1.

Geneza wasnoci intelektualnej

a. Prawo autorskie
Pojcia autora i jego dziea wyksztaciy si ju w staroytnoci. Historia literatury i sztuki zachowaa do dzisiejszych czasw imiona twrcw takich jak Sofokles czy Fidiasz dziki uznaniu wspczesnych i potomnych. Jednake w staroytnoci dziea" nie pojmowano jako niematerialnego przedmiotu intencjonalnego, a co za tym idzie nie istniao pojecie prawa autorskiego ani podmiotowych praw autorskich. Zainteresowanie staroytnych ograniczao si do kwestii wasnoci rkopisu, obrazu lub rzeby jako przedmiotu materialnego oraz dopuszczalnoci obrotu tym przedmiotem. Wasno przedmiotu materialnego uzasadniaa zarazem dopuszczalno sporzdzania dalszych podobnych egzemplarzy (kopii) utworu oraz obrotu nimi. Ju Owidiusz skary si w swych Epistulae ex Ponto na publikowanie dzie bez wiedzy i zgody ich twrcw. Z kolei Horacy ubolewa i oburza si na przerabianie i naladowanie dzie przez inne osoby oraz na przywaszczanie sobie cudzego autorstwa. Wtedy te Marcjalis pierwszy raz posuy si pojciem plagiat" na okrelenie tego typu dziaalnoci. W staroytnym Rzymie przez plagium rozumiano bezprawne sprowadzenie ludzi wolnych do stanu niewoli. redniowiecze na skutek panujcych wwczas stosunkw spoeczno-gospodarczych i kulturalnych przynioso regres w spoecznej wiadomoci dotyczcej istnienia niepisanych praw przysugujcych twrcy i koniecznoci ich poszanowania. Wikszo wczesnych dzie plastycznych lub literackich - miaa charakter anonimowy. Twrca zadowala si otrzymaniem zapaty nie troszczc si ju nawet o niebezpieczestwo znieksztacenia jego utworu w trakcie kopiowania. Do nielicznych wyjtkw nalea Eike von Repkow autor zbioru praw zwanego Zwierciadem saskim, ktry zamieci w swym utworze apostrof, pragnc w ten sposb zapobiec znieksztaceniu jego dziea. Zasadniczy impuls do zwrotu w takim podejciu do uprawnie twrcy stanowio wydrukowanie w 1455 r. Biblii przez Jana Gutenberga. Moliwo szybkiego, mechanicznego zwielokrotniania utworw w znacznej liczbie egzemplarzy zrodzia potrzeb wprowadzenia regulacji prawnych dziaalnoci drukarzy. Pierwszy znany przywilej udzielony zosta przez wadze Republiki Weneckiej Janowi ze Spiry w 1469 r. i zezwala mu na drukowanie na zasadzie wycznoci Listw autorstwa Cycerona przez okres 5 lat. W Polsce za najstarszy uwaa si przywilej udzielony w 1494 r. przez kardynaa Fryderyka Jagielloczyka na wydanie mszaw krakowskich drukowanych w Norymberdze. Stosunkowo szybko indywidualne przywileje zaczto zastpowa normami prawnymi o charakterze oglnym. Ju w 1525 r. uchwa rady miejskiej w Norymberdze zakazano w ogle przedrukw dzie wydanych przez innych drukarzy. Wkrtce, w 1531 r. w Bazylei wydano przepisy, na mocy ktrych aden drukarz nie mg przez okres 3 lat wydawa dzie ogoszonych uprzednio przez innego drukarza, w Anglii za na mocy aktu z 1566 r. zrwnano z uzyskaniem odpowiedniego przywileju wpis dziea do rejestru prowadzonego przez gildi ksigarzy (Stationer's Company). Myl humanistyczna przyniosa zwizanie osoby twrcy z jego dzieem. Za przykad moe suy Marcin Luter, ktry uzyska decyzj rady miejskiej w Norymberdze nakazujc wymienianie go przy wszystkich przedrukach jego dzie. Jednake dopiero owiecenie przynioso przyznanie autorowi prawa wasnoci do stworzonego przez niego utworu. Najwiksz zasug w ksztatowaniu i utrwalaniu pogldw o istnieniu wasnoci intelektualnej przypisuje si Diderotowi i Wolterowi. Ich pogldy legy u podstaw uchwalenia w trakcie rewolucji francuskiej dwch aktw prawnych - ustawy z 1791 r. o wystawianiu dzie w teatrach i ustawy z dnia 19 lipca 1793 r. przyznajcej twrcom prawa wyczne. Regulacje te legy u podstaw kolejnych ustaw o prawie autorskim, ktre zaczy powstawa poczwszy od XIX wieku w poszczeglnych krajach. Wiek XIX przynis take liczne umowy midzypastwowe chronice prawa twrcw. Rozwj prawa midzynarodowego
1 dr Panczyk

