyo si to z bankructwem, czasem jawnym, ale zawsze rzeczywistym, chocia czsto zamaskowanym pozorami wypacalnoci*. Jednak gdy rzd przystpuje do spaty dugu, ktry zosta zacignity na sfinansowanie robt publicznych i zakumulowany, z koniecznoci musi ciga wicej podatkw, ni wydaje pienidzy. W tym pniejszym okresie musi wic niszczy wicej miejsc pracy, ni ich wytwarza. Dodatkowe nadmierne opodatkowanie nic tylko wysysa si nabywcz; obnia rwnie albo eliminuje bodce do produkcji, zmniejszajc w ten sposb cakowite bogactwo i dochd kraju. Przed tym wnioskiem uchroni moe jedynie zaoenie (oczywicie zawsze przyjmowane przez apostow wydatkw rzdowych), e politycy u wadzy wydawa bd pienidze tylko w okresach, ktre skdind byyby okresami kryzysowymi czy deflacyjnymi", bd za niezwocznie spaca dugi w okresach, w ktrych skdind wystpowaaby wysoka koniunktura, czyli w okresach inflacyjnych". Jest to czarujca fikcja, gdy niestety politycy u wadzy nigdy tak nie postpowali. Co wicej, przewidywania ekonomiczne s tak niepewne, presja polityczna dziaa w taki sposb, e jest nieprawdopodobne, by rzdy kiedykolwiek miay tak postpowa. Finansowanie deficytowe, gdy raz si je wprowadzi, tworzy potne usankcjonowane interesy, ktre domagaj si jego kontynuacji w kadych warunkach. Jeli nie podejmie si adnej uczciwej prby, aby spaci zakumulowany dug, a zamiast tego ucieka si do zwykej inflacji,
* A. Smith, Bogactwo narodw, t. II, ks. V, rozdz. 3, s. 739.

nastpuj skutki ju przez nas opisane. Kraj jako cao nie moe bowiem uzyska czego nie pacc za to. Sama inflacja jest postaci opodatkowania. Jest by moe postaci najgorsz z moliwych, gdy zwykle kadzie si najwikszym ciarem na tych, ktrym najtrudniej jest paci. Przy zaoeniu, e inflacja na rwni wpywa na wszystkich i na wszystko (co, jak widzielimy, nigdy nie jest prawd), byaby ona rwnoznaczna z jednolitym podatkiem obrotowym, o stawce procentowej jednakowej dla wszystkich bez wyjtku artykuw tak dla chleba i mleka, jak dla diamentw i futer. Mona j sobie take wyobrazi jako jednolity podatek, o tej samej bez wyjtku stawce procentowej, naoony na dochody. Podatek ten obejmuje nie tylko osobiste wydatki kadego czowieka, ale i jego oszczdnoci oraz polis ubezpieczenia na ycie. Jest to w istocie jednolita danina majtkowa, ktra nie zna wyjtkw i przy ktrej ubogi paci taki sam odsetek jak bogaty. Jednak sytuacja jest nawet jeszcze gorsza, gdy, jak to widzielimy, inflacja nie wpywa i nic moe wpywa jednakowo na wszystkich. Niektrzy cierpi bardziej ni inni. Ujmujc rzecz w kategoriach procentowych, biedni s zazwyczaj bardziej opodatkowani ni bogaci, nie maj bowiem do dyspozycji tych samych co tamci rodkw ochrony spekulacyjnych zakupw aktyww posiadajcych realn warto. Inflacja jest podatkiem, na ktry nie maj wpywu wadze podatkowe. Uderza na olep we wszystkich kierunkach. Stanowi opodatkowanie o nie ustalonej stawce, ktrej nie mona okreli z gry. Wiemy, jaka jest dzisiaj; nie wiemy, jaka bdzie jutro; jutro nie bdziemy wiedzie, jaka bdzie dzie pniej. Podobnie jak kady inny podatek, inflacja okrela postpowanie firm i jednostek. Zniechca do wszelkiej roztropnoci i zapobiegliwoci. Zachca do rozrzutnoci, hazardu, wszelkiego rodzaju lekkomylnego marnotrawstwa. Dziki niej czsto bardziej si opaca spekulowa ni produkowa. Inflacja rozryw. cay gmach stabilnych zwizkw ekonomicznych. Jej niewybaczalne niesprawiedliwoci skaniaj ludzi, by podejmowali rozpaczliwe rodki zaradcze. Sieje zasiew faszyzmu i komunizmu. Skania ludzi, by domagali si totalitarnej kontroli. Niezmiennie koczy si gorzkim rozczarowaniem i zaamaniem.

ATAK NA OSZCZDZANIE

Od niepamitnych czasw zawarta w przysowiach wiedza nauczaa nas cnoty oszczdzania i ostrzegaa przed konsekwencjami rozrzutnoci i marnotrawstwa. Wiedza ta odzwierciedlaa zarwno potoczn etyk, jak i zwyke sdy roztropnoci rodzaju ludzkiego. Zawsze jednak byli rozrzutnicy. I oczywicie zawsze byli te teoretycy, gotowi da uzasadnienie ich rozrzutnoci. Ekonomici klasyczni, obalajc bdy swoich czasw, ukazywali, e polityka oszczdzania, ktra leaa w najlepszym interesie jednostki, suya take najlepszym interesom narodu. Ukazywali, e racjonalny ciuacz, zabezpieczajc si na przyszo, nie wyrzdza szkody, ale pomaga caemu spoeczestwu. Ale dzisiaj dawna cnota oszczdzania, podobnie jak jej obrona przeprowadzona przez ekonomistw klasycznych, jeszcze raz jest atakowana, na podstawie rzekomo nowych argumentw, podczas gdy w modzie jest przeciwstawna doktryna wydatkw. Sdz, e aby to fundamentalne zagadnienie owietli tak, jak to tylko moliwe, najlepiej bdzie rozpocz od klasycznego przykadu uytego przez Bastiata. Wyobramy sobie zatem dwch braci, jednego i o/rzutnika a drugiego roztropnego, z ktrych kady odziedziczy .uni, przynoszc mu dochd w wysokoci 50 000 dolarw rocznie. Moemy zaniedba tutaj podatek dochodowy oraz kwesti, czy obaj bracia rzeczywicie powinni pracowa na ycie albo czy powinni wyda wikszo dochodu na cele dobroczynne te zagadnienia nie istotne dla tematu, ktry nas teraz interesuje. I ;tk wic Albin, pierwszy brat, jest rozrzutnikiem. Wydaje nie tylko / temperamentu, ale i dla zasady. Jest uczniem (by nie wraca si dalej) Rodbertusa, ktry w poowie dziewitnastego wieku oznajmia,

e kapitalici musz a do ostatniego grosza wydawa swoje dochody na komfort i luksusy", jeli bowiem zdecyduj si oszczdza, ... nastpi akumulacja dbr i cz robotnikw nic bdzie miaa pracy" 1 . Albina zawsze zobaczy mona w nocnych klubach; jego dom utrzymany jest w pretensjonalnym stylu i peno w nim suby; Albin ma kilku kierowcw i nie auje sobie samochodw; utrzymuje stajni wycigow, pywa jachtami i podruje; obwiesza on brylantowymi bransoletami i futrami; daje przyjacioom kosztowne i bezuyteczne podarunki. Postpujc w ten sposb, musi wyczerpa kapita. Ale c z tego? Skoro oszczdzanie jest grzechem, rozrzutno musi by cnot; tak czy owale po prostu wyrwnuje on szkody, jakie swoimi oszczdnociami powoduje jego brat-dusigrosz Beniamin. Nie trzeba chyba mwi, e Albin jest wielkim ulubiecem szatniarek, kelnerw, restauratorw, jubilerw, sprzedawcw futer, wszelkiego rodzaju luksusowych firm. Uwaaj go oni za publicznego dobroczyc. Z ca pewnoci dla wszystkich jest jasne, e daje on zatrudnienie i rozsiewa wok pienidze. Jego brat Beniamin cieszy si w porwnaniu z nim znacznie mniejsz popularnoci. Rzadko widzi si go u jubilerw, sprzedawcw futer czy w nocnych klubach; nie wzywa gwnych kelnerw po imieniu. Podczas gdy Albin wydaje co roku nie tylko cae 50 000 dolarw dochodu, ale oprcz tego siga do kapitau, Beniamin yje o wiele skromniej i wydaje tylko okoo 25 000 dolarw. Ludzie, ktrzy widz tylko to, co rzuca si w oczy, uwaaj oczywicie, e dostarcza on mniej ni poow tego zatrudnienia, co Albin, pozostae za 25 000 dolarw jest tak bezuyteczne, jakby w ogle nie istniao. Przyjrzyjmy si jednak, co w rzeczywistoci robi Beniamin z pozostaymi 25 000 dolarw. Nie skada ich na kupk w portfelu, szufladach biurka czy w skarbcu. Albo deponuje je w banku, albo inwestuje. Jeli skada je w banku komercyjnym lub oszczdnociowym, bank albo poycza pienidze firmom na krtkie terminy jako kapita obrotowy, albo wykorzystuje je do zakupu papierw wartowciowych. Innymi sowy Beniamin, bezporednio lub porednio, inwestuje swoje pienidze. A kiedy pienidze si inwestuje, wykorzystane zostaj do zakupu lub budowy dbr kapitaowych domw, budynkw biuro1

Karl Rodbcrtus, Overproduction arid Crises, 1850, s. 51.

wych, fabryk, statkw, ciarwek czy maszyn. Kade takie wykorzystanie wprowadza do obiegu t sam ilo pienidzy i daje takie samo zatrudnienie, jak rwna kwota wydana bezporednio na konsumpcj. Oszczdnoci", krtko mwic, s we wspczesnym wiecie jedynie inn postaci wydawania. Rnica polega zwykle na tym, e pienidze te przechodz do kogo innego, kto wydaje je na rodki pozwalajce powikszy produkcj. Co si tyczy zatrudnienia, oszczdnoci" i wydatki Beniamina daj go razem tyle, ile same wydatki Albina; tyle samo te pienidzy wprowadzaj do obiegu. Gwna rnica polega na tym, e zatrudnienie spowodowane wydatkami Albina moe zauway nawet lepy na jedno oko; natomiast nieco wikszej uwagi i chwili namysu wymaga, by uwiadomi sobie, e kady dolar z oszczdnoci Beniamina daje tyle samo miejsc pracy, co kady z dolarw rozrzucanych wok przez Albina. Mijaj lata. Albin jest bez grosza. Nie wida go ju w nocnych klubach i modnych sklepach; ci, ktrzy kiedy korzystali z jego pienidzy, wspominaj go jako gupca. Pisze do Beniamina bagalne listy. Beniamin za, ktry nadal oszczdza i wydaje w tej samej mniej wicej proporcji, nie tylko zapewnia wicej ni kiedykolwiek miejsc pracy (poniewa dziki inwestycjom wzrosy jego dochody) j e g o inwestycje przyczyniaj si do tego, e te miejsca pracy s lepiej patne i bardziej produktywne. Jest bogatszy: ma wikszy kapita i wiksze dochody. Mwic krtko doda co do zdolnoci produkcyjnej narodu. Albin tego nie dokona. 2 W ostatnich latach naroso w zwizku z oszczdnociami tak wiele bdw, e nasz przykad dwch braci nie pozwala wyjani ich wszystkich. Trzeba powici im nieco wicej miejsca. Wiele z nich bierze si ze zwykego pomieszania poj, tak elementarnego, e a wydaje si niewiarygodne zwaszcza gdy znajdujemy je w dzieach ronionych pisarzy ekonomicznych. Na przykad sowo oszczdzanie czasami uywane jest na okrelenie gromadzenia pienidzy, czasami '/.lik znaczy inwestowanie, przy czym te dwa znaczenia nie s jasno i logicznie odrniane. Zwykle gromadzenie gotwki, jeli jest nieracjonalne, bezpodstawne i zachodzi na du skal, w wikszoci sytuacji ekonomicznych jest

