You are on page 1of 466

1 1 Elbieta Zieliska xlkma Zielarska anno MCMXCVII Wratislavia AUTOR Elbieta Zieliska OPRACOWANIE GRAFICZNE Jacck Scniw SKAD

TEKSTU Marcin Suchocbrski Spis treci WST~P OD WYDAWCY SOWO OD AUTOR 9 HISTORIA ZIOOLECZNICTWA 10 ZASADY FILOZOFII I MEDYCYNY CHISKIEJ 11 ZASADY FILOZOFII STAROYTNEJ GRECJI 14 Z ZIOA DLA URODY 17 OTYO 18 S donic 22, stopy 23, twarz 23 . wosy 28 . zoby 30 ZIOA W KUCHNI 34 OCTY ZIOOWE 35 MASA ZIOOWE 36 PASTY TWAROGOWE Z ZIOAMI 37 POTRAWY ZIOOWE 37 U HR K P W M TABELA CURRY 49 PAPI R 5 jak pozby sio naogu palcnia 50 ZIO LE Z I T 5 ZDROWIE I CHOROBY 50 CHOROBY UKADU POKARMOWEGO 51 LISTA ZDROWEGO ODYWIANIA 52 BIEG NKA 2 H O OID WRZODZIEJCE ZAPALENIE JELITA GRUBEGO 51 ZAPARCIA (lub zatwardzenia, lub obstrukcja) 55 WRZODY ODKA I DWUNASTNICY 56 ZABURZENIA WTROBY 59 BLE BRZUCHA. KOLKI 62 WWD CIA BRZUCHA, BUNICA, WIATRY 62

CHOROBY UKADU ODDECHOWEGO 62 PRZEZIUIENIE, KASZEL, ANGINA, NIEYT NOSA, KATAR. GRYPA 62 OC S6 UKAD KRZENIA 65 NADMIAR TOKSYN W UKADZIE KRENIA 67 NIEDOBORY KRWI I ENERGII ORAZ USZKODZENIA NACZY 69 UKAD MOCZOWO-PCIOWY 72 OSABIENIE I WYCHODZENIE NEREK 72 NIESPRAWNE OCZYSZCZANIE, czyli ZOGI 74 CHOROBY KOBIECE 78 CHOROBY Z NIEDOBORU KRWI I Z OSABIENIA ORGANIZMU 78 ZASTJ TOKSYN I ZOGW 81 SKRA I ALERGIE 84 ZANIECZYSZCZENIE LEDZIONY. PUC 1 NEREK 84 ZANIECZYSZCZENIA WTROBY, KRWI I LEDZIONY 88 MONOGRAFIE 91 LITERATU A 586 LEKSYKON CHORB. OBJAWW CHOROBOWYCH I FUNKCJI ZI 589 SKOROWIDZ POLSKICH NAZW ROLIN 631 SKOROWIDZ ACISKICH NAZW ROLIN 645 WST~P OD WYDAWCY Leczenie zioami jest najdawniejszym sposobem zwalczania wszelkich chorb i dolegliwoci . Czowiek od pradziejw, metod prb i bdw, stara si zdobywa wiedz, jak i kiedy wykorzystywa otaczajc go przyrod . Po tysicach lat dowiadcze wydawa by si mogo, e przyrodolecznictwo, a szczeglnie, zioolecznictwo powinno by podstaw wiedzy medycznej i farmakologicznej . Stao si jednak inaczej . Przekazywana z pokolenia na pokolenie wiedza kultywowana bya jedynie w tajemniczych pracowniach alchemikw i pod strzechami wiejskich znachorek, a prawdziwa i jedyna wiedz medyczn reprezentowali uniwersyteccy medycy. Jednake, gdy ci ostatni nie potraf ili ju poradzi sobie z jakim schorzeniem, szukano przysowiowej ..ostatniej deski ratunku" w tzw . medycynie naturalnej . W wielu przypadkach konfrontacja solidnej wiedzy medycznej z zielarzem koczya si niczym nie wytumaczalnym wyzdrowieniem nieuleczalnie chorego za spraw tajemniczych mieszanek zi . Obecnie wiara w zioolecznictwo powraca ze zdwojon si . Najdziwniejsze waciwoci rolin znane od pradawnych czasw szamanom, czarownikom, znachorom, a obecnie zielarzom znajduj swoje potwierdzenie w laboratoryjnych badaniach przeprowadzanych przy pomocy najnowoczeniejszego sprztu . Oznacza to liezbicie, e jednak CO w tym jest! Oddajemy w Pastwa rce zbir wiedzy i dowiadcze znanej wrocawskiej zielarki, ktrej cae ycie zwizane jest z zielarstwem i zgbianiem medycyny naturalnej . Jej babcia, zielarka, Ju od najmodszych lat wpajaa jej mio do przyrody i zi oraz pokazywaa sposoby ich wykorzystywania . Przez lata zgbiaa

tajniki zielarstwa korzystajc z wiedzy wielu znanych zielarzy, w tym najbardziej znanego w Polsce ksidza Klimuszki . Zainteresowania te popara w wieku dorosym studiowaniem biologii na Uniwersytecie Wrocawskim ze specjalnoci botaniki. Nastpnie kontynuowaa nauk w Instytucie Terapii Holistycznej w Kiental w Szwajcarii, gdzie zdobya midzynarodowy dyplom ukoczenia uczelni . Od czternastu lat studiuje wraz z grup lekarzy medycyn chisk . Obecnie jest gorc propagatork naturalnych metod leczenia oraz zdrowego sposobu ycia i odywiania . Pisze liczne artykuy w prasie, wystpuje w radiu 7 8 i telewizji podkrelajc przez cay czas, e wikszo schorze jest wynikiem naszego niedbalstwa i przy niewielkim wysiku mona wielu z nich skutecznie zapobiec . Jest autork dwch ksiek: Dwa lyki makrobiotyki i Makrobiotyka twojq drogq do zdrowia. Samo nazwisko autorki Xiyi zielarskiej daje ju duo do mylenia Elbicta ZIELISKA Mamy nadziej, e z mozoem zebrana w tej ksice wiedza pozwoli poprowadzi Pastwa w tajniki zielarstwa, dajc wskazwk czym jest dla nas otaczajca przyroda, jak ma w sobie moc i przede wszystkim jak wielk niesie w sobie nadziej na dugie i zdrowe ycie . Prosimy jednoczenie o rozwag i rozsdne wykorzystywanie zebranej tu wiedzy. Zyczymy duo zdrowia . Wydawca Wydawca ostrzega, e leczenie metodami medycyny niekonwencjonalnej musi odbywa sio pod cis kontrol lekarza . Za niestosowanie sio Czytelnikw do tego zalecenia Wydawca nic ponosi adnci odpowiedzialnoci . SOWO OD AUTORKI Z ogromn radoci przekazuj szanownym Czytelnikom ksik o zioach . Jest ona przede wszystkim darem mojego serca, gdy bardzo chciaabym pomc moim blinim w odzyskaniu i pielgnowaniu zdrowia . Zycic jest najwikszym darem Stwrcy a zdrowie jest jak pikne kwiaty, rozkwitajce na zdrowej rolinie . Zdrowie jest wiadectwem naszego ycia, naszej mdroci, czyli zdolnoci odrniania dobra od za i wyrazem szacunku do tego bezcennego daru . Zycic i zdrowie ma wymiar fizyczny, psychiczny i duchowy rwnoczenie . Zaniedbanie jednej sfery jest si niszczc pozostae . Dlatego te pisz o wpywie rolin na wysze struktury czowieka, ukady regulujce i na ducha . Ten wymiar leczniczych waciwoci rolin by czsto podkrelany w starych ksikach zielarskich we wszystkich cywilizacjach . Jestem ortodoksyjn katoliczk i ortodoksyjn wegetariank i mam nadziej, e moja postawa przeciw mierci i wszystkim siom niszczcym ycic oraz postawa szacunku i mioci do Stwrcy i do blinich jest widoczna na kartach tej ksiki. Bogactwo natury, harmonia, pikno, potga i uyteczno wiata rolin, ktre opisaam, s dla mnie wyrazem Nieskoczonej Mioci i Nieskoczonej Mdroci Boga . Dzikuj Bogu gorco, e da mi dar studiowania i poznawania jego Mdroci i dar dzielenia si wiedz z blinimi . Jestem bardzo wdziczna moim poprzednikom i nauczycielom, a zwaszcza panu prof esorowi Aleksandrowi Oarowskiemu, ojcu Czesawowi Klimuszcc, panu Witoldowi Popisz ekiemu i Claudc'owi Diolosic, mojemu nauczycielowi medycyny chiskiej, ktry nauczy mnie dynamicznej zalenoci

midzy zdrowiem, chorobami i wiatem natury. Elbieta Zieliska 9 10 HISTORIA ZIOOLECZNICTWA Czowiek od zarania swoich dziejw jest nierozerwalnie zwizany z krlestwem rolin. Do otaczajcych go rolin zawsze odnosi si z szacunkiem, gdy byy niezbdne w gospodarstwie, suyy do budowania domw, do wytwarzania sprztw domowych, do wyrobu odziey ; byy pokarmem, z nich przyrzdzano napoje i lekarstwa dla czowieka i towarzyszcych mu zwierzt . W Pimie Switym, w Ksidze Rodzaju 1.29 czytamy : I rzek Bg ; Oto wam daj wszelk rolin przynoszc ziarno po caej ziemi i wszelkie drzewo, ktrego owoc ma w sobie nasienie: dla was bd one pokarmem ." Ten krtki werset zawiera wiele informacji . Podkrelone jest sowo wszelki", a wic zostaa zwrcona uwaga na rnorodno i bogactwo wiata rolin oraz podkrelone s sowa : . .ziarno ,.nasienie", a wic chodzi tu o roliny rozmnaajce si naturalnie, podne i ywotne. Takie wanie s zboa i dzikie zioa . Gdyby czowiek stosowa si do tego zalecenia, w krtkim czasie 80% chorb przestaoby nka rodzaj ludzki . Roliny byy przed czowiekiem i czekay na niego, aby mu suy . W najstarszych wykopaliskach wraz ze szcztkami czowieka odkrywane s due iloci szcztkw rolin, ktrych czowiek uywa. Stosowanie zi jako skutecznych lekw zostao sprawdzone przez tysice lat na wielu pokoleniach naszych przodkw, na wszystkich kontynentach, wrd wszystkich narodw i we wszystkich cywilizacjach . Duym bdem byoby odwracanie si czowieka wspczesnego od tej tradycyjnej skarbnicy caej ludzkoci, pomagajcej w utrzymywaniu zdrowia i w leczeniu chorb. Cywilizacja nie zmienia biologicznej natury czowieka i od tysicy lat jest on t sam istot. Zmienia, niestety na gorsze, jego warunki biologicznej egzystencji i sprawia, e zioa, ktre suyy czowiekowi od dawna teraz s mu jeszcze bardziej potrzebne, gdy stanowi szczeglny element rodowiska naturalnego . Pierwsze pisane dowody na tabliczkach sumeryjskich, na papirusach egipskich oraz z Chin i Indii maj co najmniej 3500 lat i z nich dowiadujemy si, e czowiek od co najmniej 5000 lat zna dziaanie lecznicze wielu zi i stosuje je praktycznie . W staroytnych cywilizacjach czowiek nie dysponowa laboratoriami dokonujcymi analizy zawartoci substancji czynnych w rolinach, a mimo to mia gbok praktyczn wiedz na temat ich dziaania i stosowania . Wiedza ta jest oparta na f ilozof ii przyrody, z ktr czowiek jest nierozerwalnie zwizany, ktr obserwowa, ktr kocha i szanowa, gdy wiernie mu suya . CHINY s krajem o najduszej i najbogatszej tradycji stosowania zi . Okoo 9500 lat temu legendarny cesarz Shen Nong wyprbowa 100 zi i opisa 252 roliny lecznicze, z ktrych wikszo jest stosowana praktycznie do dzisiaj . Nieco pniej cesarz Huang Ti napisa dzieo Nej Ching Su Wen czyli Kanon Medycyny Wewntrznej", ktre jest podstawowym dzieem Tradycyjnej Medycyny Chiskiej, uaktualnionym przez Su Ling'a w VI wieku n.e. Najwiksze, wiatowej sawy Dzieo o materii medycznej" zostao napisane w XVI wieku przez Li Shi Zhen'a. Opisa w nim 1800 substancji leczniczych, gwnie rolin i 11000 recept aktualnych do dzi. Podstawow zasad f ilozof ii i medycyny chiskiej jest teoria peni i caoci oraz

teoria piciu przemian, ktre charakteryzuj kad rzecz i kade zjawisko przyrodnicze, wyjaniaj funkcjonowanie organizmu czowieka, opisuj stan jego zdrowia i stan chorobowy, a take oceniaj roliny lecznicze i tumacz wszystkie relacje zachodzce midzy czowiekiem i jego rodowiskiem naturalnym . Zdrowie to harmonia zachodzca midzy tymi czynnikami, a choroba to zaburzenie rwnowagi. Diagnoza polega na wykryciu tych zaburze, a leczenie na usuniciu czynnikw szkodliwych i wprowadzeniu brakujcych elementw. Wedug medycyny chiskiej przyczyn zdrowia i choroby jest: ,,, konstytucja zalena gwnie od stanu zdrowotnego przodkw : .., wpywy bioklimatyczne : ciepo, zimno, sucho, wilgo i wiatr : ,., sposb ycia i odywiania : ... ruch lub zastj materii, krwi i energii w organizmie czowieka . Zioa s najwaniejsze w profilaktyce i w leczeniu chorb, gdy zawieraj wszystkie czynniki i maj bezporedni wpyw na wzmacnianie zdrowia i usuwanie przyczyn chorb . W tekcie podano ich smak i charakterystyk, a poniej schemat podstawowych zalenoci midzy poszczeglnymi przemianami i organami . ZASADY FILOZOFII I MEDYCYNY CHISKIEJ AJURVEDA, czyli wiedza o yciu pochodzi ze staroytnych Indii . Najstarszy tekst powsta okoo 4500 lat temu . Medycyna ta zakada pen wiadomo, czyli indywidualna odpowiedzialno za stan zdrowia . Zasady filozoficzne s podob11 ne do zasad medycyny chiskiej . Pi uniwersalnych elementw przyrody : powietrze, eter, ogie, woda i ziemia za pomoc ognia trawiennego agni' wytwarzaj w organizmie pyny ustrojowe : uata, pita i kapka. Dominujcy pyn okrela osobowo i stan zdrowia czowieka, a spoywane pokarmy, napoje, soce, wiee powietrze, zadowolenie i stan ducha wpywaj na ayni' i rwnowag pynw ustrojowych. W staroytnych Indiach stosowano pieprz, imbir, kardamon, godziki, gak muszkatoow, konopie, rycynus i ywic benzoesow. WODA pora roku : ZIMA oreanv : NERKI. PCHERZ MOCZOWY, USZY. KO pyn ciaa : MOCZ cmocic : ODWAGA. LK smak : SONY kolor: NIEBIESKI lek: GLONY MORSKIE, SOL MORSKA OGIE pora roku- UPALNE LATO ofgany : SERCE . JELITO CIENKIE . NOS pyn ciaa : POT. cmocic : RADO . PRZYGNBIENIE smak: GORZKI / kolor: CZERWONY lek: KAWA . KURKUMA

METAL pora roku : JE organy : PUCA . GRUBE, SKUlsn pyn ciaa: LUZ cmocic: SPRAWIEDLIWO. AL: smak : OSTRY kolor: BIAY lek: CZOSNEK. IMBIR 12 ZIEMIA pora roku : BIAE LATO organy : LEDZIONA . TRZUSTKA.OLDEK. MINIE : pyn ciaa: KREW cmcic : MIO . ZMARTWIENIE smak: SODKI : kolor : TY lek: kasza JAGLANA . LUKRECJA W MEZOPOTAMII co najmniej 5000 lat temu uprawiano w ogrodach rne gatunki cebuli, czosnek, bb, rzep, ogrki, koper, kminek, anyek, szafran, len, sezam, pszenic, jczmie, winorol, daktyle i drzewa owocowe . Tutaj po raz pierwszy z jczmienia i chmielu produkowano iwo. Po Mezopotamii sumeryjskiej nastpuje BABILON i z tego okresu pochodz informacje o imporcie zi z Chin, o stosowaniu maku jako rodka trawiennego . Stosowano 250 rolinnych surowcw leczniczych . W Babilonie powstay wiszace ogrody, jeden z omiu cudw wiata staroytnego . W staroytnym EGIPCIE dziki balsamowaniu cia posiadano ogromn wiedz o ludzkim organizmie. Egipscy lekarze znali i stosowali okoo 900 zi. Staroytny papirus Ebersa z okoo 1500 roku p .n.e. wymienia liczne zioa lecznicze i kosmetyczne : mandragor, konopie, len, werben, szafran, rycynus, jaowiec, tatarak, lulek czarny, kozieradk, aloes, chrzan, pioun, rne gatunki mity, a na wczeniejszych reliefach mona rozpozna lotos, papirus, mak polny i chaber bawatek . Tutaj narodzia si kosmetologia, czyli nauka o sztuce upikszania ciaa. Pierwsze dowody na istnienie cywilizacji staroytnej GRCTI pochodz z II tysiclecia p .n.e . Wiedz o zioach Grecy czerpali z Indii, z Egiptu, z Babilonu i z Chin . Mityczny grecki lekarz Asklepios dziki wiedzy o stosowaniu zi wyleczy wielu ludzi i uczy ich jak dba o zdrowie . Za to zosta zaliczony w poczet bogw, a jego metody s stosowane do dzi . W VI wieku p.n.e . Pitgo_ ras, matematyk i f filozof, pisa rwnie o uprawie rolin i stosowaniu zi . Hipokrates (960-377 roku p.n.e .) - uwaany za ojca medycyny nie tylko greckiej, ale rwnie wspczesnej - sformuowa ..Kodeks Zachowania", czyli zasady etyki i deontologii lekarskiej . Obecnie modzi lekarze przed rozpoczciem praktyki skadaj ..przysiege Hipokratesa" . Sformuowaon teori pynw ustrojowych i podstawowych fluidw organizmu. Podzielipoywienie i zioa na zimne, ciepe, suche i mokre . Uwaa, e zdrowie polega na utrzymywaniu rwnowagi pomidzy poszczeglnymi kategoriami oraz na stosowaniu wicze i korzystaniu ze wieego powietrza .

Ucze Hipokratesa Teof rast, nazwany ojcem botaniki, opisa 1000 rolin i zwrci uwag na to, e czeci roliny - kwiaty, licie, odygi i korzenie - rnicsic wygldem, zapachem, smakiem, a wic i dziaaniem . W 60 roku n.e . Dioskurides napisa De materia medica klasyczne dzieo, na ktrym medycyna opieraa si przez 1500 lat . 13 14 Filozofia i medycyna staroytnej Grecji zakadaa, e wiat jest kompozycj czterech elementw : ziemi, powietrza, ognia i wody, a one pozostaj w cisym zwizku z porami roku oraz z typem osobowoci, a take ze skonnoci do chorb . ZASADY FILOZOFII STAROYTNEJ GRECJI Medycyna staroytnego RZYMU oparta bya na teorii greckiej . PliniuszStar2 w 77 roku n.e . opisa 1000 rolin w ,.Historii Naturalnej" . Klaudiusz Galen (131-199 roku n .e .), lekarz nadworny cesarza Marka Aureliusza, napisa dzieo ..Prynce of phisice ktre miao wpyw na medycyn przez cae wieki . ARABOWIE, zwaszcza kupcy wdrujcy po caym wiecie staroytnym przyczynili si do rozpowszechnienia zi egzotycznych, takich jak : godziki, pieprz czarny, gaka muszkatoowa, kamfora, imbir, senes czy aloes . Arabowie wprowadzili plantacje trzciny cukrowej, baweny, cytryny, pomaraczy i szafranu . W REDNIOWIECZU, po upadku Rzymu w V wieku n .e ., centrum naukowe przesuno si do Konstantynopola i do Persji . Awicenna (980-1037) by odkrywc destylacji olejkw eterycznych i autorem ..Kanonu medycznego" - dziea o chorobach, o leczeniu i o f filozof ii medycyny, ktre przetumaczone na acin byo podrcznikiem na zachodnich uczelniach medycznych . Opisa 900 azjatyckich i europejskich rolin leczniczych . Karol Wielki w 812 roku w ..Kapitularzu" poleca upraw rolin leczniczych w ogrodach, co spowodowao rozpowszechnienie ich na pnoc od Alp. Od IX do XIX wieku dziaa w Salerno we Woszech szkoa medyczna uwaana za pierwowzr uniwersytetw, ktra porzdkowaa i propagowaa medyczn wiedz staroytnoci : greck, rzymsk i arabsk . Zostaa zamknita przez Napoleona w 1811 roku . Swieta Hildegarda (1098-1179), przeorysza zakonu w Bingen w Szwajcarii, napisaa traktat medyczny, w ktrym opisaa objawy chorb i leczenie, opisaa 250 rolin leczniczych, przekazaa wiedz po Teofracie, Dioskuridesie, Galenie i Pliniuszu . Dziki niej zaczy si ukazywa zielniki, czyli zbiory ususzonych rolin rozoonych na papierze . Dominikanin Albert Wielki (1200-1280), nauczyciel w . Tomasza z Akwinu napisa dzieo o anatomii i fizjologii rolin . Wraz z odkryciem AMERYKI przez Krzysztofa Kolumba w roku 1492 . Stary Swiat zosta wzbogacony o kukurydz, dyni, papryk, agaw, kakao, chinowiec . pora roku : ZIMA pora roku : JESIE pyn FLEGMA n temperament : FLEGMATYCZNY CZARNA zdominowany przez ZIMNO temperament: MELANCHOLIJNY i WILGO est SUCHY i ZIMNY ZIMNE [- j choroby : KATAR, MIGDAKI choroby : OBSTRUKCJA zioa: SUCHE. CIEPE

DEPRESJA, PRZEZI) BIENIE usuwajce f legm . zioa : CIEPE, oczyszczajce np. TYMIANEK, HYZOP czarn np. SENES I MOKRE pora roku : WIOSNA pyn : KREW temperament : SANGWINICZNY wesoy, skonno do przesady choroby : BIEGUNKA, DNA zioa : ZIMNE i SUCHE oczyszczajce np. OPIAN, LICIE FIGI SUCHE pora roku : LATO pyn: ZTA temperament: CHOLERYCZNY jest GORA~CY i SUCHY CIEPE ~-- popada w GNIEW choroby: ROZSTRJ WA,TROBY zioa : ZIMNE i WILGOTNE oczyszczajce t np. RABARBAR, MNISZEK, FIOKI 15 16 wanili i korzennik (ziele angielskie) . Biali osadnicy przejli wiele tradycji medycznych od Indian . Poznano sadziec przeszytolistny, jewk purpurow i gorzknik kanadyjski, cenne zioa stosowane obecnie w Europie . W wieku XVI i XVII powstaje w Europie wiele dzie na temat zioolecznictwa, przy czym autorzy pisz je w ojczystych jzykach . W Szwajcarii pisali o zioach Paracelsus, w Niemczech Fuchs, Gessner i Tabernemontanus, w Anglii Gerard, Parkinson i Culpeper, a w Polsce lekarz i kanonik Marcin z Urzdowa oraz naukowiec Szymon Syreniusz (1540-1611 . Woch Frakastor jest prekursorem epidemiologii . W 1530 roku opublikowa wiersz o syf ilisic, co uczynio go najsynniejszym lekarzem stulecia . Uczony szwedzki Karol Linneusz (1707-1778 jest twrc systematyki . Zamiast dugiego opisu wprowadza dwuczonow nazw roliny, rodzajow i gatunkow . Po prostu kada rolina od tej pory ma rodowe nazwisko i imi wasne . Wiek XIX jest wiekiem chemii . Najpierw ekstrahowano zwizki czynne z rolin : alkohol salicylowy z kory wierzby i kwas acetylosalicylowy z wizwki. Obecnie wikszo lekw jakie stoj na pkach aptek to ekstrakty zwiazkw czynnych z rolin. Nastpnym krokiem bya synteza chemiczna zwizkw takich samych lub podobnych do tych, ktre wystpuj w rolinach . W 1899 roku koncern medyczny .Bayer" zsyntetyzowa kwas acetylosalicylowy, ktry nazwa aspiryna . Syntetyczny zwizek dziaa inaczej, bardziej agresywnie i podraniajce na bon luzow odka przeciwnie ni naturalne salicylany . Podobnie jest w wypadku rauwolfii mijowej, ktra bya od dawna stosowana w Ajurvedzie jako lek uspokajajcy, w razie ukszenia przez mij, w gorczce, w blach gowy

i brzucha. Pi j czsto Mahatma Gandhi . Wyekstrahowana z niej rezerpina wykazaa uboczne, szkodliwe dziaanie . Podobnie syntetyczna witamina C moe by przyczyn kamieni nerkowych i biegunek, natomiast naturalna wystpuje w towarzystwie witaminy P, lepiej si wchania, jest trwaa, aktywniejsza i nie mona jej przedawkowa. Podobnie jest w przypadkach leczenia chorb krwi i chorb ukadu nerwowego witaminami z grupy B, ktre lepiej dziaaj zespoowo i tak te wystpuj w naturze . Tak samo rzecz si ma w wypadku mikroelementw, ktre w poczeniach organicznych i w zespoach wykazuj dziaanie lecznicze . Jedynie w wyjtkowych sytuacjach, w przypadkach atakw serca, w stanach zapaci w astmie, w przypadku cikich zatru, cile odmierzone, silnie dziaajce substancje czynne wyizolowane z rolin oddaj bezcenne usugi w ratowaniu ycia chorych . Znajomo chemicznej struktury rolin leczniczych uwiadamia czowiekowi ogromne bogactwo jakie kryje sio w zioach i pomaga w zrozumieniu ogromnych moliwoci stosowania ich w prof ilaktyce zdrowotnej, w leczeniu chorb - zwaszcza przewlekych i uciliwych, ktrych nie potrafimy leczy lekami chemicznymi - takich jak na przykad alergie, astma i reumatyzm, a take w regeneracji organizmu po cikich chorobach leczonych mocnymi lekami chemicznymi i po operacjach . Niemoliwy jest peny powrt do zdrowia bez leczenia zioami. Obecnie w Polsce bezcenny wkad w propagowaniu leczenia zioami ma prof . Aleksander Oarowski, ktry korzysta z dorobku naukowego poprzednikw : prof . Jana Kazimierza Muszyskicgo i innych lekarzy i zielarzy, a take z dorobku medycyny naturalnej . ZIOA W DOMU ZIOA DLA URODY Nasz wygld zewntrzny jest pierwsz informacj jak przekazujemy otaczapcym nas ludziom, bez wypowiadania jednego sowa . Nasza sylwetka, sposb poruszania si, ubir, wygld skry, wosw, oczu, umiech i pikne zby przemawiaj bardzo wyranie . Uroda to zapach i stan fizyczny widocznych czci ciaa oraz wdzi k, czyli to co emanuje od nas z naszych ruchw, z umiechu . z oczu, z caego naszego wntrza . Nasz wygld jest niezmiernie wany w kontaktach midzyludzkich, a od nich w duej mierze zaley nic tylko nasze samopoczucie psychiczne, ale rwnie nasze sukcesy zawodowe i finansowe . Czowiek jest istot spoeczn i tylko w bliskiej wizi z innymi moe czu si szczoliwy . Nasz wygld zewntrzny jest wyrazem troski o siebie, ale rwnie jest wyrazem troski o innych . Kosmetyka jest dziedzin wiedzy i umiejtnoci, ktra poprawia nasze walory zewntrzne, uwidacznia to co w nas jest mie, dobre i pikne . 17 18 Zdrowie i uroda s ze sob zwizane . Troszczc si o zdrowie rwnoczenie dbamy o urod, a wiele defektw naszego wygldu jest zewntrznym objawem niedyspozycji naszego organizmu . OTYO Otyo to nie tylko niezgrabna i cika sylwetka, ale rwnie oznacza ona : .., z przemian materii, zwaszcza cukrowo-tuszczow : ,,, nadmiar pustych kalorii i niedobr mineraw i witamin, zwaszcza z grupy B :

.., niesprawne funkcjonowanie kilku organw, przecienie wtroby, zanieczyszczenie ukadu kraenia i nieprawidow fermentacj w jelicie grubym, co zwiksza deficyt mineraw i witamin . Jeeli nie dbamy o zgrabn sylwetk, to po latach nastpuj zmiany degenerawie serca, wtroby i jelita grubego marsko, kamica, colitis, guzy, miadyca oraz zmiany zwyrodnieniowe krgosupa i ng . A wic troszczc si o smuk i zgrabn sylwetk, troszczymy si o wasne zdrowie. Postcpowanic praktyczne . Dieta: Wykluczy cakowicie biay cukier w kadej postaci, rwnie w sodyczach i napojach oraz tuszcze nasycone, czyli zwierzce i margaryn . Spoywad duo pokarmw zawierajcych bonnik, witaminy i mineray, a wic pene ziarna i duo rnorodnych wieych warzyw . Ruch: jest konieczny dla zdrowia, a dla piknej sylwetki szczeglnie . Powinien by harmonijny, mobilizujcy cae ciao . Najlepsze jest spokojne bieganie, pywanie, kolarstwo, narciarstwo lub dobrze uoony zestaw wicze gimnastycznych, wykonywanych regularnie . Stosowanie zi oczyszczajcych, witaminizujcych i mineralizujcych : ... zaywamy po kadym posiku jedn yeczk sproszkowanych lici pokrzy, jeyny lub orzecha woskiego, lub inne sproszkowane zioa, ktre maj w swoim skadzie duo zielonych lici : ... pijemy na czczo i przed snem jedn szklank naparu z zi podanych poniej : Zioa oczyszczajce z majerankiem Majeranek, ziele 1008 Rdest ptasi, ziele 508 Orzech woski, li 508 Przygotowanie leku . Wieczorem do 2 .5 szklanek wody wsypa cztery yki zi . Rano zagotowa, wla do termosu i wypi poow po 10 minutach nacigania, a reszt przed snem . Po skoczeniu jednej mieszanki zi pijemy nastpn . SKRA Mody i wiey wygld w duej mierze zaley od stanu skry, a ona jest rwnie odbiciem stanu naszego zdrowia. Niekorzystne zmiany oznaczaj stan chorobowy. Leczeniem skry zajmuje si dermatologia, a pielgnowaniem - kosmetologia . Skra jest bardzo wanym organem i medycyna chiska nazywa j trzecim pucem. Oddziela nasze ciao od rodowiska zewntrznego, pokrywa i osania narzady wewntrzne, chronic je przed niekorzystnymi wpywami: dostarcza organizmowi informacji, sygnalizuje zmiany temperatury otoczenia i odpowiednio reaguje . Zbudowana jest z trzech warstw. Najbardziej zewntrzna to naskrek. ktrego komrki odradzaj si od wewntrz, a zewntrzne martwe odpadaj od ciaa. Warstwa wewntrzna to podcika tuszczowa, ktra chroni przed zimnem i urazami, lecz gdy jest zbyt gruba staje si zbiorowiskiem toksyn i blokuje przepyw substancji odywczych krwi i energii i wwczas skra jest martwa i szara . Srodkowa warstwa to skra waciwa, w ktrej znajduj si wkna kolagenowe nadajce jej elastyczno, zakoczenia nerwowe i naczynia krwionone . Skra jest organem wydalniczym i wydzielniczym, w tej warstwic znajduj si gruczoy ojowe otaczajce cebulki wosowe i gruczoy potowe, ktre natuszczaj i nawilaj skr . Obok przewodu pokarmowego skra jest drugim organem . ktry przyjmuje wiele substancji bezporednio ze rodowiska zewntrznego . T waciwo wykorzystujemy w kosmetologii i dermatologii .

19 Zioa oczyszczajce z szant Szanta, ziele 1008 Skrzyp polny, ziele 508 Dziurawiec, ziele 508 Zioa oczyszczajce z krwawnikiem Krwawnik, ziele 1008 Brzoza, li 508 Rumianek, kwiat 508 Zioa dla osb z zaparciem Mita, li 1008 Bez czarny, owoc 508 Kruszyna, kora 50 g 20 Prawidowe pielgnowanie skry polega na : 1. Chronieniu jej przed niekorzystnymi czynnikami rodowiska . 2. Oczyszczaniu z: . .. martwego naskrka, ... zbdnych substancji przemiany materii wydalanych przez gruczoy ojowe i potowe, ... zanieczyszcze rodowiskowych . 3. Prawidowym, dobrym odywianiu . Chronimy skr przed zimnem, gorcem, suchoci, nadmiernym promieniowaniem, przed urazami mechanicznymi i przed zanieczyszczeniami . T rol peni odpowiednie ubranie, zioa, kosmetyki, a przede wszystkim rozsdek . Wane jest odpowiednie korzystanie z promieniowania sonecznego, szczeglnie dla nas, gdy yjemy w klimacie chodnym i wilgotnym . Wygrzanie caego ciaa poprzez skr w krajach sonecznych jest dla nas wan terapi . Soce gcboko ogrzewa i osusza nasz organizm, pomaga w usuniciu gboko lecych, toksycznych substancji, a dziki promieniom ultraf fioletowym wytwarzana jest w organizmie witamina D, ktra reguluje funkcjonowanie ukadu kostnego . A wic soce leczy gboko pooone struktury naszego ciaa . Wana jest pora dnia, w czasie ktrej korzystamy z kpieli sonecznych . W poudnie maleje ilo dobroczynnych promieni ultrafioletowych i ronie ilo promieni cieplnych, rwnie w naszym klimacie, ktre mog poparzy skr i by przyczyn nieod wracalnego niszczenia struktury kolagenowej, czyli powstawania zmarszczek i mog spowodowa niebezpieczne zmiany nowotworowe . Olej sezamowy jest naturalnym filtrem przeciwsonecznym . Jeeli chcemy dugo zachowa adny wygld, to do pielgnowania skry, wosw, oczu, zbw i jamy ustnej powinnimy stosowa proste rolinne preparaty zioowe i profesjonalne kosmetyki najwyszej jakoci . Wana jest rwnie jako rodkw czystoci do mycia i prania . Prymitywne i agresywne nie tylko drani skr i puca, ale przenikaj gboko i zatruwaj organizm . Powinny by biodegradowalne . Oczyszczanie skry jest bardzo wane . Warstwa niezuszczonego naskrka przesiknitego potem i ojem utrudnia oddychanie skry i jest poywka dla mikroorganizmw. Regularnie, l-2 razy w tygodniu naley energicznie, za pomoc naturalnej gbki lub szorstkiej rkawicy wymasowa cae ciao. Uywamy niewiele bardzo dobrego myda . Nie masujemy skry twarzy i szyi, gdy jest delikatna, ma cienk podcik tuszczow i nigdy nie powinna by nacigana . Masa powinien by

poprzedzony kpiel zioow . Do masowania w przypadku tustej skry uywamy roztworu soli morskiej, w przypadku suchej skry i normalnej uywamy oleju lnianego lub oliwy z oliwek toczonych na zimno, a w przypadku wiadw 21 ZIOA DO KPIELI V Q NW BEZSENNO I NERWOWOSC macierzanka, igliwie sosny . igliwie wierkowe, szyszki chmielu, lipa. rumianek Q HISTERIA macierzanka+szawie+nasiona gorczycy+owoce jaowca W POBUDZAJCE bazylia, macierzanka, igliwie sosny. melisa . mita . rozmaryn . szawia, wrotycz, pospolity U < Z U OSABIENIE POCHOROBOWE arcydzigiel+bylica pospolita + ostroe warzywny. prsz sienny B NIEDOKRWISTO arcydzigiel . chmiel, igliwie sosny. igliwie swierkowe. prsz sienny. rumianek. tatarak YLAKI I HEMOROIDY rumianek, nagietek (ziele) . kasztanowiec (kwiat) . skrzyp W OTYO jaowiec, lawenda. macierzanka . melisa, nastrzyk, tatarak U -~ N POT CUCHNCY mita, pokrzywa . prsz sienny. soma owsiana. kora dbu USZCZYCA 1 WID lubczyk+yka imbiru . igliwie sosny U REUMATYZM hylica pospolita+yka imbiru . macierzanka, igliwie sosny. soma owsiana, seler wiey

22 skry stosujemy wode imbirowa. Po masau i opukaniu skry wcieramy odrobin oliwy z oliwek i nieco dobrego balsamu nawilajcego . Kpiele w pachncych i aromatycznych zioach s przyjemnym sposobem oczyszczania ciaa i dziaaj leczniczo na skr, puca i system nerwowy . Zioa mog dziaa orzewiajco i mog pobudzi krenie krwi, mog dziaa odprajce i relaksujce, a take gojce . Woda nie powinna by zbyt gorca, gdy pocenie si utrudnia korzystanie ze skadnikw czynnych zi . Powinna trwa co najmniej 10 minut. Napar do kapieli przygotowujemy przez zalanie 200-500 g suszonych zi 1-2 litrami wody i pozostawienie ich na godzin, lepiej na cay dzie . Nastpnie zagotowujemy, cedzimy przez gaz i zarwno napar jak i zawizane w gazie zioa dodajemy do wanny z przygotowan wod . Dobrze jest doda 5-10 kropli olejku eterycznego, wybranego dowolnie z tabeli . DONIE Donic s szczeglnie naraone na dziaanie czynnikw zewntrznych - mrozu, wiatru, detergentw i brudu . Powinnimy uywa wycznic biodcgradowalnych rodkw myjcych i piorcych, smarowa donie kremem ochronnym przed wykonywaniem prac domowych, a przy pracy w ogrodzie powinnimy zakada rkawiczki, jako ochron przed zimnem i zanieczyszczeniami . Rce spierzchniete, pekajace kpiemy w siemieniu lnianym, smarujemy na noc wasnym moczem, a na dzie emulsj regenerujc z przywrotnikiem lub ekstraktem olejowym z ywokostu . Pkajce paznokcie kpiemy w odwarze ze skrzypu i kopru woskiego . Kapiel doni i stp w siemieniu lnianym . Wykonanie . Na jeden litr bierzemy trzy yki siemienia lnianego, moczymy przez kilka godzin i zagotowujemy nic odcedzajc. Donie i stopy kpiemy przez kilkadziesit minut . Ten sam odwar, po podgrzaniu, moemy uy przez trzy kolejne dni. Emulsja regenerujaca z przywrotnikiem. Skadniki. Trzy yki przywrotnika, jedna yka sproszkowanego siemienia lnianego, jedna yka sproszkowanych patkw owsianych, trzy yki oleju lnianego toczonego na zimno, 10 kropli olejku cytrynowego, jedna szklanka wody . Wvkonanie. Na poow dna plitrowego garnka wsypa patki owsiane i pola je yk wody, a na drug poow wsypa siemi lniane i pola je olejem . W drugim garnku na bardzo wolnym ogniu zagotowa przywrotnik z wod i cao przela do garnka z namoczonymi skadnikami mieszajc je cay czas . Garnek podgrzewa w paszczu wodnym lub na pytce przez 10-15 minut . Miesza, nie gotowa . Odstawi do nacignicia, gdy jeszcze jest letnia przecedzi, a po ostygniciu doda olejek cytrynowy, wymiesza, wla do soika i przechowywa w ciemnym i chodnym miejscu. Kpiel do paznokci . Skadniki. Trzy yki skrzypu, jedna yka zmielonego kopru woskiego, jedna szklanka wody. Wykonanie . Wod i skrzyp gotujemy na bardzo wolnym ogniu przez 15 minut od zagotowania . Odstawiamy z ognia, wsypujemy koper woski, przykrywamy i pozostawiamy do ostygnicia. Cedzimy, przechowujemy w chodzie, najlepiej w niskim paskim soiku, aby w kadej wolnej chwili mona byo zanurzy paznokcie . STOPY

L Zmczone stopy kpiemy w zielu bylicy pospolitej, w skrzypie lub w somie owsianej . 2. Marznce stopy kpiemy wieczorem w odwarze z imbiru, a na dzie nacieramy pieprzem tureckim wymieszanym z oliw . 3. Pkajce i spierzchnite stopy pielgnujemy podobnie jak donie . 4. Stopy o nieprzyjemnym zapachu kpiemy w odwarze kory dbowej z szawi lub w odwarze kory dbowej ze som owsian, rwnoczenie zaywamy trzy razy dziennie po yeczce sproszkowanych lici szawii, pokrzywy i ziela hyzopu. TWARZ Skr twarzy oczyszczamy gboko co 4-14 dni, za pomoc bardzo dobrego pealingu . Skr bardziej such oczyszczamy czciej . Na co dzie skr oczyszczamy za pomoc patkw owsianych lub dobrego kremu. Po oczyszczeniu przemywamy twarz pynem zioowym i nakadamy bardzo dobry, profesjonalny krem lub smarujemy skr olejem lnianym lub oliw z oliwek toczon na zimno albo ekstraktem olejowym z nagietka lub z przywrotnika . Przy cerach bardziej wraliwych dobry jest zwyczaj stosowania na noc rodkw domowych, a na dzie profesjonalnych, oczywicie bardzo dobrej Jakoci . Maseczki odywczooczyszczajce wymienione poniej stosujemy co kilka lub co kilkanacie dni . 23 21 rodki do pielgnacji twarzy. Preparat oczyszczajacy z patkw owsianych . Przygotowanie. do soika po demie, do poowy wysokoci wsypujemy grube patki owsiane i wlewamy dobr wod . Stosowanie . Tego samego preparatu uywamy przez kilka dni, gdy przefermentowane patki, lekko kwane s jeszcze lepsze od wieego nastoju . Najpierw czycimy twarz gstymi patkami z dna, ktre zmywamy wod . a pniej przemywamy skr pynem znad osadu, ktry jest doskonaym naturalnym tonikiem . Pyny zioowe do pielgnacji twarzy. Stosowanie. Pynami zioowymi nasczamy tampon z waty i przemywamy skr twarzy i szyj rano i wieczorem po umyciu i przed naoeniem kremu lub przed smarowaniem oliw lub ekstraktem olejowym . Pyn do cery tustej . Skadniki. Cztery yki skrzypu polnego, trzy yki pokrzywy, biae, wytrawne wino i woda . Przygotowanie. Zioa zala niewielk iloci wody, zagotowa na wolnym ogniu i cao przeoy do plitrowego soika . Po ostygniciu zala zioa winem, zakrci soik i mieszajc macerowa w ciemnym miejscu . Po dwch tygodniach przecedzi i przechowywa w ciemnej butelce . Pyn dla cery tustej, podranionej . .Skadniki. Cztery yki wieych, pokrojonych lici szawii, trzy yki kwiatw arniki lub kwiatw nagietka, biae, wytrawne wino i woda . Przygotowanie. Zioa zala niewielk iloci wody, zagotowa na wolnym ogniu, przenie do plitrowego soika i gdy ostygnie zala winem. Zakrci soik i mieszajc macerowa w ciemnym miejscu . Po dwch tygodniach odcedzi i przechowywa w ciemnej butelce. Pyn dla cery suchej . Skadniki. Cztery yki kwiatw lam, trzy yki pokrojonych wieych lici

lazu lub prawolazu, biae, wytrawne wino, woda . Przygotowanie. Kwiaty lipy zala niewielk iloci wody, zagotowa, na wierzch wsypa laz, odstawi z ognia, wymiesza i przenie do plitrowego soika . Gdy zioa ostygn, zala je winem i mieszajc, macerowa w ciemnym miejscu. Odcedzi i przechowywa w ciemnej butelce, w chodnym miejscu . Pyn dla cery suchej, podranionej z pckajacymi naczykami . Skadniki . Swiee kwiaty rumianku, kasztanowca i licie krwawnika, biae wytrawne wino, yka spirytusu . Przygotowanie . Pyn ten moemy wykona pn wiosn, gdy kwitn kasztany. Plitrowy soik wypeniamy do'/3 wysokoci wieymi zioami, polewamy spirytusem i wlewamy wino . Macerujemy mieszajc przez dwa tygodnie. Cedzimy, przechowujemy w ciemnej butelce, w chodnym miejscu . Pyn do cery zwiotczaej. Skadniki . Swiee pokrojone zieleprzywrotnika wraz z odziomkowymi limi, wiee licie rozmarynu, biae, wytrawne wino, yka spirytusu . Przygotowanie . Plitrowy soik wypeniamy do Z/3 wysokoci wieymi zioami, polewamy spirytusem i dodajemy wino. Jeeli nie mamy wieego rozmarynu, moemy zagotowa w niewielkiej iloci wody trzy yki suszonego . Zioa macerujemy mieszajc przez dwa tygodnie. Cedzimy, przechowujemy w ciemnej butelce, w chodnym miejscu . Pyn rany dla kadej cery . Skadniki . Trzy szklanki patkw ry, biae, wytrawne wino, dwie yki spirytusu, 10 kropli olejku ranego . Przygotowanie . Do litrowego soika wsypujemy pokrojone patki ry. Mog to by re dzikie, ra pomarszczona, albo re ogrodowe, pachnce, ale nie mog to by re komercyjne, uprawiane przy pomocy rodkw chemicznych . Patki polewamy spirytusem i dodajemy wino . Macerujemy mieszajc przez dwa tygodnie, cedzimy, dodajemy olejek rany, rozlewamy do ciemnych butelek i przechowujemy w chodnym miejscu . Maseczki. Preparat z patkw owsianych i pyny bardziej oczyszczaj i oywiaja skr, pomagaj w utrzymaniu odpowiedniej kwanoci, natomiast maseczki bardziej odywiaja skr, dostarczaj niezbdnych witamin i mineraw. Jest to bardzo wane, gdy w skrze znajduj si cieniutkie, wosowate naczynia krwionone, zawierajce krew ubog w skadniki odywcze i zanieczyszczon zbdnymi produktami przemiany materii . 25 26 Maseczki zioowe stosujemy rwnoczenie z profesjonalnymi kosmetykami bardzo dobrej jakoci, gdy uzupeniaj si one nawzajem . Pewnych substancji aktywnych nie mona na dugi czas zamkn w soiku i musz pochodzi ze wieych lub wieo suszonych rolin, a profesjonalne bardzo dobre kosmetyki docieraj do gbokich warstw skry, odywiaj j, nawilaj i wzmacniaj, czego nie moemy zrobi rodkami domowymi (przy cerach bardziej wraliwych, dobry jest zwyczaj stosowania na noc rodkw domowych, a na dzie profesjonalnych kosmetykw . Maseczki nakadamy na umyt twarz i zmywamy je po kilku lub kilkudziesiciu minutach, co zaley od iloci czasu, ktrym dysponujemy i od rodzaju maseczki . Bardzo dobrymi, prostymi rodkami odywczymi s czsto te roliny, ktre akurat uywamy w kuchni . Mona po umyciu twarzy rozsmarowa na skrze

troch utartego 'al bka, rozmiadon czstkpomaraczy, truskawko, kilkamalin, utart marchew, starty ogrek, drobno posiekan lub zmiksowan kapust, wieo kiszon . Po delikatnym wtarciu w skr cigamy odpadajce czci stae, a ze skr nasczon sokiem moemy chodzi okoo godziny, na przykad wieczorem przy robieniu porzdkw, przy zmywaniu naczy czy przygotowujc si do dnia nastpnego . Nastpnie ponownie zmywamy skr, aby usun nadmiar suchego, nie wchonitego soku, przemywamy twarz dobrym tonikiem lub podanym wyej pynem zioowym i smarujemy twarz i szyj dobrym kremem lub oliw z oliwek, lub olejem toczonym na zimno, najlepiej lnianym, do ktrych mona doda kapsuk witaminy E lub A+E . Mona rwnie wieczorem smarowa twarz ekstraktem olejowym z nagietka, z dziurawca, z krwawnika lub z ywokostu . Maseczki przygotowujemy w ten sposb, e zioa mielizny w mynku do kawy, odmierzon porcj zalewamy niewielk iloci wrzcej wody, mieszamy i ciep mas nakadamy na umyt skr twarzy. Omijamy oczodoy. Warstw zi przykrywamy patkami ligniny lub gazy i ewentualnie kawakami folii z wycitymi otworami na oczy i nos. W czasie leenia na oczy moemy naoy kompres z herbaty, z rumianku, ze wietlika lub z innych zi. Po 15-60 minutach delikatnie usuwamy warstw zi, zmywamy twarz wod lub lepiej naparem z zi, przemywamy pynem zioowym lub tonikiem i nakadamy krem lub oliw (patrz powyej) . Maseczk z zi moemy stosowa nawet trzy razy w tygodniu . Maseczka dla cery tustej . Skadniki. Otrby pszenne, kcze tataraku, korzenie prawolazu, licie szawii, ziele nostrzyka . Przygotowanie . Rwne iloci zi zmieli w mynku do kawy . Trzy yki proszku zala niewielk iloci wrzcej wody, aby uzyska konsystencj gstej papki, ktr nakada si na umyt twarz . Przy cerze tustej wane jest, aby maseczka bya bardzo ciepa i dlatego naczynie mona podgrza na parze, a po naoeniu pooy na foli ciepy rcznik . Zmy po 30-60 minutach . Maseczka dla cery tustej z tradzikiem . Skadniki. Nasiona kozieradki, otreby pszenne, kwiaty rumianku, licie szawii, ziele krwawnika. Przygotowanie . Rwne iloci zi zmieli w mynku do kawy . Dalej postpowa wedug przepisu jak przy maseczce dla cery tustej . Maseczka dla cery tustej z ojotokiem . Skadniki . Otrby pszenne, licie mity, ziele bratka polnego, ziele dziurawca . Przygotowanie. Rwne iloci zi zmieli w mynku do kawy. Trzy yki zi zala niewielk iloci wody, podgrza w naczyniu na parze i ciep mas naoy na twarz . Dalej postpowa wedug przepisu jak przy maseczce dla cery tustej . Maseczka dla cery suchej i normalnej . Skadniki. Patki owsiane, owoce kopru woskiego, kwiaty rumianku, ziele krwawnika, olej lniany toczony na zimno . Przygotowanie . W mynku do kawy zmieli rwn ilo wszystkich suchych zi. Trzy yki proszku zala niewielk iloci wrzcej wody, doda jedn yk oleju lnianego, dobrze wymiasza i naoy na twarz . Zmy po 30-60 minutach. Dalej postpowa jak w przepisie na maseczk dla cery tustej . Maseczka dla cery bardzo suchej . Skadniki . Patki owsiane, nasiona lnu, nasiona anyku, licie prawolazu, olej sezamowy toczony na zimno, witamina E .

Przygotowanie. W mynku do kawy zmieli rwne iloci suchych zi . Trzy yki proszku zioowego zala niewielk iloci wrzcej wody, doda yk oleju sezamowego. kapsuk witaminy E, dobrze wymiesza i naoy na twarz . Dalej postpowa jak w przepisie na maseczk dla cery tustej . Maseczka dla cery podranionej z przekrwieniami . Skadniki. Patki owsiane, kwiaty rumianku, kwiaty nagietka i kwiaty arniki lub kwiaty kasztanowca oraz mka sojowa . 27 28 Przygotowanie . W mynku do kawy zmieli patki owsiane i zioa, doda okoo'/ 10 mki sojowej. Trzy yki proszku zala niewielk iloci wrzcej wody, wymiesza i naoy na twarz . Zmy po 30-60 minutach . Dalej postpowa jak w przepisie na maseczk dla cery tustej . Maseczka dla cery zwiotczaej . Skadniki. Patki owsiane, nasiona lnu, kwiatostany lipy, licie rozmarynu, ziele przywrotnika, witamina E . Przygotowanie . Suche skadniki zemle w mynku do kawy. Trzy yki proszku zala niewielk iloci wrzcej wody, doda kapsuk witaminy E, wymiesza, naoy na twarz . Zmy po 30-60 minutach . Maseczka wybielajca . Skadniki. Patki owsiane, kwiaty bzu czarnego, kwiaty krwawnika, kwiaty rumianku, kwiaty arniki lub stokrotki, sok z cytryny lub z o rka. Przygotowanie. Suche skadniki zemle w mynku do kawy. Trzy yki proszku zala niewielk iloci wrzcej wody, dobrze wymiesza, doda jedn yk soku z cytryny lub soku z ogrkw, ponownie wymiesza, naoy na twarz i zmy po 30-60 minutach . Maseczka agodzca dla moczyzn po goleniu . Skadniki. Patki owsiane, siemi lnu, kwiaty rumianku, szyszki chmielu, licie szawii. Przygotowanie. Zioa zemle w mynku do kawy . Trzy yki proszku zala niewielk iloci wrzcej wody, wymiesza, naoy na podranion skr twarzy i zmy po 30-60 minutach . WOSY Wiele osb ma bardzo sabe wosy. S one rzadkie, wypadajce, przetuszczajce si, kruche, rozdwajajce si i siwiejce . Przyczyna umiejscowiona jest wewntrz naszego organizmu . Stan wosw jest odbiciem gbokiej struktury i stanu naszych organw, odzwierciedla przemian materii, zwaszcza tuszczow (wtroba) oraz zaley od funkcjonowania ukadu hormonalnego i od pracy nerek . Wosy bardzo niekorzystnie reaguj na wszelkie substancje chemiczne i dlatego powinnimy je pielgnowa wycznie rodkami domowymi . W wypadku stosowania szamponw chemicznych naley spuka wosy piwem lub mocnym naparem z zi podanych w tabeli . Mona uy pojedyncze zioa lub przygotowa mieszank. Na p litra wody bierzemy trzy yki zi, zagotowujemy i po nacigniciu cedzimy i puczemy umyte wosy, najlepiej nad misk, aby kilkakrotnie spuka wosy . Wycig z szawii tonuje siwizne wosw. Do barwienia wosw siwych na ciemno mona uy nalewki alkoholowej z upin orzecha woskiego, a na to - odwaru z usek cebuli. Rumianek, chmiel i tatarak rozjaniaj wosy. Do leczenia upieu doskonaa jest nalewka z lici wierzby . Wosy wzmacnia nalewka alkoholowa

na korzeniu pokrzywy i nalewka na modych pdach pokrzywy i nasturcji . Wosy najlepiej my w jajku . W tym celu oddzielamy biako i tko, moczymy gow, wcieramy we wosy biako rozbite widelcem, spukujemy letni wod . aby si nie cio . Nastpnie wcieramy we wosy tko i pozostawiamy na kilka minut, lepiej na duej, spukujemy ciep wod . Szampony sposobem domowym przyrzdza si bardzo prosto . Zioa musz dobrze nacign, a to przecie nie absorbuje naszego czasu . W chodzie mog sta do trzech miesicy. Szampon pokrzywowy . Pokrzywa, li 20 g okoo 5 yek Mydlnica, korze 20 g okoo 3 yki Cytryna 1 szt . Spirytus lub nalewka spirytusowa 50 ml Olejek tymiankowy 10 kropli Woda 3 szklanki Przygotowanie . Cytryn dobrze wyszorowa szczotk z detergentem, sparzy . zdj skrk tak jak z jabka, pokroi drobno i gotowa na bardzo wolnym ogniu wraz z dwoma szklankami wody przez co najmniej dwie godziny . Mona doda yeczk popiou drzewnego . Rwnoczenie oddzielnie namoczy pokrzyw i mydlnic w szklance wody . Gdy wygotuje si okoo poowy wody . doda pokrzyw do gotujcej si skrki z cytryny i po zagotowaniu natychmiast odstawi z ognia . Cao zostawiamy na kilka godzin . Gdy wystygnie i dobrze nacignie, dodajemy mydlnic zimny nastj, sok z poowy cytryny i ostronie cedzimy, gdy bardzo si pieni, dwukrotnie - najpierw przez rzadkie sitko, pniej, po chwili, po wytrceniu si osadu na dnie naczynia, cedzimy przez gste ptno . Dodajemy spirytus i olejek eteryczny, rozlewamy do butelek . Otrzymujemy okoo p litra bardzo dobrego szamponu . 29 30 Tak samo moemy przyrzdzi szampon z dowolnych zi podanych w tabeli lub z mieszanki zi . Mona rwnie uy innych olejkw eterycznych, a take doda nalewki spirytusowej z korzenia pokrzywy lub z lici wierzby, lub te z ziela pokrzywy i nasturcji. Wwczas do przyrzdzania nalewki spirytusu nie rozcieczamy. Nalewka z korzenia pokrzywy. Przygotowanie. Jesieni lub wczesn wiosn wykopa korzenie pokrzywy, oczyci z drobnych korzonkw, umy, pokroi drobno, wsypa do soika do pena i zala spirytusem, jeeli chcemy stosowa do szamponu lub wdk, jeeli chcemy stosowa do wcierania . Nalewka z korzenia pokrzywy wzmacnia cebulki wosowe . Zapobiega wypadaniu wosw i zapewnia nam gste, mocne wosy do pne) staroci . Codziennie. najlepiej wieczorem wcieramy j4 w owosion skr gowy. Nalewka przciwupicowa . Przygotowanie. Plitrowy, zakrcany soik wypeniamy luno drobno pokrojonymi,

wieymi limi wierzby . wieymi limi szawii i wieym zielem macierzanki . Wlewamy 100 ml spirytusu, dopeniamy wod i macerujemy przez dwa tygodnie. Mona zrobi nalewk z jednego skadnika lub z dwu zi dowolnie dobranych . Stosowanie. Wcieramy codziennie w owosion skr gowy w przypadku upieu, do ustpienia objaww . ZBY Pikny umiech, rozjaniony biaymi, zdrowymi zbami naley do najwanic)szych atrybutw piknego wygldu - moe zatuszowa i odwrci uwag od staych defektw urody, takich jak przysadzista sylwetka czy niezbyt harmonijne rysy ciaa . Kady z nas moe dopracowa si radosnego umiechu, ktry sprawia, e caa osobowo promieniuje niezwykym, pocigajcym wdzikiem . Aby mie pikne zby, naley o to zadba . Podobnie jak wosy s one odbiciem funkcjonowania organizmu, wiadcz o caej strukturze kostnej i o sile nerek . Aby byy zdrowe, naley prawidowo si odywia, a przede wszystkim nie spo ywa biaego cukru pod adna postaci, na)lepiej jeszcze p roku przed poczciem dziecka . Cukier od rodka rozpuszcza nasza struktur kostn . Niszcz J te narkotyki, alkohol, zimno i nieprawidowy seks, a wic uprawiany jako wiczenia gimnastyczne bez penej wizi duchowe) z wspmaonkiem . Zby naley czyci bardzo starannie, wieczorem i po kadym posiku . Do czyszczenia jeden lub dwa razy dziennie uywamy proszku lub niewielkiej iloci pasty bardzo dobrej jakoci, o dobrej konsystencji, czyszczcej starannie, lecz nie naruszajacej szkliwa . Past naley wypuka bardzo dokadnie wod . Po czyszczeniu past naley przepuka zby i jam ustn naparem lub rozcieczon nalewk z lici babki, z mity, z szawii, z ziela skrzypu, z przywrotnika, z gowienki pospolitej (krwawienia, stany zapalne lub z werbeny pospolitej (mikkie dzisa. Przy chwiejcych si zbach i schorzeniach dzise puczemy mocnym naparem z owocw kopru woskiego, a przy blach zbw naparem z korzenia prawolazu lub z lici melisy. W cigu dnia, po posikach i przed snem warto czyci zby rodkami naturalnymi. Najprostsza jest sl morska, ktra nie tylko czyci zby, ale dziaa rwnie przeciwblowo, antyseptycznie i przeciwkrwotocznie . Dobrze jest czyci zby popioem z kory brzozy, sproszkowanym korzeniem piciornika kurze ziele . ktry dziaa przeciwblowo lub sproszkowanym liciem szawii, ktra dziaa antyseptycznie . Nalewka przy sabych dziasach . Przygotowanie . Do plitrowego, zakrcanego soika wsypa trzy yki nasion kopru woskiego i luno wypeni go wieym pokrojonym zielem gowienki pospolitej i werbeny pospolitej . Wla spirytus i macerowa mieszajc przez dwa tygodnie, w ciepym i ciemnym miejscu . Odcedzi i przechowywa w ciemnym miejscu . Stosowanie . Jedn yeczk wla do niewielkiej iloci wody - tak, aby razem stanowiy duy yk i przez minut trzyma pyn w ustach puczc intensywnie zby dwa razy dziennie, zwaszcza po czyszczeniu past . Nalewka odwieajaca oddech. Skadniki. Trzy yki owocw kolendry, wiee licie szawii i mity. Przygotowanie . Tak jak poprzednia nalewka . Stosowanie . Dwa razy dziennic, zwaszcza po myciu zbw past puczemy intensywnie zby i ca jam ustn wraz z gardiem rozcieczon nalewk . 31

32 ZIOA KOSMETYCZNE NAZWA DZIAANIE STOSOWANIE ALOES agodzco-gojce wiey sok z miszu licia stosujemy na skro twarzy, na owosion skro gowy i na powieki BEZ CZARNY (kwiat) oczyszczajce zmiokczajco wygadzajce . wybiela piegi, agodzi oparzenia i odmroenia napar i przetwory stosujemy przy skrze pokrytej wgrami, a take ziemistej i starzejcej sio oraz do piclognaep spokanych i odmroonych rk ; do okadw na oczy i do suchych wosw BLUSZCZ cigajce napary i przetwory stosujemy przy ccllulitis BRATEK POLNY oczyszczajce, wybielajce, nadaje gadkoe cerze napar i maseczki stosujemy przy cerze tustej z ojotokiem i trdzikiem CHMIEL oczyszczajce 1 wzmacniajce do pielognacji cery i wosw DZIEWANNA oczyszczajce napar do pielognacjicery w przypadku pryszczycy i krost ; do wosw w przypadku ysienia i upieu KRWAWNIK oczyszczajce, wzmacniajce. wybielajce, gojce napar i maseczki stosujemy do cery . ktr wzmacnia . wybiela i nadaje jej gadko( LAWENDA oczyszcza, goi i wzmacnia napar i przetwory stosujemy do piclognacji skry, zwaszcza z trdzikiem oraz do tustych wosw LIPA rozpulchniajce, oczyszczajce, wzmacniajce napar i przetwory stosujemy do piclognowania cery i przy wypadaniu

wosw LOPIAN oczyszczajce. wzmacniajce do pielognowania wosw suchych i w przypadku upieu MACIERZANKA oczyszczajce, pobudzajce, agodzce i antyseptyczne napar stosujemy do pielognowania owosionej skry gowy w przypadku upieu i przy wypadaniu wosw 33 J ZIOA KOSMETYCZNE NAZWA DZIA.ANIE STOSOWANIE MELISA agodzce . oczyszczajce napar do picl ;gnowania skry i do tustych wosw NAGIETEK regenerujce, przeciwblowe. przeciwzapalne napar i ekstrakt olejowy do piel;gnowania podranionej skry. napar na oczy OGREK oczyszczajce . gojce. tonizujce i wybielajce wiey sok lub miazg ; stosujemy do pici;goowania cery POKRZYWA oczyszczajce . wzmacniajce stosujemy do piel ;gnowania skry tustej i wosw, nalewka do wzmacniania wosw POZIOMKA (licie, owoce) oczyszczajce napar z lici i okady ze wieych owocw stosujemy do pielagnowania skry w przypadku pryszczycy i krost PRAWOLAZ (licie. korze ochronne, powlekajce, wygadzajce do piciagnowania skry i do suchych wosw PRZYWROTNIK regenerujce . wzmacniajce do cery suchej i wraliwej . przy rozszerzonych porach skrnych, przy spierzchni ;tych rakach

RA (patki oczyszczajce. zmi;kczajcc, rcgcncrujcc do piel ;gnowania kadej cery RUMIANEK gojce do wraliwej i podranionej skry. do rozjaniania wosw SZALWIA oczyszczajce, wzmacniajce . agodzce, antyseptyczne do tustej i podsinionej skry, do wosw w przypadku wypadania . upiciu i siwizny TATARAK oczyszczajce . wzmacniajce do wosw w przypadku upieu i wypadania ZYWOKOST agodzce, gojce, rcgcncrujcc napar lub ekstrakt olejowy przy szorstkieji zniszczonej skrze 31 ZIOA W KUCHNI Podstawowe produkty spoywcze - ziarna zb, ziemniaki oraz produkty pochodzenia zwierzcego - dostarczaj nam gwnie skadnikw budulcowych i energetycznych, biaek, tuszczw i cukrw . Najczciej s one bez smaku i bez zapachu . Potrawy swoje bogactwo smakw, zapachw i aromatw zawdziczaj rolinom przyprawowym, ktre ponadto dziaaj konserwujaco i leczniczo, wzmagaj apetyt, pobudzaj trawienie i uatwiaj wchanianie skadnikw pokarmowych . Najmocniejsze przyprawy pochodz z krajw tropikalnych i handel nimi odegra ogromn rol w rozwoju gospodarczym oraz w integracji caego wiata . Przyczyn odkrycia Ameryki przez Kolumba (1992) bya ch odnalezienia drogi morskiej do Indii, gdzie rosy cenne, egzotyczne przyprawy . Dotar tam Vasco da Gama opywajc Afryk w roku 1998 . Roliny przyprawowe bardzo szybko rozprzestrzeniay si poza obszarem swojego naturalnego wystpowania i niejednokrotnie trudno ustali skd pochodz . Nawet ich nazwy czsto s mylce. Pieprz turecki czyli czerwony, zwany inaczej papryk ostr, pochodzi z Ameryki Srodkowej, podobnie jak ziele angielskie" . W naturze wyrniamy siedem podstawowych smakw : kwany, cierpki, czyli cigajcy, orzki, sodki, ostry, nazywany czsto palcym lub pikantnym, soi zjeczay . Dobrze skomponowana potrawa powinna zawiera wszystkie smaki z wyjtkiem zjeczaego, przy czym jeden z nich powinien dominowa . Najczciej w przyprawach dominuje smak ostry lub gorzki i ostry, o rnej intensywnoci. Potrawy i przyprawy pachn dziki olejkom eterycznym . Wykryto ju okoo 150 zwizkw tego typu i std pochodzi cae bogactwo aromatw . Olejki eteryczne nie rozpuszczaj si w wodzie i atwo ulatniaj si w wysokiej temperaturze . Dlatego te przyprawy aromatyczne dodajemy po zakoczeniu gotowania lub pod koniec, a lepiej jest cz doda wczeniej, aby oywi potraw . a cz pniej, aby delektowa si ich aromatem . Smaki i aromaty dziaaj

pobudzajaco na orodki w ukadzie nerwowym i bezporednio stymulujaco na ukad pokarmowy. Nieprzyprawione potrawy lub ile przyprawione s nie tylko niesmaczne, ale s rwnie mas maowartociowego, cikostrawnego i nieprzyswajalnego pokarmu. Uywanie przypraw zmniejsza zapotrzebowanie na sl, ktra jest powszechnie naduywana i ktra jest przyczyn wielu chorb i dolegliwoci . Jak ju wspomniano, przyprawy zawieraj mao podstawowych skadnikw odywczych, ale zawieraj bardzo duo substancji czynnych, leczcych alkaloidw, glikozydw, fitoncydw, olejkw eterycznych, tuszczw nienasyconych . luzw, garbnikw, saponin, barwnikw, enzymw, hormonw, kwasw organicznych, goryczy, witamin i soli mineralnych, zwaszcza cennych mikroelementw, rzadziej wystpujcych w naturze, takich jak : magnez, elazo, krzem, mangan, siarka i jod . Przypraw najlepiej uywa w postaci wieego ziela lub wieo suszonego w domu, gdy te komercyjne s najczciej konserwowane chemicznie lub promieniowaniem, co niszczy lub unieczynnia wikszo najcenniejszych, aktywnych skadnikw. Oczywicie, lepiej stosowa komercyjne przyprawy ni nie stosowa adnych. Dla nas najcenniejsze s przyprawy rodzime i te, ktre od setek lat zadomowiy si w naszym klimacie, s atwe w uprawie i dziczej . Praktycznie przyprawiamy wszystkie potrawy surowe, gotowane, duszone, pieczone i smaone, surwki, bigosy, zapiekanki, sosy, pieczenie, pasztety, kotlety. farsze do pasztecikw i pierogw, naleniki, pieczywo, kanapki, desery, kremy, budynie, ciasta, napoje, kompoty, koktaile, wino, likiery, wdki i nalewki . Przyprawiamy wszystko, ale w jednej potrawie nie powinno znajdowa si zbyt wiele rnych przypraw. OCTY ZIOOWE Ocet jest przypraw, ktra z uwagi na smak kwany oywia potrawy i sprawia, e staj si one bardziej esencjonalne . Naley uywa niewiele bardzo dobrego octu winnego, najlepiej z zioami lub w marynatach . Octem przyprawiamy zupy, sosy, majonezy, saatki, zwaszcza zielon saat, pomidorow i ogrkow . Rne rodzaje octu przyrzdzamy w ten sposb, e odmierzon ilo zi rozdrabniamy, zalewamy jednym litrem octu winnego i po dwch tygodniach macerowania cedzimy i przechowujemy w szczelnie zakrconych butelkach . RODZAJ OCTU SKADNIKI OCET ESTRAGONOWY dwie szklanki wieych pdw estragonu OCET MELISOWY dwie szklanki wieych lici melisy OCET Z BZEM 8-10 kwiatostanw bzu czarnego OCET ZIOEOWY I jedna szklanka melisy, 10 lici porzeczki czarnej . trzy yki wieej bazylii OCET Zlotowy II jedna szklanka lici selera, jedna ostra papryka, trzy yki estragonu 35 36 MASA ZIOOWE Wiele skadnikw zi nie rozpuszcza sic w wodzie i dlatego celowe jest stosowanie ich cznie z tuszczami . W ten sposb wzbogacamy smak, aromat i wartoci odywcze potraw . Maso zioowe przechowujemy w lodwce, w szczelnie zamknitym soiku - do dwu tygodni . Mona na wierzch nala troch wody, aby cakowicie odci dostp powietrza . Mimo i generalnie mroenie jest bardzo szkodliwym sposobem przechowywania ywnoci (zimno

niszczy nerki - esencj ycia i dugowiecznoci), w tym przypadku celowe jest mroenie zi w postaci masa, aby zachowa na zim cz smakw i aromatw lata . Kostki masa zioowego owijamy szczelnie w foli aluminiow, opisujemy i ukadamy w zamraalniku . Wszystkie masa przyrzdzamy w ten sam sposb. Skadniki powinny mie temperatur pokojow. Najpierw rozdrabniamy i rozcieramy zioa i inne skadniki rolinne, ktre wczeniej powinny by dobrze oczyszczone i pokrojone . Najlepiej zrobi to mikserem, ale mona rwnie w makutrze. Nastpnie dodajemy oliw lub olej toczone na zimno, a na kocu maso i sl . Skadniki podano na jedn kostk masa (250 g) . RODZAJ MASA - SKADNIKI - STOSOWANIE l. ESTRAGONOWE - jedna szklanka wieego estragonu, jedna yka lici selera, sok z jednej cytryny, jedna yeczka soli, 50 ml oleju sezamowego kanapki, ryby, drb, pieczenie . 2. PIETRUSZKOWE - jedna szklanka lici pietruszki, trzy zbki czosnku . jedna yka lici melisy, sok z jednej cytryny, jedna yeczka soli . 50 ml oleju kukurydzianego - kanapki, zimne przystawki, potrawy z fasoli, pieczenie 3. MI1 TOWE - jedna szklanka lici mity, jedna yka lici selera, sok z jednej cytryny, jedna yeczka pieprzu, jedna yeczka soli, 50 ml oleju sojowego gotowana marchewka, marchewka z groszkiem, fasolka szparagowa, piecze barania 9. KOPERKOWE - jedna szklanka modziutkiego koperku, jedna yka szczypiorku, jedna yka lici krwawnika, jedna yeczka imbiru, jedna yeczka soli, 50 ml oliwy - kanapki, ziemniaki, gotowana marchew, kapusta woska i brukselka 5. OREGANOWE - jedna szklanka lebiodki, jedna yka bluszczyki kurdybanki, 3-5 lici babki szerokolistnej, sok z jednej cytryny, jedna yeczka soli, 50 ml oleju sonecznikowego - kanapki, zapiekanki z ziemniakw i z pora . zapiekanki z makaronu i grzybw PASTYTWAROGOWEZZIOAMI Przyprawianie twarogu ma ogromne znaczenie, gdy ma on natur zimn i z zioami jest lepiej trawiony i lepiej przyswajany . Twaroek z rzodkiewka. Skadniki. 250 g twaroku, pczek rzodkiewki z limi, jeden pczek koperku, jedna yka suszonej lebiodki, trzy yki oleju sonecznikowego toczonego na zimno, jedna yeczka soli morskiej, troch wody. Przyrzdzenie. Swieie zieleniny, koperek i licie rzodkiewki, dokadnie umy i pokroi bardzo drobniutko, doda pokruszone licie lebiodki, olej i wymiesza . Nastpnie doda rozkruszony ser i sl, dobrze utrze . Na kocu doda rzodkiewk start na tarce z duymi otworami . Twaroek wiosenny . Skadniki . 250 g twaroku, jedna moda cebula ze szczypiorkiem, jedna szklanka zi: krwawnika, bluszczyku kurdybanki, rzeuchy i lubczyku. 50 ml oleju kukurydzianego toczonego na zimno, jedna yeczka soli morskiej, troch wody. Przyrzdzi jak twaroek z rzodkiewk . Twaroek z papryka . Skadniki . 250 g twaroku, jedna dua sodka papryka, trzy zbki czosnku, jedna szklanka zi: lici chrzanu, selera, szczypiorku i ziela czbru, jedna yeczka kminku. 50 ml oleju sezamowego toczonego na zimno, jedna yeczka soli morskiej, troch wody .

Przyrzdzi jak twaroek z rzodkiewk . POTRAWY ZIOOWE Saatka z pokrzywy . Skadniki . 300 g modych lici i czubkw pdw pokrzywy, jedna moda cebula ze szczypiorkiem, jedna marchewka, kilka modych lici lubczyku, sok z poowy cytryny, trzy yki oliwy toczonej na zimno, paska yeczka soli . 37 38 Przyrzdzanie . Pokrzyw umy, drobno pokroi, wymiesza z sol i w salaterce ucisn talerzykiem i ciarkiem . Nastpnie oczyci i umy pozostae skadniki: lubczyk i cebul pokroi, a marchewk zetrze na tarce z drobnymi otworami, doda do pokrzywy wszystkie skadniki i wymiesza . Saatka zioowa . Skadniki . 300 g zi lici mniszka, pokrzyw i bluszczyku kurdybanki . 2-3 ogrki kiszone, trzy zbki czosnku, paska yeczka pieprzu, trzy yki oleju sonecznikowego toczonego na zimno . Przyrzdzanie. Ogrki kiszone zetrze na tarce z grubymi otworami i przenie do salaterki . Dzikie zioa umy, pokroi drobno i doda do ogrkw. a nastpnie pozostae skadniki : roztarty czosnek, olej i pieprz . Wszystko razem wymiesza. Saatka ziemniaczana z pakami gogu . Skadniki . Okoo p kilograma gotowanych ziemniakw, jedna szklanka gotowanej, drobnej f asoli, p litra pakw gogu, trzy cebule. 2-3 ogrki kiszone, sok z jednej cytryny, pczek pietruszki, dwa zbki czosnku, jedna yka mielonej gorczycy biaej, jedna yeczka pieprzu, p szklanki oliwy toczonej na zimno . Przyrzdzanie . Obrane ziemniaki, cebul i ogrek kroimy w kostk . Oczyszczone pki gogu i pietruszk drobno siekamy . Miksujemy czosnek z sokiem z cytryny, dodajemy gorczyc i powoli dolewamy olej . Mieszamy wszystkie skadniki i przyprawiamy pieprzem i sol . Podajemy jako przystawk lub danie na kolacj . Kapusta z babka . Skadniki . 300 g kiszonej kapusty, 10-15 modych majowych lici babki szerokolistnej, jedna cebula ze szczypiorkiem, jedna marchewka, jedna yka kminku, jedna yeczka pieprzu czarnego, trzy yki oleju kukurydzianego toczonego na zimno . Przyrzdzanie . Licie babki i cebul umy i drobno pokroi, marchew oczyci, umy, zetrze na tarce z drobnymi otworami . Wymiesza wszystkie skadniki . Podagrycznik duszony . Skadniki . P kilograma modych lici i pdw podagrycznika, jeden pczek modej cebuli, jeden pczek szczypiorku, trzy zbki czosnku, jedna yka patkw owsianych, jedna paska yeczka gaki muszkatoowej, trzy yki oleju, sl . Przyrzdzanie . Podagrycznik umy, wrzuci na osolony wrztek i natychmiast, gdy ponownie zawrze wyj, osczy i drobno pokroi . W rondelku na oleju dusimy drobniutko pokrojony czosnek i pokrojon cebul, dodajemy podagrycznik i razem dusimy kilkanacie minut, a podagrycznik bdzie mikki . Wwczas wsypujemy patki owsiane, odstawiamy z ognia, doprawiamy szczypiorkiem, gak muszkatoow i ewentualnie sol . Podajemy jako danie na kolacj do pieczywa lub jako jarzyn do obiadu . Suflet z pokrzywy.

Skadniki . Okoo 300 g modych lici pokrzywy, okoo 200 g szpinaku, trzy zbki czosnku, trzy yki suszonych owocw berberysu lub suszonych owocw porzeczki czarnej, dwa jajka, yeczka pieprzu, sl, trzy yki oliwy. Przyrzdzanie . Pokrzyw i szpinak umy, wrzuci na osolony wrztek, gotowa okoo trzech minut, odcedzi, przela zimn wod i zemle w maszynce do misa lub zmiksowa . Do zielonej masy doda drobno zmielony i uduszony czosnek, berberys, pieprz i tka . Starannie wymiesza i ostronie poczy z biakami ubitymi na sztywn pian ze szczypt soli i ze szczypt cukru . Cao przeoy do formy budyniowej wysmarowanej olejem i gotowa na parze lub przeoy do duej grubej patelni i zapiec na pytce na sabym ogniu . Zupa zioowa z grzankami . Skadniki . P litra zi pokrzywy, mniszka, podagrycznika, lubczyku, jedna cebula, jedna pietruszka, jedna marchewka, kilka ziaren ziela angielskiego, pieprz, sl, olej, sos sojowy, ocet zioowy, ptora litra wody, cztery kromki chleba razowego . Przyrzdzanie . Wod, ziele angielskie i drobniutko pokrojone lub starte warzywa gotowa ze szczypt soli . Zielone zioa opuka, drobno pokroi i dusi kilka minut na oleju . Odcedzi wywar i zala nim podduszone zioa i gotowa razem kilka minut . Doprawi zup sosem sojowym, octem i pieprzem . Podawa z kromkami razowego chleba zmoczonego i obsmaonego na oleju . Zupa z fenkuem . Skadniki . Cztery bulwy fenkuu, jeden pasternak, kilka lici lubczyku, jedna marchewka, p selera, jeden por, kilka ziaren ziela angielskiego, szczypta imbiru, sl, dwie yki oliwy, ptora litra wody. Przyrzdzanie. Seler, marchew i por oczyszczone i drobno pokrojone lub starte gotowa z zielem angielskim i szczypt soli . Oczyci fenku i pasternak, pokroi w plasterki i dusi na oleju kilka minut . Zala wywarem z warzyw 39 10 PRZYPRAWA Smak Charakter Organy na ktre dziaa a Surwki . saatki Warzywa gotowane ., a B ANYEK (biedrzeniec) sodki ciepy puca + + + ARCYDZI) CIEL sodki . ostry ciepy, suchy ledziona, p fu `a ' nerki

++ BAZYLIA sabo .gorzki sodki gorcy, suchy .odek nadnercza ++ BLUSZCZYK kurdybanek gorzki . ostry odwieajcy wtroba + + + CHRZAN ostry odwieajcy odek . puca . nerki + jabblka + buraki + CYNAMON sodki . ostry gorcy serce . odek . nerki CZgBER gorzki ostry sabo ciepy odek, wtroba + + + strczkowe + CZOSNEK ostry gorcy suchy .odek puca jelito grube ++ -+ ziemniaki + ESTRAGON bylica gorzki ostry zimny, suchy odek .

wtroba + + + ziemniaki + GORCZYCA biaa ostry ciepy odek + ow+oce + GODZIKI sodki ostry "epfy odek . nerki .+ owoce + cebula. kapusta cerwona HYZOP gorzki, ostry dcpy. suchy odek . puca saata + + IMBIR (proszck) ostry gorcy suchy odek . npo k`ia ' + owoce. ziemniaki. )abka . banany KMINEK sodki . ostry gorcy .odek nerki ++++ KOLENDRA sodki ostry gorcy. suchy .odek puca . wtroba + owoce ++

KOPER ogrodowy (ziele) sodki ostry sabo ciepy .odek puca. wtroba + -+ ogrki ziemniaki . pomidory ++ KOPER woski (nasiona) sodki, ostry ciepy suchy ledziona. puca wtroba 41 Zupy sosy b E b Q Miso Ryby ~ (-~ Aau NQ Ciasta (wypieki) wija . likiery. nalewki Octy ztoowc ++++ +++ + ros + + + + + Paza + ++++ + majonez ++++ + Zupy owocowe owoce . napoje + + kawa ++++

+ kiebasa + + + + + + majonez + + + baranina + + + ros ++++ + kraby + + + + + majonez musztarda ++ wtdliny +++ + + karp, wtgor7 ++ piernik + + str ;czkowc. ziemniacznc ++ woowina -i- + + + + + + + hcrh,; + bigos +++ baranina + + + + kawa ros bigos + + wsdliny. pasztety ++++ ++ majonez +++ +koso kraby ++ ++++++++ 12 PRZYPRAWA Smak Charakter Organy na ktre dziaa ab

Surwki . saatki Warzywa gotowane u A LEBIODKA (orcgano) gorzki, sodki, ostry dep odck. puca +++ LUBCZYK (korze) gorzki, ostry Baho cicpy o dek, ncrki + + MAJERANEK gorzki . sodki . ostry gorcy ~scrc ba. MELISA kwany, sabo gorzki zimny suchy wtroba, serce +++ grzyby + MMTA ostry chodny, odwieajcy, suchy puca wtroba -+ owoce +marchew. kapusta OGORECZNIK sodki wilgotny nadnercza + ogrki + + PAPRYKA ostra (pieprz czerwony) bardzo ostry bardzo gorcy, suchy serce. odek + + +

ROZMARYN gorzki. sodki . ostry Bu chy wtroba . serce . puca nerki ++ dynia + RUTA gorzki wtroba +` + + SZAWIA cigajcy, gorzki, ostry chodny, suchhy wtroba. serce, ledziona + ziemniaki TYMIANEK gorzki, ostry cicpy, suchy odek . puca .ncrki +++ strczkowe + KRWAWNIK sodki, cierpki . gorzki chodu Buch yy odck, puca. ncrki saata + + SELER gorzki, sodki chodny, wilgotny nerki. wtroba

+ saata. pomidory JAWIEC gorzki. sodki, ostry gorcy. suchy z n k k ' + kapusta MUSZKATAOWIEC gorzki, sostryi y cicpy odck jelito grube +odck. atuoba 13 Zupy Sosy p Es Q Q Miso Ryby Q Q Q Ciasta wypiek Wina. likiery. nalewki Octy zioowe + + + + -}kiebasa ++++ ++++++ + strcikowc ++ + hanoina w4dliny. paR3ztsc''ty + + + mai+onez + + + + + + +herbata + +++ +baranina . w;trbka + -}-herbata + ++ majonez

+++++ + gulasz bigos + musztarda + wsdliny + pizza. grzanki + + + + + + + + + -}+ + + + baranina + +++++ baranina + w4$orz +++ +++++++++ ++ + + + w;trbka + gulasz + + piecze + peklowana mae + + + + + + w4dliny. pasztety ++ a 99 i gotowa kilka minut, odcedzi, zmiksowa fenku i pasternak, poczy z wywarem, zagotowa i doprawi sol, imbirem i pokrojonymi limi lubczyka. Goabki w liciach winoroli . Skadniki . 301ici winoroli, dwie szklanki kaszy jaglanej, dwa due pory z limi, jeden seler, jedna marchew, 5 dag orzechw woskich, 5 dag rodzynek . 5 dag migdaw, jedna yka suchego oregano, kilka lici selera, sl, oliwa . Przyrzdzanie . Kasz jaglan opuka, wrzuci na wrzc osolon wod, gotowa 20 minut, odcedzi. Do duego rondla wla olej i uoy warstwami seler starty na tarce, drobniutko pokrojone, oczyszczone pory wraz z limi i pokruszone orzechy woskie . Po kilku minutach duszenia doda troch soli, wymiesza i pooy warstw kaszy jaglanej . Cao dusi na wolnym ogniu okoo 10 minut . Doda pozostae skadniki : marchew i migday pokrojone w drobn zapaeczk, umyte rodzynki, pokruszone oregano i pokrojone licie selera . Delikatnie wymiesza cao, ewentualnie doprawi sol . Porcje farszu owin obgotowanymi limi winoroli tak, jak gobki z kapust, uoy je na warstwie lici w rondlu wysmarowanym oliw i zapiec w piekarniku . Mona do rondla wla troch wody . Podawa z sosem pieczarkowym lub selerowym, lub bez sosu - jako danie obiadowe lub kolacyjne . UYWKI Wrd rolin leczniczych wymieniane s kawa, herbata . winorol, jczmie

i chmiel, z ktrych tradycyjnie, najczciej, od tysicy lat wytwarza si napoje wzbudzajce wiele polemik i powodujce wiele zamieszania . To czy s one lekami, czy s szkodliwe zaley od iloci, od 'a~ koci i od sposobu ich przyrzadzenia . przy czym wane s wszystkie trzy elementy rwnoczenie . Najbardziej szkodliwe jest to . e czowiek zamiast korzysta z dorobku wiciu pokole, ktre yy przed nami cigle manipuluje i eksperymentuje, i to nic w laboratorium, lecz na ludziach, na spoeczestwie, na niewiadomoci mas . HERBATA Jako i dziaanie napoju w naszej filiance zaley od : ... sposobu i miejsca uprawy krzeww herbacianych : . .. od procesw technologicznych, ktrym licie s poddawane po zbiorze : ... od sztuki parzenia . Krzewy herbaciane nie znosz przymrozkw i s uprawiane tam, gdzie temperatura nie spada poniej 0 C . Najwicej herbaty uprawia si w Indiach i w Chinach . Dla nas lepsze s herbaty pochodzce z obszarw o klimacie bliszym naszemu. surowszym, a wic herbaty chiskie . Najlepsze gatunki herbat otrzymuje si z modych lici rosncych na szczytach pdw . Po zbiorze licie s suszone i wwczas otrzymujemy herbaty zielona i gwnie ona moe by lekiem . Licie herbaciane przed suszeniem poddawane s procesowi fermentacji i w zalenoci od stopnia przef ermentowania otrzymujemy herbat ta, czerwona lub czarn, najlepiej nam znan . Herbaty te i czerwone, mao znane lub nie znane wcale na Zachodzie, s wytwarzane tradycyjnie i s rwnie lekami . Popularno i komercyjne podejcie do herbaty czarnej sprawiy, e proces fermentacji jest przyspieszany za pomoc rodkw chemicznych i jest ona poddawana innym niezdrowym procesom jak granulowanie, proszkowanie i mieszanie z rnymi substancjami aromatyzujcymi . Pomys z herbatami ekspresowymi jest bardzo dobry, gdy kiedy w torebce byy rozdrobnione licie herbaty, ktre wieo zaparzone w filiance speniay rol leku, a obecnie coraz czciej znajduj si w nich sztuczne substancje, barwniki i aromaty . Zdrowa jest tradycyjna herbata liciasta . Powinna by ona wieo zaparzona wod bardzo dobrej jakoci, niezbyt tward, zagotowan do pierwszego wrzenia . Herbat zielon zagotowujemy, a wic wrzucamy licie do zimnej wody. Lekiem jest herbata mocna, bez cukru, a wic sypiemy yeczk lici na f filiank herbaty i moemy wypi dwie do trzech takich porcji dziennie . Powinnimy pamita, e ma ona waciwoci pobudzajce, a wic nie naley jej pi kilka godzin przed snem . Dziaanie lecznicze podano przy opisie roliny . Herbat mona aromatyzowa naturalnymi zioami, najlepiej wieymi, ktre dodajemy do czajniczka lub bezporednio do filianki . Wczesn wiosn moemy dodawa plasterek cytryny, pniej wiee licie melisy, nastpnie kwiaty bzu czarnego, w lecie wiee licie mity, jesieni plasterki wieego imbiru, a zim szczypt suchego imbiru . Wwczas, zgodnie z potrzebami naszego organizmu uzalenionymi od pory roku, uzyskamy lek oczyszczajcy, odluzowujcy, odwieajcy lub ogrzewajcy. KAWA To nie przypadek, e wiele osb naogowo pije kaw, lecz po prostu jest ona dla nich lekiem, gdy rozgrzewa i osusza organizm, a przecie wok nas jest tyle chodu i wilgoci (w przyrodzie, w sposobie ycia i w spoeczestwie . W przypadku 45 16 kawy uwagi s podobne jak w odniesieniu do herbaty . Lekiem jest prosta, palona

i mielona kawa przyrzdzana tradycyjnie i pochodzca z naturalnej uprawy . Bardzo wany jest sposb przyrzdzania, a jedyny dobry sposb to kawa po turecku, a wic zagotowana . Na ogniu, w tygielku podpraamy leciutko zmielon kaw, zalewamy wrztkiem i prawie natychmiast odstawiamy z ognia, nastpnie dodajemy odrobin miodu . Do kawy przed wlaniem wrztku mona doda nieco cynamonu . a wwczas bdzie jeszcze mocniej grzaa, lub kardamonu, ktry rozprasza zastoje toksyn, lub kminku, ktry tonizuje dziaanie kawy i dziaa wzmacniajce . Mona wypi dwie, trzy kawy dziennie i rwnie tak, jak w przypadku herbaty nie powinno si jej pi wieczorem . Osoby z ..ogooconym" systemem nerwowym, to znaczy z duymi niedoborami magnezu i witamin z grupy B, a take z nadcinieniem i z hipersekrecj odka nie powinny pi kawy. PIWO Powstaje przez fermentacj ziarna zb, najczciej jczmienia, z dodatkiem chmielu . Do fermentacji piwa uywany bywa jaowiec, w Anglii produkuje si piwo z dodatkiem imbiru i opr6ez jczmienia uywa si rwnie innego ziarna - pszenicy, czy te ryu w Chinach . Zgodnie z zasadami medycyny chiskiej f ermentacja naley do przemiany drzewa, a wic niesie w sobie energi wiosny, modoci, oczyszczenia i odwieenia. S to waciwoci natury eskiej i rzeczywicie piwo dziaa estrogennie, oczyszcza, odmadza i wzmacnia eski ukad hormonalny. Jest ono dobrym lekiem dla kobiet po 35 roku ycia . Codzienne picie piwa zalecaa w . Hildegarda . Tak samo dziaa na mczyzn, a wic dziaa destrukcyjnie na mski ukad hormonalny. Hormony eskie na kobiet dziaaj pobudzajco i aktywizujce, natomiast na mczyzn dziaaj depresyjnic i osabiajce . W jednej z legend o piwie i chmielu Belzebub mwi do nieszczliwie zakochanego chopca: , .Kwiaty tej roliny pozwol ci zapomnie o nieszczliwej mioci . . ." Jest to prawda . Regularne naduywanie piwa pozwala zapomnie mczynie o tym, e jest mczyzn . Piwo dziaa moczopcdnic i oczyszczajce na nerki i cay ukad moczowe-pciowy i dlatego nalewki z zi na piwie skuteczne s w przypadku kamieni nerkowych, schorze prostaty i chorb reumatycznych . Gorce piwo z imbirem lub z imbirem i z cynamonem jest dobrym lekiem w razie przemarznicia . Piwo jest te wspaniaym rodkiem kosmetycznym : oczyszcza, odwiea i nawila skr i jest dobre do pukania wosw, zwaszcza jeeli stosujemy chemiczne szampony. Piwo jest te dobrym produktem w kuchni. Zdrowo jest zamiast mleka dodawa piwo do ciasta nalenikowego, do omletw i do racuchw . Piwo doskonae jest do namarzania grzanek przed smaeniem . Do klasycznych potraw nale zupy piwne. Przyrzdza si je z piwa jasnego lub ciemnego z dodatkiem imbiru, gaki muszkatoowej, kminku, pieprzu, cebuli, czosnku, biaego, wytrawnego wina, araku, mietany, sera twarogowego, masa, jaj, mki kukurydzianej. Oczywicie . nie wszystkie skadniki w jednej zupie . Zupa piwna z cebul . Skadniki. Jeden litr jasnego piwa, trzy cebule, jedna yka masa . 5 dag rodzynek, jedna yka kminku, szczypta imbiru, szczypta soli . Przyrzdzanie . Cebule obra, pokroi na drobn kostk, udusi na male, na bardzo sabym ogniu, aby bya mikka, ale nie naley jej rumieni, zmiksowa, poddusi jeszcze chwil z sol, z kminkiem, z imbirem i z umytymi rodzynkami, doda piwo i zagrza prawie do zagotowania . Podawa z grzankami . WINO-patrzWINOROL Wino podobnie jak piwo powstaje w procesie fermentacji soku owocowego .