1. Geneza wasnoci intelektualnej

doprowadzi ostatecznie do zawarcia w dniu 9 wrzenia 1886 r. w Bernie Konwencji o ochronie dzie literackich i artystycznych, okrelanej Konwencj bernesk, ktrej zapisy stay si wzorcem dla nowoczesnych regulacji prawa autorskiego. W Polsce po raz pierwszy regulacj tych praw zawarto w ustawie z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskiem, ktr nastpnie zastpia ustawa z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim. T drug zastpia wreszcie obecnie obowizujca ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

b. Prawa pokrewne
Wiek XX przynis wzrost zainteresowania kwesti ochrony interesw artystw wykonawcw, producentw fonogramw i organizacji radiowo-telewizyjnych, a w nastpstwie tego wykreowanie chronicych wytwory ich dziaalnoci, ktre nie posiadaj statusu utworw, praw pokrewnych prawom autorskich. Wyrazem tych tendencji na gruncie midzynarodowym byo przyjcie Midzynarodowej konwencji o ochronie wykonawcw, producentw fonogramw oraz organizacji nadawczych sporzdzonej dnia 26 padziernika 1961 r. w Rzymie. W Polsce po raz pierwszy kwesti praw pokrewnych uregulowano dopiero w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, pomimo i przedstawiciele nauki ju na gruncie przepisw ustawy z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskiem zastanawiali si nad moliwoci zapewniania ochrony interesw majtkowych artystw wykonawcw w oparciu o przepisy tej regulacji i zakwalifikowaniem artystycznych wykona jako utworw.

c. Wynalazki
Wynalazki towarzysz czowiekowi od niepamitnych czasw. Wiele z nich pojawio si jeszcze w okresie prehistorycznym. Rwnie w staroytnoci dokonywano wynalazkw. W wikszoci ich twrcy pozostali anonimowi, chocia w niektrych przypadkach imiona ich twrcw przetrway do dzisiejszych czasw. Przykadowo wynalezienie wielokrka przypisuje si Archimedesowi, za astrolabium - Hipparchosowi z Nikei. Ani w staroytnoci, ani pniej w redniowieczu nie powstay specjalne przepisy prawne, ktre przyznawayby ochron twrcom wynalazkw, aczkolwiek za prawn form ochrony wynalazkw uznaje si niekiedy przywileje przyznawane rzemielnikom przez krlw lub komuny woskie. Przyjmoway one posta tzw. dokumentw otwartych - litterae patentes lub lettres patentes, std dzisiejsze okrelenie patent na prawo do wynalazku. Za najstarszy taki przywilej uznaje si akt wydany w 1314 r. przez komun w Bolonii. Rozwj nauki i techniki oraz masowa produkcja na rynek zewntrzny w powizaniu z odkryciami geograficznymi koca XV w. stay si impulsem do odstpienia od systemu przywilejw rzemielniczych. Pierwszy raz dokonano tego w Republice Weneckiej, wydajc w 1474 r. ustaw, ktra wymagaa zawiadomienia wadz o dokonaniu wynalazku i zapewniaa wynalazcy dziesicioletnie wyczne prawo zezwalania na wytwarzanie na podstawie dokonanego przez niego wynalazku (tzw. ustawa wenecka). Z kolei wydany w 1624 r. angielski statut o monopolach (Statute of Monopolies) przyznawaa krlowi udzielanie przywilejw na wyczne korzystanie z wynalazkw. Rozwj prawa patentowego w dzisiejszym tego sowa znaczeniu i przyznanie wynalazcy wycznego prawa do jego wynalazku przynis dynamiczny rozwj techniki u schyku XVIII w. Pierwsz nowoczesn regulacj w tym zakresie stanowia uchwalona w 1790 r. w USA ustawa patentowa (Patent Bili), ktra przyznawaa wynalazcy prawo do korzyci majtkowych z wynalazku (right of an inventor to profit from his invention). Tu po niej w dniu 7 stycznia 1791 r.
2 dr Panczyk