szkodliwe. Jednak tego rodzaju gromadzenie zdarza si niezwykle rzadko. Zjawisko podobne cho naley je wyranie odrnia zachodzi niekiedy po pierwszych oznakach spadku koniunktury. Kurcz si wtedy zarwno wydatki konsumpcyjne, jak i inwestycje. Konsumenci ograniczaj swoje zakupy. Czyni to po czci z obawy, e mog straci prac, i w zwizku z tym chc zachowa swoje zasoby; ograniczaj zakupy nie dlatego, e chc mniej konsumowa, ale dlatego, e chc zapewni sobie zdolno konsumpcji jeszcze przez dugi okres po utracie pracy. Ale konsumenci ograniczaj zakupy take z innego powodu. Ceny dbr przypuszczalnie ju si obniyy, a oni spodziewaj si dalszego spadku. Sdz, e jeli odo wydatki, bd mogli wicej otrzyma za swoje pienidze. Nie chc mie zasobw w dobrach, ktrych warto spada, ale w pienidzu, ktrego warto ich zdaniem (relatywnie) wzronie. Te same wzgldy powstrzymuj ich od inwestowania. Stracili zaufanie do zyskownoci dziaania gospodarczego, a przynajmniej uwaaj, e jeli poczekaj kilka miesicy, bd mogli taniej kupi akcje czy obligacje. Wolno nam wic uzna, e albo nie chc mie w rku dbr, ktrych warto moe spa, albo te e przetrzymuj sam pienidz w przewidywaniu wzrostu jego wartoci. Tej czasowej niechci do dokonywania zakupw nie mona nazwa oszczdzaniem" we waciwym znaczeniu. Motywy tego zachowania s inne ni w przypadku zwykego oszczdzania. Jeszcze wikszym za bdem jest stwierdzenie, e tego rodzaju oszczdzanie" jest przyczyn kryzysu. Przeciwnie jest ono jego skutkiem. To prawda, e ta niech do zakupw moe wzmocni i przeduy kryzys. Niekiedy, gdy rzd podejmuje kapryne dziaania interwencyjne i kiedy przedsibiorcy nie wiedz, jaki bdzie jego nastpny krok, powstaje sytuacja niepewnoci. Zyski nie s na nowo inwestowane. Firmy i jednostki pozostawiaj gotwk w bankach i powikszaj dodatnie salda kont. Odkadaj wiksze rezerwy na wypadek zdarze losowych. Moe si wydawa, e to gromadzenie gotwki jest przyczyn obnienia aktywnoci gospodarczej. Jednak prawdziw przyczyn jest niepewno wywoana polityk rzdu. Wiksze salda gotwkowe firm i jednostek s tylko jednym z ogniw w acuchu skutkw tej niepewnoci. Obarczanie nadmiernych oszczdnoci" win za spadek aktywnoci gospodarczej przypomina oskaranie

ludzi, ktrzy nie chc paci wicej za jabka, o to, e doprowadzili do spadku cen gdy tymczasem prawdziw przyczyn tego spadku s rekordowe zbiory. Jednak gdy raz postanowiono wyszydzi jaki rodzaj postpowania czy jak instytucj, kad skierowan przeciw nim argumentacj, nawet najbardziej pozbawion logiki, uznaje si za wystarczajc. Mwi si, e rne gazie przemysu dbr konsumpcyjnych stworzono w oczekiwaniu pewnego popytu i e jeli ludzie zaczn oszczdza, oczekiwania te nie zostan spenione i rozpocznie si kryzys. To twierdzenie opiera si przede wszystkim na bdzie, ktry ju analizowalimy: zapomina si tu mianowicie, e oszczdnoci na dobrach konsumpcyjnych wydawane s na dobra kapitaowe, tote oszczdnoci" wcale niekoniecznie musz oznacza zmniejszenie cakowitych nominalnych wydatkw. W argumentacji tej mona znale jeden tylko prawdziwy element: kada zmiana, ktra jest naga, moe powodowa zakcenia. Doszoby do dokadnie takich samych zakce, gdyby konsumenci nagle przenieli popyt z jednego artykuu konsumpcyjnego na inny. Gdyby dotychczasowi ciuacze nagle przenieli swj popyt z dbr kapitaowych na konsumpcyjne, zakcenia byyby nawet jeszcze wiksze. Przeciw oszczdzaniu podnosi si jeszcze jeden argument. Mwi si, e jest ono po prostu i bez reszty gupie. Omiesza si dziewitnasty wiek za to, e rzekomo wpoi ludziom doktryn goszc, i rodzaj ludzki oszczdzajc moe wypieka coraz to wikszy placek i nigdy go nie je. Takie ujcie tego procesu samo w sobie jest. naiwne i dziecinne. By moe najatwiej bdzie rozprawi si z nim, jeli przed stawimy sobie nieco bardziej realistyczny obraz tego, co waciwie si dzieje. Wyobramy wic sobie nard, ktry cznie oszczdza co rok okoo 20 procent cakowitej rocznej produkcji. Liczba ta znacznie przekracza kwoty oszczdnoci netto, ktre faktycznie wystpoway w historii Stanw Zjednoczonych 2 , jest to jednak liczba okrga i atwo
Historycznie rzecz biorc, 20 procent odpowiadaoby w przyblieniu kwocie brutto produktu narodowego brutto, ktr co roku powicano na tworzenie kapitau (bez wyposaenia kupowanego przez konsumentw). Jeli jednak uwzgldni si poprawk na konsumpcj kapitaow, roczne oszczdnoci netto byyby blisze 12 procent. Por. George Icrborgh, The Bogey of Ecortomic Maturity, 1945. W 1977 roku prywatne inwestycje narodowe brutto szacowano oficjalnie na 16 procent dochodu narodowego brutto.
2

uy jej do oblicze; pozwala take usun wszelkie wtpliwoci tych, ktrzy uwaaj, e nasze oszczdnoci byy nadmierne". Tak wic w wyniku oszczdnoci i inwestycji cakowita produkcja krajowa z roku na rok bdzie wzrastaa. (Aby wyodrbni problem, pomijamy tutaj oywienie, spadek koniunktury i podobne fluktuacje). Powiedzmy, e ten roczny wzrost produkcji wynosi 2,5 punkta. (Przyjmujemy procent prosty zamiast skadanego tylko po to, by uatwi rachunki). Dla okresu na przykad jedenastoletniego uzyskujemy obraz, ktry we wskanikach wyglda bdzie nastpujco:
Rok Cakowita produkcja Wyprodukowane dobra konsumpcyjne 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 100 Wyprodukowane dobra kapitaowe 20(3) 20,5 21 21,5 22 22,5 23 23,5 24 24,5 25

pierwszy drugi trzeci czwarty pity szsty sidmy smy dziewity dziesity jedenasty

100 102,5 105 107,5 110 112,5 115 117,5 120 122,5 125

W zwizku z tabel trzeba zauway przede wszystkim, e cakowita roczna produkcja wzrasta co rok z powodu oszczdzania, a bez niego nie wzrastaaby. (Niewtpliwie mona wyobrazi sobie, e zwiksza cakowit produktywno mog same tylko udoskonalenia i nowe wynalazki w maszynach i innych dobrach kapitaowych, ktre wprowadza si w miejsce dotychczasowych, a ktre nie przewyszaj ich wartoci jednak ten wzrost byby bardzo niewielki. Ponadto
Zakada si tu oczywicie, e proces oszczdzania i inwestycji przebiega ju wczeniej wedug lej sani ej stopy.
3

argumentacja ta musiaaby w kadym razie zakada dostateczne uprzednie inwestycje, ktre umoliwiy powstanie dotychczasowych maszyn). Oszczdnoci te rok po roku wykorzystywane byy, aby zwikszy ilo albo poprawi jako istniejcych maszyn, a tym samym zwikszy narodow produkcj dbr. To prawda placek" jest rzeczywicie co rok coraz wikszy (jeli z jakich dziwnych powodw mielibymy to uzna za zarzut). Co rok to prawda konsumuje si nie cay wyprodukowany w nim placek. Ale nie jest to ograniczenie irracjonalne ani te si nie kumuluje. Co rok bowiem konsumuje si placek w istocie coraz wikszy; a wreszcie pod koniec jedenastego (w naszym przykadzie) roku placek przypadajcy na konsumentw jest rwny plackom, ktre w pierwszym roku przypaday na konsumentw i na producentw razem wzitych. Co wicej, wyposaenie kapitaowe, zdolno do wytwarzania dbr, take jest o 25 procent wiksze ni w pierwszym roku. Zwrmy uwag na kilka innych kwestii. Co rok na oszczdnoci idzie 20 procent dochodu narodowego, ale w najmniejszym nawet stopniu nie zakca to dziaalnoci przemysw produkujcych dobra konsumpcyjne. Jeli sprzedaj one tylko 80 jednostek wyprodukowanych w pierwszym roku (a przy tym nie ma wzrostu cen wywoanego nie zaspokojonym popytem), z pewnoci nie popeni takiego gupstwa, by opiera plany produkcji na zaoeniu, e w drugim roku sprzedadz 100 jednostek. Innymi sowy przemysy produkujce dobra konsumpcyjne nauczyy si juz zakada, e miniona sytuacja, a w szczeglnoci stopa oszczdnoci, bdzie trwa nadal. Tylko nieoczekiwany nagy i istotny wzrost oszczdnoci zakciby ich dziaalno i spowodowa, e pozostayby im nie sprzedane dobra. Do takich samych jednak zakce, jak to ju zauwaylimy, doszoby w przemysach produkujcych dobra kapitaowe, gdyby nastpi nagy i istotny spadek oszczdnoci. Gdyby pienidze, ktre wczeniej oszczdzano, przeznaczone zostay na zakup dbr konsumpcyjnych, nie wywoaoby to wzrostu zatrudnienia, a jedynie doprowadzio do wzrostu cen tych dbr oraz do spadku cen dbr kapitaowych. Pierwszym skutkiem byoby wymuszone przesunicie /utrudnienia oraz jego czasowy spadek a to z powodu konsekwencji, jakie poniosyby przemysy produkujce dobra kapitaowe. W dugich okresach nastpioby ograniczenie produkcji poniej poziomu, laki skdind daoby si osign.