Naturalne wino Jest najczciej wytrawne, gdy cukier, ktry by w owocach zosta cakowicie przetworzony na alkohol. Wina sodkie powstaj przez ich dosodzenie. Cukier niekorzystnie zmienia natur wina . Dodawanie do wina zi wzbogaca je, gdy potguje si lecznicze dziaanie obu skadnikw . Wina dzielimy na czerwone i biae. Wina czerwone maj wicej garbnikw, s bardziej esencjonalne . cisze, dziaaj cigajce i wzmacniajce, zwaszcza na krew . Grzane, czerwone wino z dodatkiem mocnych zi: godzikw i cynamonu jest dobrym lekiem w przypadku utraty krwi, dla osb anemicznych i kobiet, ktre maj nadmierne krwawienia miesiczne . Wina biae s lejsze, zawieraj wicej kwasw i maj natur bardziej oczyszczajc, podobnie jak piwo. Oczyszczaj jednak bardziej ukad krenia i nie maj niekorzystnego dziaania na msko . Naley pamita, ie wino zawiera okoo cztery razy wicej alkoholu ni piwo . Leczniczo dziaa wino do momentu, gdy powoduje nawet leciutki zawrt gowy, a wic na raz moemy wypi jeden lub dwa kieliszki . Odwrotnie ni kawa i herbata dziaa wino . Ma ono natur odprajc i relaksujc, a wic dobrze jest pi je w drugiej czci dnia, po pracy, do obiadu, czy do kolacji albo przed snem . Wino jest substancj mocno dziaajc i codzienne picie jest niezdrowym naogiem . Naley je pi okazjonalnie i stosowa jako nonik substancji leczniczych zi . 17 18 Wino daktylowe wzmacniajace serce . Skadniki .1edna butelka czerwonego, wytrawnego wina, jedna paczka ciemnych . dugich daktyli z pestkami, trzy yki owocw gogu, trzy yki kozieradki . Przyrzdzanie . Do litrowego soika wsypa p paczki daktyli i pestki z drugiej poowy oraz pozostae skadniki . Wla wino, zakrci, macerowa przez dwa tygodnie w ciepym i ciemnym miejscu. Od czasu do czasu zamiesza . Pi wieczorem przed snem may kieliszek wina . Wino z tkiem dla kobiet . Skadniki . 100 g wina, jedno tko, trzy godziki, i/q yeczki cynamonu, jedna yeczka miodu . Przyrzdzanie . Do wina wrzuci godziki i cynamon, pozostawi na kilka godzin . Wino postawi na ogniu. Filiank wysmarowa miodem, doda tko i dokadnie wymiesza . Unieruchomi filiank (na przykad szuflad i jedn rk miesza energicznie tko, a drug dolewa powoli bardzo gorce wino . Powinien powsta delikatny budyniowy skrzep . Pi porcj ciepego wina przez siedem kolejnych dni (po obfitej miesiczce . MID Na najstarszych malowidach ciennych, w jaskiniach z okresu paleolitu okres kamienia upanego, na papirusie Ebersa i w staroytnych wykopaliskach spotykamy dowody na to, e czowiek uywa miodu od zarania swojej historii . Wok tego tradycyjnego produktu powstao wiele zamieszania i panuje wiele sprzecznych opinii. Warto miodu zaley od jego a~ koci, od iloci, ktr spoywamy i od sposobu uycia . Mid jest produktem bardzo szczeglnym . Powstaje z nektaru kwiatw rolin lub ze spadzi, dziki pracy pszcz. W swoim skadzie zawiera do 70% cukrw prostych, do 5% dwucukru sacharozy, ladowe iloci witamin i mineraw, enzymy i czynnik bakteriobjczy - inhibin . S to skadniki miodu naturalnego . nie faszowanego, trzymanego w ciemnoci . A wic gwnym skadnikiem miodu s cukry proste, a te, naduywane, bez wzgldu na swoje pochodzenie szkodz .

Spoywany w niewielkich ilociach mid jest lekiem, a przedawkowany uywk. Mid jest wspaniaym produktem do przygotowywania lekw, syropw . wycigw rolinnych i nalewek, doskonale je harmonizuje, stabilizuje, konserwuje i poprawia smak . W rnych postaciach lekw powinien by spoywany regularnie, ale aby by lekiem musi pochodzi z pewnego rda . Dobry mid TABELACURRY mona dugo przechowywa, a leki z miodem jeszcze duej i staj si one skuteczniejsze . W wielu sytuacjach proponowane s czytelnikom leki z miodem . Dodajemy go do kawy, do nalewek na winie czerwonym w przypadku chorb krwi, wtroby i chorb puc, do syropu z cebuli i z buraczka, do nalewki z pczkw sosny, do nalewek z aloesem i do wielu innych lekw. Zucie plastra miodu jest polecane w przypadku kataru siennego, a wiey mid na rany . Aby nasza kuchnia moga by kuchni zdrow, powinnimy cakowicie wyeliminowa cukier i zastpi go niewielk iloci miodu . Aby by on zdrowym dodatkiem, moemy spoy okoo 5 yeczek dziennie, w kilku dawkach, czyli najwyej okoo 10 kg rocznie . 19 I (gl STANDARD II fg1 agodne ostre CYNAMON 10 .0 33.0 10.0 GODZIKI 12.0 12.0 IMBIR - proszek 12 .0 KARDAMON 15 .0 10.0 33.0 45.0 KMIN - rzymski 10 .0 11 .0 11.0 KOLENDRA 20 .0 30.0 KOZIERADKA 10.0 KURKUMA 30.0 10.0 3 .0 MUSZKATAOWIEC - li 5 .0 MUSZKATALOWIEC - gaka 3 .0 3 .0 MUSZKATALOWIEC - kwiat 3 .0 PAPRYKA CAYENNE 10 .0 PAPRYKA ostra 3 .0 PAPRYKA sodka 7 .5 PIEPRZ biay 5 .0 PIEPRZ czarny 12.5 14.0 ZIELE ANGIELSKIE 10.0 50 )AK POZBY SIE NAOGU PALENIA . PAPIEROSY Nag palenia papierosw ma dwie przyczyny : ... wynika on ze stanu emocjonalnego czowieka ; ... ze stanu fizycznego puc i nerek, a czsto wystpuj obie przyczyny rwnoczenie . Bardzo czsto gbokie wychodzenie i nadmiar luzu w organizmie jest powodem palenia papierosw i takim osobom bardzo trudno jest pozby si naogu . a przyczyn gbokiego wychodzenia organizmu najczciej jest nie spoywanie ciepych gotowanych posikw, spoywanie mroonek, lodw i ywnoci martwej, z puszek, z konserw i z mikrofalwek . Przyczyn zaluzowania organizmu

jest cukier i wszystkie produkty z jego udziaem i produkty mleczne . zwaszcza mleko w proszku, sery te i topione . Stany emocjonalne, zwaszcza depresje i niepewno, s spowodowane wychodzeniem i zaluzowanicm organizmu . l . Spoywa regularnie ciepe, gotowane posiki, najlepiej pene ziarna, przy czym bardzo wane s gorce niadania . 2 . Nie spoywa cukru, mroonek, lodw, mleka w proszku, serw tych i topionych . 3. Stosowa zioa i przyprawy : kozieradka, kminek, imbir, arcydzigiel, opian . godziki, pieprz, czosnek, macierzanka, koper woski . 9. Rozgrza ciao od zewntrz : zrobi 10 okadw z imbiru na nerki, smarowa stopy mazidem z ostr papryk . ZIOOLECZNICTWO ZDROWIE I CHOROBY Czowiek zosta stworzony jako istota zdrowa i wolna w dokonywaniu wyborw. Taka jest natura czowieka i taki jest czowiek w swoich wyobraeniach i w swoich marzeniach . Aby zrealizowa t pikn ide, naley odpowiednio postpowa i stan zdrowia jest wiadectwem dokonywania odpowiednich wyborw. Wedug zasad filozofii i medycyny chiskiej, s cztery przyczyny zdrowia i chorb : 1 . konstytucja, czyli nasze predyspozycje zdrowotne, gwnie zalene od stanu zdrowia poprzednich pokole zwaszcza rodzicw : 2. wpywy bioklimatyczne : ciepo, zimno, wilgo, sucho i wiatr : 3. sposb ycia i odywiania : 4. ruch. Medycyna ta zakada, e nasze zdrowie w gwnej mierze zaley od naszego postpowania, gdy moemy zmieni nawet nasz podstawow struktur, z ktr si urodzilimy . Zioa i zdrowe poywienie s najistotniejszym elementem w ksztatowaniu naszego zdrowia . Wiele zi traktujemy jako poywienie i nie ma cisego podziau na te dwie grupy rolin . Pewne roliny o bardzo mocnym dziaaniu traktujemy wycznie jako leki . Leki odgrywaj bardzo istotn rol we wzmacnianiu naszego organizmu i w uodparnianiu na inwazj szkodliwych czynnikw chorobotwrczych, ocznyszczaia nasz organizm z toksycznych wpyww zewntrznych trucizny, jady . bakterie, regeneruj uszkodzone tkanki i dostarczaja wielu niezbdnych substancji potrzebnych do prawidowego funkcjonowania organizmu . Zioa s niezbdne w leczeniu chorb, w profilaktyce zdrowotnej i do regeneracji organizmu po chorobach . CHOROBY UKADU POKARMOWEGO Dobre trawienie i przyswajanie pokarmw jest podstaw naszego zdrowia, gdy w tym procesie nastpuje pierwotne przetworzenie zoonych skadnikw poywienia na substancje proste, ktre s niezbdne do budowy i funkcjonowania naszego organizmu . Nieprawidowe trawienie powoduje niedobory substancji niezbdnych i zaleganie nie strawionej, toksycznej masy pokarmowej . Aby proces trawienia przebiega prawidowo, wane s : ... regularne spoywanie posikw : .., jako i ilo pokarmu : ... dobry stan narzadw trawiennych . Zioa przyprawowe mog w duej mierze poprawi jako pokarmw, ale nie

zmieni ich natury. Aby zdrowo si odywia, naley cakowicie wyeliminowa z poywienia cukier i wyroby z jego udziaem, mleko w proszku, sery te i topione, margaryn, mroonki, puszki, konserwy, wdliny, wieprzowin, yw51 52 no napromieniowan i konserwowan . Naley spoywa proste, surowe lub wie o gotowane potrawy, gwnie z udziaem penych zb i rnorodnych warzyw . Zgodnie z raportem FAO, miesicznie przez nasz st powinno si przewin okoo 60 rnych produktw. W raporcie Rzdowej Komisji do Spraw Zdrowia USA ogoszono cztery nowe grupy pokarmowe i s nimi : pene ziarna, roliny strczkowe, warzywa i owoce . Zgodnie z tymi zaleceniami i zgodnie z tradycj oraz dowodami naukowymi podano tabel zdrowego ywienia. Jest to propozycja i cz z tych produktw mona zmieni na inne podobne . Lista zdrowego odywiania PRODUKTY PODSTAWOWE - pszenica, owies, yto, jczmie, kukurydza, ry, kasza jaglana, kasza gryczana, f asola, groch WARZYWA PODSTAWOWE- marchew, kapusta, cebula, rzodkiewka, rzepa, dynia, pietruszka, seler, por, buraczki . CENNE WARZYWA DZIKIE I RZADKIE - pokrzywa, mniszek, opian, podagrycznik, babka, jarmu, rzeucha, pasternak, brukiew, brukselka . PRZYPRAWY Z NASZEGO KLIMATU - czosnek, chrzan, kminek, majeranek, lebiodka, melisa, czber, lubczyk, gorczyca, kolendra . PRZYPRAWY TROPIKALNE- imbir, pieprz, ziele angielskie, laur, cynamon . godziki, papryka, koper woski, anyek, bazylia . PRODUKTY UZUPENIAJCE - oliwa toczona na zimno, len, orzechy woskie, orzechy laskowe, mid, herbata, grzyby, jabka, liwy, czerenie . Oglnie dysfunkcje ukadu pokarmowego moemy podzieli na : l. Niedoczynno narzdw trawiennych, wywoan przez zimno i wilgo, objawiajc si niestrawnoci (nie strawione resztki pokarmu w kale, zaleganiem pokarmu w przewodzie pokarmowym, brakiem apetytu, nudnociami . wymiotami, uczuciem penoci po zjedzeniu i w konsekwencji niedoywieniem organizmu : 2. Nadczynno, spowodowan gorcem i suchoci, objawiajc si nadmiernym apetytem, ostrymi blami i zaparciami . BIEGUNKA A. Objawy. lune, czste stolce, skurcze i ble w dole brzucha . B. Przyczyny. Przyczyn biegunak przewlekych jest dysfunkcja jelita grubego, ale rwnie odka, ledziony i nerek, spowodowana staymi bdami dietetycznymi . Przyczyn biegunek ostrych jest zatrucie przewodu pokarmowego toksynami i bakteriami . C.Leczenie . I. Dieta . a. Regularne, naturalne posiki skadajce si z penych zb i warzyw . b. Kilkudniowa (8-10 dni) monodieta, skadajca si z penego ryu w przypadku biegunki ostrej lub kaszy jaglanej - w przypadku biegunki przewlekej . 11 . Zioa. a. Spoywa trzy razy dziennie po jednej yeczce sproszkowane owoce borwki, sproszkowane licie babki szerokolistnej, sproszkowane licie borwki, sproszkowane licie czarnej porzeczki, sproszkowane licie

jeyny, licie maliny, licie orzecha woskiego, licie poziomki, zmieniajc je kolejno co kilka dni . W razie biegunek ostrych spoywamy rwnie wgiel drzewny. b. Zioa przeciwbiegunkowc . Przygotowanie mieszanki zi . Db, kora 508 Rdest wownik, kcze 508 Szczaw kobylak, ziele 508 Przygotowanie . Do trzech szklanek wody wsypa cztery yki mieszanki i gotowa na sabym ogniu przez 10 minut . Wypi w cigu dnia, maymi porcjami, midzy posikami, przed posikami i przed snem . c. Inne zioa: odwary z bukwicy, z jarzbiny, z kory kasztanowca, z koniczyny, z kczy piciornika, z kczy wownika, sok z marchwi . HEMOROIDY A.Objawy. w zwizku z obnieniem napicia mini wyczuwalne s palcami ylaki odbytnicy i wybroczyny krwi w stolcu, uczucie klucia i blu w odbycie . B. Przyczyny, zwikszone cinienie ttnicze, zaparcia i osabienie mini spowodowane niewaciwym odywianiem . C.Leczenie . I. Dieta. a . Wyeliminowa z diety nadmiar soli, cukier i sodycze, tuszcze nasycone, a wic zwierzce i margaryn . 53 54 b . Spoywa regularnie zdrowe posiki z penych ziaren i ciemnozielonych warzyw liciastych . II . Zioa . a. Spoywa trzy razy dziennie po kadym posiku jedn yeczk sproszkowanych lici babki szerokolistnej, licie porzeczki czarnej, licie pokrzywy lub licie jeyny zmieniajc je co dwa tygodnie . b. Smarowa odbyt dwa, trzy razy dziennie lekiem przygotowanym z jednej yeczki suchego imbiru zagotowanego z 50 ml (V, szklanki), wody i wymieszanego z 20 ml (okoo 3 yki oleju sezamowego . WRZODZIEJACE ZAPALENIE JELITA GRUBEGO A.Objawy. Uszkodzenie bony luzowej jelita grubego, zmiany martwicze, owrzodzenia, obrzki i krwawienia . Postpujca choroba prowadzi do zmian nowotworowych . B. Przyczyny . Nieprawidowe procesy gnilne w jelicie grubym zamiast procesw fermentacyjnych, spowodowane nadmiernym spoywaniem biaka zwierzcego, tuszczw nasyconych i cukru . C. Leczenie . I. Dieta . a. Wyeliminowa z diety margaryn, cukier, mroonki, puszki i w przecig kilku miesicy wszystkie produkty pochodzenia zwierzcego . b. Spoywa duo penych ziaren zb, ciemnozielone warzywa liciaste i warzywa kiszone, suszone liwki . c. Przeprowadzi kilkudniow (8-10 dni monodiet z penego ryu . II . Zioa.

a. Spoywa trzy razy dziennie po jednej yeczce wiey misz aloesu, sproszkowane licie babki, licie pokrzywy, ziele lebiodki, licie jeyny i licie porzeczki czarnej, zmieniajc je kolejno co kilkanacie dni . b. Zioa przy owrzodzeniu jelit . Przygotowanie mieszanki zi . Pokrzywa 508 Dziurawiec 508 Rdest ptasi 508 Przygotowanie. Rano do trzech szklanek wody wsypa cztery yki zi, zagotowa, wla do termosu i wypi w kilku porcjach w cigu dnia, na czczo, midzy posikami i przed snem. c . Inne zioa : . . . napary z lici aloesu, z bylicy pospolitej, z bylicy boego drzewka . z dziurawca, z krwawnika, z nagietka, z lici orzecha woskiego, z lici porzeczki czarnej, z lici pokrzywy, z ziela przywrotnika, z ziela rdestu ptasiego, z rumianku, z ziela rzepiku : . . . lewatywy z kczy piciornika, z ziela rdestu ptasiego, z rumianku, z nagietka, z lici pokrzywy, z lici babki, z kwiatw bzu czarnego, z lici szawii, z rozcieczonego soku z kapusty sodkiej, biaej i z kiszonej. ZAPARCIA (lub zatwardzenia, lub obstrukcja) A.Objawy. Zaleganie kau w jelicie grubym, wyprnienia rzadziej ni co 24 godziny, trudnoci w wyprnianiu, ble lub kolki w dolnej czci brzucha . B. Przyczyny, najczstsz przyczyn zapar jest niewaciwe odywianie si, niedobr bonnika pochodzcego ze wieych warzyw i penych zb oraz nadmiar kalorii : cukru i tuszczw nasyconych, a take produkty smaone i pieczone : rzadko przyczyn jest konstytucyjna sabo jelita grubego i wwczas naley je ogrzewa i wzmacnia : w tym wypadku wystpuj trudnoci w oddawaniu stolca, ale jest on mikki i luny . C. Leczenie . I . Dieta . a. Wyeliminowa margaryn, mroonki, puszki, konserwy, cukier i na okres trzech miesicy produkty pochodzenia zwierzcego, piekarnik rwnie chleb), patelni (a wic smaenie) . b . Spoywa duo penych zb, wieych warzyw, zwaszcza ciemnozielone licie (jarmu, pokrzywa) i warzywa kiszone . II . Zioa. a. Soki z owocw: sok z owocw czarnego bzu, sok z biaej, sodkiej kapusty, sok z czarnej rzodkwi, zawiesina z nasion gorczycy, zawiesina z nasion lnu, sproszkowane nasiona kminku, macerat z owocw jarzbiny, macerat z korzeni prawolazu, odwar z korzenia rzewienia, odwar z kory kruszyny, odwar z owocw kruszyny, odwar z owocw szakaku . 55 56 Przygotowanie leku . Zioa zemle w mynku do kawy . Dwie yki zala szklank wody, podgrza po 3-4 godzinach macerowania i wypi przed snem. c . Lewatywy: z czystej wody, z rozcieczonego soku z biaej kapusty sodkiej i kiszonej, z soku z selera, z maceratu z korzenia prawolazu .

WRZODY 0ADKA 1 DWUNASTNICY A .Objawy . Uszkodzenie bony luzowej, spowodowane hypersekrecj sokw trawiennych, z powodu nadmiaru gorca i suchoci : nieleczenie prowadzi do nowotworw. B. Przyczyny. Zaburzenie rwnowagi midzy odkiem, ledzion, trzustk i woreczkiem ciowym z powodu bdw dietetycznych, nadmiaru cikich, smaonych potraw, zwaszcza pochodzenia zwierzcego, nadmiaru cukru i tuszczw nasyconych margaryna i tuszcze zwierzce oraz nadmiaru uywek: papierosw, alkoholu przede wszystkim wdki, kawy i herbaty, a take nieregularne spoywanie posikw . C.Leczenie . I. Dieta . a . Na okres leczenia, a przynajmniej na trzy miesice wyeliminowa wszystkie produkty pochodzenia zwierzcego, uywki, cukier, sl, puszki . mroonki, margaryn, piekarnik (chleb), ruszt i patelni. b. Przeprowadzi monodiet oczyszczajc : 4-5 dni peny ry, gotowany bez soli i nastpnie 3-5 dni sok z biaej, sodkiej kapusty, razem co najmniej 9 dni . C . Rozpoczyna dzie od zi i niadania, lekk kolacj je kilka godzin przed snem . II . Zioa. a . Sok z kapusty, sok z marchwi, sok z selera, sok z pokrzywy, sok z krwawnika, owoc ry, wiey misz aloesu, kukurydza, patki owsiab . Zioa przy zaparciu. Przygotowanie mieszanki zi . Kruszyna, kora 508 Jarzbina, owoc 508 Bez czarny. owoc 508 cdne, sproszkowane nasiona lnu, sproszkowany li babki szerokolistnej i lancetowatej, sproszkowane ziele lazu, sproszkowane licie melisy, napar z dymnicy. b . Zioa osaniajace w przypadku wrzodw oadka i dwunastnicy . Przygotowanie leku . Rano do jednego litra wody wsypa cztery yki mieszanki zi i gotowa 10 minut na sabym ogniu, wla do termosu i wypi maymi porcjami w cigu dnia, na czczo, midzy posikami, przed posikami i przed snem . Zioa regenerujace przy chorobie wrzodowej . Przygotowanie leku . Zioa dobrze rozdrobni. Do litra wody wsypa cztery yki mieszanki i zagotowa, po godzinie moczenia . Wypi porcjami w cigu dnia . Zioa oadkowe z drapaczem . 57 Przygotowanie mieszanki zi. Gorczyca, nasiona 50 g Rdest ptasi, ziele 50S Prawolaz, korze 508 Porost islandzki 50 g Lukrecja, korze 50 g Przygotowanie mieszanki zi .

Drapacz, ziele 508 Zywokost, korze 508 Arcydzigiel, korze 508 Prawolaz, korze 508 Lukrecja, korze 508 Dziurawiec, ziele 508 Piciornik gsisty, ziele 508 Przygotowanie mieszanki zi . Nagietek, kwiatostan 508 Rumianek, kwiatostan 508 Wizwka botna, kwiat 508 Kasztanowiec, kwiat 508 Slaz, ziele lub kwiat 508 58 Przygotowanie leku 4 yki zi zala 2 szklankami zimnej wody, ogrzewa do wrzenia i gotowa przez 5 minut na sabym ogniu . Odstawi do nacignicia na 10 minut . Stosowanic Podzieli lek na porcje i pi 30 minut przed kadym posikiem - w przewlekym stanie zapalnym odka, we wrzodach i w nerwicy odka . c Zioa przy nerwicy oadka, z dziurawcem . Przygotowanie leku 2 yki zi zala 2 szklankami wrzcej wody i odstawi do nacignicia na 15 minut . Stosowanic . W przypadku nerwicy odka zioa wypi w cigu dnia . Okoo 30 minut przed posikiem . Przed odcedzeniem porcji zi kadorazowo, wczeniej naley doprowadzi cao do wrzenia . f. Zioa oadkowe z jarzbina. Przygotowanie leku. 4 yki zi zala 3 szklankami wody, pozostawi na kilka godzin, najlepiej na noc, rano podgrza na wolnym ogniu, powoli doprowadzi do wrzenia, nie gotowa . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia, na czczo, midzy posikami i przed snem. Odcedzajc za kadym razem porcj leku w stanach zwiotczenia oadka . Przygotowanie mieszanki zi . Dziurawiec . ziele 508 Melisa, li 50 g Mita, li 508 Chmiel, szyszki 50 g Oman, korze 508 Przygotowanie mieszanki zi . Jarzbina, owoc 200 g Cykoria podrnik, korze 20 g Zywokost, korze 20 g Rdest ptasi . ziele 20 g Skrzyp, ziele 20 g Szawia, li 20 g ZABURZENIA WATROBY A.Objawy. Wzdcia i ble brzucha, zwaszcza w prawym podebrzu, przekrwienie, swdzenie i pieczenie oczu, zaburzenia miesiczkowania, rozdranienie emocjonalne, skonno do gniewu .

B. Przyczyny . Skaenie rodowiska i poywienia, nadmiar spoywanych lekw chemicznych i alkoholu, bdy dietetyczne, niewiee poywienie, nadmiar smaonych potraw, soli, tuszczw nasyconych : niedobory witaminy A, witamin z grupy B, witaminy F oraz C, K i P C.Leczenie. I. Dieta . a. Wyeliminowa z diety zdenaturowane tuszcze, mleko w proszku, sery te i topione, margaryn, wdliny, wieprzowin, potrawy smaone i pieczone, puszki, konserwy, ywno komercyjn napromieniowan i konserwowan oraz cukier. b. Przeprowadzi omiodniow monodiet oczyszczajc z gotowanych ziaren pszenicy i w tym czasie pi wycznie herbat ze wieej natki pietruszki . W przypadku kamicy dieta pszeniczna trwa 3-5 dni, a przez nastpne 3-5 dni naley pi sok z biaej kapusty i selera . II . Zioa . a. Soki: z kapusty biaej, sodkiej, z selera, z rzodkwi, z rzodkiewki, z brukwi : napary : z bylicy boego drzewka, z bylicy pospolitej, z ziela centurii, z korzenia cykorii, z ziela dziurawca, z ziela glistnika, z kwiatw kocanki, z ziela lebiodki, z ziela majeranku, z lici mity, z korzeni mniszka, z ziela skrzypu, z korzenia goryczki tej, z ziela drapacza . z owocw ostropestu : mielone nasiona lnu, kminku, anyku i kolendry. b. Zioa watrobowe z dziurawcem . Przygotowanie micszanki zi. 50 g 25S 258 25 g 258 mieszanki zi wsypa do Dziurawiec, ziele Nagietek pomaraczowy, kwiat Krwawnik, ziele Rzepik pospolity, ziele Mita pieprzowa, li Przygotowanie leku . 9 yki 2 szklankami wrztku i odstawi do nacignicia na 15 minut . termosu, zala 59 60 Stosowanie . Cay napar zi wypi w cigu dnia, przed kadym posikiem odcedzajc porcj leku . Pi przez dwa tygodnie, a pniej zmieni mieszank . Zioa stosuje si w celu pobudzenia czynnoci wtroby. poprawienia trawienia i polepszenia przyswajania pokarmw . c. Zioa watrobowe z drapaczem . Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . 4 yki zi zala 2 szklankami wody . ogrzewa do wrzenia i gotowa na sabym ogniu pod przykryciem przez 5 minut . Odstawi na 10 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, 30 minut przed posikami jako rodek w dolegliwociach wtroby i odka oraz rodek mineralizujcy

i wzmacniajcy. d. Zioa w taczce z glistnikiem . Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . 2 yki zi zala 1 szklank wody, zagotowa na wolnym ogniu, odstawi na 15 minut do nacignicia . Odcedzi . Stosowanie . Pi przez dwa tygodnie codziennie na czczo i przed snem, ca porcj przygotowanego leku . Po dwu tygodniach zmieni mieszank zi. e. Zioa przy niedomodze wtroby (taczka) . Przygotowanie mieszanki zi . Arcydzigiel, korze 508 Mniszek. korze 50 g Drapacz, ziele 50 g Pokrzywa, licie 50 g Boe drzewko, ziele 25 g Krwawnik, ziele 25S Rdest ptasi, ziele 25 g Fioek trjbarwny, ziele 258 Glistnik jaskcze ziele 50 g Mita, li 25 g Kocanka, kwiat 508 Mniszek, korze 508 Kruszyna, kora 25 g Glistnik, ziele 508 Drapacz, ziele 508 Rzepik, ziele 508 Przygotowanie leku . Rano do trzech szklanek wody wsypa cztery yki mieszanki zi, gotowa na sabym ogniu przez 5 minut, wla cao do termosu i wypi porcjami w cigu dnia, na czczo, przed posikami i przed snem . f. Zioa przy wirusowym zapaleniu wtroby. Przygotowanie mieszanki zi. Przygotowanie leku . Rano do trzech szklanek wody wsypa cztery yki zi, zagotowa, wla do termosu . Wypi w cigu dnia maymi porcjami na czczo, przed posikami . midzy posikami i przed snem . S. Zioa przy kamicy ciowej. Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku. Rano do trzech szklanek wody wsypa sze yek zi, gotowa przez 5 minut, wla do termosu i wypi na czczo poow po 10 minutach nacigania, a reszt w dwch porcjach w rodku dnia, midzy posikami i przed snem. h Wino aloesowe przy marskoci wtroby. Przygotowanie. Litrowy soik wypeni biostymulowanym miszem aloesu, caym wieym mniszkiem pokrojonym wraz z limi, kwiatami i korzeniem, doda trzy yki miodu . 50 ml spirytusu i wla dobre, wytrawne, czerwone wino, najlepiej bugarskie . Pozostawi na dwa tygodnie w ciepym i ciemnym miejscu, Miesza drewnian paeczk .

61 Bylica pospolita, ziele 508 Dziurawiec, ziele 1008 Kocanka, kwiatostan 1008 Krwawnik, ziele 508 Hyzop, ziele 508 Drapacz, ziele 508 Glistnik, ziele 508 Mita, li 1008 Rdest ptasi, ziele 508 Znamiona kukurydzy 1008 62 Odcedza po 200-300 ml i pi przed snem i na czczo z odrobin gorcej wody lub herbaty zioowej, po okoo 10 ml na raz . BLE BRZUCHA. KOLKI 1 . Przez dwa tygodnie pi podgrzany macerat z jednej yeczki tataraku, yk przed kadym posikiem i yk po kadym posiku . 2. Przez dwa tygodnie spoywa codziennie po kadym posiku i w razie blu jedn yeczk sproszkowanego siemienia lnianego lub kwiatw rumianku, lub lici babki, lub lici szawii . WZDECIA BRZUCHA . BEBNICA, WIATRY l. Spoywa codziennie przed kadym posikiem jedn yeczk sproszkowanych nasion kminku lub kolendry, lub ziela majeranku, lub ziela lebiodki, lub lici pokrzywy, lub lici mity, lub kwiatw rumianku . 2. Macerat ze zmielonych zi: arcydzigla, tataraku, goryczki, kopru woskiego i melisy. Dwie yki zi zala jedn szklank wody, podgrza po 1-2 godzinach macerowania i wypi maymi porcjami w cigu dnia . CHOROBY UKADU ODDECHOWEGO Powietrze jest drugim podstawowym elementem rodowiska ycia, z ktrym spotykamy si bezporednio, i ktry ma wpyw na stan zdrowotny naszego organizmu. Drogi oddechowe s wraliwe na zimno i wilgo, a smutek i al to emocje, ktre bardzo osabiaj puca . Zimne i wilgotne pokarmy to cukier, produkty mleczne, owoce tropikalne i ziemniaki, i w przypadku nawracajcych chorb drg oddechowych naley je wyeliminowa . Korzystnie na puca wpywa peny ry, cebula, czosnek, por, chrzan, czarna rzodkiew, rzodkiewka, brukiew, kapusta, kalafior. PRZEZIEBIENIE, KASZEL . ANGINA. NIEYT NOSA, KATAR, GRYPA A.Objawy. Nadmierna wydzielina z nosa w nastpstwie przezibienia, zaognione bony luzowe nosa, moe wystpi kaszel, bl gowy i gorczka : katar moe by zimny z wydzielin obf it, jasn i gorcy z wydzielin gst i t . B. Przyczyny . Osabienie ukadu oddechowego najczciej spowodowane jest spoywaniem cukru, produktw mlecznych i owocw tropikalnych . C.Leczenie . UWALA : w przypadku przemarznicia naley natychmiast ogrza ciao gorc kpiel i piwem grzanym ze wieym imbirem, cynamonem i godzikami . 1. Dieta . 1. Wyeliminowa z diety cukier i wszystkie wyroby cukiernicze, produkty mleczne, owoce tropikalne i mroonki .

2 . Przeprowadzi kilkudniow monodiet z ryu w przypadku kataru gorcego lub z kaszy jaglanej w przypadku kataru zimnego . II . Zioa . a . Napar z kwiatw bzu czarnego. napar z kwiatw lipy, napar z ziela lub kwiatw lazu, napar z kwiatw wizwki . napar ze wieego imbiru, odwar z owocw berberysu, odwar z owocw maliny, odwar z owocw ry, odwar z kory wierzby, sok z malin, sok z owocw bzu czarnego, sok z cebuli, nalewka z pczkw sosny, czosnek, inhalacje z kropli mitowych, z olejku eukaliptusowego, sosnowego lub lawendowego, okady z imbiru na piersi : umieci geranium w pokoju, wcha jego roztarte licie. Przygotowanie leku . Do trzech szklanek wody wsypa cztery yki mieszanki . gotowa na sabym ogniu trzy minuty. wla do termosu . wypi w cigu dnia, na czczo . midzy posikami i przed snem . Zioa przy grypie z nadmiernym potem . Przygotowanie . Do p litra wody wsypa po jednej yce ziela macierzanki, ziela hyzopu, lici szawii i lici podbiau. zagotowa na sabym ogniu . C. 63 b. Zioa w grypie z zimnym katarem . Przygotowanie mieszanki zi. Bez czarny, kwiat 508 Lipa, kwiat 508 Macierzanka, ziele 508 Babka lancetowata, li 508 Koper woski, owoc 508 61 Stosowanie. Najpierw wypi jedn szklank, a pniej co godzin po p szklanki zi, do ustpienia objaww. d. Zioa przeciwgoraczkowe- w grypie . Przygotowanie. Do trzech szklanek wody wsypa po jednej yeczce kory wierzby, owocw ry, owocw maliny, owocw berberysu i owocw porzeczki czarnej, gotowa na sabym ogniu trzy minuty, odstawi do nacignicia na 10 minut, wypi poow, a nastpnie pi po p szklanki co dwie godziny, a do ustpienia objaww . e. Zioa przy anginie . W anginie i napar z bluszczyki kurdybanki i odwar z owocw anyku, uka gardo co p godziny nasyconym roztworem soli, naparem lub nalewk z lici szawii lub z kwiatw rumianku, u cay dzie godziki, wcha angink, nie spoywa niczego poza penym ryem . BRONCHIT 1 ASTMA A. Objawy. nawracajcy stan zapalny oskrzeli objawiajcy si silnym, wilgotnym kaszlem, czsto z ropn flegm, z blami w piersiach . Nie leczony bronchit prowadzi do astmy. W przypadku astmy pojawia si bolesny skurcz oskrzeli i towarzysz jej alergie . B. Przyczyny. nadmiar wilgoci i luzu w ukadzie oddechowym spowodowany przezibieniem organizmu i nadmiernym spoywaniem produktw luzotwr czych: cukru i produktw mlecznych . W przypadku astmy wany jest stan psychiczny chorego, uczucie niespenienia i niedowartociowania, zamknicie

przestrzeni yciowej. C. Leczenie. 1. Dieta . a. Wyeliminowa z diety cukier i wszystkie wyroby z jego zawartoci . mleko krowie i wszystkie przetwory, a na czas leczenia rwnie owoce tropikalne, ziemniaki, bia mk i piekarnik (a wic chleb . b. Przeprowadzi omiodniow monodiet oczyszczajc z penego ryu gotowanego bez soli . Nic nie pi w cigu dnia, a na czczo i przed snem pi napar z anyku lub z kopru woskiego, lub z kwiatw bzu czarnego. 11 . Zioa . a Napary: z anyku, z ziela macierzanki, z ziela tymianku, z szanty . z imbiru : odwary: z korzenia biedrzeca, z koniczyny, z korzenia omanu, z kwiatw pierwiosnka, z kwiatw maku polnego, z ziela miodunki : s ropy: z cebuli, z chrzanu, z kwiatw mniszka : okady z imbiru na piersi, plecy i nerki : nalewka : z pczkw sosny z miodem . W astmie stosujemy ponadto napar z ziela i kwiatw lazu, nalewk lub napar z dogldy . nalewk z owocw aminka egipskiego, nacierania klatki piersiowej i inhalacje olejkiem z rumianku lub z eukaliptusa z dodatkiem hyzopu. mity, tymianku, anyku lub kopru woskiego . K Zioa przy nieycie oskrzeli (bronchit, astma . Przygotowanie mieszanki zi. Przygotowanie leku. Do jednego litra wody wsypa cztery yki zi . zagotowa na sabym ogniu, wla do termosu i wypi porcjami na czczo . w cigu dnia, midzy posikami i przed snem . c. Nalewka aloesowa -przy astmie . Przygotowanie. Do litrowego soika wsypa szklank rozdrobnionych pczkw sosny, misz biostymulowanego aloesu, trzy yki miodu, wla 50 ml spirytusu i butelk czerwonego, wytrawnego wina, odstawi na dwa tygodnie w ciepe, ciemne miejsce . Miesza . Odcedza porcj i wypi cao po okoo 15 ml na czczo przed zioami i wieczorem po zioach. UKAD KRA2ENIA Ukad krenia jest cile zwizany z ukadem trawiennym, gdy skad krwi zaley od tego, co zjadamy i jak trawimy, a szczeglnie jest zwizany z wtrob . gdy ona odpowiada za oczyszczenie organizmu, przede wszystkim za gospodark tuszczow: przecienie wtroby jest przyczyn wysokiego poziomu cholesterolu oraz zmian miadycowych w naczyniach krwiononych . Ukad krenia jest rwnie zwizany z ukadem moczowym, gdy dziki niemu odbywa si bezustannie oczyszczanie krwi z soli, z toksyn oraz ze zbdnych produktw przemiany materii . Kopoty z cinieniem s spowodowane zanieczyszczeniem krwi . wtroby i nerek . Nasza wiadomo, nasze mylenie, stan naszego umysu zaley od jakoci krwi, od stanu serca i od wydolnoci ukadu krenia . Mzg jest 65 Bez czarny, kwiat 50 g Podbia, li 508 Macierzanka, ziele 508 Sosna, pczki 508 Oman, korze 508 jednym z najbardziej ukrwionych organw i jest bardzo wraliwy na niedobory tlenu i substancji odywczych oraz na nadmiar toksyn . W zwizku z bardzo zym sposobem odywiania si we krwi wystpuj niedobory tlenu, witamin i mineraw

przy jednoczesnym nadmiarze cukru i tuszczw nasyconych, co powoduje niedoywienie i zanieczyszczenie innych organw, rwnie krwi . Zioa s bardzo wane, gdy s rdem witamin, mineraw i substancji czynnych usprawniajcych procesy oczyszczania organizmu ze zogw i toksyn . Organizm czowieka jest caoci . Ukad krenia czy i jednoczy wszystkie organy, a od stanu krwi zaley funkcjonowanie caego organizmu . ORGANY: SERCE. NERKI. WATROBA. KRENIE MZG UMYS ZIO.A ZDROWE POYWIENIE . TRAWIENIE. ODEK, GLEBA RODOWISKI SKAZENIA 66 Powane choroby serca powinnimy leczy pod cisym nadzorem lekarza, chocia i tu moemy duo zrobi sami, za pomoc zioczyszczajc ych i odywiajcych krew. Oglnie moemy podzieli choroby ukadu krenia na takie, ktrych przyczyn jest niedobr energii, witamin i mineraw oraz takie, ktrych przyczyn jest nadmiar toksycznych substancji . NADMIAR TOKSYN W UKADZIE KWENIA A.Objawy. wysoki poziom cholesterolu we krwi, wysokie lub skaczce cinienie krwi, zmiany miadycowe naczy, ostre ble i zawroty gowy, nadmierna draliwo, utrata pamici, zaburzenia wzroku, nage, ostre ble ng w czasie chodzenia : nie leczone prowadz do udaru mzgu, atakw serca i choroby Bi rgera . B. Przyczyny . nadmiar toksyn w ukadzie krenia jest spowodowany nieprawidowym odywianiem si, nadmiarem nasyconych tuszczw zwierzcych, nadmiarem soli i nadmiarem wapnia pochodzenia zwierzcego przy rwnoczesnym niedoborze magnezu, witamin z grupy B, witaminy E i F Przyczyn tego stanu jest rwnie nadmiar uywek : papierosw, alkoholu i kawy . C.Leczenie I. Dieta . a. Wyeliminowa cukier, produkty pochodzenia zwierzcego, nadmiar soli, puszki, konserwy, piekarnik i patelni, a take wszystkie uywki. Wprowadzi do diety dobre, nienasycone tuszcze rolinne, znajdujce si w olejach toczonych na zimno oraz w pestkach, w nasionach i w orzechach . Wprowadzi do poywienia duo ciemnozielonych liciastych warzyw (jarmu, pokrzywa i zi. b. Przeprowadzi omiodniow monodict oczyszczajc. Przez 9 dni je wycznie pszenic gotowan bez soli i pi herbat z natki pietruszki . przez dwa dni pi sok z kapusty, a przez nastpne dwa dni pi wycznie sok z dyni, brukwi i marchwi . II . Zioa . a. Je patki owsiane (obniaj poziom cholesterolu, ry, czosnek, marchew, sproszkowane nasiona lnu, anyku, kminku, sproszkowane licie pokrzywy, licie szawii, licie mity, licie melisy, ziele lebiodki, ziele majeranku, ziele czbru, licie lubczyka, licie selera, licie pietruszki.

pic olej lniany, toczony na zimno, pi sok z marchwi, z dyni, z brukwi, pi napary z krwawnika, z bukwicy, z lipy, z serdecznika, z kwiatw bzu czarnego, z herbaty zielonej (przy wysokim poziomic cholesterolu . z lici miorzbu, pi odwary ze skrzypu, z rdestu ptasiego, z korzenia mniszka, z ziela ostroienia, z owocw gogu, z ziela owsa, z kory kaliny, z nasion marchwi . 67 68 Przygotowanie leku. Do trzech szklanek zimnej wody wsypa cztery yki dobrze rozdrobnionych zi, zagotowa na sabym ogniu, cao wla do termosu i wypi w cigu dnia w 3-4 porcjach na czczo, midzy posikami i przed snem . c. Zioa na nadcinienie z gogiem . Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . 2 yki mieszanki zi zala 1 szklank wody, zagotowa pod przykryciem na sabym ogniu i ogrzewa przez 10 minut na gorcej pycie lub w garnku z wrztkiem . Zioa nie powinny si gotowa . Odstawi i odcedzi po 10 minutach . Stosowanie . Pi cay przygotowany lek 2-3 razy dziennie na czczo i przed posikami. d. Zioa przy miadycy z gogiem . Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku. 4 yki mieszanki zi zala 2 szklankami zimnej wody, ogrzewa do wrzenia na sabym ogniu pod przykryciem, gotowa 2 minuty. Stosowanie . Zioa wypi w cigu dnia przed posikami i po posikach odcedzajc za kadym razem porcj leku . Stosuje si w miadycy . Gg, owoce 508 Gg, kwiatostan 25 g Jemioa, ziele 508 Skrzyp, ziele 508 Glistnik, ziele 25 g b. Zioa na nadcinienie ze skrzypem . Przygotowanie mieszanki zi . Gg, owoce 1008 Glistnik, ziele 508 Jemioa, ziele 508 Skrzyp, ziele 1008 Gg, kwiatostan 1008 Jemioa, ziele 508 Morszczyn, plecha 508 Przygotowanie leku . Do p litra wody wsypa trzy yki zi, zagotowa na sabym ogniu, wla do termosu i pi na czczo i midzy posikami oraz przed snem odcedzajc za kadym razem porcj . NIEDOBORY KRWI I ENERGII ORAZ USZKODZENIA NACZY A.Objawy . nieprawidowy skad krwi, niedobory krwinek, hemoglobiny lub elaza, osabienie organizmu, zawroty gowy, twarz blada lub sinawa, osabione krenie (zimne rce i stopy, sabo naczy krwiononych, ylaki, siniaki, niskie cinienie krwi, skaza krwotoczna .

B. Przyczyny, dieta uboga w witaminy i mineray przy rwnoczesnym nadmiarze pustych kalorii (cukier, biaa mka, saby apetyt, nieprawidowe trawienie i przyswajanie pokarmw, krwotoki, rwnie nadmierne krwawienia miesiczne . C.Leczenie, I. Dieta . a . Wyeliminowa z diety cukier i wszystkie wyroby z jego udziaem, mleko krowie i wszystkie przetwory mleczne z wyjtkiem masa, wdliny, wieprzowin, bia mk, margaryn, mroonki, puszki, konserwy . b . Wprowadzi do diety pokarmy wzmacniajce, mineralizujce i ogrzewajce, pene ziarna : owies, kasz jaglan i gryczan, glony, por, marchew . brukiew, rzodkiew, brukselk, kapust wosk, warzywa ciemnozielone : jarmu, pokrzyw i ostre przyprawy poprawiajce apetyt, trawienie i wchanianie pokarmw: kminek, kolendr, kozieradk . pieprz, ostr papryk, imbir, majeranek, lebiodk, czber, koperek zielony, rzeuch, licie pietruszki, licie lubczyka, licie selera oraz sok z marchwi, z buraka i z dyni, drode, siemi lniane, orzechy i bakalie (morele, liwki, rodzynki) . Zaczyna dzie od ciepego niadania . 69 e. Zioa przeciwmiadycowe . Przygotowanie mieszanki zi. Gg, kwiatostan 1008 Melisa, licie 1008 Ruta, ziele 508 Kminek, owoc 508 Kozek, korze 1008 70 c. Przeprowadzi omiodniow diet oczyszczajce-wzmacniajc z kaszy jaglanej praonej, gotowanej bez soli . Rano i wieczorem pi odwar z jednej yki mieszanki zi zoonej z kminku, kopru woskiego, anyku, kardamonu i lukrecji . II . Zioa. a . Zaywa sproszkowane licie pokrzywy, licie babki szerokolistnej, licie jeyny, licie orzecha woskiego, nasiona lnu, nasiona czarnuszki, nasiona kozieradki, nasiona kminku, ziele majeranku, pi odwary z owocw berberysu, z owocw ry, ze skrzypu, z ziela rdestu ptasiego, z poziewnika oraz napary z ziela gryki, z kwiatw kasztanowca, napar i sok z tasznika (przy krwawieniach . b. Zioa przy anemii (blednica . Przygotowanie mieszanki zi . Orzech woski, licie 508 Poziomka, licie 508 Czarna porzeczka, licie 508 Kosaciec, kcze 508 Przygotowanie leku . Zioa sproszkowa w mynku do kawy, zaywa po yeczce trzy razy dziennie .

c. Zioa w niedokrwistoci z gogiem . Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . 2 yki zi zala 2 szklankami zimnej wody i pozostawi na 8 godzin . Zagotowa na wolnym ogniu . Stosowanie . Odcedzi poow przygotowanego leku i wypi po niadaniu. Pozostao podgrza po kolacji odcedzi i wypi . Lek stosuje si przy niedokrwistoci . d. Zioa w kruchoci naczy (plamica . Przygotowanie mieszanki zi. Bez czarny, kwiat 508 Mita, li 508 Gg, owoc 1008 Gg, kwiatostan 25S Pokrzywa, licie 508 Porzeczka czarna, li 508 Ra, owoc 25 g gPrzygotowanie leku. Do jednej szklanki wody wsypa dwie yki mieszanki zi, zagotowa, odcedzi po 10 minutach zaparzania . Pi dwa, trzy razy dziennie wieo zaparzone zioa. e. Zioa pobudzajace kraenie (zimne donic i stopy . Przygotowanie mieszanki zi. Przygotowanie leku . Do jednej szklanki wody wsypujemy jedn yk mieszanki zi, gotujemy 5 minut na sabym ogniu, odstawiamy na 10 minut do nacignicia . Wypijamy cao, a pnicj co dwie godziny p porcji, do ustpienia objaww . f. Zioa przeciw ylakom z arcydziglem . Przygotowanie leku. Do ptorej szklanki wody wsypa dwie yki mieszanki, gotowa trzy minuty na sabym ogniu . Wypi w cigu dnia przed posikami . Po trzech tygodniach stosowania zrobi przerw . Ponadto robi codziennie okady z rozparzonego skrzypu, a po kilku dniach okady z zi szwedzkich firmy Varia (polskie . Nastpnie kpa zmiany ylne w odwarze z kory wierzby i z kory dbu . Zioa przy hipotonii (niskie cinienie krwi . Przygotowanie mieszanki zi . 71 Przygotowanie mieszanki zi . Arcydzigiel, korze 1008 Bobrek trjlistny, ziele 508 Nostrzyk, ziele 508 Kruszyna, kora 508 Ruta, li 508 Pokrzywa, li 508 Dziurawiec, ziele 508 Swietlik, ziele 508 Cynamon, kora 508 Imbir, korze 508 Rozmaryn, licie 1008

Melisa, licie 75 g Janowiec, ziele 508 Krwawnik, ziele 75 g Tasznik, ziele 508 72 Przygotowanie leku . Do termosu wsypa trzy yki mieszanki zi, wla ptorej szklanki wody, odstawi do nacignicia, wypi poowo na czczo . przed niadaniem, a poowo przed drugim posikiem . Po niadaniu wypi mocny napar z zielonej herbaty lub f iliiank zagotowanej kawy (przepis znajduje si w czci ,.Zioa w domu") . h . Zioa przy niskim cinieniu krwi . Przygotowanie mieszanki zi . Rozmaryn, rozdrobniony li 508 Serdecznik, ziele 508 Przygotowanie leku . Do ptorej szklanki wody wsypa dwie yki mieszanki zi, zagotowa, odstawi na 10 minut do nacignicia, wypi poow przed niadaniem i poow przed drugim posikiem . Mona stosowa rwnie nalewki z serdecznika, z rozmarynu i z arniki . UKAD MOCZOWO-PCIOWY Stan nerek i pcherza moczowego jest odbiciem oglnego stanu zdrowia i podstawowej konstytucji czowieka . Czste infekcje i stany zapalne wiadcz o oglnym spadku odpornoci organizmu . Zgodnie z zasadami medycyny chiskiej, nerki odpowiadaj za mski ukad rozrodczy i za stan koci, dlatego te dolegliwoci zostan tutaj omwione . Oglnie moemy podzieli schorzenia na dwie grupy. Do pierwszej moemy zaliczy choroby spowodowane osabieniem i wychodzeniem nerek i pcherza moczowego, a do drugiej grupy zaliczamy choroby powstae z powodu niesprawnego oczyszczania krwi i gromadzenia si zogw oraz toksyn . OSABIENIE I WYCHODZENIE NEREK A.Objawy. Stany zapalne drg moczowych i pcherza, czste oddawanie moczu, biakomocz, impotencja, bezpodno u moiczyzn, osteoporoza, oglne osabienie, ble plecw, atwe marznicie, zimne stopy, moczenie nocne u dzieci. B. Przyczyny . Osabienie i wychodzenie organizmu spowodowane duym przemarzniciem, czstymi chorobami infekcyjnymi i bodami dietetycznymi . nadmiarem pokarmw ochadzajcych i niszczcych odporno organizmu . Czste infekcje osabiajce i wyniszczajce organizm s spowodowane spoywaniem pokarmw wychadzajcych, zawilgacajcych i luzotwrczych (cukier, mleko, mroonki) . C.Leezenie . I. Dieta . a. Wyeliminowa z poywienia cukier i wszystkie wyroby z jego udziaem . mleko krowie i wszystkie przetwory, mroonki, margaryn, bia mk, owoce tropikalne, wdliny, wieprzowin, puszki, konserwy. b. Wprowadzi do diety duo produktw wzmacniajcych i ogrzewajcych nerki: owies, kasz jaglan, kasz gryczan, orzechy woskie, winie, czerenie, marchew, dyni, brukiew, rzodkiew, cebul, por, czosnek, seler, kapust wosk, mocne przyprawy: pieprz, ziele angielskie, cynamon, godziki, imbir, jaowiec, kozieradk, kminek, koper woski, tymianek, szczypiorek .

c . Przeprowadzi omiodniow monodict oczyszczajc z kaszy jaglanej praonej, gotowanej bez soli . Pi odwar z nasion kminku, anyku, kopru woskiego, kardamonu i lukrecji . 11. Zioa . a. Napar z owocw pietruszki, z owocw selera, z lici mcznicy, z jaowca, odwar z kminku, z kozieradki, z korzenia opianu, z imbiru, z ziela ogrecznika, z"ziela owsa, z ziela ostroenia, z ziela rdestu ptasiego . z ziela skrzypu polnego, okady z imbiru na nerki . b. Zioa antyseptyczne przy zapaleniu drg moczowych . Przygotowanie leku . Do termosu wsypa cztery yki mieszanki zi, wlewa trzy szklanki wrztku i po nacigniciu wypi w cigu dnia porcjami, przed posikami . Zioa wzmacniajace nerki (osteoporoza, impotencja, bezpodno. Przygotowanie mieszanki zi. C. 73 Przygotowanie mieszanki zi. Brzoza, licie 508 Mcznica. licie 508 Seler, owoce 508 Jaowiec 508 Perz, kcze 508 Arcydzigiel, korze 50S opian, korze 508 Kminek 508 Kozieradka 50 g Skrzyp polny 508 71 Przygotowanie leku. Do jednego litra zimnej wody wsypa cztery yki zi i gotowa na sabym ogniu 20 minut . Wypi w cigu dnia porcjami - na czczo, przed posikami i przed snem . W przypadku osteoporozy naley ponadto codziennie spoywa kilka yeczek suszonych, mielonych ciemnozielonych lici oraz glony. d Afrodyzjaki. Od zarania dziejw, we wszystkich spoeczestwach ludzkich stosowano rodki wpywajce na sfer seksualn . Pocig pciowy jest najsilniejsz i najpikniejsz wizi, jaka czy mczyzn i kobiet, jednoczy ich i sprawia niezwyke zjawisko, polegajce na tym, e dwie rne osobowoci, dwie dusze yj jako jedno ciao . Poniewa pciowo jest tak wana we wszystkich spoeczestwach, podlegaa i podlega rnym wypaczeniom i manipulacjom . Afrodyzjaki, czyli rodki zwikszajce potencj moemy podzieli na dwie grupy . Do pierwszej grupy zaliczamy rodki o dziaaniu odurzajcym, narkotycznym, pobudzajcym na krtk chwil, ktre w konsekwencji opustoszaj i gboko wyniszczaj cay organizm, i tymi rodkami nie bdziemy si tutaj zajmowa. Do drugiej grupy moemy zaliczy rodki wzmacniajce organizm, zwikszajce odporno, wytrzymao, si, witalno i potencj organizmu . Zioa o naturze zimnej bardziej oczyszczaj i wzmacniaj organizm, a zioa o naturze gorcej ogrzewaj i dziaaj szybciej . Zioa te mona stosowa jako przyprawy do potraw, spoywa w formie proszkw,

herbat i nalewek, wdycha ich zapach (kadzida, olejki eteryczne i stosowa do kpieli . Najczciej afrodyzjaki stosowane s przez mczyzn . Do bezpiecznych zi, majcych zastosowanie rwnie jako afrodyzjaki nale : any, aralia, arcydzigiel, bazylia, chili, cynamon, czarna herbata, drzewo sandaowe, galgant, godziki, imbir, kardamon, kminek, kolendra, koper woski, korzenie i nasiona lubczyku, krwawnik, kurkuma, leuzea, licie, migday, muszkatoowiec, nasiona dyni, nasiona maku, nasiona pietruszki, pieprz czarny, ruta, szafran, tatarak, wanilia, ziele angielskie, e-szcd . NIESPRAWNE OCZYSZCZANIE, czyli ZOGI A. Objawy. Kamica moczowa, krwiomocz, przerost gruczou krokowego (zapalenie prostaty, gociec miniowy i stawowy (reumatyzm, artretyzm (DNA, skaza moczowa, trudnoci w oddawaniu moczu, ble plecw, zwaszcza czci ldwiowej, ble staww. B. Przyczyny . Bdy dietetyczne powodujce wilgo, zakwaszenie i zanieczyszczenie krwi oraz caego organizmu . Przeciony ukad moczowy nie nada z jej oczyszczaniem i zogi odkadaj si w nerkach, w caym ukadzie moczowym oraz w miniach i w stawach . C.Leczenie I. Dieta . a. Odkwasi organizm przez wyeliminowanie cukru i wszystkich wyrobw cukierniczych, usunicie nadmiaru soli, wszystkich produktw pochodzenia zwierzcego, biaej mki, margaryny, mroonek, puszek i konserw. Na czas leczenia wyeliminowa piekarnik (chleb), patelni i grill . b. Wprowadzi do diety duo wieych warzyw w postaci soku, surwek . a take duo warzyw duszonych i krtko gotowanych, zwaszcza takich jak: marchew, seler, pietruszka, kapusta biaa, sodka i kiszona, rzodkiew, rzepa, brukiew, rzodkiewka, chrzan, dynia, fasola biaa i kolorowa, soja, glony morskie, ciemnozielone warzywa liciaste, jarmu, pokrzywa, bluszczyk kurdybanek, licie selera i lubczyka, natka pietruszki . C . Przeprowadzi omiodniow monodiet oczyszczajc . Przez cztery dni je wycznie peny ry, gotowany bez soli, a w przypadku prostaty pszenic, przez nastpne dwa dni pi sok z biaej, sodkiej kapusty, a przez nastpne dwa dni sok z selera . II. Zioa . a. Sok z brzozy, sok z selera, sok z kapusty, napar z kwiatw bzu czarnego, z lici brzozy, z ziela marzanki, z lici melisy, z ziela nawoci, z kwiatw wizwki, z jaowca, z wilyny, odwar ze strkw fasoli, ze znamion kukurydzy, z ziela owsa, z perzu, z rdestu ptasiego, z ziela sadca purpurowego, z ziela skrzypu, z kory wierzby, nalewka z papryki, okady i kpiele z imbiru, okady z chrzanu, okady z gorczycy . b. Zioa moczopedne z kwiatem bzu . Przygotowanie mieszanki zi. Bez czarny, kwiat 508 Wizwka botna, kwiat 508 Brzoza, licie 508 Poonicznik, ziele 508 75

76 Przygotowanie leku . Rano do jednego litra wody wsypa cztery yki zi, szybko zagotowa. wla do termosu i odstawi na 15 minut. Wypi porcjami w cigu dnia - na czczo . midzy posikami i przed snem, jako rodek oczyszczajcy organizm ze zogw, we wszystkich wyej wymienionych schorzeniach (kamica moczowa, reumatyzm . artretyzm . prostata . c. Zioa moczopcdne i przeciwzapalne. Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . Rano do jednego litra wody wsypa cztery yki zi i gotowa 5 minut na sabym ogniu (od momentu zagotowania si), odstawi na 10 minut . Wypi porcjami w cigu dnia, na czczo i po posikach . Zioa oczyszczaj organizm ze zogw, zwaszcza z kamieni moczowych . d . Zioa przy skazie moczanowej . Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . Cztery yki mieszanki wsypa do trzech szklanek dobrej wody, ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa na wolnym ogniu pod przykryciem przez 5 minut, odstawi do nacignicia na 10 minut. Po odcedzeniu wypi ciepe zioa w trzech porcjach, midzy posikami, w celu usunicia nadmiaru kwasu moczowego i moczanw . e. Zioa oczyszczajce z ogrecznikiem . Przygotowanie mieszanki zi . Kukurydza, wosy 1008 Nawo, ziele 1008 Poonicznik, ziele 1008 Rdest ptasi, ziele 508 Skrzyp polny 508 Brzoza, licie 1008 Wilyna, koe 1008 Porzeczka czarna, licie 508 Pokrzywa, korze 508 Ogrecznik, ziele 508 Ogrecznik, ziele 1008 Bez czarny, kwiaty 1008 Brzoza, licie 1008 Krwawnik, ziele 508 Nawo, ziele 508 Przygotowanie leku . Do jednego litra zimnej wody wsypa cztery yki zi i moczy je przez kilka godzin . Nastpnie zagotowa na sabym ogniu, wla do termosu i wypi porcjami w cigu dnia - na czczo, midzy posikami i przed snem . Zioa oczyszczaj organizm ze zogw, zwaszcza przy artretyzmie, reumatyzmie i skpym wydalaniu moczu oraz w chorobach skrnych . W przypadku blw w stawach stosujemy ponadto odwar z dwu yek owocw bzu czarnego . f . Zioa przy zapaleniu prostaty . Przygotowanie mieszanki zi. Przygotowanie leku . Do jednego litra wody wsypa cztery yki zi . odstawi na kilkadziesit minut, zagotowa na wolnym ogniu . wla do termosu. wypi porcjami w cigu dnia - na czczo, midzy posikami i przed snem . Zapalenie gruczou krokowego jest schorzeniem urologicznym i poprzednie

mieszanki zi oraz zalecenia i zioa podane na pocztku s bardzo pomocne. Ponadto mona stosowa napar z kwiatw jasnoty biaej, z korzenia pietruszki, z ziela przymiotna . g . Zioa moczopdne przy kamicy . Przygotowanie mieszanki zi. Przygotowanie leku . Do jednego litra wody wsypa cztery yki zi . zagotowa na sabym ogniu, wla do termosu i wypi porcjami w cigu dnia - na czczo i midzy posikami . W przypadku kamicy bardzo wane jest wyeliminowanie przynajmniej na okres trzech miesicy pokarmw suchych, a wic rwnie chleba i pokarmw sonych. 77 Robinia, kwiaty 508 Brzoza, licie 1008 Macznica lub borwka, licie 1008 Glistnik, ziele 508 Nawo, ziele 1008 Kasztanowiec, kwiaty 508 Wizwka, kwiaty 1008 Ruta, ziele 508 Nawo, ziele 1008 Lukrecja, rozdrobniony korze 508 opian, rozdrobniony korze 1008 78 CHOROBY KOBIECE Kobieta peni szczegln rol w utrzymaniu cigoci ycia . Kobiece organy rozrodcze zwizane s z caym jej organizmem, a szczeglnie z krwi, ze ledzion . z nerkami i z wtrob (wedle zasad medycyny chiskiej . Zioa dziaajce regulujce . oczyszczajce i wzmacniajce na cay organizm s szczeglnie skuteczne w dolegliwociach kobiecych zwizanych z funkcjonowaniem wielu organw oraz z jej stanem psychicznym, z problemami uczuciowymi i z duchowymi. Przyczyn chorb kobiecych jest osabienie i wychodzenie lub nadmiar toksyn i luzu, ktre powoduj zastoje (guzy), rozregulowuj organizm i mog dawa objawy wtrnego niedoboru . CHOROBY Z NIEDOBORU KRWI I Z OSABIENIA ORGANIZMU A.Objawy . Brak miesiczki, zatrzymanie miesiczki, grzybica, zapalenie przydatkw (jajnikw), naderka, nadmierne krwawienia miesiczne, miesiczki dugotrwajce i obf ite, biae upawy, bezpodno, atwe marznicie, zwaszcza doni i stp, uczucie osabienia, atwe mczenie si, blado, wychudzenie, skonno do narzekania i popadanie w depresj . B . Przyczyny . Saba konstytucja, wyniszczenie organizmu cikimi chorobami . nieprawidowe odywianie, nadmiar produktw wychadzajcych, cukru . produktw mlecznych, mroonek i innych martwych pokarmw oraz due niedobory witamin i mineraw, w zwizku z bdami dietetycznymi i sabym trawieniem oraz przyswajaniem pokarmw, mao zi i przypraw . C.Leczenie' I. Dieta . a . Wyeliminowa z poywienia cukier i wszystkie wyroby cukiernicze, mleko krowie i wszystkie jego przetwory, wdliny, wieprzowin, mroonki

. margaryn, bia mk i owoce tropikalne . b. Wprowadzi do diety owies, kasz jaglan i gryczan, ciemnozielone warzywa liciaste : jarmu i pokrzyw, marchew, brukiew, rzodkiew, czosnek, por, kapust wosk i brukselk oraz ostre przyprawy : pieprz, cynamon . imbir, godziki, ziele angielskie, ostr papryk, lubczyk, korze, owoce i licie, seler, korze, owoce i licie, anyek, kminek, kolendr, nasiona kopru ogrodowego i woskiego, bazyli, tymianek, gorczyc i kardamon . c . Przeprowadzi omiodniow monodict oczyszczajc z praonej kaszy jaglanej gotowanej bez soli . Rano i wieczorem pi odwar z nasion kminku, kopru woskiego, anyku, kardamonu i lukrecji . II. Zioa . a . Spoywa sproszkowane licie babki, licie melisy, licie chmielu, licie bluszczu, licie szawii, ziele lebiodki, nasiona kopru woskiego, pi macerat z tasznika (krwawienia), napary z lawendy, z lubczyka, z lipy. z dziurawca, z centurii, z bylicy pospolitej, z nagietka, z kwiatw koniczyny biaej, z krwawnika, z ruty, z malwy czarnej, z jasnoty i odwar ze skrzypu . Ponadto naley zrobi seri okadw z imbiru na nerki i podbrzusze oraz kpiel bioder w odwarze z suszonych lici czarnej rzodkwi i soli . Zabiegi te naley wykona poza okresem krwawienia miesicznego . b . Zioa przy braku miesiaczki . Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . Do termosu wsypa cztery yki zi, wla trzy szklanki wrztku i po nacigniciu pi porcjami w cigu dnia - na czczo - przed posikami i przed snem . Po zioach wieczorem pi sok z babki (Plantaginis - wycig alkoholowy) . c . Zioa przy nadmiernym krwawieniu miesiccznym . Przygotowanie mieszanki zi. 79 Kasztanowiec, kwiat 508 Rumianek, koszyczek 1508 Krwawnik, ziele 1508 Skrzyp polny, ziele 1008 Tasznik, ziele (wieo suszone) 508 Miodunka plamista, ziele 508 Rdest ostrogorzki . rozdrobnione ziele 508 Malwa czarna, kwiat 508 Gg, kwiatostan 508 Nagietek, kwiat 1008 Dziurawiec, ziele 508 Krwawnik, ziele 1008 Piciornik gsi, ziele 508 Ruta, ziele 508 80 Przygotowanie leku . Rano do trzech szklanek zimnej wody wsypa cztery yki zi, zagotowa na sabym ogniu, wla do termosu i wypi porcjami na czczo, w rodku dnia i przed snem . Po skoczeniu mieszanki zrobi dwutygodniow przerw . W tym czasie pi inne zioa. d. Zioaprzyzapaleniu przydatkw .

Przygotowanie mieszanki zi. Przygotowanie leku. Do trzech szklanek wody wsypa cztery yki zi. zagotowa na sabym ogniu, wla do termosu i pierwsz porcj wypi na czczo, po 10 minutach nacigania . Reszt w rodku dnia i przed snem . Zapalenie przydatkw mona wyleczy cakowicie po zastosowaniu zalece podanych na pocztku zalecenia dietetyczne, dieta oczyszczajca, kpiele bioder . C. Zioa przy bezpodnoci, grzybicy i naderce . Przygotowanie. Do butelki czerwonego, wytrawnego wina wsypa trzy yki wieych, pocitych korzeni mniszka, jedn yk godzikw i jedn yk cynamonu . Codziennie, w przecigu siedmiu dni, po mie siczce, odlewa okoo 100 ml wina, podgrza je z odrobin cynamonu i zaparzy nim tko roztarte z yeczk miodu . Kuracj przeprowadzamy bezporednio po monodiecie oczyszczajcej . Rwnoczenie wieczorem naley wykona kpiel bioder w odwarze z lici czarnej rzodkwi i soli oraz pukanie pochwy mocnym odwarem z imbiru wymieszanym z olejem sezamowym lub lnianym toczonym na zimno . Pukanie naley kontynuowa przez dwa tygodnie . Nie wolno stosowa kuracji winem bez przeprowadzenia diety oczyszczajcej, gdy moe to spowodowa niebezpieczne zmiany w narzdach rodnych, zwaJasnota biaa, kwiat 50S Stokrotka, kwiat 508 Tarnina, kwiat 50 g Mcznica lub borwka, li 508 Pokrzywa, li 508 Rozmaryn, li 508 Drapacz lekarski, ziele 1008 Przywrotnik, ziele 50S Rdest ptasi, ziele 508 Mniszek, korze 50S Ra, owoc 508 szcza w przypadku naderki . W przypadku bezpodnoci naley po skoczeniu wina pi zioa wzmacniajace nerki arcydzigiel, kminek, opian, kozieradka . skrzyp . ZASTJ TOKSYN I ZOGW A.Objawy. Zmiany degeneracyjne w narzdach rodnych : cysty, torbiele, miniaki, guzy, syndrom przedmiesiczkowy, te upawy, objawy klimakterium, nierwnowaga emocjonalna: depresja i niepokj oraz agresja i skonno do gniewu, otyo . B. Przyczyny . Schorzenia tego typu wiadcz o zanieczyszczeniu wtroby bardzo niezdrowym poywieniem, cikim, tustym i sodkim, wytwarzajcym luz i gorco, o nieregularnym spoywaniu posikw, a take o stresujcym, nadaktywnym trybie ycia, nieodpowiednim dla kobiety . C. Leczenie. I. Dieta . a. Wyeliminowa z poywienia cukier, wszystkie produkty pochodzenia zwierzcego, margaryn, mroonki, puszki, konserwy, piekarnik i patelni. b. Wprowadzi do diety pen pszenic w postaci patkw na niadanie i penego makaronu oraz duo wieych warzyw, ciemnozielone liciaste warzywa, takie jak : jarmu, pokrzywa i na pietruszki, selera

i lubczyka, bia kapust, brukiew, wszystkie rzepowate, cykori, brokuy, fasolk szparagow, wiey, zielony groszek, fasol, soj, grzyby, warzywa kiszone, wodorosty morskie, kieki, siemi lniane oraz ostre. zielone przyprawy, takie jak : estragon, majeranek, lebiodka, bluszczyk kurdybanek, mita oraz kurkuma, chrzan i oleje toczone na zimno . C . Przeprowadzi omiodniow monodiet oczyszczajc . Przez cztery dni je wycznie pszenic gotowan bez soli oraz na czczo i przed snem pi herbat ze wieej, zielonej natki pietruszki, przez nastpne cztery dni pi soki z kapusty i z selera . 11 . Zioa . a. Spoywa sproszkowane nasiona Inu, anyku, licie babki, ziele lebiodki, ziele majeranku, licie pokrzywy, pi napary z kwiatw rumianku, z kwiatw nagietka, z kwiatw jasnoty, z kwiatw stokrotki, z kwiatw mniszka, z kwiatw grzybienia, z kwiatw malwy czarnej, z kwiatw lawendy, z kwiatw koniczyny biaej, z lici melisy, z lici mity, z lici 81 82 szawii, z ziela krwawnika, z ziela przywrotnika, z ziela estragonu, z ziela lebiodki, z ziela majeranku, z ziela serdecznika, z szyszek chmielu . b. Zioa uspokajajce przy bolesnym syndromie przedmiesiaczkowym . Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . Rano do trzech szklanek wody wsypa cztery yki zi, zagotowa, wla do termosu, odstawi na 10 minut . Wypi szklank naparu na czczo, a reszt w rodku dnia i przed snem . Zioa pi okoo dziesiciu dni przed spodziewan miesiczk . Zioa te s te dobre w pozostaych. wyej wymienionych dolegliwociach . c. Zioa agodzce przy klimakterium . Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . Do szklanki wody wsypa 1-2 yki zi, zagotowa. odcedzi i wypi po 10 minutach nacigania . Pi 2-4 razy dziennie, maksymalnie sze yek zi . Ilo i czsto zaley od objaww . d. Zioa przy klimakterium, z dziurawcem . Przygotowanie mieszanki zi. Przygotowanie leku . 2 yki zi zala 1 szklank wrzcej wody, pozostawi pod przykryciem do nacignicia na 15 minut . Kasztanowiec, kwiat 508 Melisa, li 508 Szawia, li 508 Dziurawiec, ziele 508 Marzanka, ziele 508 Chmiel, szyszki 508 Wrotycz, kwiat 508 Melisa, li 1008 Ruta, li 508 Dziurawiec, ziele 508 Krwawnik, ziele 1008 Serdecznik, ziele 508 Dziurawiec, ziele 508 Ruta, ziele 508 Melisa, li 25 g

Rumianek, koszyczki 25 g Malwa czarna, kwiat 25 g Stosowanie. Wypi cay przygotowany lek okoo 1 godziny przed snem w przypadku .uderze do gowy" u kobiet w okresie pokwitania . Pi regularnie, przynajmniej przez 2 tygodnie, a pniej zmieni mieszank . e. Zioa w przypadku mieniakw . Przygotowanie mieszanki zi. Przygotowanie leku. Do szklanki wody wsypa dwie yki zi, zagotowa, odstawi na dziesi minut do nacignicia . Pi trzy razy dziennie na czczo, w rodku dnia i przed snem . Poza zaleceniami podanymi na pocztku rozdziau naley wykona kpiele bioder w odwarze z lici rzepy i soli pod koniec picia mieszanki . Miniaki lecz si trudno, jeeli kobieta ma stresujce ycic rodzinne, a w normalnych przypadkach kuracja zioami jest bardzo skuteczna . f. Zioa przy raku sutka. Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie i stosowanie leku . Dwie yki zi zala szklank wrztku i wypi po 15 minutach nacigania . Pi trzy razy dziennie . Bardzo wane s zalecenia podane na pocztku rozdziau . 83 Kasztanowiec, kwiat 508 Borwka czernica, li 508 Brzoza, li 508 Jemioa, ziele 508 Rdest ostrogorzki, ziele 508 Skrzyp polny, ziele 508 Tasznik, ziele 508 Piciornik kurze ziele, rozdrobnione kcze 508 Kalina, rozdrobniona kora 508 Robinia akacjowa, kwiat 508 Babka szerokolistna, li 1008 Pokrzywa, li 1008 Drapacz, ziele 508 Dziurawiec, ziele 508 Ostroe warzywny, ziele 508 Rdest ptasi, ziele 508 Ruta, ziele 508 84 SKRA I ALERGIE Wedug medycyny chiskiej skra jest trzecim pucem i w warunkach fizjologicznych (fizjologia w czci ..Zioa dla urody") jako organ bezporednio kontaktujcy si ze rodowiskiem wspomaga organizm w pobieraniu tlenu z powietrza i w oczyszczaniu go ze zbdnych, toksycznych substancji (jest organem wydalniczym i wydzielniczym) . Skra bardzo szybko reaguje na nadmiar zanieczyszczenia w organizmie w postaci rnego rodzaju wyrzutw skrnych . Wilgo i luz objawiaj si sczcymi si zmianami i owrzodzeniami, sucho i wiatr przejawia si widem skry, a gorco objawia si zaognieniami i stanami zapalnymi. Podobnie alergie to symptom nadmiaru toksycznych, szkodliwych substancji w organizmie, ktrych organizm usiuje si pozby najczciej przez skr

lub przez drogi oddechowe czy pokarmowe. W przypadku alergii nastpuje gbsze rozchwianie rwnowagi wewntrznej (zaburzenia ukadu immunologicznego i organizm reaguje czsto nienormalnie na naturalne, nieszkodliwe substancje, takie jak : pyek kwiatw czy pira ptakw . W przypadku chorb skry i alergii oczyszczamy organizm i wspomagamy puca, nerki, wtrob, krew i ledzion, aby organizm wydali toksyny wraz ze stolcem, z moczem, z potem i ze luzem . Dlatego te nasilone objawy skrne, wicej kataru i plwociny, nieprzyjemne zmiany osadu i zapachu w moczu oraz w stolcu w czasie kuracji zioami s objawem zdrowienia, a maci, kremy i inhalatory dziaaj objawowo i nie usuwaj przyczyny choroby. W czasie kuracji zioami stosujemy rwnie terapie zewntrzne : kpiele, okady i inhalacje, ale zioa dziaaj inaczej, gdy rozluniaj toksyczne zogi, dziaaj antyseptycznie i przez powoki ciaa, skr i bony luzowe dostarczaj wielu witamin, mineraw i innych substancji leczniczych . Wystpuje wiele rnorodnych alergii i chorb skry : ze wzgldu na rodzaj stosowanej terapii zostan one podzielone na dwie grupy. Do pierwszej grupy zaliczamy choroby, w ktrych bdziemy oczyszcza i wzmacnia bardziej ledzion, puca i nerki, a do drugiej grupy takie choroby, w ktrych bdziemy bardziej oczyszcza i wzmacnia wtrob, krew i ledzion . ZANIECZYSZCZENIE LEDZIONY, PUC I NEREK A.Objawy . Zmiany skrne jasne, rany przewlckc, z rzadk jasn wydzielin, rozlege zmiany obejmujce wiksze powierzchnie skry i tkanki cznej . zmiany uszczce si, takie jak : alercie, grzybice, infekcje, tradzik i wypryski z jasnymi krostami, egzemy, wierzbiaczki i pokrzywki przewlckc, kpici, ojotok ysienie i bielactwo . B. Przyczyny . Rozregulowanie ukadu odpornociowego i systemu oczyszczania z powodu nadmiaru produktw wychadzajcych i powodujcych zawilgotnienie i zaluzowanie organizmu, takich jak : cukier, mleko i wszystkie przetwory, mroonki, puszki, konserwy i ywno martwa, konserwowana, napromieniowana, niewiea i nienaturalna, a take syntetyczne ubranie, niezdrowe pomieszczenia mieszkalne i pracownie pene syntetycznych dywanw, firanek syntetycznych, mebli, brak wieego powietrza . Nienaturalne ubrania i mieszkania s rwnie przyczyn chorb ukadu oddechowego i zaburzenia odpornoci organizmu . C.Leczenie I. Dieta . a Wyeliminowa z poywienia cukier i wszystkie wyroby cukiernicze, mleko i wszystkie przetwory mleczne, wdliny, wieprzowin, margaryn, mroonki, puszki, konserwy, bia mk i na okres leczenia pozostae produkty zwierzce, piekarnik i patelnie . Nosi wycznie odzie naturaln, wyeliminowa z otoczenia syntetyczne sprzty, przebywa duo na wieym powietrzu . b. Wprowadzi duo pokarmw odywczych, oczyszczajcych i agodzcych, takich jak : peny ry, jczmie, fasole kolorowe, fasol szparagow, soczewic, marchew, dyni, brukiew, ciemnozielone warzywa liciaste, bia kapust, wszystkie warzywa rzepowatc, rzodkiewk, rzep bia, t i czarn rzodkiew, glony morskie, duo rolin dziko rosncych . bluszczyk kurdybanek, pokrzyw, czosnaczek, babk, gwiazdnic, kuklik . lebiodk, opian, miodunk, podagrycznik, przytuli, stokrotk, wierzbwk i szczypiorek . C . Przeprowadzi omiodniow monodiet oczyszczajc z penego ryu .

gotowanego bez soli (ze wzgldu na zanieczyszczenia ry u nas dostpny naley zala wrztkiem, wyla go po zagotowaniu i ugotowa ry w drugiej porcji wrztku . Rano i wieczorem pi herbat z rumianku, a w przypadku alergii na rumianek pi wod . II . Zioa . a. Pi napary z miszu aloesu, z lici babki, z kwiatw bzu czarnego, z lici brzozy, z kwiatw i z lici dziewanny, z ziela dymnicy, z ziela f fioka trjbarwnego, z imbiru, z kwiatw krwawnika, z korzenia opianu, z kwiatw nagietka, z ziela macierzanki, z korzenia mniszka, z ziela nostrzyka. z lici orzecha woskiego, z ziela ottoenia warzywnego, z kczy perzu, 85 86 C. z ziela przetacznika, z ziela skrzypu, z kwiatw stokrotki, z lici szawii, z kczy tataraku, z pczkw topoli, z kwiatw sonecznika, z ziela uczepu trjlistnego, z lici pokrzywy, z ziela rdestu ptasiego . Robi okady z miszu aloesu, z miazgi cebuli wieej i pieczonej, ze zmiadonych lici babki szerokolistnej, z ziela krwawnika, z ziela dziurawca, z ziela przywrotnika, z lici szawii, z odwaru z imbiru, z rozparzonej miazgi z szyszek chmielu, z kwiatw rumianku, z ziela skrzypu, ze sproszkowanej kozieradki, z lnu. Smarowa zmiany ekstraktami olejowymi z czosnku, z kwiatw dziurawca, z kwiatw nagietka, z rumianku, stosowa kpiele aromatyczne i regenerujce w prszu siennym, w zielu i w somie owsianej, w zielu skrzypu, w igliwiu sosnowym, w zielu macierzanki, w rumianku . Przygotowanie leku . Do termosu wsypa trzy yki zi i wla trzy szklanki wrztku. Pierwsz szklank wypi rano, na czczo, po 10 minutach nacigania, a reszt ziprzed posikami i przed snem . Po tygodniu zwikszy dzienn dawk do piciu yek . Zioa przy egzemie (przewlekej) z tredownikiem . Przygotowanie mieszanki zi . b. Zioa w przypadku alergii . Przygotowanie mieszanki zi . Babka szerokolistna, li 50 g Brzoza, li 50 g Podbia, li 508 Poziewnik, ziele 50 g Przetacznik, ziele 508 Rdest ptasi, ziele 508 Skrzyp polny, ziele 508 Perz, kcze 508 Piciornik, kcze 508 Tatarak, kcze 50 g Mniszek, korze 508 Pokrzywa, li 1008 Dymnica, ziele 508 Fioek trjbarwny, ziele 1008 Koniczyna czerwona, ziele 508 Przytulia, ziele 508 Trdownik bulwiasty, ziele

1008 opian, korze 508 Przygotowanie leku. Do trzech szklanek wody wsypa cztery yki zi. zagotowa, wla do termosu, wypi jedn szklank na czczo, po 10 minutach nacigania, a pozostae zioa w rodku dnia i przed snem . d. Zioa przy wyprysku (egzemie) przewlekym . Przygotowanie mieszanki zi. Arcydzigiel, korze rozdrobniony 50 g Przygotowanie leku . Oddzielnie przygotowa mieszank z kwiatw i z lici . oddzielnie mieszank z kczy, korzeni i kory . Rano do trzech szklanek wody wsypa dwie yki drugiej mieszanki, gotowa na sabym ogniu przez pi minut . Do termosu wsypa trzy yki pierwszej mieszanki i zala j gotujcymi si zioami . Stosowanie. Wypi rano na czczo jedn szklank zi . a reszt w rodku dnia i przed snem. Rwnoczenie wykona seri 10 okadw z imbiru na nerki . 87 Jasnota biaa, kwiat 50 g Rumianek, kwiaty 50 g Brzoza, licie 50 g Jeyna, licie 50 g Orzech woski, li 508 Pokrzywa, li 50 g Fioek trjbarwny, ziele 50 g Kminek, nasiona rozdrobnione 508 Kozieradka, nasiona rozdrobnione Przygotowanie leku jw . e. Zioa przy ppacu. 508 Przygotowanie mieszanki zi. Bez czarny, kwiat 50 g Nagietek, kwiat 50 g Wizwka botna, kwiat 508 Szawia, li 508 Piciornik, kcze rozdrobnione 50S Kozek, korze rozdrobniony 508 Db, kora rozdrobniona 508 Wierzba, kora rozdrobniona 508 88 ZANIECZYSZCZENIA WATROBY, KRWI I LEDZIONY A.Objawy. Zmiany skrne ostre, zaognione lub zaczerwienione, twarde, zbite . gbokie. jeeli jest wydzielina to jest ona ta i cuchnca, egzemy sa zaong ione, swdzenie jest bardzo ostre, agresywne, skonno do popadania w gniew nie zawsze objawiajce si, ale silne, krytyczne, pene pretensji nastawienie do otoczenia, szukanie winnych . Tutaj zaliczamy takie choroby, jak ra i uszczyca . B. P1zvczyny. Nadmiar poywienia toksycznego, gorcego i produkujcego luz gorcy, cukru, sodyczy, serw tych i topionych, wdlin, puszek, konserw, ywnoci niewieej, przetworzonej, smaonej i pieczonej, z dodatkiem duej iloci bardzo mocnych, gorcych przypraw, nadmiar uywek, papierosw, kawy,

alkoholu, nadmiar lekw chemicznych, nadmiar odpowiedzialnoci, despotyzm. C Leczenie I. Dieta. a. Wyeliminowa z poywienia cukier i wszystkie wyroby cukiernicze . margaryn, cikie, niezdrowe sposoby przyrzdzania potraw i na czas leczenia wszystkie produkty pochodzenia zwierzcego i bia mk . b. Wprowadzi do diety pszenic, jczmie, fasol bia, soj, glony morskie i bardzo duo warzyw w postaci sokw, surwek i warzyw krtko gotowanych, ciemnozielone warzywa liciaste, jarmu, szpinak, licie rzodkiewki, marchewki, selera, lubczyka, pietruszki, koperku, roliny dziko rosnce, bluszczyk kurdybanek, babk, pokrzyw, gwiazdnic . mniszek, kuklik, lebiodk, komos, obod, licie opianu, miodunk, podagrycznik, przytuli, r, szczaw, stokrotk i wierzbwk oraz je duo kiekw i uywa dobre oleje toczone na zimno. C. Przeprowadzi omiodniow monodiet oczyszczajc . Przez cztery dni je wycznie pszenic gotowan bez soli i pi herbat ze wieej natki pietruszki . Jeeli zmiany skrne s bardzo suche zamiast pszenicy naley je pczak jczmienny. Przez nastpne cztery dni pi wycznie sok z kapusty biaej, sodkiej i sok z selera . II . Zioa. a. Pi soki z selera, z kapusty, z dyni, z pietruszki, napary z miszu aloesu, z lici babki, z lici brzozy, z kwiatw i z owocw bzu czarnego. z kwiatw i z lici dziewanny, z ziela gryki, z ziela dymnicy, z szyszek chmielu, z ziela f fioka trjbarwnego, z kwiatw krwawnika, z lici i z korzenia opianu, z kwiatw nagietka, z lici orzecha woskiego, z kczy perzu, z kwiatw rumianku, z ziela rzepiku, z ziela skrzypu, z pczkw topoli, z ziela uczepu trjlistkowego, z lici pokrzywy, z ziela rdestu ptasiego, z owocw ry, z korzenia wilyny, odwar z kory wierzby . Robi okady ze wieego miszu aloesu, ze zmiadonych lici babki szerokolistnej, z ziela krwawnika, z ziela przywrotnika, z lici szawii . z rozparzonego ziela skrzypu, z kwiatw rumianku, ze sproszkowanych nasion lnu . Smarowa zmiany ekstraktem olejowym z kwiatw dziurawca, z kwiatw krwawnika, z ziela nagietka, z rumianku . Stosowa kpiele w odwarze ze somy owsianej, z ziela skrzypu, z otrb pszennych, z igliwia sosny, w zmiksowanej kapucie biaej, sodkiej . b. Zioa przy uszczycy . Przygotowanie mieszanki zi. Przygotowanie Ieku . Rano do trzech szklanek wody wsypa cztery yki zi, zagotowa, wla do termosu. Pierwsz szklank zi wypi na czczo po 10 minutach nacigania, reszt w cigu dnia przed posikami . c. Betasol (zioa przy uszczycy . Przygotowanie mieszanki zi. 89 Bobrek, li 508 Pokrzywa, li 508 Drapacz, ziele 508 Fioek trjbarwny, ziele 508 Poziomka, ziele 508 Rdest ptasi, ziele 508 Skrzyp polny, ziele 508

Piciornik kurze ziele, kcze 508 Arcydzigiel, korze 508 opian, korze 508 Lukrecja, korze 508 Brzoza, licie 508 Gryka, ziele 508 Skrzyp, ziele 508 Fasola, strki 508 Bez, owoc 508 opian, korze 508 Wilyna, korze 50S 90 Przygotowanie leku . Wieczorem do jednego litra zimnej, dobrej wody wsypa cztery yki zi. Rano podgrza mocno na sabym ogniu . ale nie zagotowywa, wla do termosu i wypi porcjami na czczo i przed posikam. i d. Zioa przy wyprysku czerwonym (wspomagaja4ce wtrobe) . Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . Rano do jednego litra wody wsypa cztery yki zi, zagotowa na sabym ogniu, wla do termosu i wypi w cigu dnia na czczo, przed posikami i przed snem . Stosujemy w egzemie, w gorcych, suchych zmianach skrnych, w wyprysku ostrym, zaognionym . z zaczerwienionymi zmianami i w zmianach z t rop, rwnie Przygotowanie leku. Do jednej szklanki wody wsypa jedn i p yki zi. zagotowa i wypi po 15 minutach nacigania . Pi trzy razy dziennie przed posikami, przygotowujc za kadym razem wie porcj leku . Zioa te s rwnie bardzo pomocne w leczeniu innych zmian skrnych, zastarzaych i zaognionych . Kocanka, kwiatostan 1008 Bobrek, li 508 Mita, li 1008 Dziurawiec, ziele 508 Dymnica, ziele 1008 Mniszek, ziele 1008 w uszczycy i w ry. e. Zioa przy ry . Przygotowanie mieszanki zi . Kocanka, kwiatostan 508 Gg, kwiatostan 508 Wizwka, kwiat 508 Bobrek, li 508 Brzoza, li 508 Ruta, li 508 Fioek trjbarwny, ziele 508 Krwawnik, ziele 508 Serdecznik, ziele 50 g Wierzba, rozdrobniona kora 508 "'0 MONOGRAFIE liA

wystpowanie uprawa dziaianie postpowanie praktyczne surowce lecznicze stosowanie 92 AGAWA AMERYKASKA I SIZALOWA Ayaue americana L., A. sizalana Per. Agawa jest bylin i naley do Amarylkowatych. W stanie naturalnym wystpuje w Amcrycc na obszarach suchych i cicplych . U nas jest traktowana jako rolina doniczkowa, ale nie nadaje si raczej do maych mieszka miejskich, gdy starsze okazy s due i w lecie stanowi ozdob ogrodw, natomiast w zimie trzeba je przechowywa w jasnym, chodnym pomieszczeniu, ale temperatura nie moe opa poniej 0 C . NALEWKA Z AGAWY. Przygotowanie. Do przyrzdzenia nalewki potrzebujemy duego, wyronitego okazu agawy . Odcinamy li, ktry powinien by duy, gruby, misisty, co najmniej 10 cm szerokoci i 50 cm dugoci . Nie jest to atwa czynno i w tym celu dobrze jest uy siekiery. Li myjemy, odcinamy brzeg z kolcami i trzemy na tarce do jarzyn z grubymi oczkami . Start miazg ukadamy luno w soiku i zalewamy spirytusem . Nalewka jest gotowa do uycia natychmiast po wykonaniu i jest skuteczna przez okoo dwa lata od przyrzdzenia Stosowanie . Smarujemy nalewk w przypadku blw krzya spowodowanych zapaleniem korzonkw nerwowych, przezibieniem, przemczeniom krgosupa cik prac na budowie czy w przypadku dwigania ciarw, rwnie na przemczone, obolae minie ng, barkw i ramion i na spracowane donie . Licie agawy sizalowej zawieraj hekogenin, z ktrej mona otrzyma cortizon . AGREST OGRODOWY Grossularia spicata L. Agrest jest znanym krzewem owocowym i naley do rodziny Skalnicowatych . Owoce agrestu zawieraj duo miedzi, i wiey sok stosuje si w krwotokach pucnych i w stanach zapalnych jamy ustnej i garda . AJWON patrz CHROPAWIEC AKSAMITKA ROZPIERZCHA Tayetes patula L. Aksamitka jest jednoroczn rolin ozdobn i naley do rodziny Zoonych. Rolina pochodzi z Ameryki . Uprawianych jest kilka innych gatunkw aksamitek . Przez Indian bya uwaana za stranika pl, ogrodw i obsadzano ni pola ziemniakw i pomidorw . Jej zapach i wydzieliny korzeniowe odstraszaj owady i nicienie oraz

niszcz okoliczne chwasty, rwnie perz. Kwiaty uywane s do mieszanek zapachowych potpourri i su do farbowania jedwabiu i weny na kolor ty. Aksamitka bya stosowana w lecznictwie. ALOES DRZEWIASTY I POSPOLITY Aloe arboresces Mill, A. veta L. (A . vulyaris Lam Wygld roliny Aloes pospolity i aloes drzewiasty to znane nam, zawsze zielone roliny doniczkowe . Nale do rodziny Liliowatych . S sukulentami. czyli rolinami przystosowanymi do ycia w warunkach z ma iloci opadw wody. Gromadz jej zapasy w liciach . co jest widoczne w wygldzie rolin . 93 94 Aloes drzewiasty w warunkach naturalnych osiga do 5 m wysokoci, a nawet mona spotka znacznie wysze okazy, natomiast u nas, w mieszkaniach wyrasta do 1 m . Wytwarza wzniesion, misist odyg, na ktrej znajduj si bezogonkowe licie osadzone pochwiaste . S one bardzo grube . misiste, lancetowate, wyduone, pokryte woskowym nalotem, brzegiem uzbrojone w kolce . Aloes pospolity ma zupenie podobne licie, tylko s one uoone w ryczk, gdy nie wytwarza wzniesionej odygi . W mieszkaniu aloesy zakwitaja bardzo rzadko . Jeeli to si zdarza, wwczas aloes wydaje wzniesiony pd kwiatowy zakoczony groniastym kwiatostanem z licznymi kwiatami barwy topomaraczowej. Zdarzaj si rwnie kwiaty biae, te i czerwone . Aloesy u podstawy wytwarzaj liczne odrosty korzeniowe i dlatego zarwno w naturze jak i w mieszkaniu wystpuj w postaci skupisk rolin . Oprcz dwu wyej wymienionych, okoo pitnastu gatunkw i odmian aloesw wykazuje waciwoci lecznicze . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Ojczyzn aloesw s ubogie, piaszczyste i kamieniste tereny wschodniej i pnocnej Afryki i Pwysep Arabski . Od najdawniejszych czasw aloes by uwaany za cenn rolin lecznicza, symboliczna, obrzcdowa i magiczna. Pierwsze zapiski o aloesie wystpuj na sumeryjskich tablicach glinianych sprzed okoo 9 tysicy lat i w Egipskiej Ksidze Lekarstw (Papirus Ebersa) . W staroytnym Egipcie aloesy byty sadzone wok cmentarzy jako symbol pokoju i pokarm dla zmarych . Wieszano je nad drzwiami domw. aby sprowadzi dobrobyt i zdrowie, jako zabezpieczenie przed zymi duchami, a Mahometanie wieszali go jako wiadectwo odbytej pielgrzymki do Mekki . Staroytni Egipcjanie stosowali aloes jako rodek przeczyszczajacy oraz do zwalczenia blu gowy i kataru. Suy rwnie do wytwarzania pudru do oczu, stosowanego po to, aby doda im blasku . Prawdopodobnie pudru tego uywaa Kleopatra i kpaa si w soku z aloesu, aby zachowa zdrowie i urod . Aloes kilkakrotnie wymieniany jest w Biblii, w Ksidze Liczb 24, 6, w Pieni nad Pieniami 9. 12-19 i w Ewangelii Sw . Jana 19, 3940. Kupcy arabscy ju w staroytnoci rozpropagowali aloes w caym wiecie staroytnym, na Sumatrze, w Chinach, w Indiach . w Tybecie, w Malezji, w Grecji i w Rzymie . Okoo roku 74 n.e .

lekarz Dioskurides w ksice De materia medicd' opisuje waciwoci lecznicze aloesu pospolitego . Ksika ta przez okoo 1500 lat bya podstawowym materiaem rdowym w dziedzinie zioolecznictwa. Dioskurides, oprcz powszechnie znanych przeczyszczajwch waciwoci leczniczych aloesu wymienia rwnie takie jak wpywanie na krzepniecie krwi, leczenie kontuzii, skalecze i peknic skry, likwidowanie czyrakw, agodzenie blw oczu . hamowanie wypadania wosw, agodzenie owrzodzenia narzdw pciowych . Synna w staroytnoci szkoa medyczna w Salerne (w Campanie) podsumowaa lecznicze waciwoci aloesu w nastpujcym wierszu : ..Leczy ran, oywia ciao. Niszczy raka chorego napletka, Leczy oczy, odkrytq gow . Zatkane ucho i oboony jzyk, Przywraca do zdrowia ogdek, Hamuje wypadanie wosw. agodzi dolegliwoci wtroby . I leczy taczk ." W Afryce stosowano aloes do mycia skry, jako zabezpieczenie przed poceniem si, przed zmarszczkami, przed nadmiernym promieniowaniem sonecznym, przed komarami, na oparzenia, w stanach zapalnych skry i na katar, hemoroidy, zaparcia i na inne dolegliwoci brzuszne, rwnie na glisty i na schorzenia weneryczne . Nic wiadomo, czy aloes znany by w Ameryce w czasach przed Kolumbem. Wystpuje co prawda w wielu prastarych podaniach i legendach, ale nie jest pewne czy chodzi o niego czy o agaw . Na pewno znali go i rozpropagowali l'e zwici i wkrtce (po odkryciu Ameryki znany by powszechnie w wielu krajach o ciepym klimacie w Ameryce Srodkowej oraz na Wyspach Kanaryjskich, na Jawie i na Jamajce . Indianie stosowali aloes jako ochron przed ukszeniami insektw, do leczenia oparze, blw gowy, schorze 95 96 nerek. pcherza moczowego, zapalenia gruczou krokowego . w celu zwikszenia potencji i dugowiecznoci . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego jest to rolina bardzo atwa w uprawie . Rozmnaa si j przez odrosty korzeniowe, ktrych jest duo wok kadej roliny matecznej. Malutk rolink odrywamy od kpy rolin i umieszczamy w doniczce z ziemi . Doniczka nie powinna by zbyt dua . Ziemia powinna by bardzo lekka, z niewielkim dodatkiem prchniczego, dobrze rozoonego kompostu, o odczynie obojctnym lub lekko kwanym. Uprawiajc t rolin naley pamita, e aloesy s sukulentami, to znaczy yj w warunkach permanentnego niedostatku wody, a wic oszczdnie ni gospodarz, gromadz zapasy w liciach i zdarza si, e zawieszone nad drzwiami domw yj wiele lat, a nawet zakwitaj. Wystarczy im woda z deszczu i z mgy. W doniczce najlepiej jest przygotowa trzy warstwy podoa. Warstwa

na dnie powinna skada si z grubego wiru lub kamykw, na niej naley pooy warstw yznej, prchniczej ziemi, a na wierzchu cienk warstw drobnoziarnistego piasku . Ssiednie warstwy naley lekko wzrusza, aby ich granice byy zatarte . W rodku naley zrobi pytki doek, wsypa do niego nieco piasku, umieci w nim mody odrost korzeniowy i lekko ugnie podoe wok roliny, aby si nie przewrcia i aby podstawa roliny, z ktrej wyrosn korzenie miaa dobry kontakt z podoem . Zdarza si, e odrosty korzeniowe maj ju mae korzenie . Wwczas naley ostronie wsadza ma rolin, aby nie uszkodzi korzonkw, gdy w tym wypadku rolina przyjmuje si szybciej i bdzie szybciej rosa . W pocztkowym okresie uprawy mod rolin podlewamy i dokarmiamy czeciej . Dobr poywk dla rolin leczniczych jest nie osolony wywar z jarzyn lub przefermentowana gnojwka rolinna, ktr uzyskuje si przez zalanie zielonych czci wod i przefermentowanie ich przez kilka dni . Nigdy nie naley zalewa roliny nadmiern iloci wody lub poywki, aby nie gnia i nie bya podatna na choroby grzybowe . Rolina do celw leczniczych powinna mie co najmniej dwa lata, lepiej gdy jest starsza . Jeeli chcemy szybciej, to znaczy w cigu dwch lat uzyska rolin nadajc si do celw leczniczych, naley zadba o to, aby intensywnie rosa w pierwszym roku uprawy. a wic karmi j obficiej i podlewa czciej, natychmiast po ukorzenieniu si : a gdy si rozronie, naley przesadzi j do wikszej doniczki z bogat warstw podoa prchniczego . Podoe to mona wzbogaci wiksz iloci kompostu lub przefermentowanego obornika, ewentualnie paeczk nawozow . Natomiast w drugim roku przed jej uyciem nie naley karmi roliny wcale i radykalnie ograniczy podlewanie . Uprawiajc aloes naley pamita, e pochodzi on z krajw o gorcym klimacie i dlatego wane jest dla niego soce. Aby lepiej ujawniy si waciwoci lecznicze aloesu, rolina przed uyciem powinna spdzi lato na zewntrz mieszkania . w ogrodzie, na balkonie, ewentualnie na parapecie otwartego okna . Przed wystpieniem przymrozkw rolin naley przenie do mieszkania . Surowce lecznicze Bardzo wane jest, aby odpowiednio wykorzysta waciwoci terapeutyczne czcci roliny i waciwie je stosowa, gdy z powodu nieprawidowego sposobu wykorzystania powstao wok aloesu wiele zamieszania. Licie roliny skadaj si z dwu warstw, rnicych si konsystencja i zawartocia skadnikw leczniczych a wic i dziaaniem. Na zewntrz licia znajduje si gruba, wknista twarda skra z kolcami na brzegach, a wewntrz jest mikki, delikatny miasz. W skrze licia znajduje si aloina, ktra jest substancj rozwalniajc, pobudzajc aknienie i tonizujc . Sok ze skry w wikszych ilociach drani przewd pokarmowy . Przez cae wieki w Europie znano aloes w postaci ahy, czyli zagszczonego soku ze skry wraz z miszem - w tej postaci jest on dobrym lekiem na przeczyszczenie . Jeeli chcemy wykorzysta inne, niezwyke. wrcz cudowne waciwoci aloesu, musimy odpowiednio stosowa

odpowiednie czci roliny. Przede wszystkim naley uywa wiee o, ywego aloesu . Dlatego w wypadku tej roliny dokadnie opisano upraw, gdy na caym wiecie nie ma preparatu, ktry 97 98 wykazywaby w peni waciwoci lecznicze aloesu . Technologia przemysowa i odlego od miejsca, gdzie ronie znacznie zmniejsza efekty terapeutyczne, mimo e do wytwarzania preparatw uywano aloesw zdrowych, rosncych w dobrych warunkach klimatycznych. Dla nas najlepszy jest z naszej doniczki . Uywamy caych wieych lici, wieego miszu z sokiem ze skry, wieego miszu bez soku, nalewki na caych liciach, nalewki na miszu, alony, sproszkowanych lici . Licie aloesu maj smak gorzki, i charakter gorcy, wilgotny, el aloesu ma smak sony i gorzki i charakter chodny, wilgotny . Przed uyciem naley obcina pojedyncze dolne licie lub wyrwa ca dorodn rolin, umy wilgotn wat, owin papierem i na kilka dni umieci w chodnym ciemnym miejscu, najlepiej w ogrodzie . Podstawowe substancje lecznicze Sluzy, zwizki ywicowe, wielocukry, kwasy organiczne, sterole . chromony, witaminy, sole mineralne cynku, magnezu, miedzi . Dziaanie Aloes wykazuje dziaanie ciopdne, przeczyszczajce, stymulujce, tonizujce (wzmacniajce), regulujce, regenerujce, przeciwzapalne, bakteriobjcze, grzybobjcze, przeciwrobacze, przeciwblowe, immunostymulujce, biostymulujce, antyrakowe, hamujce krwawienia, agodzce, uspokajajce, gojce rany . Stosowanie Aloes jest lekiem nieomal uniwersalnym . W chorobach przewodu pokarmowego stosowany jest do likwidowania z.apar Efekt terapeutyczny zaley od iloci uytej alony. Wiksza ilo preparatu powoduje szybkie wyprnienie, natomiast mae dawki uywane systematycznie maj dziaanie stymulujce . Aloes pobudza wydzielanie soku odkowego - podaje si go w przypadku braku apetytu . Wykazuje rwnie dziaanie ciopdne - stosuje si go w celu zregenerowania i ochrony miszu wtroby. Swic2y misz aloesu jest stosowany w chorobach krwi, w krwawieniach i w anemii . Aloes stosuje my rwnie w chorobach puc, w dychawicy oskrzelowe i w grulicy, a take w chorobach oczu . Zewntrznie stosujemy wiey misz aloesu w przypadku rnych zmian skrnych, poparze, ran, w uszczycy, w przypadku suchej skry, infekcjach bakteryjnych i grzybowych, w przypadku wrzodw, krost, wysypek, w widzie i w owrzodzeniach genitaliw i jako ochron przed ukszeniami owadw . W przypadku przewlekych schorze skry stosujemy aloes rwnie wewntrznie, w postaci wieego miszu, ewentualnie w postaci nalewki . Przeciwwskazania Duie dawki alony i przetworw z caego licia maj waciwoci dranice i mog spowodowa wymioty i biegunk . Szczeglnie powinno unika si go w czasie ciy . Misz jest cakowicie bezpieczny.