1. Geneza wasnoci intelektualnej

uchwalono we Francji ustaw w sprawie poytecznych odkry i rodkw zapewniajcych na nich wasno tym, ktrzy zostan uznani za ich autorw, zapewniajc prawa do wynalazkw ich twrcom. Pierwsza poowa XIX wieku przyniosa wydane licznych ustaw chronicych wynalazki - ustaw patentowych - w Brazylii (1809 r.), Austrii (1810 r.), Rosji (1812 r.), Belgii i Holandii (1817 r.), Hiszpanii (1820 r.), Szwecji (1834 r.), Portugalii (1837 r.) i Niemczech (1877 r.). Rozwj przemysu oraz midzynarodowej wymiany handlowej, ktry doprowadzi do powstania pierwszych krajowych regulacji w sferze ochrony wynalazkw, zrodzi rwnie konieczno dokonania regulacji w tym zakresie na szczeblu midzynarodowym. Rezultatem tego byo zawarcie w dniu 20 marca 1883 r. w Paryu Konwencji o ochronie wasnoci przemysowej (Konwencja paryska). W Polsce po raz pierwszy ochron wynalazkw uregulowano w dekrecie Naczelnika Pastwa z dnia 4 lutego 1919 r. o patentach na wynalazki. Dekret ten zosta zastpiony ustaw z dnia 5 lutego 1924 r. o ochronie wynalazkw, wzorw i znakw towarowych, a ta z kolei rozporzdzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie wynalazkw, wzorw i znakw towarowych. W zakresie odnoszcym si do wynalazkw rozporzdzenie to obowizywao do dnia wejcia w ycie ustawy z dnia 31 maja 1962 r. - Prawo wynalazcze, ktra zostaa zastpiona ustaw z dnia 19 padziernika 1972 r. o wynalazczoci. Ta wreszcie uchylona zostaa przez obecnie obowizujc ustaw z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo wasnoci przemysowej.