Przeciwnicy oszczdzania nie kocz na tym. Najpierw zarysowuj do poprawne rozrnienie pomidzy oszczdnociami" a inwestycjami". Potem jednak zaczynaj mwi w taki sposb, jakby oba te pojcia byy niezalenymi zmiennymi i jakby byo tylko rzecz przypadku, e oszczdnoci i inwestycje zawsze powinny by rwne. Maluj zowrbny obraz. Z jednej strony s ciuacze, ktrzy wci oszczdzaj automatycznie, bezsensownie i gupio; z drugiej strony s ograniczone moliwoci inwestycyjne", ktre nie mog wchon wszystkich tych oszczdnoci. Jako rezultat pojawia si niestety! zastj gospodarczy. Owiadczaj wic nam, e istnieje jedno tylko rozwizanie: rzd musi zagarn te gupie i szkodliwe oszczdnoci, wymyli wasne przedsiwzicia nawet jeli miayby to by bezuyteczne kanay czy piramidy zuy te pienidze i dostarczy zatrudnienia. Ten obraz i to rozwizanie" s do tego stopnia faszywe, e moemy tutaj wskaza tylko kilka najwaniejszych bdw. Oszczdnoci mog przekracza inwestycje tylko o kwoty, ktre faktycznie gromadzi si w gotwce4. Jednak dzi, w naszym nowoczesnym spoeczestwie przemysowym, niewielu tylko ludzi gromadzi monety i banknoty w poczochach i pod materacami. W tym niewielkim zakresie, w jakim zjawisko to wystpuje, znajduje ono odzwierciedlenie w planach produkcyjnych firm i w poziomie cen. Zwykle nawet si ono nie kumuluje: gdy ekscentryczni samotnicy umieraj, ich skarby odkrywa si i trwoni, przypuszczalnie rwnowac nowe gromadzenie pienidzy. Wpyw, jaki kwoty, o ktre tu chodzi, wywieraj na dziaalno firm, jest prawdopodobnie cakowicie nieznaczcy. Jeli pienidze przechowuje si w bankach oszczdnociowych lub komercyjnych, banki te, jak to ju widzielimy, pilnie zabiegaj o ich poyczanie oraz inwestycje. Nie mog sobie pozwoli na przechowywanie funduszy, ktre nie s wykorzystywane. Jeli og ludzi stara si powikszy swoje zasoby gotwki albo jeli banki przechowuj
Ekonomici rni si dzi w pogldach na l kwesti, ale wiele kontrowersji bierze si po prostu z rnic w definicjach. Oszczdnoci i inwestycje mona definiowa j a k o rwnoznaczne, a zatem z koniecznoci rwne. Tu postanowiem zdefiniowa oszczdnoci w kategoriach pienidza, inwestycje za w kategoriach dbr. Z grubsza odpowiada to potocznemu uyciu sw, ktre jednak nie jest cakiem konsekwentne.
4

bezczynne fundusze i trac odsetki, jakie mogyby z nich uzyska, przyczyn moe by tylko oczekiwanie na spadek cen lub obawa ze strony bankw, e udzielanie poyczek wizaoby si ze zbyt wielkim ryzykiem. Nie oznacza to jednak, e gromadzenie gotwki rozpoczyna kryzys, ale przeciwnie e pojawiaj si ju oznaki kryzysu i e to one wywouj gromadzenie pienidzy. Pomijajc to nie zasugujce na szczegln uwag gromadzenie gotwki (zreszt nawet ten wyjtek mona traktowa jako bezporedni inwestycj" w pienidz jako taki), oszczdnoci i inwestycje osigaj stan rwnowagi w taki sam sposb, w jaki dochodzi do rwnowagi pomidzy poda i popytem na dowolny artyku. Moemy bowiem zdefiniowa oszczdnoci i inwestycje jako tworzce odpowiednio poda nowego kapitau i popyt na. I tak wanie, jak poda i popyt w przypadku dowolnego innego artykuu rwnowa si dziki cenie, tak poda kapitau i popyt na kapita rwnowa si dziki stopie procentowej. Stopa procentowa jest jedynie specjaln nazw ceny poyczanego kapitau. Jest cen jak kada inna. Cae to zagadnienie zostao w ostatnich latach zamcone w tak przeraajcy sposb a udzia w tym miay zarwno skomplikowane i soflstyczne doktryny ekonomistw, jak i oparte na nich katastrofalne programy rzdowe e mona niemal utraci nadziej, by dao si jeszcze powrci do zasad zdrowego rozsdku. Panuje obdny strach przed nadmiernymi" stopami procentowymi. Utrzymuje si, e jeli stopa procentowa jest zbyt wysoka, przemysowi nie opaca si zaciga poyczek oraz inwestowa w nowe fabryki i maszyny. Argumentacja ta bya tak skuteczna, e wszdzie w ostatnich dekadach rzdy prowadziy sztuczn polityk taniego pienidza". Jednak w argumentacji tej poprawnej w tym zakresie, w jakim dotyczy wzrostu popytu na kapita przeoczony jest wpyw, jaki ta polityka wywiera na poda kapitau. Jest to jeszcze jeden przykad bdu zwizanego z tym, e uwzgldnia si tylko skutki, jakie dana polityka przynosi jednej grupie, zapomina za o skutkach, jakie dotykaj innych. Jeli stopa procentowa utrzymywana jest sztucznie na poziomie zbyt niskim w stosunku do ryzyka, nastpi ograniczenie zarwno oszczdnoci, jak i poyczek. Rzecznicy taniego pienidza uwaaj, e oszczdzanie trwa w sposb automatyczny, niezalenie od stopy procentowej, poniewa przesycony pienidzem bogacz i tak nie moe

nic innego z nim zrobi. Nie zadaj sobie trudu, by wytumaczy nam, przy jakim waciwie poziomie dochodu osobistego czowiek oszczdza okrelon minimaln kwot bez wzgldu na stop procentow czy ryzyko, jakie wie si z udzieleniem poyczki. Tymczasem chocia zmiany stopy procentowej niewtpliwie o wiele mniej wpywaj na kwoty oszczdnoci osoby bardzo bogatej, ni dzieje si to w przypadku kogo rednio sytuowanego, to jednak w pewnym zakresie wpywaj na oszczdnoci praktycznie wszystkich. Jeli na podstawie skrajnych przykadw utrzymuje si, e wielko realnych oszczdnoci nie zmniejsza si w wyniku znacznego obnienia stopy procentowej, popenia si bd. Podobnym bdem obarczona byaby argumentacja, e istotny spadek cen cukru nie wywoa zmniejszenia cakowitej produkcji cukru, gdy producenci wydajni, wytwarzajcy po niskich kosztach, pomimo spadku cen zbior tyle samo co przedtem. Nie mona pomija drobnego ciuacza a w rzeczywistoci nawet zdecydowanej wikszoci oszczdzajcych. Skutek utrzymywania sztucznie niskiej stopy procentowej jest w istocie taki sam, jak w przypadku utrzymywania dowolnej innej ceny poniej jej naturalnego poziomu rynkowego. Zwiksza si popyt i ogranicza poda. Zwiksza si popyt na kapita i ogranicza poda realnego kapitau. Dochodzi do zafaszowania relacji ekonomicznych. Nie ma wtpliwoci, e sztuczne ograniczenie stopy procentowej zachca do zwikszonego zacigania poyczek. W istocie zachca do przedsiwzi wysoce spekulacyjnych, ktre nie mog przetrwa poza sztucznymi warunkami, w ktrych powstay. Po stronie poday sztuczne zmniejszenie stopy procentowej zniechca do zwykej gospodarnoci, oszczdnoci i inwestycji. Zmniejsza akumulacj kapitau. Zwalnia tempo procesu wzrostu produktywnoci tego wzrostu ekonomicznego", za ktrym tak. arliwie opowiadaj si postpowcy". Stop pienin mona utrzyma na sztucznie niskim poziomie w istocie tylko wtedy, gdy w miejsce realnych oszczdnoci dokonuje si wci nowych zastrzykw waluty i kredytu bankowego. W ten sposb moe powsta zudzenie, e jest wicej kapitau podobnie jak mona stworzy zudzenie wikszej iloci mleka, dolewajc do wody. Jest to jednak polityka staej inflacji. Oczywicie jest to proces, ktry prowadzi do skumulowanego niebezpieczestwa. Jeli inflacj sprowadzi si do stopy ujemnej, zatrzyma czy nawet obniy jej poziom, stopa pienina wzronie, kryzys za si pogbi.

24. ATAK: NA OSZCZDZANIE

177

Pozostaje podkreli, e o ile nowe zastrzyki waluty czy kredytu bankowego mog w pierwszej chwili i na pewien czas obniy stop procentow, trwae stosowanie tego rodka musi j ostatecznie podnie. Dzieje si tak dlatego, e nowe zastrzyki pienidza prowadz do obnienia jego siy nabywczej. Poyczkodawcy uwiadamiaj sobie zatem, e za pienidze, ktre dzi poyczaj, po upywie na przykad roku, kiedy je odbior, bd mogli kupi mniej. Z tego powodu do normalnej stopy procentowej dodaj premi, ktra ma im wyrwna przewidywan utrat siy nabywczej pienidzy. Premia ta moe by wysoka zaley od tego, jak inflacj si przewiduje. Tak wic roczna stopa procentowa dla obligacji skarbowych w Wielkiej Brytanii wzrosa do 14 procent w 1976 roku; obligacje rzdu woskiego przynosiy 16 procent w roku 1977; natomiast stopa dyskontowa centralnego banku Chile wzbia si w 1974 roku do poziomu 75 procent. Mwic krtko polityka taniego pienidza prowadzi ostatecznie do tego, e firmy dziaa musz w sytuacji bardzo niestabilnej: wahania s o wiele bardziej gwatowne ni te, ktrym polityka ta miaa zapobiec. Jeli rzd nie podejmuje adnych prb manipulacji stop procentow za pomoc polityki inflacyjnej, zwikszone oszczdnoci same wytwarzaj popyt, gdy w naturalny sposb obniaj stop procentow. Wiksza poda oszczdnoci, ktre przeznacza si na inwestycje, zmusza oszczdzajcych, by przystali na nisz stop procentow. Ale nisza stopa procentowa oznacza rwnie, e wicej przedsibiorstw bdzie mogo pozwoli sobie na zaciganie poyczek: mog one przewidywa, e zyski, jakie osign dziki maszynom czy fabrykom zakupionym za poyczone pienidze, powinny przekroczy to, co bd musiay paci za poyczone fundusze. 4 Zajmiemy si teraz ostatnim bdem dotyczcym oszczdzania. Czsto zakada si, e istnieje cile ograniczona ilo nowego kapitau, jaki moe wchon gospodarka; twierdzi si nawet, e ta granica ekspansji kapitaowej ju zostaa osignita. Wydaje si niewiarygodne, by tego rodzaju pogld mg rozpowszechni si nawet wrd laikw, nie mwic ju o wyksztaconych ekonomistach. Niemal cae bogactwo wspczesnego wiata, niemal wszystko, czym

rni si on od wiata siedemnastego wieku, z okresu poprzedzajcego er przemysow, skada si ze skumulowanego kapitau. Kapita ten tworz po czci przedmioty, ktre lepiej byoby nazwa trwaymi dobrami konsumpcyjnymi samochody, lodwki, meble, szkoy, uczelnie, kocioy, biblioteki, szpitale, a przede wszystkim prywatne domy. Podobnych rzeczy nigdy w historii wiata nie byo dosy. Nawet gdyby wystarczao domw z czysto iiczbowego punktu widzenia, moliwa, jest i podana nieograniczona poprawa jakociowa niemal wszystkich, prcz nielicznych naprawd najlepszych. Drug cz kapitau stanowi to, co moglibymy nazwa kapitaem w cisym znaczeniu. Skadaj si na narzdzia produkcji, wliczajc w to wszystko od najbardziej prymitywnej siekiery, noa czy puga do najdoskonalszego narzdzia mechanicznego, najwikszej prdnicy albo cyklotronu czy najwspanialej wyposaonej fabryki. I tu rwnie nie ma adnych ilociowych a zwaszcza jakociowych granic dla moliwej i podanej ekspansji. Nadwyka" kapitau nie pojawi si a do chwili, kiedy najbardziej zacofany kraj nie bdzie wyposaony w t sam technologi, co kraj najbardziej rozwinity; dopki najmniej wydajna fabryka w Ameryce nie dorwna fabryce z najnowszym i najlepszym wyposaeniem; dopki najnowoczeniejsze narzdzia produkcji nie osign punktu, w ktrym ludzka pomysowo znajdzie swj kres i nie bdzie ju moga poprawi go ani troch. Tak dugo, jak ktry z tych warunkw jeszcze nie zostanie speniony, pozostanie nieograniczona przestrze dla wikszej iloci kapitau. Ale w jaki sposb ten dodatkowy kapita moe zosta wchonity"? Jak mona za zapaci"? Jeli odkada si go i oszczdza, sam bdzie si wchania i sam za siebie paci. Producenci bowiem inwestuj w nowe dobra kapitaowe to znaczy kupuj nowe, lepsze i bardziej pomysowe narzdzia poniewa narzdzia te zmniejszaj koszty produkcji. Pozwalaj wytworzy dobra, ktrych praca rczna, cakowicie pozbawiona ich pomocy, w ogle nie mogaby wyprodukowa (a naley tu dzi wikszo dbr, ktre nas otaczaj ksiki, maszyny do pisania, samochody, lokomotywy, mosty wiszce); albo ogromnie zwikszaj iloci, w jakich si je produkuje; albo (wypowiadajc to samo innymi sowami) zmniejszaj jednostkowe koszty produkcji. A poniewa nie da si wskaza granic, do ktrych mona obniy jednostkowe koszty produkcji dopki czego nie produkuje