Postpowanie praktyczne PRZYGOTOWANIE MIAZSZU PODSTAWOWEGO. Do celw leczniczych uywamy duy, wyronity, zdrowy, biostymulowany i zahartowany, a wic przetrzymany przynajmniej przez trzy dni w suchym, chodnym i ciemnym miejscu cay aloes . Jeeli chcemy wykorzysta gwnie przeczyszczajace waciwoci aloesu i leczy chroniczne ucialiwe zaparcia, kroimy cae licie wraz ze skr i mielizny przez maszynk do misa . Uwaga! W aptece mona kupi dobre preparaty o waciwociach przeczyszczajcych z aloesu . Aby wykorzysta wszystkie pozostae, wymienione wyej waciwoci aloesu naley oddzieli skr od miszu . W tym celu odrywamy licie od odygi, obcinamy koniec, ktry obejmowa odyg i czekamy chwil, aby wyciek ty sok ze skry . Sok ten wyrzucamy. Nastpnie f filetujemy li. Najpierw odcinamy brzegi z kolcami . a nastpnie oddzielamy skr z grnej paskiej strony licia . Odwracamy li i zeskrobujemy mikki galaretowaty misz noem lub yk i zbieramy go w soiku . Misz mona delikatnie zmi11 99 100 ksowa, tak aby powietrze do niegosicnie dostao . Wane jest rwnie aby cay proces oddzielania miszu przeprowadzany by w rozproszonym wietle, najlepiej o zmierzchu lub wczesnym rankiem . Tak przygotowany wiey misz mona przechowywa przez kilka dni w lodwce i spoywa w celach leczniczych, przed kadym posikiem, w przypadku wyej wymienionych chorb i dolegliwoci . Ilo nieomal dowolna, ale przynajmniej jedna yeczka na dawk. Znane s wypadki wyleczenia choroby nowotworowej przy spoywaniu okoo 1 litra wieego miszu dziennie przez kilka tygodni . Tak przygotowany wiey misz mona stosowa rwnie zewntrznie w chorobach skry opisanych powyej . W tym celu prociej jest przygotowany cay wiey li przeci wzdu i posmarowa miszem chor skr . Mona rwnie po posmarowaniu oboy chore miejsca przecitymi limi i umocowa je za pomoc plastra lub bandaa . Okad naley zmienia, przemywa i oczyszcza chor skr przynajmniej dwa razy dziennie . NAPAR ALOESOWY Przygotowanie leku . Przygotowany jak poprzednio li aloesu poci na drobne kawaki, wrzuci do termosu, doda po yeczce lici szawii i kwiatw nagietka pomaraczowego, zala szklank wrztku i pozostawi na godzin. Zastosowanie. Napar aloesowy stosuje si zewnctrznie do pukania jamy ustnej i garda, do przemywania przewodw nosowych, do obmywania sromu i odbytu, do okadw na wrzody i rany, do wleww doodbytniczych w zapaleniu odbytnicy i odbytu . WINO ALOESOWE. Przygotowanie. Mieszamy razem 100 g wieego miszu aloesu . 50 g miodu i dolewamy butelk czerwonego, dobrego wina wytrawnego. W tym celu dobrze jest uy wina bugarskiego . Wino

powinno sta w ciemnym naczyniu, w ciemnoci, w chodnym miejscu przez kilka dni . Pniej w trakcie kuracji naley je trzyma w lodwce . Jeeli przefermentuje, naley je dokadnie sklarowa . Stosowanie. Wino stosuje si przez okres dwu, trzech miesicy, trzy razy dziennie przed posikami, lub dwa razy dziennie, na czczo i przed snem, rozpoczynajc od yeczki na dawk, ktr zwikszamy do yki . Wino aloesowe stosujemy w wielu schorzeniach opisanych powyej. zwaszcza w niewydolnoci wtroby oraz we wrzodzie odka, dwunastnicy i we wrzodzie jelita grubego . NALEWKA ALOESOWA . Przygotowujemy jak wino aloesowe i dodajemy 50 ml spirytusu. Nalewka jest duo trwalszym lekiem. Stosujemy j tak samo jak wino, uwzgldniamy jedynie nadwraliwo na alkohol . AMINEK EGIPSKI Ammi uisanya Lam ALPINIA LEKARSKA (GAGAN. GALGANI KARDAMON DZIKI) Alpinia officinarum Hance (Alpinia yalyant L.) Alpinia jest bylin i naley do rodziny Imbirowatych . Rolina pochodzi z poudniowych Chin . Aromatyczne kcze o piekcym, bardzo ostrym smaku, ostrzejszym jak u imbiru uywane jest jako przyprawa i lek . Ziele miao due znaczenie w medycynie indyjskiej, chiskiej i arabskiej . Bya stosowana jako lek wzmacniajcy, poprawiajcy trawienie, pobudzajcy krwawienia miesiczne, a take w zawrotach gowy i w niedokrwistoci spowodowanej zaburzeniami miesiczkowania . Wykazuje rwnie dziaanie przeciwzapalne i bakteriobjcze . Bya bardzo cenion przypraw w Europie . Wchodzi w skad curry. Aminek egipski jest rolin jednoroczn lub dwuletni i naley do rodziny Baldaszkowych . Jest rolin klimatu ciepego . Pochodzi z terenw od Wysp Kanaryjskich przez pnocn Afryk do Iranu . a obecnie zadomowi si w caym wiecie w Nowej Zelandii, w Australii, w Ameryce Poudniowej i w Europie Zachodniej . W Polsce bywa uprawiany, ale z trudem ze wzgldu na zbyt chodny klimat . 101 a40 102 Jest rolin stosowan w lecznictwie od kilku tysicy lat w Egipcie, a na zachodzie Europy zosta wprowadzony w latach pidziesitych tego wieku . Uywa si suszonych owocw aminka egipskiego . Rolina jest stosowana w dusznicy bolesnej, w niewydolnoci wiecowej, w stanach przed- i pozawaowych, i w innych chorobach serca . Stosuje si rwnie w dychawicy oskrzelowej, w spastycznym nieycie oskrzeli u dzieci i modziey oraz w kamicy ciowej i w kolce nerkowej . AMINEK WII KSZY Ammi mains Lam Aminek wikszy jest rolin jednoroczn i naley do roliny Baldaszkowych.

Rolina pochodzi z obszarw rdziemnomorskich, obecnie jest spotykana w caej Europie, w Polsce moe by uprawiana. W lecznictwie uywa si suszonych owocw aminka wikszego . Stosuje si w leczeniu bielactwa i odbarwienia skry, zewntrznie i wewntrznie, oraz do leczenia ysienia plackowatego i uszczycy. ANANAS JADALNY Ananas comosus (L.) Merr. Ananas jest bylin i naley do rodziny Ananasowatych . Rolina prawdopodobnie pochodzi z Brazylii . Obecnie jest uprawiana w wielu krajach midzyzwrotnikowych, dla jadalnych owocostanw, a take istniej odmiany wknodajne, z ktrych wyrabia si bardzo mocne liny. W lecznictwie uywana jest o pdu po odciciu owocostanu . Ziele zawiera bromelin, ktra jest mieszanin enzymw proteolitycz nych. Ananas wykazuje dziaanie przeciwzapalne, hamujcc'agregacj trombocytw, przeduajce czas protrombinowy i czas krwawienia. Stosujemy w ostrych, pourazowych i pooperacyjnych stanach zapalnych z obrzkami i opuchliznami oraz w dolegliwociach trawiennych . Dawniej owoc dzikiego ananasa stosowano w chorobach gorczkowych, jako lek moczopdny i przeciwrobaczy . Sok z wod stosowano w nieycie nosa, a sfermentowany sok w nieycie bon luzowych odka. W Indiach sok z lici ananasa jest uywany jako rodek przeciwrobaczy. ANYEK patrz BIEDRZENIEC ANY ANY GWIAZDKOWY (BADIAN) Illicium verum Hook. Any gwiazdkowy jest drzewem i naley do rodziny Magnoliowatych. Rolina w stanie naturalnym wystpuje na poudniu Chin i na pnocy pwyspu Indochiskiego . Any uprawiany jest od co najmniej 3000 lat, jako rolina przyprawowa i lecznicza . Uywane s suszone owocki badianu . Bardzo ceniony jest olejek anyowy otrzymywany z owockw, z lici i z modych pdw. Any jest uywany do przyprawiania potraw sodkich, ciast, deserw, przetworw owocowych, marynat i likierw (francuska .,anisette"). Any gwiazdkowy ma smak sodki i ostry, i charakter ciepy . Wykazuje dziaanie pobudzajce apetyt . uatwiajce trawienie, agodzce wzdcia, przeciwskurczowe, wykrztune i przeciwreumatyczne. ARALIA MANDURSKA (CZARTOWSKIE DRZEWO) I SERCOWATA Aralia elata (A . mandschurica) . A. cordata (A. schmidti) Aralia mandurska jest maym drzewkiem i naley do rodziny Araliowatych . Jest blisko spokrewniona z e-szeniem . Wystpuje w lasach w pnocnych Chinach, w Korei i na Syberii . W Polsce mona j atwo uprawia : zbioru korzeni dokonujemy jui w drugim roku uprawy. 103 104 W lecznictwie uywamy korzenia aralii w formie proszku, odwaru

i nalewki . Aralia naley do rolin adaptogennych, to znaczy takich, ktre oglnie poprawiaj kondycj organizmu i stymuluj centralny system nerwowy. W dziaaniu podobna jest do e-szenia . Stosujemy jako rodek wzmacniajcy i pobudzajcy, w wyczerpaniu fizycznym i umysowym, w rozstroju psychicznym, w nerwicy, w impotencji i zaburzeniach erekcji . Nie wolno stosowa aralii w nadcinieniu, w padaczce i w bezsennoci . ARCYWII CIEL LITWOR Archanyelica officinalis Hoff m Wygld roliny Jest to rolina dwuletnia i naley do rodziny Baldaszkowych . W pierwszym roku wydaje rozet ogromnych, przyziemnych lici, majcych do 70 cm rednicy, dugoogonkowych, podwjnie lub potrjnie pierzastych . W drugim roku uprawy wyrasta gruba odyga, do 2 .5 m wysoka, okrga pusta wewntrz, moe by purpurowo nabiega, rozgaziona u gry . Licie odygowe s duo mniejsze od lici przyziemnych, pojedyncze, pierzaste z duymi pochwami obejmujcymi odyg. Na szczycie odygi znajduj si due baldachy 20-40 - promieniowe, z drobnymi, tozielonkawymi lub biaawymi kwiatami . Caa rolina wydziela silny, charakterystyczny, przyjemny aromat . Jest rolin miododajn . Wystpowanie. pochodzenie i historia roliny Arcydzigiel pochodzi ze rodkowo-pnocnej strefy Europy i Azji . W stanie naturalnym, w Polsce wystpuje rzadko - w Karpatach i w Sudetach, nad brzegami potokw i miejscami, zdziczay, na niu . Jest pod cakowit ochron . Obecnie uprawiany jest w widu krajach, rwnie we Woszech, gdzie nigdy nic wystpowa . Wedug legendy sam archanio Gabriel przynis ludzkoci z nieba arcydzigiel i wyjani jego dziaanie i od niego wywodzi si aciska nazwa roliny (at . Archangelico) . W kadym razie ludy pnkcy znay i ceniy arcydzigiel jako lekarstwo, poywienie i przyprawa ; nadano mu nazw europejskiego e-szenia . Uwaano. e jest skutecznym rodkiem przeciwko zarazom, midzy innymi przeciwkodumie . W redniowieczu byskadnikiem znanego leku teriaku, ktry mia chroni przed chorobami i przed otruciem . Arcydzigiel nadaje zapach likierowi benedyktyskiemu . W cukiernictwie uywane s kandyzowane ogonki liciowe . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Arcydzigiel jest jedn z najwikszych rolin zielnych i sadzi si go w rozstawie 1 m na 1 m . Najpierw naley przygotowa rozsadc. W tym celu siejemy nasiona arcydzigla do skrzyneczki lub na rozsadniku . Najlepiej sia w sierpniu, tu po zbiorze nasion, gdy ile przechowywane trata zdolno kiekowania . Arcydzigiel uprawia si na jebie rednio yznej, przepuszczalnej . gboko spulchnionej . Nie powinna by zbyt bogata, gdy wwczas arcydzigiel wytwarza duo drobnych korzonkw, co jest cech niekorzystn . Arcydzigiel lubi duy zasb wilgoci w glebie . Jeeli arcydzigiel ju w pierwszym roku uprawy wytwarza pd

kwiatowy, to naley go wczenie wyama, gdy korzenie bd zbyt mae. Naley pamita, e rolina ginie po wydaniu nasion. Na potrzeby rodziny wystarczy kilka rolin posadzonych pod potem, aby nie przeszkadzay. Jeeli dysponujemy duym ogrodem. to mona kp arcydzigla potraktowa jako ciekaw rolin ozdobn i wyeksponowa na rodku trawnika, na otwartym terenie . Korzenie arcydzigla wykopujemy jesieni lub wiosn w drugim lub trzecim roku uprawy, myjemy, kroimy i suszymy szybko w suszarni, podgrzewanej w temperaturze do 35 C, przechowujemy w suchym, chodnym i ciemnym miejscu . 105 106 Surowce lecznicze Najwaniejszym surowcem jest korze. Uywane s rwnie licie, ktre maj podobne waciwoci, s nieco delikatniejsze w dziaaniu i s mniej ogrzewajce . Rzadziej uywane s nasiona arcydzigla i olek. Arcydzigiel ma smak sodki i ostry, i charakter ciepy, osuszajcy. Podstawowe substancje lecznicze Olejki eteryczne, kumaryny, kwasy organiczne, taniny, zwizki ywicowe, f fitosterole, trjterpeny . Dzialanie Arcydzigiel jest rolin o wszechstronnym dziaaniu . Wykazuje dziaanie stymulujce i wzmacniajce cay ukad trawienny, dziaanie wiatropdne, rozkurczowe, pobudzajce czynnoci macicy, uspokajajce i wzmacniajce odporno ukadu nerwowego, przeciwzapalne, wykrztune i napotne .moczopedne, fotodynamiczne i immunostymulujace . Olejek eteryczny wykazuje dziaanie bakteriobjcze, grzybobjcze, znieczulajce i przeciwblowe . Zastosowanie Arcydzigiel jest stosowany w chorobach przewodu pokarmowego objawiajcych si zaburzeniami trawienia, niedoborem soku odkowego, pepsyny, ci i soku trzustkowego, ktre objawiaj si blami brzucha, wzdciami, odbijaniem, brakiem aknienia i nieregularnymi wyprnieniami . Jest stosowany rwnie w stanach skurczowych odka i drg ciowych, w zastoju ci w pcherzyku ciowym i w osabieniu ruchw perystaltycznych jelit . Stosujemy go rwnie w stanach pobudzenia nerwowego, w uczuciu napicia, niepokoju i w trudnoci w zasypianiu . Kompresy z naparu, nalewki lub nacierania olejkiem s skuteczne przy blach staww, w reumatyzmie i w artretyzmie . Stosowany jest take w przypadW przypadku nieregularnych i wyduajcych si cykli micsiczkowych naley wypi na pusty odek rano na czczo i przed snem okoo 15 ml soku kadorazowo, przez 10 dni od pitnastego dnia cyklu . Jest to szczeglnie dobry sposb na wyregulowanie cyklu miesicznego w okresie klimakterium. W przypadku zatrzymania miesiczki naley pi sok z babki w sposb opisany powyej przez 10 dni od peni ksiyca . Wwczas mona zwikszy dawk soku i pi go duej .

PROSZEK Z LICI BABKI Przygotowanie leku . Dobrze ususzone licie babki szerokolistnej (patrz powyej Surowce lecznicze kroi si lub kruszymy w dobrze umytym mynku do kawy. Stosowanie . Naley spoywa codziennie, do ustpienia objaww, 1 yeczk sproszkowanych lici babki trzy razy dziennie, po posikach w przypadkach nieregularnych wyprnie, rozwolnienia, biegunki, nieprawidowej fermentacji i w procesach gnilnych w jelicie grubym (rwnie colitis, w nadmiernych, cuchncych gazach, w przypadkach hemoroidw, guzw i cyst w narzdach rozrodczych, a take w chorobie nowotworowej, rwnie po operacji i nawietleniach w celu oczyszczenia i regeneracji uszkodzonych tkanek . OKLAD Z LICI BABKI Przygotowanie leku . Na desce pooy patek gazy dobranej wielkoci do miejsca leczonego, na nim uoy warstw wieych lici babki szerokolistnej i stuc je drewnian pak lub tuczkiem, lub rozmiady wakiem . Stosowanie. Okad przyoy na miejsce leczone w ten sposb, e zmiadone licie znajduj si na skrze, a gaza na zewntrz . Okad mocujemy plastrem lub bandaem . Stosuje si w przypadku chorb skry podanych wyej . BAGNO ZWYCZAJNE Ledum palustre L. Bagno jest krzewink i naley do rodziny Wrzosowatych . Nazywane jest lenym rozmarynem . log Przygotowanie leku . Do termosu wsypa dwie yki mieszanki, zala dwoma szklankami wrztku, pozostawi do nacignicia na 10-15 minut . Stosowanie . Wypi w trzech lub czterech porcjach, przed posikami, jako lek pobudzajcy trawienie, przeciwskurczowy, przeciwzapalny i oglnie wzmacniajcy, w stanach chorobowych opisanych powyej . OLEJEK DO MASAU . Przygotowanie leku . Mieszamy 10 kropli olejku arcydzigla w 25 ml olejku nonikowego, ktrym moe by olej jadalny dobrej jakoci: sonecznikowy lub sezamowy, toczony na zimno . Stosowanie . Nacieramy stawy w przypadkach blw artretycznych i reumatycznych . ARCYDZI~CIEL NADBRZEZNY Archanyelica officinalis Fr . Jest rolin wymienion przez Syreniusza . Z wygldu i z zastosowania jest podobny do gatunku poprzedniego . Ma jednak zasig bardziej pnocny. Ronie dziko wok Batyku i wzdu wybrzey Morza Pnocnego i pnocnego Atlantyku . Ronie wic w Polsce pnocnej . ARNICA GRSKA Arnica rontom L. Arnica jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje na

grskich kach Europy rodkowej i Ameryki Pnocnej, rzadko na niu na Litwie i na Biaorusi . W Polsce ronie rzadko w Karpatach i Sudetach, i na niu w czci pnocno-wschodniej . Jest rolin pod cis ochron prawn i do celw leczniczych jest uprawiana na plantacjach . W lecznictwie s uywane suszone koszyczki kwiat arniki . Arnik stosuje si wewntrznie w chorobach serca i ukadu krenia . zwaszcza u osb starszych, w osabieniu minia sercowego z powodu zmian miadycowych, w sercu starczym, w zaburzeniach krenia miniowego i mzgowego oraz w stanach zapalnych i zakrzepowych naczy krwiononych w koczynach dolnych . Zewnctrznie podajemy arnik na uszkodzenia skry i naskrka, na stuczenia i oparzenia, wylewy podskrne, siniaki, krwiaki, obrzki pourazowe, owrzodzenia i czyraki, owrzodzenia jamy ustnej i dzise, na owrzodzenia ylakowate, na ukszenia owadw oraz na ble cigien, staww i w blach pooperacyjnych . BABKA LANCETOWATA I SZEROKOLISTNA Plantayo lanceolatum. PP major L. (PP psyllium, PP ouata. PP indica) Wygld roliny Babki s bylinami i nale do rodziny Babkowatych . Maj bardzo charakterystyczny wygld, ktry odrnia je od wszystkich innych rolin . Licie s caobrzegie, zaostrzone na kocu, z grubymi nerwami biegncymi wzdu licia, uoone w przyziemn ryczk, zewntrzne siedzce a rodkowe maj ogonek . Licie babki lancetowatej s wyduone, lancetowate, a szerokolistnej - szerokie, jajowate . Z rodka ryczki wybijaj smuke, ale sztywne pdy kwiatowe, do 60 cm wysokie, zakoczone kosowym kwiatostanem jajowatym u babki wskolistnej i walcowatym u babki szerokolistnej . Kwiaty s bardzo liczne, drobniutkie, niepozorne, promieniste, obupciowe z brunatn koron, rowymi lub biaymi nitkami prcikw i tymi pylnikami . Gwne kwitnienie przypada na pn wiosn, koniec maja i czerwiec, i trwa do wrzenia . Wystpowanie . pochodzenie i historia roliny Babka wystpuje na pkuli pnocnej, w caej Europie (a do Islandii, w Azji zachodniej i na wschodzie po Himalaje . W Polsce babka 109 110 jest pospolita w caym kraju . Babka lancetowata ronie na suchych kach, pastwiskach, trawnikach, przydroach, groblach, miedzach i rumowiskach. Babka szerokolistna ronie w podobnych miejscach, ale bardziej wilgotnych . Szczeglnie jej skupiska mona spotka wzdu przedeptywanych drg i cieek na wyej wymienionych stanowiskach . Zostaa zawleczona do Ameryki przez biaych osadnikw i bya nazywana przez Indian .stop biaego czowieka" . gdy bya wyznacznikiem jego obecnoci . Babka od dawna uwaana jest za rolin lecznicz. Dawniej, w staroytnoci i w redniowieczu, a take w tradycyjnej medycynie

chiskiej i obecnie w homeopatii stosowano raczej babk szerokolistn . Jako rolin lecznicz poleca j Pliniusz i nazywana bya matk zi. W medycynie wspczesnej stosowana jest raczej babka lancetowata . W innych krajach, midzy innymi w rdziemnomorskich uprawiane s i stosowane inne gatunki - Plantayo psyllium, Plantayo indica i Plantayo ovata. z ktrych zbierane s nasiona i stosowane w przypadku leniwych jelit, na ktre dziaaj rozwalniajco i przy ich podranieniu . Nasiona stosowane s rwnie w przypadku zranie i infekcji skry, w suchym kaszlu, do pukania jamy ustnej i garda, i do przemywania oczu . Babka piaskowa (PP indica L.) jest blisk krewn opisanej dokadnie babki szerokolistnej i wskolistnej . Nasiona babki piaskowej stosuje si w biegunce, czerwonce, suchym kaszlu oraz do piukania jamy ustnej, garda i do przemywania oczu . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego W Polsce surowiec uzyskuje si ze stanowisk naturalnych . W innych krajach babka jest uprawiana . Jeeli mamy ogrd, dobrze jest wysia nasiona babki wzdu cieki na trawniku, aby mie zawsze dostp do jej wieych lici . Surowce lecznicze Najwaniejszym surowcem s licie wiee i licie suszone . Licie babki naley wysuszy szybko w dobrym przewiewie i w podwyszonei temperaturze do 90 C, aby nie sczerniay. Uywa si rwnie soku ze wieych lici oraz nalewki przyrzdzonej ze wieych lici . Stosowane s rwnie nasiona . Licie babki maj smak sodki,os ny i gorzki, charakter chodny i wysuszajcy. Podstawowe substancje lecznicze Licie babki zawieraj luz, pektyny, glikozydy, taniny, kwasy organiczne i sole mineralne, a wrd nich krzemionk i cynk . Nasiona zawieraj luz, proteiny, skrobi i olejki . Dzialanie Licie babki dziaaj leczniczo na powoki ciaa i narzdw, na skr, tkank czn i bony luzowe ukadu oddechowego, pokarmowego i krwiononego . Wykazuj dziaanie bakteriostatyczne . oczyszczajce . osaniajce i odprajce, przeciwzapalne, regenerujce, gojce i wzmacniajce a take uszczelniajce naczynia krwionone. Dziaaj rwnie wykrztunie i rozkurczowe na munie gadkie ukadu oddechowego. Wykazuj rwnie dziaanie cigajce przeciwnieytowe i moczopdne. Stwierdzono rwnie dziaanie wzmacniajce odporno organizmu. stymulujce wytwarzanie interferonu, a wic ochraniajce przed inwazj wirusw i chorobami nowotworowymi . Stosowanie Odwary z lici babki stosujemy doustnie w podostrych i w przewlekych nieytach ukadu pokarmowego, w bezkwanoci i w uszkodzeniu bon luzowych odka i jelit rodkami chemicznymi i toksynami bakteryjnymi, w biegunce, w chorobie wrzodowej dwunastnicy i jelit . Przetwory z lici babki, sok, napar, nalewka i syrop stosowane s w chorobach ukadu pokarmowego, w inf

ekcjach puc, w suchym kaszlu, w alergicznym nieycie nosa . Sok z lici babki jest skuteczny przy zatrzymaniu miesiczki, zarwno u modych dziewczt, jak i u kobiet w okresie klimakterium . 111 112 Zewntrznie wiee licie babki stosujemy na wiee i trudno gojce si rny, na owrzodzenia, na bolace, stuczone i opuchnite miejsca, na bakteryjne uszkodzenia skry, a take na ukszenia przez owady. W tych wyej wymienionych przypadkach mona stosowa rwnie okady z odwaru . Odwar stosujemy zewntrznie do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej, garda i dzise, do przemywania oczu w zapaleniu spojwek i powiek, i do obmywania w stanach zapalnych, w widzie sromu. Nasiona stosuje si przy zaparciach . Przeciwwskazania Nie stwierdzono szkodliwych objaww przy stosowaniu przetworw z lici babki szerokolistnej i lancetowatej. Postpowanie praktyczne ODWAR Z LICI BABKI Przygotowanie leku .1edn yk suszonych lici babki zala jedn szklank wody i gotowa na wolnym ogniu, pod przykryciem. przez S minut od momentu zagotowania . Stosowanie. Pi p szklanki odwaru trzy, cztery razy dziennie, midzy posikami w przypadku biegunki i nieytu jelit . Ten sam odwar stosuje si zewntrznie do pukania, okadw i przemywania w schorzeniach wymienionych wyej . Do przemywania oczu odwar naley rozcieczy w proporcji 1:1. SOK Z LICI BABKI Przygotowanie leku. Swic2c licie babki. umy, pokroi . odwirowa w sokowirwce. Przez kilka dni mona go przechowywa w lodwce. Aby sok utrwali. naley doda 1 cz spirytusu na 9 czci soku . Tak przygotowany sok mona przechowywa w ciemnych butelkach . w chodnym . ciemnym miejscu do nastpnego sezonu wegetacyjnego . Podobn warto ma gotowy preparat Plantaginis. Stosowanie. Trzy razy dziennie po 10 ml soku pijemy w przypadku nieytw ukadu pokarmowego . w biegunce, w stanach zapalnych bon luzowych . w zapaleniu pcherza i w infekcjach pucnych . W przypadku nieregularnych i wyduajcych si cykli miesiczkowych naley wypi na pusty odek rano na czczo i przed snem okoo 15 ml soku kadorazowo, przez 10 dni od pitnastego dnia cyklu. Jest to szczeglnie dobry sposb na wyregulowanie cyklu miesicznego w okresie klimakterium . W przypadku zatrzymania miesiczki naley pi sok z babki w sposb opisany powyej przez 10 dni od peni ksiyca . Wwczas mona zwikszy dawk soku i pi go duej . PROSZEK Z LICI BABKI Przygotowanie leku. Dobrze ususzone licie babki szerokolistnej (patrz powyej Surowce lecznicze kroi si lub kruszymy w dobrze umytym mynku do kawy.

Stosowanie . Naley spoywa codziennie, do ustpienia objaww . 1 yeczk sproszkowanych lici babki trzy razy dziennie, po posikach w przypadkach nieregularnych wyprnie, rozwolnienia, biegunki, nieprawidowej fermentacji i w procesach gnilnych w jelicie grubym (rwnie colitis, w nadmiernych, cuchncych gazach, w przypadkach hemoroidw, guzw i cyst w narzdach rozrodczych, a take w chorobie nowotworowej, rwnie po operacji i nawietleniach w celu oczyszczenia i regeneracji uszkodzonych tkanek. OKAD Z LICI BABKI Przygotowanie leku. Na desce pooy patek gazy dobranej wielkoci do miejsca leczonego, na nim uoy warstw wieych lici babki szerokolistnej i stuc je drewnian pak lub tuczkiem, lub rozmiady wakiem . Stosowanie . Okad przyoy na miejsce leczone w ten sposb, e zmiadone licie znajduj si na skrze, a gaza na zewntrz . Okad mocujemy plastrem lub bandaem. Stosuje si w przypadku chorb skry podanych wyej . BAGNO ZWYCZAJNE Ledum palusire L . Bagno jest krzewink i naley do rodziny Wrzosowatych . Nazywane jest lenym rozmarynem . 111 W lecznictwie uywa si lici i ziele bagna . Stosuje si jako lek pobudzajcy krwawienia miesieczne, w reumatyzmie, w ischiasie, w przypadku obrzkw, w gorczce, w cukrzycy, przy biegunce, w nieycie oskrzeli . Bagno jest znanym rodkiem przeciw molom . Rozkadamy gazki w szafach . a mocnym odwarem spryskujemy miejsca, gdzie pokazuj si mole, pluskwy i wszy. BALSAMOWIEC MIRRA Commiphora mo/mol Balsamowiec jest krzewem i pochodzi z Arabii i Somalii . Od tysicy lat ywica zbierana z tego krzewu uchodzia za jeden ze Skarbw Wschodu" . Uywana bya w staroytnym Egipcie i staroytnych Chinach . W lecznictwie stosuje si zestalona) ywico balsamowca, sproszkowan ywic. nalewk i olejek . Przetwory z balsamowca stosuje si do gojenia ran, w blach brzucha spowodowanych zastojem krwi, w infekcjach i w stanach gorczkowych . w przezibieniach gowy. w zapaleniu wzw chonnych . w nieytach grnych drg oddechowych. Zewnctrznie do irygacji pochwy w grzybicy, do pukania w blach garda i w owrzodzeniu jamy ustnej . Olejek stosuje si na rany, do nacierania klatki piersiowej w bronchicie i w nieycie zwizanym z przezibieniem oraz dopochwowo w przypadku grzybicy . BAMBUS Phyllostachys niyra. Bambusa sp Bambusy s wiecznie zielonymi bylinami i nale do rodziny Traw. Wystpuj w tropikalnych i subtropikalnych rejonach Azji . Do bambusw zaliczamy okoo 600 gatunkw. Maj one wszechstronne zastosowanie jako lek. pokarm . w gospodarstwie domowym .

w budownictwie i w przemule . Mode pdy wyej wymienionego gatunku s jadalne, dziaaj na organizm odtruwajce i moczopdnie . Korzenie obniaj gorczk i s stosowane jako rodek uspokajajcy dla dzieci . BARSZCZ ZWYCZAJNY Heracleum sphondylium L. Barszcz jest rolin dwuletni lub bylin, naley do rodziny Baldaszkowych. Ronie w Polsce na podou bogatym, w rzadkich lasach i na kach . Ziele barszczu stosuje si w niestrawnoci, w biegunce, w nerwicy odka, zewntrznie na wrzody i gnijce, zaognione zmiany skrne. Korze i nasiona barszczu stosuje si w histerii, w biegunce i w czerwonce . BARWINEK POSPOLITY Yinca minor L. Barwinek jest zimozielona krzewinka i naley do rodziny Toinowatych. Rolina jest znan ozdob stow wielkanocnych . Jest uprawiany w ogrodach, rzadko wystpuje w stanie naturalnym w lasach, czy w zarolach . Ziele barwinka dziaa wzmacniajce, oczyszczajce, krwiotamujco, cigajce, umierza ble, hamuje wydzielanie mleka u kobiet karmicych, obnia cinienie krwi . Jest stosowany w przewlekych nieytach przewodu pokarmowego, w niedokrwistoci, w krwawieniach wewntrznych - zwaszcza u kobiet, a zewntrznie na wrzody, oparzenia i do pukania jamy ustnej. BAZYLIA POSPOLITA Ocimum basilicum L. Wygld roliny Bazylia jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Wargowych . Ma pdy wzniesione, silnie rozkrzewione i rozgazione z jajowatymi, jasnozielonymi byszczcymi limi o w yranie wgbionych nerwach. Na szczytach pdw w ktach lici znajduj si nike, bia115 116 awe lub bladorowe kwiatki . Osiga wysoko do 90 cm i kwitnie od koca czerwca do jesieni . Caa rolina wydziela silny charakterystyczny zapach korzenno-cynamonowy . Jest rolin miododajn. Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Bazylia jest jedn z najstarszych rolin leczniczych i przyprawowych, znan ju w staroytnoci : znana bya Hindusom . Arabom . Hebrajczykom, w antycznej Grecji, w Egipcie i w Rzymie . Pisz o niej Hipokrates . Teofrast, Dioskurides i Pliniusz . Jej nazwa pochodzi od dwu sw ..okimon" lub ..ocimum" co oznacza wybitny smak i aromat, i ,.basilicos co znaczy krlewski . W krajach tropikalnych w Azji, w Af tyce i w Ameryce Poudniowej, a take w Europie w basenie Morza Srdziemnego znane s i stosowane inne gatunki i odmiany bazylii . Od XII wieku bazylia wraz z innymi przyprawami zaczyna by popularyzowana, aklimatyzowana i stosowana w krajach Europy znajdujcych si na pnoc od basenu Morza Srdziemnego .

W Polsce znana bya ju w redniowieczu . Uprawiano j w doniczkach na oknach dla piknego zapachu i uwaano, e oywia ducha i od mioci ratuje', . Obecnie jest rolin lecznicz, przyprawow, a olejek jest uywany do wyrobw perfumeryjnych . Licie bazylii wiee i suszone stosowane s jako przyprawa doizzup jarzynowych, potraw z pomidorw, saatek, zup, sosw i zapiekanek, do kanapek, do twaroku, do saaty zielonej, do jajecznicy, do omletw, do gotowanych jarzyn, do marchwi i do fasolki szparagowej, do ryb morskich i do woowiny, a take do aromatyzowania win i likierw . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Bazyli uprawia si z nasion, sianych wprost do gruntu na pocztku maja. Ze wzgldu na to, e pochodzi z krajw o ciepym klimacie lepiej jest przygotowa rozsade . Wwczas nasiona siejemy na pocztku marca do doniczki lub do skrzynek i uprawiamy w domu lub siejemy do inspektu przy kocu marca . Wschody ukazuj si po okoo 14 dniach . Rozsad naley wsadzi do gruntu w drugiej poowie maja, w rozstawie 20 x 30 cm . Bazyli mona rwnie rozmnaa przez ukorzenienie sadzonek zielnych. W tym celu wystarczy uszczkn mode, niekwitnce, dobrze ulistnione gazki roliny, umieci je w naczyniu z wod i gdy wypuszcz korzenie, wsadzi do ziemi - do skrzyneczki lub do doniczki . jest to dobry sposb na uzyskanie rolin, ktre chcemy uprawia w zimie, w mieszkaniu, gdy koczy si sezon wegetacyjny bazylii w gruncie . Podoe do uprawy bazylii powinno by odkwaszone, yzne, prchnicze i bogate . Stanowisko powinno by osonite, ciepe i soneczne . Nie powinna rosn w pobliu piounu, ruty i majeranku . Do celw leczniczych uywamy ziela w pocztkowym okresie kwitnienia a do celw przyprawowych lici bazylii zbieranych przed kwitnieniem . Ziele i licie bazylii naley suszy szybko, aby nie zczerniao, rozoone cienk warstw, w suchym i przewiewnym miejscu, w temperaturze do 30 C, aby nie byo strat cennego olejku eterycznego . Wysuszone ziele przechowujemy w szczelnie zamknitych naczyniach, w ciemnym, suchym i chodnym miejscu . Surowce lecznicze i przyprawowe Uywane s licie wiee i suszone, ziele wiee i suszone, nalewk i olejek . Bazylia ma smak lekko gorzki, sodki i ostry oraz charakter ciepy, osuszajcy . Podstawowe zwizki lecznicze Bazylia zawiera olejek eteryczny, taniny, garbniki, karoten i kamfor bazyliow . Dzialanie Bazylia wykazuje dziaanie przeciwdepresyjne i uspokajajce na system nerwowy, regulujce trawienie i zapobiegajce wzdciom oraz wymiotom, wiatropdne, wzmacniajacc, przeciwgorczkowe, wykrztune, antyseptyczne, przeciwwidowe, pobudzajce kore nadnerczy . 117 118

Stosowanie W celach leczniczych napar z ziela bazylii lub nalewka s stosowane w stanach spastycznych pochodzenia nerwowego, w zazibieniu, w uporczywym kaszlu i w bronchicie, przy niedyspozycji odka, wtroby i jelit, w braku apetytu, w biegunkach polekowych . wiee licie lub sok stosujemy do nacierania w przypadku ukaszenia przez owady lub do obmywania w stanach zapalnych, w grzybicy i w wiadzie skry . Olejek eteryczny uywamy do kapieli lub do masau w przypadku nerwowego wyczerpania, umysowego zmczenia, w stanach przygnbienia i lku, do nacierania klatki piersiowej w astmie i w zapaleniu oskrzeli . Przeciwwskazania Nie naley uywa olejku w czasie ciy. Postpowanie praktyczne NAPAR Z ZIELA BAZYLII Przygotowanie leku . Do termosu wsypa 1 yk suszonego ziela bazylii, zala 1 szklank wrztku. Pozostawi do nacignicia na 15 minut . Stosowanie . Pi'/3 lub'/ Z szklanki 3-4 razy dziennie, midzy posikami, w chorobach wymienionych powyej . ZIOLA MLEKOP~DNE Z BAZYLIA Przygotowanie leku . Do 1 litra zimnej wody wsypa po 1 yce ziela bazylii i ziela majeranku oraz po 1 yeczce nasion anyku, kopru woskiego, kminku i czarnuszki, zagotowa powoli na wolnym ogniu, wla do termosu i pozostawi na 15 minut, aby nacigny. Stosowanie . Pi jako jedyny napj, kilkakrotnie w cigu dnia przy zatrzymaniu pokarmu i niedostatecznym wydzielaniu mleka, a do ustpienia objaww . Zioa s skuteczne nawet w skomplikowanych porodach, w czasie ktrych podawane byy due iloci lekw, po cesarskim ciciu . NACIERANIE KLATKI PIERSIOWEJ Przygotowanie leku . Rozpuszczamy 5 kropli olejku bazyliowego w 10 ml oleju nonikowego . ktrym moe by olej jadalny dobrej jakoci . Postpowanie. Nacieramy klatk piersiow w przypadku zapalenia oskrzeli i atakw astmy. JAKO PRZYPRAWA Do wyej wymienionych potraw stosuje si nastpujcepoaczenia suchych sproszkowanych zi: . .. bazylia z limi rozmarynu . . .. bazylia z czbrem . . .. bazylia z tymiankiem . . .. bazylia z tymiankiem i naci pietruszki . . .. bazylia z tymiankiem . naci pietruszki i majerankiem . BERBERYS ZWYCZAJNY Berberis vulyaris L. Berberys jest kolczastym krzewem i naley do rodziny Berberysowatych. Wystpuje w lasach i w zarolach caej Europy . Jest czsto sadzony w parkach jako krzew ozdobny . W Polsce jest rzadko spotykany w stanie naturalnym.

W celach leczniczych uywamy suszone licie berberysu i suszone owoce berberysu . Owoce berberysu dziaaj wzmacniajce na organizm. wzmagaj czynnoci gruczow wydzielania wewntrznego, dziaaj przeciwskurczowe, moczopdnie i przeczyszczajce . Stosujemy je w zakaeniach bakteryjnych, w chorobach przezibieniowych, w reumatyzmie . w nadmiernej przepuszczalnoci naczy krwiononych. Licie berberysu stosujemy w przypadku krwawie macicznych, w chorobach wtroby . drg ciowych i w kamicy ciowej . W krajach tropikalnych berberys podawany jest w przypadku cholery i w pezakowicy . 119 120 BEZCZARNY Sambucus niyra L. Bez czarny jest duym krzewem lub maym drzewem i naley do rodziny Przewiertnicowatych . Ronie w caej Europie oraz w zachodniej i w rodkowej Azji . W Polsce jest rolin bardzo pospolit. W lecznictwie jest znany i stosowany od dawna. i uywany jako lek oczyszczajcy z flegmy, z luzu i z wilgoci, a woda z kwiatw bzu czarnego w XVIII wieku bya rodkiem wybielajcym i usuwajcym piegi . Kwiaty bzu czarnego dziaaj sabo napotnie i moczopdnie . Stosujemy w gorczce, w przezicbieniu, w stanach nieytowych puc i grnych drg oddechowych . a take jako lek oczyszczajcy w chorobie reumatycznej oraz chorobach skry, wewntrznie i zewntrznie . Stosujemy do pukania jamy ustnej i garda rwnie w czasie anginy oraz do okadw na oco Owoce bzu czarnego mog by stosowane po poddaniu ich dziaaniu temperatury, rwnie gdy robi si z nich soki czy wino, gdy surowe s trujce . Suszone owoce bzu czarnego stosujemy jako lek odtruwajcy i oczyszczajcy w chorobie reumatycznej . w chorobach zakanych i w chorobach skrnych, na przykad w uszczycy, a take jako rodek przeciwblowy w blach newralgicznych oraz jako rodek przeczyszczajcy. BEZ HEBD Sambucus ebulus L . Bez hebd jest bylin i naley do rodziny Przewiertnicowatych . Korze bzu hebdu dziaa napotnie, moczopdnie i rozwalniajco. Stosujc si w puchlinie wodnej, w obrzkach, w nieytach drg moczowych oraz przy niedomodze wtroby. Swice licie stosuje si w bolesnych obrzkach, a take przeciwko myszom, pchom i pluskwom . BIEDRZENIEC ANY (ANYEK) Pimpinella anisum L. Anyek jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Baldaszkowych. Rolina pochodzi z Egiptu i z Azji Mniejszej, gdzie jest znana i uprawiana od kilku tysicy lat . W Polsce jest czsto uprawiana na plantacjach i w ogrdkach . Owoce anyku stosujemy jako lek wykrztuny w nieytach garda i oskrzeli, w suchym kaszlu, jako lek mlekopcdny oraz w dolegliwociach

przewodu pokarmowego, przy wzdciach, w blach brzucha, jako agodny lek rozwalniajcy . Jest on dobrym lekiem dla niemowlt i dzieci . BIEDRZENIEC MNIEJSZY, CZARNY I WIELKI Pimpinella saxifaya. PP niyra Willd . PP major L. Biedrzeniec mniejszy jest bylin i naley do rodziny Baldaszkowych. Wystpuje w Europie i w Azji . W Polsce jest rolin pospolit na caym obszarze . W lecznictwie stosuje si suszony korze i kcze biedrzeca mniejszego w chorobach ukadu oddechowego, w nieytach, w suchym kaszlu, w anginie, w dychawicy oskrzelowej, a take w kamicy moczowej oraz w zaburzeniach trawiennych, przy braku apetytu . w odbijaniach, we wzdciach, w niedostatecznym wydzielaniu soku odkowego i w biegunce . Biedrzeniec czarny i biedrzeniec wielki wykazuj podobne dziaanie i stosuje si je tak samo jak biedrzeniec mniejszy . BLUSZCZ POSPOLITY Hedera helix L. Bluszcz jest zimozielonym krzewem pncym i naley do rodziny Araliowatych . Wystpuje w Europie rodkowej i zachodniej . 121 122 W Polsce jest jego zachodnia granica wystpowania . Podlega prawnej ochronie gatunkowej . W lecznictwie stosuje si licie bluszczu . Dziaaj one wykrztunie, rozkurczowe, przeciwobrzkowe, przeciwzapalnie, antymitotycznie, a wic przeciwnowotworowe oraz pobudzaja krwawienia miesi czne u kobiet . Licie bluszczu s bardzo dobrym lekiem dla dojrzaych kobiet, przeduaj miesiczkowanie oraz dziaaj o:cz-y szczajaco na narzady rodne kobiet w przypadkach miniakw, torbieli i guzw, rwnie w piersiach . BLUSZCZYK KURDYBANEK Glechoma hederacea L. Bluszczyk kurdybanek jest bylin i naley do rodziny Wargowych. Wystpuje w caej Europie . W Polsce jest rolin bardzo pospolit. Bardzo wczenie rozpoczyna wegetacj i bardzo pno koczy. W agodniejsze zimy, w miejscach zacisznych mona przez cay czas zrywa wiee zielone listki . By on pospolitym zielem przyprawowym . Matki wysyay dzieci za dom, aby zerway wiee listki i odyki do przyprawienia gotujcej si zupy . Jest wspaniaym dodatkiem do wiosennych kuracji oczyszczajac ch, nie tylko ze wzgldu na waciwoci lecznicze, lecz rwnie ze wzgldu na atrakcyjny korzenny, gorzkawy smak . W celach leczniczych uywamy wieego i suszonego ziela bluszczyki kurdybanki. Przede wszystkim dziaa ono wzmacniajce, rewitalizujco, oczyszczajce, odtruwajaco, moczopdnie, przeciwzapalnie, wykrztunie, cigajce, przeciwbiegunkowo, wzmaga przemian materii . Jest stosowany gwnie w chorobach watro) na ktr dziaa wzmacniajce i stymulujce, w przypadkach

niedoczynnoci watroby, w stanach zapalnych watroby, w taczcc, w kamicy ciowej, ale rwnie w kamicy moczowej, a take w stanach nieytowych przewodu pokarmowego, przy braku apew niedokwanoci odka, w osabieniu odka, a take w krwiopluciu i w astmie. BOBREK TRJLISTKOWY Menyanthes trifoliata L . Bobrek jest bylin i naley do rodziny Bobrkowatych . Wystpuje w strefie klimatu umiarkowanego pkuli pnocnej . W Polsce ronie w caym kraju, w miejscach podmokych. Z powodu powszechnej melioracji kurcz si stanowiska jego wystpowania i jest coraz rzadziej spotykany, a by rolin bardzo pospolit i powszechnie stosowan. Ponadto bobrek jest pikn rolin . Kwiatostan biaorowych kwiatw jest podobny do kwiatostanw storczykw . W lecznictwie s uywane suszone blaszki liciowe bobrka trjlistnSo . Ze wzgldu na jego wielk si lecznicz i kurczcy si zasb surowca, najlepiej uywa sproszkowanych lici . Bobrek dziaa wzmacniaja4co, przeciwzapalnie, przeciwgorczkowo, uspokajapco na system nerwowy, a przede wszystkim stymulujce na gruczoy wewntrzne i ukad pokarmowy. Stosujemy go przy osabieniu odka, w nadkwasocie, w zym trawieniu, w zaparciach, w kurczach, we wzdciach, w niedomodze wtroby . BODZISZEK CUCHNAtCY Geranium robertianum L. Bodziszek cuchncy jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Bodziszkowatych . Rolina jest blisko spokrewniona z opisan dokadniej angink . Jest drobn rolin, rzadko spotykan, gdy wymaga gleby yznej i wapiennej . W lecznictwie uywa si suszone ziele bodziszka cuchncego, nalewk i wiey sok. Bodziszek cuchncy dziaa moczopdnie, cigajce, rozkurczowe, bakteriobjczo, krwiotamujco, poprawia przemian materii . Stosujemy w taczce, w biegunkach, w czerwonce, w przetokach wrzodowych, w krwotokach wewntrznych, w kamicy moczowej, w puchlinie wodnej, w zimnicy, w ischiasie . Nalewke stosuje si w nieytach grnych drg oddechowych, w krwiomoczu i w opuchniecie wezw chonnych . Swic2y sok stosuje si na rany, krwawienia, stuczenia, na wyrzuty zoliwe i uporczywe wrzody rakowate . 123 121 BORWKA BRUSZNICA Vaccinium vitis idaea L . Borwka brusznica jest krzewink i naley do rodziny Wrzosowatych. Wystpuje w klimacie umiarkowanym pkuli pnocnej . Jest blisk krewn mcznicy, opisanej dokadnie, i dostarcza nam znanych, jadalnych jagd - czerwonych borwek. Licie borwki brusznicy dziaaj moczopdnie i dezynfekujaco na drogi moczowe oraz cigajce, przeciwbakteryjnie, przeciwbiegunkowo i przeciwkrwotocznie na bony luzowe ukadu pokarmowego. Stosuje si je w chorobach reumatycznych, w infekcjach drg

moczowych, w zapaleniu miedniczek nerkowych, w blach przy oddawaniu moczu i w kamicy moczowej . Owoce borwki brusznicy dziaaj trawiennie i przeciwbiegunkowo. Stosujemy je w celu uregulowania i poprawienia czynnoci odka i jelit . Uywamy suszonych jagd borwki brusznicy, ale konf itura jest rwnie lekiem . BORWKA CZERNICA Vaccinium m yrtillus L . Borwka czernica jest krzewink i naley do rodziny Wrzosowatych . Wystpuje w umiarkowanej strefie klimatu pkuli pnocnej . W Polsce jest rolin bardzo pospolit, najpospolitsz z opisanych, blisko spokrewnionych rolin, mcznicy, brusznicy i czernicy; dostarcza znanych wszystkim czarnych jagd . Licie borwki obniaja poziom cukru wc krwi, a poza tym wykazuj take samo dziaanie jak licie brusznicy na ukad moczowy i przewd pokarmowy. Owoce czernicy s lekiem przewodu pokarmowego. Dziaaj odtruwajaco, przeciwbiegunkowo, przeciwbakteryjnie i przeciwpasoytniczo, zwaszcza na owsiki . Rwnie reguluj i wzmacniaja ukad kraenia, dziaaj za naczynia wiecowe oraz na naczynia krwionone oczu, a take poprawiaj widzenie o zmierzchu. Najlepsz kuracj odrobaczajaca dzieci jest wywie je do lasu, rano, na czczo i nakarmi wieymi jagodami do syta . BB Yicia faba L. (Faba oulgaris Mnch) Bb jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Motylkowatych . Rolina nie wystpuje w stanie naturalnym. Obecnie, nieomal na caym wiecie s uprawiane dwie odmiany : bobik, uywany jako rolina pastewna i bb waciwy, uywany jako jarzyna . Spoywane s niedojrzae nasiona bobu . Bb jest jedn z najstarszych rolin uprawnych i jest znajdowany w wykopaliskach z epoki neolitu (kamienia gadzonego) . Pliniusz Starszy (23-79 r. n .e .) pisa, e bb w czasach antycznych cieszy si najwikszym powaaniem wrd rolin strczkowych . Bb dziaa wzmacniajce, odywczo i oczyszczajce, i jest zalecany w chorobach wtroby, jelit i nerek . W medycynie ludowej rozgotowane i przetarte nasiona oraz odwar s stosowane jako rodek przeciwzapalny i cigajcy w biegunkach i w czerwonce. W tym celu stosowano czciej stare, dojrzae nasiona . Nasiona bobu stosowano rwnie w zatrzymaniu miesiczki . Okady z nasion rozgotowanych stosuje si w przypadku ropni i liszajw. Grale robili okady z ziela i z lici w blach brzucha, w ,.oberwaniu" i na rany. Nalewki i odwary stanowi rodki kosmetyczne do zmywania twarzy . Odwar z nasion bobu i z owocw ry jest stosowany w katarakcie . BRUKIEW SIEWNA Grasica nagus uar. ragi fera L. Brukiew jest rolin dwuletni i naley do rodziny Krzyowych . Nie jest znana w stanie naturalnym, gdy powstaa ze skrzyowania kapusty z rzep . Jest uprawiana w wielu krajach, jako rolina pastewna i warzywo . Zawiera bardzo duo cennych skadnikw odywczych .

zwaszcza witamin (C . B i . B2. P, karoten) i soli mineralnych (wap, elazo, magnez, siarka) . Jadalne s korzenie i licie . Dziaa odywczo, wzmacniajce, witaminizujce, wykrztunie, oczyszczajce, moczopdnie i regenerujce. Stosujemy rwnie w zaparciach . 125 126 BRZOZA BRODAWKOWATA Be tula oerrucosa Ehrh. (B. pubescens Ehrh) Wygld roliny Brzoza jest drzewem i naley do rodziny Brzozowatych . Osiga wysoko do 20 m. Kor ma bia, uszczc si okrnie . Mode gazki s zwisajce, ciemne, nagie, pokryte kropelkami ywicy. Licie ogonkowe o ksztacie jajowatodeltoidowym, zaokrglone u nasady i zaostrzone u szczytu, o brzegach ostro, nierwno . podwjnie zbkowanych . Kwiat s rozdzielnopciowe, zebrane w kotki . Kwitnie w kwietniu i w maju . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Brzoza ronie w caej Europie, w Azji poudniowe-zachodniej . w zachodniej Syberii, na poudniu po Atai . W Polsce brzoza jest pospolita na caym niu i w niszych partiach gr. Ronie w widnych lasach liciastych i w iglastych, jako domieszka lub podszycie, "cbachkwanych piaszczystych, piaszczysto-gliniastych i torfowych . Brzoza jako rolina lecznicza jest znana przynajmniej od pocztku naszej ery, od czasw Pliniusza . Pisaa o niej rwnie wita Hildegarda. Wrd narodw sowiaskich znany i ceniony by dziegi, czyli smoa pdzona z kory brzozy. Dziegie przez dugi czas f figurowa w lekospisach Europy jako znakomity rodek do stosowania zewntrznego przy wysypkach skrofulicznych . Waciwoci lecznicze wykazuje rwnie brzoza omszona B. pubescens Ehrh. Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Brzoza jest czasem sadzona w parkach i koo domw . Do celw leczniczych surowiec jest zbierany ze stanu naturalnego, z drzew dziko rosncych . Sok z brzozy uzyskujemy wczesn wiosn po ruszeniu sokw . W grubej gazi od strony poudniowej wiercimy otwr, wkadamy rurk lub rynienk i podstawiamy naczynie . Sok mona przechowywa w lodwce przez kilka dni . Po skoczeniu kuracji naley otwr zabi kokiem i zasmarowa glin. Surowce lecznicze W celach leczniczych stosowane s paczki brzozy, obecnie rzadko uywane, suszone mode licie brzozy, sok z brzozy, kora brzozowa, huba brzozowa czarna oraz huba brzozowa biaa . Licie maj smak gorzkawy. Podstawowe substancje lecznicze Licie brzozy zawieraj f lawonoidy, garbniki, saponiny, lady olejkw eterycznych, kwasy organiczne w tym rwnie witamin C . ywice i sole mineralne . Paczki brzozy zawieraj mniej f lawonoidw a wicej olejkw . W hubie brzozowej czarnej wykryto zwizki

sterolowe, f fitosterole i kwasy tuszczowe, a w hubie brzozowej biaej wykryto kwasy poliporenowe . Dzialanie Przetwory z suszonych lici brzozy wykazuj dziaanie oczyszczajce organizm ze szkodliwych substancji, moczopdne, napotne, ochronne na misz wtroby, wzmacniajce cebulki wosowe . Sok ze wieych lici brzozy pobudza funkcjonowanie kbkw nerkowych, dziaa odtruwajce, moczopdnie, napotnie i ciopdnie . Paczki brzozy dziaaj przeciwzapalnie na skr . Huba brzozowa czarna i biaa wykazuje dziaanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, wzmacniajce, przeciwblowe, zwikszajce odporno organizmu, a take pobudza wytwarzanie interferonu . Stwierdzono rwnie dziaanie przeciwnowotworowe, zmniejszajce niebezpieczestwo przerzutw i wyduajce okres przeycia . Sok z brzozy wykazuje dziaanie wzmacniajce, oczyszczajce, regulujce przemian materii, zapobiegajce powstawaniu kamieni nerkowych . 127 128 Stosowanie Napary i odwary z lici brzozy stosowane s doustnie w przewlekfyh schorzeniach drg moczowych, w obrzkach, w zmniejszonym wydalaniu moczu, a zwaszcza w upoledzonym wydalaniu kwasu moczowego i moczanw, w kamicy moczowej, w celu oczczczenia organizmu ze szkodliwych produktw przemiany materii w skazie moczanowej, w chorobie gocowej, w niektrych chorobach skry, w trdziku, w zapaleniu ojotokowym skry, w uszczyNapary i odwary z lici brzozy stosowane s zewntrznie do okadw i przemywa w zaczerwienieniu skry, w wysychaniu i uszczeniu si naskrka, w zapaleniu wzw chonnych i do leczenia owosionej czci gowy . Sok z lici brzozy jest stosowany . podobnie jak napary i odwary, w zaburzeniach czynnoci watroby, a take polecany jest rekonwalescentom i osobom starszym jako rodek wzmacniajacy i odtruwajacy . Swic2c licie brzozy stosowane s do okadw na miejsca zaatakowane reumatyzmem, a take na wrzody i ropiejace rany. Odwary i maceraty z huby brzozowej stosowane s w przewlekych nieytach przewodu pokarmowego, w uszkodzeniu watroby i w chorobie nowotworowej . Odwary z kory brzozowej stosowane s w gorczce, w zimnicy i w blach gowy pochodzcych z zapalenia zatok . Przeciwwskazania Nie stwierdzono odczynw niepodanych przy stosowaniu dawek leczniczych. Postpowanie praktyczne ODWAR Z LICI BRZOZY Przygotowanie leku . Do 2 szklanek wody wsypa 3-4 yki lici brzozy, ogrzewa do wrzenia i gotowa na wolnym ogniu pod przykryciem przez 3 minuty. Odstawi na 10 minut do nacignicia i przecedzi . Stosowanie . Pi porcjami, po okoo p szklanki 3 razy dziennie. jako rodek moczopdny, przeciwobrzkowy i przeciwzapalny

lub stosowa zewntrznie do okadw i przemywa w chorobach opisanych powyej . 1 SOK Z LICI BRZOZY PREPARAT GOTOWY LUB NALEWKA NA LICIACH BRZOZY Pije si 30-60 kropli soku wraz z niewielk iloci wody . 3-9 razy dziennie, jako lek moczopdny, napotny i w chorobie reumatycznej. MACERAT Z HUBY BRZOZOWEJ Przygotowanie surowca leczniczego . Hub brzozow czarn i bia naley zebra jesieni i natychmiast po zebraniu mode owocniki naley pokroi, zmieli w maszynce do misa i ususzy . Wieczorem zala 1 yk suszonej huby 1 szklank wody dobrej jakociowo i pozostawi na noc . Rano ogrza do temperatury okoo 60-70 C, ale nie gotowa i odstawi do nacignicia na 10 minut. Stosowanie . Wypi w dwu lub trzech porcjach na pusty odek . na czczo i przed posikami w chorobach opisanych powyej, jako lek wzmacniajcy, zwikszajcy odporno organizmu, w przypadku chorb wyniszczajcych rwnie w wypadkach raka . ODWAR Z PACZKW BRZOZY Przygotowanie leku . Do trzech szklanek wody wsypa trzy yki pczkw brzozy, wygotowa do poowy. Stosowanie . Wypi lek w trzech porcjach na czczo i przed posikami, w przypadkach biakomoczu. BUKSZPAN ZWYCZAJNY Buxus semperuiuens L . Bukszpan jest zimozielonym krzewem i naley do rodziny Bukszpanowatych. Jest znan rolin ozdobn. W czasie I wojny wiatowej zastpi drzewo gwajakowe i by uywany do leczenia kiy, przewlekych chorb skry, zimnicy, reumatyzmu i artretyzmu . Dzisiaj stosuje si bukszpan jako rodek przeczyszczajcy, w reumatyzmie, w zapaleniu puc, a olejek w padaczce, w blach newralgicznych, w wyrzutach skrnych, przy wypadaniu wosw. Jest bardzo silnym lekiem i naley stosowa go bardzo ostronie, gdy moe spowodowa nawet poraenie oddechu . 129 130 BUKWICA ZWYCZAJNA Be tonica officinalis L. (Stachys o fficinalis) Bukwica jest bylin i naley do rodziny Wargowych . Wystpuje w Europie i pnocnej Azji . W Polsce jest rolin pospolit. Ziele bukwicy dziaa cigajaco, przeciwbiegunkowo, przeciwzapalnie, przeciwskurczowe, przeciwkrwotocznie, czyci krew, niszczy bakterie i unieczynnia toksyny bakteryjne w przewodzie pokarmowym. Stosuje si rwnie w zaf legmieniu puc, w astmie, w padaczce, w przypadku skpego i nieregularnego miesiczkowania, w ischiasie, w osabieniu nerwowym i w migrenie . BUK ZWYCZAJNY Fayus silvaticus L. Buk jest drzewem osigajcym 30 metrw wysokoci i naley do rodziny Bukowatych . Dawniej z drzewa bukowego uzyskiwano ter.

ktry by stosowany na wysypki, egzemy. wierzb, a obecnie uzyskuje si gwajakol, ktry jest lekiem dezynfekujcym drogi oddechowe i przeciwkaszlowym . Zucie wieych lici umierza bl zbw, likwiduje obrzki i stany zapalne jamy ustnej . Orzeszki bukowe s jadalne, stanowi wspaniay, wzmacniajcy i odywczy rodek. Zawieraj duo magnezu . Stanowi karm dla kur i wi . Kor stosowano niegdy do garbowania skr . BURAK ZWYCZAJNY, czyli WIKOWY Betula vulgaris L . Burak czerwony jest rolin dwuletni i naley do rodziny Komosowatych . Jest rolin znan i uprawian od staroytnoci . Wspomina o nim Teofrast w IV w. p .n .e ., w swoich rozprawach filozof icznych o losie wszechwiata. Burak wikowy ma bardzo bogaty zestaw witamin z grupy B oraz mineraw, zwaszcza elaza, wapnia, manganu i kobaltu, a take inne skadniki lecznicze . W zwizku z zawartoci elaza i kobaltu ma waciwoci krwiotwrcze . Ma bardzo korzystny wpyw na jelita, gdy hamuje w nich procesy gnilne oraz przeciwdziaa zaparciom . Leczy rwnie nadcinienie . Najcenniejsze s waciwoci oczyszczajce i przeciwnowotworowe buraka czerwonego . W celach leczniczych stosuje si gwnie w postaci wieego soku, ale rwnie w formie zagszczonego koncentratu soku i soku kiszonego . Mocny, esencjonalny barszcz, gotowany bez produktw zwierzcych i sztucznych dodatkw jest rwnie lekiem, zwaszcza z dodatkiem kiszonego soku . BYLICA BOE DRZEWKO Artemisja abrotanum L. Bylica boe drzewko jest krzewink i naley do rodziny Zoonych. Jest blisko spokrewniona z bylic pospolit opisan poniej . W stanie naturalnym wystpuje we wschodniej Turcji i w zachodnim Iranie, gdzie dorasta do 2 metrw . Ju w staroytnoci bya rolin znan z uwagi na waciwoci lecznicze i pikny, korzenny, cytrynowy zapach . Obecnie jest uprawiana w Azji, w Europie poudniowej i rodkowej oraz w Ameryce Pnocnej i gdzieniegdzie mona spotka jej zdziczae okazy . W chodniejszych rejonach nie wydaje nasion i rozmnaa si wycznie wegetatywnie, przez podzia starszych rolin . Latem naley przyci starsze pdy, aby odmodzi rolin . Dawniej bylica boe drzewko bya czsto uprawiana w ogrodach przyklasztornych i przydomowych, ze wzgldu na zapach i bya stosowana jako lek, przyprawa i rodek odstraszajcy insekty : wszy w kurniku i szkodniki kapusty oraz drzew owocowych. Uywamy wieych i suszonych lici boego drzewa . Ziele ma smak gorzki i aromatyczny, cytrynowy zapach . Zawiera midzy innymi abrotamin, alkaloid o dziaaniu podobnym do chininy bakteriostatycznym i grzybostatycznym) . Wykazuje dziaanie wzmacniajce, pobudzajce apetyt i trawienie, ciopdne, ciotwrcze, moczopdne, przeciwskurczowe, przeciwzapalne i przeciwgrzybicze, dziaa uspokajajco w nerwicy odka i jelit . Boe drzewko 131

132 stosujemy przede wszystkim w chorobach watroby, a take w niestrawnoci, w niedokwanoci, w blach brzucha, w odbijaniu, w biegunce, w owrzodzeniu jelita grubego, przeciwko glistom i owsikom u dzieci . Stosowanie - tak jak poniej, przy opisie bylicy pospolitej . Zielem boego drzewka przyprawiamy tuste miso baranina, gsi, twarg, saatki, sosy i majonezy . Swiciymi limi przyprawiamy wdki i inne napoje alkoholowe . Ziele uywane jest rwnie do produkcji likierw . BYLICA ESTRAGON Artemisja dracunculus L . Estragon jest bylin lub krzewink i naley do rodziny Zoonych. Jest spokrewniona z bylic pospolit opisan poniej . Pochodzi z Azji rodkowej i wschodniej oraz z Ameryki Pnocnej, gdzie wystpuje w Kolorado i w Teksasie . Obecnie jest powszechnie znan rolin przyprawow uprawian w Europie, w Azji i w Ameryce . W Polsce jest rolin cakowicie mrozoodporn . Odmiany francuskie o delikatnym, wyrafinowanym smaku rozmnaa si przez podzia kcza . Mona te wysiewa nasiona odmian, ktre je zawizuj estragon rosyjski . gdy istnieje wiele form uprawnych o rnym zapachu. Estragon jest du rolin i na wasne potrzeby wystarczy mie jedn w ogrodzie . Na jednym stanowisku moe pozosta do piciu lat . Ma bardzo bogaty skad . Zawiera duo witamin (A. C) . a zwaszcza duo soli mineralnych. wrd ktrych szczeglnie cenny jest jod . Jest niezastpion przypraw w dietach bezsolnych . Uywamy wieych bd suszonych lici . Ziele ma smak korzennozioowy, palcy, nieco gorzki, nieco ostry i nieco sony . Dziaa tonizujce . pobudza apetyt, przyspiesza trawienie i dziaa sabo moczopdnie i przeciwmiadycowe . Dawniej stosowany przeciw szkorbutowi . nazywano estragon smoczym zielem i stosowano na ukszenia jadowitych zwierzt . Korze jest stosowany przy blu zbw. Estragon jest uywany do sporzdzania musztardy estragonowej i octu estragonowego . W kuchni przyprawiamy estragonem kurczaki, ryby, jaja gotowane, lekkie zupy, sosy, majonezy, farsze, zakski, saatki warzywne, pomidory, dodajemy do marynat, do kiszonej kapusty i do ogrkw . Dobrze jest czy go z trybul i pietruszk . BYLICA PIOUN Artemisja absinthium L. Pioun jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w caej Europie, w pnocnej Af ryte, w zachodniej Azji i w Ameryce Pnocnej . W Polsce jest rolin pospolit . Ronie w caym kraju - na nieuytkach, na kach, na przydroach, na miedzach, na miejscach kamienistych, na zrbach i na lenych polanach . Bywa uprawiany na plantacjach i w zioowych ogrodach przydomowych . Jest blisko spokrewniony z bylic pospolit opisan dokadnie poniej, podobnie wyglda i ma podobne zastosowanie . Jest nieco niszy

i bardziej srebrzysty . Pioun jest jednym z najbardziej gorzkich zi, podobne do niego s ruta i centuria . Gorycz piounu jest wyczuwalna w steniu 1 :800 . Ziele piounu pobudza wydzielanie sokw trawiennych, zwaszcza odka, ale rwnie wtroby, trzustki i jelit, poprawia apetyt, trawienie i przyswajanie pokarmw. Dziaa rwnie rozkurczowe na cay przewd pokarmowy, drogi moczowe i na macic, a take odkaajco i przeciwrobacze, truje owsiki i pasoyty skrne : wszy i wierzbowce . Pioun stosujemy w niestrawnoci, w niedokwanoci, przy braku apetytu, w przewlekym nieycie przewodu pokarmowego, w zgidze. w odbijaniu, we wzdciach, w blach brzucha . w zaparciach atonicznych, w niewydolnoci trzustki . W postaci lewatywy podajemy przeciw owsikom i glistom u dzieci . Pioun jest bardzo mocnym zioem i nie mona przekracza zalecanych dawek oraz naley robi przerwy w kuracji . Nie wolno stosowa u kobiet w ciy i matek karmicych. Stosowanie - jak poniej, w wypadku bylicy pospolitej . 133 134 BYLICA POSPOLITA Artemisja uulgaris L . Wygld roliny Bylica pospolita jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w skupiskach rolin. Pdy ma proste, wzniesione, do 1,5 m wysokie, sztywne, czerwono nabiege, rozgazione, u dou nagie, u gry wenisto owosione, gsto ulistnione . Licie s due gboko pierzastodzielne, od gry ciemno-szaro-zielone od dou srebrzystobiae owosione . Kwiaty drobne, szarotawe lub szaroczerwone, zebrane w mae koszyczki do 5 mm dugie, skupione na wierzchokach pdw w postaci duych rozgazionych wiech . Bylica pospolita kwitnie od lipca do jesieni . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Bylica pospolita wystpuje w caej Europie i w Azji . W Polsce jest jedn z najpospolitszych rolin . Ronie na brzegach pl uprawnych, na miedzach, na przydroach, w rowach, na przychaciach w zaniedbanych parkach i w ogrodach, na pastwiskach i na nieuytkach, spotka j mona wszdzie w miecie i na wsi . Nazwa rodzajowa aciska pochodzi od imienia bogini Artemis, ktra pomagaa kobietom w poogu : w polskiej medycynie ludowej bylica pospolita stosowana jest w tym celu . Anglosasi wymieniaj bylic pospolit wrd ..dziewiciu witych zi", ktre otrzy mali od boga Woden . Znana jest od staroytnoci i ceniona jako rolina lecznicza i jako rolina obrzcdowa wielu ludw . Rzymianie sadzili bylic pospolit wzdu drg i umieszczali jej gazki w butach, chronic nogi przed blem w czasie dugich podry . Rwnie tradycyjnie w Polsce bya i jest uywana w tym celu . W tradycyjnej medycynie chiskiej stosowana jest w specjalnej terapii, zwanej mox . Metoda ta polega na tym, e dobrze wysuszone ziele bylicy pospolitej w postaci laseczek, kuleczek lub stokw pali si nad poszczeglnymi punktami ciaa, aby je ogrza

i rozproszy zastoje materii i energii . Bylica pospolita jest zielem znanym i cenionym w lecznictwie ludowym i stosowana jest doustnie i do kpieli, w celu wzmocnienia organizmu i jako ochrona przed blami - szczeglnie koci, plecw, gowy - i przed zmczeniem ng. Cech wspln wszystkich wymienionych bylic jest to, e charakteryzuj si silnym korzennym aromatem, s stosowane jako przyprawy oraz jako leki w dolegliwociach przewodu pokarmowego, przy czym boe drzewko jest zioem .bardziej wtrobowym" . a pioun , .bardziej odkowym". Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Bylica pospolita do celw leczniczych jest zbierana ze stanu naturalnego . Pozostae gatunki s uprawiane w ogrodach i na plantacjach . Najlepiej jest rozmnoy bylic przez podzia kpy rolin na pocztku wegetacji i na wiosn . Niemiecka najbardziej popularna odmiana estragonu rozmnaa si wycznie w ten sposb, gdy podobnie jak mita pieprzowa jest bezpodna i nie wydaje nasion, i podobnie jak ona bardzo atwo si rozmnaa . Wystarczy kawaeczek kcza, aby uzyska dorodn kp rolin . Bylice mona rozmnaa rwnie z nasion i przez ukorzenienie sadzonek zielnych . Bylice nie s rolinami wymagajcymi co do gleby . Lubi wystaw soneczn i naley zapewni im przestrze, gdy s wysokie i szybko si rozrastaj w dorodne, okazae skupiska rolin . Surowce lecznicze Najczciej uywane jest suszone ziele, ale take wiee ziele i suszony korze bylicy pospolitej. Bylica ma smak gorzki i ostry, charakter osuszajcy, zimny. Substancje lecznicze Ziele bylicy pospolitej zawiera olejki eteryczne, substancje goryczowe, zwizki ywicowe, kwasy organiczne, wglowodany i sole mineralne . Korze bylicy pospolitej zawiera mniej olejku eterycznego, zwizki ywicowe, garbniki, wglowodan inulin, trjterpen i sole mineralne, nie znaleziono substancji goryczowej . 135 Q ge M7- -136 Dziafanie Ziele bylicy pospolitej dziaa wzmacniajce, oczyszczajce, pobudzajco na czynnoci wydzielnicze oa4dka i watroby, usprawnia trawienie i przyswajanie pokarmw, obnia napicie mini gadkich jelit i drg ciowych, pobudza macice, reguluje miesiczki, pobudza ukad nerwowy, dziaa moczopdnie i przeciwreumatycznie, w wikszych dawkach dziaa toksycznie na glisty jelitowe i owsiki. Korze bylicy pospolitej dziaa wzmacniajce, rozkurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego, agodzco w przypadku bli neurogennych i pobudzajco na krwawienia miesiczne . Ziele piounu dziaa podobnie, przy czym bardziej stymulujace dziaanie wpywa na wytworzenie sokw trawiennych odka, jelit i trzustki . Dziaa rwnie na te same funkcje jak bylica pospolita,

ale znacznie mocniej, a wic naley uwaa z iloci zi i z dugoci kuracji . Stosowanie Ziele bylicy pospolitej stosujemy doustnie w przypadku nieytw odka i 'elit, w niedokwanoci, we wzdciach, w blach spowodowanych skurczem mini gadkich przewodu pokarmowego . w niedostatecznym wytwarzaniu i zastoju ci, w przewlekych biegunkach, w hemoroidach, w zaburzeniach miesiczkowania rwnie w okresie klimakterium, w chorobach nerwowych, w padaczce i w histerii . Zewntrznie ziele bylicy jest stosowane do kpieli w chorobie reumatycznej . Korze bylicy pospolitej stosowany jest doustnie w przypadkach blw brzucha spowodowanych skurczem i kolk jelitow, wzdciami, skurczem drg ciowych, rwnie u dzieci i u osb starszych oraz w przypadkach nieregularnych, wyduajcych si cykli miesiczkowych . Przeciwwskazania Ziela bylicy pospolitej i piounu nie naley stosowa w czasie ciy i bardzo ostronie stosowa w przypadku nadmiernych krwawie miesicznych . Szczeglnie naley uwaa na dawkowanie piounu . Nadmierna ilo moe spowodowa zawroty gowy, ataki epileptyczne i nadmierne przekrwienie narzdw wewntrznych . Piounu nie powinny stosowa kobiety karmice . Postpowanie praktyczne NAPAR Z ZIELA BYLICY POSPOLITE) Przygotowanie leku . 2 yki ziela bylicy wsypa do wyparzonego termosu, zala 1 szklank wrztku i naparza przez 10 minut . Stosowanie . Cay przygotowany lek odcedzi i wypi w cigu dnia po kilka yek przed i po posikach w przypadku wyej opisanych problemw trawiennych . W przypadku wyduajcych si cykli miesiczkowych lub zatrzymania miesiczki pi lek w cigu dnia, przed posikami i przed snem przez dwa tygodnie od pitnastego dnia cyklu miesiczkowego lub od peni ksiyca, w przypadku zatrzymania miesiczki . ODWAR Z KORZENI BYLICY POSPOLITEJ Przygotowanie leku . 2 yki korzenia bylicy zala dwoma szklankami zimnej wody, ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa na wolnym ogniu, pod przykryciem przez 5 minut . Odstawi do nacignicia na 10 minut . Stosowanie. Przecedzi i wypi lek w cigu dnia na czczo i przed kadym posikiem w przypadku blw spowodowanych skurczem przewodu pokarmowego i drg ciowych . ZIOLA ZOLADKOWE Z BYLICA POSPOLITA Przygotowanie mieszanki . Wymiesza po 20 g ziela bylicy pospolitej, ziela krwawnika, ziela tysicznika, lici bobrka i kczy tataraku . Przygotowanie leku . 2 yki mieszanki zi zala 1 szklank wody ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa na wolnym ogniu pod przykryciem przez 5 minut . Stosowanie . Odcedzi, podzieli lek na porcje i pi 30 minut przed

kadym posikiem, jako rodek zwikszajcy apetyt, pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych, poprawiajcy trawienie i przeciwdziaajcy wzdcciom. 137 138 ZIOA CIOPEDNE Z BOYM DRZEWKIEM Przygotowanie mieszanki . Wymiesza po 50 g ziela boego drzewka . kwiatostanw kocanki oraz po 25 g ziela drapacza lekarskiego. kwiatw krwawnika, owocw kminku i rozdrobnionych kczy tataraku . Przygotowanie leku . 2 yki mieszanki zala 2 szklankami zimnej wody, zagotowa i cao wla do termosu . Stosowanie. Lek wypi w cigu dnia, odcedzajc porcj przed kadym posikiem, jako rodek ciopdny, przeciwskurczowy i dziaajcy przeciwzapalnie na drogi ciowe oraz pobudzajcy wydzielanie sokw trawiennych i przyswajanie pokarmw . NAPAR Z PIOUNU Przygotowanie. 1 yeczk ziela piounu zala 1 szklank wrzcej wody i pozostawi na parze . pod przykryciem przez 30 min . Odstawi na 10 minut i odcedzi . Stosowanie . Pi od 1 yeczki do 2 yek na 1 godz . przed posikami . przez kilka dni jako rodek pobudzajcy trawienie, zwikszajcy apetyt . wzmacniajcy i pobudzajcy krwawienie miesiczne . Ten sam napar mona stosowa zewntrznie do wleww doodbytniczych (lewatywa) przeciw owsikom u dzieci oraz do wciera i obmywa przeciw wierzbowcom . Naparem tym mona te czyci rce ze smarw i olejw. ZIOA Z PIOUNEM W KOLCE JELITOWEJ Przygotowanie mieszanki zi Wymiesza po 10 g piounu i arc~ydzi" la oraz po 25 g kwiatostanw rumianku, ziela piciornika gsiego i kczy tataraku . Przygotowanie leku. 2 yki mieszanki zi zala 2 szklankami zimnej wody, zagotowa na wolnym ogniu i wla do termosu . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia, odcedzajc za kadym razem niewielk porcj przed i po kadym posiku w przypadku blw brzucha spowodowanych wyej wymienionymi dolegliwociami . WINO WZMACNIAJACE PROF . MUSZYSKIECO Przygotowanie leku. 30 g piounu i 5 g kory cynamonu zala butelk dobrego, biaego, wytrawnego wina gronowego . Pozostawi w ciepym i ciemnym miejscu. Odcedzi po tygodniu macerowania . Stosowanie Pi po maym kieliszku przed obiadem i kolacj, jako lek wzmacniajcy u osb z niedyspozycjami trawiennymi, przy braku apetytu, w anemii i w przypadku nieregularnych wyduajcych si i skpych krwawie miesicznych . Po dwu tygodniach stosowania leku naley zrobi przerw . CEBULA JADALNA Allium cepa L. Wy9lgd roliny Cebula jadalna jest rolin dwuletni i naley do rodziny

Liliowych . S te odmiany cebuli, ktre s bylinami. Rolina pytko, tu pod powierzchni ziemi wytwarza cebul, ktra jest skrconym zgrubiaym pdem cebuli. Od dou, z pitki wyrasta wizka korzeni a od gry wizka lici pustych w rodku, rurkowatych, ostro zakoczonych . W drugim roku uprawy, z cebuli wybija pusty, dty pd kwiatowy do 60 cm wysoki, zakoczony kulistym kwiatostanem zoonym z wielokwiatowych baldaszkw . Kwitnie od maja do lipca . Rolina wydziela charakterystyczny zapach . Wystepowanie, pochodzenie i historia roliny Ojczyzn cebuli jest Azja rodkowa i pnocno-zachodnie Indie . Znana jcst od okoo 5 tysicy lat . Na Wschodzie, w staroytnym Egipcie i w Grecji oraz w basenie Morza Srdziemnego uprawiano j od dawna . Z Woch rozprzestrzenia si na Europ Srodkow. W 1985 roku pisa o nicj polski lekarz i botanik S . Falimierz, autor dziea ..Herbarius". W polskiej medycynie ludowej znana jest i stosowana od dawna - jako lek na grne drogi oddechowe, w chorobach skry i w zranieniach ciaa oraz w przypadku chorb kobiecych . 139 140 Na wrzody, czyraki, rany, brodawki i inne zmiany skrne przykadano plastry pieczonej cebuli . W chorobach macicy wkadano upieczon i posmarowan tuszczem cebul . Odwar z cebuli i gorczycy podawano do picia w celu przyspieszenia porodu, a okolice ppka okadano surow start cebul w celu przyspieszenia odejcia oyska. Cebul stosowano rwnie przy blu ucha i zbw, w chorobach migdaw i przy zgadze . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Cebula jest w Polsce pospolicie uprawianym warzywem . Uprawia si j przez wysiew nasion wiosn, w rzdki, wprost do gruntu . Jest wiele odmian cebuli . Najsmaczniejsze s stosunkowo stare odmiany, szczeglnie cebula wolska i ytawska o wyranym ostrym cebulowym smaku i dla siebie warto uprawia wanie te odmiany . Niestety, rynek coraz bardziej opanowuj plenniejsze, komercyjne odmiany, bez smaku, rwnie bez cennych skadnikw . Dobrze te jest mie w ogrodzie kilka kpekcebuli siedmiolatki, ktra jest bylin i dostarcza nam szczypiorku bardzo wczesn wiosn . Cebula nadaje si do pdzenia w domu, w zimie i na przedwioniu . Surowce lecznicze Swica cebula, pieczona cebula, sok z cebuli, nalewka. Cebula ma smak ostry i charakter ciepy, osuszajcy . Zwizki lecznicze Cebula zawiera olejki eteryczne, organiczne zwizki siarkowe, glikozydy flawonowe, dwupeptydy, glukokininy, luzy, pektyny, witaminy z grupy B, C . E . K . PP i prowitamin A, zwizki podobne do prostaglandyny, sole mineralne - w tym duo krzemionki, wapnia, miedzi, elaza i siarki . Dzialanie

Cebula wykazuje dziaanie ogrzewajce, wykrztune, luzotwrcze na bony luzowe ukadu oddechowego, bakteriobjcze pobudzajcc apetyt i usprawniajce trawienie, przeciwrobacze, gojce rany, przeciwreumatyczne, przeciwblowe, obniajce cinienie krwi i poziom cukru, witaminizujce, wzmacniajce odporno, przeciwnowotworowe . Stosowanie Cebul stosujemy w chorobach ukadu oddechowego, w suchym . mczcym kaszlu, w infekcjach puc, oskrzeli, garda i migdaw . w nieycie nosa, w katarze, w blu ucha oraz w przypadku osabienia i awitaminozy. Zewntrznie stosujemy wie miazg cebuli w przypadku chorb reumatycznych i pieczon miazg w przypadku czyrakw i ropnych zmian skrnych oraz w ukszeniu przez owady: komary, bki i gzy. Przeciwwskazania Oglnie nie stwierdzono przedawkowania cebuli . Jest wprost przeciwnie. W krajach o wysokim spoyciu cebuli stwierdzonoLmn ieisz4 zapadalno na choroby nowotworowe. Jedynie w przypadku wegetarian pozostajcych przez wiele lat na diecie rolinnej, nadmiar cebuli, ktra jest silnym rodkiem leczniczym moe spowodowa objawy przegrzania organizmw i nadmiernego wyjaowienia organizmu z bakterii jelitowych . Postpowanie praktyczne NATURALNY ANTYBIOTYK Przygotowanic leku . Kadorazowo kroi wiey plaster cebuli . Stosowanie . Zu przez cay dzie plaster cebuli, wypluwajc zuyty, zmieniajc na wiey, moliwie czsto, najlepiej co p godziny, w przypadku wszystkich wyej wymienionych infekcji grnych drg oddechowych, rwnie zatok, a take jako lek udraniajacy drogi oddechowe. SOK Z CEBULI Przygotowanic lcku . Pokroi drobno w kostk na desce do du cebul i ugnie j w soiku wraz z yk miodu - tak, aby byo A 111 142 jak najmniej pcherzykw powietrza . Lek jest gotowy do uycia natychmiast po przygotowaniu i przez cay dzie, a take przez kilka nastpnych dni . Stosowanie . Sok z cebuli jest bardzo dobrym, skutecznym i smacznym lekiem dla dzieci w przypadku wszelkich infekcji grnych drg oddechowych, nosa, zatok, garda, migdaw i oskrzeli . jest to rwnie lek wykrztuny w przypadku suchego, mczcego kaszlu. Swicy sok wykazuje dziaanie bardziej antybiotyczne . a trzymany duej wykazuje dziaanie bardziej wykrztune i luzotwrcze. Naley pi po yeczce soku moliwie czsto. nawet co p godziny. OKADY ZE WIEZEJ MIAZGI CEBULI Przygotowanie leku . Cebul rozetrze bardzo drobno w maszynce do misa lub mikserze i rozsmarowa na patku gazy lub na innejtkaninie

. Stosowanie . Pooy miazg na miejsce dotknite blem reumatycznym. Zdj po wystpieniu zaczerwienienia i uczucia palenia . jeeli uczucie palenia jest bardzo mocne, mona posmarowa oliw . MA CEBULOWA Przygotowanie maci . Zetrze na tarce jedncebulc, do miazgi doda 1 yk miodu. 1 yk mki pszennej, najlepiej razowej i ewentualnie p tubki maci tormentiol lub homeopatycznej maci nagietkowej . Stosowanie . Przykada grub warstw maci w przypadku czyrakw, wrzodw i trudno gojcych si ran, szczeglnie ropnych . MIAZGA Z CEBULI NA BOLACE UCHO Przygotowanie leku . Upiec w piekarniku lub na blasze jedn lub dwie cebule . Obra z usek i rozetrze na gazie lub na cienkim kawaku ptna . Zwin w ..roek" a nastpnie w , .limaka" . Stosowanie . Koniec ..roka" woy do muszli ucha i na ucho caego slimaka", ktrego naley przymocowa bandaem, chustk lub bawenian czapk . Okad pozostawi na kilka godzin, najlepiej na noc i powtarza codziennie przez kilka dni po ustpieniu objaww chorobowych, najlepiej przez dwa tygodnie. Jest to bardzo dobra kuracja w przypadku nawracajcych blw ucha u dzieci . Zapobiega rnym powanym komplikacjom, takim jak guchota i rozprzestrzenianiem si infekcji do zatok, migdaw i garda. CEBULA MORSKA Uryinea maritima (L.) Baker Cebula morska jest bylin i naley do rodziny Liliowatych . Wystpuje w obszarze rdziemnomorskim i w Portugalii . Jako rolina lecznicza znana jest od staroytnoci . Uywamy pokrojonych i wysuszonych rodkowych usek cebuli . odmiany biaej . Wykazuje ona dziaanie nasercowe i stosujemy j w niewydolnoci serca . W przeszoci stosowano j jako rodek wykrztuny i moczopdny, zewntrznie na oparzenia, odmroenia, brodawki i pknicia na stopach . Ocet z dodatkiem cebuli morskiej stosowano z miodem na ble staww, a zewntrznie do pukania jamy ustnej przy wypadaniu zbw i w przypadku nieprzyjemnego zapachu z ust. Uywano take do odstraszania robactwa. Cebula morska jest naturalna trutka na szczury i myszy, ktr jedz chtnie mimo nieprzyjemnego zapachu . CENTURIA POSPOLITA (TYSICZNIK) Centaurium minus Moench. Centuria jest rolin dwuletni i naley do rodziny Goryczkowatych . Wystpuje w poudniowej i w rodkowej Europie, w Azji i w Ameryce Pnocnej . W Polsce ronie do rzadko i jest pod czciow ochron prawn . Centuria naley do zi bardzo gorzkich i dziaa stymulujaco na odek i wtrob, a take krwiotwrczo, przeciwgorczkowo i przeciwrobacze . Ziele centurii stosuje si w przewlekych stanach nieytowych drg trawiennych, przy braku apetytu, w niestrawnoci . we wzdciach, w zgadze. w niedokwanoci i bezkwanoci odka,

w nerwicy odka . w cierpieniach wtroby, w taczce, w hemoroidach i w wyczerpaniu pochorobowym . 143 141 CHABER BAWATEK Ceniaurea cyanus L. Bawatek jest rolin jednoroczn lub dwuletni i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w Europie i w Azji . W Polsce by bardzo pospolitym chwastem . Razem z rumiankiem i makiem polnym otacza wianuszkiem uprawy zboowe . Herbicydy stosowane w rolnictwie sprawiy, e dzi spotykamy go rzadziej . W lecznictwie stosuje si suszone kwiaty chabra, przy czym waciwoci lecznicze maj zabarwione, nie wypowiae kwiaty . Dziaaj one silnie moczopdnie i sabo ciopdnie . przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie, pobudzaj krwawienia miesiczne u kobiet . Stosuje si chaber w chorobach nerek, w niedostatecznym wydalaniu moczu, w obrzkach spowodowanych zastojem wody w organizmie, w zapaleniu kbuszkw nerkowych, w zapaleniu miedniczek nerkowych, w kamicy moczowej . Zewntrznie chaber jest bardzo dobrym lekiem w zapaleniu spojwek, a take w nadwraliwoci oczu na wiato . Dziaa skutecznie a zarazem agodnie, moe by stosowany u dzieci . CHINOWIEC SOCZYSTOCZERWONY Cinchona succirubro Par (CC pubescens Vahl) Chinowiec jest wiecznie zielonym drzewem i naley do rodziny Marzannowatych . Pochodzi z Ameryki Poudniowej . W naturze wystpuje kilkadziesit gatunkw chinowca . pi gatunkw jest uprawianych, a najwiksze znaczenie maj C, succirubro i C. ledyeriana. Inkowie uywali kory chinowca do leczenia malarii . Jezuici rozpropagowali chinowiec . By on uywany jako lek wzmacniajcy, przeciwgorczkowy, stosowany w osabieniu czynnoci serca, ukadu oddechowego i jelit, w nocnych potach, w procesach ropnych i w krwawieniach oraz w infekcjach grypowych . Chinowiec pobudza wydzielanie liny i soku odkowego. Przede wszystkim chinowiec przez dugi czas by stosowany jako niezastpiony lek przeciwmalaryczny i obecnie jest stosowany rwnie w leczeniu tropikalnej malarii, gdy szczepy zarodca s oporne na leki syntetyczne. Wraz z preparatami z naparstnicy stosowany jest jako lek przeciwarytmiczny. CHMIEL ZWYCZAJNY Humulus lupulus L . Wygld roliny Chmiel jest bylin, pnczem i naley do rodziny Konopiowatych . Rolina wytwarza podziemne kcze z licznymi rozogami, z ktrego wyrasta silny system korzeniowy oraz pdy. odygi chmielu s gruboci owka, kanciaste, opatrzone zadzierzystymi woskami czepnymi, do 6 m dugie, wijce si w prawo (prawoskrtne) i czepiajce si podpr. Licie s parami naprzeciwlege, ogonkowe, na brzegu grubo zbkowane, w nasadzie sercowato wcite, na

szczytach mocno zaostrzone, dolne, due, picioklapkowe, grne - mniejsze, trzyklapkowe do pojedynczych . w dotyku bardzo szorstkie . Przylistki zrose . Kwiaty rozdzielnopciowe, wiatropylne. Rolina kwitnie od czerwca do wrzenia . Wykorzystywane s owocostany eskie jasne, zielonokremowo-te, podobne do szyszek . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny W stanie naturalnym rolina wystpuje w rozproszeniu w umiarkowanej stref ie pkuli pnocnej . n a Syberii, w Europie i w Ameryce Pnocnej . Chmiel ronie na stanowiskach wilgotnych na dobrej, yznej ziemi, w zarolach nad brzegami zbiornikw i ciekw wodnych, w lasach gowych, zwaszcza w o lszynach . n a nizinach po tereny pagrkowate . Chmiel jest znany i stosowany w browarnictwie przynajmniej od okoo 6 tysicy lat . Stosowano go w staroytnej Mezopotamii, w Babilonii i w Egipcie . Europa na nowo odkrya i stosowaa chmiel przynajmniej od XI wieku i na temat jego dziaania wypo145 146 wiadano rne opinie, zarwno pozytywne jak i negatywne . Uwaano, e chmiel usuwa nadmiar humoru cholerycznego" i humoru sangwinicznego ale jest rwnoczenie niezdrowy dla gowy" i przyczynia si do powstawania humoru melancholicznego" i skraca ycie . Naley tu wyjani, e chmiel wskazuje silne dziaanie i wana jest ilo spoywanego ziela rwnie w postaci piwa . Mode licie i pdy chmielu s jadalne, bardzo smaczne i mona je spoywa surowe, w saatkach i gotowane jak szparagi (p dy) lub szpinak (licie) . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Do celw leczniczych lepszy jest surowiec zbierany z rolin ze stanu naturalnego . Chmiel jest uprawiany na plantacjach, na bardzo yznej, bogatej ziemi na potrzeby przemysu fermentacyjnego, zielarskiego i perfumeryjnego . Najwicej chmielu uprawia si w Europie, w USA . w Chile i w Australii . Surowce lecznicze Najczciej uywane s owocostany eskie, czyli szyszki wiee . szyszki suszone, lupulina, czyli gruczoy chmielowe, ktre okruszaj si podczas suszenia szyszek z ich powierzchni, licie chmielu wiee, licie chmielu suszone . Chmiel ma smak gorzki, sabo ostry i charakter zimny, osuszajcy. Substancje lecznicze Szyszki chmielu zawieraj olejki eteryczne, ywicowe substancje goryczowe, flawonoidy, zwizki purynowe, trjterpeny, garbniki, woski, cholin, trjmetyloamin, kwas walerianowy, zwizki estrogenne . Dziafanie Chmiel wykazuje dziaanie sedatywne, oczyszczajce, nasenne, wzmacniajce, regenerujce i uspokajajce system nerwowy, zmniejszajce popd pciowy, zwaszcza u mczyzn, zmniejszajce napicie mini gadkich naczy krwiononych, jelit i drg

moczowych: pobudzajce wydzielanie liny i sokw trawiennych . zwikszajce apetyt, usprawniajce trawienie i przyswajanie pokarmw, przeciwbakteryjne, moczopdne, obniajce cinienie krwi . estrogenne, pobudzajce krwawienie miesiczne, przeciwnowotworowe. Zastosowanie Wycigi z szyszek chmielu lub lupulina jest stosowana w chorobach ukadu nerwowego jako rodek uspokajajcy przy trudnociach w zasypianiu, w stanach zmczenia i wyczerpania nerwowego . nadmiernej draliwoci, w zaburzeniach nerwowych okresu przekwitania, w histerii u kobiet, w nadpobudliwoci seksualnej mczyzn i kobiet, w nasieniotoku, w przedwczesnym wytrysku nasienia i w onanizmie . Stosuje si rwnie chmiel w przypadku Przewlekego nieytu przewodu pokarmowego, w niedokwanoci, przy osabieniu procesw trawienia, przy braku apetytu i odbijaniu, we wzdciach, w nadmiernej fermentacji jelitowej . Mona stosowa rwnie przetwory z szyszek chmielu do picia w raku odka, wtroby, woreczka ciowego i puc, rwnie po usuniciu tkanki nowotworowej po zabiegu operacyjnym . Zewnctrznie stosuje si wycigi z szyszek chmielu, w postaci okadw w zapaleniu korzonkw nerwowych, w blach reumatycznych . w przypadku czyrakw, wrzodw, wysypek skrnych i trudno gojcych si ran, w stanach zapalnych skry, w hemoroidach . w ylakach, w przypadku nadmiernie poccych si stp i w przypadku wypadania wosw. Olejek chmielowy stosowany jest w przemyle perfumeryjnym, do sporzdzania szamponu i wody koloskiej . Przeciwwskazania Znane s przypadki nadwraliwoci na chmiel po podaniu wewntrznym i zewntrznym . i przypadki alergii po dotykaniu wieych rolin. Nadmierne spoywanie przetworw z chmielu, rwnie w postaci piwa, dziaa estrogennie, a wic zwiksza ilo hormonw eskich i zmniejsza popd pciowy mczyzn . "k% m5 7 C 147 148 Postpowanie praktyczne NAPAR Z SZYSZEK CHMIELU Przygotowanic lcku . l yk szyszek chmielu zala 1 szklank wrzcej wody i wla do termosu lub pozostawi pod przykryciem, na parze na 15 minut . Stosowanie . 1. Wypi lek porcjami w cigu dnia, okoo 30 minut przed posikami, jako rodek wzmacniajcy, uspokajajcy, rozkurczowy i poprawiajcy trawienie . 11. Taki sam napar mona stosowa zewntrznie do przemywania w przypadku wyej wymienionych chorb skry i do mycia gowy w przypadku wypadania wosw i innych dolegliwoci, takich jak ojotok, upie i grzybica . ZIOLA W BEZSENNOSCI

Przygotowanie mieszanki zi. Wymiesza po 50 g szyszek chmielu, lici melisy i rozdrobnionych korzeni kozka . Przygotowanie leku . 1 yk mieszanki zi zala 1 szklank wrztku, pozostawi pod przykryciem na 15 minut, odcedzi . Stosowanie . Wypi przygotowany lek 1-2 godzin przed snem i 2-3 godziny po kolacji w przypadku bezsennoci i innych wyej wymienionych dolegliwoci ze strony ukadu nerwowego . NAPJ W NADPOBUDLIWOSCI PCIOWEJ Przygotowanie leku . Rano do butelki jasnego piwa wsypa po 1 yeczce szyszek chmielu, lici melisy i lici mity . Przed uyciem lek podgrza przez wstawienie butelki do gorcej wody (niekoniecznie), przecedzi . Stosowanie. Lek stosuje si w przypadkach nadmiernej pobudliwoci seksualnej mczyzn (erotomania) i kobiet (nimfomania), w zmazach nocnych (polucje), w skonnoci do onanizmu i w bezsennoci na tle erotycznym . W zalenoci od nasilenia objaww chorobowych naley wypi od jednej do trzech szklanek leku 1-2 godzin przed snem lub przed kolacj i przed snem . KATAPLAZM NA WRZODY Przygotowanie leku . Na talerzyk pooy patek gazy, na rodek nasypa grubo pocite szyszki chmielu, najlepiej wiee, zala niewielk iloci wrztku, po ostudzeniu lekko odcisn i przyoy na wrzd . Wielko kataplazmu dostosowa do wielkoci wrzodu . Ten sam kataplazm mona stosowa rwnie na hemoroidy. KURACJA CHLOROFILOWA Z LICI CHMIELU Przygotowanie leku . W mynku do kawy zemle ususzone licie chmielu . Stosowanie . Zaywa jedn yeczk sproszkowanych lici chmielu po kadym posiku, przez co najmniej 2 tygodnie w przypadku chorb wtroby, nieprawidowej fermentacji w jelitach, gazw i wzd oraz chorb nowotworowych opisanych powyej. CHROPAWIEC KOPTYJSKI, czyli AJWON Trachyspermum arami Sprag (TT copticum Link, Arami copticum L .) Ajwon jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Baldaszkowych . Ojczyzn ajwonu jest poudniowe-zachodnia Azja i pnocnowschodnia Afryka . Uprawiany by ju w staroytnoci i wymieniany przez Dioskuridesa, w Europie znany od redniowiecza . By uywany jako rolina przyprawowa i lecznicza . W lecznictwie wykorzystywane s jego waciwoci przeciwzapalne i antyseptyczne. Stosowany jest rwnie w kosmetyce . Ajwon ma ostry smak i swoisty aromat . podobny do smaku i aromatu oregano. Jest skadnikiem wschodnich mieszanek przyprawowych i staje si coraz popularniejszy w kuchniach europejskich i w Ameryce Pnocnej . 149 150 CHRZAN POSPOLITY Armoracja lapantifoliaGilib .