d. Wynalazki biotechnologiczne
Pocztki nowoczesnej biotechnologii jako gazi przemysu, ktrego podstaw stanowi wykorzystanie zjawisk i procesw zachodzcych w organizmach ywych na poziomie subkomrkowym, przypada na lata 70. XX wieku. Rozwojowi biotechnologii, podobnie jak we wszystkich innych dziedzinach dziaalnoci gospodarczej, towarzyszyo denie dysponentw rozwiza rokujcych nadzieje na komercjalizacj do wyczenia, a co najmniej ograniczenia konkurencji przez uzyskanie ochrony patentowej. Dysponenci takich technologii ubiegali si o patent, ktry zapewniaby im wyczno komercyjnej eksploatacji nie tylko sposobw dziaania (procesw technologicznych), lecz take produktw stanowicych ich podstaw i rezultat, czyli w szczeglnoci wykorzystywanych w tych technologiach sekwencji DNA (przede wszystkim genw) oraz kodowanego przez nie biaka. Wrd przedstawicieli orzecznictwa i doktryny nie byo zgody co do tego, czy uwzgldnienie takich wnioskw nie naruszaoby niekwestionowanej i powszechnie obowizujcej zasady prawa patentowego, wedle ktrej niedopuszczalne jest patentowanie odkry. Jednake akceptacja uznania produktw samoistnie wystpujcych w naturze za przedmiot patentowanych wynalazkw implikuje problemy zwizane z okreleniem regu i kryteriw oceny zdolnoci patentowej takich wynalazkw - ich nowoci, poziomu wynalazczego i przemysowej stosowalnoci - ktre uksztatowane zostay na potrzeby wynalazkw stanowicych rezultat kreacyjnej dziaalnoci czowieka. Dla przyznania ochrony takim wynalazkom nie bez znaczenia pozostaway take kontrowersje dotyczce ocen etycznych i moralnych dziaa zwizanych z rozwojem biotechnologii i stosowaniem jej rezultatw. W USA kontrowersje zwizane z patentowaniem wynalazkw biotechnologicznych rozstrzygno w znacznej mierze orzeczenie w sprawie Diamond v. Chakrabarty, w ktrej przedmiotem sporu bya zmodyfikowana bakteria rozkadajca substancje ropopochodne. W orzeczeniu tym Sd Najwyszy USA stwierdzi, i przynaleno przedmiotu zgoszenia patentowego do wiata materii oywionej nie stanowi sama w sobie przeszkody wykluczajcej dopuszczalno udzielenia patentu. Doprowadzio to do wyranej rnicy dostpnoci ochrony
3 dr Panczyk

1. Geneza wasnoci intelektualnej

patentowej w dziedzinie biotechnologii pomidzy USA a Europ, co skutkowao odpywem inwestycji w przemys biotechnologiczny z Europy. Tym niepodanym z ekonomicznego punktu widzenia zjawiskom przeciwdziaa miaa Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony prawnej wynalazkw biotechnologicznych z dnia 6 lipca 1998 r. (98/44/WE)30. Polska przeniosa (implementowaa) cytowan dyrektyw do polskiego porzdku prawnego ustaw z dnia 6 czerwca 2002 r. o zmianie ustawy - Prawo wasnoci przemysowej, dodajc do jej tytuu II dziau II rozdzia 9 Przepisy szczeglne dotyczce wynalazkw biotechnologicznych".