si bez adnych kosztw nie da si rwnie wskaza granic iloci nowego kapitau, ktry moe by wchonity. Dodawanie nowego kapitau stale zmniejsza jednostkowe koszty produkcji, co powoduje jeden z niej wymienionych skutkw lub oba naraz. Obnia cen, jak za dobra musi zapaci konsument; zwikszajc zdolnoci produkcyjne siy roboczej, wykorzystujcej nowe wyposaenie, podnosi jej pace. W ten sposb nowa maszyna przynosi korzyci zarwno ludziom, ktrzy pracuj z jej pomoc, jak i wielkiej liczbie konsumentw. W przypadku konsumentw moemy powiedzie, e maszyna za te same pienidze dostarcza im wikszej iloci lepszych dbr albo, co na to samo wychodzi, e zwiksza ich dochody realne. W przypadku robotnikw wykorzystujcych nowe maszyny, ich pace realne zwikszaj si w dwjnasb, poniewa wzrastaj take ich pace nominalne. Typowym przykadem jest przemys samochodowy. W amerykaskim przemyle samochodowym paci si najwysze na wiecie stawki; nale one do najwyszych take w Ameryce. Jednak (a do okoo 1969 roku) amerykascy wytwrcy samochodw mogli konkurowa cen z reszt wiata, gdy nisze byy ich koszty jednostkowe. Tajemnica polegaa na tym, e kapita wykorzystywany do produkcji amerykaskich samochodw by w przeliczeniu na jednego robotnika i na jeden samochd wyszy ni gdziekolwiek indziej na wiecie. A jednak s ludzie, ktrzy uwaaj, e osignlimy ju kres tego procesu5. Jeszcze inni uwaaj, e nawet jeli do tego nie doszo, wiat popenia gupstwo, oszczdzajc i powikszajc swoje zasoby kapitaowe. Po naszej analizie nie powinno by trudno rozstrzygn, kto naprawd robi gupstwo. (To prawda, e w ostatnich latach Stany Zjednoczone utraciy przywdztwo w gospodarce wiatowej, jednak przyczyn jest anlykapitalistyczna polityka naszych rzdw, a nie dojrzao ekonomiczna").

Co si tyczy obalenia lego bdu na podstawie danych statystycznych, por. George Tcrborgh, The Bogey of Economic Maturity, 1945. Doktryn stagnacjonistw", / ktrymi polemizuje dr Terborgh, odziedziczy Galbraith i jego zwolennicy.

LEKCJA PONOWNIE WYOONA

Ekonomia, jak to wci na nowo moglimy zobaczy, to nauka polegajca na rozpoznawaniu wtrnych konsekwencji. Wymaga ona take dostrzegania oglnych konsekwencji. Wymaga ledzenia skutkw, jakie realizowana czy proponowana polityka ekonomiczna przynosi nie tylko pewnym specjalnym interesom i w krtkich okresach, ale interesowi oglnemu i w dugich okresach. Ta wanie lekcja stanowia rdze naszej ksiki. Najpierw przedstawilimy jej szkielet; pniej okrylimy go miniami i skr, ktrymi byy liczne zastosowania praktyczne lekcji. Przedstawiajc konkretne przykady odkrywalimy jednak lady prowadzce do innych oglnych lekcji, ktre naleao wyoy janiej. Wiedzc, e ekonomia jest nauk polegajc na ledzeniu konsekwencji, musimy take mie wiadomo, e wymaga ona podobnie jak logika czy matematyka rozpoznawania nieuniknionych wnioskw. Moemy objani to za pomoc przykadu elementarnego rwnania algebraicznego. Mwimy na przykad, e przy * = 5, x 4- y = 12. Rozwizaniem" tego rwnania jest y rwne 7; ale jest tak wanie dlatego, e to rwnanie w istocie mwi nam, e y rwne jest 7. Nie stwierdza tego bezporednio, ale niezawodnie na to wskazuje. To, co jest prawd w odniesieniu do elementarnego rwnania, dotyczy rwnie najbardziej zoonych i zawiych rwna, jakie mona napotka w matematyce. Odpowied jest ju zawarta w samym sformuowaniu zagadnienia. Oczywicie trzeba j wypracowa". To prawda, e kto, kto pracuje nad rwnaniem, moe niekiedy oceni wynik jako uderzajc niespodziank. Moe nawet mie wraenie, e

odkrywa co cakowicie nowego odczuwa dreszcz obserwatora nieba, gdy nowa planeta pojawia si w zasigu jego wzroku". Teoretyczne i praktyczne konsekwencje odpowiedzi mog sprawia, e to wraenie odkrycia bywa uzasadnione. Odpowied zawarta bya jednak ju w sformuowaniu zagadnienia. Nie bya tylko od razu uwiadomiona. Przykad matematyki przypomina nam bowiem, e wnioski nieuchronne nie musz zarazem by oczywiste. Wszystko to w rwnym stopniu dotyczy ekonomii. Pod tym wzgldem ekonomi mona te porwna z inynieri. Kiedy inynier ma rozwiza jaki problem, musi najpierw ustali wszystkie fakty, ktre si do niego odnosz. Jeli projektuje most, ktry ma poczy dwa punkty, musi najpierw zna dokadn odlego pomidzy nimi, szczegowe dane topograficzne, maksymaln wielko adunku, jaki ma by przewoony przez most, wytrzymao na rozciganie i ciskanie stali lub innego materiau, z ktrego bdzie wykonany most, naciski i naprenia, jakim moe by poddany. Inynier nie musi sam przeprowadza wszystkich tych bada, gdy bardzo wiele faktw ustalili ju inni. Poprzednicy wypracowali ponadto rwnania matematyczne, pozwalajce przy znajomoci wytrzymaoci materiaw oraz obcie, jakim bd poddane okreli wymagane rednice, ksztat, liczb i konstrukcj filarw, lin i belek. W ten sam sposb ekonomista, chcc rozwiza praktyczny problem, musi zna zarwno podstawowe fakty, ktre go dotycz, jak i istotne wnioski, jakie mona z nich wycign. Ta dedukcyjna strona ekonomii jest nie mniej wana ni fakty. Mona o niej powiedzie to, co Santayana mwi na temat logiki (a co rwnie dobrze stosuje si do matematyki) e bada ona promieniowanie prawdy", tak wic zdarza si, e gdy znane jest jedno pojcie systemu logicznego, pozwalajce opisa jaki fakt, zaczyna si arzy cay system zwizany /. tym pojciem" 1 . Dzi nieliczni tylko uwiadamiaj sobie nieuchronne konsekwencje stwierdze ekonomicznych, ktre stale wypowiadaj. Gdy mwi, e mona ocali gospodark na jeden tylko sposb: zwikszajc kredyt, znaczy to tyle samo, co gdyby mwili, e mona j ocali powikszajc dug; s to dwie nazwy tej samej rzeczy tyle e widzianej z rnych stron. Kiedy mwi, e sposobem na koniunktur jest podwyszanie
1

George Santayana, The Real/n ofTruih,

1938, s. 16.

cen artykuw rolnych, to mwi tym samym, e koninnktur mona osign, jeli robotnik miejski bdzie musia wicej paci za ywno. Jeli mwi, e sposobem na bogactwo narodu jest wypacanie subsydiw rzdowych, to tak, jakby twierdzili, e bogactwo narodu mona zwikszy podnoszc podatki. Gdy jako gwny cel wskazuj wzrost eksportu, to nie uwiadamiaj sobie na og, e tym samym ostatecznie domagaj si zwikszenia importu. Jeli niemal w kadej sytuacji utrzymuj, e oywienie osign mona dziki wzrostowi stawek pac, to jest to jedynie odkryty przez nich inny sposb na sformuowanie tezy, e oywienie pojawi si jako skutek wzrostu kosztw produkcji. Kade z tych stwierdze, podobnie jak medal, ma odwrotn stron; kade stwierdzenie rwnowane inna nazwa zalecanego lekarstwa brzmi znacznie mniej pocigajco. Nie wynika z tego jednak, e wymienione propozycje s w kadej sytuacji niewaciwe. Moe si zdarzy, e w pewnym okresie powikszenie dugu ma mniejsze znaczenie w porwnaniu z zyskami, jakie przynios poyczone fundusze; e subsydia rzdowe okazuj si konieczne dla osignicia pewnych celw wojskowych; e dany przemys moe pozwoli sobie na zwikszenie kosztw produkcji i tak dalej. Powinnimy jednak w kadym przypadku upewni si, e wzilimy pod uwag obie strony medalu i zbadalimy wszystkie implikacje projektu. Rzadko si to jednak zdarza. 2 Analiza naszych przykadw nauczya nas przy okazji jeszcze czego. Ot jeli badamy skutki rnych projektw, nie tylko te, ktre dotycz grup specjalnych i w krtkich okresach, ale i te, ktre staj si udziaem wszystkich i w dugich okresach, dochodzimy zwykle do wnioskw, ktre odpowiadaj prostemu zdrowemu rozsdkowi. Komu, kto nie mia do czynienia z panujcym w ekonomii panalfabetyzmem, nigdy nie przyszoby do gowy, e dobrze jest rozbija szyby albo niszczy miasta; e niepotrzebne przedsiwzicia publiczne oznaczaj co wicej ni marnotrawstwo; e kierowanie hord bezczynnych ludzi z powrotem do pracy jest niebezpieczne; e trzeba si ba maszyn, ktre zwikszaj produkcj bogactwa i pozwalaj oszczdniej zagospodarowa ludzkie wysiki; e przeszkody

stawiane wolnej produkcji i wolnej konsumpcji powikszaj bogactwo; e nard staje si bogatszy, jeli skania inne narody, by odbieray od niego dobra za ceny nisze od kosztw produkcji; e oszczdzanie jest gupie lub ze, a rozrzutno prowradzi do koniunktury. To, co jest roztropnoci w prywatnym yciu kadej rodziny, nie moe by chyba szalestwem w yciu wielkiego krlestwa" w ten sposb zdrowy rozsdek kaza Adamowi Smithowi odpowiada wczesnym sofistom. Lecz ludzie mniejszego poicroju gubi si w komplikacjach. Nie sprawdzaj swego rozumowania nawet wtedy, gdy dochodz do wnioskw, ktrych absurdalno jest zupenie oczywista. Czytelnik, w zalenoci od wasnych przekona, moe przyj lub odrzuci aforyzm Bacona: Maa dawka filozofii skania umysy ludzi do ateizmu, ale gboka filozofia prowadzi je do religii". Prawd jest jednak niewtpliwie, e maa dawka ekonomii moe atwo prowadzi do tych paradoksalnych i niedorzecznych wnioskw, ktre wanie wyliczylimy, ale gboka ekonomia przywraca ludziom zdrowy rozsdek. Gbia w ekonomii polega bowiem na tym, e szuka si wszystkich konsekwencji danego programu, a nie tylko zatrzymuje spojrzenie na rzeczach bezporednio widocznych. 3 Podczas naszych bada odnalelimy rwnie starego przyjaciela. Jest to Zapomniany Czowiek Williama Grahama Sumnera. Czytelnik przypomina go sobie z opublikowanego w 1883 roku eseju Sumnera: Skoro tylko A zauway co, co wydaje mu si ze i od czego cierpi X, omawia spraw z B, po czym A i B proponuj wprowadzenie prawa, ktre usunie zo i pomoe X. Prawo to zawsze okrela, co dla X powinien zrobi C, a w lepszym przypadku co dla X powinni zrobi A, B i C. ... Chciabym doceni C.... Nazywam go Zapomnianym Czowiekiem. ... O nim nigdy si nie myli. Jest ofiar reformatora, teoretyka spoecznego i filantropa, a ja, nim przejd dalej, mam nadziej wykaza a , e zasuguje on na twoj uwag ze wzgldu zarwno na jego osobiste waciwoci, jak i na liczne ciary, jakie si na niego nakada.