Wyylgd roliny Chrzan jest bylin i naley do rodziny Krzyowych . Pod ziemi wytwarza grube, biae, misiste, rozgazione korzenie. a nad ziemi kp duych lici, ktre s dugoogonkowe, jajowate, z grubymi sztywnymi nerwami, caobrzegie lub nierwno grubo zbkowane . Z kpy lici wybijaj sztywne pdy kwiatowe, do 60 cm wysokie, rzadko ulistnione z maymi siedzcymi limi, na grze rozgazione, zakoczone groniastymi kwiatostanami. Kwiaty s niewielkie, promieniste . biae, bezpodne . Kwitnie od maja do lipca . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Ojczyzn chrzanu jest obszar od Europy poudniowe-zachodniej po Azj zachodni. W Europie rodkowej uprawiany jest przynajmniej od XII wieku, najpierw przez Sowian, a obecnie w caej Europie. w Ameryce Pnocnej, w Chinach . w Japonii i w Nowej Zelandii . Chrzan czsto dziczeje i poza plantacjami i ogrodami. gdzie jest uprawiany mona go spotka w stanie naturalnym w miejscach wilgotnych na miedzach, na brzegach pl, na kach . w zarolach i w starych. zaniedbanych ogrodach do wysokoci 2000 m n .p.m. W medycynie ludowej lecznicze waciwoci chrzanu znane byy od dawna. Wykorzystywano przeciwblowe waciwoci chrzanu i robiono okady z lici, z plastrw i z miazgi korzenia w przypadku blw gowy, blw zbw i bolcych staww dotknitych reumatyzmem. Wykorzystywano rwnie antybiotyczne . oczyszczajace i udraniajace dziaanie substancji lotnych chrzanu i podawano starty chrzan do wchania w przypadku blw gowy i omdlenia oraz nacierano piersi kaszlcym dzieciom . Bakteriobjcze waciwoci chrzanu wykorzystywano rwnie do przechowywania ywnoci . Maso. ser i miso owijano w licie chrzanu przeduajc ich wieo. Chrzan jest doskona przyprawa do mis, wdlin, pasztetw, serw i jajek. Suy do przyrzdzania sosw, do sporzdzania musztardy i do kiszenia ogrkw . Stosuje si go wycznie na surowo, gdy po zagotowaniu traci swoje waciwoci . Nawet przy sporzdzaniu sosu chrzan dodaje si na kocu do wywaru podstawowego . Doskonaym skadnikiem wiosennych saatek s mode licie chrzanu i czubki pdw kwiatowych przed zakwitniciem . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Chrzan nie wydaje podnych nasion i jest uprawiany wycznie wegetatywnie, z sadzonek korzeniowych . Na sadzonki przeznacza si cienkie korzenie, nieprzydatne do spoycia i ukada wiosn pytko w uprawionej ziemi w rowkach, grubszym kocem do gry . Kada sadzonka powinna by przygotowana w ten sposb, e pozostawia si tylko 1-2 pdy liciowe a pozostae niszczy . W kocu czerwca naley usun boczne grne korzenie wyrastajce z sadzonki na caej dugoci, jesieni uzyskuje si plon wartociowych korzeni o odpowiedniej gruboci, wynoszcej co najmniej 3 cm rednicy. Jesieni chrzan naley wykopa i posortowa korzenie, grubsze przeznaczamy na tarcie, a ciesze na sadzonki . Chrzan mona te kopa wczesn wiosn . Chrzan wymaga yznej, bogatej . prchniczej gleby i duego zasobu wilgoci .

Surowce lecznicze Swiey korze chrzanu, nalewka, suszony korze . Podstawowe substancje lecznicze Korze chrzanu zawiera olejki lotne, fitoncydy, glikozyd siarkocjanowy, witamin C, witaminy z grupy B, prowitamin A, sole mineralne - w tym wap i elazo . Dzialanie Chrzan wykazuje dziaanie bakteriobjcze, grzybobjcze, pobudzajce czynnoci wydzielnicze odka i wtroby, oczyszczajce, udraniajce, wykrztune i odkaajce drogi oddechowe, moczopdne, przeciwblowe, przeciwskurczowe, przeciwreumatyczne, poprawia ruchowo staww, wzmacnia odporno, poprawia przemian materii, drani skr, promieniuje . 151 152 Stosowanie Chrzan stosujemy wewntrznie w chorobach przewodu pokarmowe o, w niestrawnoci, w nieytach, w niedomodze wtroby, w nerwicy odka ; w chorobach ukadu oddechowego, w infekcjach, w zapaleniu oskrzeli, w uciliwym, mczcym kaszlu ; jako rodek oglnie wzmacniajacy w spadku odpornoci organizmu . w awitaminozie i w zej przemianie materii . Wewntrznie i zewntrznie stosowany jest w zapaleniu nerww kulszowych i korzonkw nerwowych oraz w chorobach reumatycznych, w gocu stawowym i miniowym, i w skazie moczanowej (dnie) jako rodek przeciwblowy, rozluniajcy przykurcze mini, poprawiajcy ruchowo staww w koczynach i w krgosupie oraz zmniejszajcy obrzki . Przeciwwskazania Nie naley zbyt dugo pozostawia okadw z chrzanu na skrze, gdy to moe spowodowa jej uszkodzenie . Postpowanie praktyczne SYROP CHRZANOWY Przygotowanie leku . Do niewielkiego soika woy 100 g miazgi wieo utartego chrzanu, 100 ml wody przegotowanej, chodnej i 50 g miodu, dobrze wymiesza i zakrci . Uywa po 30 minutach macerowania. Mona przecedzi . Stosowanie . Pi po 1 yce 3-5 razy dziennic w nieytach grnych drg oddechowych, w suchym mczcym kaszlu . Dzieciom podawa po 1 yeczce . WINO CHRZANOWE Przygotowanie leku . Okoo 100 g wieo utartego chrzanu zala butelk biaego wytrawnego wina gronowego, zakorkowa . Pozostawi w chodnym miejscu na kilka dni . Stosowanie . Pi 1 yk 3-9 razy dziennie przed jedzeniem w nieytach przewodu pokarmowego, w niestrawnoci, w niedomodze wtroby, w nerwicy odka i jako lek wzmacniajcy . 1 LEK NA PIECZ Przygotowanie leku . Drobno zestrugany lub utarty chrzan naley

zala octem i pozostawi na 19 dni w chodnym miejscu . Przecedzi. Stosowanie . Lekko naciera piegowate miejsca octem chrzanowym dwa razy dziennie . Rwnoczenie naley pi dwa razy dziennie szklank naparu z 1 yki mieszanki zi (szawia + lipa + krwawnik + kcze piciornika . OKAD Z CHRZANU Przygotowanie leku . Zetrze drobno wiey korze chrzanu . Mona doda po yeczce sproszkowanego kcza tataraku i korzenia ywokostu . Stosowanie. Przygotowan miazg pooy na chore miejsce, Przykry patkiem folii i owin rcznikiem . Trzyma do momentu wystpienia ogrzania, przekrwienia skry i uczucia silnego pieczenia. Wwczas naley miazg usun a skr wytrze do su cha. Gdyby pieczenie si utrzymywao, naley skr posmarowa oliw. Stosujemy w blach i przykurczach staww i mini . WORECZEK Z CHRZANEM Przygotowanie leku . Chrzan pokroi na cienkie plastry, wzdu korzeni i ususzy . Plastry woy do pciennego lub lnianego woreczka, ktrego wielko zaley od miejsca leczonego, uoy pasko, zaszy gr i kilkakrotnie przeszy w rodku jak kodr . Stosowanie . Nosi na piersiach pod bielizn w przypadku niedomogi miegnia sercowego, niedomykalnoci zastawek i innych chorb serca lub przykada i nosi na miejscach zaatakowanych reumatyzmem lub artretyzmem. CIBORA OKRAGAWA Cyperus rotundus Cibora jest bylin i naley do rodziny Turzycowatych . Cibory nale do grupy rolin, do ktrych naley papirus. Wiele gatunkw 153 151 jest uprawianych od staroytnoci w Syrii, w Azji Mniejszej, w Indiach i w Egipcie jako roliny jadalne, lecznicze, a take su do wyrobu papirusu, mat i koszy. Bulwa cibory okrgawej wykazuje dziaanie wiatropdne, przeciwblowe, dziaa rozkurczowe na macic i wzmacnia przepyw energii . CIEMIERNIK BIAY Hellebores niyer L. Ciemiernik biay jest bylin i naley do rodziny Jaskrowatych. Wystpuje w Europie rodkowej. U nas jest uprawiany jako rolina ozdobna i niekiedy dziczeje. W medycynie ludowej ciemiernik wraz z czosnkiem jest stosowany w kaszlu, a zewntrznie sok lub odwar jest stosowany na wrzody oraz na krosty i w przypadku wypadania wosw do mycia gowy . CIEMII 2YCA BIAA Veratrum album L. Ciemiyca jest bylin i naley do rodziny Liliowatych. Wystpuje w Europie wschodniej i w Azji . W Polsce ronie raczej w grach, na wilgotnych kach, w zarolach i w lasach . W medycynie ludowej uywane jest kcze - zewntrznie na rany.

n a choroby skry, w przypadku wierzbu, wewntrznie - w celu wywoania wymiotw oraz jako trucizna do tpienia much i myszy . CYKORIA PODRNIK Cichorium intybus L. Cykoria jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w pnocnej Af ryce, w Europie i w Azji po jezioro Bajka . W Polsce jest rolin pospolit . W lecznictwie uywamy suszony korze cykorii . Jest on gorzki i pobudza funkcje wydzielnicze oadka i wtroby, dziaa przeciwbakteryjnie i sabo moczopdnie . Stosujemy w utrudnionym trawieniu, w braku apetytu, w nadmiernej fermentacji, w niedoborze kwasu solnego i pepsyny w odku, w oglnym wychudzeniu i w osabieniu spowodowanym zaburzeniami w przyswajaniu skadnikw pokarmowych, w uszkodzeniu wtroby przez substancje toksyczne, a take jako rodek ciotwrczy. CYNAMONOWIEC CEJLOSKI I WONNY Cinnamonum zeylanicum Nees. Blume (C. cerum J . S. Presl) . Cinnamonum cassia Cynamonowiec jest wiecznie zielonym drzewem i naley do rodziny Wawrzynowatych. Kora cynamonowca jako lk i przyprawa znana jest od staroytnoci . Stosowana jest w postaci lasek, proszku, olejku eterycznego i nalewki. W Chinach uywane s rwnie gazki cynamonowca wonnego do leczenia palcw rk i ng . Cynamon jest w smaku sodki i ostry, i ma charakter bardzo gorcy. Cynamon dziaa antyseptycznie, wzmacniajaco, rozgrzewajaco i pobudzajco na ukad trawienny, pobudza wydzielanie soku odkowego i czynnoci ruchowe jelit, dziaa wiatropdnie, napotnie i pobudzajco na macic, obnia poziom cukru we krwi . Stosujemy we wszelkich chorobach typu zimnego, w przezibieniu, w reumatyzmie, w braku apetytu, w niestrawnoci, w chronicznej biegunce . CYTRYNA Citrus limon Burm Cytryna jest wiecznie zielonym drzewem i naley do rodziny Rutowatych. Rolina pochodzi z tropikalnych obszarw Azji poudniowowschodniej, skd rozprzestrzenia si do Mezopotamii, a dziki Arabom w X wieku do Palestyny, a nastpnie do Italii . Obecnie jest uprawiana w ciepych rejonach niemal caego wiata . Pierwsze pisemne wzmianki o cytrynie pochodz ze starozytnych Chin . 155 156 Owoce cytryny s spoywane jako dodatek do potraw i napojw, do saatek, do surwek, do da rybnych, do przyprawiania zup owocowych, do barszczu . Sok z cytryny by obowizkowym lekiem przeciwszkorbutowym na statkach . Wczeniej szkorbut stanowi prawdziw plag wrd marynarzy i objawia si rozstrojem ukadu pokarmowego, biegunkami, wypadaniem zbw i oglnym wyniszczeniem organizmu . Od 1795 roku we flocie angielskiej obowizywaa

dawka 30 g soku cytrynowego i od tej pory nie stwierdzono przypadku szkorbutu . Cytryn stosuje si w awitaminozach, w stwardnieniu ttnic, w taczce, w nieycie odka, w puchlinie wodnej, w kamicy moczowej, w gocu, w podagrze, w zapaleniu korzonkw nerwowych. Zewntrznie sok z cytryny stosuje si do pukania garda, w celu usunicia piegw, w egzemie i w grzybicy skry . CYTRYNIEC CHISKI Schizandra chinensis Baill Cytrynowiec jest drzewiastym pnczem i naley do rodziny Cytrycowatych . Wystpuje w stanie naturalnym w pnocnych Chinach i na obszarach Dalekiego Wschodu byego ZSRR . Jest uprawiany jako cenna rolina lecznicza i ozdobna, rwnie w Polsce . W medycynie chiskiej stosowany jest od staroytnoci . Znany jest tam jako owoc o piciu smakach i stosowany jako uniwersalny lek wzmacniajacy. Uywamy owocw, lici i kory, w postaci proszku, naparu lub nalewki . Dziaa cigajce . sedatywnie . wzmacnia nerki i skr, zwiksza popd pciowy . Stosujemy w zmczeniu fizycznym i umysowym, w osabieniu oglnym i w osabieniu poczonym z depresj . w bezsennoci i w niepokoju, w niedokrwistoci, w chorobach puc, w astmie, w zapaleniu oskrzeli, w alergiach, w chorobach nerek i wtroby, dla poprawienia ostroci wzroku . Nie wolno stosowa cytryca w nadcinieniu ttniczym i w agresywnej nadpobudliwoci nerwowej . CZARCI PAZUR (DIABELSKI PAZUR) Harpagophytum procumbens Dc. Czarci pazur jest bylin i naley do rodziny Poapkowatych . Wystpuje na pustynnych terenach Af ryki poudniowozachodniej . Rolina bywa uprawiana w ogrodach w Europie, zwaszcza w Anglii, ze wzgldu na pikne kwiaty. W lecznictwie stosujemy bulwy diabelskiego pazura . Rolina naley do zi o dziaaniu adaptogennym, a wic regulujcym czynnoci fizjologiczne, zwaszcza ukad nerwowy, hormonalny i immunologiczny, dziaa podobnie jak kortyzon, dziaa przeciwblowo, przeciwzapalnie, uspokajajco, pobudzajco na wtrob i woreczek ciowy, obnia poziom cukru i cholesterolu, dziaa stymulujce na macic, wzmaga wydalanie kwasu moczowego w organizmie . Stosujemy w reumatyzmie, w artretyzmie, w blach mini, w lumbago, zewntrznie w chorobach skry . W medycynie ludowej jest stosowany rwnie w niedomaganiach wtroby, woreczka ciowego, nerek, pcherza moczowego, a niezwyke wyleczenie rannego tubylca zwrcio uwag biaych na to zioo . Jedynym przeciwwskazaniem jest okres ciy. CZARNUSZKA SIEWNA Nigella satiua L. Czarnuszka jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Jaskrowatych . Jest rolin uprawian od dawna . Stanowia niegdy popularn przypraw do pieczywa.

W lecznictwie stosuje si nasiona czarnuszki . Dziaa ona moczopdnie, pobudza czynnoci odka, pobudza krwawienia miesiczne i dziaa mlekopdnie . Stosuje si czarnuszk we wzdciach, w taczce, w robaczycy, w stanach nerwicowych odka i jelit, w dychawicy oskrzelowej i w chorobie reumatycznej, gdy rozpuszcza zogi . 157 158 CZAtBER OGRODOWY Satureja hortensis L.. (SS montana, SS cuncifolia. SS uulyaris) Wygld roliny Czber jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Wargowych. Osiga wysoko do 90 cm . Pdy ma cienkie, wiotkie, wzniesione, silnie rozgazione . System korzeniowy saby. Licie s niewielkie, ciemnozielone, wyduone, lancetowate, siedzce (bezogonkowe), osadzone na pdzie naprzeciwlegle, ostro zakoczone . Czsto si zdarza, e pdy i licie maj odcie czerwonawy. Kwiaty s drobne, nike. osadzone kpkami w ktach lici na szczytach pdw, jasnorowe lub lilioworowe . Kwitnie od lipca do padziernika. Caa rolina wydziela pikny, korzenny aromat . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Ojczyzn czbru s obszary od wschodnich wybrzey Morza Srdziemnego po Iran, a na pnocy siga do Alp nadmorskich . Ronie tam na skalistych zboczach i na piaskach . Od dawna jest uprawiany jako rolina lecznicza i przyprawowa : obecnie rozprzestrzeni si i zadomowi najpierw w pozostaej czci basenu Morza Srdzicmnego we Woszech, a od IX wieku jest uprawiany w caei Europie rodkowej . Obecnie zadomowi si i rozmnaa si z samosieww w caej Europie, w Azji zachodniej, w Indiach, w Af ryte i w Ameryce Pnocnej . Czber by znan i cenion rolin lecznicz i przyprawow ju w staroytnoci, w Grecji i w Rzymie . Nazwa roliny wywodzi si od sw satur", co oznacza ..nasycony, peny i obf ity" (Grecja) lub od lubienika Satyra, gdy czber peni rol afrodyzjaka, czyli rodka zwikszajcego popd pciowy (Rzym) . Wymieniany jest przez wielkich lekarzy staroytnoci . Hipokrates poleca czber jako lek o dziaaniu rozwalniajcym i wykrztunym, a Dioskurides jako skuteczne lekarstwo na choroby plut, odka i pcherza oraz jako rodek na wywoanie miesiczek . Pliniusz poleca czber na choroby uszu, na niestrawno, na apetyt, na pcherz, jako zioo oczyszczajce dla poonic oraz na stuczenia i zwichnicia . W staroytnym Rzymie czber suy rwnie do wyplatania wiecw, ktrymi Rzymianie ozdabiali sobie skronie . W Europie, w redniowieczu znany by i stosowany powszechnie . Pisali o nim Galen, w . Hildegarda i Albert Wielki . Rwnie w redniowieczu, czber wraz z innymi rolinami z poudnia dotar do Polski i jest znany i stosowany od XV wieku . Pisz o nim Stanko . Falimirz . Marcin z Urzdowa i Syreniusz . Medycyna w dobie renesansu polecaa czber na umierzenie blw gowy i przewodu pokarmowego

oraz do leczenia upaww i sklerozy . Czber jest wszdzie, w kadej kuchni znan przypraw . Szczeglnie ceniony jest w kuchni woskiej, gruziskiej i armeskiej . Stosowany jest do przyprawiania misa, potraw z kapusty, do pomidorw, do bakaanw i szpinaku, do potraw gotowanych, smaonych, zapiekanych, do pasztetw i do saatek, do potraw gorcych i do zimnych, do przyprawiania serw, jaj, ziemniakw, saaty, do sosw, do zup, do kiszenia ogrkw i do konserwowania zielonego groszku. 1est skadnikiempieprzu zioowego i bugarskiej ..czubrycy". Oprcz czbru ogrodowego, w naturze wystpuje 130 gatunkw czbru i wiele z nich wykazuje waciwoci lecznicze i przyprawowe (S. montana. S. cuncifolia lub barwierskie (S. vuiyaris) . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Czber naley do rolin atwych w uprawie . Raz wprowadzony do ogrodu rozmnaa si z samosieww, jeeli pozostawimy kilka rolin, aby wyday nasiona i nie przekopujemy ziemi . Czber uprawiamy z nasion, ktre siejemy w kwietniu wprost do gruntu, w rzdy co 30 cm, pytko, na gboko 0,5 cm . Wschodzi wolno, a wic dobrze jest do nasion doda nieco wyznacznika, czyli roliny, ktra wschodzi szybko (rzodkiewka, saata Umoliwia to wczesne spulchnienie i odchwaszczenie midzyrzdu, co jest wanym zabiegiem przed rozkrzewieniem si rolin . Mona te przygotowa rozsadc. W tym celu wysiewamy czber do skrzyneczki w domu, w marcu i przesadzamy na miejsce stae, gdy roliny maj kilka cm wysokoci . Wwczas czber mona zbiera kilkakrotnie 159 160 0 w cigu sezonu wegetacyjnego . Gleba do uprawy czbru powinna by yzna, bogata, prchnicza z du zawartoci wapnia . Stanowi sko soneczne . Czber mona te uprawia w doniczce w domu lub na balkonie i wwczas mamy zawsze dostpne wiee ziele . W celach leczniczych zbieramy i suszymy ziele na pocztku kwitnienia, gdy wwczas ma najwicej olejkw eterycznych, a w celach przyprawowych lepsze jest wiee ziele lub ususzone mode roliny zebrane przed kwitnieniem. Przechowujemy czber w chodnym i suchym miejscu w szczelnie zamknitych naczyniach, aby nie utraci aromatu . Czeci uywane Uywamy wiego i suszonego ziela . Smak ma gorzki i sabo ostry, charakter zimny, wysuszajcy. Podstawowe substancje lecznicze Czber zawicra olejki eteryczne, gorycze, luzy, fenole, garbniki . Dziaanie Czber wykazuje dziaanie tonizujce, pobudzajce apetyt i trawienie, wiatropdne, uspokajajce i wzmacniajce ukad nerwowy, przeciwkatarowe i przeciwkaszlowe, sabo moczopdne i przeciwrobacze . Stosowanie W celach leczniczych czber jest stosowany doustnie w przypadku

braku apetytu, w niestrawnoci, w nieytach przewodu pokarmowego, we wzdciach i w blach brzucha, w nerwicy odka, w blach gowy pochodzenia gastrycznego, w biegunkach, w nadmiernej fermentacji w jelitach, na glisty w jelitach, jako agodny rodek uspokajajcy w napiciu przedmiesiczkowym i w okresie klimakterium. Zewntrznie stosujemy czber w formie okadw i do kpieli w czyrakach, we wrzodach, w guzach i w stuczeniach z wybroczynami. Nie ma. Przeciwwskazania Postpowanie praktyczne NAPAR Z CZABRU Przygotowanie leku. 9 yki suszonych zi zala 2 szklankami wody, zagotowa na mocnym ogniu i odstawi pod przykryciem na 15 minut . Lepiej cao wla do termosu. Stosowanie . Lek wypi w cigu dnia w 3-4 porcjach, na czczo i przed posikami, w przypadku zaburze gastrycznych wyej wymienionych ble brzucha, wzdcia, biegunka, zatrucia pokarmowe Stosowa jeszcze przez kilka dni po ustpieniu objaww . W przypadku napicia przedmiesiczkowego pi lek przez dwa tygodnie od dwudziestego dnia cyklu, przed snem i rano na czczo, przy czym wie porcj naley przygotowa wieczorem, wypi szklank zi, a rano podgrza reszt, przecedzi i wypi na czczo . KURACJA OCZYSZCZAJACA JELITA I WATROBE Przygotowanie. Uywamy mode wiee pdy czbru . Naley je zerwa, umy i pokroi na desce . Stosowanie. Codziennie, przez dwa tygodnie spoywa 3 yki wieych zi przed jednym posikiem - przed obiadem lub przed kolacj, jako lek oczyszczajcy jelita w przypadku toczcych si tam procesw gnilnych zapalenie wyrostka, nieyty, colitis, guzy i jako lek oczyszczajcy wtrob zatrucie pokarmowe, zatrucie substancjami chemicznymi, zatrucie lekami, toksyny bakteryjne) . CZEREMCHA ZWYCZAJNA Padus avium Mill (Prunes padus L .) Czeremcha jest krzewem lub drzewem i naley do rodziny Rowatych . Wystpuje w wilgotnych lasach i zarolach w Europie i w AzjiW Polsce jest rolin bardzo pospolit, rwnie ozdobn. Drewno jest uywane do robt tokarskich i stolarskich . Owoce s jadalne. `M 161 162 stosowane jako przyprawa, w Szwecji solone oraz do barwienia napojw alkoholowych . Kwiaty s uywane w kosmetyce . W medycynie ludowej uywana jest miazga z drewna, kora i licie do leczenia chorb skry, na rany i do przemywania chorych oczu. Odwary z modych gazi i kory s stosowane do leczenia skry prosit i cielt . Kora podana wewntrznie wykazuje dziaanie uspokajajce, cigajce, przeciwreumatyczne, moczopdne i poprawia przemian materii . Odwar stosujemy w nerwicach wegetatywnych . w zawrotach gowy, w reumatyzmie, w wyrzutach skrnych .

w otyoci, w ischiasie, w stwardnieniu rozsianym i w padaczce . CZERENIA Cerasus avium Moench (Prunes avium L.) Czerenia jest drzewem i naley do rodziny Rowatych . Wystpuje w stanie naturalnym w Europie i w Azji pnocno-zachodniej . Wyhodowano wiele odmian uprawnych . Owoce czereni s nie tylko bardzo smaczne, ale rwnie bogate w witaminy (C. A. BI . BZ . PP) oraz w sole mineralne (potas, fosfor, wap, elazo, magnez i jod) . Czerenie wykazuj dziaanie oczyszczajce, odtruwajce, przeciwreumatyczne, moczopdne, rozwalniajce, odwieajce, regulujce prac odka, ledziony i wtroby, remineralizuj4ce, krwiotwrcze, zwikszajce odporno . poprawiajce funkcjonowanie gruczow wydzielania wewntrznego. Najwiksze waciwoci lecznicze maj wiee owoce i sok ze wieych owocw. Najlepiej przeprowadzi w lecie kilkudniow monodiet oczyszczajc, poprzedzon monodiet zboow . Guma z czereni i z wini jest stosowana przy wrzodach odka, rwnie w przypadku zmian rakowych . CZERNIEC GRONKOWCOWY Actaea spicata L . Czerniec jest bylin i naley do rodziny Rowatych . Wystpuje w grskich lasach bukowych . Jagody s trujce . W lecznictwie uywamy korzenia czerca . W maych dawkach jest stosowany jako rodek wykrztuny w astmie i w krztucu, a w wikszych jako rodek wymiotny i rozwalniajcy w przypadku koniecznoci szybkiego oprnienia przewodu pokarmowego. Zewntrznie stosowany jest w chorobach skry . CZOSNACZEK POSPOLITY Alliaria officinalis Andrz. Czosnaczek jest bylin i naley do rodziny Krzyowych . Wystpuje w Europie i w Azji . W Polsce jest bardzo pospolitym chwastem miejsc zacienionych . Posiada charakterystyczny czosnkowy zapach i ostry, palcy smak . Od dawna jest znan rolin lecznicz i przyprawow . Uywamy wieego ziela i soku . Wykazuje dziaanie stymulujace, rozkurczowe, dezynfekujace, przeciwpasoytnicze i przeciwgrzybicze . Jako przypraw stosujemy tak jak czosnek : do zup, sosw, do plackw ziemniaczanych, do past twarogowych, do saatek warzywnych i do misa . Jest zioem stosowanym w wiosennej kuracji oczyszczajacej, w chronicznych nieytach jelit, przeciw pasoytom jelitowym, w stanach zapalnych i w grzybicach skry. CZOSNEK POSPOLITY Allium sativum L . Wygld roliny Czosnek jest bylin i naley do rodziny Liliowatych . Pod ziemi wytwarza kulist cebul zoon, o rednicy okoo 4 cm, z nielicznymi nitkowatymi korzeniami przybyszowymi. Z cebuli wyrasta prosta, sztywna odyga do 80 cm wysoka z obejmujcymi j pochwiaste limi, rwnowskimi, paskimi okoo 1 cm szerokimi, ostro zakoczonymi . Na

szczycie odygi znajduje si kulisty kwiatostan w postaci pozornego baldachu otulony przed kwitnieniem boniast 163 161 okryw. Kwiatostan skada si z drobniutkich cebulek przybyszowych oraz drobnych rowo-biaych kwiatw. Owocem jest torebka, ale nie zawiera ona nasion : czosnek rozmnaa si wycznie wegetatywnie z cebulek przybyszowych w kwiatostanie lub przez podzia cebuli podziemnej . Kwitnie od lipca do sierpnia . Caa rolina po uszkodzeniu wydziela ostry, przenikliwy, charakterystyczny zapach . Wyst?powanie, pochodzenie i historia roliny Od czasw przedhistorycznych, przynajmniej od 5000 lat - czosnek jest rolin powszechnie znan i stosowan jako warzywo, przyprawa i lek w Tradycyjnej Medycynie Chiskiej i w caej Azji, w Afryce, w basenie Morza Srdziemnego i u Sowian . W czasach . gdy nie znano antybiotykw by powszechnie uywany do leczenia chorb zakanych takich jak epidemie cholery, duru brzusznego, duru plamistego i grypy . Czosnek ma t przewag nad antybiotykami, e nie daje skutkw ubocznych i drobnoustroje nie uodporniaj si na jego dziaanie . Dioskurides poleca czosnek na astm, taczk, wysypki skrne, biegunk, hemoroidy i robaki (,.wypdza tasiemca"). W przeszoci by uwaany rwnie za zioo magiczne. Noszone przy sobie zbki czosnku miay chroni przed zymi duchami, urokami (dzieci) oraz przed wrogami . W polskiej medycynie ludowej by stosowany od dawna w przypadkach chorb grnych drg oddechowych, w katarze, w kaszlu, w chorobach zbw, do zwalczania pasoytw przewodu pokarmowego oraz w chorobach zakanych, w cholerze, w czerwonce . w taczce i w febrze . Uwaano, e jest dobrym rodkiem zapobiegawczym w chorobach epidemicznych . Mona stwierdzi, e czosnek pomg przetrwa wielu narodom i cywilizacjom, szczeglnie w krajach o gorcym klimacie, gdzie bakterie, pasoyty i inne drobnoustroje chorobotwrcze mno si w zastraszajcym tempie. Czosnek nie tylko je niszczy, ale zwicksza naturalna odporno organizmu czowieka . Czosnek jest powszechnie stosowan przypraw . Dodaje si go do misa, wdlin, pasztetw, do urku, do barszczu, do zupy fasolowel i grochowej, do sosw, do szpinaku, do saatek, do kiszenia ogrkw i barszczu . Przykry zapach czosnku mona zagodzi jedzc wie na pietruszki, selera, estragonu . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Czosnek rozmnaa si wycznie wegetatywnie . Gwk czosnku dzielimy na poszczeglne zbki, ktre wsadzamy jesienia do ziemi, w padzierniku lub w listopadzie . Niektre odmiany czosnku, np. grski, mona sadzi wczesn wiosn na przeomie marca i kwietnia . Zbki czosnku sadzi si w rozstawie 6 x 30 cm na gboko 5-8 cm . Cebule naley wykopa wczenie, gdy licie zaczynaj kn, gdy opnienie zbioru powoduje, e gwki rozpadaj si na drobne zbki .

Czosnek jest niezastpion rolin w ogrodzie biodynamicznym . Posadzony razem z innymi rolinami chroni je przed rnymi chorobami, szczeglnie grzybowymi, a take wpywa dodatnio na ich zapach . Jeeli ukorzeniamy roliny, na przykad pelargonie, dobrze jest wcisn w ziemi wok sadzonek plasterki czosnku, ktry chroni je przed chorobami i wwczas atwo si ukorzeniaj . Gnojwk z czosnku (50 g rozdrobnionych zbkw na 10 litrw wody spryskujemy gleb i roliny przeciwko chorobom grzybowym i pasoytom . Surowce lecznicze Podstawowym surowcem s wiee cebule . Wszelkie preparaty, szczeglnie bezwonne s mao skuteczne . Czosnek ma smak ostry i charakter osuszajacy, bardzo goracy . Podstawowe substancje lecznicze Czosnek zawiera olejki eteryczne . wrd ktrych wyrniaj si zwizki zawierajce siark, lotne zw. f fitocydami o dziaaniu bakteriobjczym silniejszym od fenolu, sublimatu i peniciliny . Zawiera rwnie f fitosterole . f lawonoidy, luzy i pektyny, enzymy, witamin C, witaminy z grupy B i sole mineralne . 165 166 Dziafanie Czosnek jest lekiem o wszechstronnym dziaaniu . Wykazuje dziaanie bakteriobjcze, niszczy liczne drobnoustroje, drode, grzyby, wirusy. Zabija pasoyty jelitowe, zwaszcza glisty i owsiki, a nawet obezwadnia tasiemce . Wywiera znaczce dziaanie na przewd pokarmowy, zwiksza wydzielanie sokw trawiennych, pobudza wytwarzanie ci i uatwia jej przepyw, wzmaga przyswajanie pokarmw . hamuje nadmiern fermentacj i uatwia odejcie gazw. Dziaa rwnie leczniczo naukad oddechowy, niszczy bakterie, zmniejsza skurcze i stan zapalny, pobudza wydzielanie luzu, uatwia odkrztuszanie i agodzi uczucie dusznoci . Dziaa rwnie na ukad kraenia, obnia cinienie krwi, zwalnia puls i zwiksza si skurczu . Wykazuje dziaanie przeciwmiadycowe, obnia poziom cholesterolu i kwasw tuszczowych we krwi, stwierdzono rwnie dziaanieprzeciwcukrzycowe, przeciwreumatyczne, przeciwnowotworowe i wzmacniajace . zwikszajce ogln odporno organizmu . Stosowanie Nie jest moliwe wymienienie wszystkich chorb, na ktre dziaa czosnek . Doustnie czosnek stosowany jest w bezsocznoci, w podostrym i przewlekym nieycie jelit, w biegunce, zwaszcza u dzieci, spowodowanej zakaeniem pokarmowym, w skurczach jelit, w atonii jelit, we wzdciach, w stanach po leczeniu czerwonki bakteryjnej i czerwonki pezakowatej, w robaczycy. Rwnie w reumatoidalnym zapaleniu staww, w nadcinieniu, w miaidiycy, w nieycie oskrzeli, w rozszerzeniu oskrzeli, w rozedmie puc, w stanach roUch i w grulicy puc . Zewnetrznie stosuje si czosnek w ropnych zapaleniach garda, dzise i migdaw, w anginie, w rnych uszkodzeniach skry, w odleynach,

w ropnych i zapalnych stanach skry, zwaszcza spowodowanych przez gronkowca zocistego, w ylakach odbytu, w rzsitkowicy, drodycy i grzybicy pochwy . Przeciwwskazania Czosnek nie jest toksyczny dla czowieka . Nie jest jednak wskazany dla osb z niskim cinieniem, krwi, w ostrym nieycie oadka, ze wzgldu na dziaanie rozgrzewajce . Nie powinien by naduywany przez kobiety w ciay i matki karmiace . W przypadku ortodoksyjnych wegetarian to samo zastrzeenie jak w przypadku cebuli . Postpowanie praktyczne CZOSNEK WIEY Przygotowanie leku. Jednorazowo przygotowuje si 3-6 zbkw czosnku. Naley go obra, pokroi w cieniutkie plasterki lub w drobn kostk ewentualnie zetrze lub zmiady . Stosowanie. W przypadku inf ekcji grnych drg oddechowych, szczeglnie ropnych zmian w obrbie jamy nosowo-gardowej, mas czosnkow naley posmarowa kromki chleba z masem i zjada na kolacj i na niadanie ujc dokadnie kady ks . Na kocu posiku zje yk posiekanej natki pietruszki lub selera, lub estragonu . W przypadku pozostaych dolegliwoci wewnetrznych ukad pokarmowy, ukad krwionony wyej wymienion porcj przygotowanego leku mona pokn przed posikiem i popi wod . Przygotowan papk z czosnku zmiadonego smarujemy skr w przypadku trdziku i nakadamy na brodawki, kurzajki i odciski . Jeeli zmiany skrne s zaognione, papk rozsmarowujemy na gazie i przykadamy do skry gaz, aby wykorzysta fitocydy czosnku i unikn jego silnego dranicego dziaania . NALEWKA CZOSNKOWA Przygotowanie leku 200 g czosnku zetrze na tarce lub zmiady, doda 300 ml wdki i pozostawi na kilka dni w zakrconym soiku, w ciepym miejscu, czsto wstrzsajc . Odcedzi i przechowywa w chodnym miejscu . Stosowanie Przyjmowa lek 3-9 razy dziennie przez miesic, pniej zrobi przerw na dwa tygodnie . Od 3 do 20 kropli doda do kieliszka wody i wypi przed posikami i przed snem . Jednorazow dawk naley stopniowo zwiksza, co jest szczeglnie wane 167 16S u osb wraliwych . Lek stosuje sio w chorobach wewntrznych podanych powyej . Jest on szczeglnie skuteczny w przypadku reumatyzmu stawowego i mioniowego . i w spadku odpornoci . WYCIAC OLEJOWY Przygotowanie leku . 100 g obranych i zmiadonych zbkw czosnku zala 200 ml dobrej oliwy i pozostawi w ciepym i ciemnym miejscu na kilka dni . Czsto wstrzsa . Soik powinien by zakrcony. Doda 5 kapsuek witaminy E i wymiesza . Gotowy lek przechowywa w chodnym miejscu . Stosowanie . Lek stosuje si do smarowania i okadania rnych uszkodze i zakae skry . W przypadku ylakw odbytu regularnie, przez tydzie przykada na noc wacik nasycony wycigiem

olejowym. Przed zabiegiem odbyt umy w naparze z zi lub lepiej wzi nasiadwk zioow (przetacznik, bukwica, orzech woski. db) . LEWATYWA PRZECIW OWSIKOM Przygotowanie leku . 2-3 zbki czosnku zmiksowa z 1 szklank ciepej wody. Stosowanie . Wprowadzi pyn do odbytnicy i utrzyma kilka minut. Powtrzy zabieg 2-4 razy. Jest to sposb nietoksyczny . Mona stosowa rwnie u maych dzieci . Lewatywa czosnkowa jest skuteczna rwnie w zapaleniu odbytnicy u dorosych . CZYCICA WIELKOKWIATOWA Calamintha yrandiflora (CC vulgaris L ., C. officinalis Mnch.) Czycica jest bylin i naley do rodziny Wargowych . Czycica wielkokwiatowa jest rolin uprawn . W Polsce w stanic naturalnym wystopuj gatunki o waciwociach leczniczych, pospolita czycica storzyszek (CC vulyaris L . = CC clinopodium Moris) i czycica lekarska (CC officinalis Mnch.) . Licie czycicy zawieraj olejki kamforopodobne , ktre dziaaj orzewiajco ; stosujemy we wzdciach . w kolce i w kaszlu . Okady z ziela stosujemy na stuczenia . CZYCIEC BOTNY Stachys palustris L . Czyciec jest bylin i naley do rodziny Wargowych . W Polsce jest rolin pospolit . Ronie w mokrych zarolach, w rowach i na polach . Wykazuje dziaanie antyseptyczne, rozkurczowe, goi rany . Uywamy czci naziemnych . Rolina zawiera ty barwnik i moe by stosowana do pukania wosw . DAtBRWKA ROZOGOWA Ajuya reptans L. Dbrwka jest bylin i naley do rodziny Wargowych . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Wystpuje w stanie naturalnym w miejscach wilgotnych i zacienionych, w lasach i zarolach, na glebie yznej. Jest rwnie rolin ozdobn i wyhodowano wiele odmian uprawnych . Ma pikne kwiaty i licie . Szybko ronie i jest nisk rolin okrywow. W lecznictwie uywane s suszone licie . Ziele dziaa oczyszczajco, napar obnia cinienie krwi, dziaa przeciwkrwotocznie, a zewntrznie ziele uywane jest na siniaki, przy owrzodzeniu ust, do zmywania skry w widzie i na porost wosw . Uwaa si, e ma sabe dziaanie narkotyczne . W medycynie ludowej stosowano dbrwk jako lek przeciwgorczkowy i zewntrznie do leczenia skry w przypadku ropiejcych ran i do kpieli wzmacniajcych mae dzieci . DALB SZYPUKOWY, BEZSZYPUKOWY I GALASOWY Quercus robur L.. Q. sessilis Ehrh. . Q. in fectoria Db jest duym drzewem liciastym i naley do rodziny Bukowatych . Wystpuje w lasach w caej prawie Europie, w Polsce do wysokoci 700 m n.p.m. W Polsce ronie rwnie db bezszypukowy (QG sessilis Ehrh.), ktry dostarcza rwnowartociowego surowca .

169 170 W lecznictwie uywa si suszonej kory z modych pni i gazek dbu. Dziaa ona przeciwbiegunkowo, bakteriobjczo i hamuje krwawienia. Wewntrznie stosuje si w przypadku biegunek, zatru pokarmowych, w przewlekych nieytach odka i jelit . Zewntrznie stosuje si do pukania jamy ustnej i garda, w przypadku infekcji i stanw zapalnych, na odmroenia i oparzenia skry, na owrzodzenia ylakowate, na hemoroidy, do lewatywy w stanach nieytowych i zapalenia jelita grubego, do irygacji pochwy. W Turcji i Syrii ronie dabgalasowy 2. in fectoria), ktry dostarcza dbianek zwanych galasami, z ktrych sporzdza si nalewk stosowan do pdzlowania przy krwawieniu z dziase i pukania garda w anLnie. DERE WACIWY Corms mas L. Dere jest duym krzewem lub maym drzewem dorastajcym do 10 metrw wysokoci i naley do rodziny Dereniowatych . Ronie w Europie i w Azji . Dere jest czsto uprawiany jako rolina ozdobna. W uprawie s inne gatunki derenia .Owoce s jadalne i nadaj si do bezporedniego spozycia i na przetwory . W celach leczniczych uywa si wieych i suszonych owocw oraz sok z owocw derenia. Stosuje si w awitaminozach, w niedokrwistoci. w zaburzeniach przemiany materii, w chorobach skry . w uszczycy, w przewlekych nieytach odka i jelit, w biegunce, w czerwonce . w chorobach goraczkowych, w febrze . DOGL> DA WIELKA Grindelia robusta Nutt. Doglda jest bylin i naley do rodziny Zoonych. Pochodzi z Ameryki Pnocnej . W Polsce bywa uprawiana w ogrdkach przydomowych jako rolina ozdobna . W celach leczniczych uywa si suszone kwitnce wierzchoki pdw dogldy. Rolina pachnie aromatycznie i ma smak gorzki, korzenny. Ziele dogldy wykazuje dziaanie rozkurczowe na minie gadkie oskrzeli i przewodu pokarmowego, co powoduje ustapienie blu, zwaszcza brzucha. Uatwia rwnie oczyszczanie organizmu z flegmy, uatwia odkrztuszanie . Stosuje si dogld w zapaleniu garda, krtani, tchawicy i oskrzeli, zwaszcza u dzieci i osb starszych, w astmie, w pylicy puc, w rozedmie puc, w uciliwym kaszlu przy grulicy oraz w chorobach drg moczowych. Zewntrznie stosuje si w chorobach skry, zwaszcza w alergiach u osb nadwraliwych . W krajach macierzystych . w Ameryce Pnocnej doglda stosowana jest w przewlekym gocu stawowym i micniowym oraz w biaaczce . DRAPACZ LEKARSKI Cnicus benedictus L. Wi lad roliny Drapacz jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Zoonych. Rolina z wygldu przypomina oset . odyg ma wzniesion, do 90 cm wysok . nieregularnie picioktn,

podunie bruzdowan, pokryt lepkimi, odstajcymi woskami, silnie rozgazion . Licie przyziemne s due, do 30 cm dugie, ogonkowe, w zarysie podunie lancetowate. Blaszki liciowe nieregularnie zatokowatowrbne, na brzegach kolczasto zbkowane . Kady wycinek zakoczony jest kolcem . Licie odygowate s mniejsze . bezogonkowe, nasad obejmuj odyg i spywaj po niej listewkowate. Kwiaty zebrane w due kolczaste koszyczki o tej koronie . Kwitnie od lipca do wrzenia . Odznacza si charakterystycznym aromatem . W stepowanie, pochodzenie i historia roliny Ojczyzn drapacza lekarskiego jest Europa poudniowa i obszar od Kaukazu, przez Syri i Iran, po Afganistan . Zosta zawleczony i zadomowi si w Europie rodkowej, w poudniowych rejonach byego Zwizku Radzieckiego, w pnocnej Afryce, w poudniowej czci Ameryki Pnocnej, w Chile, w Argentynie i w Urugwaju . 171 172 W redniowieczu drapacz nalea do bardzo cenionych rolin leczniczych i by uprawiany we wszystkich klasztorach . acisk nazw mona przetumaczy .bogosawiony rodek opatrunkowy" . W Polsce drapacz bywa uprawiany na plantacjach i udaje si dobrze . Drapacz jest skadnikiem niektrych likierw . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Drapacz jest uprawiany z nasion. Ziele drapacza cina si przed cakowitym rozwiniciem si koszyczkw w lipcu i w sierpniu, i suszy na powietrzu w cieniu . Surowiec leczniczy Podstawowym surowcem jest suszone ziele drapacza . Ma on smak bardzo gorzki, charakter zimny, osuszajcy. Podstawowe zwizki lecznicze W drapaczu wykryto zwizki pochodne germakranu zwane kardolinami, wrd ktrych znajduje si znana wczeniej knicyna o gorzkim smaku, ktre wykazuj aktywnoprzeciwbiaaczkowa ; zwizek o dziaaniu antybiotycznym - dodekanotetraine: olicetyleny laktonowe, ligniny, garbniki, f lawonoidy, ywice, luzy, lady olejku eterycznego i do 12% soli mineralnych. Dziaanie Substancje goryczowe drani zakoczenia nerww w kubkach smakowych i zwikszaj wydzielanie liny i soku odkowego, szczeglnie kwasu solnego i usprawniaj trawienie biaka, poprawiaj aknienie i trawienie u osb cierpiacych na brak apetytu, natomiast u osb, u ktrych procesy trawienia przebiegaj prawidowo efekt pobudzenia jest niewielki. Drapacz wykazuje rwnie waciwoci odkaajace, zwiksza wydalanie moczu, reguluje przemiano materii, dziaa oczyszczajce, przeciwkrwawnicowo i mineralizujaco . Stosowanie Drapacz jest stosowany przede wszystkim w chorobach przewodu pokarmowego . Napar lub odwar z ziela podaje si w braku apetytu,

w bezsocznoci, we wrzodach odka i dwunastnicy, w przewlekych chorobach watroby, w taczce, w kamicy ciowej, w stanach nieytowych bon luzowych przewodu pokarmowego, w trudnociach w przyswajaniu pokarmu, we wzdsciach spowodowanych nadmiernym rozwojem nieprawidowej flory bakteryjnej . Przetwory z drapacza polecane s osobom starszym cierpicym na zanikowy nieyt bony luzowej odka, a nawet pomocniczo w chorobie nowotworowej. Zaleca si rwnie przetwory z drapacza osobom anemicznym i wycieczonym, rekonwalescentom, w wadliwej przemianie materii przy demineralizacji organizmu, w astmie i w zaf legmieniu drg oddechowych . Wycigi z ziela stosowane s doustnie w stanach zapalnych skry, w trdziku, w czyracznoci, a nawet w skazie limfatycznej u dzieci . Zewnctrznie w postaci okadw stosujemy drapacz na wrzody, czyraki, zapalenie skry, trdzik z wysypk alergiczn i na odmroenia . Przeciwwskazania W wikszych dawkach drapacz wywouje nudnoci, wymioty i biegunk . Postpowanie praktyczne ODWAR Z ZIELA DRAPACZA Przygotowanie leku. 2 yki ziela drapacza zala 1 szklank gorcej wody i gotowa pod przykryciem, na bardzo sabym ogniu przez S minut, odstawi na 10 minut do nacignicia, przecedzi . Stosowanie . Podzieli lek na porcje i pi 30-60 minut przed kadym posikiem, jako lek zwikszajcy apetyt i usprawniajcy trawienie i przyswajanie pokarmw . Taki sam odwar wypi porcjami midzy posikami, jako lek wzmacniajcy i poprawiajcy przemian materii . Stosowa mona rwnie zewntrznie do okadw w przypadku wyej wymienionych chorb skry. sM 173 171 WINO Z DRAPACZEM Przygotowanie leku . Do butelki biaego, wytrawnego wina gronowego wsypa 4 yki ziela drapacza . 1 yk ziela krwawnika, i 1 yk lukrecji i pozostawi na 7 dni w ciemnym miejscu . Czsto wstrzsa . Przecedzi . Stosowanie . Pi po maym kieliszku 30 minut przed posikami, jako lek odkowy, lub midzy posikami i przed snem, jako lek wzmacniajcy. DRIAKIEW PODGRYZIONA Scabiosa succisa L. Driakiew jest bylin i naley do rodziny Szczeciowatych . Rolina ronie w Polsce na mokrych i kwanych kach . Dawniej bya uywana jako codzienna herbata czyszczca krew i wzmacniajca. Zielc ma smak cigajcy i gorzki . Licie i ziele dziaa wzmacniajaco na oadek, poprawia apctyt i trawienie, a take oczyszczajce i moczopdnie . Zewnctrznie dziaa krwiotamujaco i przeciwblowo, stosuje si na stuczenia, na wrzody, w zapaleniu gruczow .

w przypadku wierzbu i na wysypki skrne . Korze driakwi dziaa wzmacniajce, powlekajce, przeciwkurczowo, wykrztunie i moczopdnie . Stosuje si w chorobach puc, w nieytach drg oddechowych, w zazibieniach, w gorczce, w kaszlu, w katarze . w astmie, w dolegliwociach kobiecych, w chorobach macicy. w zaburzeniach miesiczkowania, w biaych upawach, w padaczce . w kolce jelitowej, w biegunce, w glicie ludzkiej, w puchlinie wodnej. DRODE PIWNE I PIEK.. A RNICZE Saccharom yces ceruisiae Meyen. Drode s grzybami, workowcami i nale do rodziny Drodowatych. S gatunkiem kosmopolitycznym, i wystpuj wszdzie . S hodowane i uywane w piekarnictwie, w gorzelnictwie, w browarnictwie i w gospodarstwie domowym . Zawieraj bardzo duo witamin z grupy B, ktre s niezbdne do prawidowego funkcjonowania caego organizmu, a zwaszcza systemu nerwowego, wosw i skry. Wikszo witamin z grupy B, w warunkach fizjologicznych, jest syntetyzowana w jelicie grubym przez bakterie fermentacyjne (B Z . B3 czyli niacyna . H czyli bityna . B12 . kwas pantotenowy, PARA czyli kwas p-aminobenzoesowy . B 8 czyli inozytol. B q czyli cholina . W przypadku nieprawidowej fermentacji w jelicie grubym i w przypadku objaww niedoboru witamin z grupy B (niepokj, depresje, zmczenie, zapominanie si, niezdolno do koncentracji, kopoty z oczami, ze skr i z wosami, otyo naley przeprowadzi kuracj drodami . Przez kilka kolejnych dni naley spoywa 2-3 dag drody . Przed spoyciem drode naley oywi przez wymieszanie ich z odrobin miodu i wody . Po kilku godzinach naley zala je niewielk iloci wrztku i wypi na pusty odek . Przede wszystkim naley zadba o prawidow f ermentacj w jelitach, czyli wyeliminowa cukier i produkty zwierzce, zwaszcza tuszcze i wprowadzi duo zielonych i kiszonych warzyw, oraz penych zb . DYMNICA POSPOLITA Fumaria of ficin alis L. Dymnica jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Makowatych . Pierwotnie wystpowaa w Europie i w Azji, a obecnie zawleczona jest rwnie do Ameryki . W Polsce jest pospolitym chwastem pl i ogrodw. W celach leczniczych uywa si caych czci nadziemnych roliny, zbieranych i suszonych w okresie kwitnienia . Ziele dymnicy dziaa rozkurczowe na mienie gadkie jelit, drg ciowych, drg moczowych i cian naczy krwiononych, a take reguluje wytwarzanie ci przez wtrob oraz jej przepyw do dwunastnicy . Stosuje si dymnic rwnie w chorobach watroby i drg ciowych, w niewydolnoci wtroby, zwaszcza w stanach zapalnych i po zabiegach chirurgicznych, w kolce watrobowej, w nadmiernym wytwarzaniu ci, w kamicy ciowej, w blach brzucha, w nieregularnych wyprnieniach i w migrenie. 175 176

DYNIA ZWYCZAJNA Cucurbita pepo L. Dynia jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Dyniowatych . Ojczyzn dyni s ciepe rejony Ameryki . Do Europy przywdrowaa po odkryciu Ameryki przez Kolumba . Obecnie uprawia si wiele odmian dyni, w wielu krajach, rwnie w Polsce . Waciwoci lecznicze wykazuj gwnie odmiany dyni o miszu pomaraczowym. W celach leczniczych stosuje si misz dyni, sok dyni, wywar z miszu i wiee nasiona dyni . Mi sz gotowany z kasz jaglan i sok stosuje si w zaburzeniach przemiany materii . w cukrzycy, w obrzrkach spowodowanych niewydolnoci serca . nerek i pcherza moczowego, w nadcinieniu . w zaparciach. Swiee nasiona dyni wykazuj dziaanie przeciwrobacze, poraaj ukad nerwowy pasoytw i s absolutnie nietoksyczne dla czowieka . Naley spoy 150-250 g wieych nasion dyni w dwu porcjach w odstpie 30 minut, w przypadkach tasiemca uzbrojonego, tasiemca nieuzbrojonego, tgoryjca dwunastnicy, glisty ludzkiej i owsikw. Po 2-3 godzinach naley przyj dwie yki oleju rycynowego. Dzieciom w zalenoci od wieku podaje si 30-100 g nasion i 1-2 yeczek oleju rycynowego . Kuracj mona powtrzy po dwch, trzech dniach. DYPTAM JESIONOLISTNY (GOREJCY KRZAK MOJZESZA) I OWOSIONY Dictamnus albus L., D. dasycarpus Dyptam jesionolistny jest bylin i naley do rodziny Rutowatych . W Polsce, w stanie naturalnym wystpuje rzadko, w poudniowej czci niu, i jest pod ochron . Jest uprawiany jako rolina ozdobna i czasem dziczeje . Pachnie intensywnie, wydziela palne opary i w czasie upau ulega samozapaleniu . Z uwagi na pomaraczowy zapach licie s dodawane do mieszanek zapachowych (potpourri) . Jest rwnie zioem kosmetycznym . 1 Napar z lici pomaga w dolegliwociach nerkowych, nalewka z lici i kwiatw w blach reumatycznych . Korze dziaa wzmacniajce, rozkurczowe, wykrztunie, moczopdnie i przeciwrobacze. Odwar jest stosowany w nieytach przewodu pokarmowego, w nerwicy odka, w kurczach i we wzdciach . Odwar z korzenia i z nasion ma zastosowanie w kamicy moczowej, w celu pobudzenia miesiczki, w krwawieniach macicznych, w kurczach, w biaych upawach i w histerii . W wikszych dawkach jest toksyczny (dyktamina), naley unika stosowania w czasie ciy. Kora dyptamu owosionego (Dictamnus dasycarpus) wykazuje dziaanie ochadzajce i przeciwbakteryjne . DZIEWANNA WIELKOKWIATOWA . KUTNEROWATA I DROBNOKWIATOWA Verbascum thapsiformeSchrad, V. plomoides, VV thapsus Dziewanna wielkokwiatowa jest rolin dwuletni i naley do rodziny Trdownikowatych . Wystpuje w caej Europie, z wyjtkiem kracw pnocnych, w Azji Mniejszej i w Afryce Pnocnej . Jest rolin lecznicz znan od staroytnoci . Pisali o niej Pliniusz

i Dioskorides. Bya rwnie rolin obrzdow. Podobne waciwoci lecznicze wykazuj inne gatunki dziewanny. Do celw leczniczych uywamy suszonych kwiatw dziewanny . mieszanki suszonych kwiatw i lici, suszonych lici oraz ekstraktu olejowego z kwiatw . Dziewanna dziaaprzeciwzapalnie i odfleg: miajaco na bony luzowe ukadu oddechowego, jamy ustnej, garda, oskrzeli, odka. jelit i drg moczowych, a take przeciwwirusowe, napotnie, moczopdnie, gojce, odmikczajce, uatwia odkrztuszanie. Stosujemy dziewann w chorobach ukadu oddechowego. w cikim suchym kaszlu ze skapa wydzielina, w zapaleniu oskrzeli, w kokluszu, w astmie, w grulicy, w stanach zapalnych garda. Ekstrakt olejowy stosujemy w blach uszu, na hemoroidy, na rany i na egzemy. 177 178 DZIEWICIORNIK BOTNY Parnassia palustris L. Dziewiciornik jest bylin i naley do rodziny Skalnicowatych . W Polsce jest rolin pospolit . Ronie w skupiskach na mokrych kach i na bagnach, na niu i w grach a po pitro alpejskie . By bardzo popularnym zielem, o czym wiadcz liczne, ludowe nazwy. Gralki nosiy kwitnc rolin, aby zaskarbi sobie mio ukochanego . W lecznictwie jest uywane cae ziele z kwiatem i z korzeniem . Wykazuje dziaanie pobudzajce serce i nerwy, przeciwkrwotoczne i cigajce. Odwar jest lekiem w blach i w nerwicy serca, w stanach podniecenia nerwowego, w krwawieniach wewntrznych, w zgadze, w kurczach odka, w biegunce, w zaparciach, w niedomodze wtroby, w padaczce . Odwar z korzenia leczy zapalenie spojwek . DZIEWISI BEZODYGOWY Carlina acaulis L. Dziewisi jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w rodkowej Europie . W Polsce jest pod ochron . W przeszoci by bardzo cenionym lekiem. Stosowano go w uporczywych wyrzutach skrnych, w liszajach i w okresie morowego powietrza (dumy. Korze jest skadnikiem zi szwedzkich . Dno kwiatowe jest jadalne na surowo lub ugotowane, przyprawione sol . czosnkiem i pieprzem . Dziewisi wykazuje dziaanie wzmacniajce, przeciwbakteryjne, przeciwgorczkowe i napotne . DZIGIEL LENY I CHISKI Angelica siluestris L ., A . sinensis Dzigiel jest bylin i naley do rodziny Baldaszkowych . W Polsce jest rolin pospolit. Ronie na dobrej glebie w miejscach wilgotnych, w rowach i w zarolach . Jest znany od dawna . Znaleziono go w wykopaliskach z neolitu w Szwajcarii i w Polsce w Biskupinic . 1 W lecznictwie uywany jest korze w postaci naparu i nalewki . Ziele dziaa wzmacniajce, oczyszczajce, moczopdnie i napotnie. Jest stosowany w oglnym osabieniu, w poogu, na wzmocnienie nerww i odka, w niestrawnoci, we wzdciach, w biegunce, w robaczycy,

w puchlinie, w zaf legmieniu puc, a take by stosowany w cholerze, w odrze, w ospic i w ponicy. Dzigiel chiski (A. sinensis) jest jednym z najwaniejszych zi wzmacniajcych. Wzmacnia krew, pobudza krenie, dziaa oczyszczajce i pobudzajco na wtrob, obnia cinienie krwi, dziaa przeciwblowo i przeczyszczajce . Jest wspaniaym lekiem dla kobiet, skutecznym w zaburzeniach ginekologicznych, w nieregularnym miesiczkowaniu, w blach miesiczkowych, w osabieniu po porodzie, w anemii, w dolegliwociach klimakteryjnych . Jest rwnie dobrym rodkiem wzmacniajcym dla mczyzn . DZIURAWIEC ZWYCZAJNY (WIT TOJASKIE ZIELE) Hyperieum perforatum L.. (H. humifusum L.. H. maculatum Cr., H. acutum Mnch.) Wy9lgd roliny Dziurawiec jest bylina i naley do rodziny Dziurawcowatych . Dziurawiec wystpuje w skupiskach. odyg ma sztywn, wzniesion, nag, do ou cm wysok . W dolnej czci zdrewnia, w grnej z dwoma przeciwlegymi eberkami, obf icie rozgazion . Licie s niewielkie . do 3 cm dugie. naprzeciwlege, bezogonkowe, caobrzegie eliptyczne lub lancetowate . Ogldane pod wiato wykazuj janiejsze . przewiecajce punkty robice wraenie dziurek . Std wywodzi si polska i aciska (perforatum) nazwa roliny. Te przewiecajce punkty s maymi zbiornikami olejku . Ponadto na brzegach, zwaszcza u szczytu, a czciowo i na powierzchni s widoczne czarno-purpurowe lub janiejsze gruczoy wydzielnicze . Kwiaty s zebrane w szczytowe baldachogrona . S one promieniste, o rednicy do 3 cm, o koronie pomaraczowe-tej . 179 ISO Owocem jest torebka, ktra zawiera bardzo liczne, bardzo drobne nasiona. Dziurawiec kwitnie od koca czerwca (od w . Jana i zwany jest powszechnie witojaskim zielem do wrzenia. Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Dziurawiec w stanie naturalnym wystpuje w caej Europie, w Azji zachodniej, w Chinach, w Afryce pnocnej, w Ameryce Pnocnej i na Wyspach Kanaryjskich . Jest rolin pospolicie spotykan w widnych lasach, na krzaczastych stokach, na skaach, na miedzach, na suchych kach i na pastwiskach, na wrzosowiskach, nad rzekami, na ugorach i na przydroach - od nizin po pitro podalpejskie . Dziurawiec w Polsce jest rolin pospolit. Oprcz dziurawca zwyczajnego wystpuj w Polsce pospolicie inne gatunki dziurawca wykazujce waciwoci lecznicze . Naley do nich dziurawiec rozesany (H. humifusum L.), drobny, dorastajcy do 25 cm wysokoci, dziurawiec czteroboczny (H. maculatum Cr. syn. H. quadranyulum L.) i dziurawiec skrzydekowaty (H. acutum Mnch. syn. H. tetrapterum Fr.) o janiejszych kwiatach, wystpujcy w miejscach mokrych, raczej na niu, rzadziej w grach . Nie posiada waciwoci leczniczych dziurawiec kosmaty (H. hirsutum

L.), ktry jest wyszy od dziurawcw leczniczych, dorasta do jednego metra wysokoci, kwiaty ma jasnote z dugimi dziakami kielicha, posiada odyg i licie owosione . Jest pospolity w poudniowej czci Polski na niu i w grach . Od najdawniejszych czasw by lekiem znanym i cenionym . Szcztki dziurawca znaleziono w wykopaliskach w Biskupinie . Dziurawiec powszechnie by i jest uwaany za lek uniwersalny . Znany by i stosowany w staroytnoci i w redniowieczu . Pisz o nim Hipokrates. Dioskurides . Paracelsus . Awicenna, Albert Wielki i w. Hildegarda . W czasie wojen krzyowych by uywany do leczenia ran. Wierzono, e wypdza ze duchy i zmuszano obkanych do picia dziurawca. Stosowano go jako lek w taczce i w histerii . Powszechnie jest uwaany za wite ziele. W Polsce i w krajach anglosaskich jest nazywany zielem witego Jana . Stare wierzenia ludowe kojarz balsamiczny, krwisty sok z dziurawca z krwi Zbawiciela. Jedna z legend mwi, e ulubiony ucze Pana, wity Jan . stojc pod krzyem zbiera roliny zbroczone jego krwi, aby podarowa je jako bezcenny lek dla zbolaej ludzkoci . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego W ogrdku przygotowanym lub na dziace uprawiamy dziurawiec w miejscu, gdzie moe pozosta przez kilka lat . Mona go umieci wrd rolin ozdobnych, gdy przez okoo 3 miesice kwitnie obficie tworzc pikn, jaskraw pomaraczowot plam . Stanowisko powinno by jasne, soneczne, natomiast gleba powinna by sabsza . gdy na bardzo yznej wyrasta wysoko, ale mniej obficie kwitnie . Dziurawiec uprawiamy z nasion, ktre siejemy wprost do gruntu jesieni, w padzierniku, w rzdy co 90 cm. Naley posia bardzo rzadko i rwnomiernie, co jest bardzo trudne, gdy nasiona s bardzo drobne . Dlatego dobrze jest przed siewem wymiesza je z piaskiem . Nasion nie przykrywa si tylko uklepuje deseczk . Nasiona mona te wysia wiosn, ale siew jesienny jest korzystniejszy, gdy roliny wschodz rwnomiernie wczesn wiosn. Na pocztku uprawy siewki trzeba starannie odchwaszcza, gdy s bardzo drobne i rosn powoli . Zbioru ziela dokonujemy cinajc kwiatostany na pocztku kwitnienia i suszymy je w suchym, przewiewnym miejscu . Dziurawiec atwo si suszy (nie gnije i nie czernieje Ziele przechowujemy w torbach papierowych lub woreczkach z ptna, w suchym i ciemnym miejscu . Surowce lecznicze Najczciej uywa si suszonego ziela, ale rwnie wieego ziela, nalewki i ekstraktu olejowego z kwiatw . Dziurawiec ma smak sodkawogorzki i charakter chodny, osuszajcy . Podstawowe zwizki lecznicze Dziurawiec zawiera olejki eteryczne, czerwony barwnik hipercyn, garbniki katechinowe, flawonoidy (hiperozyd, kwercetyna, rutyna, zwizki ywicowe, taniny, kwasy wielofenolowe, cholin, f itostcrole, pektyny i sole mineralne . 181 182 Dziafanie

Dziurawiec wykazuje wielokierunkowe dziaanie . Dziaa on sedatywnie; rozkurczowe, przeciwzapalnie, cigajce, przeeiwbakteryjnie, przeciwblowo, ciopdnie, ciotwrcze, uatwia przepyw ci w drogach ciowych, zapobiega zastojom ci w woreczku ciowym i powstawaniu kamieni ciowych ; dziaa moczopdnie, usuwa zbdne produkty przemiany materii i zapobiega powstawaniu kamieni moczowych ; dziaa krwiotamujco, hamuje drobne krwawienia i uszczelnia ciany naczynek (woniczek ; dziaa wzmacniajce, regenerujce i uspokajajco na system nerwowy ; dziaa przeciwnowotworowe ; na skr dziaa cigajce, przeciwzapalnie i krwiotamujco . Stosowanie Dziurawiec jest lekiem o wszechstronnym dziaaniu. Jest stosowany w chorobach przewodu pokarmowego - w osabieniu czynnoci watroby, w stanach zapalnych i skurczowych drg ciowych . w zastoju ci w woreczku ciowym i w kamicy ciowej . w zmniejszonym wydzielaniu soku oadkowego, w stanach zapalnych bony luzowej odka igelit, we wzdciach i w blach brzucha. Skuteczny jest rwnie w chorobach ukadu wydalniczego. w zmniejszonym wydzielaniu moczu, w kamicy moczowej, w skazie moczanowej i w przewlekym g.ocu Podaje si go rwnie w chorobach ukadu krenia, w zastojach obwodowego krenia krwi . w nadmiernej amliwoci i przepuszczalnoci woniczek . Stosuje si go te w chorobach ukadu nerwowego, w wyczerpaniu nerwowym . w niepokoju, w zaburzeniach rwnowagi nerwowej, w stanach nerwicowych, w lku nocnym i w moczeniu nocnym u dzieci . Jest skuteczny w leczeniu bielactwa, czyli zaniku pigmentu skry. Podaje si doustnie i zewntrznie . Zewntrznie dziurawiec polecany jest na wrzody, na owrzodzenia ylakowate, trudno gojce si ran i wyparzenia, oparzenia I i II stopnia, do pukania w zapaleniu jamy ustnej dzise i garda . Przeciwwskazania Zbyt due dawki i dugotrwae stosowanie dziurawca moe spowodowa uczulenie na promieniowanie nadfioletowe. Wwczas podczas przebywania na mocnym socu i po nawietleniu mog wystpi zaczerwienienia, oparzenia skry i pcherze, a take krwawienia wwntrzne i oglne osabienie . Nic powinno si stosowa dziurawca w lecie gdy pacjent przebywa duo na socu. Postpowanie praktyczne NAPAR Z DZIURAWCA Przygotowanie leku. 2 yki ziela dziurawca zala w termosie 2 szklankami wrzcej wody . Zakrci i odstawi na 15 minut . Stosowanie Kadorazowo odcedza porcje leku i pi 3-4 razy dziennie. Po 'ed zeniu stosuje si jako rodek rozkurczowy i przeciwblowy, 30-60 minut przed jedzeniem pije si porcje leku jako rodek pobudzajcy trawienie, ciopdny i moczopdny. Zewntrznie taki sam napar stosuje si do pukania jamy ustnej i garda oraz do okadw i przemywania w przypadku oparzenia, uszkodzenia skry . wybroczyn i widu skry. EKSTRAKT OLEJOWY Z KWIATW DZIURAWCA

Przygotowanie leku. a. Ekstrakt olejowy na ciepo . 50 g wieych kwiatw dziurawca zwily 1 yeczk spirytusu i zala 100 ml oleju rolinnego. Ogrzewa przez 3 dni po 1-2 godziny na parze czsto mieszajc, a kwiaty bd kruche i olej czerwony . Przecedzi przez ptno do soiczka i przechowywa w chodnym miejscu . b. Ekstrakt olejowy na zimno . Soiczek wypeni kwiatami dziurawca i zala dobrym olejem toczonym na zimno . Postawi w ciepym i ciemnym miejscu . Miesza od czasu do czasu paeczk drewnian, aby uwolni pcherzyki powietrza . Po dwu tygodniach soiczek wstawi do gorcej wody na kilkanacie minut i cay czas miesza . Przecedzi przez ptno i przechowywa w bardzo chodnym miejscu . 183 181 Stosowanie. Stosuje si zewntrznie na oparzenia skry, na rany krwawice, na stuczenia skry, na stany zapalne skry, mini i tkanki cznej, na wrzody, na owrzodzenia ylakowate i do smarowania janiejszych plam na skrze w przypadku bielactwa, ktre nastpnie naley nawietla . ELEUTEROKOK KOLCZASTY Eleutherococcus senticosus Maxim. Eleuterokok jest krzewem i naley do rodziny Araliowatych . W stanie naturalnym wystpuje we wschodniej Azji, w tajdze dalekowschodniej byego ZSRR, w Chinach, w Japonii i w Korci . Jest piknym krzewem i moe by uprawiany w Polsce . Jest atwy w uprawie, zbioru korzeni moemy dokona ju w trzecim roku uprawy . W celach leczniczych uywa si suszonych kczy i rozogw eleuterokoka . Surowiec ma aromatyczny zapach i smak sabo palcy . Eleuterokok naley do tej samej rodziny. do ktrej naley e-sze i wykazuje podobne stymulujace i wzmacniajacc dziaanie. Pobudza czynnoci wydzielnicze gruczow, aktywizuje hormony. wzmacnia mechanimy odpornociowe czowieka, zwiksza zdolnoci adaptacyjne organizmu do przebywania w niekorzystnych warunkach, skraca okresy rekonwalescencji po chorobach i zabiegach chirurgicznych, przyspiesza regeneracj organizmu po uszkodzeniu ciaa, rwnie po zamaniach koci, poprawia zdolnoci do pracy umysowej i zdolno zapamitywania . Stosuje si w przypadkach osabienia popcdu pciowQO, u osb przemczonych f izycznic i psychicznie . EUKALIPTUS GAKOWY Eucalyptus ylobulus Labill Eukaliptus jest wysokim drzewem i naley do rodziny Mirtowatych . Wystpuje w Australii i na Tasmanii . Jest od dawna uywany przez Aborygenw jako lek przeciwgorczkowy, w chorobach przezibieniowych, w gocu, w chorobach pcherza moczowego i w chorobach odkowe-jelitowych, w formie okadw na rany i stany zapalne skry. Uywamy wieych i suszonych lici i oleieku . Ma smak gorzki, ostry i charakter chodny, wilgotny. Dziaa wykrztunie, rozkurczowe, pobudzajco, antyseptycznie, przeciwrobacze, obnia poziom

cukru we krwi. Olec eteryczny stosujemy do inhalacji w infekcjach drg oddechowych, do pukania garda, do nacierania klatki piersiowej w zazibieniach, w grypie, w zapaleniu oskrzeli i w astmie, do pukania garda, w opryszczce, w blach reumatycznych i artretycznych, na oparzenia, przeciwko komarom i innym owadom . FARBOWNIK LEKARSKI Anchusa officinalis L . Farbownik jest rolin dwuletni i naley do rodziny Szorstkolistnych . Wystpuje w pobliu siedzib ludzkich, na glebach wapiennych, urodzajnych, na stanowiskach sonecznych . W korzeniach f arbownika wystpuje pikny, ciemnopurpurowy barwnik stosowany do barwienia tkanin . W celach leczniczych uywa si kwitncego, suszonego ziela farbownika. Ma ono smak sodkawo-kleisty . Wykazuje dziaanie wykrztune, moczopdne, oczyszczajce, wzmacniajce serce . Stosuje si go w chorobach puc, w zej przemianie materii, w otyoci . w wyrzutach skrnych, w zatrzymaniu moczu, w obrzkach pochodzenia sercowo-nerkowego. FASOLA ZWYCZAJNA Phaseolus vulyaris L. Fasola jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Motylkowatych . Pochodzi z Ameryki, gwnie z Peru i z Chile, obecnie jest powszechnie uprawiana w wielu krajach wiata, rwnie w Polsce, Istnieje okoo 500 odmian fasoli, rnicych si wysokoci rolin, wielkoci i barw kwiatw oraz nasion . W celach leczniczych stosuje si suszone, niedojrzae strki fasoli, odmian kwitncych na biao, nasiona czerwone i nasiona czarne . Strczki fasoli dziaaj przeciwcukrzycowe, moczopdnie i oczr_ 185 186 szczajaco . Stosuje si w cukrzycy, w reumatyzmie, w artretyzmie, w kamicy moczowej, w zatrzymaniu moczu, w puchlinie wodnej . w obrzkach spowodowanych niewydolnoci serca i nerek, w zapaleniu y i w wyrzutach skrnych na twarzy oraz w uszczycy . Wszystkie nasiona fasoli wykazuj dziaanie oczyszczajace organizm z toksyn rnego pochodzenia . Aby wykazay dziaanie lecznicze i nie dziaay wzdymajce, nie naley ich aczy z produktami pochodzenia zwierzecego, lecz gotowa z dodatkiem wodorostw morskich lub z tymiankiem czy z majerankiem . Wod po namoczeniu naley wyla. Nasiona czarne bardziej oczyszczaj i wzmacniaj ukad moczowe-pciowy, a nasiona czerwone bardziej oczyszczaj krew i wtrob . FIGOWIEC POSPOLITY Ficus carica L. Figa jest drzewem i naley do rodziny Morwowatych . Jest rolin klimatu przejciowego midzy klimatem subtropikalnym i umiarkowanym, przechodzi okres zimowego spoczynku i w Polsce moe rosn, gdy okryta wytrzymuje nasze zimy, ale nie zawizuje owocw. W stanie naturalnym wystpuje w obszarze rdziemnomorskim i w pnocne-zachodniej Azji . Bya uprawiana w staroytnej

Mezopotamii i w Egipcie, wymieniana jest w Biblii . W lecznictwie uywamy owocw i lici . Owoce figi dziaaj wzmacniajce, agodzco i wykrztunie. Stosujemy w przemczeniu fizycznym i psychicznym, w chorobach sercowo-naczyniowych, w anemii, w przezibieniu, w kaszlu, w kokluszu, gdy agodz ble w piersiach i w gardle . Dawniej stosowano rwnie w gorczce, w dolegliwociach menstruacyjnych, w epilepsji, w blach brzucha, w zaparciach, w zapaleniu pcherza moczowego i nerek . Zewntrznie dziaaj odmikczajce i s lekiem we wrzodach i w chorobach skry. Odwar z modych lici jest lekiem przeciwko glistom, nalewka na liciach moe by podawana w astmie oskrzelowej i chorobach nerek, a okad ze wieych lici leczy ropnie i czyraki . 5 1 FIOEK TRJBARWNY, POLNY I WONNY Viola tricolor L., VV arvensis Murr., VV odorata L., ( VV yodoensis) Fioek trjbarwny jest rolin jednoroczn lub dwuletni i naley do rodziny Fiokowatych . Wystpuje w Europie, w Azji Mniejszej . w Afryce pnocnej i w Ameryce Pnocnej. W Polsce jest rolin pospolit . Ronie na polach, na ugorach i na sonecznych zboczach . W celach leczniczych jest uywane kwitnace, suszone ziela bratka . Podobne dziaanie wykazuje fioek polny ( VV arvensis) . Fioek ma smak ostom i sabo gorzki oraz charakter zimny i wilgotny . Ziele f fioka trjbarwnego dziaa odtruwajaco, oczyszczajaco, moczopednie i wykrztunie. Jest stosowany w zej przemianie materii, w chorobach skry, w tradziku modzieczym, w oparzeniach, w owrzodzeniach skry, rwnie w owrzodzeniu ylakowatym, w zatrzymaniu moczu. w stanach zapalnych drg moczowych, w moczeniu nocnym, w kamicy moczowej, w skazie moczanowej, w gocu, w obrzckach spowodowanych niedomog nerek oraz w kruchoci naczy krwiononych, w miadycy, a take w przypadku kaszlu. Kiedy stosowano ziele fioka trjbarwnego w chorobach serca . Fioek wonny ( VV odorata) stosuje si w zapaleniu oskrzeli, w katarze i w kaszlu . Wykazuje rwnie dziaanieprzeciwnowotworowe, zwaszcza po operacjach, w przypadku raka piersi i puc . W Chinach stosowany jest fioek (VV yodoensis) w przypadku chorb skry, w infekcjach, w czyrakach, w ukszeniach przez we, w zapaleniu naczy limfatycznych i we wrzodach piersi . GAULTERIA ROZESANA (STRZ>~ LA ROZESANA) Gaultheria procumbens L. Gaulteria jest zimozielon krzewink i naley do rodziny Wrzosowatych . Pochodzi ze wschodnich rejonw Ameryki Pnocnej . 187 188 Jest pikn rolin ozdobn i lecznicz . Ma pachnce licie i kwiaty i czerwone lub rowe jagody . Suy do otrzymywania olejku

dodawanego do gumy do ucia, do pasty do zbw i w medycynie do leczenia reumatyzmu i stanw zapalnych skry, gdy umierza bl. Naparu z lici uywamy jako herbaty lub do pukania garda . GERANIUM, czyli ANGINKA (PELARGONIA) Pelargonium graveolens L., PP odoratissimum L.. PP fragrans Wygld roliny W naszym kraju jest to doniczkowa rolina ozdobna . rozgaziona obficie . Pdy s drewniejce od ziemi, ale bardzo wiotkie i wymagajce podprek . W tym celu najlepiej uy prtw bambusowych, do ktrych przywizujemy pdy. Licie s blade, jasnozielone, na zewntrz pokryte obficie drobnymi woskami . W liciach znajduje si olejek eteryczny o niezwykle przyjemnym, silnym zapachu . Wyhodowano odmiany o rnych zapachach : cytrynowym . lawendowym itp. Wystpowanie. pochodzenie i historia roliny W krajach o klimacie cieplejszym (Reunion. Algieria. Egipt . Francja) jest rolin uprawian . gdy wydobywany jest z niej olejek geraniowy. Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Geranium jest rolin bardzo atw w uprawie . atwo si ukorzenia . wystarczy kawaek pdu wsadzi do jakiejkolwiek ziemi ogrodowej, prchniczej i po kilku dniach rolina jest ukorzeniona . Mona pd ukorzenia w naczyniu z wod . Jeeli chcemy uzyska kilka pdw, naley uszczkn czubek szczepki nad trzecim lub czwartym liciem. Rolina lubi soce, wilgotne podoe i obfite dokarmianie. Wwczas bardzo szybko, bo w cigu roku moemy wyhodowa dorodn rolin . Ronie rwnie w warunkach niepomylnych - w cieniu, w mniej yznej ziemi i przy niedostatku wody, ale wwczas rozwija si wolniej i jest mniej dorodna . Kwitnic bardzo rzadko . Kwiaty s liliowo-rowe, podobne do kwiatw pelargonii wielkokwiatowej czyli angielskiej), tylko duo drobniejsze. Jeeli chcemy aby zakwita, co ma wpyw na warto lecznicz roliny, to naley podda j szokowi wietlnemu . Polega on na tym, e mod rolin przez cay rok hodujemy na pnocnym oknie, obficie podlewajc i obficie karmic . Przy takim niedostatku wiata dobrze jest jeeli temperatura pomieszczenia jest poniej 20 C. gdy przy wyszej temperaturze pdy s wiotkie i wycignite, a licie blade . Wczesn wiosn, gdy jest ju dugi dzie, przenosimy rolin na poudniowe, soneczne okno . Po upywie dwu miesicy wierzchoki roliny pokrywaj si licznymi kwiatami . Rolina kwitnie podobnie jak pelargonia angielska wiosn i wczesnym latem . Rolina cigle si rozgazia i cigle od dou wypuszcza nowe pdy - tak, e po trzech, czterech latach, jeeli bdziemy j co wiosn przesadza i obficie karmi, moemy uzyska dorodny . rozgaziony krzak sigajcy sufitu . Czym naley karmi rolin? Najlepsze s oczywicie nawozy organiczne. Jeeli mamy tylko moliwo, dobrze jest na dno doniczki przy wiosennym przesadzaniu pooy kilka umytych skorupek z jajka i na cienk warstw ziemi przefermentowane ajno krowy, ewentualnie kurze . Mona te rolin podlewa nie solonymi wywarami z gotowanych jarzyn.