e. Wzory uytkowe i przemysowe

Rozwj ochrony prawnej wzorw przemysowych jest nierozerwalnie zwizany z rozwojem samego wzornictwa przemysowego, ktre na wiksz skal zaczo si rozwija dopiero w drugiej poowie XIX wieku, co pozostawao w cisym zwizku z rozwojem produkcji przemysowej i rozpoczciem ostrej walki konkurencyjnej o rynki zbytu, w ktrej istotnym instrumentem przycigajcym klientel do zakupu danych wyrobw sta si ich wygld zewntrzny. Za kolebk ochrony wzorw przemysowych uznaje si Francj, gdzie w 1806 r. Napoleon wyda pierwsz ustaw, w ktrej przewidziano, e warunkiem dochodzenia roszcze z tytuu wzoru jest zdeponowanie w archiwach specjalnego urzdu (Conseil des Prud'hommes) odpowiedniej prbki w kopercie zaopatrzonej w godo waciciela i jego podpis oraz uiszczenie odpowiedniej opaty. Na podstawie zapisw tej ustawy wyksztaci si system ochrony prawnej rysunkw przemysowych, ktre orzecznictwo zrwnao z modelami. Francuska ustawa staa si wzorem dla kolejnych ustaw przewidujcych ochron wzorw przemysowych uchwalonych w Niemczech (1876 r.), Szwajcarii (1900 r.) czy na Wgrzech (1907 r.). Na gruncie niemieckiej ustawy o ochronie wzorw i modeli z 1876 r. zrodziy si wtpliwoci, czy mona na jej podstawie udzieli ochrony wzorom, ktre nie maj walorw plastycznych, a jedynie uyteczne. Orzecznictwo niemieckie w 1878 r. odmwio ochrony na podstawie tej ustawy wzorom jedynie uytkowym. Wzory takie nie byy jednake rwnie chronione jako wynalazki na gruncie niemieckiej ustawy patentowej z 1877 r. ze wzgldu na brak tzw. poziomu wynalazczego. W konsekwencji wraz z nowelizacj ustawy patentowej w 1891 r. wesza w ycie pierwsza ustawa w sprawie ochrony wzorw uytkowych. Za przykadem Niemiec ochron wzorw uytkowych zaczto take wprowadza w innych pastwach - w Japonii (1905 r.), Hiszpanii (1926 r.) i Woszech (1940 r.). W Polsce ochron wzorw przemysowych zwanych zdobniczymi uregulowano po raz pierwszy w dekrecie Naczelnika Pastwa z dnia 4 lutego 1919 r. o ochronie wzorw rysunkowych i modeli. Dekret ten zosta zastpiony ustaw z dnia 5 lutego 1924 r. o ochronie wynalazkw, wzorw i znakw towarowych, ktra obja nie tylko wzory zdobnicze, ale i uytkowe, a ta z kolei rozporzdzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie wynalazkw, wzorw i znakw towarowych. W zakresie odnoszcym si do wzorw uytkowych rozporzdzenie to obowizywao do dnia wejcia w ycie ustawy z dnia 31 maja 1962 r. - Prawo wynalazcze, ktra zostaa zastpiona ustaw z dnia 19 padziernika 1972 r. o wynalazczoci. Ta wreszcie uchylona zostaa przez obecnie obowizujca ustaw z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo wasnoci przemysowej. Natomiast w zakresie ochrony wzorw zdobniczych przepisy rozporzdzenia Prezydenta Rzeczypospolitej zastpione zostay rozporzdzeniem Rady Ministrw z dnia 29 stycznia 1963 r. w sprawie ochrony wzorw zdobniczych, wydanym na podstawie art. 142 Prawa wynalazczego. Regulacja ta zostaa zastpiona obecnie obowizujc ustaw z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo wasnoci przemysowej, w ktrej wzr zdobniczy zastpiono wzorem przemysowym.
4 dr Panczyk

1. Geneza wasnoci intelektualnej

f. Projekty racjonalizatorskie
Projekty racjonalizatorskie w pastwach o gospodarce rynkowej nie byy i nie s zazwyczaj regulowane. Natomiast w pastwach socjalistycznych ich rozwj by zwizany z wypracowan w Rosji Radzieckiej koncepcj doskonalenia produkcji w sektorze gospodarki uspoecznionej przez rnego rodzaju usprawnienia o charakterze technicznym lub organizacyjnym. W pocztkowym okresie rozwoju gospodarki radzieckiej wadze ograniczay si do wydawania rnego rodzaju polece i instrukcji wskazujcych na potrzeb wykorzystywania usprawnie zgaszanych przez pracownikw zakadw przemysowych, za w 1931 r. projekty tego rodzaju, zwane udoskonaleniami technicznymi", pojawiy si po raz pierwszy w prawie radzieckim. Za przykadem prawa radzieckiego regulacj prawn objto stopniowo dziaalno racjonalizatorsk w innych krajach socjalistycznych. Take w Polsce w dekrecie z dnia 12 padziernika 1950 r. o wynalazczoci pracowniczej wprowadzono dwie kategorie projektw typu racjonalizatorskiego - udoskonalenia techniczne" i usprawnienia". Nastpnie w ustawie z dnia 31 maja 1962 - Prawo wynalazcze nastpio ich poczenie w jedn kategori projektw zwanych projektami racjonalizatorskimi. Jej regulacja w zakresie projektw racjonalizatorskich zastpiona zostaa ustaw z dnia 19 padziernika 1972 r. o wynalazczoci, a ta z kolei obecnie obowizujc ustaw z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo wasnoci przemysowej.