Ironia historii sprawia, e gdy Zapomniany Czowiek ody w latach trzydziestych, okrelenie to zastosowano nie do C, ale do X; natomiast C, od ktrego dano, by udziela wsparcia coraz wikszej liczbie X-w, zosta zapomniany bardziej ni kiedykolwiek. Gdy serce polityka krwawi ze wspczucia, wzywa si zawsze wanie C, tego Zapomnianego Czowieka; on ma zatamowa krew i zapaci rachunek za okazywan jego kosztem szczodro.
4

Nasza analiza nie byaby pena, gdybymy zakoczyli j, nie zwracajc wczeniej uwagi, e podstawowy bd, ktry by przedmiotem naszego zainteresowania, nie powstaje w sposb przypadkowy, ale systematyczny. Jest on w istocie niemal nieuniknionym skutkiem podziau pracy. W spoecznoci pierwotnej czy wrd pionierw, zanim pojawi si podzia pracy, czowiek pracowa wycznie dla siebie i dla najbliszej rodziny. Konsumowa dokadnie to. co produkowa. Zawsze wystpowa bezporedni i natychmiastowy zwizek pomidzy produkcj i zaspokojeniem potrzeb. Ale kiedy wprowadzony zosta starannie opracowany i drobiazgowy podzia pracy, ten bezporedni i natychmiastowy zwizek przesta istnie. Nie wytwarzam wszystkiego, co konsumuj, ale na przykad tylko jedn z tych rzeczy. Za dochd, ktry uzyskuj wytwarzajc ten jeden artyku lub dostarczajc tej jednej usugi, kupuj wszystko inne. Chciabym, by ceny wszystkiego, co kupuj, byy niskie; w moim interesie ley jednak rwnie, by cena artykuu czy usugi, ktre musz sprzeda, bya wysoka. Dlatego te, chocia yczybym sobie obfitoci wszystkiego innego, zaley mi na tym, by brakowao tego wanie, czego dostarczaniem sam si zajmuj. Im wikszy w porwnaniu z innymi dobrami jest ten niedobr, tym wiksz zapat mog uzyska za swoje wysiki. Nie musi to wcale znaczy, e chc ograniczy wasne wysiki i wasn produkcj. Jeli ludzi, ktrzy dostarczaj tego artykuu lub usugi, jest rzeczywicie wielu i dziaamy wszyscy w warunkach wolnej konkurencji takie ograniczenie wcale mi si nic opaci. Przeciwnie: jeli jestem, powiedzmy, plantatorem pszenicy, chc, by moje plony byy moliwie jak najwiksze. Ale jeli interesuje mnie tylko wasny

dobrobyt materialny i jeli nie mam adnych humanitarnych skrupuw, chc take, by produkcja wszystkich innych plantatorw pszenicy bya moliwie jak najnisza; pragn bowiem niedoboru pszenicy (i wszelkich innych artykuw ywnociowych, ktre mogyby j zastpi), gdy pozwoli mi to zada za moje plony moliwie najwyszej ceny. Te egoistyczne uczucia nie miay na og adnego wpywu na cakowit produkcj pszenicy. Wszdzie, gdzie istnieje konkurencja, kady producent musi podejmowa najwysze wysiki, aby zebra z pl moliwie najwiksze plony. W ten sposb siy egoizmu (ktry potg i wytrwaoci dobrze to czy le gruje nad altruizmem) wprzgnite zostaj w sub maksymalnej produkcji. Ale jeli plantatorzy pszenicy (czy czonkowie dowolnej innej grupy producentw) mog porozumie si ze sob, by wykluczy konkurencj, rzd za pozwala na takie postpowanie lub do niego zachca, sytuacja ulega zmianie. Moe si zdarzy, e plantatorom pszenicy uda si przekona rzd krajowy a jeszcze lepiej organizacj midzynarodow by wymuszono na wszystkich proporcjonalne ograniczenie powierzchni uprawianej pod pszenic. W ten sposb doprowadz oni do niedoboru i podnios cen pszenicy; a jeli, co atwo moe nastpi, podnios cen za buszel proporcjonalnie wicej, ni wyniesie ograniczenie produkcji, wtedy sytuacja wszystkich plantatorw pszenicy bdzie lepsza. Uzyskaj wicej pienidzy; bd mogli kupowa wicej wszystkich innych towarw. To prawda, e sytuacja pozostaych ludzi bdzie gorsza: jeli bowiem inne okolicznoci nie zmieni si, bd oni musieli dawa wicej swych produktw za mniejsz ilo produktw z pszenicy. Tak wic cay nard bdzie o tyle wanie uboszy. Bdzie uboszy o pszenic, ktrej nie wyprodukowano. Ci jednak, ktrzy patrz tylko na plantatorw pszenicy, bd widzieli zysk i nie dojrz przewyszajcej go straty. To samo odnosi si do kadej innej gazi gospodarki. Jeli z powodu niezwykej pogody nastpi nagy wzrost zbiorw pomaraczy, skorzystaj z tego wszyscy konsumenci. wiat bdzie bogatszy o te dodatkowe pomaracze. Pomaracza bd tasze. Ale fakt ten sprawi, e ich producenci jako grupa bd ubosi ni dawniej, chyba e wiksza poda pomaraczy wyrwna albo przeway nisz cen. Jeli pomimo takich niezwykych warunkw mj zbir nie bdzie wikszy ni kiedy indziej, wywoane ogln obfitoci niskie ceny z pewnoci przynios mi strat.

To, co dotyczy zmian poday, dotyczy rwnie zmian popytu, czy to spowodowanych nowymi odkryciami lub wynalazkami, czy to zmianami upodoba. Nowa maszyna do zbioru baweny, chocia moe obniy ceny, jakie wszyscy musz paci za bielizn czy odzie, a tym samym powikszy oglne bogactwo, oznacza bdzie zatrudnienie przy zbiorach mniejszej iloci pracownikw. Nowa maszyna wkiennicza, produkujca tkanin lepiej i szybciej, sprawi, e tysice starych maszyn straci zastosowanie i przepadnie cz wartoci zainwestowanego w nie kapitau; tak wic waciciele tych maszyn stan si ubosi. Dalszy rozwj energii jdrowej moe przynie ludzkoci niewyobraalne dobrodziejstwa, a jednak waciciele kopal wgla i szybw naftowych niekiedy si go obawiaj. Nie ma udoskonalenia technicznego, ktre nie przyniosoby komu szkody; podobnie nie ma zmiany w upodobaniach czy obyczajach ludzi : nawet jeli chodzi o zmian na lepsze od ktrej kto by nie ucierpia. Wiksza trzewo pozbawiaby pracy tysice barmanw. Spadek zainteresowania hazardem zmusiby tysice krupierw i naganiaczy na wycigach konnych, by poszukali zaj bardziej produktywnych. Poprawa mskich obyczajw doprowadziaby do ruiny najstarszy zawd wiata. Ale naga poprawa obyczajw publicznych wyrzdziaby szkod nie tylko tym, ktrzy z rozmysem porednicz w zaspokajaniu naogw. Ucierpieliby rwnie ci wanie, ktrzy zajmuj si napraw tych obyczajw. Kaznodzieje mieliby mniej tematw do narzeka; reformatorzy straciliby cele walki; spadby popyt na ich usugi i skadki na ich utrzymanie. Gdyby nie byo przestpcw, potrzebowalibymy mniejszej iloci adwokatw, sdziw i straakw, a stranikw wiziennych, lusarzy czy nawet policjantw (z wyjtkiem tych, ktrzy usuwaj korki drogowe) nie potrzebowalibymy wcale. Krtko mwic, w systemie podziau pracy trudno wyobrazi sobie, by dao si lepiej zaspokoi jak ludzk potrzeb, nie przynoszc szkody przynajmniej czasowo pewnym ludziom, ktrzy dokonali inwestycji lub woyli trud w zdobycie umiejtnoci, pozwalajcych zaspokoi te wanie potrzeby. Gdyby postp odbywa si dokadnie rwnomiernie, sprzeczno interesw caego spoeczestwa i jakiej specjalnej grupy albo w ogle nie daaby si zauway, albo te sprawa ta nie stanowiaby powanego problemu. Gdyby w roku, w ktrym wzrosy wiatowe plony pszenicy, moje zbiory wzrosy proporcjonal-

nie; gdyby przy tym odpowiednio wzrosy zbiory pomaraczy i innych produktw rolnych; gdyby wzrosa take produkcja wszystkich artykuw przemysowych i stosownie spady ich jednostkowe koszty produkcji to wtedy ja, jako plantator pszenicy, nie ucierpiabym z powodu wzrostu jej produkcji. Mogaby spa cena, jak uzyskuj za buszel. Mogaby zmniejszy si czna kwota, jak otrzymabym za wiksz produkcj. Jednak ze wzgldu na zwikszon poda wszystkich innych dbr, mgbym kupi je taniej, tote nie miabym adnego rzeczywistego powodu do skarg. Gdyby ceny wszystkich towarw spady dokadnie w tym samym stosunku, co cena mojej pszenicy, w istocie moja sytuacja by si poprawia dokadnie proporcjonalnie do wzrostu moich plonw. Podobnie wszyscy inni skorzystaliby proporq'onalnie ze zwikszonej poday wszystkich towarw i usug. Postp ekonomiczny nigdy jednak nie nastpowa i przypuszczalnie nigdy nie bdzie nastpowa w sposb tak cakowicie wyrwnany. Postp pojawia si dzi w tej, a jutro w tamtej gazi produkcji. A jeli dochodzi do nagego wzrostu poday towaru, w ktrego produkcji mam udzia, albo gdy nowy wynalazek czy odkrycie sprawiaj, e to, co produkuj, nie jest ju potrzebne, wiat cieszy si zyskiem, a mnie i grup producentw, do ktrej nale dotyka tragedia. Tak wic nawet jeli obserwator zwikszonej poday lub nowego wynalazku jest bezstronny, to uderza go przede wszystkim nie rozproszony zysk, lecz skoncentrowana strata. atwo nie zauway, e wszyscy mog kupi wicej taszej kawy; widzi si tylko, e przy niszej cenie niektrzy plantatorzy kawy nie mog zarobi na ycie. Zapomina si, e nowa maszyna pozwala na zwikszon produkcj butw przy niszych kosztach; widzi si grup mczyzn i kobiet pozbawionych pracy. Oczywicie trzeba rwnie a nawet jest to konieczne, jeli chce si w peni poj dany problem uwiadamia sobie, jakie jest pooenie tych poszkodowanych grup i odnosi si do nich ze zrozumieniem. Trzeba stara si znale sposoby, ktre pozwoliyby przeznaczy cz zyskw osignitych dziki temu akurat krokowi naprzd, na pomoc dla jego ofiar, by mogy znale gdzie produktywne zajcie. Ale nigdy nie stosuje si waciwego rozwizania, gdy arbitralnie ogranicza si zatrudnienie, uniemoliwia dalsze wynalazki czy odkrycia albo utrzymuje ludzi za dalsze wykonywanie usug, ktre utraciy sw warto. wiat wci jednak poszukiwa takich wanie

rozwiza: wprowadzajc ca ochronne, niszczc maszyny, palc kaw, stosujc tysice ogranicze. Jest to obkana doktryna bogactwa osiganego dziki niedoborowi. Niestety z prywatnego punktu widzenia, w odniesieniu do kadej grupy producentw rozwaanej w oderwaniu od reszty spoeczestwa, doktryna ta zawsze moe si okaza prawdziwa jeli pewnej grupie uda si wywoa niedobr tej jednej rzeczy, ktr musi sprzeda, a jednoczenie utrzyma obfito wszystkiego, co musi kupowa. Z publicznego jednak punktu widzenia doktryna ta zawsze jest faszywa. Nigdy nie mona jej zastosowa do wszystkich bez wyjtku, oznaczaoby to bowiem ekonomiczne samobjstwo. I to jest wanie nasza lekcja w postaci najbardziej uoglnionej. Wiele bowiem jest twierdze, ktre wydaj si prawdziwe, jeli skupiamy si na jednej tylko grupie ekonomicznej, a jednoczenie okazuj si faszywe, gdy rozwaamy interesy wszystkich, jako nie tylko producentw, ale i konsumentw. Widzie problem w caoci, a nie wc fragmentach oto cel prawdziwej ekonomii.