Bez soli gotujemy bb i kukurydz . Mona specjalnie ugotowa wywar z resztek jarzyn, z obierek i z pdw . Jeeli nie mamy dostpu do ajna krowiego, musimy rolin zasili nawozem mineralnym. Najlepsze s paeczki nawozowe, ewentualnie pynny florowit lub inny peny pynny nawz . Pamitajmy, e wszystkie pelargonie s aroczne i musz by obficie dokarmiane . Dziafanie Olejek geraniowy ma waciwoci antyseptyczne i stosujemy go do leczenia chorb pucnych, przezibienia, grypy, kataru, kaszlu i w przypadku kopotw z zatokami . Wspaniale udrania drogi oddechowe, a wic jest doskonay przy uczuciu zatkania nosa, uszu, garda oraz przy utrudnionym oddechu. Stosujemy take przy infekcjach skry, w trdziku, w egzemie, w opryszczce, w rozstpach skry, na rany i wrzody oraz przy leczeniu upieu i na wszy. Jego 189 Q 190 uspokajajce i tonizujce waciwoci wykorzystujemy do leczenia chorb ukadu nerwowego, apatii, przygnbienia, napicia, depresji, lkw, zaburze emocjonalnych i zwizanych z nimi zaburze seksualnych (impotencja . Ma waciwoci estrogenne i agodzi objawy menopauzy. Reguluje gospodark pynami i krenie krwi . Przeciwblowe waciwoci wykorzystujemy do leczenia blw gowy, uszu i menstruacyjnych. Stosowanie Olejek geraniowy stosujemy do kpieli, do masau i do inhalacji, we wszystkich ww. przypadkach . Najlepsz metod wykorzystania leczniczego wpywu jest przebywanie i spanie w pomieszczeniu z dorodnym okazem tej roliny. O jej dobroczynnym wpywie moemy si praktycznie przekona w czasie epidemii grypy. Jedi mamy jakiekolwiek problemy z gow, uczucie blu, bolce uszy . zatkany nos, bl garda, chore zatoki, niedobr krwi czy tlenu w mzgu, uczucie apatii czy przygnbienia, wwczas zrywamy Lstek, dzielimy na p wzdu nerwu gwnego, zwijamy w roek przeszywamy nitk i wkadamy do ucha . Palcami, na ktrych znajduje si sok z licia pocieramy okolice wszystkich otworw gowy, pod dziurkami nosa, kciki oczu, za uszami oraz skr na szyi i na gardle. Po jednej godzinie, gdy przestajemy czu zapach wykonujemy to samo ze wieo zerwanym liciem . Wystarczy kilka lici, aby pozby si uczucia ogromnego dyskomfortu w gowic . Li geranium wspaniale odblokowuje uszy i jest pomocny w leczeniu guchoty. GLISTNIK JASKCZE ZIELE Chelidonium majus L. Wygld roliny Glistnik jaskcze ziele jest bylin i naley do rodziny Makowatych . Glistnik wytwarza pod ziemi walcowate kcze, z ktrego wyrastaj proste, wzniesione odygi, do 60 cm wysokie, widlasto rozgazione, zakoczone baldaszkowatymi kwiatostanami z nicwielkimi, promienistymi, czteropatkowymi tymi kwiatami .

odyga przy ziemi jest gsto ulistniona duymi limi . Licie s mikkie, delikatne, pod spodem sine, pierzastosieczne z odcinkami pierwszego rzdu w zarysie jajowatym, nierwno, gboko wcinane lub karbowane . Na odydze s mniejsze, uoone skrtolegle . Owocem jest poduna, rwnowska, pkajca torebka . Rolina kwitnie od przylotu do odlotu jaskek i std wywodzi si jej polska nazwa . Cech charakterystyczn glistnika jest to, e odyga i grube ogonki liciowe po przeamaniu wydzielaj pomaraczowy gryzcy sok, ktry stosuje si do likwidowania brodawek, do leczenia ran, liszajw i innych guzowatych naroli na skrze . wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Glistnik wystpuje w stanie naturalnym w caej umiarkowanej i w arktycznej stref ie Europy . W Polsce jest rolin bardzo pospolita, ronie w caym kraju - od nizin a po pogrze . Spotykamy go w miejscach cienistych, w gajach, w zarolach nadrzecznych, przy drogach, murach iprzy potach, w zaniedbanych ogrodach i w parkach, na glebach zasobnych w azot . Glistnik jest rolin lecznicz znan od staroytnoci . Pisali o nim Dioskurides, Pliniusz, Galen, Paracellus i Syreniusz . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Glistnik nie jest uprawiany. W celach leczniczych ziele glistnika zbiera si ze stanu naturalnego przed kwitnieniem lub na pocztku kwitnienia, od marca do maja . Jeeli jednak cierpimy na kopotliwe czy niebezpieczne dolegliwoci - takie jak, zoliwe schorzenia ski lub niebezpieczne chorobX oczu - i musimy przeprowadzi kurac' wieym sokiemglistnika. to naley wykopa rolin ze stanu naturalnego i wsadzi j do ogrodu. Gdy pora jest zimowa lub nic mamy ogrodu, mona wsadzi glistnik do doniczki i na czas kuracji uprawia go w domu . Jest rolin atw w uprawie, pod warunkiem, e nie przesuszymy bryy korzeniowej. co jest bardzo wane szczeglnie w czasie przesadzania . i 191 192 Ziele glistnika zbiera si wraz z przyziemnymi limi i suszy w suszarniach podgrzewanych. w temperaturze do 60 C, gdy w suszarni naturalnej trudno si suszy i czsto czernieje . Suszone ziele przechowujemy w miejscach ciemnych i starannie chronimy przed wilgoci . Surowce lecznicze Najczciej stosowane jest wiee ziele i suszone ziele, czasem wiey sok, nalewka lub korze . Glistnik ma smak bardzo gorzki i charakter chodny, osuszajcy . Podstawowe substancje lecznicze Najwaniejszymi substancjami leczniczymi w glistniku s alkaloidy, przy czym w korzeniu jest ich kilka razy wicej . Zawiera rwnie flawonoidy, aminy biogenne, saponiny, lady olejku eterycznego, kwasy organiczne i sole mineralne . Swiciy sok zawiera ponadto enzymy proteolityczne.

Dzialanie Glistnik wykazuje dziaanie rozkurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego, drg ciowych i moczowych, narzdw rodnych i oskrzeli, a w zwizku z tym dziaaniem wykazuje dziaanie moczopedne, ciopdne, uatwiajce wyprnianie i przywracajce prawidow perystaltyk jelit oraz przeciwblowe w przypadku blw przewodu pokarmowego, drg ciowych i blw menstruacyjnych . Glistnik wykazuje rwnie dziaanie ciotwrcze i przeciwdziaajce zastojom ci . Stwierdzono rwnie dziaanie bakteriobjcze, grzybobjcze, uspokajajce . antyalergiczne ; znane s przypadki dziaania antyrakowego w wypadku zmian skry i bon luzowych . Glistnik podnosi cinienie krwi i poprawia przemian materii . Stosowanie Glistnik stosuje si doustnie w przypadku dolegliwoci przewodu pokarmowego, w blach brzucha spowodowanych kolk jelitow, kolk nerkow, w blach w obrbie kobiecych narzdw rodnych 1 i w blach migrenowych. Stosuje si rwnie w dolegliwociach wtroby, przy osabieniu jej mechanizmw odtruwajcych, w niedostatecznym wydzielaniu i w utrudnionym przepywie ci. Glistnik jest skuteczny przy braku aknienia spowodowanym niedoborem ci . Jest rwnie skadnikiem lekw stosowanych przy stanach nieytowych garda i oskrzeli, w suchym kaszlu i w dychawicy oskrzelowej . Zewnctrznie stosujemy sok z glistnika do leczenia rzsistkowicy. hemoroidw, chorb skry i chorb oczu, takich jak zmczenie oczu, osabienie widzenia, zama, zmtnienie rogwki, krwawienia i odklejenia si siatkwki . Sokiem z glistnika leczymy rwnie nadmierne owosienie skry twarzy i caego ciaa u kobiet . Przeciwwskazania Glistnik jest zielem o mocnym dziaaniu. Nie naley stosowa zbyt duych dawek i trzeba zrobi przerw po dwu tygodniach stosowania. Zbyt due dawki mog wywoa podranienie przewodu pokarmowego, uczucie palenia w jamie ustnej i przeyku, bl odka, nudnoci i wymioty . Nic naley stosowa go w przypadku czynnej choroby wrzodowej, jaskry i w okresie ciy . Postpowanie praktyczne ODWAR Z ZIELA GLISTNIKA Przygotowanie leku . 1 yk ziela glistnika zala 1 szklank wody i ogrzewa na bardzo sabym ogniu, pod przykryciem, przez IS30 minut. Nie gotowa, mona ogrzewa na parze lub w kpieli wodnej . Odstawi do nacignicia na 15 minut . Przecedzi. Stosowanie. Pi kilka razy dziennie po 1-2 yki odwaru, jako lek znieczulajcy ble w przypadku kolki wtrobowej, jelitowej . nerkowej i w blach menstruacyjnych . SOK Z GLISTNIKA Choroby oczu opisane powyej . Swiciy li glistnika naley umy . rozetrze w palcach, zamkn oczy i uzyskanym maceratem posmarowa powieki i cae oczodoy. 193

191 Nadmierne owosienie skry u kobiet . Swic2c ziele glistnika pokroi na desce, ugnie w maym garnuszku i zmiksowa, macerat przeoy na patek gazy rozoony na talerzyku, cign rogi i uciskajc miazg smarowa owosion skr uzyskanym w ten sposb sokiem .. Pozostawi na skrze na kilka godzin, zmy i posmarowa ekstraktem olejowym z nagietka lub dziurawca. Rwnoczenie pi zioa oczyszczajce krew i nerki pokrzywa, skrzyp. GLOWIENKA POSPOLITA I WIELKOKWIATOWA Prunella vulyaris L .. PR yrandiflora Jacq . Gowienka jest bylin i naley do rodziny Wargowych . W Polsce gowienka jest rolin pospolit . Ronie na kach, na dobrej, gliniastej, niezbyt suchej glebie w caym kraju . Podobne waciwoci lecznicze wykazuje pospolita u nas gowienka wielkokwiatowa . Od dawna jest znan rolin lecznicz . W medycynie chiskiej jest uwaana za specyficzny lek na wtrob i woreczek ciowy, usuwajcy nadmiar gorca z wtroby i rodek kojcy dla oczu . Kwiatostany gowienki przypominaj przeyk i w przeszoci, w medycynie europejskiej byy stosowane do leczenia stanw zapalnych jamy ustnej i garda . Bya rwnie bardzo ceniona jako lek tamujcy krwawienia i leczcy rany. W lecznictwie uywa si wieych i suszonych kwiatostanw oraz cae czci naziemne gowienki i nalewki . Gowienka ma smak sabo gorzki i ostry oraz charakter zimny i osuszajcy. Ziele gowienki wykazuje dziaanie przeciwzapalne, gojce, przeciwkrwotoczne . cigajce, przeciwbiegunkowe i regulujce trawienie . Stosuje si we wszystkich typach krwawie, w krwotokach wewntrznych . rwnie w krwiomoczu, w obfitych miesiczkach, w krwiopluciu . w krwawicych hemoroidach i w krwawieniach z dzise oraz w stanach zapalnych odka i jelit, w kolce brzusznej, w biegunce . rwnie w blach gowy, zwaszcza poczonych z nadaktywnoci, rozdranieniem, zoci i wysokim cinieniem krwi, a take w chorobach oczu - wewntrznie i zewntrznie . Jest rwnie skuteczna w upartym suchym kaszlu . Okady ze wieego ziela powoduj szybkie zarastanie i zablinianie sic ran . 1 G02YNA POSPOLITA (SZYDLICA. JUJUBA) Zizipus jujuba Mill.. (Rhamnus ziziphus L.) Goyna jest krzewem lub drzewem i naley do rodziny Szakakowatych. Wystpuje w poudniowej Europie, w Azji, a po Japoni . Jest uprawiana, jej owoce nazywane s chiskimi daktylami . W medycynie chiskiej owoce goyny nale do jednych z waniejszych lekw . Dziaaj wzmacniajce na energi odka i ledziony, odywiaj krew, uspokajaj duchowo . Stosowane s w poczeniu z innymi lekami wzmacniajcymi, z e -szeniem i dzi glem chiskim (Angelica sinensis) . GG DWUSZYJKOWY I JEDNOSZYJKOWY Crataegus oxyacantha L..

Crataegus monogyna Jacq ., (C. pinnatifida) Wygld roliny Gg jest duym ciernistym krzewem lub maym drzewem i naley do rodziny Rowatych Osiga wysoko do 5 m . Licie s redniej wielkoci, od gry ciemnozielone, byszczce, od spodu janiejsze, matowe, na szczycie pytko wcite, trjklapkowe lub picioklapkowe, brzegiem pytko zbkowane. Kwiaty zebrane w groniaste kwiatostany na krtkopdach, biae, promieniste, piciokrotne z 2 lub 3 supkami i licznymi brzowymi . drobnymi pylnikami. Owoc jest czerwony, jajowaty lub kulisty z 2 lub 3 pestkami, bez osony. Kwitnie w maju i w czerwcu . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Ojczyzn gogu jest rodkowa Europa . Wystpuje od Pirenejw do rodkowej Anglii, poudniowej Szwecji . a na poudniu po Morze 195 196 Czarne, Sycyli i Grecj . Azj zachodni i pnocn Afryk . Ronie stosunkowo czsto na krzaczastych zboczach, w widnych lasach, na miedzach - od niu po nisze partie gr . W Polsce jest pospolity na niu i w niszych partiach gr, na zachodnim niu po Wyyn Maopolsk. Kujawy i Pomorze . Tradycyjnie wykorzystywano cigajce waciwoci gogu do leczenia biegunek, w silnych krwawieniach miesicznych i stosowano go doranie do leczenia drzazg . W ubiegym stuleciu wykryto, e dziaa wzmacniajce na serce i wkrtce sta si jednym z najczciej stosowanych lekw nasercowych . Rosncy na Zachodzie gg jednoszyjkowy (C. monogyna Jacq.) ma tak sam warto lecznicz . W Chinach owoce C. pinnatifida (zhan zha) uywane s w przypadku zastojw pokarmowych, niestrawnoci, wzd i wiatrw, i do poruszania zastojw krwi po porodzie. Podpraone owoce uywane s w przypadku biegunek . Sadzony czsto w parkach gg szkaratny (C. intricata Lange), o kwiatach czerwonych lub rowych, nie ma waciwoci leczniczych . Gg bywa niekiedy mylony z r . Naley jednak pamita, e s to dwie rne roliny . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego W celach leczniczych uzyskuje si surowiec ze stanu naturalnego . Gg bywa sadzony w parkach jako drzewo ozdobne - dla piknych kwiatw i owocw - i stosowany na ywopoty . Surowce lecznicze Najczciej uywane s suszone kwiaty, ale rwnie owoce suszone, owoce wiee i kwiatostany wiee oraz ekstrakt z gogu . Kwiatostany maj smak cierpki i charakter chodny . Owoce maj smak kwany, nieco sodki i charakter ciepy. Podstawowe zwizki lecznicze W kwiatostanach gogu wykryto flawonoidy, glikozydy, saponiny, zwizki purynowe, zwizki azotowe z grupy amin (min, cholina), pochodne flawonu, taniny, wielofenole, fenolokwasy, kwasy

trjterpenowe, zwizki kumarynowe, fitosterole i sole mineralne . Owoce gogu maj podobne zwizki czynne, ale w innej proporcji, a ponadto niewielkie iloci witaminy C i prowitaminy A . Dziaianie Wycigi z kwiatostanw gogu wykazuj dziaanie rozkurczowe na minie gadkie jelit, macicy, drg moczowych i naczy krwiononych . Najwaniejsze jest jego dziaanie rozkurczowe na naczynia wiecowe serca . Zmniejszenie napicia cian naczy serca powoduje ustapienie blu i uczucia dusznoci, zwikszenie dopywu krwi, co powoduje dotlenienie minia sercowego i usunicie szkodliwych metabolitw. Gg dziaa bezporednio na misie sercowy, wzmaga si skurczu i zmniejsza jego czstotliwo, dziki temu nastpuj dusze przerwy midzy skurczami i lepszy wypoczynek serca . Przetwory z gogu dziaaj korzystnie na naczynia mzgowe. Rozkurcz i rozszerzenie tych naczy powoduje lepsze ukrwienie, dotlenienie i odywienie mzgu, co przeciwdziaa anemizacji mzgu . To dziaanie ma ogromne znaczenie dla ludzi starszych ze zmianami miadycowymi, tym bardziej e gg dziaa agodnie i dugotrwale i nie nastrcza obaw o niebezpieczne komplikacje, jakimi s uszkodzenia naczy dotknitych miadyc . Gg obnia cinienie krwi. Alkoholowe wycigi z kwiatostanw gogu dziaaj rwnie uspokajajco i kojco na system nerwowy. Owoce gogu wykazuj dziaanie podobne, przy czym maj dziaanie bardziej wzmacniajace, a w mniejszym stopniu rozkurczowe . Stosowanie Przetwory z gogu s stosowane w chorobach serca, w niewydolnoci wiecowej, w osabieniu minia sercowego z powodu zaburze metabolicznych po przebytych chorobach zakanych, w zaburzeniu rytmu serca u osb starszych, ponadto w miadycy, a take w nadcinieniu i zaburzeniach cinienia krwi i w objawach dusznicowych . Stosuje si gg rwnic w upoledzonym kreniu krwi w naczy niach mzgowych, w zawrotach i w blach gowy oraz w oglnym zmczeniu, a take jako lek uspokajajcy. 197 198 Przeciwwskazania Gg stosowany nawet przez dugi czas nie powoduje dziaa ubocznych. Jedynym wyjtkiem s osoby z niskim cinieniem krwi . Postpowanie praktyczne ODWAR Z GOGU Przygotowanie leku . 1 yk kwiatostanw gogu zala 1 szklank zimnej wody, ogrzewa do wrzenia na bardzo sabym ogniu pod przykryciem, gotowa przez 2 minuty i odcedzi . Stosowanie . Pi 2 razy dziennic, 1-2 godziny po posiku - w chorobach serca, w nadcinieniu i w zmianach miadycowych, 3 razy dziennie midzy posikami w stanach nadcinienia ttniczego . GORCZYCA BIAA Sinapsis alba L ., (S. oruensis) Gorczyca biaa jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Krzyowych. Rolina pochodzi z basenu Morza Srdziemnego i znana

bya w staroytnoci, na Sumatrze i w Indiach . Obecnie jest uprawiana w caej Europie, w Ameryce Pnocnej, rwnie w Polsce, niekiedy dziczeje i wystpuje jako chwast . W Polsce, w stanie naturalnym wystpuje gatunek bardzo podobny - gorczyca polna (S. arvensis), zwana ognich, ktra jest stosowana w lecznictwie ludowym. Gorczyca biaa jest rolin przyprawow i lecznicz . Podobnie jak nasiona kasztanowca ma waciwoci promieniujce. Jest rwnie rolin miododajn . Jako rolina przyprawowa, gorczyca biaa suy do wyrobu musztardy francuskiej, agodnej w smaku oraz do przyprawiania i konserwowania marynat warzywnych i owocowych . Uywane s nasiona gorczycy biaej . Smak nasion jest ostry . drapicy, ale agodniejszy ni nasion gorczycy czarnej . Nasiona gorczycy biaej dziaaj powlekajce, przeciwzapalnie, agodzco na bony luzowe odka, pobudzaj czynnoci odka, poprawiaj perystaltyk jelit, spulchniaj masy kaowe 1 Stosujemy w nieytach odka i jelit, w nadkwasocie, w chorobie wrzodowej, w niestrawnoci, we wzdciach, w zaparciach, w otyoci, w wycieczeniu pochorobowym . Zewntrznie, w postaci poduszek stosuje si cae nasiona gorczycy biaej w blach reumatycznych, stawowych i miniowych, w nerwoblach, w blach gowy, zwaszcza pochodzcych z zapalenia zatok przynosowych . GORCZYCA CZARNA Grasica myta L . Koch. Gorczyca czarna jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Krzyowych. Rolina wystpuje w stanie naturalnym w Europie rodkowej i poudniowej, rwnie w Polsce . Obecnie jest uprawiana w caej Europie, w Azji i w Ameryce Pnocnej, jako rolina lecznicza . oleista i przyprawowa . Jest rwnie rolin miododajn . Nasiona gorczycy czarnej su do wyrobu musztardy o ostrym smaku - sarepskiej i krymskiej oraz do przyprawiania potraw . Uywane s nasiona gorczycy czarnej . Maj one zapach mocny . dranicy do ez oraz smak bardzo ostry i palcy . Z nasion gorczycy czarnej otrzymuje si olej gorczyczny, ktry wchodzi w skad rnych mazide, sucych do wcierania w skr w blach reumatycznych i w nerwoblach . Nasiona gorczycy czarnej dziaaj podobnie jak baki, rozszerzaj naczynia krwionone skry. powoduj zaczerwienienie i uczucie pieczenia skry, przy duszym kontakcie powoduj uszkodzenie skry. Stosuje si w postaci okadw z rozdrobnionych nasion z wod w przypadku blw reumatycznych. nerwoblw, w zapaleniu korzonkw nerwowych, w blach cigien. w ostrych nieytach oskrzeli, w zapaleniu puc . Okad moe pozosta na skrze do dziesiciu minut . GOREJAtCY KRZAK MOJRZESZA patrz DYPTAM JESIONOLISTNY 199 200 GORYCZKA ZOTA Gen tiana lu tea L.. (G. pannonica, G. purpurea.

G. punctata. G. macrocephala. G. suaba) Goryczka ta jest bylin i naley do rodziny Goryczkowatych . W stanie naturalnym wystpuje w grach w poudniowej i w rodkowej Europie . Ronie na podou wapiennym . W Polsce goryczka ta jest rolin rzadko spotykan na kach wysokogrskich w Karpatach i jest pod cakowit ochron prawn . Bywa uprawiana do celw leczniczych, chocia w wikszoci jest sprowadzana z Albanii . Rwnorzdnego surowca dostarczaj inne gatunki goryczki : G. pannonica. G. purpurea i G. punctata . Jako rolina lecznicza znana jest od staroytnoci . Nazw swoj zawdzicza krlowi illiryjskiemu Gentisowi . ktry w II w. p .n.e . rozkaza j stosowaE przeciwko zarazie, najprawdopodobniej cholerze i poleca j przeciwko ukszeniom wy jadowitych oraz w cierpieniach odka i wtroby, a take w gorczce . W redniowieczu bya skadnikiem teriaku, ktry stanowi panaceum na wszystkie choroby. W medycynie chiskiej jest uywana podobna rolina, goryczka wielkolistna (G. macrocephala) lub goryczka szorstka (G. scabra), ktre su do usuwania gorca i wilgoci z wtroby i z woreczka ciowego, i s stosowane w dolegliwociach trawiennych poczonych z gorczk i z zaparciami, a take w blach gowy i w kopotach z oczami poczonych z nadcinieniem oraz w infekcjach drg moczowych . W lecznictwie uywa si suszonego korzenia goryczki. Ma smak pocztkowo sodki, pniej cigajcy i bardzo gorzki oraz charakter zimny i osuszajcy. Korze goryczki dziaa pobudzajaco na serce i ukad nerwowy, wzmaga czynnoci wydzielnicze gruczow linowych, bony luzowej odka i wtroby, dziaa przeciwgorczkowo i przeciwrobacze. Stosuje si jako lek wzmacniajacy organizm w osabieniu f fizycznym, w rekonwalescencji po cikich chorobach, w braku apetytu, w niestrawnoci, we wzdciach, w zgadze, w przewlekych nieytach ukadu trawiennego, w nerwicy wegetatywnej, w uczuciu ucisku w odku, w blach odka, w schorzeniach wtroby i woreczka ciowego, w taczce, w dolegliwociach kobiecych zwizanych z zastojem krwi i energii w wtrobie. Zewntrznie stosuje si korze goryczki w przypadku brzydkiego zapachu potu z ng oraz na ropiejce i gnijce rany . GORYSZ MIARZ Peucedanum ostruthium (L.) Koch. (Imperatoria ostruthium L.) Gorysz jest bylin i naley do rodziny Baldaszkowych . Wystpuje rzadko w stanie naturalnym, raczej w poudniowe-zachodniej czci Polski . Bywa uprawiany w ogrodach i czasem dziczeje . Tradycja ludowa przypisywaa mu nadzwyczajne waciwoci . Chroni od uroku, od zego spojrzenia i pozyskiwa ludzkie uczucia . By rolin opiewan przez romantykw ( .,car-ziele") . Pisali o nim Dioskurides i w . Hildegarda . W lecznictwie uywany jest korze gorysza . Ma zapach mocny, korzenny, aromatyczny, podobny do zapachu korzenia arcydzigla oraz smak gorzki i palcy. Ziele wykazuje dziaanie wzmacniajce, pobudzajce czynnoci odka, wzmagajce apetyt, kojce, rozkurczowe

i moczopdne. Stosujemy w postaci odwaru lub nalewki w braku apetytu, w niestrawnoci, w przewlekych nieytach jelit, w apopleksji, w delirium tremens, w paraliu, w bolesnym miesiczkowaniu . w obrzkach i w kamicy nerkowej . W postaci sproszkowanej stosujemy w nieytach, w gorczce i w dolegliwociach kobiecych . GORZKNIK KANADYJSKI Hydrastis canadensis Gorzknik kanadyjski jest bylin i naley do rodziny jaskrowatych. Pochodzi z Ameryki . Jest rolin ozdobn i lecznicz, i jest uprawiany. By rolin tradycyjnie stosowan przez tubylcze plemiona Indian Cherokee i Irokezw. Indianie leczyli gorzknikiem niestrawno, niedyspozycj wtroby, gorczk, koklusz, choroby serca i nowotwoLy. Do Europy sprowadzono gorzknik w 1760 roku . By on popularnym lekiem w farmakopei Europy i Stanw Zjednoczonych . W lecznictwie uywa si suszonego kacza gorzknika, sproszkowanego kcza i nalewki . Gorzknik ma smak cigajcy i gorzki oraz 201 202 charakter suchy, raczej zimny . Gorzknik dziaa osuszajaco, odf leamiajaco. pobudzajaco i wzmacniajce na ukad pokarmowy i na mac, i podnosi cinienie krwi . Stosuje si go w chorobach ukadu pokarmowego, w stanach zapalnych bon luzowych jelita grubego, w katarze kiszek, w niestrawnoci, w niedomodze watroby, w nieytach i infekcjach przewodu pokarmowego, w chorobach kobiecych . w upawach, w widzie pochwy, w grzybicy pochwy, w obfitych krwawieniach miesicznych, w syndromie przedmicsiaczkowym, w blach miesiczkowych, w dolegliwociach okresu klimakterium, w nieytach grnych drg oddechowych . w blach garda, w przypadku zaklejania uszu" . GODZIKOWIEC KORZENNY Syzygiom aromaticum L. Merr. (Eugeniom carophyllata Thun.) Godzikowiec jest wiecznie zielonym drzewem i naley do rodziny Mirtowatych . Ojczyzn godzikw s Moluki . Obecnie jest uprawiany w strefie rwnikowej . gwnie na wyspach przy wschodnim wybrzeu Afryki . Jako przyprawa i rolina lecznicza godziki znane s od staroytnoci . Uywamy suszonych pczkw kwiatowych i olejku. Wykazuje dziaanie pobudzajaco, antyseptyczne. przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, miejscowo przeciwblowe, rozkurczowe, agodzce, wiatropdne. zapobiegajce wymiotom . Godziki ujemy w stanach zapalnych i w blach jamy ustnej, garda i zbw . Dawniej stosowano godziki w omdleniach, w chorobach mzgu, w koataniu serca, w braku apetytu i innych dolegliwociach trawiennych . GROCH ZWYCZAJNY I GROSZEK Pisum satiuum L .. Lathyrus satiuus L . Groch jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Motylkowatych. Nic wystpuje w stanie naturalnym i jest uprawiany powszechnie od staroytnoci, jako rolina paszowa i pokarmowa . Nasiona grochu s bardzo zasobne w cenne biako . w witaminy,

zwaszcza z grupy B i w sole mineralne (fosfor . cynk, mangan . mied. molibden, kobalt, bor i jod) . Dziaaj odywczo, wzmacniajce, oczyszczajce i przeciwmiadycowe . Napary z modego ziela groszku dziaaj wykrztunie i s lekiem w chronicznym zapaleniu oskrzeli, w ropniach puc . w zapaleniu puc i w bezsennoci . Odwar z korzenia jest rodkiem nasercowym . W medycynie ludowej w odwarze z grochowin kpano dzieci w robaczycy i w krzywicy. GRUSZA ZWYCZAJNA Pyrus communis L . Grusza jest drzewem i naley do rodziny Rowatych . W stanie naturalnym wystpuje w Europie i w Azji rodkowej . Jest rolin uprawian od okoo 30001 at . W lecznictwie uywamy odwarw z suszonych owocw dzikiej gruszy. Zalecane s w gorczce, w kaszlu, w biegunce i jako rodek moczopdny w kamicy moczowej . W medycynie ludowej prchnem z drzewa gruszy zasypywano trudno gojce si rany, oparzenia i odparzenia. Licie gruszy maj takie same dziaanie jak licie prawnie chronionej, gincej mcznicy, a wic mog by stosowane w infekcjach ukadu moczowego i w kamicy moczowej . GRYKA ZWYCZAJNA Fayopyrum esculentum L . Gryka jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Rdestowatych . Jest uprawiana w rodkowej i w pnocnej Europie . Jest rolin miododajn . W lecznictwie uywane jest ziele gryki zbierane i suszone w czasie kwitnienia . Dziaa oczyszczajce na organizm i obnia cinienie krwi . Stosuje si w dolegliwociach wieku podeszego, w reumatyzmie i w uszczycy . Kasza gryczana zawiera duo mineraw, w tym wapnia, elaza, miedzi i fosforu, a take duo witamin z grupy B. Dziaa ogrzewa203 204 jco na organizm, wzmacnia krew i nerki . Jest dobrym lekiem w przypadku nadmiernych krwawie miesiocznych . W lecznictwie ludowym stosowano odwar z kaszy w biegunce, a odwar z niedojrzaych ziaren w zatrzymaniu miesiczki . GRZYBIE BIAY Nymphea alba L. Grzybie biay jest bylin i naley do rodziny Grzybieniowatych. Rolina jest spotykana w wodach wolno pyncych i w stawach . Kwiaty grzybienia wykazuj dziaanie nasercowe, uspokajajace, kom, ciagajacc i przeciwbiegunkowe . Nalewko z kwiatw stosuje si w napadowym koataniu serca, w niemiarowoci pracy serca, w nerwicy serca, w pobudzeniu nerwowym, w stanach leku, w trudnociach z zasypianiem, w miadycy, w biaych upawach u kobiet, w nadmiernej pobudliwoci seksualnej, zwaszcza u kobiet w okresie klimakterium . w padaczce, w dusznociach i w nerwoblach. Odwar z kcza stosuje si w chorobach macicy, a okady z lici na ble gowy i na wrzody . GWIAZDNICA POSPOLITA

Stellaria media Will .. (S. dichotoma) Gwiazdnica pospolita jest bylin i naley do rodziny Godzikowatych. Rolina jest bardzo pospolita i wystpuje powszechnie w caym wiecie . Ronie w miejscach wilgotnych . Tradycyjnie bya spoywana jako warzywo lub dodatek do saatek i do innych potraw. Wchodzi w skad rolin stosowanych do wiosennej kuracji oczyszczajacej i wzmacniajacej. Leczono ni rany i czyraki . W tradycyjnej medycynie chiskiej uywany jest korze gwiazdnicy dwudzielnej (SS dichotoma) Suy on jako lek ochadzajacy stosowany w stanach gorczkowych, do leczenia krwawienia z nosa, w nadmiernych krwawieniach miesiczkowych oraz jako lek wzmacniajacy stosowany do leczenia niedoywionych dzieci . W lecznictwie uywa si wieego i suszonego ziela gwiazdnicy, a take nalewki i ekstraktu olejowego . Gwiazdnica ma smak sod1 ki i charakter chodny i wilgotny. Gwiazdnica dziaa wzmacniajaco, oczyszczajaco, moczopdnie, dezynfekujce, wykrztunie i przeciwskurczowe. Stosuje si w stanach zmczenia i osabienia, w rekonwalescencji i w wyniszczeniu pochorobowym, w zaf legmieniu puc, w kaszlu, w krwiopluciu, w stanach zapalnych drg moczowych i pcherza, w blach reumatycznych, na rany, wrzody . czyraki, na oparzenia, do wycignicia de owadw i drzazg . HERBATA CHISKA (patrz rozdzia ZIOA W DOMU) Thea sinensis L . (Camellia sinensis) Herbata jest duym, wiecznie zielonym krzewem lub maym drzewem i naley do rodziny Herbowatych . Rolina prawdopodobnie pochodzi z obszarw tropikalnych, z Indii. Znana jest od okoo piciu tysicy lat. pocztkowo w Chinach, pniej w Japonii . a obecnie uprawiana jest w wielu czciach wiata w ciepym klimacie. Staroytne chiskie powiedzenie mwi : ,.Lepiej godowa trzy dni, ni jednego dnia pozbawi si przyjemnoci wypicia herbaty." Uywane s licie herbaty. W zalenoci od wieku lici i sposobu ich przygotowania, a take od miejsca, w ktrym krzewy rosn otrzymujemy herbat rnic si kolorem, smakiem i waciwociami . Generalnie wyrniamy trzy typy herbaty. Herbata zielona jest herbat naturaln i ona wykazuje w peni waciwoci lecznicie . Otrzymuje si j przez wysuszanie wieo zerwanych lici w lekko podwyszonej temperaturze . Gdy licie herbaty przed suszeniem fermentuje si, otrzymujemy herbat t, czerwon i herbat czarn, powszechnie znan i stosowan w wielu krajach jako codzienny napj . Herbata zielona wykazuje dziaanicpobudzajace aktywno rnych orodkw w mzgu, zwiksza zdolno do wysiku umysowego, a take zdolno do kojarzenia i do zapamitywania, wyostrza wzrok i such, pogbia oddech,pobudza micnie sercowy, wzmacnia system odpornociowy, dziaa przeciwrakowe, zapobiega prchnicy zbw, obnia poziom cholesterolu, podnosi cinienie krwi. Zewntrznie stosuje si herbat na zmczone oczy, na krwawienia, 205

206 na skaleczenia i na otarcia skry oraz na miejsca swdzce, na ukszenia przez owady. Herbata czarna, mocna, dziaa cigajce, kojco, przeciwbiegunkowo. Stosuje si w przypadkach biegunki, czerwonki, na kaca oraz na zmczone oczy i na skr w przypadku oparze sonecznych . HYZOP LEKARSKI Hyssopas of ficinalis L. Wygld roliny Hyzop jest krzewink i naley do rodziny Wargowatych . odygi hyzopu s proste, wzniesione, u dou zdrewniae, gsto ulistnione . Licie s niewielkie, ciemnozielone, prawie siedzce. naprzeciwlege, jednonerwowe, caobrzegie, lancetowate lub rwnowskolancetowate, ostro zakoczone, z obu stron gruczoowato kropkowane . Na szczytach pdw znajduj si kwiaty skupione w nibyokkach tworzce pozorny kos . Korona jest ciemnoniebieska lub f fioletowa, czasem czerwononiebieska, rowoliliowa, czerwona lub biaa . dwuwargowa o dugoci do S cm. Hyzop wydziela wyran, balsamiczn, kumarynow wo . Rolina kwitnie nieprzerwanie od czerwca do jesieni . Jest rolin miododajn . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Ojczyzn hyzopu jest obszar od Hiszpanii, przez rejon Morza Srdziemnego, po Morze Kaspijskie i pnocny Iran. Poniewa od dawna jest rolin znan i hodowan, rwnie w Polsce, mona spotka hyzop zupenie zdziczay na kach i na starych murach - w krajach. gdzie uprawia si winorol . W stanie naturalnym mona go spotka na suchych, sonecznych, skalistych i kamienistych zboczach, na podou wapiennym . Od staroytnoci hyzop jest znan i cenion rolin lecznicz, przyprawow, ozdobn i rytualn . Jest wielokrotnie wymieniany w biblii i jest to najstarszy przekaz o hyzopie . Arabowie i ydzi uwaali, c hyzop jest rolin wit i uywali go do rnego rodzaju obrzdw religijnych, rwnie do rytualnych oczyszcze . Hipokrates zaleca hyzop na zapalenie opucnej . a Dioskurides na katar i astm . Od redniowiecza jest znany i hodowany w ogrodach przyklasztornych w caej Europie. Pisali o nim Albert Wielki, w. Hildegarda, a take inni lekarze, a w Polsce Jan Stanko (1465) . Do rozpowszechnienia hyzopu szczeglnie przyczynili si benedyktyni . Hyzop jest popularn przyprawa w krajach basenu Morza Srdziemnego. W celach przyprawowych zbiera si mode pdy i licie, przed zakwitniciem roliny, ju w pierwszym roku uprawy . W tym celu mona uywa suszonego i wieego ziela . Suy do przyprawiania misa, pieczeni, twarogu, zup, sosw, a szczeglnie potraw z warzyw strczkowych i do saatek . Doskonale harmonizuje z takimi rolinami przyprawowymi jak seler i pietruszka . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Mimo swojego pochodzenia, hyzop jest w Polsce rolin cakowicie zimotrwa . Na jednym stanowisku mona go uprawia 4-5 lat . a zamieranie nastpuje nie na skutek przemarznicia, lecz na skutek

wyjaowienia gleby i jeeli przesadzi si rolin, yje ona bardzo dugo, przyjemnie pachnie i piknie wyglda w ogrodzie, gdy cay czas kwitnie, szczeglnie jeeli zrywamy kwitnce pdy to rolina wypuszcza wci nowe. Hyzop uprawiany jest z nasion, ktre wysiewamy wprost do gruntu w kwietniu, w rzdy co 40 cm . Mona te przygotowa rozsad . W tym celu nasiona wysiewamy do skrzyneczek w domu : roliny wysadzamy do gruntu na miejsce stae, gdy maj kilka centymetrw wysokoci, w rozstawie 30 na 40 cm . Szybsz metod uzyskiwania rolin jest podzia starszych egzemplarzy. Najlepiej zrobi to wczesn wiosn . Wwczas ju w pierwszym roku uprawy uzyskujemy due, dorodne, kwitnce roliny. Mona te ukorzenia mode sadzonki pdowe . Gleba do uprawy hyzopu powinna by bardzo bogata, yzna, prchnicza, zasobna w wap . a stanowisko soneczne . Do celw leczniczych zbiera si ziele tu przed kwitnieniem i na pocztku kwitnienia . cina si cae pdy na wysokoci okoo 10 cm nad ziemi i suszy w suszarni naturalnej, rozoon cienk warstw 207 208 w miejscu zaciemnionym i przewiewnym . Nie naley cina pdw tu przed zim, gdy osabia to rolin i mogaby przemarzn . Surowce lecznicze Najczciej uywa si suszongo ziela hyzopu, ale rwnie wieego ziela, kwiatw, olejeku i nalewki . Podstawowe zwizki lecznicze W hyzopie znajduje si olejek eteryczny, ktry stanowi mieszanin okoo 50 zwizkw (pinokamfen, a-, P-pinen, a-terpinen, sekwiterpeny, kadinen, metylomirtenol i inne, a take f lawonoidy, garbniki, zwizek gorzki marubina, zwizki trjterpenowe, glikozyd hyzopina, fitosterole i sole mineralne . Dziaanie Hyzop wykazuje wszechstronne dziaanie przeciwzapalne, przeciwwirusowe, przeciwnieytowe i przeciwpotne (regulujce) . Stwierdzono rozkurczowe i wiatropcdne dziaanie przetworw z hyzopu na przewd pokarmowy, ktre powoduje przywrcenie prawidowych ruchw perystaltycznych 'elit, zniesienie uczucia blu i penoci, umoliwienie odejcia gazw i wyprnienie . Substancje gorzkie hyzopu dziaaj stymulujaco na przewd pokarmowy, zwikszaj aknienie. pobudzaj wydzielanie sokw trawiennych, poprawiaj trawienie i przyswajanie pokarmw. Garbniki dziaaj przeciwbakteryjnic i cigajce . Cenne jest rwnie wykrztune dziaanie hyzopu na ukad oddechowy. Olejki eteryczne i zwizki trjterpenowe podane doustnie i podczas inhalacji powoduj podranienie bon luzowych, wzmoenie wytwarzania pynnego luzu oskrzelowego i pobudzanie ruchw nabonka rzskowego, co uatwia odkrztuszanie . Hyzop wykazuje rwnie dziaanie rozkurczowe na ukad kraenia, zmniejsza napicie obwodowych naczy krwiononych . Stosowany zewntrznie na skr i bony luzowe wykazuje dziaanie cigajce. przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i przeciwkrwotoczne, dziki garbnikom, olejkom eterycznym i zwizkom trjterpenowym

. Stosowanie Przetwory z ziela hyzopu stosuje si przy osabieniu drg trawienW , w stanach nieytowych bon luzowych przewodu pokarmowego, w zaburzeniach trawiennych, w nerwicy odka, przy braku apetytu, w uczuciu przepenienia w odku i w biegunce . Hyzop szczeglnie polecany jest dla dzieci, modziey i osb w wieku podeszym . Wycigi z hyzopu stosuje si rwnie w schorzeniach drg oddechowych, w przewlekych nieytach garda i oskrzeli, w zaleganiu gstej wydzieliny w drogach oddechowych, w suchym mczcym kaszlu, w chrypce, w nieytach opucnej, w rozedmie puc, w astmie, w nadmiernym poceniu si nocnym u grulikw . Hyzop jest te polecany w oglnym osabieniu pochorobowym, w b6lu zbw, w zapaleniu okostnej, w zbyt skpym lub zbyt bolesnym miesiczkowaniu, w kamicy moczowej i w kamicy ciowej . Zewntrznie wycig olejowy lub wie miazg stosujemy w postaci okadw na skr, a odwary stosujemy do pukania jamy ustnej i garda . Przeciwwskazania W rzadkich wypadkach due dawki hyzopu mog spowodowa objawy toksyczne. Przyczyn jest skadnik olejku eterycznego pinokamfen, ktry moe powodowa konwulsje . Dlatego te nie powinno si stosowa zbyt duych dawek hyzopu, a take korzystniej jest stosowa go w mieszankach z innymi zioami oraz robi przerw po dwch tygodniach kuracji . PostQpowanie praktyczne NAPAR Z HYZOPU Przygotowanie leku . 2 yki suszonego ziela hyzopu wsypa do termosu i zala 2 szklankami wrzcej wody, zamkn termos i odstawi na 30 minut . Stosowanie . Wypi lek w 3-9 porcjach . 30 minut przed jedzeniem w przypadku zaburze trawiennych, rwnie w nerwicy odka . lub po jedzeniu jako rodek wykrztuny. Po 2 tygodniach stosowania leku naley zrobi 2-tygodniow przerw . 209 210 Przygotowanie leku . 2 yki mieszanki zi wsypa do termosu i zala 2 szklankami wrzcej wody, zakrci i odstawi na 1 godzin . Stosowanie leku . Cao leku wypi w cigu dnia powoli, po kadym posiku, odcedzajc z termosu porcj zi. Przy nadmiernej potliwoci ng dobre wyniki daje rwnoczesne moczenie ng wieczorem, w odwarze ziela hyzopu, ziela skrzypu, z lici szawii i z kory dbu . Z zi mona zrobi mieszank lub kolejno, moczy nogi w odwarze pojedynczych zi . Przygotowanie leku . 9 yki mieszanki zi zala 3 szklankami zimnej wody dobrej jakoci . Pozostawi na 1 godzin i podgrza do wrzenia na bardzo sabym ogniu, nie gotowa, odstawi do nacignicia na 15 minut . Stosowanie . Lek stosuje si w przypadku biaaczki . Wypi w cigu dnia cay przygotowany lek przed posikami i przed snem, podgrzewajc

za kadym razem cao i odcedzajc porcj zi . KOMPRES NA STUCZENIA Z HYZOPEM Przygotowanie . 1-2 yki patkw owsianych zala niewielk iloci wrzcej wody i wsypa 1-2 yki sproszkowanego, suchego ziela hyzopu i doda kilka kropli octu . Mas wyrobi, przenie na ptno. Stosowanie . Okad przyoy na siniak, obrzk lub stuczenie . Na ptno naoy kawaek folii i cay okad przymocowa plastrem lub bandaem . Zmienia kilka razy dziennie . ZIOA Z HYZOPEM NA BIAACZKE Przygotowanie mieszanki zi . Hyzop, ziele 508 Bazylia, ziele 508 Arcydzigiel, korze 508 Tatarak, kcze 508 Perz, kcze 508 ZIOA PRZECIWPOTNE Z HYZOPEM Przygotowanie mieszanki zi . Hyzop. ziele 508 Szawia, li 508 Porost islandzki, plecha 508 NALEWKA WYKRZTUNA Z HYZOPEM Przygotowanie nalewki . Do plitrowego soika naley wsypa do poowy wysokoci drobno pokrojone, wiee ziele hyzopu. Naley wsypa rwnie 1 yk korzenia omanu . 1 yk anyku, 1 yk suszonych lici podbiau i 1 yk korzenia lukrecji, dola 100 ml spirytusu i dopeni wod dobrej jakoci. Nalewk stawia si w ciepym i ciemnym miejscu na 2 tygodnie i czsto wstrzsa . Stosowanie . Pije si po 1 yeczce nalewki 4-5 razy dziennie w przypadku przewlekych, uporczywych, nawracajcych nieytw oskrzeli poczonych z suchym, mczcym kaszlem . Po 2 tygodniach stosowania nalewki naley zrobi przerw. IGLICA POSPOLITA Erodium cicutarium L . Iglica jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Bodziszkowatych . W Polsce jest pospolitym chwastem . W lecznictwie uywamy suszonego ziela iglicy . Wykazuje dziaanie cigajce, krwiotamujce, oczyszczajce i moczopdne . Jest lekiem w obfitych i bolesnych krwawieniach miesicznych, w bezpodnoci, w krwawieniach wewntrznych, w biegunce, w zej przemianie materii i w reumatyzmie, zwaszcza w blach reumatycznych. Moie by stosowana do kpieli dzieci jako rodek uspokajajcy. IMBIR LEKARSKI Zinyiber officinalis Rosc. Wygld roliny Imbir jest tropikaln bylin z rodziny Imbirowatych . Z wygldu przypomina trzcin . Rolina pod ziemi wytwarza grube kcza przypominajce paski zdeformowany ziemniak z narolami,

ktrymi s bulwowate czony kcza . Z kcza wyrasta po211 -_1 212 zorna odyga nadziemna, prosta . wzniesiona, do 1 m wysokoci, zoona ze cile zamknitych pochew liciowych . Licie s naprze mianlege, lancetowate i caobrzegie . Z kcza wyrasta rwnie pd kwiatowy do 25 cm wysokoci . Kwiaty osadzone s pojedynczo w pachwinach przykwiatw . Imbir uprawiany nie zawizuje nasion i rozmnaa si wycznie wegetatywnie z kawakw kcza . Wystpowanie. pochodzenie i historia rogliny Imbir lekarski pochodzi z tropikalnych obszarw Azji . Jest jedn z najstarszych rolin leczniczych i przyprawowych . W Indiach i w Chinach znany od kilku tysicy lat i powszechnie stosowany. przede wszystkim jako rodek antytoksyczny . Na Zachodzie imbir jest rolin lecznicz znan przynajmniej od 2000 lat . W redniowieczu by przedmiotem handlu midzy Europ i Azj . Tradycyjnie stosowano imbir celem rozgrzania odka i zlikwidowania dreszczw, dodawano go do rnych lekw, aby zlikwidowa i zagodzi ich dziaanie podraniajce odek . Rwnie w staroytnoci uwaano imbir za lek zabezpieczajcy przed dum. Imbir jest lekiem wymienianym przez Mitrydatesa IV Eupatora (11 w . p.n.e .), ktry by twrc synnej odtrutki . przez Awicenn, Marco Polo i Gerarda Anglia 1597 . Na kontynent Amerykaski imbir wprowadzili Hiszpanie i obecnie jest tam uprawiany. Jest rwnie uprawiany w Australii . W lecznictwie ludowym krajw wschodniej Azji imbir jest stosowany przy blach gowy o charakterze newralgicznym i skurczowym, przy astmie oskrzelowej oraz przy jaglicy. Imbir jest stosowany rwnie jako przyprawa korzenna w kuchni. w piekarnictwie i w cukiernictwie, do przyprawiania potraw (curry, do sporzdzania iwa i likierw. W Anglii i w Ameryce przyrzdzane jest slynnc piwo imbirowe ,.ingver". Suy jako naturalny konserwant do przeduania trwaoci potraw i wieych owocw. Niezapomniany smak i aromat ma herbata z plasterkiem wieego imbiru . Imbirem przyprawia si potrawy z misa, z jarzyn, z ziemniakw, ruskie pierogi, ros, grochwk, sosy, zupy owocowe i ciasta . Uywa si go do marynowania dyni i gruszek . W perfumerii olejek imbirowy stosowany jest do kompozycji o typie orientalnym . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Imbir jest rozmnaany wycznie wegetatywnie z kawakw kcza . Nie znosi przymrozkw i na skal przemysow jest uprawiany wycznie w krajach o ciepym klimacie . Na tym samym polu jest uprawiany przez 2-4 lata . Sadzonki sadzi si w rozstawie 40 x 40 do 40 x 100 cm . U nas mona uprawia imbir w domu w doniczce . Do ogrodu mona wysadza jego sadzonki po ustpieniu przymrozkw i wykopywa przed nastaniem zimna tak jak ziemniaki .

Surowce lecznicze Najczciej stosuje si suchy, sproszkowany imbir, ale rwnie wiee kcze, wiey sok, suszone kcze,olejek eteryczny i nalewk. Imbir ma smak ostry i charakter gorcy, suchy. Substancje lecznicze W imbirze wykryto olejki eteryczne (w tym borneol, citral) ywice, alkaloid, fenole i substancje luzowe . Dziafanie Imbir wykazuje dziaanie ogrzewajce, stymulujace i wzmacniajce. zwaszcza na odek i nerki, regenerujce, transformujce oraz poruszajce zogi materii i zastoje krwi i energii, poprawiajce krenie wewntrznie i miejscowo, osuszajce, odtruwajce, antytoksyczne, przeciwwymiotne, rozkurczowe, wiatropdne, napotne . wykrztune, antyseptyczne . Imbir poprawia apetyt i trawienie i niweluje uczucie penoci, zwaszcza po spoyciu pokarmw tustych . Bezcenn waciwoci imbiru jest jego dziaanie odtruwajace . ktre polega na unieczynnianiu rnych szkodliwych czynnikw w organizmie i to zarwno toksyn, ktre powstay w procesie wadliwej przemiany materii, jak i toksyn, ktre dostay si do orga213 0 214 nizmu z zewntrz z poywieniem lub z nieprawidowo podanymi lekami . Imbir uruchamia naturalne procesy odtruwania organizmu i niszczy toksyny (spala) nie naruszajc pozostaych struktur i funkcji organizmu. Na ukad oddechowy imbir dziaa wykrztunie i napotnie . rozgrzewa puca i likwiduje dreszcze . przeciwdziaa penetracji zimna i toksyn do gbszych warstw organizmu . Stosowanie Suszony korze imbiru jest stosowany w chorobach ukadu pokarmo KeRo jako lek pobudzajcy i rozgrzewajcy odek, w przypadkach braku apetytu, przy wzdciach, niestrawnoci i zaflegmieniu przewodu pokarmowego, przy porannych nudnociach u kobiet w ciy, przy wymiotach i w biegunce oraz w chorobie lokomocyjnej . Stosuje si go rwnie w oglnym osabieniu i w wyczerpaniu organizmu, w uczuciu gbokiego wychodzenia ciaa, przy zmarznitych doniach i stopach . Imbir stosuje si te w chorobach ukadu oddechowego, przy przezibieniu, katarze, dreszczach i w zaf legmicniu puc . Zewnctrznie stosowany jest do poruszenia zastojw i do ogrzania organizmu, do okadw przy chorobach puc i oskrzeli oraz przy zogach w nerkach i w narzdach rozrodczych kobiet . Stosuje si do pukanek w przypadku grzybicy pochwy i do okadw w przypadku hemoroidw. Przeciwwskazania Unikamy duych dawek imbiru, gdy odek jest Ju nadmiernie pobudzony i rozgrzany tak . Jak ma to miejsce w chorobie wrzodowej. Ostronie naley stosowa imbir we wczesnym okresie ciy . Lecznicze dawki . 200 mg przy porannych nudnociach oraz imbir jako przyprawa s zupenie bezpieczne .

Postpowanie praktyczne SWIEY IMBIR PRZY PRZEZIEBIENIU Przygotowanie leku . Do 1 szklanki zimnej wody dodaje si 1 yeczk startego noem na desce wieego korzenia imbiru, szczypt cynamonu i szczypt korzenia lukrecji . Ogrzewamy do wrzenia na wolnym ogniu i gotujemy przez 3 minuty, Stosowanie . Lek stosuje si w przypadku przemarznicia, zazibienia z katarem i z dreszczami. Naley pooy si do ka i wypi 2-4 porcje leku co 2-4 godziny, a do ustpienia uczucia zimna . OKAD Z IMBIRU Przygotowanie okadu i naoenie . Do emaliowanego lub porcelanowego garnka wlewamy dwa litry wody i wsypujemy jedn czubat yk suchego imbiru . Ogrzewamy na wolnym ogniu . pod przykryciem, do momentu zagotowania . Wyczamy ogie . czekamy chwil i robimy okad . Na stole rozkadamy duy, gruby rcznik, na nim kadziemy cienki kawaek folii, a na ni mniejszy rcznik, ktry naley uprzednio zanurzy w odwarze z imbiru. Rcznik zamoczony wyjmujemy drewnian yk, na drewnian desk i odciskamy nadmiar pynu emaliowan pokryw. Zmoczony i odcinity rcznik zrzucamy na foli i rozkadamy za pomoc drewnianej yki . Czekamy chwil, aby powierzchnia ostyga nieco i aby ciepo przeszo do suchego rcznika na spodzie . Przykadamy gorcy okad na miejsce leczone i owijamy zewntrznym, suchym, grubym rcznikiem, aby ciepo bardzo dugo si trzymao. Bardzo wana jest temperatura okadu . Nie mona poparzy skry, ale powinien on by tak ciepy jak tylko pacjent jest w stanie wytrzyma . Generalnie, na brzuch i klatk piersiow okad powinien by mniej gorcy ni na pozostae czci ciaa . Wana te jest grubo okadu. Oba rczniki powinny by kilkakrotnie zoone . Okad najlepiej zrobi wieczorem przed snem, aby pacjent ju nie wstawa z ka . W czasie jednej kuracji naley zrobi seri okoo 10 okadw kadego wieczora, ze sporadycznymi jednodniowymi przerwami . Stosowanie, a. Okad stosujemy w przypadku chorb , w przezibieniach, w uporczywych nawracajcych nieytach oskrzeli, w przypadku uciliwego mczcego kaszlu i w astmie . Jednego wieczoru przykadamy na przd klatki piersiowej, drugiego wieczoru na - plecy. 215 216 b . Okad stosujemy na nerki w przypadku kamicy nerkowej, rnego rodzaju chorb nerek, rwnie infekcji, a take w przypadku oglnego osabienia organizmu, w spadku odpornoci . w przypadku atwego marznicia i w przypadku chorb ukadu rozrodczego . C. Okad stosujemy na podbrzusze w przypadku rnych chorb kobiecych, w osabieniu i zanieczyszczeniu drg rodnych powodujcych wyduajce si, skpe i bolesne miesiczki, w przypadku

cyst na jajniku, w biaych upawach i w grzybicy pochwy . LEK NA HEMOROIDY Z IMBIREM Przygotowanie leku . l yeczk suchego proszku imbiru zala 50 ml wody, zagotowa i przecedzi po ostygniciu przez rzadkie sitko tak, aby pyn by zawiesisty. Doda 1/3 objtoci dobrego oleju, wyciskanego na zimno, najlepiej sezamowego i wla do maej buteleczki. Przechowywa w lodwce. Stosowanie . Stosujemy w przypadku hemoroidw . Rano i wieczorem umy odbyt i wstrzsn zawartoci buteleczki, pynem posmarowa odbyt. Rwnoczenie po kadym posiku przyjmowa 1 yeczk sproszkowanych lici babki szerokolistnej, przez 2 tygodnie, a przez nastpne 2 tygodnie sproszkowane licie orzecha woskiego, nastpnie pokrzywy i znowu babk, a do cakowitego wyleczenia. JABO DOMOWA I DZIKA (PONKA) Malus domestics Borg. (MM communis) . MM silvestris (L.) Mill. Jabo jest drzewem i naley do rodziny Rowatych . Jest rolin znan i cenion od staroytnoci . Spotykamy j na malowidach w staroytnym Egipcie . Wojna trojaska w staroytnej Grecji zacza si od sporu o jabko wrczone przez Parysa dla najpikniejszej . O jabkach pisali Tcof rast i Pliniusz . W Europie uprawa jaboni rozpowszechnia si od XVII wieku . Obecnie w wiecie wyhodowano kilka tysicy odmian, z ktrych powszechnie uprawia si okoo czterystu. W medycynie ludowej stosowano jabka w chorobach garda . Uwaano jc za owoc w. Baeja (3 . 11), patrona garda i w tym dniu byy wicone . 0 W lecznictwie uywane s cae, wiee jabka, wiey tarty misz . wiey sok, wieo duszony owoc, suszony owoc, suszon skrk. Jabka maj smak sodki i charakter chodny, nawilajcy . Jabka dziaaj odywczo, wzmacniajce, oczyszczajce, moczopdnie, przeciwreumatycznie, przeciwartretycznie, obniaj poziom cholesterolu we krwi . Dziaanie jabka zaley od stanu organizmu . W zwizku z ich ochadzajcym charakterem, przy duym nadmiarze starych zdenaturowanych tuszczw w organizmie jabka cinaj ich powierzchni i utrudniaj usuwanie z organizmu, a normalnie doskonale oczyszczaj i zapobiegaj powstawaniu zogw. Tarte jabka stosuje si w biegunce, zwaszcza u niemowlt i u maych dzieci, w czerwonce, w owrzodzeniu odka i w kolce wrzodowej. Swic2c, duszone owoce stosuje si w biegunce, w nieytach odka i jelit oraz w infekcjach jelit . Cae dojrzae jabka spoywamy w przypadku zaparcia zwizanego z przegrzanym odkiem . a take w uderzeniach krwi do gowy . Cae kwane jabka dziaaj moczopdnie i jemy je w przypadku zapalenia pcherza i w infekcji drg moczowych. Napar z caych jabek stosujemy w blach reumatycznych, w kolce jelitowej, w chorobach przezibieniowych z gorczk, w nieycie oskrzeli, w anginie, w reumatyzmie, w podagrze i w nieycie drg oddechowych . Skuteczniejszy jest napar ze skrki jabek . JAOWIEC POSPOLITY

%uniperus communis L . Jaowiec jest zimozielonym krzewem, rzadko niewielkim drzewem i naley do rodziny Cyprysowatych . Wystpuje w Europie, w Azji i w Ameryce Pnocnej . W Polsce ronie na niu i w niszych partiach gr, na glebach sabych, piaszczystych, na nieuytkach i w widnych lasach sosnowych . Jest jedn z najstarszych rolin leczniczych i przyprawowych . Przyprawia si nim kapust i cikie miso, zwaszcza sosy. Jest wymieniany w staroytnym papirusie egipskim z 1550 r . p .n .e. W medycynie europejskiej od dawna by uwaany za panaceum przeciwko 217 218 tyfusowi, cholerze, czerwonce, tasiemcowi i innym chorobom. W lecznictwie s uywane dojrzae, suszone szyszkojagody jaowca, zwane owocami, nalewka oraz olejek. Jaowiec wykazuje dziaanie antyseptyczne na drogi moczowe, oczyszczajce, moczopdne, przeciwreumatyczne, wzmacniajce ukad pokarmowy, ciopdne, wiatropdne i pobudzajce macic . Jaowiec stosuje si w infekcjach ukadu moczowego, w obrzkach spowodowanych niedomog nerek, gotowany w winie, w kamicy moczowej, w zatrzymaniu moczu, w artretyzmie, w gocu, w blach miesiczkowych, w czasie porodu, w niestrawnoci, we wzdciach, w taczce . w dolegliwociach woreczka ciowego, w zastoju ci i w osabieniu mechanizmw odtruwajcych . Olejek z jaowca stosuje si do wcierania w blach reumatycznych, w nerwoblach, w blach miniowych, w uporczywym kaszlu . w egzemie i w uszczycy. J .,INOWIEC BARWIERSKI I CIERNISTY Genista tinctoria L.. G. germanica L. Janowiec jest krzewem i naley do rodziny Motylkowatych . W stanie naturalnym wystpuje w Europie i w Azji Mniejszej . W Polsce jest rolin pospolit na niu i w dolnych partiach gr. Ronie na glebie raczej ubogiej, na suchych kach, w przejrzystych lasach i w zarolach . W przeszoci ziele janowca wykorzystywano do barwienia tkanin wenianych, bawenianych, lnu i jedwabiu na kolor ty i pomaraczowy, a w lecznictwie do leczenia rzeczki . W lecznictwie jest uywane grne, kwitnce, nie zdrewniae, suszone ziele janowca . Janowiec wykazuje dziaanie moczopdne, estrogenne, stymulujace ukad nerwowy, zarwno orodkowy jak i wegetatywny, pobudza orodek oddechowy, kaszlowy, wymiotny, wzmaga perspiracj i transpiracj skry, wzmaga ruchy perystaltyczne jelit, odnosi cinienie krwi, znosi objawy godu nikotynowego . Stosuje si w osabieniu czynnoci nerek . w obrzkach, w stanach zapalnych pcherza moczowego i drg moczowych, w chorobach przemiany materii, w kamicy moczowej, w gocu, w skazie moczanowej, w chorobach skry spowodowanych nagromadzeniem substancji toksycznych w ustroju, rwnie w trudnociach z wyprnianiem w zwizku z osabieniem jelit oraz w niskim cinieniu krwi . JARZAtB POSPOLITY (JARZ> BINA) Sorbus aucuparia L .

Wygld roliny jarzbina jest niewysokim drzewem i naley do rodziny Rowatych. Osiga wysoko do 15 m. Kora drzewa jest jasna i gadka . Licie s zoone. do 9 cm dugie, za modu srebrzyste, mikko owosione, nieparzystopierzaste . Listki s krtkoogonkowe. z nierwn podstaw, podunie lancetowate. n a brzegach ostro pikowane . Kwiaty s drobne, promieniste, biae. zebrane w due, szczytowe baldachy. Owoc jest kulisty. pomaraczowe-czerwony lub ceglasto-czerwony, cierpki, niejadalny w stanie wieym. Jarzbina kwitnie w kocu maja, a owoce zaczynaj si wybarwia w kocu sierpnia . Jest rolin miododajn . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Jarzbina ronie w Europie i w Azji . W Polsce jest rolin pospolit i mona j spotka w lasach i w zarolach. n a niu i w grach . a po stref kosodrzewiny . Do rozsiania jarzbiny przyczyniaj si jarzbki, ktre ywi si jej owocami, ale nie trawi nasion . Towarzyszy czowiekowi od czasw przedhistorycznych, gdy spotykana jest w wykopaliskach z okresu kamienia gadzonego (neolit) . Powicona bya germaskiemu begowi burzy, a ludy germaskie . celtyckie i sowiaskie wizay z ni wiele zabobonw i przesdw . Owoce jarzbiny s uywane do smaenia powide. do wyrobu wina, a take robimy na nich nalewk alkoholow (jarzbiak) . Do wyrobu wina i jarzbiaku owoce musz by przemroone . gdy w wieych znajduje si kwas parasorbowy . ktry wywouje wymioty i biegunk. Kwas ten rozkada si podczas mroenia i podczas ogrzewania. 219 220 Przez pewien czas kwas parasorbowy by uwaany za toksyczny, a nawet rakotwrczy. Amerykanie na podstawie dokadnych bada (1975) stwierdzili brak jakiejkolwiek toksycznoci, z wywoywaniem raka wcznie, i uznali, e jego obecno w ywnoci w ilociach naturalnych jest dopuszczalna . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego jarzbina bywa czsto sadzona wok zabudowa, w parkach oraz wzdu ulic, jako rolina ozdobna . Do celw leczniczych surowiec uzyskujemy ze stanu naturalnego . Surowce lecznicze Kwiatostany jarzbiny mona suszy w suszarniach naturalnych, w miejscu zaciemnionym i przewiewnym . Owoce jarzbiny zbiera si po przymrozkach, gdy ich smak staje si agodniejszy i mniej gorzki, i suszy w suszarniach ogrzewanych najpierw w temperaturze 30 C, a pniej dosusza w temperaturze okoo 60 C . Podstawowe substancje lecznicze Owoce jarzbiny zawieraj kwasy organiczne, jabkowy, winowy, sorbowy oraz parasorbowy, kwasy wielofenolowe, kwas askorbinowy (wit . C), garbniki, cyjanin, barwniki karotenoidowe, rwnie P-karoten, pektyny, sacharoz, glukoz, alkohol sorbitol, L-sorboz i nieznany bliej zwizek gorzki .

Skad chemiczny kwiatw jarzbiny jest sabo poznany. Dziafanie Owoce jarzbiny dziaaj wzmacniajce, witaminizujaco, moczopdnie, przeciwzapalnie w obrbie drg moczowych i bon luzowych przewodu pokarmowego, a take cigajce, przeciwbiegunkowo i przeciwmiadycowe . Kwiaty jarzbiny dziaaj rozwalniajco, moczopdnie i pobudzajco na krwawienia miesiczne. Stosowanie Owoce jarzbiny stosujemy w chorobach przewodu pokarmowego w biegunkach, w nieytach, w chorobach watroby i drg ciowych, w niedostatecznym wydzielaniu ci i jako lek osaniajcy i odtruwajcy wtrob lepszy od cysteiny . Skuteczne s rwnie w osabieniu nerek, w stanach zapalnych drg moczowych i w kamicy moczowej. Podaje si rwnie w chorobach obwodowego krenia krwi, w skazie krwotocznej, w plamicy krwotocznej, w wybroczynach, w kruchoci naczy krwiononych, w ylakach odbytu i w miadycy. Przetwory z owocw jarzbiny stosujemy w chorobach spowodowanych niedoborem witamin A i C - takich, jak choroby oczu jaskra, zama, keratomalalcja . kseroftalamia), a take w alergiach, paradentozie, w wypadaniu zbw i wosw. Przetwory z kwiatw jarzbiny s stosowane w przewlekych nieytach drg trawiennych . w zaparciach, w nerwicy odka, w nieytach drg moczowych, w niedomodze jajnikw, w skpym i bolesnym miesiczkowaniu. Przeciwwskazania Swicie owoce jarzbiny mog wywoa wymioty i biegunk . Naley stosowa suszone . gotowane lub po przemroeniu . Postpowanie praktyczne ODWAR Z OWOCW JARZEBINY Przygotowanie leku . 2 yki owocw jarzbiny zala 2 szklankami zimnej wody dobrej jakoci . Ogrzewa na sabym ogniu . powoli do wrzenia i gotowa 5 minut . Odstawi na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia 3-9 razy, na czczo, midzy posikami i przed snem, podgrzewajc i odcedzajc porcj zi za kadym razem, jako lek przeciwbiegunkowy, moczopedny i osaniajcy na wtrobo . ZIOLA PRZECIW ZAPARCIOM Z JARZBINA Przygotowanie mieszanki zi. Jarzbina, owoce, rozdrobnione 25 g Kruszyna, kora, rozdrobniona 508 Jarzbina, kwiat 508 221 222 Przygotowanie leku . 2 yki zi zala 1 szklank zimnej wody dobrej jakoci i pozostawi na 2-3 godziny. Podgrza, zioa powinny by ledwo ciepe, odcedzi i wypi przed snem . Rano wieczorne fusy zala 1 szklank wody, zagotowa i wypi na czczo . Stosujemy w zaparciach .

JASNOTA BIAA Lamium album L . Jasnota biaa jest bylin i naley do rodziny Wargowych . Wystpuje w umiarkowanej stref ie pkuli pnocnej . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Ronie na przychaciach, na przydroach . w rowach, w zarolach, na rumowiskach, na dobrej, prchniczej i wilgotnej glebie . Jest rolin lecznicz znan od dawna . Pisze o niej w. Hildegarda w XII wieku i poleca ziele jasnoty do barwienia wosw na kolor ty. W lecznictwie uywane s suszone korony kwiatowe jasnoty . Kwiaty jasnoty dziaaj regenerujce, oczyszczajce i przeciwzapalnie na bony luzowe rnych narzdw, dziaaj uszczelniajco na ciany drobnych naczy krwiononych oraz oczyszczajce i regulujce na ukad rozrodczy kobiet, zwaszcza modych, osabionych i wtych dziewczt . Stosujemy j w nieytach drg oddechowych - krtani, garda i oskrzeli, w chrypce, w mczcym bolesnym kaszlu, w nieregularnych, bolesnych, przeduajcych si i obfitych miesiczkach, w biaych upawach wewntrznie i w formie irygacji (do pukania), we wszelkich stanach ropnych puc i drg oddechowych, ukadu pokarmowego, zwaszcza odbytu i odbytnicy, ukadu rozrodczego i skry . JASTRZI;BIEC KOSMACZEK I CRONKOWY Hieracium Pilosella L., H. auricula L. Jastrzbiec jest bylin i naley do rodziny Zoonych . W Polsce wystpuje pospolicie w miejscach suchych, piaszczystych i ciepych . W lecznictwie uywane s czci naziemne . Ziele wykazuje dziaanie przeciwnieytowe, cigajce . gojce, rozkurczowe, wykrztune, moczopdne i poprawia przemian materii . Jest stosowane w postaci naparu w przewlekych nieytach przewodu pokarmowego, we wrzodach odka i dwunastnicy, w biegunkach, w czerwonce, w robaczycy, w blach wtroby, w chorobach pucnych, w zimnicy, w puchlinie wodnej, w kamicy nerkowej, bywa polecany w obrzkach . Zewntrznie w zapaleniu spojwek oraz na trudno gojce si rany, na wysypki ropne, na wrzody i na czyraki . W medycynie ludowej jest stosowany zewntrznie na ukszenia owadw . gadw i psw, rwnie wciekych . JEMIOA POSPOLITA Vscum album L. Wygld roliny Jemioa jest zimozielon krzewink i naley do rodziny Gzewnikowatych . Jemioa ma charakterystyczne, rwnomiernie, widlasto rozgazione odygi o charakterystycznej sinawej jasno-oliwkowozielonej barwie. Licie s niewielkie, grube, skrzane, bezogonkowe, caobrzegie lancetowate lub eliptyczne . naprzeciwlege . Kwiaty rozdzielnopciowe, niepozorne . Owoce kuliste, biae, podobne do jagody, bardzo lepkie . wielkoci ziarna grochu, zawieraj 1-3 nasiona . Jemioa kwitnie w lutym i w marcu .

Wyst?powanie, pochodzenie i historia roliny Jemioa jest ppasoytem drzew i znale j mona najczciej na drzewach szybko rosncych, takich jak topola, ale rwnie na innych, raczej na liciastych, na dbach, brzozach, lipach, ale te na sosnach i na jodach . Spotka j mona w rnych czciach wiata w strefie klimatu umiarkowanego - w Europie, w Iranie, w Chinach, w Japonii, w Tybecie, a nawet w Indiach . Jemio rozsiewaj jemiouszki, ktre ywi si jej kleistymi owocami . Ocieraj dzib 223 221 o ga drzewa, przyklejaj nasienie i w tym miejscu wyrasta nowa jemioa . Jemioa rosnc na drzewie nie doprowadza do jego zniszczenia, jak to si dzieje w przypadku huby . Polecali j Kncipp i dr Bohn . stosujcy jego metody. Od dawna bya uwaana za rolin lecznicz i magiczna. i otaczana aur tajemnicy. Druidzi kapani Celtyccy uwaali j za dar nieba i panaceum, lek na wszystkie choroby . W czasie uroczystej ceremonii cinano j zotymi mieczami . Zalecano j w epilepsji, w skurczach i w dolegliwociach histerycznych . Mimo e jemioa jest pasoytem, grozi jej wyginicie, ze wzgldu na rosnce zanieczyszczenie rodowiska oraz z powodu polskiej tradycji ozdabiania jej gaziami wielkanocnych stow i sal na sylwestra. Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Ziele jemioy uzyskujemy ze stanu naturalnego . Surowce lecznicze Do celw leczniczych zbieramy szczytowe, niezdrewniae pdy od grudnia do marca - i suszy w niskiej temperaturze do 25 C . Surowcem leczniczym jest suszone ziele jemioy . Smak jemioy jest gorzki i cierpki . Podstawowe substancje lecznicze W zielu jemioy wykryto f lawonoidy : pochodne kwercytryny : aminy: cholina, acetylocholina i histamina : fenolokwasy : kwas kawowy: trjterpeny. P-amyryna i kwas alegnowy: glikoproteidy typu lektyny o waciwociach cytostatycznych i kancerostatycznych : wiskotoksyn: alkohole cukrowe jak inozyt oraz inne zwizki, np . kwas y-aminomasowy i witamin C . Dzialanie Ziele jemioy wykazuje dziaanie oczyszczajace organizm ze zogw i toksyn powstaych z naduywania produktw pochodzenia zwierzcego . Dziaa na ukad kraenia, oczyszczajce i rozkurczowe i obnia cinienie krwi, poprawia obieg krwi i dziaa przeciwkrwawniczi i przeciwmiadycowe, wzmacnia serce . Jemioa dziaa rwnie moczopdnie, obniajc poziom kwasu moczowego . wykazuje dziaanie przeciwartretyczne . Wzmaga rwnie przemian materii, poprawia funkcjonowanie gruczow wydzielania wewntrznego, dziaa przeciwpadaczkowe i oglnie wzmacnia . Wykryte w jemiole zwizki o dziaaniu cytostatycznym i kancerostatycznym, ktre nie rozpuszczaj si w wodzie i dziaajprzeciwrakowo po bezporednim wstrzykniciu do guza nowotworowego .

Stosowanie Wycigi z jemioy stosujemy w nadcinieniu, w wahaniach cinienia na tle emocjonalnym, w zawrotach gowy, w szumie w uszach i w przyspieszonym rytmie serca, w okresie przekwitania . w uderzeniach gorca, a take w zwapnieniu y i w innych objawach miadycowych . Skuteczne s rwnie w nadmiernych krwawieniach miesicznych, w krwotokach z puc i w krwawieniach z nosa . Przeciwwskazania Jemioa jest rolin o silnym dziaaniu . Przedawkowanie moe wywoa wymioty, kolki, majaczenie i drgawki . Owoce jemioy s toksyczne przy stosowaniu wewntrznym, natomiast mona je stosowa zewntrznie. Postpowanie praktyczne MACERAT Z JEMIOY W NADCINIENIU Przygotowanie leku . 1 yk rozdrobnionego ziela zala 1 szklank ciepej wody i odstawi na 15 minut . Przecedzi . Stosowanie . Pi lek 3-9 razy dziennie po 50 ml, midzy posikami. w nadcinieniu . WINO Z JEMIOA W NADCINIENIU Przygotowanie leku . 50 g wieego ziela jemioy zala butelk dobrego wytrawnego wina (750 ml) gronowego . Pozostawi na y1 225 226 tydzie w ciepym i ciemnym miejscu mieszajc od czasu do czasu. Przecedzi . Stosowanie. Pi 3 razy dziennie przed posikami 15-20 ml wina, w nadcinieniu . Lek naley wypi w cigu 2 tygodni . Przygotowanie leku . 2 yki zi zala 2 szklankami wody i ogrzewa do wrzenia na sabym ogniu. Zagotowa . Przecedzi . Stosowanie . Wypi w cigu dnia midzy posikami w przypadku ziarnu. Rwnoczenie stosowa biostymin i poywienie rewitalizujce, bogate w witaminy, szczeglnie z grupy B, oraz w mineray. JESION WYNIOSY Fraxinus ecselsior L . Jesion jest drzewem i naley do rodziny Oliwkowatych . Wystpuje pospolicie w lasach i jest sadzony w parkach . Dostarcza dobrego drewna uywanego w stolarstwie . W lecznictwie uywamy kor z modych gazek jesionu i mode suszone licie . Kora i licie jesionu dziaaj napotnie, moczopdnie . przeciwreumatycznie, przeciwartretycznie, poprawiaj przemian materii . dziaaj ciopdnie, a kora ponadto dziaa cigajce i przeciwbiegunkowo. Stosowana jest w stanach zapalnych bon luzowych, w wybroczynach krwawych wiadczcych o kruchoci naczy, w miadycy, w nadcinieniu, w kamicy moczowej, w reumatyzmie, w artretyzmie, w ischiasie . ZIOA Z JEMIOA W ZIARNICY Przygotowanie mieszanki zi. Jemioa, ziele 1008

Ruta, ziele 20 g Dziurawiec, ziele 20 g opian, korze 20 g Przestp, korze 208 JEWKA WAtSKOLISTNA I PURPUROWA Echinacea angustifolia . E. purpurea Jewka jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Rolina pochodzi z Ameryki i u nas jest uprawiana jako rolina ozdobna. Tubylcza ludno Ameryki stosowaa jewk do leczenia uksze przez we, do leczenia trudno gojcych si, zastarzaych ran i w stanach gorczkowych . Osadnicy bardzo szybko uznali waciwoci lecznicze jewki i stosowali j w chorobach przezibieniowych i w grypie . W latach pidziesitych zyskaa wiatowy rozgos. gdy stwierdzono. e wykazuje dziaanie antywirusowe, przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne, i zastosowano j do leczenia AIDS . Jewka jest dobrym lekarstwem poprawiajcym odporno organizmu na infekcje rnego rodzaju . W lecznictwie uywamy suszony korze zbierany po przekwitniciu, nalewk i proszek z korzenia . Jewka ma smak gorzki, charakter wysuszajcy i odwieajcy . Uywana jest w infekcjach nerek, w grypie. w katarze . w stanach zapalnych wczw limfatyczych, w zatruciach pokarmowych, na zainfekowane rany, cieknce egzemy i na czyraki . w postaci odwaru lub proszku . JEYNA FADOWANA I POPIELICA Rubus plicatusW et N.. RR caesius L . Jeyna jest kolczastym krzewem i naley do rodziny Rowatych . Wystpuje w Europie, w Azji i w Ameryce Pnocnej . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Ronie w lasach, w zarolach, na miedzach i na przydroach . W Polsce wystpuje okoo 50 gatunkw jeyn . Jeyna jest blisk krewn maliny opisanej dokadniej . W lecznictwie uywamy suszone licie jeyny, czasem suszone owoce jeyny i sok z jeyny. Licie jeyny wykazuj dziaanie przeciwbiegunkowc . oczyszczajace, wzmacniajce, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, moczopdne i napotne, reguluj przemian materii 227 228 i usuwaj wraz z moczem szkodliwe metabolity . Owoce dziaaj przeciwgorczkowo i napotnie . Licie jeyny stosujemy w chorobach przewodu pokarmowego, w przewlekych stanach zapalnych odka i jelit, w nieprawidowej fermentacji w jelitach spowodowanej obecnoci bakterii gnilnych, w biegunce, we wzdciach, w blach brzucha, w kolce jelitowej oraz jako lek odtruwajalcy, oczyszczajcy i wzmacniajcy w chorobach reumatycznych, po stosowaniu duych dawek lekw chemicznych i w przypadku guzw cyst micniakw i zmian nowotworowych . Uywamy w formie naparu, odwaru, w mieszankach zioowych, a najlepiej w formie suchego, sproszkowanego ziela, zaywanego po yeczce kilka razy dziennie. Licie jeyny stanowi wspania namiastk herbaty. Mona je przed

ususzeniem podfermentowa i mona je miesza wraz z limi poziomki, maliny, pokrzywy, melisy i innymi limi . J~CWE ZWYCZAJNY Hordeolum uulgare L. Jczmie jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Traw. Od zarania dziejw jczmie towarzyszy czowiekowi jako rolina uprawna, pokarmowa, paszowa i lecznicza . By uprawiany w staroytnej Mezopotamii, w Egipcie, w Indiach, w Grecji i w Rzymie. Pieczono z niego chleb i produkowano piwo . Z jczmienia otrzymuje si antybiotyk hordecyn . W lecznictwie s uywane ziarna jczmienia . Kleik z jczmienia jest stosowany w biegunkach, w czerwonce, w chorobach wtroby, w astmie nawila i oczyszsza puca, w hemoroidach, w zaparciach, w nieytach pcherza, w kamicy moczowej, w skrofulozie, w oglnym osabieniu i w niedokrwistoci, gdy zawiera bardzo duo elaza . Mka ze skiekowanych, podsuszonych i zmielonych ziaren jczmienia jest doskonaym lekiem w niestrawnoci, jest rodkiem wzmacniajcym i leczcym dzieci osabione, krzywicze i anemiczne . a take w osabieniu nerww i chorobach skrnych u dorosych . JUJUBA patrz GOYNA KAKAOWIEC WACIWY Theobroma cacao L. Kakaowiec jest nieduym, wiecznie zielonym drzewem i naley do rodziny Zatwarowatych . Pochodzi z Ameryki i by uprawiany przez Aztekw. Obecnie jest uprawiany w krajach Ameryki aciskiej i w Afryce zachodniej . Uywa si nasiona kakowca, z ktrych uzyskuje si maso kakaowe i proszek odtuszczony - kakao. Maso kakaowe jest uywane w przemyle farmaceutycznym, jak rwnie w warunkach domowych, do wytwarzania czopkw i piguek . Kakao zawiera teobromin, ktra pobudza czynnoci serca, dziaa rozkurczowe na minie naczy wiecowych i oskrzeli i je rozszerza, dziaa moczopdnie oraz sabo pobudza orodkowy ukad nerwowy . KALANCHOE PIERZASTE (YWORDKA, PODNOLISI BRIOFILUM) Calanchoe pinnata Pers (Bryophyllum pinnatum Lam). C dajyremontiana Zywor6dka jest bylin lub krzewink i naley do rodziny Gruboszowatych . Wystpuje w krajach tropikalnych, u nas jest pospolit rolin ozdobn . W lecznictwie uywamy ziele ywordki - najlepiej w postaci miodku, czyli biostymulowanego i zmielonego ziela wymieszanego z miodem. Zywor6dka naley do cennych rolin immunostymulujacych, a wic wzmacniajcych siy obronne organizmu, niszczy wirusy i bakterie, dziaa przeciwzapalnie, oczyszcza rany i regeneruje tkanki. czy w sobie najcenniejsze waciwoci aloesu i rumianku . 229

230 KALINA KORALOWA V6urnum opulus L . Wygld roliny Kalina koralowa jest krzewem i naley do rodziny Przewiertnicowatych. Krzew kaliny skada si z kilku pdw, prostych, wzniesionych, rozgazionych, nagich do 9 m wysokoci . Licie do due, ciemnozielone, krtkoogonkowe, spodem nieco omszone, o klapach jajowatych, ostrych, zatokowo zbkowanych . Gazki kwiatostanw nagie lub ogruczolone . Kwiaty zebrane w due paskie baldachy o koronach biaych, brzene paskie do 25 mm rednicy, rodkowe drobne dzwonkowate do 5 mm dugoci . Owoce pestkowe, mikkie, owalne, przypominajce jagod, szkaratnoczerwone, zebrane w lune grona . Rolina kwitnie w maju i w czerwcu, owoce dojrzewaj we wrzeniu : jest miododajna . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Kalina wystpuje w caej Europie a po Syberi i w Ameryce Pnocnej. W Polsce wystpuje na niu i w niszych partiach gr . w lasach i zarolach nad brzegami wd, w miejscach wilgotnych i cienistych, na glebie gliniastej. Naley do rolin wskazujcych zasoby wody podskrnej. Nie jest rolin pospolit i jest pod czciow ochron . W medycynie ludowej kora jest nazwana lekiem kobiecym, owoce stosowane s w przezibieniach, w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy. w ylakach odbytu i w nadcinieniu ttniczym, kwiaty jako Iek poprawiajcy trawienie, znoszcy kolki i skurcze jelit oraz w biegunkach . Owoce stosowano w robaczycy u dzieci. Istnieje pogld, e owoce dziaaj przeciwrakowe . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego W celach leczniczych surowiec jest uzyskiwany ze stanu naturalnego . Kalina jest czsto sadzona w parkach, ogrodach - jako rolina ozdobna o adnych kwiatach i owocach. Wyhodowano odmian kaliny o kwiatach ponych (bezpodnych, nie wydajc owocw, ale pn wiosn obsypan duymi nienobiaymi kulistymi kwiatostanami . Odmiana ta jest pospolicie spotykana . Surowce lecznicze Najczciej jest uywana suszona kora kaliny, ktra jest zbierana wczesn wiosn z modych gazek 2-3 letnich, zdrowych i suszona w suszarni naturalnej lub podgrzewanej do temperatury 40 C . Mona te zbiera kor jesieni, ale zdejmuje si j wtedy trudniej . Czasem zbiera si te owoce kaliny, ktre suszy si w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 40 C . Bardzo rzadko zbiera si i stosuje suszone kwiaty kaliny. Kora kaliny ma smak gorzki i cierpki oraz charakter chodny, osuszajcy. Podstawowe substancje lecznicze Kora kaliny zawiera garbniki katechinowc, katechin, trjtcrpcny . kwas oleanolowy i ursolowy i inne kwasy organiczne, f fitosterole, kumaryny, olejek eteryczny, witamin K, gorycze, sole mineralne oraz p-ksylilenodwucyjanid o dziaaniu cytostatycznym.

Dzialanie Kora kaliny wykazuje dziaanie rozkurczowe na micnie macicy i na woreczek ciowy. Nastpuje zwolnienie napicia miniowego a do osabienia lub cakowitego zniesienia blu . Wykazuje rwnie dziaanieprzeciwkrwotoczne, hamuje krwawienia z narzdw rodnych i zmniejsza ryzyko poronienia . Dziaa rwnie cigajce, przeciwzapalnie, moczopdnie, wzmacnia serce i obnia cinienie krwi przez zwolnienie napicia sercowego-naczyniowego . Stwierdzono rwnie dziaanie cytostatyczne . Kora kaliny dziaa rwnie uspokajajco na 231 232 5M system nerwowy, szczeglnie gdy napicie fizyczne jest poczone z napiciem emocjonalnym . Likwiduje typowe napicie barku i wstrzymania oddechu . Owoce kaliny wykazuj podobne dziaanie . rozkurczowe, cigajce, kojce i przeciwkrwotoczne . Stosowanie Przetwory z kory kaliny stosujemy w chorobach kobiecych . w stanach skurczowych macicy, w zapaleniu bony luzowej macicy, w zaburzeniach miesiczkowania, w bolesnym miesiczkowaniu. w predyspozycji do wczeniejszych porodw lub poronie, w niepowstrzymanych wymiotach u ciarnych i w zaburzeniach nerwowych w czasie ciy. Kor kaliny stosujemy rwnie w stanach zapalnych i w ylakach odbytu . Owoce kaliny s stosowane w zaburzeniach hormonalnych u kobiet, w nieregularnym i bolesnym miesiczkowaniu, w nerwicach wegetatywnych i w biegunkach nerwicowych . Przeciwwskazania Przedawkowanie moe powodowa nudnoci oraz objawy toksyczne . Postpowanie praktyczne ODWAR Z KORY KALINY Przygotowanie leku . 1 yk rozdrobnionej kory kaliny zala 1 szklank zimnej wody, ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa 5 minut, odstawi do nacignicia na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek porcjami w cigu dnia, po jedzeniu, w zaburzeniach miesiczkowania i innych dolegliwociach kobiecych, rwnie w skonnociach do poronie . ZIOA Z KALINA W ZAPALENIU PRZYDATKW Przygotowanie mieszanki zi. Kalina. kora 508 Kalina, owoc 508 Ra dzika, owoc 508 Nagietek pomaraczowy, kwiat 508 Wszystkie skadniki powinny by rozdrobnione . Przygotowanie leku . 2 yki zi zala 2 szklankami zimnej wody i pozostawi na kilka godzin . Stosowanie . Lek wypi w cigu dnia - na czczo, midzy posikami i przed snem, za kadym razem podgrzewajc cao i odcedzajc porcj leku, przez 2 tygodnie . Stosujemy w zapaleniu przydatkw .

ZIOLA PRZECIWKRWOTOCZNE Z KALINA Przygotowanie mieszanki zi. Kalina, kora 508 Tasznik, ziele 508 Kasztanowiec, kwiat 508 Kora kaliny powinna by dobrze rozdrobniona, najlepiej zmielona. Tasznik powinien by wieo ususzony . Przygotowanie leku . 3 yki zi zala na noc 2 szklankami wody . Rano podgrza, nie gotowa . Stosowanie . Wypi lek porcjami w cigu dnia - na czczo, midzy posikami i przed snem podgrzewajc cao za kadym razem i odcedzajc porcj . Stosuje si w rnego rodzaju nieprawidowych krwawieniach z drg rodnych u kobiet . KAPUSTA WARZYWNA I KALAFIOR Grasica oleracea L ., B. var. botrylis Kapusta jest rolin dwuletni i naley do rodziny Krzyowych . Uprawiana w staroytnoci, w rejonie Morza Srdziemnego, od 900 r. p.n.e. i uznawana za poywienie i lekarstwo . Dioskurides poleca kapust jako lek trawienny i wzmacniajcy stawy. Stosowano j rwnie w chorobach skry i stanach gorczkowych . Rzymianie jedli surow kapust, aby uchroni si przed upiciem . W lecznictwie jest uywany sok z kapusty biaej i licie kapusty. Kapusta ma smak nieco sodki, nieco ostry i nieco sony, charakter chodny i wysuszajcy. Kapusta wykazuje dziaanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwreumatyczne, oczyszcza w4233 234 trob i przeciwdziaa jej przekrwieniu, uatwia gojenie si tkanek, stymuluje rozmnaanie komrek . wiey sok z kapusty stosujemy we wrzodach oadka i dwunastnicy i w kuracjach oczyszczajacych organizm z wszelkiego rodzaju toksyn, np. w miadycy i w chorobach nowotworowych . Odwar gotowany przez godzin pije si w zapaleniu okrnicy . Syrop pije si w kaszlu, w zapaleniu oskrzeli i w astmie . Okady ze wieych zmiadonych lici stosujemy na gorace rany, na stany zapalne skry, na owrzodzenia skry i na ylaki, na gorce, bolce stawy dotknite artretyzmem, na bolce sutki i przekrwienia piersi . W przypadku reumatyzmu mona stosowa dwa razy w tygodniu kpiel w zmiksowanej kapucie. Kalafior jest odmian kapusty. Wykazuje dziaanie moczopcdne. KARCZOCH ZWYCZAJNY Cynam scolymus L . Karczoch jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Pochodzi z obszaru rdziemnomorskiego i stanowi f orm uprawn karczocha dzikiego zwanego kardem . Obecnie jest uprawiany w wielu krajach Europy, w Af ryce pnocnej, na Cejlonie, na jawie. w Indiach i w Ameryce . W Polsce udaje si z trudem, jako warzywo natomiast moe by uprawiany w celu uzyskiwania lici, ktre s uywane w lecznictwie . Maj one smak bardzo gorzki.

Karczoch dziaa ciopdnie, ciotwrcze, wzmacniajaco . regenerujaco i ochronnie na watroby oraz odtruwajce, przeciwcukrzycowa, moczopdnie, przeczyszczajce i przcciwmiadycowo, obnia poziom tuszczw i cholesterolu we krwi, dziaa rwnie rozkurczowe na minie gadkie jelit, drg ciowych . moczowych. Jest stosowany w chorobach watroby i woreczka ciowego . w niewydolnoci watroby, w taczce, w zastoju ci, w kamicy ciowej, w dolegliwociach po usuniciu woreczka ciowego. w zaburzeniach przemiany tuszczowej, w miadycy naczy krwiononych, w cukrzycy, w niewydolnoci nerek i w biakomoczu . KARDAMON MALABARSKI Elettaria cardamonum White et Maton (Amonum cardamonum L.) Kardamon jest bylin kczow i naley do rodziny Imbirowatych . Pochodzi z Indii . Obecnie jest uprawiany w krajach o klimacie ciepym: w Indiach, w Birmie, w Chinach, na Cejlonie, w Gwatemali i w Salwadorze. Kardamon od staroytnoci jest znan rolin przyprawow i lecznicz. By uywany w staroytnej Grecji, w staroytnym Rzymie i w redniowiecznej Europie, jako lek trawienny, rodek wiatropdny, w blach gowy, w kaszlu i w chorobach nerek . Wystpuje w dwu odmianach - oar. minuscula, czyli kardamon zielony i uar. major. czyli kardamon ciemny. o wikszych nasionach Jako przyprawa kardamon jest stosowany do aromatyzowania kawy, herbaty, do produkcji likierw, w cukiernictwie, w piekarnictwie . do przyprawiania i konserwowania rnych potraw, do sosw, kiszonek. marynat i kiebas. Uywane s nasiona kardamonu . S one bardzo aromatyczne o smaku korzennym, ostrym, palcym . Odmiany ciemne s bardziej ogrzewajce od zielonych . Kardamon wykazuje dziaanie rozpraszajace rnego rodzaju zastoje materii i energii w organizmie, porusza zastoje pokarmu i dziaa trawicnnic, a take porusza rnego rodzaju zastoje luzu . W Afryce i w Azji poudniowe-wschodniej bardzo czsto stosowane s nasiona gatunkw kardamonu blisko spokrewnionych z kardamonem malabarskim (Amonum yranum paradisi, Amonum compactum, Amonum anqustifolium) . KASZTANOWIEC ZWYCZAJNY Aesculus hippocastanum L. Kasztan jest drzewem i naley do rodziny Kasztanowatych . Pochodzi z Grecji, z Azji Mniejszej i z Iranu . W Polsce jest powszechnie sadzony w parkach, zwaszcza wzdu alei . 235 236 W lecznictwie jest uywana kora z modych gazek kasztana, suszone kwiaty kasztana, owoce kasztana niedojrzae i dojrzae oraz czasem licie kasztana . Kasztan dziaa uszczelniajce na wosowate naczynia krwionone, zmniejsza ich krucho, przywraca elastyczno, wzmacnia odporno, poprawia krenie krwi i ukrwienie skry i narzdw o uminieniu gadkim, dziaa przeciwobrzkowe, przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie, cigajce i rozkurczowe .