g. Znaki towarowe i oznaczenia geograficzne

Geneza oznaczania wytworw rnymi symbolami siga czasw staroytnych, z tym e znaki te peniy rne funkcje. Niektre z nich wiadczyy, e dany produkt pochodzi od okrelonego wytwrcy-rzemielnika lub te z okrelonego warsztatu. Inne zapewnia miay okrelon jako lub cechy wytworu. Jeszcze inne suy miay wykazaniu zwizkw znakowanych produktw z okrelonym terytorium czy te jego pochodzeniu z okrelonego kraju lub regionu geograficznego. W czasach tych nie chroniono znakw towarowych jako takich, aczkolwiek niektrzy dopatruj si takiej ochrony w prawie rzymskim w oglnych roszczeniach przyznawanych poszkodowanym - actio doli i actio iniuriarum. W redniowieczu oznaczanie produktw pozostawao w cisym zwizku z reglamentacj dziaalnoci rzemielniczej i handlowej przez cechy rzemielnikw i gildie kupieckie. Majstrowie mieli nie tylko prawo, ale i obowizek oznaczania swych wyrobw znakami, ktre zapisywane byy w ksigach cechowych. Pocztkowo znaki te wskazyway jedynie majstra, ktry stworzy dany produkt, ale z czasem - wraz z rozwojem warsztatw rzemielniczych - zaczy wskazywa warsztat, w ktrym go wykonano. Jednake upadek rzemiosa i rozwj manufaktur od koca XVI wieku spowodoway zanikanie znakw towarowych. Ponowny wzrost zainteresowania nimi przyniosy XVIII i XIX wiek. Rozwj produkcji i handlu spowodowa konieczno wyrnienia si producentw danych dbr na rynku spord innych wytwrcw. Instrumentem dla indywidualizacji dziaalnoci stao si oznaczanie produktw znakami towarowymi. Jako przykad jednej z pierwszych regulacji w tym zakresie wskaza mona edykt krla angielskiego Jerzego I z 1726 r. przyznajcy szkockim tkaczom prawo do sygnowania wyrabianego przez nich ptna. Wiek XIX przynis pierwsze nowoczesne regulacje ochrony znakw towarowych - we Francji (1857 r.), Austrii (1858 r.), Anglii (1862 r.), USA (1870 r.), Niemczech (1874 r.) i Szwajcarii (1879 r.). Rozwj przemysu oraz midzynarodowej wymiany handlowej zrodzi rwnie konieczno dokonania regulacji w tym zakresie na szczeblu midzynarodowym. Rezultatem tego byo zawarcie w dniu 20 marca 1883 r. w Paryu Konwencji o ochronie wasnoci przemysowej (Konwencja paryska). W Polsce ochron znakw towarowych uregulowano po raz pierwszy w dekrecie
5 dr Panczyk

1. Geneza wasnoci intelektualnej

Naczelnika Pastwa z dnia 4 lutego 1919 r. o ochronie znakw towarowych. Dekret ten zosta zastpiony ustaw z dnia 5 lutego 1924 r. o ochronie wynalazkw, wzorw i znakw towarowych, a ta z kolei rozporzdzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie wynalazkw, wzorw i znakw towarowych. W zakresie odnoszcym si do znakw towarowych rozporzdzenie to obowizywao do dnia wejcia w ycie ustawy z dnia 28 marca 1963 o znakach towarowych, ktra zostaa zastpiona ustaw z dnia 31 stycznia 1985 r. o ochronie znakw towarowych. Ta wreszcie uchylona zostaa przez obecnie obowizujca ustaw z dnia 30 czerwca 2000 r. - Prawo wasnoci przemysowej. W ustawie tej po raz pierwszy zawarto te regulacj oznacze geograficznych.

6 dr Panczyk