LEKCJA PO TRZYDZIESTU LATACH

LEKCJA PO TRZYDZIESTU LATACH

Pierwsze wydanie ksiki ukazao si w roku 1946. Te sowa pisz trzydzieci dwa lata pniej. Jakie nauki wycignito z lekcji wyoonej na poprzednich stronach? Co si tyczy politykw tych wszystkich, ktrzy odpowiadaj za projektowanie i wprowadzanie programw rzdowych nie nauczyli si praktycznie niczego. Przeciwnie: programy analizowane w poprzednich rozdziaach s dzi, nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale w niemal wszystkich krajach wiata, bardziej ugruntowane i upowszechnione ni byy w chwili, gdy ksika ta ukazaa si po raz pierwszy. Wemy doniosy przykad inflacj. Wprowadza si j nie tylko dla niej samej; jest take nieuchronnym skutkiem wikszoci programw interwencjonistycznych. Wszdzie jest dzi uniwersalnym znakiem interwencji rzdowej. W wydaniu z 1946 roku wyjaniaem, jakie s skutki inflacji, ale inflacja bya wtedy stosunkowo umiarkowana. Prawda, e o ile w 1926 roku wydatki rzdu federalnego nie przekraczay 3 miliardw dolarw i wystpowaa nadwyka budetowa, to w roku budetowym 1946 wydatki wzrosy do 55 miliardw i powsta deficyt wysokoci 16 miliardw. Jednak w roku budetowym 1947, gdy wojna bya ju zakoczona, wydatki spady do 35 miliardw, a nadwyka wynosia blisko 4 miliardy. Natomiast w roku budetowym 1978 wydatki podskoczyy do 451 miliardw, a deficyt osign 49 miliardw dolarw. Temu wszystkiemu towarzyszy olbrzymi wzrost iloci pienidza w 1947 roku depozyty bankowe patne na danie wraz z gotwk poza bankami wynosiy cznie 113 miliardw dolarw; w sierpniu

1978 roku suma ta wynosia ju 357 miliardw. Innymi sowy, poda aktywnego pienidza w tym okresie wzrosa przeszo trzykrotnie. Skutkiem tego wzrostu iloci pienidza by dramatyczny wzrost cen. W 1946 roku indeks cen towarw konsumpcyjnych wynosi 58,5; we wrzeniu 1978 roku ju 199,3. Krtko mwic ceny stay si ponad trzy razy wysze. Jak ju powiedziaem, polityk inflacji prowadzi si po czci dla niej samej. Ponad czterdzieci lat po ukazaniu si General Theory Johna Maynarda Keynesa i ponad dwadziecia lat po tym, jak ksik t cakowicie zdyskredytoway zarwno analiza, jak i dowiadczenie, wielu naszych politykw wci i nieustannie zaleca wiksze wydatki finansowane deficytowo jako rodek na likwidacj lub zmniejszenie bezrobocia. Oto przeraajca ironia: zalecenia te formuuje si, cho rzd federalny i tak przez czterdzieci jeden z ostatnich czterdziestu omiu lat dziaa w deficycie, ktry osiga ju wielko 50 miliardw rocznie. Co wicej, naszym osobistociom politycznym nie wystarcza, e prowadz tak szkodliw polityk w swoim kraju; besztay one inne kraje, zwaszcza Nicmcy i Japoni, za to, e nie realizoway one u siebie ekspansjonistycznych" programw. Bardzo przypomina to Ezopowego lisa, ktry straciwszy ogon, namawia inne lisy, by same obciy ogony. Jednym z najgorszych skutkw podtrzymywania mitw Keynesa jest nie tylko to, e zaleca si wci wiksz i wiksz inflacj, ale e systematycznie odwraca si uwag publiczn od rzeczywistych przyczyn naszego bezrobocia, takich jak uzyskane przez zwizki zawodowe nadmierne stawki pac, ustawowe pace minimalne, nadmierne i obejmujce zbyt dugie okresy zasiki dla bezrobotnych oraz zbyt szczodre wypaty zasikw socjalnych. Jednak inflacja, chocia nierzadko po czci zamierzona, jest dzi przede wszystkim skutkiem innych programw interwencji rzdu w gospodark. Mwic krtko, jest skutkiem Pastwa Redystrybucji wszystkich tych programw, ktre ograbiaj Piotra, by jego pienidzmi hojnie obdarzy Pawa. atwiej byoby przeledzi ten proces i przedstawi wszystkie jego rujnujce skutki, gdyby programy te posugiway si pewnym jednolitym rodkiem w rodzaju gwarantowanego dochodu rocznego, projektu rzeczywicie przedoonego i na serio rozwaanego przez

komisje Kongresu we wczesnych latach 70. Zgodnie z nim wszystkie dochody powyej redniego miay by opodatkowane jeszcze bardziej bezlitonie, wpywy za przekazane wszystkim yjcym poniej tak zwanej granicy ubstwa. W ten sposb ci ostatni mieli uzyska niezalenie od tego, czy chc, czy nie chc pracowa gwarantowany dochd pozwalajcy y godnie". Trudno wyobrazi sobie plan, ktry bardziej jawnie obliczony byby na zniechcanie do pracy i produkcji oraz faktyczne zuboenie wszystkich. Ale zamiast zastosowa jaki podobnie prosty rodek i doprowadzi do katastrofy za jednym ciosem, nasz rzd wola ustanowi setk praw, ktrych skutkiem bya redystrybucja oparta na podstawie czstkowej i wybirczej. Te sposoby mogy cakowicie pomija pewne znajdujce si w potrzebie grupy, a z drugiej strony obsypywa inne grupy dziesitkami rnych zasikw, subsydiw i innego rodzaju jamuny. Wyliczy tu mona w cakiem przypadkowej kolejnoci: ubezpieczenia spoeczne, programy dotowanej ochrony zdrowia, ubezpieczenie na wypadek bezrobocia, bloczki ywnociowe, pomoc dla weteranw, subsydia dla rolnikw, subsydia na budownictwo mieszkaniowe i dla najemcw, obiady szkolne, tworzenie miejsc pracy w sektorze publicznym, pomoc dla rodzin z dziemi oraz bezporednie zasiki wszelkiego rodzaju, wliczajc w to pomoc dla starcw, niewidomych i inwalidw. Wedug szacunkw rzdu federalnego pomoc ze rodkw federalnych obja w przypadku tych ostatnich kategorii ponad 4 miliony ludzi nie liczc tego, co robi stany i miasta. Pewien autor przeliczy ostatnio i zbada nie mniej ni czterdzieci cztery programy pastwa opiekuczego. Rzd wyda na nie w 1976 roku cznie 187 miliardw dolarw. redni cakowity wzrost budetu tych programw midzy rokiem 1971 a 1976 wynis 25 procent rocznie dwa i p raza wicej ni szacowany w tym samym okresie wzrost dochodu narodowego brutto. Wydatki przewidywane na rok 1979 przekraczaj 250 miliardw dolarw. Z tym niezwykym wzrostem wydatkw czy si rozwj przemysu opieki spoecznej": dzi naley do niego 5 milionw pracownikw pastwowych i prywatnych, dzielcych wypaty i usugi pomidzy 50 milionw beneficjantw1.
1

Charles D. Hobbs, The Welfare Industry, Washington 1978.

Niemal wszystkie inne kraje zachodnie prowadziy programy pomocy w podobnym zakresie cho niekiedy ich zestaw jest bardziej jednolity i mniej przypadkowy. Aby tego dokona, musiay ucieka si do coraz bardziej drakoskiego opodatkowania. Wystarczy wskaza jeden tylko przykad Wielk Brytani. Jej rzd opodatkowa dochody osobiste z pracy (dochd zarobiony") a do stawki 83 procent, a dochody osobiste z inwestycji (dochd nie zarobiony") a do 98 procent. Czy moe dziwi, e zniechci w ten sposb do pracy i inwestycji oraz tak gboko odstrczy od produkcji i zatrudniania? Jeli nka si i karze pracodawcw, jest si na najlepszej drodze, by ograniczy zatrudnienie. Jeli niszczy si wszelkie bodce do inwestycji w nowe i bardziej wydajne maszyny i wyposaenie, jest si na najlepszej drodze, by utrzyma pace na niskim poziomie. Ale polityka wszystkich rzdw coraz dalej wkracza na te drogi. To drakoskie opodatkowanie nie zapewnia jednak przychodw, ktre mogyby dotrzyma kroku coraz bardziej lekkomylnym wydatkom rzdowym i programom redystrybucji bogactwa. Skutkiem jest przewleky i wzrastajcy deficyt budetowy, a dalej przewleka i wzrastajca inflacja w niemal wszystkich krajach wiata. Nowojorski Citybank prowadzi notowania tej inflacji w okresach dziesicioletnich dla ostatnich okoo trzydziestu lat. Obliczenia oparte s<5 na publikowanych przez same rzdy szacunkach dotyczcych kosztw ycia. W biuletynie ekonomicznym z padziernika 1977 roku przedstawione zostay dane dotyczce inflacji w pidziesiciu krajach. Liczby mwi, e na przykad w 1976 roku marka zachodnioniemiecka, ktrej wynik jest najlepszy, stracia w cigu dziesiciu poprzednich lat 35 procent swojej siy nabywczej; frank szwajcarski straci 40 procent, dolar amerykaski 43 procent, frank francuski 50 procent, jen japoski 57 procent, korona szwedzka 47 procent, lir woski 56 procent, a funt brytyjski 61 procent. Gdy przejdziemy do Ameryki aciskiej cruzeiro brazylijskie stracio 89 procent wartoci, a peso urugwajskie, chilijskie i argentyskie ponad 99 procent. W porwnaniu jednak z danymi dotyczcymi ostatniego roku czy dwch, dugoterminowa deprecjacja walut wiatowych okazuje si i tak do umiarkowana: dolar amerykaski w 1977 roku ulega deprecjacji w tempie 6 procent rocznie; frank francuski 8,6 procent, jen japoski 9,1 procent, korona szwedzka 9.5 procent, funt brytyjski