Kor i kwiaty stosujemy w obrzkach puc, w obrzkach mzgu. a take w obrzkach podskrnych, pourazowych, w krwawieniach, w zakrzepach i w zastojach krwi, w zakrzepowym zapaleniu y. w zapaleniu ylakowatym, w ylakach odbytu, w zapaleniu cigien. Zewntrznie na oparzenia i odmroenia oraz w zapaleniu naczy wosowatych skry. Owoce kasztanowca wykazuj dziaanie promieniujce, ktre ustaje w cigu roku . Noszone w kieszeni dziaaj korzystnie w chorobie reumatycznej . S naturalnym odpromiennikiem i dobrze jest trzyma je w mieszkaniu, zwaszcza pod kiem : dobrze ta jest je zmienia, zwaszcza jeeli mieszkanie jest napromieniowane . W Japonii kasztany stosuje si w leczeniu chorb reumatycznych, w zapalenia puc i w grulicy. Chorym zakada si kamizelki z wszytymi kasztanami, ktre dziaaj skuteczniej od antybiotykw . KAWA CoffeaL. Kawa jest nieduym, wiecznie zielonym drzewem i naley do rodziny Marzanowatych . Do rodzaju Coffea naley okoo 60 gatunkw rosncych dziko w stanic naturalnym w tropikalnej Afryce, na Madagaskarze i na wyspach Maskarenach . Znaczenie gospodarcze maj gatunki C. arabica, C. liberia i CC robusto, najodporniejsza na warunki atmosferyczne . Obecnie kawa jest uprawiana w wielu krajach tropikalnych caego wiata. W XIII wieku kawa z Etiopii dotara do Jemenu na Pwyspie Arabskim i tam najprawdopodobniej po raz pierwszy uyto kawy w postaci napoju : pili go Beduini i wdrowcy z karawan . Tam te ronie najlepsza jakociowo odmiana kawy. Do Europy kaw przywiz w 1592 roku woski lekarz i botanik Prosper d'Alpino, ktry towarzyszy weneckiemu poselstwu do Egiptu i pierwszy opisa kaw jako napj i rodek leczniczy . Kawa dziaa pobudzajaco na orodkowy ukad nerwowy, pobudza ukad sercowo-naczyniowy, dziaa przeciwskurczowe na naczynia mzgowe, podnosi cinienie krwi, przyspiesza oddech, zwiksza fizyczn i psychiczn zdolno do pracy . Stosuje si w zatruciach opium i innymi narkotykami, raczej w postaci czystej kofeiny. KMINEK ZWYCZAJNY Caram tarni L . Wygld roliny Kminek jest rolin dwuletni i naley do rodziny Baldaszkowatych . Rolina w pierwszym roku wegetacji wytwarza gruby korze spichrzowy i rozet przyziemnych lici . Licie s dugoogonkowe, due, trzykrotnie pierzastosieczne, podobne do lici marchwi, ogonki s pochwiaste-rozszerzone . W drugim, a czasem w trzecim roku uprawy z rozety lici wyrasta odyga moe by kilka odyg, w zalenoci od gruboci korzenia do 100 cm wysoka, wzniesiona, sztywna, kanciasta, dta pusta w rodku, naga, dwudzielnie rozgaziona . Na szczytach znajduj si kwiatostany, baldachy

zoone z 5-10 baldaszkw osadzonych na nerwowych szypukach. Kwiaty s mae, biae lub zarowione z patkami zaostrzonymi na szczycie, zagitymi do rodka . Owocem jest charakterystyczna rozupka podunie bruzdowana, rozpadajca si na dwie sierpowate nieupki . Kminek kwitnie w maju i w czerwcu, owoce dojrzewaj od sierpnia . Jest rolin miododajn . 237 238 Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Kminek wystpuje w Europie od Francji przez Niemcy i Polsk a po Ural i Syberi, w Azji po Himalaje, w Ameryce Pnocnej . w Afryce pnocnej i w Australii . Ronie pospolicie na ziemi urodzajnej, na miejscach zadarnionych, na rumowiskach - od nizin po pitro grskie do 2000 m . Znanych jest 25 gatunkw kminku . Naley on do najstarszych rolin znanych ludzkoci . Jego owoce znaleziono w wykopaliskach z epoki kamienia gadzonego (neolit) . Znany by w staroytnym Egipcie (papirus Ebersa) i wymieniany jest w Biblii (mowa prorocka Izajasza), pisali o nim Dioskurides i Piliniusz (I w . n.c .). Od najdawniejszych czasw kminek jest rolin przyprawow i lecznicz. Przyprawiano nim miso, ryby, sosy, zupy, kapust, aromatyzowano napoje alkoholowe, podajc rwnoczenie jego niezwyke waciwoci lecznicze. Podkrelano, e rozgrzewa, poprawia apetyt, pomaga na zadyszk i swdzenie oraz na wtrob, ledzion i jelita, jest moczopdny, skuteczny w niedomodze nerek, usuwa z nich piasek i kamienie . W medycynie ludowej polecano kminek na niedomagania odka. na kolki, na wzdcia i na biegunk . Na ble zbw palono kminek w fajce, robiono okady na bolce oczy i spoywano surowe owoce w tyfusie. Kminek jest powszechnie, nieomal w caym wiecie uywany jako lekarstwo. Jest rwnie stosowany jako przyprawa, do wytwarzania likierw i w przemyle kosmetycznym: do myde, do pynw odkaajcych, do past do zbw, do kremw i do perfum . Jako przyprawa kminek jest stosowany do pieczeni, do pasztetw. do wdlin, do twarogw, do pieczywa, do kapusty kiszonej i wieej. do bigosu, do barszczu, do urku i innych zup, do sosw, do buraczkw, do wiky, do saatek, do ziemniakw, do zapiekanek z ziemniakw i do pieczenia ziemniakw, do duszonych jarzyn . Przyrzdza si specjaln zup kminkow i posypuje nim kromki chleba z masem . Jako przyprawa kminek dobrze harmonizuje z rnymi innymi przyprawami, z cebul, z czosnkiem, z chrzanem, z papryk, z pietruszk, z majerankiem, z jaowcem i z pieprzem . Jest skadnikiem przyprawy , .chiskiej" i ..curry". Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Kminek jest jedn z najczciej uprawianych rolin zielarskich w Polsce, ale rwnie w innych krajach Europy i w USA . Jest uprawiany z nasion, ktre wysiewamy wiosn, najpniej w czerwcu, w rzdy co 35-45 cm na gboko 2-3 cm. Przy pniejszym terminie siewu kminek moe kwitn dopiero w trzecim roku uprawy. Gleba powinna by wilgotna, yzna, prchnicza o odczynie obojtnym.

Siewki kminku rozwijaj si bardzo wolno i dlatego te wymaga on starannego uprawiania, spulchnienia gleby i odchwaszczania na pocztku . W drugim roku uprawy wegetacja rusza bardzo wczenie, rolina ronie bujnie i nie wymaga widu zabiegw pielgnacyjnych . Przemysowo cina si odygi kminku. gdy dojrzeje wikszo owocw. We wasnym ogrodzie korzystniej jest cina kilkakrotnie poszczeglne baldachy z dojrzaymi owocami i dosusza je w suchym i ciepym miejscu powizane w pczki, a uzyskamy owoce o znacznie bogatszym smaku i aromacie . Dlatego te warto mie kp kminku w ogrodzie. Wyhodowano okoo 16 odmian kminku zwyczajnego, rnicych si plonowaniem, smakiem, aromatem i zawartoci skadnikw . Surowce lecznicze Najczciej uywane s owoce kminku, ale rwnie olejek i nalewka . Kminek ma smak sodki, ostry, charakter gorcy, osuszajcy . Podstawowe substancje lecznicze Owoce kminku zawieraj olejek eteryczny, zoony gwnie z karwonu i limonenu, a take olej tusty, zwizki cukrowe i biakowe, f lawonoidy, m.in . kwercetyn i kemf crol, kwasy organiczne, woski, ywice, garbniki, kumaryny i sole mineralne . Dziaianie Kminek obejmuje swym dziaaniem przewd pokarmowy, watrodrogi ciowe, nerki, serce, ukad nerwowy, ukad oddechowy ou 239 240 i skro. Kminek dziaa na c afy ukad pokarmowy. Po podaniu doustnm_ stymuluje wydzielanie soku odkowego, zwiksza aknienie i poprawia trawienie . Na wtrob dziaa ciopdnie i cie-, twrczo. Dziaa rozkurczowe na minie gadkie przewodw ciowych, zwieracza Odiego i jelit . Reguluje dopyw ci i soku trzustkowego do dwunastnicy . Wykazuje dziaanie wiatropdne, znosi nadmiern fermentacj i uatwia bezbolesne odejcie gazw, co ma szczeglne znaczenie dla niemowlt, maych dzieci, modziey i osb w wieku podeszym cierpicych na atoni jelit . Wykazuje rwnie dziaanie wykrztune, bakteriobjcze, moczopdne i mlekopdne, wzmacniajce ukad nerwowy, serce, odek, ledziom i nerki, regulujce krwawienia miesiczne . Olejek kminkowy podany zewntrznie na skr wykazuje dziaanie bakteriobjcze, grzybobjcze i niszczce pasoyty skry (wierzb) . Stosowanie Przetwory z kminku s stosowane w dolegliwociach trawiennych, w stanach nieytowych przewodu pokarmowego, w niedoczynnoci odka, w blach brzucha, we wzdciach, w odbijaniu, we wrzodach odka i dwunastnicy, w nadmiernej fermentacji w jelitach i w zaparciach, w atonii jelit, w nerwicy wegetatywnej, w niedomodze wtroby, w zaburzeniach wydzielania i przepywu ci . Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania szkodliwego .

Postpowanie praktyczne NAPAR Z KMINKU Przygotowanie leku, l yk kminku zala 1 szklank wody, zagotowa, odstawi do nacignicia na 15 minut . Odcedzi. Stosowanie . Pi 2-4 razy dziennie porcje przygotowanego leku w niedoczynnoci odka i w niedomodze wtroby, we wzdciach, w kurczach sercowo-pucnych, w zaflegmieniu grnych drg oddechowych i jako lek oczyszczajcy i wzmacniajcy nerki . 1 W chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy nalciy pi lek czciej, ale dwukrotnie rozcieczony . KMINEK W TOREBCE Przygotowanie leku . 50 g kminku zmieli w mynku do kawy. Stosowanie. Zaywa 1 yieczk4 proszku popijajc niewielk iloci pynu po posikach lub midzy posikami w przypadku kopotw trawiennych, w blach brzucha, w kolce wtrobowej i jelitowej, we wzdciach, w odbijaniu, w cuchncych gazach, w niestrawnoci i w zgadze . ZIOA WIATROP$DNE Z KMINKIEM Przygotowanie mieszanki zi. Kminek, nasiona 508 Anyek, nasiona 508 Mita, li 508 Rumianek. koszyczki 508 Tymianek, ziele 508 Przygotowanie leku. Do termosu wsypa 2 yki zi . zala 2 szklankami wrzcej wody, zakrci i odstawi na 15 minut . Stosowanie . Pi lek w cigu dnia po posikach, odcedzajc za kadym razem porcj zi. Stosowa w przypadku zaburze trawiennych, w niestrawnoci, we wzdciach i w blach brzucha . ZIOA Z KMINKIEM W NERWICY WEGETATYWNEJ Przygotowanie mieszanki zi. Kminek, nasiona 508 Dziurawiec, ziele 508 Melisa, li 508 Krwawnik, kwiat 25 g Bobrek trjlistny, li 25 g Kozek, korze 25 g Gg, owoc 25 g Przygotowanie leku, q yki zi zala 2 szklankami wody i zagotowa powoli, na sabym ogniu, do wrzenia . Cao wla do wyparzonego termosu, zakrci i odstawi na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia midzy posikami i przed snem, odcedzajc za kadym razem porcj leku . 241 242 NALEWKA WZMACNIAJCA Z KMINKIEM Przygotowanic leku . Do litrowego soika wsypa 50 g kminku oraz

1 yk arcydzigla . 1 yk tymianku, 1 yk owocw gogu, 1 yk tataraku . 1 yk korzeni mniszka i 1 yk korzeni lukrecji, wla 50 ml spirytusu, 1 butelk czerwonego, wytrawnego wina. Postawi na 2 tygodnie w ciepym i ciemnym miejscu . Wstrzsn . Stosowanie. Pi 10-15 ml przed posikami dla pobudzenia trawienia lub po posikach, jako lek oglnie wzmacniajacy po cikich chorobach, w osabieniu odka, ledziony, serca i nerek . KOCANKA PIASKOWA Helichrysum arenarium Moench. Kocanka jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w stanie naturalnym w Europie rodkowej po Syberi . W Polsce jest rolin do pospolit . Ronie na suchej, piaszczystej glebie w miejscach nasonecznionych, czsto w do duych skupiskach . Jest pod czciow ochron prawn, dlatego te dobrze jest posadzi j w ogrodzie . W lecznictwie uywane s suszone kwiatostany kocanki . Ziele ma smak gorzki, drapicy . Kocanka wykazuje dziaanie pobudzajace czynnoci odka i watroby, dziaa ciotwrcze oraz rozkurczowe i przeciwzapalnie na przewd pokarmowy i drogi ciowe . Jest stosowana w niewydolnoci watroby, spowodowanej uszkodzeniem miszu, w niedostatecznym wydzielaniu ci, w taczce, w zastoju ci, w kamicy ciowej, po operacjach na drogach ciowych, w stanach nieytowych przewodu pokarmowego, w bezsocznoci oadka . KOCIMII TKA WACIWA Nepeta cataria L. Kocimitka jest bylin i naley do rodziny Wargowych . W Polsce w stanie naturalnym wystpuje rzadko na przychaciach i na przydroach; najprawdopodobniej zdziczaa . Bya uprawiana, i uywana jako popularna, codzienna herbata . Jest rolin przyprawow i lecznicz . Przywabia pszczoy, gdy jest rolin miododajn i koty. ktre tarzaj si w niej, gdy jej zapach wprawia je w rozkoszny nastrj oraz odstrasza pcheki ziemne i szczury . Licie maj ostry, balsamiczny smak . Mode mona dodawa do saatek, a suszone i starte su do przyprawiania misa . Ziele wykazuje dziaanie ochadzajce, pobudzajce trawienie, wiatropdne, rozkurczowe i napotne. Stosujemy w zazibieniu z gorczk, w dolegliwociach odkowych, w blach gowy, w zdenerwowaniu i w kolce u dzieci . Puczemy gow w przypadku podranienia skry, a ziele przykadamy na siniaki . KOKORNAK POWOJNIKOWATY Aristolochia clematis L . Kokornak jest bylin i naley do rodziny Kokornakowatych . W Polsce w stanie naturalnym wystpuje rzadko w zarolach i przy potach, najprawdopodobniej pochodzi z upraw i jest zdziczay . Kokornak w swojej rodzajowej nazwie zawiera sowo, rodzenie : Teof rast, a take inni autorzy w staroytnoci polecali ziele dla poonic . Kokornak jest polecany w przypadku zaburze miesiczkowania, w braku miesiczki, w bezpodnoci, w braku luteiny (hormon

ciaka tego oraz w celu zwikszenia odpornoci u kobiet . Ziele jest rwnie polecane do stosowania wewntrznie i zewntrznie w chorobach skry, w przypadku ran, ci operacyjnych, w widzie, we wrzodach i w zanokcicy. KOKORYCZKA WONNA Polyyonatum odoratum (Mill Druce (PP officinale All) Kokoryczka jest bylin i naley do rodziny Liliowatych . W Polsce na niu jest rolin do pospolit. Wystpuje w lasach i w zarolach . W lecznictwie uywane jest ziele i korze . Ziele wykazuje dziaanie rozmikczajce, dezynfekcyjne, moczopdne i przeciwcukrzycowe. 243 244 Napar stosujemy w reumatyzmie, w kamicy moczowej, w opuchlinie pochodzenia nerkowego, w cukrzycy i w chorobie Basedowa . Korze ma dziaanie podobne tylko mocniejsze, ponadto jest lekiem stosowanym w postaci okadw w chorobach skry, w wysypkach i w stanach zapalnych, w le gojcych si ranach . w stuczeniach krwawych i w wierzbie. W medycynie ludowej odwar z korzenia stosowano w kaszlu i w biaych upawach . By on te zioem kosmetycznym stosowanym w celu wybielenia cery. Czciej stosowano nalewk na korzeniu zewntrznie - w reumatyzmie, w blach zbw, w puchlinie i na skaleczenia . KOLA BYSZCZAtCA Cola nitida (Vent) Schott Kola jest drzewem i naley do rodziny Zatwarowatych . Wystpuje w rwnikowych obszarach zachodniej Afryki . Nasiona koli byy uywane w Af ryte jako pokarm, lek, uywka i rodek magiczny. Od XVI wieku znane s w Europie. W medycynie stosowano nasiona koli jako rodek pobudzajcy, wzmagajcy popd pciowy, w chorobie morskiej, w biegunce i jako lek moczopdny . Pobudzaja centralny ukad nerwowy i podnosz cinienie krwi . Stosujemy je w stanach zmczenia fizycznego i umysowego . Powszechnie s stosowane w przemyle do wytwarzania napojw orzewiajcych (Coca-Cola PepsiCola") . Komercyjne wytwarzanie napojw, dodatek cukru i innych substancji chemicznych niszczy waciwoci lecznicze koli i sprawia, e powszechnie znane napoje z jej dodatkiem dziaaj wprost przeciwnie : depresyjnie i destrukcyjnie . KOLCOWJ CHISKI I SZKARATNY Lycium chinense, L . halimifolum Mill Kolcowj szkaratny jest krzewem i naley do rodziny Psiankowatych. W stanie naturalnym wystpuje w poudniowe-wschodniej Europie, w pnocnej Af ryte i w Azji . W Polsce jest czsto hodowant' jako rolina ozdobna i czsto wystpuje zdziczay na przychaciach i na przydroach . Jest rolin lecznicz . Kolcowj chiski jest jednym z najlepszych zi wzmacniajcych energi. nerki i krew, hamuje krwawienia i obnia poziom cukru we krwi . W lecznictwie uywamy suszonych jagd kolcowoju . Mona je zjada jak rodzynki, dodawa do potraw i przyrzdza wywar . Stosujemy w wysokim cinieniu krwi zwizanym z zaburzeniami

wtroby i wwczas czymy je z chryzantem chisk (Ch. moriflorum) oraz w wyczerpaniu nerek zwizanym z wiekiem lub z przepracowaniem i wwczas mona czy z mandarynk, z Rhemania ylutinosa (shu di huang) i z Polyyonum multiflorum (he show wu) . KOLENDRA SIEWNA Coriandrum sativum L . Kolendra jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Baldaszkowych . Pochodzi ze wschodniej czci strefy rdziemnomorskiej . Obecnie uprawiana jest powszechnie w Europie, w pnocnej czci Afryki, w Azji i w innych czciach wiata, rwnie w Polsce . Czasem dziczeje. Swica rolina ma zapach pluskwy. Jest rolin miododajn . Uywamy nasion kolendry. Jest rolin przyprawow i lecznicz . Kolendr przyprawiamy cikie ciasta, pierniki, keksy i mazurki oraz tuste miso, kapust i groch . Drobnoowocowc odmiany kolendry maj bogatszy skad i wykazuj silniejsze dziaanie lecznicze. Kolendra dziaa stymulujaco na czynnoci wydzielnicze przewodu pokarmowego, pobudza wydzielanie sokw oadkowych, dziaa ciopednic, poprawia trawienie, w jelitach dziaa przeciwskurczowe, wiatropednic i przeciwblowo oraz hamuje rozwj drobnoustrojw jelitowych i dziaa przeciwrobacze. Kolendra . a zwaszcza olejek, zewntrznie dziaa przcciwbaktcryjnic i rzeciwgrzybiczo. Kolendra jest stosowana w niestrawnoci, w braku apetytu, w nieytach odka i jelit, we wzdciach, w blach brzucha, w kolce brzusznej, w biegunce, w czerwonce, w przypadku robakw obych i w zimnicy. 245 246 KOMBU (LISTOWNICA JAPOSKA I CLOUSTONA) Laminariajaponica Areschoug. L. cloustoni Edmondst. Kombu jest wodorostem morskim, brunatnic, o plesze przyczepionej do podoa, do 12 m dugiej. Wystpuje u wybrzey wschodniej Azji . Jest uprawiany w Chinach i w Japonii . Zawiera laminaryn, mamit i duo soli mineralnych, zwaszcza wapnia, elaza i jodu . Jest uywany jako pasza, jako jarzyna w kuchni Dalekiego Wschodu i jako lek . W lecznictwie uywamy suszonej plechy kombu . Ziele wykazuje dziaanie oczyszczajce, rozmikczajce i mineralizujce. Stosujemy w przypadku zanieczyszczenia organizmu toksynami, w celu oczyszczenia jelit i ukadu krenia, w procesach gnilnych w ichtach, w miadycy, w nadcinieniu, w podwyszonym poziomie cholesterolu, w osteoporozie, w anemii, a take w przypadku cyst, guzw wszelkiego rodzaju . Dodajemy do potraw, do zup, do warzyw strczkowych, namoczone i podgotowane do saatek . Lecznicza dawka 2-5 g na dob . Listownica cukrowa (L. saccharina) i listownica palczasta (L. diyitata) s wykorzystywane jako jarzyny, dodawane do chleba, a take uywane jako pasza i jako nawz, jako surowiec do otrzymywania alginy, ktra jest wykorzystywana w przemyle spoywczym,

cukierniczym, farmaceutycznym, papierniczym, tekstylnym, do produkcji tamy filmowej i w budownictwie do uzyskiwania struktur nieprzemakalnych . KOMOSA BIAA I MEKSYKASKA Chenopodium album L., Ch. ambrosioides Komosa biaa, zwana lebiod jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Komosowatych . Jest bardzo pospolitym chwastem pl uprawnych . Na glebie yznej dorasta do ptora metra wysokoci, a na ubogiej jest rolin drobn . Waciwoci lecznicze maj wiee, mode roliny pokryte mczystym nalotem . S one znakomitym rodkiem odywczym, zwaszcza dla dzieci i rekonwalescentw, gdy zawieraj duo atwo przyswajalnego biaka, elaza i witamin . Przyrzdzamy j podobnie jak szpinak. Jest stosowana w chorobach oczu, w krtkowzrocznoci, w dalekowzrocznoci, w niezbornoci, w kamicy moczowej i w awitaminozie . W Polsce w uprawach i zdziczaa wystpuje komosa meksykaska (Ch. ombrosioides), ktr w XVI wieku jezuici sprowadzili z Ameryki . Rolina wydziela wyrany zapach pima . Ziele komosy meksykaskiej wykazuje dziaanie moczopdne, dezynfekcyjne i przeciwrobacze . Jest stosowana w chorobach nerwowych, w przewlekych nieytach drg oddechowych, w astmie, w infekcjach drg moczowych . W epoce przed sulfonamidami i antybiotykami komos meksykask wraz z omanem . poonicznikiem i lazem stosowano w rzciaczce . KONICZYNA AWKOWA Trifolium pratense L . Koniczyna czerwona jest bylin i naley do rodziny Motylkowatych. Wystpuje w Europie na yznych kach i na trawnikach . Od XIV wieku jest te uprawiana jako rolina paszowa . W celach leczniczych staroytni Rzymianie uywali koniczyny rozdtej ( TT froyi forum), ktr Pliniusz zaleca w formie nalewki na kamienie nerkowe, a korzenie na puchlin wodn . Waciwoci lecznicze wykazuje rwnie koniczyna biao-rowa, czyli szwedzka (TT hybridum), koniczyna biaa ( TT repens), koniczyna polna ( TT arvense) i koniczyna ubinowata (T. lupinaster) . Jest rolin miododajn . W latach trzydziestych koniczyna bya popularnym lekiem przeciwnowotworowym i stosowana w leczeniu raka piersi . W lecznictwie uywane s wiee i suszone kwiatostany wraz z szypuk i grnymi limi oraz nalewka . Koniczyna ma smak sabo sodki i charakter chodny . Ziele koniczyny dziaa przestrajajce, prawdopodobnie estrogennie, trawiennie, regulujce i pobudzajco na czynnoci wydzielni297 248 cze przewodu pokarmowego, zwaszcza na watrobe i woreczek ciowy cigajce.rozkurczowe .przeciwbiegunkowo,przeciwzapalnie, wykrztunie oraz moczopednie . zmniejsza stany zapalne oskrzeli i objawy dusznicy. Koniczyna jest stosowana w nieytach grnych drg oddechowych,

w kaszlu, w bronchicie, w kokluszu, w astmie, w biegunkach, jako ziele oczyszczajce w chorobach skry, w e zemie, w uszczycy, w nieregularnym miesiczkowaniu, w biaych upawach . Zewnetrznic koniczyn stosujemy na stuczenia, na trudno gojce si rany. na wrzody, na oparzenia, na ukszenia przez owady, w widzie skry, do przemywania oczu, w blach artretycznych i w podagrze, w obrzkach limfatycznych, do irygacji pochwy w przypadku widu. KONOPIE SIEWNE I INDYJSKIE Cannabis sativa L.. C. indica Konopie s rolin jednoroczn, dwupienn i nale do rodziny Konopiowatych. Ojczyzn konopi jest Azja. Nale one do najstarszych rolin uprawianych przez czowieka. Pierwsze wzmianki o konopiach pochodz z chiskiego rkopisu z XXVIII w . p .n .e . Wymieniane s te w literaturze staroindyjskiej . Byy uywane jako rolina wkiennicza i lecznicza. Do Azji Mniejszej i do Europy Scytowie przywieli konopie w XV wieku p.n .e. Staroytni Grecy uprawiali konopie w III wieku p .n .e. na wyposaenie dla statkw . W redniowieczu konopie dotary do Afryki p6nocnci, a w XVI wieku do Ameryki . Konopie maj due znaczeniegospodarcze i lecznicze . Przede wszystkim konopie s rolina wkiennicza . Z wkien osobnikw mskich wytwarzane s tkaniny. Wkna osobnikw eskich s trwae, nie gnij w wodzie i wytwarzane s z nich liny morskie i grskie, powrozy . dratwa, tkaniny techniczne, sprzt rybacki . olinowanie statkw, ptno aglowe, grube dywany, namioty, brezent, pdzle. rkawy straackie, uprze i materiay opatrunkowe . W budownictwie uywane s pyty z konopi, a pakuy su do uszczelniania budynkw. Z nasion otrzymuje si olej konsumpcyjny i stawi one cenn pasz treciw . Szczyty kwitncych eskich okazw wydzielaj ywic, z ktrej wytwarza si haszysz, zwany rwnie marihuan . W lecznictwie uywamy nasiona konopi, ziele i fityn otrzymywan z nasion . Nasiona wykazuj dziaanie wzmacniajce, osaniaj.4c zmikczajace, przeciwblowe, mlekopdne, moczopdne i nasenne. Stosujemy w kaszlu, w grulicy puc, w ylakach odbytu, w taczce, w skazie limfatycznej, w puchlinie wodnej, w zapaleniu cewki moczowej . Nasiona praone z sol stosuje si w niemocy pciowej . Mleko z nasion konopi jest lekiem w awitaminozie, w chorobach drg moczowych, w kolce nerkowej, w zaburzeniach drg ciowych, w taczce, w polucjach nocnych. Odwar z ziela stosujemy w bezsennoci i w padaczce . Fityna dziaa krwiotwrczo, stymulujaco na tkank kostn oraz wzmacniajce na ukad nerwowy. Stosuje si w niedokrwistoci, w grulicy, w krzywicy, w histerii, w neurastenii i w niemocy pciowej . Zewntrznie nasiona stosujemy w oparzeniach, w ropniach, w zapaleniu gruczow sutkowych, w stanach zapalnych oczu, w gocu . KONWALIA MAJOWA Conuallaria maialis L . Konwalia jest bylin i naley do rodziny Liliowatych . Wystpuje w stanie naturalnym w Europie, w umiarkowanej strefie

Azji i w Ameryce Pnocnej . W Polsce jest rolin pospolit na caym obszarze z wyjtkiem wyszych partii gr . Podlega czciowej ochronie prawnej . Jest rwnie uprawiana jako rolina ozdobna i lecznicza . W lecznictwie uywa si suszonych kwiatostanw wraz z 2-3 otaczajcymi je limi . Ziele konwalii wykazuje dziaanie nasercowe . wzmacniajace serce i regulujace czstotliwo i si skurczw. Stosuje si w niewydolnoci serca, w czstoskurczu, w sercu starczym, w koataniu serca, w osabieniu skurczw serca, w zaburzeniach rytmu serca . w obrzkach zwizanych z jego niewydolnoci . Konwalia jest cennym lekiem dla osb nadwraliwych na inne leki. 249 250 Nie poleca si stosowania konwalii w sposb nieprof esjonalny, gdy jest ona silnym lekiem, a substancje czynne w stanie naturalnym wystpuj w rnym steniu . KOPER OGRODOWY Anethum yraueolens L. Koper jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Baldaszkowych . W stanie naturalnym wystpuje na Bliskim Wschodzie, na Kaukazie oraz w strefie rdziemnomorskiej . Obecnie jest powszechnie uprawiany w wielu krajach, rwnie w Polsce, jako rolina przyprawowa. Niekiedy dziczeje . Zapach zielonego koperku odstrasza wszy. Jakoprzyprawa uywane s mode listki kopru . Zawieraj bardzo duo witamin i mineraw . Przyprawiamy nimi ziemniaki i potrawy z ziemniakw, zupy, m .in. krupnik, oraz ogrki, a take saatki . Starszymi odygami a zwaszcza szczytami odyg z nasionami przyprawia si i konserwuje kiszone ogrki i ogrki konserwowe . W celach leczniczych uywane s nasiona kopru. Dziaaj one pobudzajaco na oadek, znosza nadmierna fermentacj i hamuj rozwj drobnoustrojw w jelitach, dziaaj rozkurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego i drg ciowych, dziaaj mlekopcdnie i sabo moczopdnie . S stosowane w niestrawnoci, w kolce, we wzdciach brzucha, w kurczach oadka. Podajemy matkom karmicym na zwikszenie laktacji, przy czym substancje lecznicze przechodz do mleka i dziaaj regulujce na czynnoci trawienne niemowlt, likwiduj kurcze, wzdcia i ble brzuszka . Koper ogrodowy jest rodkiem agodnym i jest stosowany rwnie u niemowlt, maych dzieci oraz u osb schorowanych i starszych . KOPER WOSKI, czyli FENKU Foeniculum capillaceum Gilib ., (Foeniculum officinale) wygld roliny Koper woski jest rolin jednoroczn, dwuletni lub bylin (w warunkach naturalnych i naley do rodziny Baldaszkowych . Jest podobny do kminku . Odcinki lici s ciesze, bardziej nitkowate, podobne do kopru ogrodowego, a kwiaty drobniejsze, te . Jest rwnie wyszy i moe wyrosn

do 2 m . wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Ojczyzn fenkuu s wybrzea Morza Srdziemnego i wschodni Iran. Jest znany, uprawiany i stosowany od staroytnoci i stopniowo rozszerza swj zasig wystpowania . Obecnie zawleczone i zdziczae roliny mona spotka powszechnie w Europie rodkowej i zachodniej, w Chinach, w Japonii, w Etiopii, w Afryce poudniowej, w obu Amerykach i na Nowej Zelandii, we wszystkich cieplejszych okolicach, na ugorach, na rumowiskach, na przydroach, na nasypach kolejowych i koo domw . Uywali go Chiczycy, staroytni Egipcjanie . Grecy. Rzymianie i Arabowie. Pisali o nim Tcofrast i Pliniusz . Zaliczany by do siedmiu witych zi, szczeglnie skutecznych . Rzymianie wierzyli, e we wysysaj sok z fenkuu dla poprawienia swojego wzroku i Pliniusz poleca go w przypadkach osabienia wzroku w staroytnoci i w redniowieczu . Uwaano go za pierwszy rodek odchudzajcy. Grecka nazwa f enkuu oznacza ..rosn szczupym". Od redniowiecza jest powszechnie znany w caej Europie . Zucie nasion byo wwcas podstawowym rodkiem do powstrzymywania burczenia w brzuchu podczas uroczystoci kocielnych i innych . By uprawiany w ogrodach przyklasztornych i w dobrach krlewskich . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Znane s trzy odmiany kopru woskiego : FF c . var. vulgate o drobniejszych owocach i ostrzejszym smaku : FF c. var. dulce, o janiejszych owocach i sodszym smaku oraz FF c . var. azoricum, uprawiany dla nasion i jako warzywo. Forma ta tworzy z misistych, zgru251 252 biaych nasad ogonkw liciowych tzw . ..cebule" o charakterystycznym smaku i zapachu . Fenku uprawiamy podobnie jak kminek z nasion . Jeeli chcemy uzyska zbir owocw w pierwszym roku wegetacji w naszych warunkach klimatycznych, naley przygotowa rozsado . Roliny uprawiane jako dwuletnie naley dobrze okry na zimo, aby nie wymarzy. Owoce fenkuu dojrzewaj nierwnomiernie, podobnie jak kminku i zbieramy je podobnie, to znaczy sukcesywnie w miar dojrzewania . Surowce lecznicze Najczciej uywane s nasiona f enkuu, ale rwnie olejek, nalewka i rzadziej korze wiey lub suszony stosowany w leczeniu zaburze ukadu moczowego . Fenku ma smak sodki i ostry, charakter ocieplajcy i suchy. Podstawowe substancje lecznicze W owocach kopru wykryto olejek eteryczny, ktrego gwnym skadnikiem jest anetol, a take fenchon, a-pinen, a-fellandren, kamfen, dipenten i inne, a take kumaryny, flawonoidy, fitosterole, olej tusty, zwizki biakowe, cukry i sole mineralne . Dziaanie Przetwory z f enkuu wykazuj podobne dziaanie jak kminku, przy czym dziaaj bardziej na ukad oddechowy, wykrztunie, przeciwzapalnie

i dezynfekujce, poprawiaj krenie i dziaaj mlekopodnie. Dziaanie na ukad trawienny jest delikatniejsze i dlatego fenku wykorzystywany jest w pediatrii . Fenku wzmacnia ledzion, nerki i ukad moczowe-pciowy, pobudza macico . Stosowanie Fenku jest czsto stosowanym rodkiem w chorobach oseskw i dzieci . Stosowany jest w zaburzeniach trawiennych, w blach brzuszka, w kolkach i we wzdciach, a take w chorobach grnych drg oddechowych w przypadku infekcji, na kaszel i w przypadku astmy u dorosych . Matki karmice mog pi fenku gdy dziaa on mlekopdnie i likwiduje kolki i zaburzenia trawienne niemowlt . Przeciwwskazania Zbyt due dawki mog spowodowa kurcze i zaburzenia zmysw . Fenku jest rodkiem pobudzajcym macic i naley unika przedawkowania leku w okresie ciy. Postpowanie praktyczne NAPAR Z FENKUU Przygotowanie leku . 2 yki kopru woskiego wsypa do termosu i zala 1 szklank wrzcej wody, odstawi na 15 minut . Stosowanie . Jest to wspaniay lek dla matek karmicych . Naley go wypi w cigu dnia porcjami. na czczo . midzy posikami i przed snem . Dziaa kojco na system nerwowy, zwiksza ilo i jako mleka, a take poprawia trawienie u matki i u niemowlcia, u ktrego likwiduje wszelkie ble, kolki, skurcze, a wic sprawia . e niemowl jest zdrowsze i spokojniejsze . Porcj leku przed snem mona osodzi niewielk iloci miodu . Napar, rozcieczony w proporcji la, mona podawa rwnie dzieciom jako lek trawienny, po 1 yeczce lub yce w zalenoci od wieku dziecka. SYROP Z FENKUU Przygotowanie leku . 2 yki fenkuu zemle w mynku do kawy, wsypa do soika i zala 200 ml wrzcej wody, zakrci i gdy ostygnie doda 1 yk miodu . Stosowanie . Jest to lek wykrztuny, stosowany dla dzieci w chorobach grnych drg oddechowych . Stosuje si od '/ Z yeczki do 1 yki - czsto, nawet co godzin . Ilo leku zaley od wieku i wagi dziecka. ZIOA WZMACNIAIACE Z FENKUEM Przygotowanie leku . Do litrowego soika wsypa 50 g fenkuu oraz 253 251 po 1 yce piounu, pokrzywy, kwiatw krwawnika i korzenia lukrecji . Na zioa wla 50 ml spirytusu, a nastpnie butelk czerwonego, wytrawnego wina gronowego . Pozostawi na tydzie w ciepym i ciemnym miejscu czsto wstrzsajc . Przecedzi . Stosowanie . Pi 2-3 razy dziennie po 10-15 ml jako lek wzmacniajaW kopotach trawiennych naley pi lek przed posikami . a osoby anemiczne powinny pi po posikach i przed snem . KOPYTNIK POSPOLITY

Asarum europaeum L . Kopytnik jest bylin i naley do rodziny Kokornakowatych . Rolina w stanie naturalnym wystpuje w Europie - od Francji, na Bakanach, po Syberi i Turcj . W Polsce jest rolin do pospolit w caym kraju . Ronie na glebie yznej, prchniczej i wapiennej, i wwczas wystpuje w skupiskach . W lecznictwie uywamy cae suszone roliny. ziele wraz z korzeniami . Korze pachnie aromatycznie i ma smak gorzki, gryzcy, ogonki liciowe maj smak pieprzu. Kopytnik dziaa pobudzajco na czynnoci wydzielnicze rnych narzdw, odka, jelit, oskrzeli i gruczow potowych, wzmaga wydzielanie luzu, sokw trawiennych, potu i moczu, dziaa wykrztunie i rozkurczowe na minie gadkie jelit i drg oddechowych . a take przeciwbakteryjnie, przeczyszczajce i wymiotnie . Wykazuje dziaanie na orodkowy ukad nerwowy, hamuje stref psychiczn, dziaa uspokajajco . Stosujemy go w nieytach ukadu oddechowego, w zaleganiu luzu . w ostrym mczcym kaszlu, w dychawicy oskrzelowej, w pylicy puc, w grulicy puc, w przewlekym zapaleniu oskrzeli u palaczy tytoniu . Dawniej stosowano kopytnik u alkoholikw gdy powoduje on silne, mczce torsje po wypiciu alkoholu. Kopytnik naley do zi o silnym dziaaniu . Przedawkowanie moe spowodowa wymioty, biegunk, a u kobiet ciarnych nawet poronienie, bardzo niebezpieczne-z du utrat krwi-zagraajce yciu . KORZENNIK LEKARSKI (ZIELE AIVCIELSKIE) Pimento dioica L . Merril (PP officinalis Lindley) Korzennik jest wiecznie zielonym drzewem i naley do rodziny Mirtowatych . Wystpuje w tropikalnej czci Ameryki, w Meksyku, na Kubie i na Jamajce. Mieszkacy Ameryki Srodkowej od dawna stosowali suszone owoce korzennika jako przypraw i jako lek . Ziele posiada przyjemny aromat i korzenny, ostry, palcy smak . Dziaa konserwujco, antyseptycznie, stymulujaco i trawiennie, zapobiega zatruciom pokarmowym. Jako przyprawa stosujemy do zup, do sosw, do kiebas, do ryb i do dziczyzny. Olejek eteryczny suy do aromatyzowania sodyczy i likierw, jest uywany w przemyle perfumeryjnym i farmaceutycznym. W lecznictwie olejek pimentowy stosujemy w blach reumatycznych i miniowych oraz w infekcjach skry, drg oddechowych i ukadu pokarmowego . KOSACIEC FLORENCKI. BLADY. NIEMIECKI I BOTNY (IRYS) Iris florentina. IL pa/lido. IL yermanica. IL pseadocoras Irys jest bylin i naley do rodziny Liliowatych . Wymienione gatunki irysw wystpuj w stanie naturalnym w rodkowej i poudniowej Europie, w pnocnej Afryce i w Azji Mniejszej . Irysy, jako roliny ozdobne s uprawiane obecnie w caym wiecie . Pocztkowo uprawiano je jako roliny lecznicze w staroytnym Egipcie, w Grecji i w Rzymie . Pisao nich Pliniusz. Dioskurides wymienia

cztery gatunki irysa, a dwm przypisuje 23 lecznicze zastosowania. Uywano kczy jako leku czyszczcego krew, w leczeniu skrofuw i jako antidotum na jad mii . Wysuszone korzenie irysa f lorenckiego i bladego z uwagi na zapach nazywano korzeniem fiokowym, wystrugane w ksztacie smoczka podawano do gryzienia nie255 256 mowltom, gdy wyrzynay im si zby . Dzieci uy kcza, aby miay biae zby, a doroli dla odwieenia oddechu . Stosowano korzenie w pralniach do zmikczania wody, do wyrobu pudru, jako proszek do czyszczenia zbw oraz do wyrobu myda i pachnide, gdy maj one waciwoci utrwalania zapachw i do dzi s stosowane w przemyle kosmetycznym, stanowi skadnik kompozycji perfumeryjnych. Sok z kczy dodaje si do wina chianti . Irysy, florencki, blady i niemiecki wykazuj podobne dziaanie lecznicze. Dziaaj wykrztunie, powlekajce, powoduj pcznienie zalegajcego luzu w drogach oddechowych : uatwiaj oczyszczanie garda i oskrzeli z zalegajcej wydzieliny oraz dziaaj moczopdnie, a take cigajce i przeciwbakteryjnie na bony luzowe przewodu pokarmowego . Irys botny wykazuje dziaanie przeczyszczajce . Stosuje si go w puchlinie wodnej, a obmywanie skroni wywarem pomaga na bl gowy. Irys ty by stosowany rwnie do mycia wosw w celu ich wzmocnienia . KOWALNIK JAPOSKI (KONWALNIK, NAYCA, OGONWKA, OFIOPOGON) Ophiopoyon japonicus Ker (Conuallaria japonica) Kowalnik jest bylin kczow i naley do rodziny Liliowatych . Wystpuje w Japonii . U nas jest czsto uprawiany w doniczkach . Jest rolin ozdobn i lecznicz . W lecznictwie uywamy bulw . Ziele jest rodkiem sedatywnym, wzmacniajcym, zwiksza wydzielanie pynw, dziaa przeciwkaszlowe i bakteriobjczo, obnia poziom cukru we krwi . KOZIERADKA POSPOLITA Triyonella feonum yraecum L. Wg11glqd roliny Kozieradka jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Motylkowatych. Wygldem przypomina koniczyn. Korze palowy, sabo rozgaziony, z brodawkami charakterystycznymi dla Motylkowatych. odyga jest wzniesiona, do 60 cm wysoka, w grnej czci owosiona, sabo rozgaziona. Licie niedue, zoone. trojlistowe z przylistkami, o brzegach drobno zbkowanych. Kwiaty jasnoniebieskie, niepozorne, drobne, grzbieciste, motylkowate, biaokremowe lub bladoitawe, wyrastajce pojedynczo lub po dwa z ktw lici . Owocem jest dugi strk wygity, przypominajcy rogi kozioroca . zawierajcy 12-20 nasion . Nasiona s czterocienne, pryzmatyczne lub romboidalne, do 5 mm dugie, matowe, szarote, zielonkawe lub brunatne, z ukon bruzd widoczn z boku . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny

Kozieradka pochodzi z pnocno-zachodniej Azji . Od dawna bya uprawiana jako rolina pastewna, przyprawowa, lecznicza i jako poywienie. Obecnie jej uprawa jest rozpowszechniona w krajach o klimacie umiarkowanym i gorcym, w Europie, szczeglnie w poudniowej . n a Kaukazie, w Iraku, w Iranie, w Turcji, w tropikalnej czci Azji i w pnocnej Af ryce . Jest jedn z najstarszych rolin leczniczych, znan i stosowan w staroytnym Egipcie, w Grecji i w Rzymie . Bardzo ceniona przez Hipokratesa . W Egipcie uywano kozieradki do przyspieszenia porodu i zwikszenia iloci pokarmu, polecano do, .nacierania ciaa aby byo pikne i bez skazy" recepta z ok . 1500 r. p.n.e .) . W staroytnym Rzymie uwaana bya za lekarstwo w przypadku grulicy . Egipcjanki uywaj tej roliny do zagodzenia blw miesiczkowych, jest polecana rwnie w Chinach w przypadku blw brzucha. Z kiekw oraz z modych pdw mona przyrzdza smaczne i poywne saatki . Charakterystyczny kozi zapach nasion niweluje cebula. Kozieradka jest lekiem stosowanym w weterynarii . Przyspiesza przyrost zwierzt, dziaa tuczco, wzmaga laktacj, zwalcza jaowo krw, dziaa odflegmiajco, zapobiega tyczce pastwiskowej . 257 Q 0 258 Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Kozieradka jest uprawiana z nasion . Siew wykonuje si wprost do gruntu, gdy ziemia si ogrzeje, a wic w poowie kwietnia, w rzdy co 25-35 cm, na gboko 1-1 .5 cm . Gleba powinna by lekka, przepuszczalna, bogata w wap, dobrze uprawiona, a stanowisko ciepe, soneczne i osonite od wiatru . Kozieradka kwitnie i dojrzewa nierwnomiernie. Sprztu dokonujemy we wrzeniu . Scite pdy naley dosuszy, najlepiej pod dachem, i wymci nasiona . Surowce lecznicze Najczciej s uywane nasiona kozieradki, ale rwnie czci naziemne, kiekujce nasiona, nalewka i sproszkowane nasiona . Kozieradka ma smak gorzki i ostry, charakter silnie rozgrzewajcy. Podstawowe substancje lecznicze Skad nasion kozieradki jest wyjtkowo bogaty. Zawieraj one substancje luzowe, skadajce si gwnie z galaktomannanw ; saponiny o szkielecie sterolowym (podobne do kortykosterydw i hormonw pciowych : flawonoidy, fityny, garbniki, substancje gorzkie, lecytyn, cholin, alkaloid trigonelin, lady olejku eterycznego, biaka, tuszcze, witaminy, w tym PP, sole mineralne m.in . magnez, wap, elazo, mangan, siark i krzemionk . Dziaanie Nasiona kozieradki pobudzaja czynnoci wydzielnicze i wzmagaj mechanizmy odpornociowe . Zwikszaj wydzielanie liny, soku odkowego i trzustkowego. uatwiaj trawienie i przyswajanie skadnikw pokarmowych . zwaszcza aminokwasw. Wykazuj dziaanie oglnie wzmacniajace i powoduj przyrost wagi ciaa . Pobudzaj

czynno sz iku kostnego i przyczyniaj si do zwikszenia iloci czerwonych ciaek krwi i liczby biaych krwinek . a tym samym powoduj zwikszenie odpornoci organizmu na inwazj drobnoustrojw chorobotwrczych . Wykazuj rwnie dziaanie lokalnie zmikczajce . przeciwzapalne, powlekajce, wykrztune, mlekopdne, obniaj poziom cukru we krwi, poprawiaj przemian materii, obudzaja macico, wzmacniaj nerki i zwikszaj popd pciowy . Stosowanie Doustnie przetwory z nasion kozieradki stosujemy w nieytach drg trawiennych, przy braku apetytu w rozstroju i w nerwicy odka. S rwnie skuteczne w dysfunkcji ukadu rozrodczego . w bolesnym miesiczkowaniu, w problemach zwizanych z klimakterium i s stosowane do leczenia mskiej impotencji . Kapsuki ze sproszkowanymi nasionami kozieradki stosuje si jako rodek wspomagajcy kontrol metabolizmu w cukrzycy. Zewntrznie nasiona kozieradki stosowane s w formie okadw na wrzody, na czyraki, na naderki i na trudno gojce si rany, np . u cukrzykw, na hemoroidy, na krosty, na wysypki i na uszczycowe zmiany na skrze . Suszone czci nadziemne w formie naparu stosuje si w blach i w skurczach brzucha rnego pochodzenia, zarwno spowodowanych stanem nieytowym odka i jelit, jak i w blach miesiczkowych i dla zagodzenia blw porodowych . Przeciwwskazania Kozieradka pobudza macic i naley jej unika w czasie ciy. Jest rwnie rodkiem hipoglikemicznym i dlatego diabetycy powinni kontrolowa jej dawkowanie . Postpowanie praktyczne ZIOA WZMACNIAJCE Z KOZIERADKA Przygotowanie leku . 50 g nasion kozieradki . 25 g nasion kminku i 25 g nasion fenkuu zmieli w mynku do kawy i wymiesza z jak najmniejsz iloci miodu . Stosowanie . Zaywa po 1-2 yeczki . 2-3 razy dziennic po posiku na wzmocnienie organizmu po chorobach, w przypadku wychudzenia, w anemii i w spadku odpornoci na infekcj i w osabieniu kondycji . ZIOA W NIEDOKRWISTOCI Z KOZIERADK Przygotowanie leku . 50 g nasion kozieradki . 25 g lici pokrzywy i 25 g korzenia arcydzigla zemle w mynku do kawy . 259 260 Stosowanie. Zaywa 1 yeczk proszku po kadym posiku w przypadku niedoborw krwi . OKAD Z KOZIERADKA NA WRZODY Przygotowanie okadu. Zmielone nasiona kozieradki rozrobi z gorc wod, doda kilka kropli octu, rozsmarowa na ptnie i pooy na miejsce leczone ptnem do gry . Stosowanie . Okad jest stosowany w przypadku wrzodw, czyrakw i na trudno gojce si ran . Przygotowanie leku . 4 yki zi zala 3 szklankami wody, ogrzewa

powoli do wrzenia i gotowa 5 minut, odstawi do nacignicia na 10 minut . Stosowanie . Wypi lek w trzech porcjach, na czczo, przed drugim posikiem i przed snem . Jest to lek ogrzewajcy i wzmacniajcy odek i nerki . KOZEK LEKARSKI (WALERIANA) Valerians offieinalis L. Wygld roliny Kozek lekarski zwany powszechnie walerian jest bylin i naley do rodziny Kozkowatych . Rolina wytwarza pod ziemi krtkie kcze . od ktrego odchodzi wizka 150-200 korzeni do 30 cm dugich i o rednicy do 3 mm. Nad ziemi . w pierwszym roku uprawy wytwarza rozet lici ogonkowych . nicparzystopicrzastosiecznych o 9-11 listkach . Od drugiego roku uprawy z rozety lici wyrasta silna odyga prosto wzniesiona, nieZIOA WZMACNIAJACE 0ADEK I NERKI Przygotowanie mieszanki zi. Kozieradka, nasiona 508 Kminek, nasiona 25 g opian, korze 25 g Czber, ziele 25 g Lukrecja, korze 25 g rozgaziona, 1-2 m wysoka zalenie od odmiany, bruzdowana, doem owosiona, gr naga, ulistniona siedzcymi limi . Na szczy cie odygi znajduj si kwiaty bardzo liczne, zebrane w duy baldach, drobne, o koronie biaej lub bladorowej, 4-5 mm dugiej . Owoce drobne. Rolina kwitnie od czerwca do sierpnia . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Kozek wystpuje w stanie naturalnym w wilgotnych i lesistych rejonach Europy, Azji Mniejszej, zachodniej i rodkowej a po Japoni . W Polsce ronie w wilgotnych lasach i na skaach w caym kraju. W Karpatach ronie do wysokoci 1850 m n.p.m., na Kaukazie do wysokoci 2300 m n.p.m., a w rodkowej Azji do wysokoci 4000 m n .p.m. Syreniusz pisa, e w ogrdkach przydomowych w Polsce by uprawiany od XVI w .: od XIX w. jest powszechnie uprawiany w caej Europie . Polska jest eksporterem kozka na rynki zachodnie . W medycynie ludowej kozek by stosowany na bl gowy, przy braku apetytu i przy chorobach macicy. Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Kozek uprawiamy z nasion, ktre wysiewamy na rozsadnik . a gdy roliny maj kilka lici, wysadzamy na miejsce stae w rozstawie 40 na 40 cm. Po zasianiu nasion nie przykrywamy, gdy roliny lepiej kiekuj na wietle, tylko przyklepujemy deseczk i obficie podlewamy. Aby uzyska dorodniejsze korzenie, naley wyama pdy kwiatowe - tzw. ..popiechy" ukazujce si w pierwszym roku wegetacji. Kcze z korzeniami wykopujemy jesieni lub wczesn wiosn, dokadnie puczemy i suszymy w suszarni podgrzewanej do temperatury 35 C . Swicia rolina nie pachnie, dopiero w czasie

suszenia nabiera charakterystycznego zapachu waleriany . Surowce lecznicze Najczciej jest uywany suszony korze kozka, przy czym wana jest jego jako, ale rwnie wiey korze i nalewka . Korze kozka ma smak sabo sodki i charakter chodny, wilgotny . 261 262 Podstawowe substancje lecznicze Korze kozka zawiera olejek eteryczny stanowicy mieszanin terpenw, izoterpenw, pochodnych azulenowych i estrw z kwasami organicznymi, np . izowaleryloborneol : a take alkaloidy terpenowe, zwizki trjterpenowe, kwasy organiczne (izowalerianowy, chlorogenowy i kawowy, trjestry zwane walepotriatami oraz cholin, skrobi i luzy. Podstawowe substancje lecznicze kozka rozpuszczaj si lepiej w alkoholu ni w wodzie . Dziaanie Kozek wykazuje dziaanie rozkurczowe. uspokajajce i nasenne . Dziaanie rozkurczowe obejmuje minie gadkie przewodu pokarmowego a take ciany naczy krwiononych, co powoduje obnienie cinienia krwi . Wraz z dziaaniem rozkurczowym nastpuje zwikszenie wydzielania sokw trawiennych i dziaanie wiatropdne oraz przeciwblowe, szczeglnie jeeli przyczyn dolegliwoci by stan nerwowy pacjenta . Dziaanie uspokajajce na orodkowy ukad nerwowy zaley od dawki leku . Mniejsza dawka powoduje pobudzenie orodka oddechowego i naczynioruchowego. wiksze dawki powoduj obnienie wraliwoci orodkw mzgowych i tumienie refleksw motorycznych i psychicznych . Dziaa uspokajajco na nerwy nie dajc efektw ubocznych . Stwierdzono rwnie dziaanieprzeciwcukrzycowe z jednoczesnym zmniejszeniem czstotliwoci oddawania moczu oraz osabieniem uczucia pragnienia . Kozek wykazuje rwnie dziaanie robakobjcze na glisty i owsiki, a take dziaa korzystnie na skr gowy przy upieu i ojotoku . w niektrych dermatozach i w stanach zapalnych oczu . Stosowanie Przetwory z korzenia kozka s podstawowym lekiem w stanach pobudzenia nerwowego. Stosujemy przy napiciu nerwowym, zwaszcza w stanach lkowych i przy trudnoci z zasypianiem, w dolegliwociach spowodowanych zaburzeniami czynnociowymi, w przypadkach przyspieszonego bicia serca na tle nerwowym, w blu gowy, w pulsowaniu w skroniach, w zawrotach izaburzeniach naczynioruchowych. Kozek jest bardzo dobrym lekiem w leczeniu padaczki . Jest stosowany w leczeniu nerwicy wegetatywnej objawiajcej si skurczami odka i jelit, w stanach nerwicowych u kobiet ciarnych . Przeciwwskazania Po 2-9 tygodniach stosowania kozka naley zrobi przerw, gdy przedawkowanie moe spowodowa ble gowy, omdlenia i koatanie serca. Naley rwnie unika stosowania kozka w przypadku uywania lekw nasennych . Postpowanie praktyczne

MACERAT Z KOZKA Przygotowanie leku . l yk pokrojonych, najlepiej wieych, korzeni kozka zalewamy rano 1 szklank wody . Wieczorem lekko podgrzewamy. Cedzimy. Stosowanic . Wypijamy przed snem ciepy macerat, w stanach niepokoju i w bezsennoci . NAPAR Z KORZENI KOZKA Przygotowanie leku . l yk rozdrobnionych korzeni kozka wsypa do termosu i zala 1 szklank wrzcej wody, zakrci i odstawi na 30 minut. Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia, po posikach jako rodek usokajajacy i rozkurczowy, w mniejszej dawce jako rodek wiatropdny dla osb starszych, dzieci i modziey . Ten sam napar mona stosowa doodbytnicze przeciwko glistom i owsikom u dzieci. W upieu i ojotoku naley natrze naparem owosion skr gowy, okry rcznikiem na 20-30 minut, a nastpnie wytrze do sucha . Stosowa 2-3 razy w tygodniu . W zapaleniu spojwek przemywa brzegi powiek kilkakrotnie w cigu dnia za pomoc wacika nasczonego naparem . 263 261 Przygotowanie leku. 2 yki mieszanki zi wsypa do termosu, zala 2 szklankami wrzcej wody, zakrci i odstawi na godzin . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, porcjami, po jedzeniu i przed snem w nerwicy wegetatywnej objawiajcej si skurczami i blami oadka i jelit. Przygotowanie leku . 2 yki zi zala 2 szklankami wody i zagotowa powoli, na sabym ogniu pod przykryciem . Odstawi do nacignicia na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, porcjami, po posikach, w przypadku padaczki. Najpniej po miesicu naley zmieni mieszank zi. KROKOSZ BARWIERSKI (SZAFRAN FASZYWY, SZAFLOR) Carthamus tinctorius L . Krokosz jest rolin roczn lub dwuletni i naley do rodziny Zoonych . Prawdopodobnie pochodzi z Azji Mniejszej i z Indii . Obecnie jest uprawiany powszechnie w krajach o nieco cieplejszym klimacie ni Polska - w Japonii . w Azji, w Afryce, ZIOA W PADACZCE, Z KOZKIEM 1 Przygotowanie mieszanki zi . Kozek, korze 508 Bylica pospolita, ziele 508 Dziurawiec, ziele 508 Melisa, li 50 g Rumianek, koszyczki 508 ZIOA ROZKURCZOWE Z KOZKIEM Przygotowanie mieszanki zi.

Kozek, korze 508 Chmiel, szyszki 508 Dziurawiec, ziele 508 Fenku, owoc 508 Macierzanka, ziele 508 w poudniowej Europie i na Nowej Zelandii . Kwiaty dostarczaj barwnikw uywanych w farbiarstwie, a przede wszystkim do wyrobu szminek i ru . Nasiona zawieraj doskonay tuszcz jadalny, ktry obnia poziom cholesterolu i zapobiega chorobom serca . Kwiaty s uywane w lecznictwie . Dziaaj przeciwzapalnie, przeczyszczajce, oczyszczajce, moczopdnie i napotnie . Stosuje si w chorobach skry. KROPIDO WODNE Oenanthe aquatica (L.) Poir ., (O.lpl#landrium Lam.) ''t Kropido jest rolin roczn lub dwuletni i naley do rodziny Baldaszkowych . W Polsce ronie pospolicie w miejscach mokrych, na bagnach i na bregach zbiornikw wodnych . Liczne nazwy ludowe wiadcz o popularnoci ziela. W lecznictwie uywane s nasiona kropida . Wykazuj dziaanie uspokajajce, wykrztune, przeciwgorczkowe, napotne i moczopdne. S stosowane w zastarzaych nieytach puc i oskrzeli, w astmie, w kaszlu, w stanach zapalnych i w blach nerek i pcherza, w zatrzymaniu moczu i w biaych upawach . Dawniej stosowano kropido w grulicy. Odwar jest stosowany zewntrznie na ropiejce rany. KRUSZYNA POSPOLLITA Rhamnus franyula L. wygld roliny Kruszyna jest krzewem wyrastajcym w sprzyjajcych warunkach do rozmiarw maego drzewa i naley do rodziny Szakakowatych . Dorasta do wysokoci 5 m . Jest silnie rozgaziona i ulistniona. Kora jest gadka, matowa, brunatna, z licznymi janiejszymi przetchlinkami . o zapachu zbutwiaego drzewa . Licie s naprzemianlegle naprzeciwlege, szerokie, eliptyczne, czciej jajowate, z lekka spiczaste, caobrzegie o 6-8 parach 265 266 nerww bocznych, soczystozi clone . Kwiaty niepozorne, drobne, zielonkawobiae, piciopatkowe wyrastaj po kilka z ktw lici na krtkich ogonkach . Owoce wielkoci grochu, soczyste, kuliste, pestkowe o 3-9 pestkach, pocztkowo zielone, nastpnie czerwone a dojrzae - czarne z odcieniem fioletu . Kruszyna kwitnie od maja do lipca, owoce dojrzewaj pod koniec wrzenia . Jest rolin miododajn . Ze wzgldu na przetrzebienie jej w wyniku nadmiernej eksploatacji, jest pod czciow ochron prawa . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Kruszyna wystpuje w stanie naturalnym w caej Europie, w pnocnej Afryce i w poudniowe-zachodniej Azji . W Polsce ronie w wilgotnych lasach i w zarolach . nad brzegami rzek i jezior, na

mokradach i na torfowiskach, na niu i w dlych partiach gr . Naley do rolin barwierskich . Barwi tkaniny dajc du skal kolorw tych a po brzowe, a w roztworze amoniakalnym f arbuje na czerwono . Barwy s bardzo trwae, odporne na powienie . Z cienkich gazek kruszyny, po ich upaleniu w piecyku elektrycznym. uzyskuje si wgiel rysunkowy bardzo dobrej jakoci . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Surowce lecznicze s uzyskiwane ze stanu naturalnego . Surowce lecznicze Najczciej jest uywana suszona kora kruszyny . Zbiera si j z modych 2-9 letnich gazek, wczesn wiosn przed rozwojem lici, zdejmujc odcinki dugoci okoo 20 cm i suszy si w suszarniach naturalnych . Kora kruszyny nadaje si do uycia po roku skadowania. Aby wczeniej nadawaa si do celw leczniczych . naley j podpray w temperaturze 100 C przez 2 godziny . Czasem stosuje si suszone owoce kruszyny. Zbiera si dojrzae owoce i suszy w suszarni podgrzewanej najpierw w niszej temperaturze i dosusza w wyszej okoo 60 C) . Owoce kruszyny dziaaj podobnie jak kora, ale silniej. Kruszyna ma smak gorzki i charakter chodny. Podstawowe zwizki lecznicze W korze kruszyny wykryto hydroksymetyloantrazwizki, gwnie w postaci glikozydw, wrd ktrych najwaniejsze s glukofrangullarozydy A i B oraz frangulozydy A i B, a take palmidyny, antranole i antrony, ktre s nietrwae i utleniaj si do mao aktywnych antrachinonw . Wystpuj rwnie fllawonoidy, saponiny, garbniki, alkaloidy i sole mineralne . W owocach kruszyny znaleziono antrazwizki, a wrd nich palmidyn B, dwuantron alcemodyny, chryzofenol i alcemodyn oraz cukry i sole mineralne . Dziaanie Kruszyna dziaa przede wszystkim przeczyszczajaco. Powoduje podranienie cian jelita bezporednio poprzez splot Auerbacha i nastpuje pobudzenie oraz wzmoenie ruchw perystaltycznych jelita grubego, a take rozszerzenie naczy wosowatych i przekrwienie bony luzowej jelita oraz zahamowanie wchaniania wgdv przez cian jelita . W efekcie nastpuje zwiekszenie objetoci i rozrzedzenie mas kaowych, co uatwia wyprnianie . Dziaanie przeczyszczajce nastpuje po upywie 6-10 godzin od podania leku . gdy bakterie jelitowe uaktywniaja antrazwizki . Kruszyna dziaa rwnie na pocztkowe odcinki przewodu pokarmowego . Substancje gorzkie pobudzaja wydzielanie sokw trawiennych i powoduj lepsze trawienie i przyswajanie pokarmw . Dziaa rwnie ciopcdnie na wtrob oraz rozkurczowe na drogi ciowe . Wykazuje rwnie dziaanie bakteriobjcze i toksyczne na pasoyty jelitowe, glisty i owsiki . Stosowanie Przetwory z kruszyny s jednym z najlepszych lekw przeczyszczajcych stosowanych w zaparciach przejciowych, powstaych w wyniku chorb zakanych, zaburze neurologicznych i dugo trwajcego unieruchomienia . Jest rwnie skutecznym lekiem

w zaparciach nawykowych_ spowodowanych atoni jelita grubego . Kruszyna stosowana jest rwnie w chorobach przewodu pokarmowe o objawiajcych si niedostatecznym wydzielaniem sokw tra267 268 wiennych, zwaszcza w jelicie cienkim, i przy niedoborach ci . Jest stosowana w stanach skurczowych jelit i drg ciowych, w upoledzonym trawieniu i przyswajaniu pokarmw . Jest polecana dla osb starszych cierpicych na powysze schorzenia, a take dla osb otyych z uszkodzeniami miszu wtroby i ze zmniejszonym wydzielaniem ci. W stanach skurczowych dobre wyniki daje dodatek listnika jaskczego ziela oraz pokrzyku . Stosowana jest te pomocniczo wraz z innymi zioami w chorobach przebiegajcych z uszkodzeniem lub osabieniem naczy krwiononych w ylakach odbytu i w miadycy . Przeciwwskazania Kora kruszyny powoduje przekrwienie okrnicy i narzdw miednicy maej i dlatego naley j ostronie stosowa u kobiet w ciy, jak rwnie u matek karmicych. gdy moe spowodowa pynne stolce u niemowlt . Postpowanie praktyczne ODWAR Z KORY KRUSZYNY Przygotowanie leku . 1 yeczk rozdrobnionej kory kruszyny zala 1 szklank zimnej wody, ogrzewa powoli do wrzenia na sabym ogniu i gotowa 10 minut . odstawi do nacignicia na 10 minut i odcedzi . Stosowanie . Wypi cay przygotowany ciepy lek wieczorem przed snem w przypadku zaparcia, jako rodek przeczyszczajcy . W przewlekej atonii jelit i w otyoci wypi lek w cigu dnia, porcjami . midzy posikami . ODWAR Z OWOCW KRUSZYN Przygotowanie i stosowanie tak jak w wypadku kory kruszyny . ZIOA W KAMICY 2CIOWEJ Z KRUSZYNA Przygotowanie mieszanki zi . Kruszyna. kora 508 Kolendra, owoc 25S Przygotowanie leku . Do 4 yek zi wla 2 szklanki wody, ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa 3 minuty, wla do wyparzonego termosu i odstawi na 10 minut . Stosowanie . Lek przygotowa rano. Odcedza porcjo i wypi zioa w cigu dnia - na czczo, midzy posikami i przed snem, jako lek przeciwskurczowy i przeciwblowy, poprawiajcy trawienie . skuteczny w kamicy ciowej . Rwnoczenie wyeliminowa z diety nadmiar soli i nasycone tuszcze zwierzce . Po skoczeniu porcji zi zmieni mieszank na inn . Przygotowanie leku . Do 4 yek zi wla 2 szklanki wody, zagotowa na sabym ogniu, wla do wyparzonego termosu i pozostawi na 15 minut .

Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia odcedzajc za kadym razem porcj, midzy posikami i przed snem . Zioa reguluj rwnie czynno przewodu pokarmowego i zapobiegaj zaparciom. Rwnoczenie naley stosowa odpowiedni diet bez cukru i tuszczw zwierzcych oraz zdenaturowanych rolinnych, a take naley zaywa ruchu praca fizyczna, sport . ZIOA W COCU. Z KRUSZYNA Przygotowanie mieszanki zi. Kruszyna, kora 508 Wierzba, kora 508 Skrzyp, ziele 508 Pokrzywa, li 508 Bez czarny, kwiat 508 269 ZIOA W OTYOCI, Z KRUSZYN Przygotowanie mieszanki zi. Kruszyna, kora 508 Kaek, korze 25 g melisa, li 508 Mita, li 25 g Kocanka, kwiatostan 508 Dziurawiec, ziele 508 Glistnik, ziele 508 Miota, ziele 25 g 270 Przygotowanie leku. Do 4 yek zi wla 2 szklanki wody i zagotowa, powoli na wolnym ogniu, pod przykryciem . Odstawi na 15 minut . Stosowanie . Lek stosuje si przy gocu zwyradniajcym i innych chorobach reumatycznych . Lek naley przygotowa przed kolacj i wypi p porcji . Przed snem cao podgrza i wypi . Rano do wieczornych fusw zi naley wla 2 szklanki zimnej wody, zagotowa i gotowa przez 10 minut . Wypi poow na czczo i poow po podgrzaniu caoci i odcedzeniu przed drugim posikiem . KRWAWNICA POSPOLITA Lytrum salicaria Krwawnica jest bylin i naley do rodziny Krwawnicowatych . W Polsce jest rolin pospolit . Ronie na miejscach podmokych, na glebie prchniczej . Liczne ludowe nazwy wiadcz o popularnoci roliny. W lecznictwie s uywane kwiaty krwawnicy i ziele krwawnicy. Krwawnica dziaa cigajce, przeciwkrwotocznie, przeciwbakteryjnic, goi rany, dziaa oczyszczajce na ukad limfatyczny. Stosujemy w biegunkach, rwnie typu nerwicowego, w stanach zapalnych ukadu trawiennego, take w tyfusie, w czerwonce, w krwawieniach wewntrznych i zewntrznych . KRWAWNIK POSPOLITY Achillea mil/e folium L.

Wygld roliny Krwawnik jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Rolina pod ziemi wytwarza cienkie kcze z rozogami, z ktrego wyrasta kpa odyg do 80 cm wysokich, prostych, wzniesionych, sztywnych, w grze sabo rozgazionych i ulistnionych . Licie s ciemnozielone, owosione, w zarysie lancetowate, zwykle 9-krotnie dusze ni szerokie, podwjnie lub potrjnie pierzastosieczne o wycinkach lancetowatych, szydlaste zakoczonych, dolne krtkoogonkowe, na odydze mniejsze, siedzce, uoone skrtolegle . odyga zakoczona jest duym paskim baldachogronem kwiatw biaych lub rowych, drobnych, piciopatkowych, zebranych w mae koszyczki . Kwitnie od lipca do pnej jesieni . Rolina wydziela swoisty, przyjemny, korzenny aromat . Wystpowanie . pochodzenie i historia roliny Krwawnik wystpuje w stanie naturalnym w caej Europie, w Azji . w Ameryce, w Australii i na Nowej Zelandii . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Ronie na suchych kach, na miedzach, na przydroach i na skrajach lasw, na ziemi bogatej w azot . Jest jedn z najczciej uywanych rolin leczniczych . Krwawnik jest znany i stosowany od staroytnoci . Stosowali go Etruskowie . Grecy i pozostae ludy Europy i Azji . aciska nazwa (Achillea) wywodzi si od Achillesa, legendarnego bohatera wojny trojaskiej, w czasie ktrej stosowano krwawnik do leczenia ran . Polska nazwa, krwawnik, potwierdza, e ziele byo tradycyjnie stosowane do tamowania krwi . Krwawnik ma wiele lokalnych ludowych nazw i jest powszechnie stosowany w medycynie ludowej jako zioo przeciwkrwotoczne . w zaburzeniach micsiczkowych, w hemoroidach, w blach brzucha, w czerwonce, w moczeniu nocnym u dzieci, w zimnicy, w niedomaganiach nerek i pcherza, w grulicy i w oglnym osabieniu . Jest rwnie pokarmem i lekiem wzmacniajcym podawanym tradycyjnie na wiosn modemu ptactwu, szczeglnie indykom, aby je uodporni na choroby . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Do celw leczniczych ziele krwawnika jest zbierane gwnie ze stanu naturalnego . Dobrze jest mie kp krwawnika w ogrodzie, dla wygody i ze wzgldu na du zmienno w zawartoci skadnikw leczniczych w zielu . Ponadto rolina adnie wyglda i piknie pachnie . 271 272 Krwawnik uprawiamy z nasion, ktre wysiewamy natychmiast po zbiorze jesieni . S one drobne, zdolne do kiekowania ju w 30 dni po rozwiniciu si kwiatw. Nasion nie naley przykrywa tylko przyklepa deseczk i zadba o to, aby gleba bya stale wilgotna . Ziele i kwiaty do celw leczniczych naley zbiera w pocztkowej f azic kwitnienia i suszy w suszarni naturalnej, w miejscu zacienionym . Surowce lecznicze Najczciej uywamy suszone ziele krwawnika, ale rwnie suszone kwiaty, wiee ziele, wiee kwiaty, swice licie, sok, olejek eteryczny i nalewk .

Ziele krwawnika ma smak cierpki i gorzki, kwiaty za sodki i gorzki, charakter chodny, osuszajcy . Podstawowe zwizki lecznicze W zielu krwawnika wykryto olejki eteryczne, ktrych gwnymi skadnikami s azulen, cyneol, borneol, a,- i P-pinen, a take glikozyd cyjanogenny zw. achillein, flawonoidy, garbniki, sterole, substancje gorzkie, kumaryny, kwasy organiczne, m .in. askorbinowy (wit . C), salicylowy i izowalerianowy oraz sole mineralne m.in . duo manganu . Kwiaty maj skad podobny, zawieraj wicej olejkw eterycznych. Dziafanie Krwawnik naley do zi o wielokierunkowym dziaaniu . Wykazuje dziaanieprzeciwkrwotoczne, wzmacnia krew i krenie, wzmaga krzepnicie krwi i tamuje krwawienia pochodzce ze skalecze jak i mikrokrwawienia wewntrzne z nosa i z uszkodzonych naczy wosowatych w przewodzie pokarmowym . Dziaa rozkurczowe na minie gadkie jelit, drg ciowych i drg moczowych . Wzmaga przepyw ci do dwunastnicy i dziaa przeciwblowo w przypadku blu spowodowanego skurczem jelit lub kolk jelitow . Zwiksza ilo wydalanego moczu i dziaa odtruwa , usuwajc toksyny pochodzce ze zej przemiany materii jak i toksyny pochodzce z zewntrz . Pobudza miesiczkowanie u kobiet i agodzi ble menstruacyjne . Stwierdzono rwnie dziaanie stymulujce czynnoci ukadu trawiennego . Powoduje pobudzenie receptorw smakowych w orodkowym ukadzie nerwowym, zwikszenie wydzielania soku odkowego i polepszenie trawienia i przyswajania pokarmw . Krwawnik wykazuje rwnie dziaanie wiatropdne. Przetwory z krwawnika wykazuj rwnie dziaanie przeciwzapalne . przeciwalergiczne . bakteriostatyczne . cigajce . napotne, przeciwgorczkowe, i zwalniajce napicie obwodowych naczy krwiononych . Stosowanie Przetwory z ziela krwawnika s stosowane w nieytach i w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, zwaszcza gdy towarzysz im krwawienia . w stanach skurczowych mini gadkich jelit i drg ciowych i w przewlekych zaburzeniach trawiennych objawiajcych si brakiem apetytu, odbijaniem, wzdciami, nudnociami . kolkami jelitowymi, zaparciami nawykowymi i ylakami odbytu . a take w nerwicy drg trawiennych . Wraz z innymi zioami krwawnik jest stosowany jako lek stymulujcy w niedostatecznym wydzielaniu soku odkowego i w schorzeniach wtroby objawiajcych si niedostatecznym wydzielaniem ci. Jest podawany w chorobach ukadu krenia, w krwotokach pucnych, w nadmiernej przepuszczalnoci naczy, w anemii, w miadycy i w nadcinieniu . Rozkurczowe, przeciwblowe i uspokajajce dziaanie krwawnika sprawia, e jest on stosowany w chorobach ukadu nerwowego, w nadmiernym pobudzeniu nerwowym oraz jako lek dla kobiet w stanach napicia przedmiesiczkowego i w zaburzeniach miesiczkowania. Zewnetrznie stosujemy odwary z ziela krwawnika do okadw w stanach zapalnych skry i bon luzowych, do pukania jamy

ustnej i garda, do pielgnacji skry twarzy . Kwiaty krwawnika wykazuj silniejsze dziaanie przeciwzapalne . rozkurczowe i gojce, i s stosowane w uszkodzeniu bon luzowych przewodu pokarmowego, w wchorobie wrzodowej odka i dwunastnicy, w owrzodzeniu jelita grubego i w ylakach odbytu . C 273 271 w zaparciach atonicznych i spastycznych u ludzi otyych, a take w schorzeniach puc, gdy nastpio ich uszkodzenie . S rwnie skuteczne w leczeniu alergii skrnej, objawiajcej si podranieniem . swdzeniem i wypryskami . Sok z krwawnika stosujemy w przypadkach krwawienia z przewodu pokarmowego, w przypadku krwawicych wrzodw odka i w krwawieniu z jelit . Przeciwwskazania Zdarzaj si osoby reagujce alergicznie na dotknicie wieej roliny. Poniewa dziaa stymulujce na macic naley unika duych dawek w okresie ciy. Postpowanie praktyczne NAPAR Z ZIELA KRWAWNIKA Przygotowanie leku . Do wyparzonego termosu wsypa 2 yki ziela krwawnika i wla 2 szklanki wrzcej wody, zakrci odstawi na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia . porcjami . przed posikami i przed snem . Stosuje si w zaburzeniach trawienia, w stanach nieytowych odka . jelit, poczonych ze skonnociami do krwawienia. Jest to rwnie dobry lek oczyszczajcy organizm w alergiach oraz z toksyn po zatruciu pokarmowym i po zatruciu rodkami chemicznymi . Stosujemy rwnie w zaburzeniach miesiczkowania . Ten sam napar stosujemy zewntrznie do pielgnowania podranionej skry oraz do pukania jamy ustnej i garda . SOK Z ZIELA KRWAWNIKA Przygotowanie leku . Zebrane wczesn wiosn wiee ziele krwawnika, najlepiej licie, pokroi i odcisn sok w sokowirwce . Mniejsz ilo soku mona otrzyma miksujc ziele mikserem i odciskajc przez gaz . Najlepszy jest sok wiey, ktry do 3 dni mona przechowywa w lodwce . Sok mona te utrwali dodajc 1 cz spirytusu na 9 czci soku. Stosowanie Swic2y sok z krwawnika jest bardzo skutecznym lekiem przy powanych, niebezpiecznych krwotokach, w krwawicych wrzodach odka, w krwawieniach z jelita, w krwawieniach z drg rodnych u kobiet, w innych krwawieniach, a take w anemii. W przypadku krwawicych wrzodw odka chory powinien pi bardzo czsto, nawet co pgodziny niewielk ilo, okoo yeczki wieego soku, trzymajc go przez chwil w ustach przed pokniciem . W przypadku krwawienia z nosa wiey sok wkraplamy kolejno do dziurek odchylajc gow do tyu . W pozostaych przypadkach mona stosowa sok stabilizowany spirytusem i pi wiksze dawki

10-15 ml. 2-9 razy dziennie na pusty odek, przed posikami . ZIOA PRZECIWKRWOTOCZNE W NADMIERNYCH KRWAWIENIACH Przygotowanie leku . Do 4 yek zi wla 2 szklanki wody, ogrzewa powoli do wrzenia i odstawi na 15 minut do nacignicia . Stosowanie. Lek przygotowa przed kolacj, odcedzi i wypi poow zi, a drug poow po podgrzaniu i odcedzeniu wypi przed snem . Rano do wieczornych f usw dola 2 szklanki wody i gotowa przez 5 minut . Poow odcedzi i wypi na czczo, a reszt przed drugim posikiem . Lek stosujemy przy nadmiernych krwawieniach miesicznych . Najlepiej pi przez co najmniej 2 tygodnie od pitnastego dnia cyklu . KRWICIAtG LEKARSKI Sanquisorba officinalis L. Krwicig jest bylin i naley do rodziny Rowatych . W Polsce ronie na wilgotnych, niekwanych i urodzajnych kach . 275 MIESI) CZNYCH Z KRWAWNIKIEM Przygotowanie mieszanki zi. Krwawnik, ziele 508 Tasznik, ziele wieo suszone 25 g Pokrzywa, li 25 g Skrzyp, ziele 25S Ruta, ziele 25 g 276 W lecznictwie uywa si ziela, lici i korzenia . Ziele krwicigu dziaa cigajce, krwiotamujco, gojce, przeciwbakteryjnie i moczopdnie. Napar stosuje si w biegunce, w czerwonce, w krwawieniach wewntrznych drg oddechowych i pokarmowych . W grulicy od naparu lepszy jest wiey sok pity czsto w niewielkiej iloci . Zewnetrznie stosujemy okady z pogniecionych lici na trudno gojce si rany, wrzody, stuczenia i oparzenia . Odwar z korzenia dziaa przeciwrobacze . KRZYOWNICA GORZKA I WIRGINIJSKA Polyyala amara senega L . Krzyownica jest bylin i naley do rodziny Krzyownicowatych . Krzyownica wirginijska wystpuje we wschodniej i centralnej czci Ameryki Pnocnej . Korze i kcze krzyownicy byy uywane przez Indian w leczeniu chorb puc, w gorczce i w przypadku ukszenia przez we . Pokrewne gatunki wykazuj podobne dziaanie ; w Polsce wystpuje pospolicie krzyownica pospolita i krzyownica gorzkawa. Ziele krzyownicy ma smak gorzki i drapicy . Wykazuje dziaanie wzmacniajce nerwy i odek, uatwiajce trawienie, bakteriobjcze, wykrztune, przeczyszczajce, napotne i poprawiajce przemian materii . Jest lekiem w suchym, uporczywym kaszlu, w bronchicie, w astmie, w krwiopluciu, w braku apetytu, w zym trawieniu, w biegunkach, w przewlekych nieytach drg moczowych, w puchlinie wodnej, w reumatyzmie, w ischiasie, w zym wydzielaniu mleka u matek karmicych (greck nazw mona przetumaczy

jako ..wielomleczna" lub mlekopdna . KUCMERKA patrz MAREK KUCMERKA KUKLIK POSPOLITY I ZWISY Geum urbanum, G. rivale Kuklik jest bylin i naley do rodziny Rowatych . Jest pospolitym chwastem . Wystpuje w strefie umiarkowanej w Europie i w Azji, w Afryce pnocnej, w Ameryce Pnocnej i w Australii . Od czasw staroytnych jest rolin lecznicz i przyprawow . Pliniusz zaleca kuklik w chorobach grnych drg oddechowych . Uywamy korzenia i modych pdw, wieych i suszonych. Ziele ma przyjemny godzikowy i cynamonowy zapach oraz gorzki smak . Wykazuje dziaanie wzmagajce apetyt, przeciwdziaa nadkwasocie odka, biegunkom i kolkom jelitowym, usuwa nieprzyjemny zapach z ust, pomaga w krwawieniu z dzise. Korzeniem przyprawiamy likiery, wino . rwnie grzane i zupy owocowe, a mode, wiee pdy dodajemy do zup i sosw . KUKURYDZA ZWYCZAJNA Zea mays L . Wy9lgd roliny Kukurydza jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Traw . odyga kukurydzy jest prosta, do 2,5 m wysoka, 3-5 cm gruba, z gbczastym rdzeniem i charakterystycznymi dla traw kolankami, z ktrych wyrastaj licie rwnowskolancetowate, due, 5-10 cm szerokie, do 1 m dugie . Kwiaty rozdzielnopciowe, mskie - zebrane w du szczytow wiech, biae, te, czerwone lub brunatne, eskie - zebrane w okryte limi kolby wyrastajce w pochwach lici . Na szczycie kolby widoczne s pczki nitkowatych znamion. Kukurydza kwitnie w lipcu, a owoce dojrzewaj we wrzeniu . 277 040 278 Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Kukurydza pochodzi z Ameryki Srodkowej i Poudniowej . Jest rolin uprawian przez Indian od tysicy lat . Po odkryciu Ameryki pierwsze nasiona kukurydzy dotary do Hiszpanii w 1520 roku i przez dugie lata byy ozdob dworskich ogrodw. Obecnie, jej uprawa bardzo si rozpowszechnia : kukurydza jest uprawiana jako rolina zboowa w cieplejszej strefie klimatu umiarkowanego i w klimacie gorcym . W Polsce przebiega pnocna granica uprawy kukurydzy, ktra dojrzewa u nas w cieplejsze . dusze lata . Kukurydza jest rolin pokarmow, paszow i lecznicz . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Kukurydza uprawiana jest z nasion, ktre siejemy wprost do gruntu, gdy ziemia ogrzeje si na przeomie kwietnia i maja . Nasiona kukurydzy sadzi si gniazdowe a wic po kilka sztuk w rozstawie 30 x 60 cm . Aby przyspieszy wschody, mona nasiona podkiekowa w domu, w ten sposb, e 2-3 dni przed sadzeniem moczymy

nasiona w wodzie. Obecnie wyhodowano wiele odmian kukurydzy : paszowe koski zb), kaszowe i m .in . sodkie, cukrowe, nadajce si do bezporedniego spoycia w fazie dojrzaoci mlecznej . Surowce lecznicze Podstawowym surowcem leczniczym s suszone znamiona kukurydzy, ale te olej z kukurydzy toczony na zimno i kasza kukurydziana. Wosy z kukurydzy maj smak sodki i charakter zimny, nawilajcy. Podstawowe zwizki lecznicze Wosy kukurydzy zawieraj olejek eteryczny, olej tusty, saponiny, garbniki kalechinowe, ywice, cukry redukujce, alantoin, glikozyd goryczowy, f fitosterole (m .in . ergosterol, ksantyny, inozyt, kwas pantotenowy, witaminy C i K oraz sole mineralne . Dzialanie Znamiona kukurydzy dziaaj stymulujce, rozkurczowe i przeciwzapalnie na wtrob, woreczek ciowy i drogi ciowe oraz na nerki, pcherz i drogi moczowe . Powoduj zwikszenie wydzielania ci, zmniejszaj jej lepko i zawarto bilirubiny, zmniejszaj napicie mini gadkich drg ciowych i uatwiaj przepyw ci do dwunastnicy. Zwiekszaj diurez, a szczeglnie ilo usuwanych z moczem moczanw, fosforanw i szczawianw . Dziaaj rwnie regulujce na krzepliwo krwi i obniaj cinienie krwi. Olej kukurydziany toczony na zimno obnia poziom cholesterolu we krwi. Kleik z nasion kukurydzy dziaa osaniajce, gojce i regenerujce na bony luzowe odka i jelit, zwaszcza w chorobie wrzodowej. Stosowanie Znamiona kukurydzy s stosowane w chorobach wtroby jako rodek ciopdny, w stanach zapalnych woreczka ciowego i w kamicy ciowej oraz w stanach zapalnych i w skurczach drg ciowych . Najczciej stosujemy znamiona jako lek moczopdny, przeciwzapalny i przeciwskurczowy w trudnociach z oddawaniem moczu, w zapaleniu pcherza i miedniczek nerkowych, w obrzkach spowodowanych niewydolnoci nerek, w kamicy moczanowej i fosforanowej, w kolce nerkowej, w biakomoczu, w skazie moczanowej . w chorobie reumatycznej i w moczeniu nocnym u dzieci . Stosowane s rwnie jako lek oczyszczajcy i poprawiajcy przemian materii w otyoci, w cukrzycy i w skonnoci do krwawie. W lecznictwie ludowym znamiona kukurydzy stosowane s jako lek zwikszajcy popd pciowy i regulujcy krwawienia miesiczne . Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania niepodanego . 279 0 280 Postpowanie praktyczne ODWAR ZE ZNAMION KUKURYDZY Przygotowanie leku Do 2 yek znamion doda 2 szklanki wody,

ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa 3 minuty . Odstawi na 15 minut. Stosowanie. Wypi zioa w cigu dnia, miedzy posikami i przed snem. jako lek moczopdny, ciopdny i oczyszczajcy ze zogw, np. w otyoci . Przygotowanie leku. Do 9 yek zi doda 3 szklanki wody, ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa 5 minut. Cao wla do wyparzonego termosu i odstawi na 10 minut . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia, po posikach, odcedzajc z termosu porcj zi - w kamicy moczowej i w stanach zapalnych drg moczowych. Po okoo 2 tygodniach zmieni mieszank zi. ZIOA W KAMICY CIOWEJ Przygotowanie mieszanki zi . Znamiona kukurydzy Skrzyp, ziele Glistnik, ziele Mita, ziele Dziurawiec, ziele Przygotowanie leku. 50 g 25 g 50 g 258 50S Do 9 yek zi wla 2 szklanki wody, zagotowa na wolnym ogniu, wla do wyparzonego termosu i odstawi na 15 minut. Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia przed posikami i przed snem odcedzajc za kadym razem porcj leku - w przypadkach kaZIOA W KAMICY MOCZOWEJ Przygotowanie mieszanki zi . Znamiona kukurydzy 508 Nawo, ziele 508 Skrzyp polny, ziele 508 Rdest ptasi, ziele 25 g Poonicznik, ziele 25 g mity ciowej, kolki wtrobowej i blw spowodowanych zastojem ci . Po okoo 2 tygodniach zmieni mieszank zi. KURKUMA patrz OSTRY KURZYLAD POLNY I B~KITNY Anayallis arvensis L. Kurzylad jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Pierwiosnkowatych. W Polsce jest bardzo pospolitym chwastem na yznych, wapiennych polach uprawnych. Pisali o nim Pliniusz i Dioskurides . Nazw acisk mona przetumaczy .miej si" - w staroytnoci kurzylad by lekiem na melancholi . Ziele wykazuje dziaanie dezynfekujce, napotne, moczopdne, oczyszczajce i lekko rozwalniajce . Napar jest lekiem w niedomodze

wtroby, w taczce, w marskoci wtroby, w kamicy ciowej i w stanach zapalnych przewodw moczowych . W formie sproszkowanej (3 g) pomaga w zaburzeniach centralnego ukadu nerwowego, w zaburzeniach psychiczne-nerwowych, w melancholii, w padaczce i w dyskopatii . W medycynie ludowej jest stosowany w dusznoci, w taczce, w biegunce, w dezynterii i do kpieli osabionych dzieci . LAUR SZLACHETNY, czyli WAWRZYN Laurus nobilis L . Laur jest wiecznie zielonym krzewem lub maym drzewkiem i naley do rodziny Wawrzynowatych . Wystpuje od krajw rdziemnomorskich do wybrzea Morza Czarnego. Obecnie jest uprawiany w wielu krajach . Od dawna jest znan rolin lecznicz, przyprawow i obrzdow . Uywamy lici laurowych, zwanych rwnie bobkowymi i olejku . Ziele wzmaga apetyt, pobudza trawienie, dziaa konserwujco 281 282 i odstrasza robactwo . Wycigi z owocw dziaaj rozgrzewajce na skr, umierzaj bl i s stosowane w reumatyzmie . Jest niezastpion przypraw w kuchni w krajach swojego pochodzenia, ale rwnie w kuchni rodkowoeuropejskiej, arabskiej i w Ameryce Poudniowej. Stosujemy do przyprawiania potraw duszonych, zawiesistych zup, ogrkw, grzybw, warzyw, do aromatyzowania octu, do peklowania misa, do marynowania ryb i do dziczyzny. Dodaje sonym potrawom delikatnoci, lekkoci i aromatu. Dawniej jagodami lauru przyprawiano piwo . Dobrze jest pooy licie laurowe w szafkach do przechowywania ywnoci, aby odstraszy szkodniki . LAWENDA WAiSKOLISTNA I SZEROKOLISTNA Lawandula veta Dc.. (L. officinalis, L . anyustifolia . L. spica Wygld roliny Lawenda jest krzewink i naley do rodziny Wargowych . Rolina posiada korze wizkowy. silnie rozgaziony, sigajcy do 4 m gbokoci. odygi s liczne, u dou zdrewniae, proste, wzniesione, silnie rozgazione, dorastajce do 60 cm wysokoci. gsto ulistnione . Licie s mae krtkoogonkowe lub siedzce, rwnowskie lub lancetowate, caobrzegie z brzegiem nieco podwinitym, osadzone na odydze naprzeciwlegle . ciemno-srebrzysto-szarozielone. pokryte kutnerem. Na szczytach pdw znajduj si kwiatostany podobne do kosa, z kwiatami uoonymi w kilka okkw wyrastajcych w pachwinach podunych przykwiatw . Kwiaty s drobne . d o 8 mm dugie, z owosionym kielichem. grzbieciste . wargowe . pachnce. Wykazuj du zmienno barwy - od prawie biaych, lilioworowych, niebieskich, niebiesko-szarych do fioletowonicbieskich . Kwitnie od czerwca do jesieni. Caa rolina odznacza si silnym, przyjemnym zapachem, ktrym zachwycay si nasze babki i prababki . Jest rolin miododajn .

Innym gatunkiem uywanym w lecznictwie jest lawenda szerokolistna (Lawandula spita) . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Lawenda pochodzi z Persji i z Wysp Kanaryjskich, i ju w staroytnoci bya znana i uprawiana w rejonie basenu Morza Srdziemnego. Nazwa roliny pochodzi od sowa aciskiego louare, co oznacza my, obmywa. W staroytnej Grecji i w Rzymie uywano kwiatw lawendy do aromatyzowania wody do mycia i kpieli . Znali j i stosowali Arabowie, pisze o niej w . Hildegarda i od redniowiecza jest znana, uprawiana i stosowana w caej Europie . Przez Arabw bya stosowana jako rodek rozkurczowy i wykrztuny, a w ludowej tradycji europejskiej bya stosowana w leczeniu ran, do leczenia robaczycy u dzieci i jako rodek cuccy w omdleniach. Zasuszone kwiaty lawendy woone do pocieli sprawiaj, e piknie pachnie, a w szaf ach z ubraniami s rodkiem przeciwko molom . Olejek lawendowy w krajach bakaskich jest stosowany w stomatologii. Uywany jest te w przemyle kosmetycznym oraz do wyrobu lakierw do porcelany. Kwiatostany s skadnikiem kadzide kocielnych . W krajach tropikalnych produkowane s wiece z dodatkiem olejku lawendowego, aby odstraszay moskity. Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Lawend uprawiamy z nasion, a take przez podzia rolinny matecznej i przez ukorzenienie zielnych sadzonek pdowych, ktre ukorzeniaj si 9-5 tygodni . Nasiona wymagaj stratyfikacji, ktra polega na poddaniu ich dziaaniu niskiej temperatury (okoo 0 C) . Mona to zrobi w ten sposb, e nasiona na okres 2 miesicy umieszczamy w lodwce a wiosn wysiewamy na rozsadniku . Mona te wysia lawend do maej skrzyneczki jesieni lub zim na gboko 1 cm i umieci j na zewntrz, na 2 miesice, zabezpieczajc przed silniejszymi mrozami . Po upywie tego czasu skrzyneczk przenosimy do ciepego widnego pomieszczenia, gdzie hodujemy rozsad lawendy do wysokoci kilku centymetrw, a nastpnie przenosimy na miejsce stae . Jest to bardzo dobry sposb . gdy lawenda w pocztkowym okresie ronie bardzo wolno i atwiej 283 281 j pielgnowa . Jeeli lawenda zostanie wysiana jesieni . to wiosn otrzymujemy do due roliny, ktre mona przesadzi na miejsce stae . Rolina zaczyna kwitn od drugiego roku uprawy. Lawenda wymaga ciepego, sonecznego i suchego stanowiska, gdy na miejscach podmokych atwo wymarza oraz gleby o duej zawartoci wapna, ciepej, przepuszczalnej i prchniczej . Nie znosi wieego obornika . Na zim naley lawend zabezpieczy przed mrozami przez przykrycie gazkami igliwia, limi lub som. Jest to szczeglnie wane w przypadku modych rolin w pierwszym roku uprawy. Rolina yje nawet do kilkunastu lat . Najczciej uprawia si j przez 6-8 lat . Surowce lecznicze Najczciej uywane s suszone kwiaty lawendy, ale rwnie wie e kwiaty, olejek eteryczny i nalewka .

Lawenda ma smak gorzki : charakter suchy, ochadzajcy . Podstawowe substancje lecznicze Kwiaty zawieraj olejek eteryczny, ktrego podstawowym skadnikiem jest linalol oraz jego estry z kwasami octowym, masowym . kapronowym i izowalerianowym a take P-cymen, P-mircen, ot-terpineol, mircen i inne terpeny . Wykryto rwnie garbniki, zwizki trjterpenowe, kumaryny, fitosterole, antocjany, kwasy organiczne i sole mineralne . Dziaanie Kwiaty lawendy wykazuj dziaanie rozkurczowe i stymulujce czynnoci wydzielnicze rnych narzdw rwnie gruczow wydzielania wewntrznego . Zwikszaj wydzielanie soku odkowego oraz wytwarzanie ci przez komrki wtroby, poprawiaj jej przepyw przez drogi ciowe, usprawniaj procesy trawienia i przyswajania pokarmw, dziaaj wiatropdnie . Rozkurczowe dziaanie na minie gadkie drg ciowych, jelit i drg moczowych powoduje ustpienie lub osabienie blu . Stwierdzono rwnie dziaanie moczopdne, napotne i pobudzajce krenie . Olejek eteryczny dziaa bezporednio na orodkowy ukad nerwowy, osabia spontaniczn aktywno ruchow ludzi i zwierzt, znosi uczucie napicia nerwowego i uczucie niepokoju, uatwia zasypianie, dziaa odprajce i wzmacniajce na system nerwowy. Wewntrznie dziaa rwnie wykrztunie, bakteriobjczo, a zewntrznie gojce, przeciwblowo, przeciwwidowo, antyseptycznie. bakteriobjczo i grzybobjcze, niszczy wszy . Stosowanie Lawenda jest stosowana w chorobach ukadu nerwowego, w nerwowym wyczerpaniu, w napiciach, w depresji, w blach gowy. w migrenie, w mdociach, szczeglnie nerwicowych, w nerwicy serca i w stanach uderzenia krwi do gowy . Stosuje si napar i olejek . Napar z kwiatw lawendy stosujemy w chorobach ukadu pokarmowego, w osabieniu apetytu, w zym trawieniu pokarmw, w nadmiernej fermentacji, we wzdciach, w blach brzucha i w kolce jelitowej . Olejek lawendowy ma wszechstronne zastosowanie . W postaci inhalacji jest stosowany w chorobach ukadu oddechowego, w nieytach oskrzeli i zatok, w infekcjach puc, oskrzeli, krtani, garda . w bronchicie i w astmie . Zewntrznie olejek stosujemy w stanach zapalnych do pukania jamy nosowo-gardowej, dzise, garda, jamy ustnej . W formie mazide i maci jest stosowany do leczenia skry, ropiejcych i trudno gojcych si ran, zapalenia odbytu i w chorobie reumatycznej . Przeciwwskazania Olejek lawendowy w zbyt duej dawce ma dziaanie drainiace bony luzowe odka i jelit, nerek, pcherzykw pucnych : dziaa te dranico na skr powodujc rozszerzenie paczyn krwiononych, zaczerwienienie i rozgrzanie. Postpowanie praktyczne NAPAR Z KWIATW LAWENDY Przygotowanie leku . Do wyparzonego termosu wsypa 2 yki kwiatw, wla 2 szklanki wody, zakrci i odstawi na 15 minut .

285 286 Stosowanie . Wypi zioa w cigu dnia porcjami przed posikami jako lek stymulujcy trawienie, wiatropdny i przeciwblowy, po posikach i przed snem jako lek uspokajajcy w wyczerpaniu nerwowym, w blach gowy i w nerwicy. Przygotowanie leku . Do wyparzonego termosu wsypa 3 yki zi, zala 2 szklankami wrztku, zakrci, odstawi na 15 minut . Stosowanie. Wypi zioa w cigu dnia okoo 15 minut przed posikami, jako lek poprawiajcy trawienie . szczeglnie jeeli dysfunkcja ma podoe nerwicowe . NALEWKA Z LAWENDA Przygotowanie leku . Do litrowego soika wsypa 50 g kwiatw lawendy, najlepiej wieych oraz 1 yk anyku i 1 yk lici melisy, wla na zioa 50 ml spirytusu i dola butelk dobrego, biaego wina gronowego . Postawi na 2 tygodnie w ciepym i ciemnym miejscu, czsto wstrzsa, odcedzi . Stosowanie . Pijemy 10-15 ml nalewki po kolacji w stanach depresji, ale take w niepokoju i w trudnociach z zasypianiem . LAWSONIA BEZBRONNA, czyli HENNA (NABARWIA) Lawsonia intermis L. (Alkanna spinosa) Henna jest krzewem i naley do rodziny Krwawnicowatych . Ronie pospolicie w poudniowej Azji rwnie na wyspach, w Afryce . zawleczona zostaa do tropikalnej Ameryki i tam te jest uprawiana . Jest rolin ozdobn . Z kwiatw uzyskujemy olejek eteryczny stosowany w przemyle perfumeryjnym. Z wysuszonych i sproszkowanych odyg otrzymujemy barwnik zwany henn, uywany do barwienia wosw, skry i paznokci . Licie wykazuj dziaanie ZIOA TRAWIENNE Z LAWENDA Przygotowanie mieszanki zi . Lawenda, kwiat 508 Mita, li 25 g Serdecznik, ziele 25 g cigajce i stosujemy je w postaci kompresw do obnienia temperatury, do umierzenia blw gowy, blu staww i w przypadku podranienia i swdzenia skry . LEBIODKA POSPOLITA Origanum vulgate L . Wygld roliny Lebiodka jest bylin i naley do rodziny Wargowych . Rolina pod ziemi wytwarza pezajce kcze z rozogami . z ktrego wyrastaj liczne pdy wzniesione i pokadajce si, czterokanciaste, zwykle czerwono nabiege, zwaszcza na socu i jesieni, owosione, do 60 cm wysokie, w grze rozgazione, gsto ulistnione . Licie ma redniej wielkoci, jajowate, tpe, caobrzegie lub odlegle zbkowane, naprzeciwlege, krtkoogonkowe lub siedzce . Kwiaty s bardzo liczne, drobne, dwuwargowe, liliowo-roowe lub purpurowo-rowe, zebrane na szczycie odygi w gste

podbaldachy. Kwitnie od lipca do jesieni. Caa rolina odznacza si piknym, charakterystycznym, aromatycznym, korzennym zapachem. Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Lebiodka w stanie naturalnym wystpuje w caej Europie, a na wschodzie przez Azj poudniowe-zachodni, siga po Syberi. Iran i Himalaje . Ronie w cieplejszych okolicach na sonecznych wzgrzach, na suchych, jaowych kach, na miedzach, na skraju zaroli i lasw od nizin a po pitro grskie . W Polsce wystpujc pospolicie w caym kraju . Jest rolin ozdobn, przyprawow i lecznicz, uywan przez ludzi i dla zwierzt, w przemyle spoywczym i kosmetycznym . W medycynie ludowej jest stosowana na oparzenia, a przede wszystkim na ble brzucha, zbw i garda, a take w leczeniu wierzbu i w opuchlinie . 287 288 Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Lebiod rozmnaamy z nasion, przez podzia rolin matecznych i przez ukorzenianie sadzonek pdnych . Nasiona siejemy wprost do gruntu w kwietniu . Zalecany jest siew gniazdowy, po 3-S nasion w rozstawie 30 x 30 cm . Poniewa rolina w pierwszym etapie rozwoju ronie wolno, lepiej przygotowa rozsad przez wysianie nasion do pojemnikw, do skrzyneczki lub na rozsadniku, ktr wysadzamy na miejsce stae wczesn jesieni, tak aby mode roliny przed zim zdyy si dobrze ukorzeni . Szybszym i atwiejszym sposobem otrzymania duej kpy rolin jest podzia roliny matecznej, ktrego najlepiej dokona wczesn wiosn lub jesieni. Aby rolina szybciej si rozrosa, mona wok niej oczyci gleb, wykopa pytki rowek, przygi i przysypa ziemi dorodne, zewntrzne pdy, tak aby poowa odygi z wierzchokiem wystawaa nad powierzchni ziemi. Wwczas przysypane pdy szybko si ukorzeniaj i dadz nowe kpy rolin . Lebiodka jest nie tylko cenn rolin przyprawow i lecznicz, ale rwnie pikn ozdob ogrodu . Bardzo wczenie rozpoczyna wegetacj i wiosn kpa lebiodki odznacza si jasn, soczyst zieleni, a pniej nieprzerwanie jeeli jej nadmiernie nie eksploatujemy obsypana jest piknymi kwiatami, ktrych barwa zmienia si, gdy pki s ciemne, a kwiaty janiej w miar rozkwitania . Surowce lecznicze W celach przyprawowych uywamy modych pdw i lici suszonych i wieych . W celach leczniczych uywane jest ziele suszone i wieo cinane na pocztku kwitnienia na wysokoci S cm nad ziemi i suszone w suszarni naturalnej . Uywany jest take olejek eteryczny. Lebiodka ma smak aromatyczne-gorzki . charakter chodny. suchy. Podstawowe substancje lecznicze W lebiodce wykryto olejek eteryczny, o zmiennym skadzie, bogaty w f enole, karwakol, tymol, a take sekwiterpeny, ponadto garbniki, ywice, fitosterole, substancje gorzkie i sole mineralne .

i 1 Dziaianie Lebiodka jest agodnym i uniwersalnym lekiem. Ziele lebiodki wykazuje wielokierunkowe dziaanie stymulujce. Pobudza wydzielanie liny, soku odkowego i ci, wzmacnia odek, zwiksza apetyt, usprawnia trawienie i przyswajanie pokarmw, dziaa wiatropdnic i przeciwbiegunkowo . Wykazuje dziaanie wykrztune, wzmaga wydzielanie luzu przez bony luzowe grnych drg oddechowych . Pobudza czynno gruczow potowych i nerek . Wykazuje rwnie dziaanie rozkurczowe na minie gadkie jelit, drg moczowych, oskrzeli, moczowodw oraz na macic w okresie krwawie miesicznych, a wic ma dziaanie przeciwblowe . Stwierdzono rwnie dziaanie bakteriobjcze oraz oczyszczajce i odtruwac_ e, gdy wie szkodliwe produkty przemiany materii . Stosowanie Ziele lebiodki stosujemy w chorobach ukadu pokarmowego . w niedoczynnoci wtroby i drg ciowych, w taczce, w sta nach nieytowych odka, w dyspepsji, w atonii jelit, wc wzdciach, w nadmiernej fermentacji, w nerwicy wegetatywnej, w kurczach i w padaczce . Stosujemy j rwnie w chorobach ukadu oddechowego, w nieytach, w kaszlu i w utrudnionym odkrztuszaniu, w astmie . Najczciej lebiodka jest wykorzystywana jako lek moczopdny, oczyszczajcy i w odtruwajcy organizm, w zatrzymaniu moczu, w puchlinie wodnej i w reumatyzmie . Zewnetrznie stosujemy do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej i garda, do kpieli w widzie skry i w przypadkach trudno gojcych si ran, do obmywania ciaa chorych nie opuszczajcych ka. W lecznictwie ludowym ziele lebiodki jest stosowane w zaburzeniach psychicznych, takich jak histeria i erotomania . Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania niekorzystnego . 289 290 Postpowanie praktyczne NAPAR Z ZIELA LEBIODKI Przygotowanie leku. Do czterech yek ziela wla dwie szklanki wody i zagotowa na mocnym ogniu pod przykryciem . Wla do termosu i odstawi na 15 minut . Stosowanie. Wypi lek w 3-9 porcjach przed posikami i przed snem, jako lek regulujcy trawienie oraz lek odtruwajcy. Mona te stosowa do pukania i przemywania swdzcej i uszkodzonejskry. Przygotowanie leku . Do wyparzonego termosu wsypa cztery yki zi, wla dwie szklanki wrzcej wody, zakrci, odstawi na 15 minut. Stosowanie. Wypi lek porcjami, przed posikami i przed snem w chorobach wtroby i drg ciowych, w stanach po taczce i po zatruciu. Przygotowanie leku. Do czterech yek wla trzy szklanki wody,

zagotowa na wolnym ogniu i gotowa 3 minuty. Odstawi na 15 minut . Stosowanie . Wypi przygotowany lek w cigu dnia midzy posikami i przed snem, jako lek moczopdny, oczyszczajcy i odtruwajcy w zaburzeniach przemiany materii . ZIOA OCZYSZCZAJCE Z LEBIODK Przygotowanie mieszanki zi . Lebiodka, ziele 1008 Nawo, ziele 508 Kukurydza, znamiona 508 ZIOA CIOP) DNE Z LEBIODK Przygotowanie mieszanki zi. Lebiodka, ziele 1008 Szanta, ziele 508 Kocanka, kwiatostan 508 LEN ZWYCZAJNY Linum usitatissimum L. Wygld roliny Len jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Lnowatych . Len ma prost, nag, cienk odygo do okoo 100 cm wysok, z woskowym nalotem, u gry silnie rozgaozion . ulistnion . Licie s drobne, ustawione skrtolegle, siedzce, lancetowate, dugozaostrzone, trjnerwowe . Kwiaty redniej wielkoci, promieniste, bkitne, czasem biaawe . zebrane na szczycie odygi w wachlarzowat wiech . Owocem jest kulista torebka zawierajca najczciej 10 byszczcych nasion w kolorze brzowym, ktre s podunic jajowate, spaszczone, z jednego koca zaostrzone, o brzegach ostrokanciastych, do 6 mm dugie i okoo 1 mm grube . Zanurzone w wodzie pocznicj pokrywajc si warstw luzu . Kwitnie od czerwca . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Len jest rolin przemysow i lecznicz . Jest jedn z najstarszych rolin uytkowych i jest wycznic uprawiany, nieznany w stanie naturalnym . Zosta najpierw udomowiony w Mezopotamii, prawdopodobnie ju okoo 6000 lat p .n .e. Znany by w staroytnym Egipcie, w Grecji : znaleziono go w Europie w osadach z epoki kamienia. By uywany do wyrobu tkanin, ale jego waciwoci lecznicze znali ju staroytni Grecy . Hipokrates poleca siemi lnu jako lek w stanach zapalnych bon luzowych . W VIII wieku we Francji ustanowiono prawo nakazujce poddanym spoywanie nasion Inu celem utrzymywania zdrowia . aciska nazwa usitatissimum" znaczy najpoyteczniejszy. Wykorzystywana jest caa rolina, z wyptkiem korzenia . Wkno z odygi suy do wytwarzania ptna, padzierze do wyrobu sklejek, laminatw, trociniakw, a nasiona jako pokarm, pa291 ou 292 sza, surowiec do otrzymywania oleju, pokostu i f arb, stanowi przyprawpodpraone

s wykorzystywane w kuchni makrobiotycznej, a przede wszystkim stanowi cenny lek . Ptno lniane jest trwae i jako jedyna tkanina ma waciwoci ochadzajce i ochraniajce przed gorcem . Jest niezastpione w klimacie tropikalnym . Zuyte jest surowcem do wyrobu papieru bardzo dobrej jakoci . Mahatma Gandhi powiedzia: ..Gdzie nasiona lnu stan si jednym z podstawowych pokarmw, tam zapanuje zdrowie ." Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Len uprawiany jest z nasion, ktre sieje si wiosn, midzy 20 marca a 10 kwietnia, bezporednio do gleby, w rowki co 25 cm, na gboko 1 cm. Nie jest wymagajcy co do podoa . Dojrzay len kosi si i dosusza w snopkach, gdy nasiona dojrzewaj nierwnomiernie, a nastpnie mci . Surowce lecznicze Najczciej uywane s nasiona lnu, ale rwnie olej lniany toczo ny na zimno. Len ma smak sodki i charakter nawilajcy, ciepy . Podstawowe zwizki lecznicze Nasiona lnu zawieraj substancje luzowe, olej tusty, glikozydy cyjanogenne, a take glikozydy flawonoidowe, linocymarozyd, linkafeinozyd oraz sterole (sytosterol, kampesterol, cykloartenol i cholesterol, substancj gorzk, fenolokwasy oraz aminokwasy. 20% biaka, witaminy A . B . D . E, sole mineralne . 85% oleju lnianego to nienasycone kwasy tuszczowe - arachidonowy, linolenowy, linolowy i olejowy. Ponadto w oleju lnianym znajduj si nasycone kwasy tuszczowe, wolne estry, f fitosterole, witamina E i inne zwizki . Dziafanie Siemic lniane wykazuje dziaanieodywcze i wzmacniajce, a take osaniajce, powlekajce, kojce, przeciwzapalne i regenerujace . Wodne wycigi powlekaj cienk warstw bony luzowe przeyku, odka, dwunastnicy i jelit i chroni te organy przed szkodliwym dziaaniem substancji toksycznych i rcych, zwaszcza przed kwasami pochodzenia egzogennego i endogennego, a take przed innymi toksynami, ktre wi, unieczynniaj i utrudniaj ich wchanianie. Wykazuj rwnie dziaanie przeczyszczajce, drani ciany jelita grubego, przyspieszaj ruchy perystaltyczne jelit . spulchniaj i rozluniaj masy kaowe . Zewntrznie nasiona lnu dziaaj rozmikczajco, przeciwzapalnie i regenerujce na skr i bony luzowe, szczeglnie oczu . Olej lniany, szczeglnie zawarte w nim nienasycone kwasy tuszczowe zw. witamin F su do syntezy hormonw tkankowych zw . prostaglandynami, ktre reguluj cinienie krwi, krzepliwo krwi i gospodark lipidami, a wic maj dziaanie przeciwmiadycowe, a take regeneruj i uelastyczniaj skr . Olej lniany obnia poziom cholesterolu, dziaa regenerujce na bony luzowe i skr, zwiksza odporno skry na czynniki zewntrzne . Stosowanie Siemi lniane jest stosowane w kuracjach ozdrowieczych, w grulicy puc i w innych chorobach wyniszczajcych organizm . Stosowane jest rwnie w uszkodzeniu bony luzowej przewodu pokarmowego,

w stanach zapalnych odka i jelit, przy oparzeniu gorcymi pynami i uszkodzeniu ugami i kwasami, po leczeniu niektrymi lekami, takimi jak PAS, salicylany, w nadkwanoci, w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy, a take w przewlekych zaparciach atonicznych towarzyszcych otyoci i w hemoroidach. Stosujemy rwnie w chorobach drg oddechowych i moczowych, w miadycy, w reumatyzmie i w ischiasie . Zewntrznie siemi lniane stosujemy w postaci kataplazmw odmikczajcych na ropnie, wrzody i stany zapalne . Olej lniany w postaci maci, kremw i mazide jest stosowany do leczenia oparze i odmroe, w przewlekej suchoci skry . w uszczeniu si i w pkaniu naskrka, w widzie, w trdziku. w wysypkach alergicznych, w uszczycy, na odleyny i na owrzo4 293 294 dzenia ylakowate koczyn . Dobry jest do leczenia podranionej skry niemowlt. S doniesienia, e zaywanie 60-100 g oleju lnianego dziennic ma korzystny wpyw w stwardnieniu rozsianym . Przeciwwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania . Postpowanie praktyczne ODWAR Z NASION LNU Przygotowanie leku. Do 2 yek nasion lnu wla 1 szklank wody i gotowa na sabym ogniu przez 10 minut . Stosowanie . Wypi lek miodny posikami jako rodek osaniajcy. Przygotowanie leku, Do 9 yek zi wla 3 szklanki wody, zagotowa i cao wla do wyparzonego termosu, odstawi do nacw gniocia na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, kilkakrotnie maymi porcjami, midzy posikami, w nadkwasocie i w chorobie wrzodowej. ZIOA W CHOROBIE WRZODOWEJ Przygotowanie leku. W mynku do kawy zmieli 100 g siemienia lnianego. 50 g kwiatostanw rumianku i 50 g kwiatw krwawnika . Stosowanie . Zaywa 1 yeczko sproszkowanych zi po kadym posiku w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy. ZIOLA W NIEDOKRWISTOCI Przygotowanie leku, W mynku do kawy zemle po 100 g siemienia lnianego i pokrzywy oraz po 50 g nasion kminku, nasion kozieradki i kwiatw krwawnika . Stosowanie . Zaywa yeczko proszku po kadym posiku w niedoborze krwi. ZIOA W NADKWASOCIE OLADKA Przygotowanie mieszanki zi. Siemio lniane 1008 Prawolaz, korze 508 Rumianek rzymski, koszyczki 508 OLEJ LNIANY TOCZONY NA ZIMNO Zaywa codziennie okoo 30ml oleju lnianego toczonego na zimno,

jednorazowo lub w kilku porcjach po posikach lub z surwkami - w miadycy, w otyoci, w chorobach wtroby, w niedoczynnoci wtroby i w zastoju ci, rwnie w kamicy ciowej, w uszczycy, w wysokim poziomie cholesterolu, w chorobach serca i we wszystkich innych wymienionych powyej . Smarowa skro w przypadku odleyn, owrzodzenia ylakowatego, trudno gojcych si ran, oparze, odmroe, uszczycy . LEPI~NIK ROWY Petasites officinalisMoench (PP hybridus) Lepinik jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w stanie naturalnym w miejscach wilgotnych w caej Europie, w pnocno-zachodniej Azji, zosta zawleczony do Ameryki . W lecznictwie uywamy lici i korzenia lepinika. Korze jest lekiem w przypadku blu w obrbie drg moczowych . Nic powinno si stosowa wicej ni 7 g korzenia dziennie; unika w czasie ciy oraz w czasie karmienia piersi . Licie wykazuj dziaanie napotne. rozwalniajce . rozkurczowe i zmikczajce . Stosujemy w dychawicy oskrzelowej, w gorczce . w ischiasie, w nieytach drg moczowych, w zatrzymaniu moczu. W przeszoci lepinik by stosowany w chorobach piersiowych, w omdleniach, w padaczce i w dumie. a okady z lici w owrzodzeniach nowotworowych, rwnie zoliwych . W medycynie ludowej lepinik jest uywany jako rodek kojcy w wypadku udle przez owady. jako rodek przeciwblowy. w schorzeniach ukadu oddechowego, w astmie, w zaburzeniach miesiczkowania i w leczeniu raka . LEUZEA KROKOSZOWATA (KORZE MARALA) Leuzea carthamoides (Rhaponticum carthamoides) Leuzea jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje na kach grskich i na obrzeach lasw na Syberii i w Mongolii, 295 296 na wysokoci okoo 2000 m n.p.m. Moe by uprawiana w Polsce rwnie na niu . W lecznictwie uywamy korzenia marala, najlepiej w postaci nalewki z suszonego korzenia . Rolina bya stosowana od dawna w lecznictwie ludowym i nauka potwierdzia jej niezwyke waciwoci lecznicze . Wykazuje dziaanie pobudzajce i wzmacniajce orodkowy ukad nerwowy. Stosujemy w wyczerpaniu fizycznym i umysowym, w nerwicach, zwaszcza seksualnych, w chorobach psychicznych, w uzalenieniu od alkoholu i od narkotykw . Rolina jest cennym af rodyzjakiem, podnosi sprawno seksualn mczyzn i kobiet, wpywa na rozrodczo . LIGUSTR POSPOLITY I BYSZCZAtCY Ligustrum vulgare L. . L. lucidum Ligustr pospolity jest krzewem i naley do rodziny Oliwkowatych . W Polsce jest czsto uprawiany jako ywopot, czasem dziczeje . W lecznictwie uywane s licie i owoce . Napar z lici stosujemy do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych, w szkorbucie . w owrzodzeniach okostnej i w blu zbw . Owoce maj smak gorzki,

dziaaj rozwalniajco. Mona na nich nastawi wino . Jagody ligustru byszczcego dziaaj wzmacniajce i pobudzajco na system odpornociowy oraz moczopdnie . LILIA BIAA Liliom candidom L. Lilia jest bylin cebulow i naley do rodziny Liliowatych . W stanie naturalnym wystpuje na poudniu Europy. W Polsce jest uprawiana jako rolina ozdobna . W przeciwiestwie do innych gatunkw lilii jest cakowicie mrozoodporna i ronie na podou wapiennym. W lecznictwie uywa si kwiatw i cebuli lilii . Kwiaty wykazuj dziaanie gojce . Ekstrakt olejowy z patkw lilii lub przygotowan z niego ma stosuje si do naciera rozgrzewajcych oraz na trudno gojce si rany, ropnie, wrzody, czyraki, na wyrzuty skrne, rwnie na jczmienie na powiece . Cebula lilii wykazuje dziaanie moczopdne i stosuje si j na surowo lub w odwarze w zimnicy i w puchlinie wodnej, a zewntrznie na stany zapalne i trudno gojce si rany . LIPA DROBNOLISTNA I SZEROKOLISTNA Tilia cordata Mill., TT platyphy /los Scopoli wygld roliny Lipa jest wysokim, rozoonym drzewem liciastym i naley do rodziny Lipowatych . Wyrasta do wysokoci 30 m . Licie s okrgawe, sercowato zaostrzone, brzegiem pikowane, u lipy drobnolistnej mniejsze . spodem sinawe, u lipy szerokolistnej wiksze, spodem zielone . W czasie kwitnienia lipa obsypana jest gsto jasnymi biaotymi kwiatami promienistymi, wonnymi, zebranymi w wieloramienn wierzchotk . Szypuka dwigapca kwiatostan jest do poowy dugoci zronita z du, cienk . skrzastoboniast, jzyczkowat, jasn . zielonkawot podsadk kwiatow. Lipa drobnolistna ma 5-11 kwiatw w kwiatostanie i kwitnie na pocztku lipca, a lipa szerokolistna ma 2-5 kwiatw w kwiatostanie i zakwita dwa tygodnie wczeniej, przy kocu czerwca. Lipa jest bardzo cenn rolin miododajn . W parkach jest sadzona lipa srebrzysta (T. Aryentea), ktra jest drzewem niszym, ma licie srebrzyste od spodu i wiksze kwiaty o odurzajcym zapachu . nie nadajace sit do celw leczniczych . wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Lipa drobnolistna wystpuje w caej Europie - od Skandynawii. Anglii przez Hiszpani, Morze Srdziemne po Krym i Ural . Lipa 297 298 szerokolistna ma zasig bardziej poudniowy - po Kaukaz i Azj Mniejsz. W Polsce oba gatunki s pospolite, wystpuj w lasach liciastych i liciaste-iglastych jak rwnie, w zarolach, w parowach i nad rzekami od niu po pogrze . Lipa jest drzewem dugowiecznym i mona spotka okazy, ktre maj okoo 800 lat . Najstarsza polska lipa szerokolistna ma 980 lat

i ronie we wsi Czarny Potok w wojewdztwie nowosdeckim. a lipa drobnolistna ma 517 lat i ronie w Cieltnikach w wojewdztwie czstochowskim . Lipa jest symbolem pokoju, szczcia i dugowiecznoci : jest sadzona wok chat, domw, rezydencji i kociow, a take w parkach i na cmentarzach . Drewno lipowe jest lekkie i suy do wyrobu instrumentw muzycznych, stow krelarskich, yek, misek, talerzy i pojemnikw na mk, kasz i przyprawy, gdy drewno lipowe nie wydziela zapachu . Jest bardzo cenione przez rzebiarzy i wiele rzeb w kociele zostao wyrzebionych z drewna lipowego, take otarz w kociele Mariackim w Krakowie, dzieo Wita Stwosza , zosta wyrzebiony z drewna lipowego . Z nasion lipy robi si doskonay olej jadalny. Lipa jest rwnie wykorzystywana w kosmetyce . Zmielone kwiatostany s stosowane jako maseczki oczyszczajce, gojce i nawilajce, suy take do wytwarzania kremw i pynw do pielgnacji twarzy oraz pynw do pukania ust . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Do celw leczniczych kwiatostany wraz z podsadk s zbierane ze stanu naturalnego i suszone w suszarni naturalnej . Lipa jest uprawiana w Ameryce Pnocnej . Surowce lecznicze Uywany jest suszony kwiatostan lipy jak rwnie wgiel aktywny, wypalany z drewna lipowego, czasem licie . Lipa ma smak sodki i cigajcy, charakter ciepy, osuszajcy . Podstawowe zwizki lecznicze W lipie wykryto f lawonoidy, glinkozydy (tylirozyd), zwizki luzowe, garbniki, fitosterole, trjterpeny, kwasy organiczne, nieco olejku eterycznego i sole mineralne . Dziaianie Napary i odwary z lipy dziaaj napotnie i osaniajce na drogi oddechowe. Dziaaj bezporednio na gruczoy potowe jak rwnie za porednictwem nerww ukadu wspczulnego. Dziaaj na jelita i na narzdy rodne kobiet, a take moczopdnie . Dziaaj rozluniajce na minie gadkie . szczeglnie naczy krwiononych, wpywaj na konsystencj krwi, obniajc jej lepko i przeciwdziaaj zlepianiu si krwinek, dziaaj gojce na naczynia krwionone i na skr . Wzmacniaj odek, stymuluj wydzielanie soku odkowego i rwnoczenie dziaaj osaniajce, a take ciopdnie . uatwiajc przepyw ci do dwunastnicy . Wykazuj rwnie bardzo korzystne wzmacniajce i kojce dziaanie na system nerwowy, uspokajaj nerwy i uatwiaj zasypianie . Wegiel aktywny wykazuje dziaanie cigajce . przeciwbiegunkowc i odtruwajce . Stosowanie Przetwory z kwiatostanw lipy stosujemy jako rodek napotny w chorobach zakanych ukadu oddechowego w tzw . chorobach przezibieniowych, w grypie, w zapaleniu oskrzeli, puc i garda, w anginie, a take w nieytach przewlekych, w dychawicy oskrzclowcj . Stosujemy rwnie jako lek uspokajajcy w nadmiernej pobudliwoci nerwowej, w stanach napicia nerwowego, w nerwoblach,

polecane s ludziom pracujcym umysowo - w stanach znuenia i przemczenia, i w sabej koncentracji uwagi . Lipa jest dobrym lekiem w zaburzeniach trawienia, w chorobach metabolicznych i w miadycy. Zewnetrznie lipa jest stosowana do pielgnacji i do leczenia skry. do usuwania piegw, w podranieniach i w widzie skry, a take wpywa korzystnie na porost wosw . Okady ze wieych lici goj rany, zaognienia i stuczenia. 299 300 Wcgiel aktywny stosujemy w przypadku biegunek, szczeglnie spowodowanych zatruciami pokarmowymi . Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania niekorzystnego . Postpowanie praktyczne NAPAR Z KWIATW LIPY Przygotowanie lekce Do wyparzonego termosu wsypa 3 yki kwiatostanw lipy i wla 2 szklanki wrztku, odstawi na 15 minut . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia porcjami, po kadym posiku jako rodek napotny i poprawiajcy metabolizm . Jako lek uspokajajcy i uatwiajcy zasypianie, naley wieo przygotowane zioa posodzi yeczk miodu i wypi w dwu dawkach po kolacji i przed snem . Przygotowanie leku. Do 6 yek zi wla 3 szklanki wody, gotowa 1-2 minuty, wla do wyparzonego termosu i odstawi na 15 minut. Stosowanie . Pi w cigu dnia, czsto, niewielkie porcje leku do wystpienia potw, a pniej zmniejszy dawk zi. ZIOA USPOKAJAJCE Z LIPA Przygotowanie mieszanki zi . Lipa, kwiatostan 508 Anyek, owoc 25 g Lawenda, kwiat 25 g Przygotowanie leku . Do wyparzonego termosu wsypa 2 yki mieszanki zi i wla 1 szklank wrztku, zakrci i odstawi na 15 minut . ZIOA W PRZYPADKU GRYPY Przygotowanie mieszanki zi. Lipa, kwiatostan 508 Bez czarny, kwiat 25 g Anyek, owoc 25 g Stosowanie . Wypi zioa wieczorem, przed snem jako lek uspokajajcy i odprajcy po cikiej pracy umysowej oraz regenerujcy i mobilizujcy do dalszego wysiku . LNICA POSPOLITA Linaria vulyaris L . Lnica jest bylin i naley do rodziny Trdownikowatych. Wystpuje w Europie i w zachodniej czci Azji . W Polsce jest rolin bardzo pospolit, ronie na przydroach, na kach, na skaach

i na wirowiskach, na nasypach kolejowych, na niu i w grach po regiel dolny. Liczne nazwy ludowe (len Matki Boskiej, pantofelki Matki Boskiej wiadcz o popularnoci ziela w medycynie ludowej. W lecznictwie stosuje si kwitnce, suszone ziele lnicy. Wykazuje ono dziaanie rozwalniajce i przeczyszczajce, pobudza ruchy perystaltyczne jelit, zwaszcza grubego, dziaa synergistycznie z korzeniem rzewienia, z kor kruszyny, z alon i z limi senesu . Ponadto lnica dziaa ciopdnic, moczopdnie, napotnie, powlekajce i dezynfekcyjnie, a zewntrznie - zmikczajce, przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i goi rany . Wewntrznie stosuje si lnic w zaparciach, w zaburzeniach czynnoci jelit i drg ciowych, w kruchoci naczy krwiononych . w wybroczynach, w ylakach, w hemoroidach, w blach gowy, w napadach kaszlu, w zmniejszonym wydalaniu moczu, w kamicy moczowej, w ischiasie . Zewntrznie stosuje si lnic do kpieli skrofulicznych dzieci, do okadw na oczy w zapaleniu spojwek i rogwki, w wybroczynach krwawych, w stanach zapalnych skry, w widzie, w trdziku . w ylakach odbytu, do irygacji i tamponowania w zapaleniu i w widzie pochwy i sromu. LOBELIA patrz STROICZKA 301 302 LUBCZYK OGRODOWY Leuisticum officinale Koch. Wygld roliny Lubczyk jest bylin i naley do rodziny Baldaszkowatych . Rolina wytwarza du rozet lici dugoogonkowych, grubych, misistych, pojedynczo lub podwjnie pierzastych, lnicych, podobnych do selerw tylko wikszych . Od drugiego roku uprawy z rozety lici wyrastaj wzniesione, mocne odygi, do 2 m wysokie, wewntrz puste, nagie . sabo ulistnione, w grze rozgazione, zakoczone duym, wieloszypukowym paskim baldachem z bardzo licznymi kwiatami, drobnymi, niepozornymi, zielonkawotymi. Owocem jest rozupka rozpadajca si na dwie nieupki tobrzowe, jajowate, nieco spaszczone i wygite, do 68 mm dugie. Rolina wytwarza silny system korzeniowy skadajcy si z kcza 3-8 cm grubego, z ktrego wyrastaj korzenie do 40 cm dugie i z licznymi korzeniami bocznymi . Kwitnie w czerwcu i w lipcu, owoce dojrzewaj w sierpniu i we wrzeniu. Lubczyk wyrnia si specyficznym zapachem podobnym do selerw. Smak i zapach ,.magi" pochodzi od lubczyka . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Lubczyk jest rolin lecznicz i przyprawow . Lubczyk pochodzi prawdopodobnie z Persji . gdzie do dzi mona go spotka w stanie naturalnym . Zdziczay wystpuje w Pirenejach i w Alpach, do wysokoci 2000 m n.p.m., niekiedy rwnie u nas - w miejscach, gdzie byy ogrody.

Przede wszystkim jest to rolina uprawiana ju w staroytnoci, w Grecji i w Rzymie. Pisze o niej Dioskurides . Od redniowiecza benedyktyni rozpowszechnili upraw lubczyku na ca Europ . Uprawiano go w ogrodach Karola Wielkiego . pisze o nim w . Hildegarda i Albert Wielki . Wwczas uwaano go za radykalny lek w dolegliwociach brzucha i puc i w puchlinie wodnej . W Polsce lubczyk uprawiano od dawna w ogrodach przydomowych . By bardzo popularny i cieszy si opini roliny wzbudzajcej mio . Syreniusz w XVI w. pisa o nim : W maestwie rozterki i niezgod rwna . Na Rusi lubczyk wielkiego doznawa uznania, przeszed jako rolina mionicza do pieni ludowych ." W krajach poudniowej Europy wiee i suszone, zmielone licie s ulubion przypraw do pieczeni, sosw, surwek, saatek, marynat i innych potraw . W Szwajcarii mode licie i pdy s spoywane jako jarzyna . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Lubczyk uprawiany jest z nasion . Poniewa trac one szybko zdolno kiekowania, najlepiej bezporednio po zbiorze nasion wysia je do skrzynki lub na rozsadnik . Mona te zrobi to wiosn . Gdy roliny maj ju kilka lici przesadza si je na miejsce stae w rozstawie 50 x 80 . Ju w pierwszym roku uprawy mona uywa lici lubczyka w stanie wieym do przyprawiania zup, sosw i saatek . Cenn zalet lubczyku jest to, e jego licie wyrastaj bardzo wczesn wiosn, gdy nie ma adnych innych wieych, naturalnych warzyw. Stwierdzono, e zawieraj one duo witaminy C i (3-karoten (antyrakowy) . Korzenie lubczyka wykopujemy w drugim lub w trzecim roku uprawy, jesieni lub wiosn nastpnego roku . Wykopane korzenie naley szybko i starannie oczyci z ziemi, wymy, pokroi i szybko wysuszy w temperaturze 30-35 C. Surowce lecznicze Najczciej uywamy suszonego korzenia lubczyku, rwnie nasion. Lubczyk ma smak gorzki, sodki i ostry, i charakter ogrzewajcy . Podstawowe zwigzki lecznicze Korze lubczyku zawiera olejek eteryczny, w ktrego skadzie wystpuj laktony, n-butyloftalid oraz pochodne terpenowe . Wystpuj rwnie zwizki kumarynowe, kwasy polifenolowe, kwasy 303 304 organiczne jabkowy, kawowy, angclikowy), zwizki f lawonowc, fitosterole, ywice, cholina, skrobia, cukry i sole mineralne . Owoce lubczyka zawieraj olejek eteryczny, a w jego skadzie znajduj si terpeny i mirystycyna, a take flawonoidy, rwnie rutyna, olej tusty, fitosterole, witamina E i sole mineralne . W modych liciach wykryto du ilo witaminy C okoo 200 m8%) i duo P-karotenu oraz troch ywic, substancji gorzkich, olejku eterycznego o podobnym skadzie jak olejek korzeni i sole mineralne . Dziaanie Przetwory z lubczyku dziaaj moczopdnie, przy czym ilo moczu zwiksza si nieznacznie, ale przyspieszenie f filtracji w kbuszkach

nerkowych i zwikszenie przepywu krwi przez naczynia nerkowe powoduje lepsze oczyszczenie organizmu z mocznika i innych zbdnych substancji . Wykazuj rwnie dziaanie rozkurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego, drg moczowych i w obrbie narzdw rodnych u kobiet, pobudza krwawienie miesiczne. Dziaa rwnie stymulujce na czynnoci wydzielnicze wtroby i odka. Rozkurczowe i stymulujce dziaanie w obrbie przewodu pokarmowego powoduje lepszy przepyw ci do dwunastnicy, poprawienie trawienia i przyswajania pokarmw, uregulowanie ruchw perystaltycznych jelit i efekt przeciwblowy i wiatropdny, tym bardziej e przetwory z lubczyku maj dziaanie bakteriobjcze na bakterie saprofityczne i gnilne w przewodzie pokarmowym, a wic wpywaj korzystnie na procesy fermentacji w jelitach, dziaajc odtruwajce . P-karoten . zawarty w liciach lubczyku jest pro-witamin A i wykazuje dziaanie unieczynnia14cc wolne rodniki, czyli antyrakowe, a take dziaanie przeciwmiadycowe . ochronne na kolagen i elastyn w skrze . opnia procesy starzenia si . dziaa korzystnie na oczy. Stosowanie Lubczyk jest stosowany w chorobach ukadu moczowego, w stanach zapalnych nerek, pcherza i cewek nerkowych, w zapaleniu miedniczek nerkowych, w zatrzymaniu moczu, w bolesnym oddawaniu moczu, w zmniejszeniu wydalania zbdnych produktw materii, w obrzkach, w puchlinie wodnej, w skazie moczanowej i w kamicy moczowej . Przetwory z lubczyku stosujemy w chorobach ukadu pokarmowego, w niedoczynnoci wtroby i odka, w niestrawnoci, w braku apetytu we wzdciach, w blach brzuch, w zaparciach, w nerwicy odka. Stosujemy rwnie w stanach osabienia pochorobowego, w nerwicy serca i puc, w bronchicie, we wrzodach jamy ustnej i garda, w nieregularnym i skpym miesiczkowaniu . W Niemczech jest uywany jako antidotum dla palaczy . Zewntrznie lubczyk jest stosowany w uszczycy, we wrzodach i w widzie skry. Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania niekorzystnego . Postpowanie praktyczne MACERAT Z KORZENIA LUBCZYKA Przygotowanie leku . 9 yki dobrze rozdrobnionego korzenia lubczyku zala wieczorem 2 szklankami wody dobrej jakoci, rano podgrza. Temperatura powinna by taka, aby mona byo woy palec i zbytnio si nie poparzy . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, porcjami na czczo, midzy posikami i przed snem w chorobach wymienionych wyej. szczeglnie przy zatrzymaniu moczu i blach brzucha spowodowanych kopotami trawiennymi . Przygotowanie leku . Wieczorem do 9 yek zi wla 2 szklanki wody. Rano zioa zagotowa szybko, na mocnym ogniu i cao wla do termosu, zakrci, odstawi na 15 minut .

305 ZIOLA MOCZOP) DNE Z LUBCZYKIEM Przygotowanie mieszanki zi. Lubczyk, korze 1008 Brzoza, li 508 Kukurydza, wosy 508 306 Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia porcjami, na czczo i midzy posikami, odcedzajc za kadym razem porcj leku, jako lek moczopdny, rwnie w kamicy nerkowej . NALEWKA Z LUBCZYKIEM Przygotowanie nalewki . Do litrowego soika wsypa 50 g korzeni lubczyku. 25 g nasion kminku . 25 g owocw gogu . Wla na zioa 50 ml spirytusu. a nastpnie butelk dobrego, wytrawnego wina gronowego . Odstawi na dwa tygodnie w ciepe i ciemne miejsce, czsto wstrzsa. Odcedzi . Trzyma w chodnym miejscu . Stosowanie . Pi dwa razy dziennie po obiedzie i po kolacji may kieliszek nalewki . Jest to dobry lek dla osb osabionych, chudych, bladych, z nerwicowymi dysfunkcjami serca, puc i trawienia . SWIEE LICIE LUBCZYKA S dobrym skadnikiem wiosennej kuracj oczyszczajcej, regenerujcej i witaminizujcej. Naley wczesn wiosn codziennie, conajmnicj przez dwa tygodnie, przynajmniej w jednym posiku zje du porcj (trzy yki wieych, modych lici lubczyku, mniszka i pokrzywy, a take kiekw rzodkiewki, pszenicy czy innych kiekw . Bardzo korzystnie jest doda przynajmniej yk oleju lnianego toczonego na zimno lub innego dobrego oleju . LUKRECJA GADKA Glycyrrhiza ylabra L. tlyglyd roliny Lukrecja jest bylin i naley do rodziny Motylkowatych . Rolina wytwarza pod ziemi bardzo silny system korzeniowy skadajcy si z gwnego korzenia palowego, od ktrego odchodz korzenie boczne sigajce do kilkunastu metrw w gb ziemi oraz z rozogw poziomych rozchodzcych si na przestrzeni do 9 m . Dlatego rolina tworzy gste zwarte zarola, skadajce si z wielu odyg wzniesionych . ulistnionych, dorastajcych do wysokoci 1 .5 m. Licie s zoone, nieparzystopierzaste, podobne do lici robinii (tzw . akacji biaej, skrzaste, lnice, ciemnozielone, pod spodem lepkie. W ktach lici wyrastaj dugie groniaste kwiatostany z kwiatami grzbiecistymi, motylkowatymi barwy fioletowoliliowcj, liliowej rzadko biaej . Owocem jest gadki strk, wewntrz ktrego znajduj si te gadkie nasiona (od nich wywodzi si rodzajowa nazwa rolin - glabra" znaczy gadki - w odrnieniu od innych gatunkw tego rodzaju . Kwitnie w czerwcu i w lipcu . W lecznictwie stosowane s rwnie pokrewne gatunki - G. uralensis. stosowana w Chinach oraz G. korshinskyi.

wystpowanie, pochodzenie i historia Ojczyzn lukrecji jest rodkowa i zachodnia Azja, gdzie ronie pospolicie w bardzo rnych warunkach, na sonych stepach, w warunkach pustynnych i ppustynnych, nad brzegami zbiornikw wodnych, na polach nawadnianych . Stanowi czsto uporczywy chwast na polach baweny. Raz zawleczona lub posadzona jest trudna do wytpienia . Uprawiana jest rwnie w Polsce. Naley do najstarszych rolin leczniczych . Jest wymieniona w papirusie Ebcrsa, a wic bya stosowana w staroytnym Egipcie ponad 2500 lat temu . W staroytnej Grecji Teofrast (310 r . p .n.e.) pisze o niej, e trzymana w ustach gasi pragnienie . Pliniusz nazywa j sodkim korzeniem . W tradycyjnej medycynie chiskiej nazywana jest dziadkiem zi . Od redniowiecza rozprzestrzenia si na rodkow Europ . Obecnie uprawiana jest w wielu krajach Europy poudniowej, w krajach bakaskich, w Afryce pnocnej, w Azji Mniejszej i w Chinach . Lukrecja jest rwnie rolin barwiersk. Mona uywa odpadw z korzeni lukrecji, powstajcych podczas okorowania, do barwienia weny i jedwabiu na kolor ty . Barwnik jest bardzo trway. Lukrecja jest stosowana rwnie w zdrowej kuchni naturalnej, zamiast cukru, do sodzenia deserw i napojw . 307 308 Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Lukrecja jest rozmnaana wegetatywnie z sadzonek korzeniowych, ktre uzyskuje si podczas likwidowania plantacji . W cdu uzyskania surowca leczniczego wykorzystuje si grubsze korzenie i rozogi, a ciesze przeznacza na sadzonki . Pamitajc o tym, e lukrecja jest rolin ekspansywn naley j sadzi w rozstawie 60100 cm na 40-50 cm. Lukrecja ronie na kadej glebie, ale aby uzyska szybko wysoki plon korzeni powinna by ona yzna, prchnicza, wapienna, gboko uprawiona . Pamitajc o pochodzeniu roliny, naley wybra stanowisko ciepe, soneczne, osonito od wiatru . Korzenie wykopuje si w trzecim lub w czwartym roku uprawy, pn jesieni lub wczesn wiosn, przed ruszeniom wegetacji . Korzenie lukrecji sigaj bardzo gboko, ale te grubsze, uytkowe znajduj si do gbokoci 40 cm. Wykopane korzenie puczemy w wodzie i suszymy w temperaturze do 35'C, a nastpnie naley je okorowa, a wic cign zewntrzn warstw kory . Okorowany korze lukrecji ma barw to-kremow . Lukrecj mona rwnie uprawia z nasion, przy czym siewki rosn bardzo wolno i korzenie uytkowe mona uzyska w szstym roku uprawy . Surowce lecznicze Najczciej uywamy suszonego, okorowanego korzenia lukrecji . ale rwnie suszonego, nie okorowanego korzenia, wieego korzenia oraz suchego wycigu lukrecjowego . Lukrecja ma smak bardzo sodki . charakter obojtny, nawilajcy . Podstawowe zwizki lecznicze Lukrecja zawiera bardzo rnorodne zwizki lecznicze . Przede wszystkim w korzeniu lukrecji znajduj si saponiny trjterpenowe

wrd ktrych najwaniejsza jest glicyryzyna, substancja okoo 50 razy sodsza od cukru oraz inne saponiny, a take f lawonoidy, kumaryny, fitosterole, zwizek estrogenny, garbniki, ywice, substancja gorzka, wglowodany, zwizki lipidowe, olejek lotny, kwasy organiczne, betaina, cholina, aspargina i inne aminokwasy oraz sole mineralne . Dziaanie Lukrecja wykazuje dziaanie wykrztune w obrbie oskrzeli, krtani i garda, pobudza czynnoci wydzielnicze grnych drg oddechowych i przywraca samoistne ruchy nabonka rzskowego . Dziaa przeciwzapalnie na bony luzowe odka i jelit . Hamuje rozwj bakterii, dziaa gojaco w przypadku owrzodze przewodu pokarmowego, dziaa rozkurczowe na minie gadkie oskrzeli, drg moczowych, naczy krwiononych i przewodu pokarmowego oraz hamuje uwalnianie si histaminy z uszkodzonych tkanek, a wic dziaa przeciwblowo . Jest rwnie rodkiem przeciwalergicznym, a take stwierdzono dziaanie pobudzajce kor nadnerczy, przeciwartretyczne i cytostatyczne, a wic dziaanie przeciwnowotworowe, zwaszcza w obrbie odka oraz dziaanie wzmacniajce, immunologiczne, czyli zwikszajce mechanizmy obronne organizmu czowieka i zwierzt . Stosowanie Lukrecja jest stosowana w cikich chorobachprzewodu pokarmow~ o we wrzodach odka i dwunastnicy, rwnie po zabiegach chirurgicznych w przewodzie pokarmowym, w stanach zagroenia chorob nowotworow, w nieytach odka i dwunastnicy, w nadkwanoci odka, w celu wzmocnienia ledziony, w nerwicy odka i wtroby, w blach brzucha . we wzdciach, w kolce jelitowej, w zaparciach . Stosujemy rwnie w chorobach ukadu oddechowego, w nieycie oskrzeli i garda, w zapaleniu oskrzeli i w astmie, w uporczywym, suchym kaszlu, w zaf legmieniu grnych drg oddechowych. w chrypce, w zapaleniu migdaw i dzise . w stanach gorczkowych. Lukrecja jest stosowana rwnie jako lek przywracajcy prawidowe funkcjonowanie kory nadnerczy po kuracjach sterydami . a take lek wzmacniajcy, poprawiajcy odporno organizmu w cikich chorobach takich jak biaaczka, choroby zakane, np. tec i w innych powanych chorobach wymienionych wyej . Lukrecja moe by stosowana jako jedyny rodek poprawiajcy smak lekw. bez zakcenia i zmieniania ich funkcji . 309 310 Przeciwwskazania Dawki lukrecji stosowane przez duszy czas mog powodowa zatrzymanie wody w organizmie i powstawanie obrzkw . Naley uwaa przy wysokim cinieniu krwi i przy stosowaniu lekw opartych o dioxin . Postpowanie praktyczne ZIOA W CHOROBIE WRZODOWEJ Z LUKRECJA Przygotowanie leku. Wieczorem do 2 yek zi wla 2 szklanki

wody. Rano zioa podgrza do wrzenia, nie gotowa . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia maymi porcjami przed posikami i po posikach, jako lek osaniajcy i przeciwblowy w nadkwanoci, w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy . rwnie po operacjach . Po 2 tygodniach zmieni mieszank zi . ZIOA WYKRZTUNE Z LUKRECJA Przygotowanie mieszanki zi. Lukrecja, korze 508 Anyek, owoc 508 Imbir, suchy korze 20 g Przygotowanie leku . Do 9 yek zi wla 2 szklanki wody, ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa 2-3 minuty. Odstawi do nacignicia na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia porcjami, midzy posikami i przed snem, jako lek rozgrzewajcy i wykrztuny w chorobach przezibieniowych . ZIOA WZMACNIAJACE Z LUKRECJA Przygotowanie mieszanki zi . Lukrecja, korze 508 Kozieradka, nasiona 508 Przygotowanie mieszanki zi . Lukrecja, korze 508 Len, siemi 508 Tatarak, kcze 508 Przygotowanie leku. Zioa zmieli w mynku do kawy. Stosowanie. Zaywa 1 yeczk zi po kadym posiku, jako lek wzmacniajcy po chorobach i jako lek przywracajcy odporno organizmu. OBODA OGRODOWA Atriplex hortensis L. oboda jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Komosowatych . Ojczyzn obody jest Syberia skd do nas przywdrowaa i obecnie jest upartym chwastem pl i ogrodw. O waciwociach leczniczych obody pisa w 1485 roku Peter Schfer, pniej Syreniusz i inni zielarze . Na Syberii oboda jest uprawiana jako warzywo . a w naszym klimacie ma cenne waciwoci lecznicze . W lecznictwie uywamy ziela obody . Dziaa ono rozgrzewajce, 6ciopdnie, oczyszczajce, moczopdnie, cigajce i wykrztunie . Stosujemy je w taczce, w czerwonce, w glistach ludzkich, w gorczce, w krwiopluciu, w nieytach grnych drg oddechowych, w nieytach drg moczowych, w nerwicy, w wysypkach skrnych . Zewntrznie okady z naparu stosujemy w uszkodzeniu skry, w ukszeniu przez owady, w stanach zapalnych i we wrzodach . OPIAN WI~KSZY Arctium lappa L. WU1g1lgd roliny opian jest rolin dwuletnia i naley do rodziny Zoonych.

Rolina wytwarza pod ziemi dugi, gruby, misisty korze palowy. W pierwszym roku wytwarza rozet du311 Len, nasiona 508 Drapacz, ziele 508 Pokrzywa, ziele 508 312 googonkowych, misistych lici o sercowatym ksztacie, ktre s od spodu biao owosione . W drugim roku wyrasta silna, gruba odyga, wzniesiona, do 2 m wysoka, w grze rozgaziona, zakoczona bardzo licznymi kwiatami rowoczerwonymi lub rowofioletowopurpurowymi, rurkowymi, zebranymi w koszyczki . ktre s okryte haczykowatymi szczecinkami . Po przekwitnicia atwo przyczepiaj si do ubrania ludzi i do sierci zwierzt i w ten sposb opian si rozsiewa. (Gdy mwimy .przyczepi si jak rzep do psiego ogona", to wanie chodzi o opian . Kwitnie w lipcu i w sierpniu. Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny W stanic naturalnym wystpuje w stref ie umiarkowanej pkuli pnocnej . W Polsce Jest rolin bardzo pospolit na niu i w niszej strefie gr. Ronie na przychaciach, na rumowiskach, na przydroach, w zarolach, nad brzegami zbiornikw wodnych i na brzegach lasw, na og jednak blisko ludzkich siedzib, gdy lubi ziemi yzn, bogat w azot . Tradycyjnie opian by uywany jako rolina oczyszczajca krew, a take w winie - na niestrawno. W tradycyjnej medycynie chiskiej nasiona opianu s stosowane w przezibieniach na ..wypdzenie demonw wiatru i gorca". opian by powszechnie uywany w polskiej medycynie ludowej. Skuteczno dziaania opianu wyjaniay legendy. Jedna z nich mwi, e gdy cito gow w . Janowi Chrzcicielowi, wrzucono ja w rosncy w pobliu opian i gowa zrosa sit na powrt z ciaem. Powsta zwyczaj ozdabiania chaup w wigili w . Jana rwnie limi opianu, ktre przechowywano i stosowano w wypadkach choroby, na przykad namoczone w wodzie, w barszczu lub w wdce przykadano przy blach gowy. opian stosowano rwnie przy upieu, na wypryski skrne, na wrzody, na opuchlizny, w przypadku wierzbu, na rany po ugryzieniu przez psa podejrzanego o wcieklizn, pukano usta w chorobach dzise, spoywali go chorzy na dychawic, na febr, osoby cierpice na kolki i kobiety przed porodem . W Japonii korze opianu jest uywany w kuchni jako warzywo . Jadalne s rwnie mode licie opianu . Mona z nich przyrzdzi saatki lub dodawa do innych warzyw . W Polsce w stanie naturalnym wystpuj inne gatunki opianu opian mniejszy (A . minus. opian gajowy (A. nemorosum) i opian pajczynowaty (A. temen fosum), ktre maj bardzo podobne wasnoci lecznicze . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Surowce do celw leczniczych s uzyskiwane ze stanu naturalnego. Wykopujmy korzenie jednoroczne przed zakwitniciem, jesieni lub wczesn wiosn. Wykopane korzenie czyci si, myje, kroi

i suszy w temperaturze do 50 C . Niekiedy, na potrzeby kuchni japoskiej . opian jest uprawiany rwnie w Europie . Wwczas stosuje si specjaln metod, aby uatwi wykopywanie korzeni, ktre w warunkach naturalnych rosn bardzo gboko . Roliny uprawia si na zagonach z utwardzonym (na przykad ceg dnem, na ktrym znajduje si warstwa yznej ziemi . Wwczas korzenie opianu rosn poziomo . Roliny uprawiane s z nasion . Surowce lecznicze Najczciej uywany jest suszony korze opianu, ale rwnie wiey korze, licie. ogonki liciowe, nasiona, sok, nalewka i wycig olejowy. Korze opianu ma smak sodki i gorzki : charakter chodny, osuszajcy. Nasiona s gorzkie, ostre i suche . Podstawowe zwizki lecznicze W korzeniu i w liciach opianu wykryto zwizki poliacetylenowe, ywice, luzy, inulin, taniny, flawonoidy, alkaloidy, glikozydy, olejek eteryczny, substancje biakowe, kwasy organiczne i sole mineralne . W nasionach wykryto podstawowe kwasy tuszczowe, witaminy A i B Z. Dziafanie opian wykazuje dziaaniestymulujacc funkcje gruczow trawiennych. Zwiksza wytwarzanie soku odkowego, ci w wtrobie i enzymw proteolitycznych w trzustce . a take uatwia ich przepyw do dwunastnicy oraz poprawia trawienie i przyswajanie pokar"" v 313 4 92 MIE314 mw, dziaa agodnie przeczyszczajce. Dziaa rwnie moczopdnie, zwiksza przesczanie w kbuszkach nerkowych i hamuje resorpcj zwrotn . Dziaa oczyszczajaco, poprawia przemian materii i usprawnia wydalanie szkodliwych produktw z organizmu. dziaa przeciwreumatycznie i napotnie . Stwierdzono rwnie dziaanie przeciwcukrzycowe . Zewntrznie opian wykazuje dziaanie przeciwzapalne, antybiotyczne, bakteriobjcze i grzybobjcze oraz gojce i regenerujce, reguluje zaburzenia czynnoci skry, zwaszcza na tle ojotokowym . Nasiona wykazuj dziaanie przeciwgorczkowe, przeciwzapalne . przeciwbakteryjne, przeciwnowotworowe i obniajce poziom cukru we krwi . Stosowanie Odwary i sok ze wieego korzenia opianu s stosowane w nici tack przewodu pokarmowego, wtroby i drg ciowych, w celu pobudzenia ukadu trawiennego, w zatruciu organizmu, w zaburzeniach przemiany materii, zwaszcza w okresie klimakterium, w artretyzmie, w przewlekym reumatyzmie miniowym i stawowym, w przypadku kamieni i piasku w nerkach, w nieregularnym miesiczkowaniu . opian jest czsto stosowany doustnie i zewntrznie w chorobach skw, w uszczycy, w czyrakach, we wrzodach, w ylakach nalewka na odygach modych lici, w owrzodzeniu yaakowatym,

w suchej, uszczcej si egzemie, w grzybicy skry, przy trdziku, w otarciach skry, w stuczeniach, w widzie skry, w ojotoku suchym, w wypadaniu toksycznym i ojotokowym wosw, w ysieniu plackowatym, w upieu . Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania niepodanego. Postpowanie praktyczne ODWAR Z KORZENIA OPIANU Przygotowanie leku . Do 4 yek korzenia opianu wla 2 szklanki wody, ogrzewa powoli, do wrzenia, na sabym ogniu i gotowa 3 minuty, odstawi na 15 minut do nacignicia . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, porcjami - midzy posikami - w nieytach przewodu pokarmowego i drg ciowych oraz w zaburzeniach przemiany materii . Ten sam odwar mona stosowa zewntrznie do leczenia skry w ojotoku i w innych chorobach . NALEWKA NA OGONKACH LICIOWYCH NA YLAKI Przygotowanie leku . Swicie, mode, wiosenne ogonki liciowe umy, pokroi i zmiksowa . Mona zemle w maszynce do misa . Woy do soika i dola 1 cz spirytusu na 2 czci miazgi . Stosowanie . Smarowa ylaki . Mona rwnie leczy t nalewk inne dolegliwoci skrne, jak na przykad grzybic i smarowa gow w przypadku upieu, ojotoku i przy wypadaniu wosw . ZIOLA OCZYSZCZAJCE W CZYRAKOWATOCI Przygotowanie leku. Do 4 yek zi wla 3 szklanki wody. ogrzewa do wrzenia, wla do wyparzonego termosu, zakrci i odstawi do nacignicia na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, odcedzajc za kadym razem porcj, przed posikami i przed snem . EKSTRAKT OLEJOWY Przygotowanie leku . Swiciy korze opianu umy . dobrze osczy z wody i zetrze na tarce do jarzyn z grubymi oczkami . Przeoy do kubeczka emaliowanego lub szklanego aroodpornego, wla olej lniany toczony na zimno i wstawi na ani wodn, czyli do wikszego naczynia z wrzc wod . umieszczonego na bardzo agodnym ogniu . Ogrzewa okoo godziny, mieszajc, aby wydobyy si pcherzyki powietrza i aby odparowaa woda . Nic dopuci do wrzenia. Zakrci soik i postawi w chodnym miejscu. Powtrzy ekstrahowanie jeszcze dwukrotnie, w odstpach 315 Przygotowanie mieszanki zi. opian. korze 1008 Rdest ptasi . ziele 508 Pokrzywa. li 508 316 co 3-4 dni. Po trzecim razie odcedzi olej i przechowywa go w chodnym miejscu. Stosowanie. Wycig olejowy z korzenia opianu stosujemy w przypadkach bardzo powanych chorb skry, w owrzodzeniu ylakowatym, w trudno gojcych si ranach u cukrzykw, w uszczy-

Przygotowanie leku. Do 4 yek zi wla 3 szklanki wody, zagotowa i wla do wyparzonego termosu, zakrci, odstawi na 15 Minut. Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia porcjami, przed posikami i przed snem . MACIERZANKA PIASKOWA Thymus serpyllum L . Macierzanka jest nisk krzewink i naley do rodziny Wargowych . W Polsce macierzanka jest rolin bardzo pospolit . Ronie na glebach piaszczystych, w lasach sosnowych i na widnych sonecznych zboczach . W naszej f lorze wystpuje ponad dziesi gatunkw macierzanek, wikszo z nich w poudniowej czci kraju w grach . Macierzanka jest blisko spokrewniona z opisanym dokadnie tymiankiem . W lecznictwie uywamy suszonego ziela kwitncej macierzanki . Wykazuje ono dziaanie wzmacniajce i stymulujce czynnoci ukadu oddechowego i ukadu pokarmowego, wzmaga czynnoci wydzielnicze bon luzowych grnych drg oddechowych, dziaa wykrztunie, a take antyseptycznie, przeciwzapalnie i rozkurczowe oraz pobudza f unkcje wydzielnicze ukadu pokarmowego . Ziele macierzancy i w grzybicy . ZIOA W YSIENIU PLACKOWATYM Przygotowanie mieszanki zi. opian, korze 508 Prawolaz, korze 508 Rozchodnik, ziele 508 Szanta, ziele 508 Bluszczyk kurdybanek, ziele 508 ki stosujemy wewntrznie w chorobach ukadu oddechowego, w stanach zapalnych bony luzowej, w zaleganiu luzu, w uporczywym kaszlu oraz w nieytach przewodu pokarmowego, w niedokwanoci, w blach brzucha, we wzdciach, w zym przyswajaniu pokarmu. Macierzank stosujemy czsto zewntrznie do pukania jamy ustnej i garda, do irygacji pochwy i do kpieli w chorobach skry, w chorobach reumatycznych i w przypadku osabionych, anemicznych i krzywiczych dzieci . MAGNOLIA CZERWONOKWIATOWA (ROZWO PURPUROWA) Magnolia liliifloraDesrouss . Magnolia jest krzewem i naley do rodziny Magnoliowatych . Pochodzi z Chin. W Polsce magnolie s uprawiane jako roliny ozdobne. Magnolia czerwonokwiatowa jest uwaana przez ogrodnikw za najcenniejsz odmian . Kwitnie pniej ni inne magnolie, w czerwcu lub w lipcu . W lecznictwie uywamy pkw kwiatowych lub kwiatw magnolii czerwonokwiatowej . Wykazuj one dziaanie ocieplajce, grzybobjcze, przeciwblowe, zmniejszaj zaflegmienie, dziaaj przeciwzapalnie na bony luzowe nosa . MAJERANEK OGRODOWY Origanum majoram L., (Majoram hortensis Mocnch) Wyylgd roliny

Majeranek u nas jest rolin jednoroczn, a w krajach cieplejszych jest krzewink, naley do rodziny Wargowych . U nas majeranek dorasta do 90 cm wysokoci, w krajach cieplejszych do 1 m . Rolina ma odygi prosto wzniesione, w dole drewniejce, w grze silnie rozgazione, gsto ulistnione, szaro, wcnisto owosiona . Okryta jest delikatnym kutnerem 317 318 i dziki temu kutnerowi ma charakterystyczny, jasny, szaro-srebrzystozielony kolor. Licie ma drobne, siedzce, owalne lub opatkowate, caobrzegie . Kwiaty niepozorne, nike, drobne, biaawe lub rowawe, zebrane w gsto zbite kwiatostany gwkowe znajdujce si w ktach lici, umieszczone na szczytach rozgazionych pdw . Na liciach i w kwiatach znajduj si woski gruczoowe, w ktrych znajduje si olejek nadajcy rolinie silny. przyjemny. kamforowokorzenny zapach . Majeranek kwitnie w lipcu i w sierpniu. Jest rolin miododajn . wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Ojczyzn majeranku byy obszary od Libii i Egiptu, poprzez Pwysep Arabski do Indii. Od staroytnoci jest uprawiany i zadomowi si w basenie Morza Srdziemnego . Obecnie jest uprawiany w wielu krajach Afryki, w wikszoci krajw Europy, rwnie w Polsce i w Stanach Zjednoczonych . Od staroytnoci ceniony i znany w Egipcie, w Grecji i w Rzymie . By uywany jako rolina lecznicza, przyprawowa, rytualna i obrzdowa . Majeranku uywano do wicia wiecw. Do Europy prawdopodobnie zosta przywieziony przez kupcw arabskich i najpierw by znany w krajach rdziemnomorskich, a od redniowiecza majeranek sta si bardzo popularny . Uwaano, e rozjania umys, wzmacnia serce i popd pciowy, zalecany by w dolegliwociach odka, przeciwko kamieniom nerkowym . w puchlinie wodnej, w konwulsjach, w blach zbw, przeciwko ukszeniom mij i skorpionw. Sawna bya ma majerankowa leczca katar. W Polsce od XVI wieku majeranek by znany i uprawiany w ogrodach przydomowych i stosowany jako lek i przyprawa . Cieszy si saw afrodyzjaku . Uywany by rwnie do przyprawiania likierw (Chartreuse. benedyktyski . Majeranek jest rolin lecznicz, przyprawow i bywa uywany w przemyle perfumeryjnym . Jako przyprawa majeranek jest znany i ceniony na caym wiecie . Rwnie w kuchni polskiej jest kilka potraw charakterystycznych, ktre musz by przyprawione majeran1 kiem. Do takich potraw nale flaki, urek, grochwka i zupa fasolowa. Przyprawia si majerankiem rwnie miso, zwaszcza tuste, np . baranin i gsi, pieczenie, pasztety, sosy, kasz gryczan, ziemniaki, zup ziemniaczan i barszcz czerwony. Dobrze harmonizuje z takimi przyprawa jak pieprz, tymianek, szawia i rozmaryn. Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Majeranek rozmnaa si przez wysiew nasion . Mona je wysia

wprost do gruntu, na przeomie kwietnia i maja, w rowki oddalone o okoo 30 cm . Nasion nie przykrywa si, lecz jedynie przyklepuje . Wschodzi po okoo 3 tygodniach i pocztkowo rozwija si bardzo wolno. Pamitajc o tym, e majeranek pochodzi z krajw o ciepym klimacie lepiej jest przygotowa rozsad . Wwczas nasiona naley wysia do skrzyneczki w marcu i ustawi w jasnym i ciepym pomieszczeniu . Optymalne warunki do wschodw nasion i do rozwoju siewek to temperatura 20-25"C i rwnomierna wilgotno . Wwczas wschody pojawi si w cigu tygodnia . Rozsad do gruntu, na miejsce stae, naley przenie w drugiej poowie maja, gdy nie ma ju niebezpieczestwa przymrozkw . Po przesadzeniu roliny obficie podlewamy, a gdy si przyjm, dobrze jest uszczkn wierzchoek, aby si lepiej rozkrzewiy. Majeranek jest typow rolin ogrodow. Wymaga gleby starannie przygotowanej, prchniczej, yznej, zasobnej w skadniki pokarmowe i wap, gdy ma saby system korzeniowy. Stanowisko powinno by odkryte, soneczne .i osonite od wiatru . Zbir ziela majeranku mona przeprowadza sukcesywnie . W razie potrzeby mona cina te pdy, na ktrych pojawiy si pki kwiatowe charakterystyczne ..gwki") Jeeli chcemy zgromadzi zapas ziela, to cinamy wszystkie pdy . Roliny uprawiane z siewu zbiera si jeden raz, a uprawiane z rozsady dwukrotnie, na przeomie czerwca i lipca i we wrzeniu . Ziele suszy si rozoone bardzo cienk warstw, a lepiej - zawieszone w maych pczkach . Podczas suszenia nic mona przekroczy temperatury 40 C. Gdy wyschnie cakowicie, mona wykruszy i oddzieli od pdw licie i pczki, ktre s stosowane jako przy319 320 prawa . Naley te odsia na sitach piasek i py. ktrych majeranek zazwyczaj gromadzi duo ze wzgldu na kutnerowat powierzchni. W celach leczniczych mona stosowa cae ususzone . nieotarte ziele . Ziele ze wzgldu na zapach naley przechowywa w zamknitych naczyniach . Jeeli chcemy uzyska wasne nasiona, naley pozostawi kilka najwczeniej zakwitajcych odyg . Nasiona dojrzewaj okoo 60 dni od zakwitnicia, a wic w naszych warunkach klimatycznych moliwe jest uzyskanie nasion z rolin uprawianych z rozsady, wycznie z typu majeranku niemieckiego . Podstawowe surowce lecznicze Najczciej uywane jest suszone ziele majeranku, ale rwnie otarte ziele, ma, ekstrakt olejowy i olejek . Ziele ma smak gorzki i sodki, charakter ciepy, raczej osuszajcy . Podstawowe zwizki lecznicze W majeranku znajduje si olejek eteryczny, ktrego gwnymi skadnikami s terpeny i izomery hydratu sabinenu oraz luzy. pektyny, garbniki, sterole, substancje gorzkie, cukry redukujce, kwasy organiczne i sole mineralne .

Dziaanie Majeranek stymuluje ukad pokarmowy, pobudza czynnoci odka, dziaa ciopdnie, poprawia trawienie, znosi nadmiern f ermentacj jelitow, dziaa wiatropdnie i przeciwbiegunkowo . Dziaa rwnie wzmacniajaco na system nerwowy, a take rozkurczowe, moczopdnie, bakteriostatycznie, przeciwzapalnie . rozgrzewajce, przeciwnieytowe i odflegmiajco na drogi oddechowe . Stosowanie Majeranek jest stosowany w zaburzeniach ukadu pokarmowego, w braku apetytu, w zgadze, w niestrawnoci, w niedomodze wtroby, w kurczach odka, wc wzdciach, w stanach spastycznych jelit, w biegunkach . Stosujemy rwnie w przezibieniach i w zaf legmicniu puc. W przypadku kataru ju samo wchanie majeranku bardzo pomaga. Zewntrznie majeranek stosujemy do kpieli wzmacniajcych system nerwowy i w przypadku trudno gojcych si ran . Maci lub ekstraktem olejowym smarujemy skronie i okolice nosa w katarze i w zapaleniu zatok obocznych nosa oraz miejsca stuczone i opuchnite . W medycynie ludowej jest stosowany ponadto w blach gowy, przy szumie w uszach, w rnych skurczach, rwnie menstruacyjnych, i w reumatyzmie . Przeciwwskazania Bardzo due dawki majeranku dziaaj oszaamiajco . Postpowanie praktyczne NAPAR Z MAJERANKU Przygotowanie leku. 2 yki ziela zala niepen szklank wrztku, przykry, odstawi na S minut, odcedzi . Stosowanie . Pi kilkakrotnie w cigu dnia wieo przygotowany lek w przypadkach niestrawnoci, w blu brzucha, we wzdciach, w odbijaniu si, w zgadze, szczeglnie po spoyciu cikich, tustych i niewieych pokarmw . Tym samym chodnym naparem mona puka nos w przypadku kataru. EKSTRAKT OLEJOWY Z MAJERANKU Przygotowanie leku. Zakrcany soik wypeni wieo ususzonym zielem majeranku, wla oliw z oliwek dobrej jakoci toczon na zimno i cao wstawi na ani wodn, czyli do wikszego garnka z gorc wod . Mieszajc podgrzewa bardzo ostronie okoo godziny, aby uwolni pcherzyki powietrza . Temperatura powinna by taka, aby po woeniu palca byo czu gorco, ale aby go nie poparzy . Soik zakrci i odstawi na tydzie . Powtrzy podgrzewanie, odcedzi gorcy ekstrakt i przechowywa go w chodnym miejscu . Po ostudzeniu mona doda kilka kropli olejku majerankowego . 321 322 Stosowanie . W przypadku kataru i przy blach gowy spowodowanych zapaleniem zatok przynosowych smarowa kilkakrotnie w cigu dnia nos i pod nosem oraz okolice wszystkich otworw gowy, wok oczu i cae maowiny uszu rwnie w dole, za uszami . Ekstraktem tym mona smarowa take miejsca stuczone

i opuchnite . Przygotowanie leku . Wieczorem 4 yki zi zala 2 szklankami wody, rano ogrzewa powoli do wrzenia, ale nie zagotowywa . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia maymi porcjami - przed posikami, po posikach, midzy posikami i przed snem . Stosujemy w przypadku blu brzucha i skurczu w nadkwanoci odka. Lek mona stosowa okresowo, przy nasileniu choroby. najpniej po 2 tygodniach naley zrobi przerw . MAKLEJA DROBNOOWOCOWA Macleya microcarpa Makleja jest bylin i naley do rodziny Makowatych . Pochodzi z centralnych Chin i w Polsce moe by uprawiana w ogrodach ze wzgldu na niezwyke waciwoci dekoracyjne . Na zim wymaga lekkiego zabezpieczenia. Zbioru kczy dokonujemy w trzecim roku uprawy. W lecznictwie uywamy ziela i kcza roliny. W medycynie chiskiej stosowana jest nalewka z kczy lub z ziela w stanach skurczowych drg ciowych, w zastojach ci, w zapaleniu pcherzyka ciowego, w kamicy ciowej i w przykurczach jelit . Zewntrznie odwar z ziela jest stosowany jako rodek insektobjczy, w chorobach skry. w czyracznoci . do irygacji pochwy w stanach zapalnych, w grzybicy i w rzsistkowicy . Wewntrznie ziele naley stosowa ostronie, gdy jest toksyczne . ZIOA Z NADKWASOCIE Z MAJERANKIEM Przygotowanie mieszanki zi. Majeranek, ziele 1008 Tatarak, kcze 508 Rumianek, koszyczek 508 MAK LEKARSKI Papaver somniferum L. Mak lekarski jest rolin jcdnoroczn i naley do rodziny Makowatych. Jest rolin powszechnie uprawian, niespotykan w stanic naturalnym. Suy do otrzymywania morf iny i opium . Tutaj zajmiemy sio waciwociami leczniczymi nasion maku, ktre s artykuem spoywczym i nie maj adnych waciwoci szkodliwych . Nasiona maku, zwaszcza w formie mleczka dziaaj odywczo i wzmacniajce. Stosujemy w wyczerpaniu pochorobowym, w nieytach drg oddechowych i trawiennych, w niedoywieniu niemowlt i dzieci . Zewntrznie w odmroeniach i w oparzeniach . MAK POLNY I PIASKOWY Papaver rhoeas L., PP aryemone L. Wyylgd roliny Mak polny jest rolin jcdnoroczn, czasem dwuletni i naley do rodziny Makowatych. Rolina wytwarza proste, wzniesione, rozgazione odygi, do 90 cm wysokie, ulistnione . Caa rolina jest sinawozielona i dugoodstajce owosiona . Licie pojedynczo lub podwjnie pierzastodzielne bd wrobne o odcinkach podugowatych lub lancetowatych, zablokowane . odygi zakoczone s duymi promienistymi kwiatami . Patki korony s wte, okrgawe,

dugoci do 9,5 cm, poyskliwe, purpurowoczerwone , szkaratne lub brudnoczerwone, zwykle z czarno-fioletow plam u nasady. Wewntrz kwiatu znajduje si makwka naga. okrgawa lub odwrotnie jajowata, sabo wyduona . Znami na makwce o 8-12 promieniach sabo wypuke . Wewntrz znajduj sio brunatne nasiona, drobne, do 1 mm dugie . Rolina kwitnie od maja do sierpnia, nastpnie drugi raz w jesieni . 323 324 Wystepowanie. pochodzenie i historia rogliny Mak polny prawdopodobnie pochodzi ze strefy rdziemnomorskiej . Obecnie wystpuje w stanie naturalnym w wielu krajach Europy. W Polsce ronie na niu i w strefie podgrskiej na glebach cikich, zwykle ubogich w potas . By bardzo pospolitym chwastem i wystpowa masowo na skrajach ozimin i na ugorach oraz rzadziej w zboach jarych i w okopowych . Po wykoszeniu si zb, na przeomie maja i czerwca, brzegi anw zb czerwieniy si od zakwitajcych makw, natomiast w rolinach okopowych zakwita pnicj. W grach wystpuje czciej mak wtpliwy (PP dubiom L.) o waciwociach leczniczych . Obecnie, w dobie masowego stosowania herbicydw rzadko mona spotka mak polny w duej iloci . Mak polny jest nie tylko chwastem, ale rwnie rolin lecznicz . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego W celach leczniczych surowiec jest uzyskiwany ze stanu naturalnego. Delikatnie . unikajc zgniatania i amania zbiera si patki z rozkwitajcych kwiatw maku polnego . Suszy si je szybko . rozoone cienk warstw w miejscu zaciemnionym . suchym. przewiewnym w suszarni naturalnej lub podgrzewanej, w temperaturze do 30 C . Ususzone patki maj barw rowofioletow . Patki uszkodzone w czasie zbierania ciemniej po ususzeniu i nie nadaj si do uycia . Ususzone patki przechowujemy w szczelnym opakowaniu i chronimy od wiata . Surowce lecznicze Uywamy suszonych patkw maku polnego . Podstawowe zwizki lecznicze Mak polny zawiera niespotykany nigdzie alkaloid - rcadyn, nalec do papawerubin, a take alkaloidy izochinolinowc, antocyjany, fitosterol, zwizki luzowe, kwasy organiczne i sole mineralne . Dziaianie Mak polny dziaa rozkurczowe, osaniajce, powlekajce, przeciwkaszlowi i kojco na bony luzowe drg oddechowych, zmniejsza stan ich podranienia, pobudza f fizjologiczne ruchy rzskowe i uatwia odkrztuszanie . Jednoczenie hamuje nadmierne odruchy kaszlowe, powoduje uspokojenie, a czasem senno . Zewnetrznie zmniejsza stany zapalne bon luzowych i skry. Informacja o narkotycznym dziaaniu maku polnego okazaa si nieprawdziwa. Stosowanie Odwary z kwiatw maku polnego stosujemy w uporczywym, mczcym,

wyniszczajcym suchym kaszlu ze skp wydzielin lub bez, w chrypce, w nieytach jamy ustnej i garda, w blu garda, w anginie i w krztucu . W tych przypadkach dobrze jest czy kwiat maku polnego z innymi zioami o podobnym dziaaniu, na przykad z kwiatem pierwiosnka . Odwary s stosowane rwnie w nadmiernej pobudliwoci i w bezsennoci, zwaszcza spowodowanych uporczywym kaszlem, a take w biegunce i w kolce jelitowej. Rolina dziaa bardzo delikatnie i moe by bezpiecznie stosowana u maych dzieci i osb w wieku podeszym . Zewnctrznie odwary z kwiatw maku polnego s stosowane do pukania w zapaleniu jamy ustnej, dzise i garda, do przemywania i do okadw na oczy w zapaleniu spojwek oraz do irygacji w stanach zapalnych pochwy . Przeciwwskazania Due dawki mog spowodowa nudnoci i senno . Postpowanie praktyczne ODWAR Z KWIATW MAKU POLNEGO Przygotowanie leku. 2 yki kwiatw maku polnego zala 1 szklank wody, ogrzewa do wrzenia i wla do wyparzonego termosu, odstawi na 5 minut . Lek dla dzieci mona osodzi nieco mio0 325 326 dem, a dla dorosych korzystnie jest doda tak sam ilo lici podbiau lub kwiatw pierwiosnka . Stosowanie . Lek stosujemy w uporczywym kaszlu . Doroli powinni wypi cay lek w cigu dnia w kilku porcjach, a dla dzieci jednorazowo podaje si 1-2 yki . Odwary stosujemy take w nadmiernej pobudliwoci i w bezsennoci, szczeglnie wywoanych uporczywym kaszlem, a take w biegunce i kolce jelitowej . Lek dziaa bardzo delikatnie i moe by bezpiecznie stosowany u maych dzieci i osb w wieku podeszym . Zewntrznie odwary z kwiatw maku polnego stosuje si do pukania w zapaleniu jamy ustnej, dzise i garda, do przemywania i do okadw na oczy w zapaleniu spojwek oraz do irygacji w stanach zapalnych pochwy . Przygotowanie leku . Do termosu wsypa 2 yki mieszanki zi i wla 1 szklank wrzcej wody, zakrci . Odstawi na 5 minut . Doda yeczk miodu . Stosowanie. Jest to rodek, ktry stosujemy w uporczywym, suchym kaszlu. Pi co dwie godziny okoo 50 ml zi, a gdy si skocz, przygotowa drug, wie porcj . ZIOA USPOKAJAJACE Z MAKIEM Przygotowanie mieszanki zi . Kwiat maku polnego 508 Kwiatostan lipy 25 g Li melisy 25 g Przygotowanie leku . 2 yki zi wsypa do termosu i zala 1 szklank wrztku, zakrci, odstawi na 5 minut .

Stosowanie . Zioa pije si w stanach lku i niepokoju wraz z kaszlem, na przykad w astmie, poow przed kolacj i poow 2 godziny przed snem. ZIOA WYKRZTUSNE Z MAKIEM Przygotowanie mieszanki zi . Kwiat maku polnego 508 Kwiat dziewanny 25 g Kwiatostan kocanki 25S MALINA WACIWA (i JEYNA) Rebus ideaus L. Wygld roliny Malina jest krzewem i naley do rodziny Rowatych . Roliny maj pdy obe, do 2 m dugie, ukowato wygite z kolcami . Kolce jeyny s due, mocne, ostro zakoczone wygite, a kolce maliny s mae i cienkie . Licie s ogonkowe, zoone, nieparzystopierzaste, 3-7-listkowe . Listki pod spodem s owosione, brzegiem ostropikowanc . Kolor lici jeyny na og jest ciemniejszy ni lici maliny . Kwiaty s promieniste, niewielkie, biae, zebrane w grona lub baldachogrona . Owocem jest wielokrotny pestkowiec, jadalny, bardzo smaczny, u jeyny koloru czarnego, a u maliny czerwony o charakterystycznym zapachu . Roliny kwitn w maju ; owoce maliny dojrzewaj w lipcu, a jeyny we wrzeniu . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Roliny w stanie naturalnym wystpuj w Europie, w Azji pnocnej i zachodniej oraz w Ameryce Pnocnej . W Polsce wystpuje okoo 60 gatunkw pokrewnych, bardzo podobnych, nalecych do rodzaju Rebus i majcych podobne waciwoci uytkowe i lecznicze. Rosn pospolicie na niu i w grach a po stref kosodrzewiny, w lasach i w zarolach, najczciej na ich obrzeu a take na lenych polanach i na przydroach. Licie oraz owoce od dawna byy znane, stosowane jako leki . Owoce maliny stosowano w chorobach przezibieniowych, w blu garda, w kaszlu oraz na saby odek . Sok z maliny w medycynie ludowej uywany by jako rodek ozibiajcy, obniajcy gorczk . szczeglnie dla dzieci, oraz w zapaleniu pcherza . O jeynie pisze Dioskurides. Pliniusz. Galen i Syreniusz . W medycynie ludowej licie jeyny stosowano przy nieytach przewodu pokarmowego, w biegunkach, w krwawieniach rnego pochodzenia (odkowych i menstruacyjnych), jako lek poprawiajcy przemian materii (wypryski skrne) i zewntrznie do puka327 Q 0 328 D nia jamy ustnej oraz w formie okadw na hemoroidy. Owoce stosowano w biegunkach, a odwar z korzenia w upawach . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Malina jest krzewem owocowym uprawianym na du skalo na plantacjach

i w ogrodach w wielu krajach o klimacie umiarkowanym . Wyhodowano wiele odmian. Tradycyjnie owocoway po dy dwuletnie jednorazowo w lipcu, a obecnie wyhodowano odmiany wydajce owoce na godach jednorocznych przez cae lato do jesieni . Wyhodowano rwnie odmiany jeyny bezkolcowej owocujcej bardzo obficie. Maliny i jeyny s uprawiane z sadzonek . S rolinami stosunkowo atwymi w uprawie . Wane jest, aby nic byy zbytnio zagoszczone, a wwczas nie choruj . Wymagaj podpr, szczeglnie jeyny. Surowce lecznicze Suszone owoce maliny otrzymujemy przez ususzenie wieo dojrzaych, jodrnych owocw . w suszarni ogrzewanej, pocztkowo w temperaturze okoo 30'C a pniej dosuszamy w wyszej okoo 50' C. Ze wieych owocw sporzdzamy rwnie sok malinowy i syrop malinowy. W celach leczniczych s uywane rwnie suszone licie jeyny i suszone licie maliny . Naley zbiera mode. zdrowe licie i suszy w suszarni naturalnej, w miejscu cienistym . Owoce maj smak sodki i kwany. charakter ochadzajcy. Licie maj smak kwany i cigajcy, charakter chodny i osuszajcy . Podstawowe zwizki lecznicze Owoce maliny zawieraj kwasy organiczne (witamina C) . kwas winowy i salicylowy, antocjany, luzy, pektyny . cukry redukujce . glukozo, fruktozo i sacharozo, lotne olejki zapachowe, aldehyd benzylowy, alkohole, inozyt, lecytyno, karoteny, witaminy z grupy B oraz sole mineralne, w tym fosfor, elazo, magnez, wap i mied . W liciach wykryto garbniki, kwasy organiczne, rwnie wit. C. f lawonoidy, zwizki ywicowe, inozyt i sole mineralne . Dziafanie Owoce maliny wykazuj dziaanie napotne i przeciwgorczkowe. Pobudzaj funkcjonowanie gruczow potowych i w cigu 30-60 minut wywouj obf ite poty. Wykazuj rwnie dziaanie moczopdne, oczyszczajce, antyreumatyczne oraz odywcze, witaminizujce, przeczyszczajce i wzmacniajce odek . Licie jeyny dziaaj na przewd pokarmowy cigajce, przeciwbiegunkowo, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, oczyszczajce, zwaszcza na jelita, i regulujco na funkcje trawienne . Mog by stosowane rwnie u maych dzieci . Licie jeyny dziaaj rwnie agodnie moczopdnie, reguluj przemian materii, dziaaj oczyszczajce na organizm i uatwiaj usuwanie z moczem toksycznych produktw przemiany materii . Licie maliny dziaaj rozkurczowe na minie gadkie jelit, naczy krwiononych oraz na macic . Dziaaj rwnie moczopdnie, przeciwreumatycznie, oczyszczajce i wzmacniajce na prostat . Stosowanie Napar z suszonych owocw maliny oraz syrop i sok jest stosowany w bakteryjnych i wirusowych chorobach przezicbieniowych, przebiegajcych z podwyszon temperatur, jako lek napotny i przeciwgorczkowy. Syrop malinowy jest skutecznym i smacznym lekiem zwaszcza dla dzieci . Owoce maliny s rwnie skutecznym lekiem wzmacniajcym przy objawach awitaminozy

organizmu, w szkorbucie i paradontozie . Licie jeyny s stosowane w chorobach przewodu pokarmowego . w stanach podostrych i przewlekych, w chorobach odka i jelit objawiajacych si stanami zapalnymi bon luzowych przewodu pokarmowego, nieprawidow flor bakteryjn, skonnoci do biegunek, w czerwonce, we wzdciach, w zgadze i w blach brzucha . Licie jeyny stosujemy rwnie jako lek moczopdny, napotny i odtruwajcy w reumatyzmie, w chorobach przezibieniowych . w grypie, w nieytach drg oddechowych, w krwiopluciu, w kaszlu . a take jako lek oczyszczajcy w zej przemianie materii, w chronicznych wyrzutach skrnych, w puchlinie wodnej oraz w chorobach kobiecych w zbyt obfitych miesiczkach i w biaych upawach. 329 330 Licie maliny s stosowane podobnie jak licie jeyny, a ponadto s dobrym lekiem w pnym okresie ciy i przed porodem . Zewnetrznie licie maliny i jeyny stosujemy do pukania w blu garda i w owrzodzeniu ust, take na zranienia, do okadw na hemoroidy oraz do przemywa i do kpieli w widzie skry, w wyprysku i w trdziku. Przeciwwskazania Owoce maliny oraz licie jeyny s lekami cakowicie bezpiecznymi. Wyjtek stanowi licie maliny, ktre z uwagi na stymulujce dziaanie na macic nie powinny by stosowane w pocztkowym okresie ciy w duej iloci . Postpowanie praktyczne NAPAR Z OWOCW MALIN Przygotowanie leku . 2 yki suszonych owocw maliny zala 1 szklank wrzcej wody, postawi na ciepej pycie lub w gorcej kpieli wodnej na 10 minut, odstawi na nastpne 10 minut, prze. cedzi, doda 1 yeczk miodu . Stosowanie . Wypi cay gorcy lek wieczorem, przed snem w przypadku przezibienia oraz podwyszonej temperatury. Dawkowanie dla niemowlt naley rozpocz od 2 yeczek naparu . ODWAR Z LICI JEYNY Przygotowanie leku. 2 yki suszonych lici jeyny zala 2 szklankami zimnej wody, ogrzewa powoli do wrzenia na sabym ogniu, gotowa przez 3 minuty, i odstawi do nacignicia na 15 minut. Cay lek wypi w cigu dnia w 3-9 porcjach midzy posikami, podgrzewajc i odcedzajc za kadym razem porcj leku . Stosowanie . Lek stosujemy w dolegliwociach przewodu pokarmowego, w blach brzucha, w zgadze, w przewlekej biegunce, take u dzieci i modziey. Zewntrznie odwar stosujemy w chorobach opisanych powyej, takich jak wid skry, wypryski, choroby jamy ustnej . LEK OCZYSZCZAJCY Przygotowanie leku . 50 g ususzonych lici jeyny zemle w mynku do kawy. Stosowanie . Zaywa codziennie 1 yeczk proszku po kadym posiku, jako lek regulujcy i oczyszczajcy organizm ze zogw

w jelitach, ktre to zogi objawiaj si zaparciami lub biegunkami, cuchncymi gazami, nieprawidow f ermentacj w jelitach spowodowan przez bakterie gnilne, rwnie jako lek poprawiajcy przemian materii, oczyszczajcy krew i rnego rodzaju zogi w organizmie, rwnie guzy, oraz jako lek mineralizujcy i wzmacniajcy. Jest to bardzo dobry lek w przypadku hemoroidw. ZIOA ZWIEKSZAJCE ODPORNO Przygotowanie mieszanki zi. Jeyna, li 508 Krwawnik, kwiat 508 Pokrzywa, li 25 g Piciornik gsi, ziele 25 g Lipa, kwiat 25 g Przygotowanie leku . 2 yki zi zala 2 szklankami wody, ogrzewa powoli, na sabym ogniu do wrzenia i gotowa 2-3 minuty . Odstawi na 15 minut . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia midzy posikami, w 3-9 porcjach . Dzieciom naley zmniejszy dawk, malutkim podajemy po 1 yce leku . Lek stosujemy przy spadku odpornoci, w nawracajcych chorobach infekcyjnych, rwnie po odrze. Mona te stosowa lek sproszkowany, po yeczce po posikach, jak licie jeyny opisane wyej . MALWA patrz PRAWOLAZ MANDARYNKA patrz POMARACZA 331 332 MARCHEW SIEWNA Daucus carota L. Wyglgd roliny Marchew jest rolin dwuletni i naley do rodziny Baldaszkowych . Rolina w pierwszym roku uprawy wytwarza gruby, misisty, pomaraczowy korze palowy i rozet ciemnozielonych lici dugoogonkowych, potrjnicpicrzastych o wskich odcinkach . W drugim roku uprawy z rozety lici wyrasta odyga do 80 cm wysoka, prosta wzniesiona, dta, sabo ulistniona, rozgaziona, zakoczona kwiatostanami, ktrymi s baldachy. Kwiaty s bardzo liczne, drobne, niepozorne promieniste, zielonkawe . Rolina kwitnie w lipcu . Wyst?powanie. pochodzenie i historia roliny Rolina w stanie naturalnym wystpuje w strefie umiarkowanej nieomal caej pkuli pnocnej . W Polsce jest rolin pospolit na niu i w niszej strefie gr. Spotka j mona na kach, w rowach. n a przydroach, na nasypach kolejowych . Rolina, ktra ronie w stanie naturalnym ma korze biay. natomiast odmiany uprawne maj barw od tej przez rne odcienie pomaraczowej do pomaraczowoczerwonej . Najpierw marchew udomowili Rzymianie na pocztku Imperium, ale jako odmiana siewna nie znalaza uznania i zarzucono jej upraw.

Ponownie zostaa wprowadzona do uprawy w Afganistanie na pocztku VII wieku naszej ery . Bya to odmiana purpurowa . W Iranie lub w Syrii w IX lub X wieku wyselekcjonowano odmian o kolorze tym . Marchew o korzeniu pomaraczowym pojawia si jako mutant marchwi tej w Holandii w XVII wieku i wanie ta odmiana jest powszechnie uprawiana na caym wiecie . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Marchew jest uprawiana z nasion. Sieje si j bezporednio do gruntu w rowki co 30 cm, na gboko okoo 5 cm . Marchew nie boi si zimna i mona j sia bardzo wczesn wiosn, gdy ziemia ledwo rozmarznie . Mona j rwnie sia jesieni i zagony lekko okry som. Tak jest uprawiana marchew do bezporedniego spoycia w cigu lata i w jesieni . Marchew na przechowanie przez zim dobrze jest posia w czerwcu, gdy znacznie zmniejsza to ryzyko zaatakowania jej przez szkodnika, poynic marchwiank . Przed poynic chroni rwnie marchew wsprzdna uprawa z cebul . Wyhodowano rne odmiany szybciej rosnce, wczeniejsze do bezporedniego spoycia i odmiany pne, wolniej rosnce, ktre dobrze przechowuj si przez zim . Marchew jest rolin intensywnie rosnc, gromadzi w korzeniu due zapasy substancji odywczych i leczniczych, wymaga gleby yznej, prchniczej, zasobnej w skadniki pokarmowe, ale nie znosi wieego obornika . Rwnoczenie jest ona rolin, ktra niestety bardzo atwo gromadzi szkodliwe substancje ze rodowiska, metale cikie, nadmiar chemicznych nawozw mineralnych, zwaszcza azotowych i rodki ochrony rolin . Polska marchew uprawiana nawet komercyjnie, poza obszarami szczeglnego skaenia takimi jak czarny Slsk i okolice hut, czy innych duych zakadw przemysowych, a take poza nielicznymi wypadkami naduywania nawozw generalnie jest dobrej jakoci, czyli jest lekiem. Marchew przywoona z innych krajw (Holandia) jest uprawiana bardzo intensywnie i preparowana chemicznie, aby si dobrze przechowywaa. adnie wyglada, ale nie jest lekiem, a nawet wprost przeciwnie . Nie jest rwnie lekiem marchew przetworzona, mroona, pasteryzowana, puszkowana . Nawet zbyt dugo gotowana jest bezwartociowa, a lekiem jest wwczas wywar . W Polskiej medycynie ludowej marchew stosowana bya w przypadku taczki, w postaci soku, odwaru z korzenia i odwaru z owocw. Stosowano j w suchotach, na wzmocnienie i oczyszczenie krwi oraz zewntrznie na odmroenia, odleyny, wrzody, rany . ylaki, na jczmie i w przypadku zastrzau . Surowce lecznicze Najczciej uywamy wieego soku z marchwi, ale rwnie caego wieego korzenia oraz nasion . 333 334 Podstawowe zwizki lecznicze W korzeniu marchwi wykryto karotenoidy, midzy innymi P-karoten, ktry jest prowitamin A, witaminy B B2. B3, B 6 i PP, a take E . C. K . M oraz wglowodany, zwaszcza glukoz i sacharoz,

pektyny, substancje siarkowe stymulujce rozwj dobroczynnych bakterii w jelitach (Laktobacilus bifidus), substancje o dziaaniu insulinopodobnym, lady olejku eterycznego oraz sole mineralne, w tym duo wapnia, elaza, manganu i miedzi . W nasionach marchwi znajduj si f lawonoidy, olejki eteryczne, a w jego skadzie znajduje si karotol, octan geranylu i limonen oraz olej tusty, substancje biakowe, octan choliny i sole mineralne . Dziaanie Marchew dziaa wzmacniajaco, odywczo, witaminizujaco i ocz szczajaco . Ostatnio podkrela si niezwykle dobroczynne dziaanie P-karotenu, czyli prowitaminy A, ktra jest antyoksydantem . Ma due znaczenie w prof ilaktyce nowotworw, dziaa przeciwmiadycowe, obnia poziom cholesterolu, dziaa korzystnie na oczy i oglnie na bony luzowe, na skr, a take ochronnie na kolagen, a wic dziaa przeciwzmarszczkowo, czyli odmadzajce i rewitalizujco . Dziaa take przeciwcukrzycowe, moczopdnie i reguluje miesiczki. Marchew wykazuje te bardzo pozytywne dziaanie na jelita, wpywa na rozwj prawidowej mikroflory jelitowej, a wic reguluje zaburzenia trawienne, szczeglnie u dzieci, a take wykazuje dziaanie przeciwrobacze, niszczy owsiki i glisty ludzkie . Nasiona marchwi, a szczeglnie flawonoidy dziaaj przeciwskurczowe na naczynia wiecowe serca lepiej ni teobromina, a take zwikszaj przepyw krwi do minia sercowego, podobnie, lecz skuteczniej ni kelina z owocw aminka egipskiego, ponadto substancje te atwo wchaniaj si w jelitach po podaniu doustnym . Doniesienia o antykoncepcyjnym dziaaniu nasion marchwi w Indiach, w Polsce nie sprawdziy si . By moe chodzi o miejsce uprawy, w zwizku z czym surowiec ma rny skad i dziaanie . Stosowanie Swicy sok z marchwi lub wie miazg z marchwi podajemy szczeglnie niemowltom w zaburzeniach trawienia, zwaszcza gdy nie s karmione mlekiem matki, a take dzieciom, modziey, ludziom dorosym i w wieku podeszym w przypadkach niedoywienia, w awitaminozach, szczeglnie w przypadku niedoboru witaminy A . Jako lek zwikszajcy odporno i elastyczno skry i bon luzowych, w niedokrwistoci, w anemii, w biaaczce, w wyczerpaniu pochorobowym, w taczce, w chorobach nowotworowych . w zaburzeniach przemiany materii, w cukrzycy, w miadycy, w uszczycy, a take w sabym wydzielaniu mleka przez matki karmice oraz w stanach nerwicowych . Wycigi z owocw marchwi stosuje si w chorobie wiecowej . Przeciwwskazania Wane jest, aby marchew stosowana w celach leczniczych pochodzia z upraw biodynamicznych, z ogrdkw przydomowych lub bya ze znanego nam rda. Nie mona przedawkowa marchwi, przy czym naley pamita, e zbyt dua ilo jest nieprzyswajalna. Nadmiar witaminy A moe spowodowa zatrucia . W przypadku stosowania marchwi trudno osign nadmiar .