14,5 procent, lir wioski 15,7 procent, a peseta hiszpaska w tempie 17,5 procent. Co si tyczy dowiadcze Ameryki aciskiej, jednostka walutowa Brazylii w 1977 ulegaa deprecjacji w tempie 30,8 procent rocznie, Urugwaju 35,5 procent, Chile 53,9 procent, a Argentyny 65,7 procent. Czytelnik sam moe przedstawi sobie obraz chaosu, jaki podobne tempo deprecjacji pienidza wywouje w gospodarkach tych krajw, oraz dolegliwoci, jakie pojawiaj si w yciu milionw ich mieszkacw. Jak podkrelaem, inflacja, ktra jest przyczyn tak wielkiej ludzkiej ndzy, sama z kolei w znacznej czci jest skutkiem innych programw interwencji rzdu w gospodark. Praktycznie w kadym przypadku interwencja taka stanowi nie zamierzon ilustracj i dodatkowy argument na rzecz podstawowej lekcji tej ksiki. Wszystkie tego rodzaju programy wprowadzono opierajc si na zaoeniu, e przynios one pewn bezporedni korzy pewnej okrelonej grupie. Ci, ktrzy je wprowadzali, nie zwaali na wtrne konsekwencje nie wzili pod uwag skutkw, jakie mog pojawi si na dug met i dotkn wszystkie grupy. Tak wic co si tyczy politykw, nie wydaje si, by nauczya ich czego lekcja, jak ksika ta miaa im wpoi ponad trzydzieci lat temu. Jeli przejdziemy jeden po drugim rozdziay tej ksiki, stwierdzimy, e praktycznie kada z krytykowanych w pierwszym wydaniu postaci interwencji rzdu jest dzi prowadzona nadal, zwykle z jeszcze wikszym uporem. Wszystkie rzdy wci prbuj za pomoc robt publicznych uleczy bezrobocie, ktre same wywoay swoimi programami. Nakadane przez nie podatki s coraz cisze i coraz bardziej przypominaj konfiskat. Rzdy wci zalecaj ekspansj kredytow. Wikszo z nich nadal uwaa pene zatrudnienie" za swj nadrzdny cel. Nadal nakadaj kontyngenty importowe i ca ochronne. Staraj si zwikszy eksport, jeszcze bardziej obniajc warto wasnej waluty. Rolnicy wci walcz" o ceny parytetowe". Rzdy dalej tworz specjalne zachty dla nierentownych gazi przemysu. Wci czyni wysiki na rzecz stabilizowania" cen pewnych artykuw. Rzdy, ktre za pomoc inflacji winduj ceny artykuw, win za wysokie ceny nadal obarczaj prywatnych producentw, sprzedawcw

i spekulantw". Nakadaj ceny maksymalne na rop naftow i gaz ziemny i tym samym zniechcaj do nowych poszukiwa akurat wtedy, gdy najbardziej wymagaj one zacht; odwouj si do oglnego zamroenia cen i pac lub indeksacji". Nadal kontroluj czynsze w obliczu spowodowanych przez kontrol oczywistych zniszcze. Nie tylko utrzymuj ustawowe pace minimalne, ale stale podnosz ich poziom, pomimo e one wanie odpowiadaj za przewleke bezrobocie. Nadal wprowadzaj ustawodawstwo dotyczce zwizkw zawodowych, ktre przyznaje im specjalne przywileje i nietykalno; zmuszaj robotnikw do zrzeszania si, toleruj masowe pikiety i inne formy przymusu; nakaniaj pracodawcw do prowadzenia w dobrej wierze zbiorowych negocjacji" ze zwizkami tj. do ulegania ich daniom przynajmniej w pewnym stopniu. Wszystkie te rodki stosuje si z zamiarem wsparcia wiata pracy". Jednak jeszcze raz skutkiem okazuje si tworzenie i przeduanie bezrobocia oraz obnianie cakowitych wypat w stosunku do poziomu, jaki skdind mona byoby osign. Wikszo politykw wci lekceway znaczenie zyskw, przecenia ich wielko netto (redni i cakowit), wszdzie potpia nadzwyczajne zyski, nadmiernie je opodatkowuje, a czasami nawet ubolewa, e w ogle one istniej. Wydaje si, e anty kapitalistyczna mentalno okopaa si dzi lepiej ni kiedykolwiek. Gdy tylko nastpuje pogorszenie koniunktury, politycy widz jego gwn przyczyn w niedostatecznych wydatkach konsumpcyjnych". Zachcaj do wikszych wydatkw konsumpcyjnych, rwnoczenie pitrzc dalsze przeszkody i sankcje dla oszczdnoci i inwestycji. Gwn suc do tego celu metod jest, jak ju widzielimy, napdzanie inflacji. Skutek jest taki, e dzi po raz pierwszy w historii aden nard nie opiera si na standardzie metalowym i e w praktycznie kadym pastwie oszukuje si ludzi, drukujc ulegajc staej deprecjacji walut papierow. Aby dorzuci na ten stos co jeszcze, zbadajmy ostatnie zjawisko, znane nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale i za granic. Polega ono na tym, e kady program spoeczny", gdy raz zostanie uruchomiony, cakowicie wymyka si spod kontroli. Rzucilimy ju okiem na oglny obraz, a teraz przyjrzyjmy si bliej jednemu doniosemu przykadowi ubezpieczeniom spoecznym w Stanach Zjednoczonych.

Pierwotna federalna ustawa o ubezpieczeniach spoecznych wydana zostaa w 1935 roku. Opieraa si na nastpujcej teorii: najwikszy kopot z zasikami bierze si std, e ludzie nie oszczdzali w czasie, gdy byli zatrudnieni, tote gdy stali si ju zbyt starzy, by pracowa, okazao si, i nie maj rodkw utrzymania. Uwaano, e problem ten mona rozwiza za pomoc przymusowych ubezpiecze przy czym pracodawcy rwnie mieli wnosi udzia, rwny poowie opaty za polis tak aby mona byo osign emerytur, pozwalajc zrezygnowa z pracy w wieku szedziesiciu piciu lat lub wicej. Ubezpieczenia spoeczne miay by programem cakowicie samofinansujcym si i opartym na cisych zasadach kalkulacji ubezpieczeniowej. Mia by ustanowiony fundusz rezerw, wystarczajcy na zaspokojenie przyszych roszcze i wypat, gdy ju do nich dojdzie. Ubezpieczenia spoeczne nigdy nie dziaay w ten sposb. Fundusz rezerw istnia przede wszystkim na papierze. Rzd wydawa wpywy z przymusowych ubezpiecze, w miar gdy si pojawiay zarwno na inne wydatki, jak i na wypaty emerytur. Od 1975 roku biece wypaty emerytur przekroczyy wpywy z podatku ubezpieczeniowego. Okazao si rwnie, e w czasie praktycznie kadej sesji Kongres wynajdywa sposoby powikszania wypat, poszerzania ich zakresu oraz dodawania nowych postaci ubezpieczenia spoecznego". W 1965 roku, w kilka miesicy po utworzeniu nowego programu ubezpiecze Medicare, jeden z komentatorw zauway, e w siedmiu ostatnich wyborach zwolennicy sodzenia ubezpiecze spoecznych zawsze wchodzili do Kongresu". W miar wzrostu i postpu inflacji, wypaty z tytuu ubezpiecze spoecznych wzrastay nie tylko proporcjonalnie, ale nawet szybciej. Typowym zajciem politykw byo szafowanie wypatami dzi i przekadanie kosztw na jutro. Jednak jutro" zawsze w kocu przycho<l/i, tote Kongres co kilka lat musia podnosi podatki od listy pac, cigane od pracownikw i pracodawcw. Stale wzrastay nie tylko stawki podatkw, ale i kwoty opodatkowanych pac. W pierwotnej ustawie z 1935 roku podatek obejmowa lylko pierwsze 3000 dolarw z zarobkw, a stawki opodatkowania byy bardzo niskie. AJe na przykad pomidzy rokiem 1965 a 1977 podatek na ubezpieczenia spoeczne wystrzeli od 4,4 procent z pierwwyc li 6600 dolarw zarobionego dochodu (podatek cigany na rwni / pi aeodawcy i pracobiorcy) do cznie 11,6 procent od pierwszych 16

500 dolarw. (Midzy rokiem 1960 a 1977 cakowity roczny podatek wzrs o 572 procent, co daje procent skadany rwny okoo 12 rocznie). Z pocztkiem roku 1977 zobowizania systemu ubezpiecze spoecznych, ktre nie miay oparcia w zgromadzonym funduszu, szacowano oficjalnie na 4,1 biliona dolarw. Nikt nie moe dzi orzec, czy ubezpieczenia spoeczne s rzeczywicie programem ubezpieczeniowym, czy te tylko skomplikowanym i kolawym systemem zasikw. Rzesze obecnych emerytw zapewnia si, e zapracowali" na swoje renty i zapacili" za nie. Jednak adna prywatna firma ubezpieczeniowa nie mogaby pozwoli sobie, by wedug tego schematu wypaca emerytury ze skadek ubezpieczeniowych", jakie rzeczywicie zostay pobrane. Z pocztkiem 1978 roku odchodzcy na emerytur pracownicy nisko patni otrzymywali na og rent wysokoci 60 procent tego, co otrzymywali z pracy. Pracownicy o rednich dochodach otrzymywali okoo 45 procent. W przypadku tych, ktrych pace byy wyjtkowo wysokie, wspczynnik ten mg spa do 5 czy JO procent. Jednak jeli ubezpieczenia spoeczne uzna za system zasikw, byby on bardzo dziwny, gdy ci, ktrzy otrzymywali najwysze pace, uzyskuj najwiksze nominalne emerytury. Pomimo to ubezpieczenia spoeczne s wci nietykaln witoci. Postpowanie kongresmena, ktry proponcwaby powstrzymanie wzrostu lub obcicie emerytur nie tylko obecnych, ale choby nawet przyszych uznano by za polityczne samobjstwo. System amerykaskich ubezpiecze spoecznych trzeba dzi uzna za grony symbol: niemal kady program spoecznych zasikw, redystrybucji czy ubezpiecze", gdy raz zostaje ustanowiony, wykazuje nieuchronn skonno do wymykania si spod kontroli. Krtko mwic gwny problem, wobec ktrego dzi stoimy, nie ma charakteru ekonomicznego, ale polityczny. Prawdziwi ekonomici zasadniczo zgadzaj si, co naley zrobi. Praktycznie wszystkie dokonywane przez rzdy prby redystrybucji bogactwa i dochodu osabiaj bodce dla produkcji oraz prowadz do oglnego zuboenia. We waciwej sferze dziaania rzdu ley tworzenie zrbu praw skierowanych przeciw przymusowi i oszustwu oraz egzekucja tych praw. Musi si on jednak powstrzymywa od podejmowania konkretnych programw interwencji w gospodark. Gwn ekonomiczn

funkcj rzdu jest popieranie i ochrona wolnego rynku. Gdy Aleksander Wielki odwriedzi filozofa Diogenesa i zapyta go, czy mgby co dla niego uczyni, ten mia odpowiedzie: Tak, odsu si troch, zasaniasz mi soce". Kady obywatel ma prawo domaga si tego od rzdu. Widoki na przyszo s ciemne, ale nie cakowicie pozbawiaj nadziei. Tu i wdzie mona zauway janiejsze promienie przedzierajce si przez chmury. Coraz wicej ludzi zaczyna rozumie, e rzd nie moe nic im da, jeli wczeniej nie zabierze komu innemu albo im samym. Wzrost jamuny dla wybranych grup oznacza po prostu zwikszone podatki albo zwikszony deficyt i inflacj. Inflacja za ostatecznie zakca i dezorganizuje produkcj. Zaczynaj uwiadamia to sobie nawet politycy, a niektrzy z nich wprost to stwierdzaj. Na dodatek pojawiaj si wyrane oznaki zmiany kierunku wiatrw intelektualnych. Wydaje si, e zwolennicy Keynesa i Nowego adu s w powolnym odwrocie. Konserwatyci, libertarianie i inni obrocy wolnej przedsibiorczoci wypowiadaj si bardziej otwarcie i wyranie. I wci ich przybywa. Wrd modych stwierdzi mona gwatowny wzrost liczby ekonomistw wyksztaconych na szkole austriackiej". Daje to realn nadziej, e kierunek polityki wewntrznej mona odwrci, zanim szkody wywoane obecnie stosowanymi rodkami, szkody, do ktrych prowadz dzisiejsze programy rzdowe, stan si nieodwracalne.

UWAGI O KSIKACH

Ci, ktrzy pragn przeczyta wicej na temat ekonomii, powinni sign teraz po pewne prace o przecitnej objtoci i rednim stopniu trudnoci. Nie znam adnej pojedynczej ksiki, ktra cakowicie speniaaby te warunki, jest jednak kilka, ktre razem wzite powinny zaspokoi t potrzeb. wietna i krtka (126 stron) ksika Faustino Ballve, Essentials of Economics (Irvington-on-Hudson), zwile przedstawia zasady ekonomii i rodzaje polityki ekonomicznej. Podobnie nieco dusza (327 stron) ksika Understanding the Dollar Crisis, ktr napisa Percy L. Greaves. Bettina Bien Greaves zestawia dwa tomy wypisw pod tytuem Free Market Economics. Czytelnik, ktry chce lepiej zrozumie ekonomi i czuje si do tego przygotowany, powinien nastpnie przeczyta Human Action Ludwiga von Misesa (Chicago 1949, 1966, 907 stron). Ksika przewysza kad z wymienionych sw logiczn spjnoci i precyzj w traktowaniu zagadnie ekonomicznych. Trzydzieci lat po powstaniu Human Action ucze Misesa, Murray N. Rothbard, napisa dwutomow ksik Man, Economy, and State (Mission 1962, 987 stron). Zawiera ona wiele oryginalnego i wnikliwie potraktowanego materiau, przedstawionego z godn podziwu jasnoci. Dziki swojemu ukadowi ksika jest jako podrcznik pod pewnymi wzgldami bardziej uyteczna ni wielkie dzieo Misesa. Krtkie ksiki, ktre w prosty sposb omawiaj konkretne tematy ekonomiczne, to Planning for Freedom Ludwiga von Misesa (South Holland 1952) oraz Capitalism and Freedom Miltona Friedmana (Chicago 1962)*. Istnieje wspaniaa broszura Murraya N. Rothbarda
* Milion Friedman, Kapitalizm i wolno, Warszawa 1984.

What Has Government Done to Our Money? (Santa Ana 1964, 1974, 62 strony). Na temat palcej kwestii inflacji autor niniejszej ksiki opublikowa prac The Inflation Crisis, and How to Resolve It (New Rochelle 1978). Do wspczesnych prac, ktre omawiaj aktualne ideologie oraz procesy ekonomiczne z punktu widzenia podobnego, jak przedstawiony w tej ksice, nale: autora niniejszej ksiki The Failure of the New Economics": An Analysis of the Keynesian Fallacies (1959); F.A. Hayeka The Road to Serfdom (1945) i tego samego autora monumentalne dzieo Constitution of Liberty (Chicago I960)*. Ludwiga von Misesa Socialism: An Economic and Sociological Analysis (London 1936, 1969) to najbardziej szczegowa i niszczca krytyka doktryn kolektywistycznych, jak kiedykolwiek napisano. Czytelnik nie powinien oczywicie przeoczy Frederica Bastiata Economic Sophisms (ok. 1844), a w szczeglnoci jego eseju What Is Seen and What Is Not Seen". Zainteresowanym lektur klasycznych dzie ekonomicznych najwikszy poytek przyniesie odwrcenie ich historycznej kolejnoci. Tak wic gwne prace, do ktrych naleaoby zajrze, to: Philip Wicksteed, The Common Sense of Political Economy, 1911; John Bates Clark, The Distribution of Wealth, 1899; Eugen von Bohm-Bawerk, The Positive Theory of Capital, 1888; Karl Menger, Principles of Economics, 1871; W. Stanley Jevons, The Theory of Political Economy, 1871; John Stuart Mill, Principles of Political Economy, 1848; David Ricardo, Principles of Political Economics nad Taxation, 1817, oraz Adam Smith, The Wealth of Nations, 1776**. Ekonomia rozwija si w bardzo wielu kierunkach. Pewne konkretne obszary stay si tematem dla caych bibliotek: pienidz i bankowo, handel i wymiana zagraniczna, podatki i finanse publiczne, kontrola ze strony rzdu, kapitalizm i socjalizm, pace i stosunki w pracy, odsetki i kapita, ekonomia rolnictwa, czynsze, ceny, zyski, rynki,
* Friedrich August von Hayek, Droga do niewolnictwa, Wrocaw 1989, oraz Konstytucja wolnoci, Warszawa-Wroclaw 1987. Z dzie autorw klasycznych po polsku ukazay si: W. Stanley Jevons, Ekonomia /><>lityczna, Warszawa 1883; John Stuart Mili, Zasady ekonomii politycznej i niektre jej ni.Uosowania do filozojii spoecznej, Warszawa 1965; Dawid Ricardo, Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, Warszawa 1957; Adam Smith, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw, Warszawa 1954.

konkurencja i monopol, warto i uyteczno, statystyka, cykle koniunkturalne, bogactwo i ubstwo, ubezpieczenia spoeczne, budownictwo mieszkaniowe, dobra uytecznoci publicznej, ekonomia matematyczna, badania dotyczce poszczeglnych gazi przemysu czy historia ekonomii. Nikomu jednak nie uda si nigdy poprawnie zrozumie adnego z tych konkretnych zagadnie, jeli najpierw nie zaznajomi si dobrze z pewn iloci podstawowych zasad ekonomii oraz zoonych wzajemnych powiza, zachodzcych pomidzy wszystkimi czynnikami i siami ekonomicznymi. Jeli osignie to dziki oglnym lekturom ekonomicznym, z pewnoci bdzie umia znale waciwe ksiki w interesujcych go dziedzinach.

INDEKS

American Scholar" 11 Anderson Benjamin M. 158, 162 Arkwright Sir Richard 48 Bacon Francis 183 Balive Faustino 201 Bastiat Fryderyk 10, 23, 167, 202 bezrobocie (unemployment) 31, 47-48, 50, 56-57, 59-61, 63, 64, 67-69, 127-128, 137, 187-188, 196 zasiki 128-129, 137, 192-193 Bhm-Bawerk Eugen von 202 Clark John Bates 202 Cohen Morris R. 10 Douglas Major 10 Douglas Paul H. 146 Edwards Corwin 50 ekonomia Robinsona Crusoe" (Crusoe" economics) 99 ekonomici klasyczni {classical economists) 17-18, 56, 142, 166 Fel kin William 48 finansowanie deficytowe (dejicit financing) 65 Friedman, Milton 201 funkcjonalne ceny i funkcjonalne pace (functional prices and functional wages) 143

Greaves Bettina Bien 201 i Greaves Percy L. 201 Hamilton Alexander 115 Hansen Alvin 10 Hayek F. A. 202 Hobbs Charles D. 193 inflacja (inflation) 155 nn, passim Jevons W. Stanley 202 Keynes John Maynard 10, 11, 192 keynesici (Keynesians) 157, 162, 199 Knight Frank H. 151 kredyty dla rolnikw (farm credit) 39-43, 103-106, 193 ceny i spekulanci 104 ceny parytetowe" 85-91, 94, 195 kryzys 1932 roku (Depression of 1932) 49-50 Maca ul ay Thomas 27 Manger Karl 202 marksici (marxist) 143 Marshall Alfred 162 Marx Karl 10 Mill John Stuart 28, 84. 162, 202 Mises Ludwig von 10, 11, 158, 201, 202 Myrdal Gunnar 51

New Leader' 7 11 New York Times" 11, 87 Nowy ad (New Deal) 46, 85 opiekucze pastwo dobrobytu ( Welfare State) 123 Pigou A. C. 146 podatek dochodowy w Wielkiej Brytanii (income tax in Great Britain) 194 poda i popyt {supply and demand) 99-102, 103, 152, 175, 185-186 rwnowaga ekonomiczna 148-149 publiczne budownictwo mieszkaniowe (public housing) 34, 122-123, 193 rewolucja przemysowa (Industrial Revolution) 48, 56, 57 Ricardo David 202 Rodbertus Karl 168 Roosevelt Eleanor 52 Rothbard Murray N. 201 Santayana George 50, 181 Shaw George Bernard 35
.to'NWfctt

standard zota (gold standard) 81, 161 Surnner William Graham 183 technokraci" (Technocrats) 49-50 Terborgh George 171, 178 ubezpieczenia spoeczne (social security) 192-193, 196-198 Veblen Thorstein 10 Wells David A. 48-49 Wheeler Dan H. 93 Wicksteed Philip 10, 202 II wojna wiatowa (World War II) 25-27, 68 czarny rynek 115 kontrola cen 112 kontrola czynszw 120, 122 nadmierne opodatkowanie 152 racjonowanic 115 zagraniczna pomoc ekonomiczna" (economic aid" program) 84 zwizki zawodowe (labor unions) 50, 59-60, 132 pn, 143, 162 strajki 133

/j

WPROWADZENIE DO BIZNESU
dodatek reklamowy
df|num)
ul. Kociuszki 37, 30-105 Knkw, tel. 21 97 24, fax 21 98 14

ZAWSZE Z MYL O WASZYM SUKCESIE

Badanie rynku i opracowywanie strategii rynkowych firm

9 Doradztwo w sprawach marketingu i reklamy Projektowanie i wykonanie wszelkich materiaw reklamowych. Filmy reklamowa Reklama na rodkach komunikacji publicznej woj. katowickiego i bielskiego Doradztwo prawne, podatkowe, finansowo-ekonomiczne

Business Consulting

40-081 Katowice, ul. Dbrwki 16 tol. 537-5G0, 598-093, 587-051 w. 287 fax 537-566, tlx 312543 bicon p

Zakadanie spek krajowych i zagranicznych Konsultacje w zakresie handlu zagranicznego

CRACOW BUSINESS SERVICES

Firma Consultingowa spka z o.o.
zakadanie firm (rwnie joint ventures), porednictwo kredytowe, inwestycje, real estate, reprywatyzacja, porady prawno-ekonomiczne 31-436 Krakw, Sokoowskiego 19, tel. 12-16-66, 11-84-44; tlx 0326336; fax 12-75-99

Instytut Przemysowo-Handlowy im. Mirosawa Dzielskiego Fundacja Krakowskiego Towarzystwa Przemysowego ul. Starowilna 13/20, 31-038 Krakw te. 21-98-53, 21-72-93, 21-74-83 fax 21-98-62 tlx 0326423 ktp pl
P r o p o n u j e m y P a s t w u :

m- konsultacje dla maego biznesu w kursy w systemie semestralnym: zarzdzanie, marketing, finanse, rachunkowo, ekonomia, bankowo, prawo gospodarcze, Business English oraz szereg kursw komputerowych m- dla modziey pomaturalnej uczestnictwo w rocznej szkole biznesu w kontakt z przedsibiorcami i organizacjami Europy i USA
Z A P R A S Z A M Y D O W S P P R A C Y

BUSINESS F O R U M tygodnik oglnopolski, w y d a w a n y z myl o ksztatujcej si w Polsce klasie biznesmenw i menederw. Czytaj nas producenci, szefowie firm, h a n d l o w c y i pocztkujcy przedsibiorcy. Co tydzie w nakadzie 4 0 tys. egzemplarzy mona znale aktualne informacje i opinie o warunkach prowadzenia dziaalnoci gospodarczej oraz wiele praktycznych porad dla maych i rednich firm: kredyty, ca, podatki, wszelkie przepisy prawne, jak handlowa z innymi krajami. Prezentujemy sylwetki ludzi przedsibiorczych i interesujce, prnie dziaajce firmy. Tylko w B U S I N E S S F O R U M - w kadym numerze kalendarium targw i w y s t a w w Polsce i Europie. Proponujemy reklam Pastwa firmy w naszym tygodniku. Mon to by zarwno ogoszenia, jak i teksty sponsorowane. Jestemy otwarci na wszelkie propozycje. ZAPRASZAMY! nasz adres: BUSINESS FORUM ul. niadeckich 10, 0 0 - 6 5 6 Warszawa fax/tel. 25 61 40, 6 2 8 22 11 l'olucamy take prenumerat tygodnika B U S I N E S S F O R U M . B U S I N E S S F O R U M w prenumeracie jest taszel

"mmiii

t o BUSINESS F O R U M na T w o i m b i u r k u ! Co t y d z i e !