Postpowanie praktyczne SWIEY SOK Z MARCHWI Przygotowanie leku. Marchew myjemy dokadnie, szczoteczk, nic obieramy . W lecie mona uy caej marchwi wraz z limi . Sok odciskamy w sokowirwce. Mona go przechowywa w lodwce nawet do nastpnego dnia (w przeciwiestwie do soku z kapusty . ktrego w ogle nie mona przetrzymywa, lecz naley natychmiast wypi. Stosowanie . Niemowltom podajemy 10-50 g soku dziennic w 1-3 porcjach, w zalenoci od wieku, wagi i stanu zdrowia, przed posikami, dzieciom okoo 100 g . 335 336 jak kady lek, sok z marchwi powinien by stosowany w f ormic kuracji, po ktrej naley zrobi przerwy . Dotyczy to zwaszcza niemowlt i dzieci . Kuracje sokiem z marchwi robimy na dwa rne sposoby. Sposb pierwszy to picie soku przed posikami, i wwczas kuracja trwa okoo dwu tygodni, bd przez kilka dni pijemy wyacznie sok z marchwi lub poczony z innymi sokami z warzyw. Mona soki miesza, ale lepiej najpierw pi przez kilka dni jeden rodzaj soku, w zalenoci od schorzenia (np . w chorobie wrzodowej i nowotworowej pijemy sok z kapusty biaej, w cukrzycy sok z brukwi i dyni) i zakoczy kuracj sokiem z marchwi . Osoba dorosa moe wypi w czasie kuracji okoo 10 litrw soku z marchwi . Najlepiej kuracj sokiem z marchwi poprzedzi kilkudniow diet oczyszczajc z penego ziarna zb . Na przykad przez 4 dni naley Je wycznic kasz jaglan, gotowan bez soli, a przez nastpne 4 dni pi wycznie sok z marchwi . Stosujemy w chorobach wymienionych powyej . NASIONA Z MARCHWI Przygotowanie leku . Nasiona marchwi (w adnym wypadku nie mog to by nasiona ze sklepu z nasionami, gdy najczciej s one zaprawiane chemicznie) zemle w mynku do kawy . Stosowanie . P yeczki sproszkowanych nasion zaywa 3 razy dziennie po posikach . w przewlekych stanach choroby wiecowej, w niedomodze wtroby, w blach i skurczach odka i jelit oraz w zatrzymaniu moczu . MAREK KUCMERKA I SZEROKOLISTNY (KUCMERKA) Siura sisasum L .. S. latifolium L. Marek jest bylin i naley do rodziny Baldaszkowych . Marek szerokolistny w Polsce jest rolin pospolit na caym niu . Ronie w rowach, w stawach i w szuwarach . Kucmerka wystpuje w Azji i na poudniu Europy. Bya uprawiana w staroytnym Rzymie dla jadalnych, smacznych korzeni . Do pnocnej Europy dotara w XVI 1 1 wieku. W Polsce bywa uprawiana i niekiedy dziczeje . Jest uprawiana w Mongolii i w Korei . Oba gatunki s rolinami leczniczymi .

Pdy i korzenie s jadalne i s uywane w lecznictwie. Pdy wykazuj dziaanie odywcze, oczyszczajce i moczopdne . Korzenie dziaaj pobudzajco, oczyszczaj organizm z toksyn i z flegmy . Stosujemy w zaburzeniach funkcjonowania wtroby, w taczce i w schorzeniach puc . MARZANKA WONNA Asperula odorata L. Wyglgd roliny Marzanka jest bylin i naley do rodziny Marzanowatych. Rolina wytwarza pod ziemi dlugic cienkie kcza poce si we wszystkich kierunkach, w zwizku z czym w naturze spotykamy zwarte kobierce marzanki. Z kczy wyrastaj pojedyncze odygi dorastajce do 60 cm, czterokanciaste, lnice, nagie tylko w wzach z drobnymi woskami, gsto ulistnione . Licie wyrastaj z wzw odygi, po 6-10 w okkach, s niewielkie, ciemnozielone, cienkie, dolne podune, odwrotnie jajowate, grne wsko eliptyczne lub podugowate, na szczycie ostro zakoczone z licznymi malekimi zadziorkami umieszczonymi na brzegu licia i na spodniej stronie nerwu gwnego . Kwiaty zebrane w lune, szczytowe podbaldachy, drobne 9-krotne, z niewyranym kielichem i bia lejkowat koron o patkach tpo zakoczonych . Podsadki bardzo mae, wsko lancetowate . Owocem s rozupki rozpadajce si na dwie kulistawe nieupki, gsto pokryte haczykowatymi szczecinkami . Kwitnie od kwietnia do czerwca i jest pod czciow ochron prawn . Rolina po wysuszeniu pachnie kumaryn, czyli dobrym sianem . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Rolina wystpuje w Europie ai po Syberi, ponadto w Iranie i w pnocnej Afryce na niu i w grach a po regiel dolny . Ronie 337 338 w cienistych lasach liciastych, szczeglnie w dbowe-grabowych i w bukowych, na glebach wilgotnych lub wieych, gliniastych lub gliniaste-piaszczystych, wapiennych . Z ziela marzanki zebranego wczesn wiosn s sporzdzane wiosenne napoje wzmacniajce i oczyszczajce. Swicio suszone ziele latem jest wspaniaym dodatkiem do napojw podnoszcych nastrj. Sporzdzamy je z wina, z szampana, z dodatkiem soku cytrynowego . Gazki ziela woone do szafy i pod dywany odstraszaj mole i inne owady. Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Do celw leczniczych ziele marzanki jest zbierane ze stanu naturalnego za pozwoleniem wadz . Zakwitajce szczyty pdw cina si od kwietnia do czerwca i suszy w suszarni naturalnej, w cieniu i w przewiewie . Marzank mona uprawia w ogrodzie, w pcieniu, pod drzewami, na glebie wilgotnej, iowatej . Rozmnaamy przez siew nasion pnym latem lub lepiej przez podzia kpy rolin . Surowce lecznicze Uywamy suszonego ziela marzanki . Podstawowe zwizki lecznicze

Ziele marzanki zawiera glikozyd uwalniajcy kumaryn w czasie suszenia, glikozyd irydoiowy, asperulozyd, flawonoidy, garbniki . gorycze i sole mineralne . Dziafanie Przetwory z kumaryny dziaaj rozkurczowe na ciany naczy krwiononych, zmniejszajc ich napicie i poprawiajc krenie krwi, a take na drogi moczowe, hamujc resorpcj zwrotn w kanalikach nerkowych i zwikszajc ilo moczu, jak rwnie wywieraj korzystny wpyw na naczynia limfatyczne i na obieg chonki, poprawiaj przemian materii . Ponadto przetwory z marzanki dziaaj uspokajajco, kojco, narkotycznie, przeciwblowo, ciopdnie, przeciwzapalnie i dezynfekcyjnie . Stosowanie Ziele marzanki jest stosowane w zaburzeniach krenia obwodowego krwi, w zastojach ylnych, w ylakach ng i odbytu, i w zaburzeniach miesiczkowania . Jest podawane rwnie w stanach skurczowych drg moczowych i jelit, w zmniejszonej iloci wydalanego moczu, w kamicy moczowej, w puchlinie wodnej, w taczce i w kamicy ciowej. jest rwnie stosowana w stanach pobudzenia nerwowego, w bezsennoci, w histerii, w melancholii oraz w nerwicach wegetatywnych. Zewnctrznie okady z naparu stosujemy w urazach, we wrzodach i na trudno gojce si rany, a okady ze wieego zmiadonego ziela w blach gowy, na wrzody i na wyrzuty skrne . Przeciwwskazania Marzanka stosowana przez dugi okres i w duych dawkach zmniejsza krzepliwo krwi, uszkadza wtrob, powoduje nudnoci, ble i zawroty gowy. Dlatego te zabronione jest aromatyzowanie marzank produktw spoywczych . Postpowanie praktyczne NAPAR Z ZIELA MARZANKI Przygotowanie leku, Do termosu wsypa 1 yeczk ziela mieszanki i wla niepen szklank wrztku, zakrci, odstawi na 5 minut. Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia w 2-9 porcjach, midzy posikami i przed snem, jako rodek moczopdny, przeciwzapalny . uspokajajcy oraz w zaburzeniach krenia krwi i w zastojach limf stycznych. Po dwu tygodniach stosowania leku zrobi przerw dwutygodniow . ZIOLA Z MARZANKA W 'LYLAKACH Przygotowanie mieszanki zi. Marzanka, ziele 508 Kasztanowiec, kwiat 508 339 310 Przygotowanie leku . Do termosu wsypa 1 yko zi i zala 1 szklank wrztku . Zakrci i odstawi na 5 minut . Stosowanie. Wypi lek porcjami midzy posikami i przed snem w przypadku ylakw, rwnie ylakw odbytu . Po dwu tygodniach

stosowania zmieni lek na inn mieszank zi . Przygotowanie leku . Zagotowa 1 yeczk zi i p szklanki wody. przykry kubeczek z zioami filiank i odstawi na 10 minut . Przecedzi lek do wygrzanej filianki . Stosowanie . Wypi w cigu dnia kilka takich f filianek leku, gdy chcemy si odzwyczai od naogu kofeinowego . Jest to recepta profesora Jana Muszyskiego. MARZANNA BARWIERSKA Rubla tinctorum L . Marzanna barwierska jest bylin i naley do rodziny Marzannowatych . Od staroytnoci bya uprawiana jako rolina barwierska i dostarczaa Egipcjanom i Persom ulubionego purpurowego barwnika, ktry znajduje si w korzeniach . Od czasw Hipokratesa (w V wieku p .n .e .) jest uywana rwnie jako rolina lecznicza. Pisze o niej Pliniusz . Dioskurides i Galen, a pniej inni zielarze i lekarze, polecaj j do leczenia taczki, grulicy, krzywicy i innych chorb . W lecznictwie jest uywany korze marzanny barwierskiej . Wykazuje on dziaanie moczopdne, cigajce, przeciwwymiotne, powlekajce, przeciwskurczowe i wzmacniajce odek . Odwar jest stosowany w nieytach drg moczowych, w kamicy moczowej, w dolegliwociach miesiczkowych, w blednicy, w krzywicy, w zaburzeniach pracy odka, w krwotokach wewntrznych, w czerwonce, w szkorbucie, w skrof ulozic i w wysypkach skrnych . ZIOA ANTYKOFEINOWE Z MARZANKA Przygotowanie mieszanki zi. Marzanka, ziele 100 8 Melisa, licie 30 g Malina, owoc 170S MARZYMITA GRZEBIENIASTA Elsholtzia Panini (Lepechin) Garcke, (EE cristato Willd) Marzymita jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Wargowych . Jest rolin synantropijn (towarzyszy czowiekowi i przywdrowaa do nas ze wschodu. Na obecnych terenach Polski jest rzadko spotykana, natomiast na Litwie wystpuje masowo w pobliu osiedli ludzkich. Bya czciej uprawiana jako rolina przyprawowa i lecznicza . Wydziela pikny, silny, aromatyczny zapach . Na Litwie jest stosowana w przypadku grypy, w zym trawieniu, w biegunkach i w chorobach kobiecych, do irygacji w przypadku upaww. W Japonii - jako rodek pobudzajcy trawienie, przeciwgorczkowy i moczopdny. Uywamy w postaci naparu z ziela lub nalewki. Olejek eteryczny hamuje rozwj bakterii i we Francji jest uywany w przemyle perfumeryjnym . Jako przyprawa jest stosowana do kiebasy. Marzymita odstrasza pchy i pluskwy. Jest uprawiana jako rolina miododajna. MAtCZNICA LEKARSKA Arctostaphylos uva-ursi L . Wygld roliny Mcznica jest zimozielonym krzewem i naley do rodziny Wrzosowatych. Pdy mcznicy po si po ziemi, dorastaj do 100 cm dugoci, ale najwyej do 20 cm wysokoci, s rozgazione, gsto ulistnione,

starsze - grubsze o uszczcej si korze, mode - cienkie, delikatne, krciutko owosione . Licie maj do 3 cm dugoci, s zimotrwae, skrzaste, byszczce, krtkoogonkowe, opatkowate lub odwrotnie jajowate, u szczytu zaokrglone . w nasadzie klinowate. cay brzeg jest czasem lekko podwinity . Grna strona lici jest ciemnozielona, a spodnia jasna z wyran siateczk nerww, bez gruczow w postaci kropek czym rolina si rni od borwki brusznicy. 341 3 92 Na kocu pdw znajduj si groniaste kwiatostany z 9-5 beczukowatymi, piciozbkowymi kwiatami biaymi lub rowymi, wewntrz owosionymi . Kielich may z biao obrzeonymi dziakami. Prciki maj drobne pylniki z dugimi rkami . Owocem jest kulista, mczysta, czerwona jagoda . Rolina jest pod czciow ochron prawn . Kwitnie od kwietnia do czerwca, owoce dojrzewaj od lipca . Jest rolin miododajn . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Rolina wystpuje w stref ie umiarkowanej i arktycznej pkuli pnocnej, nieomal w caej Europie, na Kaukazie, na Syberii, w Himalajach oraz w Ameryce Pnocnej, na niu i w grach, a po pitro alpejskie. Ronie w rozproszeniu, czasem w skupiskach w widnych lasach sosnowych, w zarolach, zwaszcza jaowcowych, na wystpach skalnych i na kamienistych zboczach, na glebach skrajnie ubogich . o rnym stopniu wilgotnoci, raczej kwanych . Mcznica wystpuje czciej w pnocnej czci Polski, a w poudniowej rzadko . Podobne wasnoci lecznicze wykazuj licie borwki brusznicy i licie borwki czernicy, ktre nale do tej samej rodziny, do ktrej naley mcznica i s do niej bardzo podobne . Szczeglnie podobnie dziaa borwka brusznica . Jest to bardzo wany fakt, gdy mcznica jest w Polsce rolin ginc . Rwnie licie i kora gruszy, ktre s atwo dostpne, maj podobne dziaanie . Wprzeszoci, stosunkowo niedawnej, w dobieprzed antybiotykami, licie mcznicy byy stosowane do leczenia rzeaczki oraz jako rodek odkaajcy w zakaeniu drg moczowych i jelit, rwnie w biegunkach, a take przy przerocie gruczou krokowego . Sproszkowane licie wraz z lupulin stosowano w ostrych, ropno-zapalnych stanach drg moczowych i w biaych upawach . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Surowiec leczniczy jest uzyskiwany ze stanu naturalnego, za pozwoleniem wadz . Pod koniec okresu wegetacyjnego, jesieni, zbieramy licie z grnych czci pdw, delikatnie, aby ich nie uszkodzi i suszymy w suszarni naturalnej, w cieniu i w przewiewie. Dobrze zebrane i ususzone licie maj barw zblion do naturalnej. Surowce lecznicze Najczciej s stosowane suszone licie mcznicy, rwnie sproszkowane licie . Mcznica ma smak cierpki, sabo gorzki i sodki . Podstawowe zwigzki lecznicze W mcznicy znajduj si glikozydy fenolowe (arbutyna), estry.

arbutyny i hydrochinon, a take garbniki hydrolizujce, z ktrych powstaj kwasy galusowy i clagowy oraz flawonoidy, a wrd nich izokwercytryna, kwercytryna, hipcrozyd i mirycetyna ; jak rwnie trjterpeny, kwas urosolowy i uwad, kwasy polifenolowc, np ., elagowy i galusowy ; ponadto ywica, luzy i sole mineralne . Dzialanie Przetwory z mcznicy dziaaj bakteriobjczo, dezynfekujce, przeciwzapalnie, cigajce i moczopdnie. W drogach moczowych hamuj rozwj wielu gatunkw drobnoustrojw, rwnie opornych na antybiotyki . Aktywno przetworw z mcznicy, rozpad arbutyny i uwalnianie hydrochinonu s 100 razy wiksze w rodowisku alkalicznym moczu ni w rodowisku kwanym . Przetwory z mcznicy zwikszaj nieznacznie wydalanie moczu . Bardzo wane jest to, e usuwaj one wraz z moczem jony sodu i potasu a wic odsalaj organizm. Dziaaj rwnie cigajce na bony luzowe przewodu pokarmowego, zmniejszaj przepuszczalno cian jelit, unieczynniaj drobnoustroje jelitowe i wi toksyny przez nic produkowane. hamuj krwawienia z uszkodzonych naczy krwiononych w jelitach, a take dziaaj przeciwbiegunkowo . Stosowanie Przetwory z mcznicy najczciej s stosowane w chronicznych zapaleniach ukadu moczowego, w przewlekych, nawracajcych zakaeniach bakteryjnych drg moczowych, w zapaleniu kbu393 ,00 *%~. 314 szkw nerkowych, w zapaleniu miedniczek nerkowych, w odmiedniczkowym zapaleniu nerek, w zapaleniu pcherza, a take w kamicy moczowej, w krwiomoczu, w nocnym moczeniu u dzieci, w rzeczce, w zmazach nocnych, a take w przewlekych biegunkach i w nieycie drg oddechowych . Przeciwwskazania Due dawki mcznicy stosowane przez duszy czas mog powodowa bl brzucha, wymioty, biegunk, zaparcia, kurcze, sinic i krwiomocz. Nie naley przekracza dziennej iloci 4 g suszonego ziela i stosowa je w kilku dawkach . Postpowanie praktyczne ODWAR Z LICI MCZNICY Przygotowanie leku . Do 1 yki lici mcznicy wla 1 szklank wody, ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa 5 minut . Odstawi na 10 minut do nacignicia. Stosowanie . Pi zioa w cigu dnia maymi porcjami, co 2-3 godziny jako lek dezynfekujcy drogi moczowe i moczopdny, w chorobach wymienionych wyej . Przygotowanie leku . Do 3 yek zi wla 2 szklanki wody . zagotowa na wolnym ogniu i wla do wyparzonego termosu, odstawi na 15 minut . Stosowanie . Wypi zioa w 4 porcjach na czczo, midzy posikami i przed snem, w przypadku krwiomoczu . Powysza porcja zi powinna starczy na okoo 2 tygodnie. Nastpnie naley zmieni

mieszank zi. ZIOLA W KRWIOMOCZU Z MCZNICA Przygotowanie mieszanki zi . Mcznica, li 508 Pokrzywa. li 508 Krwawnik, ziele 508 Rdest ptasi . ziele 508 Piciornik, kcze 508 ZIOA ANTYSEPTYCZNE NA DROGI MOCZOWE Przygotowanie leku . Rano wsypa do termosu 2 yki zi i wla 1 szklank wrztku, odstawi na 15 minut . Stosowanie . Poow leku wypi rano na czczo, a drug cz odcedzi i wypi midzy pierwszym a drugim posikiem . Przed kolacj przygotowa nastpn porcj leku i wypi poow a drug cz przed snem . Zioa stosujemy w przypadku ostrego i przewlekego zapalenia drg moczowych . Jest to bardzo dobry rodek przy leczeniu nawracajcych infekcji opornych na leczenie antybiotykami . MECH IRLANDZKI (CHRZCICA KDZIERZAWA) Chondrus crispus (L .) Satackh . Mech irlandzki jest krasnorostem i naley do rodziny Gigartynowatych. Wystpuje w Atlantyku Pnocnym i w Pacyfiku Pnocnym. Jest tradycyjnym pokarmem ludw pnocy . Obecnie jest uywany w przemyle wkienniczym i papierniczym (do apreturowania i usztywniania), spoywczym (do klarowania wina, piwa i miodu), farmaceutycznym i w lecznictwie. Plecha krasnorostu wykazuje dziaanie odywcze, agodzce, wykrztune i zapobiega wymiotom. MECH ISLANDZKI patrz TARCZOWNICA 315 Przygotowanie mieszanki zi. Mcznica (lub borwka), li 508 Nawo, ziele 508 Poonicznik, ziele 508 Wierzba, kora 508 Lukrecja, korze 508 316 MELISA LEKARSKA Melissa officinalis L. Wygld roliny Melisa jest bylin i naley do rodziny Wargowych . Rolina pod ziemi wytwarza silne kcze z licznymi rozogami, z ktrego wyrastaj liczne czterokanciaste, proste wzniesione odygi, dorastajce do 1 m wysokoci, zielone z odcieniem fioletowym, od dou drewniejce, gsto ulistnione, w grze rozgazione . Licie s do due, do 8 cm dugie, ciemnozielone, byszczce, ogonkowe, ustawione naprzeciwlegle, o blaszce szeroko jajowatej, nieomal sercowatej,

grubo, okrgo zbkowane . Na szczytach pdw w ktach lici wyrastaj liczne kwiaty, niewielkie, grzbieciste, dwuwargowe o koronie biaawej lub rowawej . Rolina kwitnie od lipca do jesieni i odznacza si przyjemnym, intensywnym cytrynowym zapachem . Jest rolin miododajn . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Nazwa ..melissa" oznacza pszczo miodn i rolina ma podobne waciwoci jak mid i mleczko pszczele . Sokiem z melisy naciera si nowe ule . aby przywabi pszczoy . Melisa jest rolin lecznicz, przyprawow i miododajn. Znana bya staroytnym Egipcjanom . Grekom. Rzymianom i Arabom. pisali o niej Dioskurides i Awicenna . Pierwotnie melisa wystpowaa na wschodnich wybrzeach Morza Srdziemnego, na Kaukazie po Iran i po Syberi zachodni . Dziki Arabom rozprzestrzenia si w krajach rdziemnomorskich i w poudniowych dolinach alpejskich . gdzie si zadomowia i obecnie wystpuje w stanie naturalnym . Nastpnie benedyktyni rozpowszechnili j w caej Europie a po Skandynawi : od redniowiecza jest znana i uprawiana w ogrodach przyklasztornych i w ogrdkach przydomowych. W redniowieczu melisa bya skadnikiem eliksiru modoci" . Uwaano, e krzepi serce, rozwesela i oddala wszystkie smutki" . a take, e kieruje prac mzgu, wzmacniajc pami i poprawiajc nastrj" . W XVII i XVIII wieku wyrabiano z melisy z dodatkiem skrki cytrynowej i lawendy perfumy ..Eau des Charmes". Przez dugie wieki rwnie w polskiej medycynie ludowej melisa bya lekiem od chorb kobiecych. Stosowano j do uregulowania miesiczek, w chorobach macicy i w poogu . Przez Sowian bya wykorzystywana jako przynta do chwytania rojw pszczelich i popularnie zwana rojownikiem . W Polsce melisa jest uprawiana na plantacjach i w ogrdkach przydomowych, czasem dziczeje. Jako przyprawa melisa bya uywana ju w staroytnoci . Ma charakterystyczny, korzenny smak i pikny, cytrynowy aromat . Stosujemy j do przyprawiania zup owocowych, saatek owocowych, saatek i surwek z warzyw, do konserwowania warzyw, do potraw z grzybw, do sosw i do misa, szczeglnie delikatnego, biaego, na przykad do ryb oraz do potraw dietetycznych . Stosujemy j rwnie do aromatyzowania herbat, napojw orzewiajcych i octu. Z uwagi na pikny, cytrynowy zapach melisa szczeglnie podnosi walory herbaty. Wystarczy pod koniec parzenia wrzuci do czajniczka z zaparzon herbat lub bezporednio do filianki kilka pokrojonych wieych listkw. Taka herbata ma nie tylko pikny aromat, ale dziaa rwnie uspokajajco, odprajce, relaksujce i wzmacniajce na system nerwowy. Moe rzeczywicie przepdzi wszystkie smutki i stresy . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Melis rozmnaamy z nasion, przez podzia rolin matecznych . a take przez ukorzenienie sadzonek zielnych . Nasiona melisy siejemy wprost do gruntu lub przygotowujemy rozsad w skrzyneczce lub na rozsadniku . Gdy siewki maj wysoko okoo 10 cm, wysadzamy je na miejsce stae w rozstawie 20 na 40 cm . Mode roliny s

wraliwe na brak wody i dlatego trzeba uwaa. aby nie przesuszy bryy korzeniowej i po przesadzeniu obf icie podla . Upraw odchwaszczamy do czasu, gdy melisa si rozprzestrzeni i pokryje ca powierzchni gleby. Wwczas radzi sobie sama z wszelkimi intruzami . 347 348 Melis lepiej rozmnaa przez podzia starszej kpy rolin . Wystarczy odci kawaek kpy, a wkrtce mona uzyska dorodn rolin. Lubi gleb o wysokiej kulturze, yzn, ciep . lekk i zasobn w waga. Lubi soacc . Na jednym stanowisku rolina moe rosn kilka lat . Melisa jest rolin bardzo atw w uprawie . Raz wprowadzona do ogrodu sama dba o to, aby jej tam nie zabrako . Wystarczy zostawi jeden pd, aby wyda nasiona - wwczas, w nastpnym roku, w caym ogrodzie mona spotka mode, szybko rosnce i krzewice si siewki . Ziele melisy mona zbiera ju pod koniec pierwszego roku uprawy, ale najwikszy plon uzyskujemy w drugim i w trzecim roku . Pdy cinamy sukcesywnie, tu przed zakwitniciem 2 lub 3 razy. Suszymy w suchym, zaciemnionym miejscu, najlepiej powizane w pczki. Ziele przechowujemy w szczelnym opakowaniu w miejscu chodnym i ciemnym, do roku czasu . Surowce lecznicze Najczciej jest uywane suszone ziele melisy. ale rwnie suszone licie, wiee ziele . wicie licie oraz olejek, nalewka i ekstrakt olejowy. Melisa ma smak kwany i sabo gorzki oraz charakter zimny i suchy. Podstawowe substancje lecznicze Melisa zawiera olejek eteryczny, w ktrego skad wchodz pochodne fenolowe. n a przykad: octan eugenolu i zwizki terpenowe . wrd ktrych znajduje si cytral . cytronelal, ktry nadaje zapach melisie oraz kariofilen i kopaen . Wykryto rwnie trjterpeny, kwasy polifenolowe, na przykad rozmarynowy, kawowy i chlorogenowy, kwasy organiczne. n a przykad melisowy. garbniki, flawonoidy f taniny, zwizki luzowe i sole mineralne . Dziaianie Melisa dziaa przede wszystkim sedatywnie przeciwdepresyjnie ,. odprajce, uspokajajco, kojco i regenerujce na system nerwowy, a take wzmacnia serce . Wykazuje rwnie dziaanie rozkurczowe na minie gadkie jelit, a szczeglnie na jelito grube . znosi nadmiern fermentacj, dziaa wiatropdnie, wzmaga wydzielanie ci i soku odkowego, wzmacnia odek i pobudza trawienie. Dziaa napotnie, moczopdnie oraz mlekopdnie . Stwierdzono rwnie Jej waciwoci przeciwzapalne, przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne . Stosowanie Melisa jest stosowana jako lek uspokajajcy w chorobach ukadu nerwowego - w stanach oglnego pobudzenia nerwowego, w wyczerpaniu nerwowym, w uczuciu niepokoju, w depresji, w bezsennoci, w histerii, w neurastenii, a take w nerwicy wegetatywnej,

czyli w zaburzeniu funkcji narzdw : serca, naczy krwiononych, odka, jelit i wtroby. Przetwory z melisy stosujemy rwnie w niestrawnoci, w nudnociach, we wzdciach, w stanach skurczowych jelit i drg ciowych, wywoujcych bl, czy kolk oraz utrudnione przemieszczanie treci jelitowej i w niedostatecznym przyswajaniu pokarmw . Stosujemy rwnie w przypadku chorb kobiecych, w dolegliwociach micsiczkowych, w blach, w skpych i w zmiennych miesiczkach, w zapaleniu jajnikw, w wymiotach u ciarnych, w niedostatecznym wydzielaniu mleka u karmicych . jest rwnie skuteczna w dolegliwociach ukadu oddechowego, w przezibieniu, w grypie, a take w przewlekych nieytach drg oddechowych, w bronchicie, w astmie, w zaflegmieniu puc . W tych przypadkach stosujemy raczej olejek . Zewntrznie melis w formie okadw ze wieego ziela stosujemy na otarcia, na rany, na bolesne, opuchnite miejsca i na ukszenia przez owady . Ekstrakt olejowy i olejek stosujemy do wciera i do masau w depresji, w dolegliwociach puc i w ukszeniach przez owady oraz jako rodek odstraszajcy owady . Przeciwwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania . 319 350 Postpowanie praktyczne NAPAR Z MELISY Przygotowanie leku. Wieczorem, do termosu wsypa cztery yki lici melisy i wla dwie szklanki wrztku, zakrci, odstawi na 5 minut . Stosowanie. Jest to lek uspokajajcy i regulujcy trawienie . Poow leku wypi 2 godz . po kolacji i okoo 2 godz . przed snem, a druga poowa w dwu porcjach, rano na czczo i midzy pierwszym a drugim posikiem . ZIOLA W NERWICY WEGETATYWNEJ Z MELISA Przygotowanie leku. Wieczorem do termosu wsypa cztery yki zi i wla dwie szklanki wrztku, zakrci, odstawi na 15 minut. Stosowanie . Poow leku wypi po kolacji, co najmniej dwie godziny przed snem, reszt nastpnego dnia w maych porcjach przed posikami . Stosujemy w przypadku nerwicy wegetatywnej z objawami dysfunkcji ukadu pokarmowego . Dziaa rwnie uspokajajco . MIERZNICA CZARNA I CUCHNACA Ballota niyra L., B. foetida Lam. Mierznica jest bylin i naley do rodziny Wargowych . W Polsce jest rolin pospolit. Wystpuje na przydroach, przychaciach, na rumowiskach i w zarolach . Rolina niemio pachnie . W lecznictwie uywamy ziela mierznicy . Wykazuje ono dziaanie pobudzajce, rozkurczowe i zapobiega wymiotom . Stosujemy w nerwicy i w postaci okadw z naparw w podagrze . Przygotowanie mieszanki zi .

Melisa, li 1008 Dziurawiec, ziele 508 Chmiel, szyszki 508 MIFTA PIEPRZOWA (I INNE GATUNKI MI> TY) Men tha piperita L., (MM arvensis, M pulegium, MM viridis, M aquatica, MM spicata, MM cardiaca. M crispa) Wygld roliny Mita pieprzowa jest bylin i naley do rodziny Wargowych. Mita wytwarza podziemne kcze silnie rozgazione z licznymi rozogami, z ktrego wyrastaj bardzo liczne, czterokanciaste pdy, jedne poce si i ukorzeniajce, inne wzniesione, dorastajce do 60 cm wysokoci, gadkie, gsto ulistnione, w grze rozgazione . Licie redniej wielkoci, naprzeciwlege, krtkoogonkowe, jajowate lub jajowatolancetowate, na brzegach nierwno ostropikowane, na szczycie zaostrzone . Kwiaty ma drobne, grzbieciste, dwuwargowe, rowof fioletowe, zebrane na szczytach pdw w gsty pozorny kos . Kwitnie od czerwca do jesieni. Jest rolin miododajn . W zalenoci od formy i odmiany mita, ma rowo-fioletowe zabarwienie odyg i nerww (mita angielska) albo barw srebrzystozielon lub ywo-zielon. Kada mita odznacza si przyjemnym orzewiajcym zapachem, chocia w zalenoci od odmiany i gatunku oraz czynnikw bioklimatycznych zapach ten jest rny, gdy rny jest skad olejkw . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Mita jest typow bylin klimatu umiarkowanego i jest rodzajem bardzo obf itujcym w gatunki krzyujce si ze sob, podobnie jak macierzanka . Mita pieprzowa, czyli Menthapiperitajest spontanicznym mieszacem midzygatunkowym mity wodnej z mit zielon (MM aquatica. M uiridis) . Po raz pierwszy zostaa opisana w Anglii w XVIII wieku. Wczeniej byy uywane inne gatunki mity, ktre pospolicie wystpuj w stanie naturalnym - ich jest okoo trzydzieci . 351 i 352 Mita wystpuje w staropolskich legendach . Stosowano j w staroytnej Grecji i w Rzymie . Pisze o niej Galen . W wiekach rednich rozpropagowali j zakonnicy . Muzykalni benedyktyni uwaali, e herbata z mity nadaje gosowi mikko i delikatno brzmienia . Generalnie mity mona podzieli na dwie grupy . Grupa .,A", do ktrej nale mity charakteryzujce si wysok zawartoci mentolu w olejku i maj zapach ostrzejszy, orzewiajcy . Do grupy tej nale MM piperita, MM arvensis, MM puleyium. Do grupy,.B" nale mity z du zawartoci karwonu w olejku ; maj one zapach agodniejszy, korzenny. Do grupy tej naley MM spicato. MM cardiaca i MM crispa. W Polsce najczciej jest uprawiana mita pieprzowa i ona jest najczciej uywana w lecznictwi, w przemyle spoywczym i w kosmetycznym

. W medycynie, w caym wiecie stosowana jest najczciej mita pieprzowa, ale do celw przemysowych uprawiane s inne gatunki mity : mita japoska, mita kdzierzawa, mita szkocka, ktra szybko ronie, daje wysokie plony z wysok zawartoci olejku . W Stanach Zjednoczonych uprawiana jest czsto na potrzeby przemysu, do gumy do ucia MM crispa i MM spicato var. crispata, ktre daj olejek o agodnym karwonowym smaku . Chiczycy w celach leczniczych uywaj mity polnej M arvensis. ktra jest rwnie pospolita w naszym kraju . W polskim lecznictwie ludowym uywano rnych gatunkw mity. Mita dugolistna bya stosowana na rozgrzanie odka, mita polna przy niedomaganiu odka, mity kdzierzawej uywano wraz z miodem w kaszlu, mity nadwodnej do kpieli w blach gocowych, a mity polej w kaszlu, w dolegliwociach wtroby. w mdociach i przy braku miesiczki . Mita jest uywana jako rolina lecznicza, przemysowa i przyprawowa . W przemyle spoywczym uywana jest do produkcji likierw i wyrobw cukierniczych . Przyprawia si ni miso, saatki i surwki owocowe oraz aromatyzuje napoje orzewiajce . Napar z lici mity jest stosowany jako herbata zapobiegajca przegrzaniu organizmu w krajach o gorcym klimacie oraz przy pracy w wysokiej temperaturze, na przykad w hutach . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Mita pieprzowa nie wytwarza podnych nasion i jest rozmnaana wycznie wegetatywnie, z sadzonek rozogowych . Jest rolin bardzo atw w uprawie. Wystarczy kawaek kcza z pdem w lecie lub z oczkiem wiosn umieci w ziemi, a wkrtce wyronie an mity. Mita pieprzowa jest powszechnie uprawiana w caej Europie, w pnocnej Af ryce, w Ameryce Pnocnej i Poudniowej, w Azji poudniowej i wschodniej oraz w Australii . Podziemne kcze wytwarza liczne rozogi i mita rozrasta si bardzo szybko . Jest rolin aroczn i ekspansywn . Wymaga gleby o dobrej strukturze, przepuszczalnej, wilgotnej, yznej, bogatej w prchnic i wap. Szybko eksploatuje miejsce gdzie jest posadzona i jeeli jej nie dokarmimy, poszukuje sama nowego . Oprcz wdrujcych rozogw ukorzeniaj si rwnie poce pdy, a wic rozrasta si bardzo atwo, gdy j raz wprowadzimy do ogrodu, wrcz trudno si jej pozby . Mita na jednym stanowisku moe rosn kilka lat, zalenie od zasobnoci gleby . W Polsce na plantacjach jest uprawiana przez 2-3 lata . a w Stanach Zjednoczonych nawet do 15 lat . Podczas suszenia ziela nie naley przekracza temperatury 35 C. Surowce lecznicze Najczciej s uywane suszone licie mity, ale rwnie wiee li cie, suszone ziele, wiee ziele, nalewka, olejek i mentol . Mita ma smak ostry, charakter suchy, oglnie ochadzajcy zalenie od gatunku i sposobu przyrzdzania leku . Podstawowe substancje lecznicze Najwaniejszy w micie jest olejek, ktry ma bardzo bogaty skad : zawiera okoo 30 rnych zwizkw, a najwaniejsze to mentol oraz jego estry, menton, piperiton i jasmon, mentofuran oraz terpeny i ich

pochodne, pinen, sabinen, limonen. kadynen, kariofylen, pulegon , cyned oraz wolne kwasy tuszczowe . Ponadto mita zawiera garbniki, flawonoidy (luteolina, apigenina, diosmetyna) i ich glikozydy, gorycze, tokoferole, kwasy fenolowe, cholin, sole mineralne i inne . 353 351 Dziaanie ,.Pokuszenie si o wymienienie wszystkich waciwoci mity by oby tym samym, co policzenie wszystkich ryb w Oceanie Indyjskim" - twierdzi w XII wieku Wilaf ried ze Strabo . Mita pobudza czynnoci wydzielnicze odka i wtroby, zwiksza ilo soku odkowego i ci, uatwia trawienie i przyswajanie pokarmw, usuwa nudnoci, rwnie zwizane z chorob lokomocyjn, zapobiega wymiotom . Dziaa rwnie rozkurczowe i obnia napicie mini gadkich drg ciowych, jelit i drg moczowych . przeciwdziaa zastojom ci w pcherzyku ciowym, przywraca prawidow perystaltyk jelit, umoliwia waciwe przemieszczanie si treci jelitowych i odejcie gazw, dziaa wiatropednie i przeciwblowo . Wykazuje rwnie silne dziaanie przeciwbakteryjne w obrbie drg ciowych i jelit i po stosowaniu na zewntrz . Mita niszczy nawet bakterie oporne na dziaanie antybiotykw. Dziaa te agodnie uspokajajco, hipotensyjnie, a take napotnie . Olejek mitowy dziaa podobnie jak licie mity, przy czym wykazuje znacznie silniejsze dziaanie odkaajce, bakteriobjcze, przeciwzapalne, rozkurczowe, przeciwblowe, ochadzajce i uspokajajce, a w mniejszym stopniu trawienne . Mentol otrzymujemy przez wymroenie z olejku mitowego - dziaa jeszcze silniej odkaajco, bakteriobjczo, przeciwzapalnie, przeciwwidowo i miejscowo znieczulajco, wywouje uczucie chodu . Mita naley do rolin promieniujcych, jak gorczyca i kasztan . Stosowanie W Polsce mita naley do najwszechstronniej i najczciej stosowanych lekw zioowych . Napary i inne przetwory z mity stosowane s przede wszystkim w rnych dolegliwociach przewodu pokarmowego, w nieytach odka i jelit, w niedokwanoci, w zaburzeniach trawienia objawiajcych si brakiem aknienia, wymiotami, nudnociami, wzdciami, blami brzucha, zym trawieniem tuszczw, nieprawidow fermentacj w jelitach, kolk jelitow, stanami skurczowymi jelit, biegunkami, zaparciami atonicznymi i spastycznymi, a take osabieniu czynnoci trzustki . Jest bardzo dobrym lekiem w chorobach wtroby i drg ciowych, w niewydolnoci wtroby, w zmniejszonym wytwarzaniu ci, w zapaleniu pcherzyka ciowego i drg iciowych, w stanach skurczowych drg iciowych, w kamicy ciowej, w itaczce, w okresie rekonwalescencji po przebytym zapaleniu wtroby. Jest rwnie stosowana w nerwicach wegetatywnych, w blach migrenowych . w chorobie lokomocyjnej i jako lek uspokajajcy . Zewnetrznie mita suy do pukania jamy ustnej i garda oraz do okadw w celu ochodzenia w zapaleniu staww w reumatyzmie i w nerwoblach .

Olejek eteryczny stosujemy rozcieczony z wod (trzy krople na 10 ml wody do obmywania skry w podranieniach, w oparzeniach, w widzie, w stanach zapalnych, w zakaeniach bakteryjnych . w grzybicy, w wierzbie i przeciw moskitom . Jest on bardzo skutecznym lekiem do rozluniania i usuwania gstego, gorcego luzu zalegajcego w przewodach nosowych i w zatokach . Stosujemy w f ormie inhalacji. Olejek stosujemy rwniei do nacierania i masau, rozcieczony w oleju nonikowym (10 kropli na 25 ml oleju, w blach gowy, szczeglnie migrenowych, w gorczce, w bolesnym miesiczkowaniu, w zaleganiu mleka w piersiach u matek karmicych . Chiczycy stosuj mit poln (MM arvensis) jako rodek stymulujcy wtrob i zapobiegajcy zastojom energii, w zaburzeniach przewodu pokarmowego, jako rodek ochadzajcy w przezibieniach i w grypie, w blach gowy, garda i w stanach zapalnych oczu . Przeciwwskazania Mita moe zmniejsza wydzielanie mleka i stosuje si j ostronie u matek karmicych . Nie stosuje si mity u niemowlt, a dzieciom moe by podawana najduej przez tydzie i nie naley im podawa mentolu stosowanego w kroplach do nosa . Przetwory z lici mity nie powoduj dziaania niekorzystnego u dorosych, natomiastprzedawkowanie olejku wewnetrznie moe spowodowa bl brzucha, wymioty, zachwianie rwnowagi i gboki sen. Zewnetrznie olejek i mentol, mog u osb nadwraliwych wywoa przekrwienie skry, wid i pokrzywk . Ik 01 4 '3E//E-----355 356 Postpowanie praktyczne NAPAR Z LICI MITY Przygotowanie leku . Do termosu wsypa trzy yki lici mity i zala dwoma szklankami wrzcej wody. Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, porcjami, przed posikami, jako lek odkowy, stymulujcy funkcje wydzielnicze lub po posikach jako lek wtrobowy, agodzcy wzdcia i ble . Przygotowanie leku . Rano wsypa do termosu cztery yki zi i 'zala dwoma szklankami wrzcej wody, zakrci, odstawi na 10 minut. Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, odcedzajc z termosu porcj zi na czczo, przed posikami i przed snem . Stosujemy w przypadkach kamicy ciowej i innych dolegliwoci wtrobowych. w zastoju ci w pcherzyku ciowym i drogach ciowych, a take jako lek ciotwrczy w niedomodze wtroby . Po wypiciu przygotowanej mieszanki zi naley j zmieni na inn . Przygotowanie leku . Cztery yki zi zagotowa na wolnym ogniu z trzema szklankami wody, odstawi do nacignicia na 15 minut . Stosowanie . Pi lek w cigu dnia niewielkimi dawkami - kilkakrotnie, po posikach i midzy posikami . Po skoczeniu przygotowanej

porcji zi zmieni mieszank . ZIOLA W KAMICY LCIOWEJ Z MI$TA Przygotowanie mieszanki zi . Mita, li 1008 Kocanka, kwiatostan 508 Bobrek, li 508 Dziurawiec, ziele 508 Kolendra, nasiona 508 ZIOLA W TACZCE. Z MI) TA Przygotowanie mieszanki zi . Mita, li 1008 Glistnik, ziele 508 Mniszek, korze 508 Kminek, owoc 25 g Pioun, ziele 25 g ZIOA W NERWICY OADKA, Z MINA Przygotowanie mieszanki zi . Przygotowanie leku . Rano, do wyparzonego termosu wsypa cztery yki zi i zala dwoma szklankami wrzcej wody, zakrci, odstawi na 10 minut do nacignicia . Stosowanie . Wypi lek porcjami w cigu dnia, na czczo i przed nastpnymi posikami . INHALACJE W ZAFLEGMIENIU ZATOK Do termosu wla szklank wrzcej wody, wla jedn krople olejku mictowego, pochyli nos nad wylotem termosu i stara si wcign kilkakrotnie, gboko powietrze . Przepuka nos zimn wod . W tym celu naley odchyli gow do tyu i wla po yeczce wody, kolejno, do obu dziurek w nosie . Sluz, ktry spywa do garda naley wyplu i oczyci nos przez mocne wydmuchanie powietrza kolejno zatykajc jedn dziurk palcem, po to, aby nie uszkodzi bony bbenkowej w uszach . Cay zabieg mona powtarza nawet kilka razy, dotd dopki spywa dua ilo luzu . Stosujemy w uporczywym, przewlekym zapaleniu zatok, a take w zwykych katarach, w zaflegmieniu i w zatkaniu nosa . MIEK WIOSENNY Adonis uernalis L . Miek jest bylin i naley do rodziny Jaskrowatych . W stanie naturalnym wystpuje w Europie rodkowej i w poudniowej oraz w Azji . W Polsce jest rolin rzadko spotykan i jest pod cakowit ochron prawn . Surowiec do celw leczniczych jest uzyskiwany z upraw oraz z importu . 357 Mita, li 1008 Majeranek, ziele 508 Szanta, ziele 508 Nostrzyk, ziele 508 Oman, korze 508 35S W lecznictwie uywane jest kwitnce, suszone ziele mika . Wykazuje ono dziaanie nasercowe, zwiksza si skurczu i zmniejsza

czstotliwo skurczw, poprawia krenie krwi, zwiksza ilo wydalanego moczu i dziaa uspokajajco . Jest stosowane w przewlekych zaburzeniach czynnoci serca, w przewlekej niewydolnoci krenia, w zmianach miadycowych naczy wiecowych w tzw . sercu starczym, w niewyrwnanych wadach serca, w obrzkach spowodowanych dysfunkcj serca i nerek . Przetwory z mika stosuje si wycznie z przepisu lekarza . MIORZAB JAPOSKI Ginkgo biloba Wygld ros/lny Miorzb jest wysokim drzewem liciastym i naley do Nagonasiennych, tak jak nasze drzewa iglaste . Ma bardzo charakterystyczne licie w ksztacie niewielkiego wachlarzyka z duym wciciem w rodku. Jest rolin dwupienn, to znaczy, e na jednym okazie wytwarzane s wycznie kwiaty mskie, a na drugim kwiaty eskie i nasiona, a wic aby doczeka si nasion, musz obok siebie rosn dwa drzewa : okaz mski i okaz eski . Wystpowanie, pochodzenie i historia ros/lny Miorzb jest gatunkiem bardzo starym, reliktowym, czyli przedstawicielem grupy rolin, ktre yy na ziemi bardzo dawno, okoo 200 milionw lat temu i wymary. Miorzb nie jest nigdzie spotykany w stanie naturalnym . Od stuleci przetrwa, gdy jest uprawiany w ogrodach przywitynnych Dalekiego Wschodu . Do Europy zosta sprowadzony w 1730 r ., sta si ulubion rolin ozdobn i ronie w parkach i w ogrodach botanicznych . Nasiona miorzbu byy stosowane w tradycyjnej medycynie chiskiej . Medycyna zachodnia zainteresowaa si miorzbem, gdy stwierdzono, e bardzo silnie dziaa na ukad sercowo-naczyniowy. Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Rolina ozdobna rosnca w ogrodach botanicznych i w parkach . Licie zbiera si latem z okazw mskich i eskich cznie . Podstawowe surowce lecznicze Uywane s wiee licie, suszone licie, nalewka z lici i nasiona . Miorzb ma smak cigajcy, gorzki i sodki, charakter obojtny . Podstawowe substancje lecznicze W liciach znajduj si glikozydy, f lawonoidy, w tym ginkgolid, zwizki bioflawonowe, sytosterole, laktany, antociany. W nasionach znajduj si zwizki bioflawonowe, kwasy tuszczowe, sole mineralne . Dziafanie Licie miorzbu dziaaj na ukad sercowo-naczyniowy, zwalniaj napicie obwodowych naczy krwiononych, pobudzaj krenie, szczeglnie poprawiaj dopyw krwi do mzgu . Na naczynia krwionone dziaaj oczyszczajce i przeciwmiadycowe. Po stosowaniu miorzbu ,.zanotowano znaczn popraw stanu psychicznego, odpornoci emocjonalnej, pamici i kondycji psychicznej" (Rudolf Weiss, 1985). W Chinach uwaa si . e nasiona (bai gou) oddziaywaj na meridiany puc i nerek . a take tonizujce na ukad moczowy. Stosowanie Licie miorzbu s stosowane w leczeniu chorb ukadu krenia, w problemach z kreniem krwi . w niedokrwieniu i w niedotlenieniu

mzgu, w miadycy naczy mzgowych, w leczeniu arytmii serca. w owrzodzeniu ylakowatym ng, u- hemoroidach. S stosowane rwnie zewntrznie do przemywania ylakw i hemoroidw. Nasiona miorzbu, cznie z innymi zioami oman, licie morwy s stosowane w przypadku ostrego i uporczywego kaszlu, w astmic. a take w zbyt czstym oddawaniu moczu i w przypadkach mimowolnego oddawania moczu . 359 360 Przeciwwskazania Zbyt due dawki nasion ponad 4 dziennie mog doprowadzi do blu gowy i chorb skry. Odnotowano przypadki zapalenia skry w zetkniciu si z miszem owocw miorzbu, nie stosowanym w medycynie. W Australii i w Nowej Zelandii miorzb jest wydawany wycznie z przepisu lekarza . Postpowanie praktyczne NAPAR Z LICI MILORZEBU Przygotowanie leku . 50 g suszonych lici miorzbu zala 2 szklankami wrzcej wody, zostawi do nacignicia. Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia w przypadku stwardnienia arterii w miadycy naczy i w przypadku ylakw . Pyn ten moe by rwnie stosowany do uytku zewntrznego do przemywania ylakw i hemoroidw . MIODUNKA PLAMISTA I MA Pulmonaria officinalis L.. PR obscura Dum. Wygld roliny Miodunka jest bylin i naley do rodziny Szorstkolistnych . Rolina pod ziemi wytwarza dugie, cienkie, pezajce, rozgazione kcze i dlatego w naturze spotykamy skupiska rolin . Z kcza wyrastaj liczne odygi wzniesione, sabo kanciaste . dorastajce do 30 cm, gsto ulistnione, w grze rozgazione . Licie odziomkowe s do due. krtkoogonkowe . sercowato jajowate . Licie odygowe s znacznie mniejsze, siedzce, jajowato-lancetowate, zaostrzone u szczytu . Na wierzchu lici s biaawe plamy . Niektre licie ze wzgldu na ksztat i plamy przypominaj ksztatem puco i std aciska nazwa roliny (pulmonaria znaczy pucnica . Pdy i licie s gsto, szorstko, owosione woskami szczeciniastymi i gruczoowymi . Na szczytach pdw znajduj si do due bardzo liczne kwiaty z rurkowatym kielichem i lejkowat picioatkow koron, zmieniajc barw z rowoczerwonej na niebieskofioletow : na jednej rolinie znajduj si kwiaty w kilku kolorach. Owocami s lnice jajowate rozupki . W czerwcu po wydaniu nasion rolina niekiedy zanika . Kwitnie od marca do maja . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Miodunka plamista wystpuje w rodkowej i w poudniowej Europie . W Polsce jest jej zachodnia granica zasigu : jest pospolita w czci zachodniej na Dolnym Slsku, w Poznaskiem i Pomorzu Zachodnim . W stanie naturalnym wystpuje podobna do niej miodunka

ma (PP obscura), ktrej ziele ma tak sam warto lecznicz. Miodunka ma jest pospolita w caym kraju na niu i w grach . Jest czciej spotykana we wschodniej czci polski . Ronie w cienistych, wilgotnych lasach liciastych, w zarolach - na glebie pulchnej, yznej, z dodatkiem wapna . Do celw leczniczych miodunka jest uywana przynajmniej od redniowiecza. Pisze o niej Paracellus . Powszechnie bya stosowana w chorobach puc, zwaszcza w grulicy . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Do celw leczniczych zbieramy kwitnce ziele miodunki wraz z limi odziomkowymi w peni kwitnienia . najlepiej w kwietniu i suszymy w suszarni naturalnej lub podgrzewanej do temperatury 35` C . Surowce lecznicze Uywamy suszonego ziela miodunki . Miodunka ma smak cigajcy. Podstawowe substancje lecznicze Ziele miodunki zawiera duo rozpuszczalnej krzemionki, a take garbniki, alantoin, saponiny, flawonoidy, zwizki luzowe, kwasy organiczne i sole mineralne . 3 361 362 Dziatanie Miodunka wykazuje ochronne i regenerujace dziaanie, zwaszcza na bony luzowe drg oddechowych, ale take na bony luzowe w caym organizmie . W pucach przyspiesza bliznowacenie uszkodzonej tkanki pucnej oraz zwapnienie ognisk gruliczych . Krzemionka i alantoina dziaaj przeciwzapalnie i nastpuje zwikszenie odpornoci pcherzykw pucnych na dziaanie szkodliwych substancji lotnych i pyw znajdujcych si w powietrzu . Saponiny i luzy dziaaj wykrztunie, pobudzaj ruch nabonka rzskowego. Uatwiaj upynnienie i usunicie luzu zalegajcego w grnych drogach oddechowych. Garbniki dziaaj przeciwzapalnie w obrbie jamy ustnej i garda, a take bakteriobjczo i zwaj nadmiernie rozszerzone naczynia wosowate . Stosowanie Miodunka jest stosowana w chorobach puc, w grulicy, w zapaleniu puc, w astmie, w krwiopluciu, w grypie i w innych formach przezibiania, w nieytach garda i oskrzeli, w suchym kaszlu z utrudnionym odkrztuszaniem, w chrypce . Jest skutecznym lekiem regenerujacym bony luzowe puc po uszkodzeniu tkanki pucnej przez pyy wgla, cementu, azbestu, opary kwasw, gazy, spaliny . dymy, produkty naftowe. Stosuje si j w czasie leczenia mocnymi lekami uszkadzajcymi bony luzowe odka, puc i drg moczowych, a wic przy leczeniu duymi dawkami PAS, salicylanw i antybiotykw . Stosujemy rwnie miodunk w biegunce . w czerwonce i w hemoroidach . Przeciwwskazania W dawkach leczniczych nie stwierdzono niekorzystnego dziaania . Przedawkowanie moe powodowa zaparcia i zwikszone wydalanie

moczu . Postpowanie praktyczne ODWAR Z ZIELA MIODUNKI Przygotowanie leku . Do 4 yek ziela wla 3 szklanki wody, zagotowa powoli do wrzenia i gotowa przez 10 minut na bardzo sabym ogniu. Wla zioa do termosu . Odstawi na 5 minut . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia odcedzajc porcj z termosu . kilkakrotnie midzy posikami i przed snem . Stosowa jako lek regenerujcy bony luzowe w ukadzie oddechowym, ale rwnie w przypadku krwawienia z drg oddechowych, z drg pokarmowych i w krwiomoczu. ZIOA HAMUJCE KRWAWIENIA Z MIODUNKA Przygotowanie mieszanki zi. Miodunka, ziele 1008 Krwawnik, ziele 1008 Pokrzywa, li 1008 Przygotowanie leku . Do 4 yek zi wla 2 szklanki wody, zagotowa powoli do wrzenia i odstawi do nacignicia na 15 minut . Stosowanie . Poow wieo przygotowanych zi wypi rano, na czczo, a pozostao - po podgrzaniu - po niadaniu . Przed kolacj do porannych fusw wla 2 szklanki wody, gotowa przez 15 minut, wypi poow przed kolacj, poow przed snem . Stosuje si w przypadkach krwawienia z drg oddechowych, z ukadu pokarmowego, zwaszcza z jelit i w krwawicych hemoroidach, a take w krwiomoczu . Po skoczeniu porcji zi zmieni mieszank . Porost islandzki (tarczownica), plecha 50 g Przygotowanie leku . Do 4 yek zi wla 3 szklanki wody, zagotowa powoli pod przykryciem, gotowa przez 15 minut . Odstawi do nacignicia na 5 minut . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia odcedzajc za kadym razem porcj. Stosujemy w grulicy w czasie leczenia lekami chemicznymi i w czasie rekonwalescencji . Po skoczeniu porcji zi zmieni mieszank . iI 363 ZIOA PUCNE Z MIODUNK Przygotowanie mieszanki zi . Miodunka, ziele 1008 Babka szerokolistna, li 508 Rdest ptasi, ziele 508 Skrzyp, ziele 508 361 Wygld roliny Mniszek jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Rolina wytwarza pionowy, walcowaty, gruby, misisty korze palowy, wewntrz biay z zewntrz brunatny, z ktrego wczesn wiosn wyrasta rozeta odziomkowych lici, a pniej kilka pdw kwiatowych . Licie

s do due, byszczce, w zarysie lancetowate . lub podunie lancetowate mniej lub bardziej gboko wcinane, o bardzo charakterystycznym ksztacie . Brzegi licia przypominaj zby lwa i ta cecha roliny uwidoczniona jest w nazwach niemieckiej i angielskiej : dandelion" znaczy po angielsku .,lwi zb" . Licie ukazuj si bardzo wczesn wiosn i wraz z limi pokrzywy, krwawnika, stokrotki i gwiazdnicy s uywane do oczyszczajcej kuracji wiosennej . Nieco pniej wrd rozety lici ukazuj si odygi kwiatowe do 30 cm wysokie, okrge, puste w rodku, ktre po przeamaniu wydzielaj biay, mleczny, bardzo gorzki sok stosowany do likwidowania kurzajek. Na kocu odyg znajduj si koszyczki tych kwiatw o rednicy do S cm . Mniszek jest rolin znan, gdy wszdzie wiosn zakwitaj dywany tych kwiatw, ktre po przekwitniciu tworz biae puchowe kule owocw z piropuszami . Wystarczy lekki wiatr lub dmuchnicie a pozostaje ysa gwka otoczona wianuszkiem zeschnitych listkw, niczym miniaturka ogolonej gowy mnicha . Std pochodzi polska nazwa roliny - mniszek . Inne nazwy roliny to mska stao lub dmuchawiec . Mniszek kwitnie w maju. jest rolin miododajn . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Mniszek pochodzi z umiarkowanej strefy Europy skd rozprzestrzeni si czciowo w Azji, pniej w Ameryce Pnocnej MNISZEK POSPOLITY Taraxacum officinale Web i w niektrych krajach pkuli poudniowej i obecnie mona go spotka w stref ie klimatu umiarkowanego caego wiata . W Polsce mniszek jest jedn z najpospolitszych rolin k, pastwisk, miedz . przydroy, zaroli, ugorw i miejskich trawnikw . Mniszek naley do rolin mniej popularnych w staroytnoci, chocia najprawdopodobniej do niego odnosz si niektre wzmianki Tcofrasta, Dioskuridesa i Pliniusza . Na pewno znaj go ju arabscy lekarze wczesnego redniowiecza. Figuruje w XIII - wiecznej lskiej ksidze zielarskiej . Stosowa go polski botanik i doktor medycyny Syreniusz (1541-1611) . Angielski zielarz i lekarz John Gerard (1591) pisze o nim ..zimny, wysuszajcy i oczyszczajcy zarazem, a wszystko dziki goryczy, ktr w sobie zawiera" . Od XVI wieku mniszek jest w Polsce powszechnie znan i stosowan rolin lecznicz . W medycynie ludowej by stosowany w niedomaganiach odka i wtroby, jako rodek na wymioty, w puchlinie, w lepocie, w ry, w przypadku wcieklizny, w blach zbw i uszu, na piegi i do likwidowania kurzajek . Mniszek nie ronie na wybiegach dla wi, gdy zwierzta te zjadaj go natychmiast : ryj, szukaj i zjadaj uwaajc mniszek za najwikszy przysmak . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Surowiec do celw leczniczych jest uzyskiwany ze stanu naturalnego. W ogrodzie mniszek wpywa bardzo korzystnie na wikszo

rolin uprawnych . Wydziela etylen, ktry przyspiesza kwitnienie i owocowanie, wydobywa skadniki pokarmowe z gbszych warstw gleby, przyciga ddownice, ktre spulchniaj gleb . Surowce lecznicze Najczciej uywamy suszony korze mniszka, ale rwnie wiee mode licie, wiey sok, wiey korze, suszone ziele, wiee kwiaty, suszone kwiaty i nalewk . Mniszek ma smak gorzki i sodki . charakter zimny. 365 366 Podstawowe substancje lecznicze Licie i kwiaty zawieraj gorzkie glikozydy, flawonoidy, ksantofile, karotenoidy, terpenoidy, cholin, witaminy A . B . C, D, sole mineralne bogate w potas, elazo, magnez, siark i krzem . Korzenie mniszka zawieraj gorzkie glikozydy, taniny, ywice, kauczuk, inolin, trjterpeny, sterole, flobafeny, olejek eteryczny, cholin, asparagin, fruktoz i kwasy organiczne . Przypuszczalnie korze i ziele mniszka zawiera stymulatory biogenne, podobne do tych . ktre s w aloesie . Dzialanie Przede wszystkim mniszek dziaa oczyszczajaco, odtruwajaco i wzmacniajaco na organizm . Stymuluje funkcje wydzielnicze i wzmacnia wtrob, zwiksza ilo ci i kurczliwo drg ciowych, zwaszcza pcherzyka ciowego, przeciwdziaa zastojom ci i uatwia jej przepyw do dwunastnicy, dziaa korzystnie na czynnoci wydzielnicze trzustki, pobudza wydzielanie soku odkowego, dziaa rozkurczowe, a wic normalizuje cay proces trawienia . Ponadto dziaa moczopdnie i wie szkodliwe metabolity powstajce w organizmie czowieka, dziaa przeciwcukrzycowi i przeciwreumatycznie . Poprawia przemian materii . Stwierdzono rwnie, e mniszek dziaa immunoregulujaco, zwiksza odporno organizmu, wywiera korzystny wpyw na czynnoci fagocytarne biaych ciaek krwi i najprawdopodobniej pobudza wytwarzanie interferonu a wic dziaa przeciwwirusowe . Zewnetrznie wycigi z mniszka i wiee ziele oraz sok dziaaj regenerujce na skr, przyspieszaj bliznowacenie i gojenie si uszkodzonejskry. Stosowanie Przede wszystkim mniszek jest stosowany w chorobach watroby - w uszkodzeniu, w dysfunkcji, w zmnicjszonym wytwarzaniu ci, w przypadku taczki i w okresie rckonwalcscencji po wirusowym zapaleniu wtroby, po zabiegach operacyjnych na drogach ciowych, w zastoju ci w pcherzyku ciowym, w kamicy ciowej, a take w osabieniu odka . Mniszek stosuje si w chorobach ukadu moczowego, w upoledzeniu czynnoci kbuszkw nerkowych, w zmniejszonej iloci moczu, w obrzkach spowodowanych upoledzeniem krenia i niedomaganiem nerek, w reumatyzmie i w dnie (podagrze) . Przetwory z mniszka stosujemy w zej przemianie materii, w chronicznych stanach zatrucia organizmu, w miadycy, w otyoci, w chorobach skrnych, w trdziku, w egzemie, w czyrakach

i w ropniach, w oglnym osabieniu organizmu, w zwikszonej podatnoci na choroby infekcyjne i wirusowe, a take w cukrzycy i chorobach ledziony. Ponadto licie mniszka stosuje si w chorobach serca i jako lek wzmacniajcy naczynia krwionone w krwawieniach wewntrznych . Kwiaty mniszka stosujemy w przewlekych, uporczywych nieytach jamy ustnej, garda i oskrzeli z uporczywym kaszlem, blem i obrzkami, a take w chorobach kobiecych, w niedomodze jajnikw, w zapaleniu przydatkw, w krwawieniach macicznych i w zaburzeniach miesiczkowania . Przeciwwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania . Postpowanie praktyczne WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJACA Z MNISZKA Wczesn wiosn przez dwa tygodnie, codziennie, przed bardzo lekk i wczesn kolacj zjada 3 yki wieego mniszka . Zjadamy cae, najlepiej mode roliny, wykopane, umyte i pokrojone korzenie i licie. Mona doda sok z cytryny i olej toczony na zimno . Mona doda troch marchwi, kapusty kiszonej lub wieej, lub innych rozdrobnionych warzyw i tak surwk spoy jako jedyn potraw na kolacj . Stosujemy we wszystkich chorobach wymienionych powyej, a szczeglnie w zogach spowodowanych dysfunkcj wtroby . w miniakach macicy, w guzach piersi, w tuszczakach, w miady367 368 cy, w cukrzycy, w kamicy ciowej, w rekonwalescencji po wyciciu guzw nowotworowych, a take jest to kuracja wzmacniajca odporno organizmu . SOK Z MNISZKA Przygotowanie leku. Cae, oczyszczone i umyte roliny mniszka . korzenie wraz z limi, przepuszczamy przez sokowirwk . W tym przypadku roliny mog by starsze i mona je zbiera przez cay okres wegetacyjny, chocia najlepsze s tu przed zakwitniciem . Sok utrwalamy dodajc na 4 czci soku 1 cz spirytusu. Stosowanie . Przeprowadzamy dwutygodniow kuracj sokiem, rano na czczo . Dziennie pijemy 40-60 ml soku w jednej dawce wieczorem lub lepiej w dwu wieczorem przed snem i rano na czczo . Stosujemy we wszystkich chorobach wymienionych powyej, a szczeglnie jako lek wzmacniajcy odporno organizmu, oczyszczajcy i odtruwajcy. SYROP Z KWIATW MNISZKA Przygotowanie leku. Ze wieo zerwanych koszyczkw mniszka wyskuba te patki i ugniata w soiczku . Na 3 czci kwiatw doda 1 cz miodu i na wierzch wla 1 cz spirytusu . Ugnie tak, aby roliny puciy sok i aby wydoby pcherzyki powietrza . Pozostawi na co najmniej 3 dni . Stosowanie . Spoywa bardzo wolnoprzed snem i przed pierwszym posikiem, po 1 yeczce leku, przez dwa tygodnie . Jest to lek

wzmacniajcy odporno organizmu, szczeglnie polecany w chorobach drg oddechowych wymienionych powyej . WINO Z KWIATW MNISZKA Przygotowanie leku Najpierw naley nastawi drode winne, a gdy ju s pobudzone nastawiamy wino . Do butli naley wsypa okoo 1 kg koszyczkw mniszka, wla chodny syrop przygotowany z 1 kg~ukru i 5 litrw wody i doda sok z 2 cytryn . Doda take 10 dkg umytych wrztkiem rodzynek, postawi w ciemnym i ciepym miejscu i zaoy rurk fermentacyjn . Gdy wino przefermentuje (co trwa okoo miesica), odcedzamy pyn, dodajemy p kilograma miodu, ktry naley dokadnie wymiesza i odstawiamy, aby dofermentowao . Wino zlewamy znad osadu kilkakrotnie . Powinno by cakiem klarowne i wwczas rozlewamy do butelek . Stosowanie . Pi dwa razy dziennie przed obiadem i przed kolacj may kieliszek wina w dolegliwociach trawiennych oraz w chorobach kobiecych. w niedoczynnoci jajnikw, w zapaleniu przydatkw, w zaburzeniach miesiczkowania rwnie z nadmiernym krwawieniem. MORELA ZWYCZAJNA Armeniaca vulyaris L . Morela jest drzewem owocowym i naley do rodziny Rowatych . W stanie naturalnym wystpuje w Azji rodkowej, w Himalajach znaleziono j na wysokoci 9000 m n .p.m. W Chinach uprawiano morele 2000 lat p .n .e. Arabowie rozprzestrzenili morele w rejonie Morza rdziemnego . Obecnie morela jest uprawiana w klimacie subtropikalnym i umiarkowanym na wszystkich kontynentach . Waciwoci lecznicze maj owoce moreli . zwaszcza suszone, ktre w zwizku z zawartoci prowitaminy A i elaza dziaaj krwiotwrczo oraz regenerujce. chroni organizm przed procesami degeneracyjnymi . Nasiona moreli dziaaj przeciwnowotworowe . Naley spoywa regularnie po kilka nasion dziennie . MORSZTYN P~CHERZYKOWATY Fucus vesiculosus L . Morsztyn jest glonem i naley do rodziny Morsztynowatych . Spotka go mona w wodach Batyku i w Atlantyku . W przeszoci by rolin bardzo pospolit i od niepamitnych czasw stanowi pokarm pnocnych ludw nadmorskich . Jeszcze w latach szedziesitych by rolin pospolit, obficie wyrzucan przez morskie falc na pla. Pniej, w czasach ogromnego skaenia Batyku trudno go byo spotka. Obecnie w latach dziewidziesitych jest nieco lepiej i znowu plechy morsztynu bywaj wyrzucane na polsk pla . 369 370 Morsztyn dziaa rozwalniajco, poprawia przemian materii, reguluje gospodark jodem, dziaa oczyszczajce na cay organizm, usuwa toksyny wszelkiego rodzaju, zarwno pochodzce z wadliwej przemiany materii, jak i te z nienaturalnego rodowiska czowieka i z poywienia, wypukuje metale cikie z organizmu, rwnici ow, nie usuwa jedynie rtci . Stosujemy go w niedoczynnoci

i w nadczynnoci tarczycy, w zej przemianie materii, w zatruciach organizmu, w miadycy, w zwapnieniach, w zaparciach i w kuracjach odchudzajcych . MORWA CZARNA I BIAA Morus niyra L.. MM alba L. Morwa jest drzewem owocowym i naley do rodziny Morwowatych . Dziko rosnce morwy wystpuj w Chinach i w Korei . Od tysicy lat morwa towarzyszy czowiekowi . Licie morwy stanowi pokarm dla jedwabnikw i tam gdzie jc hodowano i produkowano tkaniny jedwabne, tam rosy drzewa morwowe . Kora morwy suy do produkcji papieru, powrozw i do otrzymywania barwnikw do farbowania weny. Od dawna te stosowano morw jako lekarstwo . zwaszcza w tradycyjnej medycynie chiskiej . Pisa o niej Galen . W XVI wieku stosowano owoce morwy czarnej w stanach zapalnych i do tamowania krwawienia, kor na ble zbw a licie jako antidotum na ukszenia ww i przy zatruciach tojadem . W lecznictwie stosujemy owoce wiee i suszone, licie, pocite gazki i kor korzenia. Owoce i licie maj smak sodki i charakter zimny. a gazki maj smak gorzki i charakter obojtny. Owoce maj dziaanie wzmacniajce i przeczyszczajce . W Chinach owoce morwy biaej s stosowane do wzmacniania substancji c iaa . do wzmocnienia krwi i jako rodek sabo przeczyszczajcy w przypadku zapar . W tradycji europejskiej owoce morwy czarnej s uwaane za lek wzmacniajcy i stosowane w przypadku osabienia . Pynem z rozgniecionych owocw puczemy jam ustn w przypadku owrzodzenia i gardo w przypadku blu . Licie morwy dziaaj wykrztunie, napotnie i moczopdnie, stosuje si je w przezibieniach poczonych z gorczk, dreszczami, blem garda i gowy oraz z kaszlem, a take do ochodzenia krwi i wtroby w nadmiarze gorca objawiajcego si rozdranieniem oraz blem i zaczerwienieniem oczu. Licie morwy czarnej s stosowane jako Iek wzmagajcy wytwarzanie insuliny w cukrzycy . Na Jawie napar z modych lici jest polecany matkom karmicym . Gazki morwy biaej dziaaj przeciwblowo, przeciwreumatycznic, obniaj cinienie krwi i s stosowane w blach reumatycznych grnej czci ciaa . Kora korzenia morwy biaej dziaa scdatywnic, moczopdnie, wykrztunie, obnia cinienie krwi i jest stosowana w nadmiarze gorcego luzu w organizmie, objawiajcego si gst, kleist, t flegm, w astmie oraz jako rodek uspokajajcy, kojcy i moczopdny stosowany w obrzkach . MUSZKATOOWIEC WONNY Myristica frayrans Houttryn Muszkatoowiec jest dwupiennym drzewem i naley do rodziny Muszkatoowcowatych . Ojczyzn muszkatoowca s wyspy Moluki. Obecnie jest uprawiany na wyspach Banda i Ambiona oraz na Jawie, na Borneo i na Sumatrze . Uprawiany w innych tropikalnych krajach daje surowiec gorszej jakoci . W redniowieczu by bardzo ceniony i bardzo drogi, cieszy si opini panaceum i by stosowany jako rodek wzmacniajcy.

Muszkatoowiec do Europy zosta przywieziony po raz pierwszy z wysp Banda w roku 1512 przez eglarzy portugalskich . W medycynie chiskiej jest uywany od VII wieku na dolegliwoci odkowe. Gaka muszkatoowa i kwiat muszkatoowy s uywane w kuchni do przyprawiania pasztetw, wdlin, misa, may, sera, foundc, sosw, ragout, zup ze mietan oraz zup zc straczkowymi, kapusty, brukselki, kalafiorw i szpinaku oraz do ciasta witecznego . Gaka uywana jest rwnie do produkcji likierw i w przemyle perfumeryjnym . 371 372 W lecznictwie uywana jest gaka muszkatoowa w postaci odwaru, proszku oraz olejek . Gaka ma smak sabo gorzko-sodki i wyranie ostry oraz charakter ciepy. Wykazuje dziaanie pobudzajce trawienie, poprawiajce apetyt, zapobiegajce wymiotom, rozkurczowe, wiatropdne i przeciwzapalne . Gak muszkatoow stosujemy jako rodek trawienny w niestrawnoci, w zaleganiu pokarmu, w zimnym odku, w nudnociach, w wymiotach, w biegunkach, zwaszcza porannych, chronicznych . zwizanych z zatruciem pokarmowym, w chorobie Crohna, w chronicznej kolce jelitowej . Olejek jest stosowany w podobnych dolegliwociach trawiennych oraz na bolce zby, a take do masau w blach mini zwizanych z przemczeniem lub w blach reumatycznych i do masowania brzucha przed porodem . Gaka muszkatoowa jest bardzo mocnym lekiem i nie mona przekracza dawki 7 g na porcj, gdy mona spowodowa halucynacje, konwulsje i palpitacje . MYDLNICA LEKARSKA Saponaria officinalis L . Mydlnica jest bylin i naley do rodziny Godzikowatych . Wystpuje pospolicie w Europie rodkowej i poudniowej oraz w umiarkowanej stref ic Azji . W Polsce jest rolin pospolit na caym niu . Lubi ziemi pulchn i podmok. Jest uprawiana jako rolina lecznicza. Mydlnica jest doskonaym naturalnym detergentem . Uywamy wodnych wycigw do prania i do odplamiania delikatnych tkanin oraz do mycia wosw . Jest uywana w cukiernictwie do wyrobu chawy i w przemyle do odtuszczania weny oraz do wytwarzania pynw pianowych do ganic . W lecznictwie uywany jest korze mydlnicy . Wycigi z mydlnicy drani bony luzowe jamy ustnej, garda, oskrzeli i przewodu pokarmowego, dziaaj wykrztunie, rozrzedzaj i spczniaj luz zalegajcy w drogach oddechowych, nieznacznie pobudzaj czynnoci wydzielnicze, odka, jelit, trzustki i wtroby, emulguj tuszcze i uatwiaj ich trawienie i wchanianie, dziaaj przeciwblowo i przeciwobrzkowe, dziaaj korzystnie na ciany naczy krwiononych i limfatycznych, wzmagaj wydzielanie moczu i potu, wi toksyny i szkodliwe produkty przemiany materii i usuwaj je z organizmu, goj rany . Mydlnica najczciej jest stosowana

w przewlekych nieytach drg oddechowych, zwaszcza ze skp i such wydzielin, w suchym mczcym kaszlu, w chrypce. w astmie, a take w zaburzeniach przemiany materii w chorobach reumatycznych, w skazie moczanowej, w zatrzymaniu moczu, w kamicy moczowej, w kamicy ciowej, w chorobach skry . w trdziku, w opryszczce, w egzemie i w liszajach . Zewnctrznie mydlnic stosujemy w chorobach owosionej skry gowy, w upieu, w wypadaniu wosw, w ojotoku, w trdziku, w egzemach i w opryszczce . Mydlnica jest silnym lekiem i due dawki mog spowodowa nudnoci, wymioty i biegunk . Nie stosuje si mydlnicy w ostrych nieytach przewodu pokarmowego, w krwawieniach z przewodu pokarmowego i bezporednio po operacjach . MYDOKA WACIWA (KWILIA) Qaillaja saponaria Mol Mydoka jest wiecznie zielonym drzewem i naley do rodziny Rowatych. Pochodzi z Chile, z Peru i z Boliwii . Obecnie jest uprawiana w Kalifornii i w Europie poudniowej . Kora zawiera duo saponin i jest uywana do wyrobu rodkw piorcych (patki panamskie), rnego rodzaju kosmetykw (do wosw, do czyszczenia zbw) i pynw musujcych . W lecznictwie uywana jest kora mydoki . Wykazuje dziaanie wykrztune i jest stosowana w nieytach drg oddechowych . Kiedy bya uywana do leczenia skry w przypadku egzemy i przy wydzielaniu potu o niemiym zapachu . 373 374 NAGIETEK LEKARSKI Calendula officinalis L. Wygld roliny Nagietek jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Zoonych. Jest to bardzo popularna rolina ozdobna . odyga jest wzniesiona, rozgaziona, gsto ulistniona, osiga wysoko do 70 cm, przy czym nowsze odmiany s nisze, bardziej zwarte, z wikszymi, penymi kwiatami . Licie s caobrzegie, dolne due, ogonkowe odwrotnie jajowate lub opatkowate, natomiast grne licie s mae, siedzce, lancetowate. Caa rolina pokryta jest delikatnymi woskami i gruczokami wydzielniczymi, ktre sprawiaj, e rolina w dotyku jest lekko lepka i wydziela charakterystyczny zapach . Kwiatostany w postaci koszyczkw znajduj si na szczytach rozgazie . W zalenoci od odmiany koszyczki rni si wielkoci . wypenieniem i barw, ktra moe by od jasnotej do ciemnopomaraczowej. Do celw leczniczych najlepsze s odmiany ciemnopomaraczowe, pene . Owocem s kolczaste nieupki nieregularnego ksztatu. Nagietek kwitnie od czerwca do mrozw . Kwiaty nagietka mog suy jako barometr do przepowiadania pogody. Jeeli przed godzin 9 rano patki nagietka s rozchylone i uoone rwnolegle do

ziemi, to oznacza, e w tym dniu nie spadnie deszcz . Wystpowanie. pochodzenie i historia roliny Nagietek jest typowym przedstawicielem flory rdziemnomorskiej . W stanic naturalnym wystpuje od Wysp Kanaryjskich, przez Bakany po Iran. Zosta zawleczony do Australii i do Japonii . Od XII wieku zadomowiony jest w caej Europie i uprawiany jako rolina ozdobna i lecznicza . Czsto wystpuje jako rolina zdziczaa, samowysiewajca si w sadach, w ogrodach i w winnicach, sigajc do wysokoci 1500 m n .p.m. Dwunastowieczny herbarz zaleca po prostu spogldanie na t rolin dla poprawienia wzroku, oczyszczenia gowy i przywrcenia pogody ducha . W XVI wieku w Anglii zalecano nagietek jako lek na .,morowe powietrze" i na wzmocnienie serca . W polskiej medycynie ludowe) nagietek stosowano w taczce, w chorobach wtroby . w zimnicy. jako rodek przeciwblowy w blach gowy, zbw i na piegi . Stosowano rwnie w weterynarii do leczenia krw. Jest czstym skadnikiem lekw homeopatycznych . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Nagietek rozmnaamy z nasion, ktre siejemy wprost do gruntu, wczesn wiosn, w rzdy co 30 cm . Zbyt gsto rosnce siewki naley przerwa . Jest rolin bardzo atw w uprawie, mao wymagajc, udaje si nawet na glebach bardzo sabych, przy czym na glebach yznych mona zebra wikszy plon . W nastpnych latach nagietek rozsiewa si sam, a w agodne zimy nie wymarza tylko kwitnie juk wczesn wiosn . Dobrze jest cay czas robi selekcj negatywn, czyli usuwa egzemplarze rolin z tymi i z niewypenionymi koszyczkami . W celach leczniczych zbieramy koszyczki lub tylko zewntrzne kwiaty jzyczkowe . Po zebraniu wikszoci kwiatw mona dugie pdy przyci, a wwczas nagietek zakwitnie powtrnie, obf icie . Surowce lecznicze Na)czciej uywamy suszone koszyczki nagietka . ale rwnie suszone patki, wiee koszyczki, wiee patki . olejek, ekstrakt olejowy i nalewk . Podstawowe substancje lecznicze Nagietek zawiera saponiny trjterpenowe, karotenoidy, flawonoidy, luz, gorycze, ywice, fitosterole, poliacetyleny. trjterpeny, olejek eteryczny, kwasy organiczne i sole mineralne z du iloci manganu. 375 376 Dziaianie Nagietek wykazuje dziaanie regencrujace, gojace, przeciwzapalne, bakteriobjcze i grzybobjcze dziki terpenom i karotenoidom . Karoteny jako prowitamina A wykazuj wszystkie jej waciwoci. Powoduj korzystne dziaanie na skr, prawidowe odnawianie si nabonka, przyspieszenie ziarninowania, bliznowacenie wszelkich uszkodze skry, nawet skrnych zmian nowotworowych . Maj dziaanie lecznicze i kosmetyczne, gdy poprawiaj wygld skry, powoduj ustpowanie nadmiernego uszczenia si naskrka,

poprawiaj elastyczno skry. Reguluj i wzmagaj resorpcyjne waciwoci skry, dziaaj ochronnie przed szkodliwymi czynnikami rodowiska zewntrznego . To korzystne dziaanie obejmuje nie tylko skr, ale rwnie bony luzowe jamy ustnej, garda, nosa, oczu, pochwy i odbytu, a take po podaniu doustnym nagietek dziaa korzystnie na bony luzowe przewodu pokarmowego . przeyku, odka i jelit . Na bony luzowe przewodu pokarmowego nagietek dziaa ochronnie, cigajce, przeciwbiegunkowo, przeciwzapalnie, przeciwrzodowo i w pewnym stopniu zapobiegawczo, przeciwnowotworowe . Zapobiega rakowaceniu czynnych wrzodw odka i jelit oraz blizn powstaych po zabiegach operacyjnych . Nagietek dziaa rwnie immunostymulujaco, zwiksza odporno organizmu, wzmaga aktywno ukadu rdbonkowo-siateczkowatego, co czyni organizm zdolnym do przeciwstawienia si inwazji mikroorganizmw chorobotwrczych i do skutecznej obrony przed zakaeniem. Dziaa antyseptycznie i grzybobjcze . Stwierdzono rwnie korzystne dziaanie na watrobe . Nagietek pobudza czynno wtroby, dziaa ciopdnie. Dziaa rwnie korzystnie na wzrok . Stwierdzono rwnie bardzo korzystne dziaanie w problemach menstruacyjnych . Nagietek pobudza miesiczkowanie, uatwia pojawienie si miesiczki, dziaa rwnie rozkurczowe i przeciwblowo, zwaszcza w przypadkach gdy problemom miesiczkowym towarzyszy anemia i depresja . Dziaa rwnie moczopdnie i napotnie, dziki czemu dziaa oczyszczajce na organizm, usuwa zbdne produkty przemiany materii . Nagietek dziaa wszechstronnie i jest niezwykle wartociowym lekiem zioowym. Zawiera bardzo rnorodne czynne substancje leczce, a wykryte w nim saponiny trjterpenowe s zblione do wykrytych w korzeniu e-szenia, aralii mandurskiej i eleutcrokoka znanych i sawnych rolin leczniczych Dalekiego Wschodu . Stosowanie Poniewa podstawowe substancje lecznicze nie rozpuszczaj si w wodzie, skuteczniejsze s alkoholowe nalewki i ekstrakty olejowe, zwaszcza gdy podajemy zewntrznie na skr i na bony luzowe. Nagietek stosujemy zewntrznie w rnych uszkodzeniach skry, w przypadkach kontuzji, na rany, stuczenia, otarcia naskrka, na wysypki skrne i egzemy, na wrzody, ylaki, owrzodzenia ylakowate, ylaki odbytu, na oparzenia i odmroenia, w owrzodzeniach jamy ustnej i dzise, na bolce brodawki sutkowe w okresie karmienia piersi. Stosujemy rwnie na rany pooperacyjne, rwnie w przypadkach wczesnych stanw nowotworowych . Zewntrznie stosujemy rwnie do irygacji w zakaeniu pochwy . w rzsistkowicy, w grzybicy, w przypadku naderki, rwnie cznie z lekami chemicznymi, aby wykorzysta regenerujce dziaanie nagietka na bony luzowe . Wewntrznie stosujemy nagietek w chorobach ukadu pokarmowego, w nieytach odka, jelit, zwaszcza w przypadku wrzodw odka i jelit opornych na leczenie innymi lekami, a take we wrzodziejcym zapaleniu jelita grubego . Nagietek stosujemy

w chorobach wtroby, w stanach zapalnych drg ciowych . w niedomodze, w upoledzeniu czynnoci po przebytym wirusowym zapaleniu wtroby i w uszkodzeniu przez trujce zwizki, na przykad po zatruciu grzybami . Wraz z innymi lekami stosuje si nagietek w nieoperacyjnych postaciach raka odka, w stanach przednowotworowych w ukadzie pokarmowym, objawiajcych si dugo utrzymujcymi si stanami zapalnymi bon luzowych i nawracajcymi owrzodzeniami z krwawieniami. Nagietek jest stosowany w zaburzeniach miesiczkowania, w braku miesiczki, w skpym miesiczkowaniu, ale rwnie w krwawieniach macicznych, a take w zapaleniach przydatkw . Jest ti 4 2 ma377 378 skuteczny w dolegliwociach miesiczkowych, w blach i zawrotach gowy, w osabieniu, rwnie w okresie klimakterium . Wraz z innymi zioami stosuje si nagietek w spadku odpornoci, w podatnoci na zakaenia wirusowe i bakteryjne, a take w chorobach serca . Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania niekorzystnego . Postpowanie praktyczne NAPAR Z KWIATW NAGIETKA Przygotowanie leku . Do termosu wsypa 2 yki suszonych kwiatw nagietka i wla jedn szklank wrzcej wody, zakrci, odstawi na 15 min. Stosowanie . Wypi poow leku na czczo przed niadaniem i poow po niadaniu . Przed kolacj przygotowa nastpn tak sam porcj i wypi poow przed kolacj i poow przed snem . Stosujemy w wyej opisanych chorobach kobiecych, w dolegliwociach menstruacyjnych i w okresie klimakterium oraz w chorobach przewodu pokarmowego, w dolegliwociach wtroby i w stanach zapalnych przewodu pokarmowego . Napar stosujemy rwnie zewntrznie, szczeglnie do irygacji pochwy i do wleww doodbytniczych. W tych przypadkach korzystnie jest doda ekstrakt olejowy z nagietka lub nalewk z nagietka . NALEWKA NACIETKOWA Przygotowanie leku . Plitrowy soik wypeni wieo zerwanymi koszyczkami nagietka pomaraczowego, wla 100 ml spirytusu i uzupeni wod. Postawi w ciepym i ciemnym miejscu na dwa tygodnie. czsto wstrzsa, przecedzi, rozla do ciemnych butelek i postawi w chodnym miejscu . Stosowanie . Pi po 1 yeczce z niewielk iloci wody, 3-9 razy dziennie przed posikami i przed snem . Stosowa we wszystkich chorobach wymienionych w punkcie sidmym, rwnie zewntrznie. Mona nalewk dodawa do zi, ktrymi si leczymy. EKSTRAKT OLEJOWY Z NAGIETKA Przygotowanie leku . Ze wieo zerwanych koszyczkw nagietka

wyskuba pomaraczowe patki, wsypa do maego naczynia, zala dobrym olejem rolinnym i umieci w kpieli wodnej lub na parze mniej wicej na 1 godzin . Bardzo uwaa aby olej zbytnio si nie rozgrza, w adnym wypadku nie moe si zagotowa . Cao zakrcamy i odstawiamy na kilka dni w chodne miejsce . po czym ponownie podgrzewamy tak jak uprzednio . Odcedzamy patki od oleju, olej przelewamy do maych soiczkw, przetrzymujemy w chodnym i ciemnym miejscu . Stosowanie. Z odcedzonych patkw mona zrobi okad na zmiany skrne opisane w punkcie sidmym . Zmiany te smarujemy olejem nagietkowym . Szczeglnie jest skuteczny w przypadkach trudno leczcych si przewlekych schorze skry u cukrzykw, na hemoroidy, na pkajce naczyka krwionone, na bolce brodawki sutkowe w okresie karmienia piersi i w przypadku grzybicy skry . OCET NAGIETKOWY Przygotowanie leku . Plitrowy soik wypeni do poowy wieo kwitncym, pokrojonym zielem nagietka, doda 25 ml spirytusu, dopeni octem, wymiesza, zakrci, odstawi na kilka dni czsto wstrzsajc . Stosowanie . Stosowa do smarowania i okadw w przypadku kontuzji, w zapaleniu skry, w widzie, na brodawki i zgrubienia skry. NAPARSTNICA WENIASTA I PURPUROWA Digitalis lanata Ehrhart, Digitalis purpurea L . Naparstnica jest rolin dwuletni, czasem bylin i naley do rodziny Trdownikowatych. W stanie naturalnym wystpuje od Pwyspu Bakaskiego po Morze Kaspijskie. 379 380 W celach leczniczych stosuje si suszone licie naparstnicy wenistej. Nale one do najsilniej dziaajcych lekw rolinnych i dlatego powinny by stosowane po konsultacji z lekarzem. Wykazuj dziaanie nasercowe, zwikszaj kurczliwo i wydolno minia sercowego, a w zwizku z tym usuwaj objawy niewydolnoci krenia, zastj ylny krwi w obrbie jamy brzusznej . duszno, sinice, obrzki, rwnie obrzki puc, skpomocz i zaburzenia ze strony ukadu nerwowego . Podobne dziaanie, ale znacznie sabsze wykazuje naparstnica purpurowa i moe by stosowana w podobnych przypadkach . NARECZNICA patrz PAPRO NASTURCJA WIELKA Tropaedum macus L. Nasturcja jest rolin jednoroczn, naley do rodziny Nasturcjowatych . Pochodzi z Peru i Boliwii, gdzie jest bylin . Jest ona popularn rolin ozdobn . Do Europy przywiz j w roku 1684 Holender Bewering. Niedojrzae nasiona nasturcji marynowane w sabym,

lekko osodzonym occie stanowi namiastk kaparw i s doskona przypraw do tustego misa, ryb i do saatek . W lecznictwie uywamy kwitnce, suszone ziele nasturcji . Wykazuje dziaanie trawienne, ciopdne, pobudza czynnoci odka, uatwia odkrztuszanie flegmy . Stosujemy napar w niestrawnoci ., w kolce wtrobowej i w kamicy ciowej . Wycig spirytusowy zc wieego ziela lub wiey sok stosujemy w bronchicie i w rozedmie puc . W wypadaniu wosw nacieramy skr nalewk z ziela nasturcji i pokrzywy. Dojrzae suszone nasiona zawieraj bardzo siln, ale mao trwa substancj o dziaaniu antybiotycznym ; dziaa ona skutecznie na bakterie chorobotwrcze, zwaszcza w drogach moczowych i oddechowych . Uywamy granulek ze sproszkowanych nasion . Stosujemy w ostrych i chronicznych zapaleniach drg moczowych, w grypie i w zapaleniu puc. NAWO POSPOLLITA Solidago virgo aurea L. Wygld roliny Nawo pospolita jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Rolina pod ziemi wytwarza krtkie pezajce kcze z licznymi korzeniami i dlatego ronie czsto duymi poaciami. W pierwszym roku wyrastaj tylko ryczki lici, a od drugiego roku wyrasta prosta, sztywna odyga, do 1 m wysoka, wewntrz pusta, doem naga, w grze, w obrbie kwiatostanu kdzierzawo owosiona. Licie odziomkowe o blaszce liciowej jajowatej lub eliptycznej, do 15 cm dugiej, tpo zakoczonej, zbiegajcej si w klinowaty oskrzydlony ogonek dugoci do 10 cm, z wierzchu orzsionej, na nerwach od spodu owosionej . Brzegi blaszki s grubo pikowane lub karbowane. Licie odygowe s mae, siedzce, lancetowate, ostro zakoczone. Podsadki s lancetowate, caobrzegie. odyga jest zakoczona koszyczkowymi kwiatostanami zebranymi w wiechy, ktre zajmuj 1/3 dugoci odygi . Koszyczki s na szypukach, odstajce owosionych, z drobnymi listkami podobnymi do listkw okrywy. Kwiaty brzene koszyczka s te jzyczkowe, znacznie dusze od okrywy. Kwiaty rurkowe s z wystajcymi pylnikami i supkiem z rozdwojonym znamieniem . Kwitnie od lipca do wrzenia. Owocem jest nieupka opatrzona puchem kwiatowym . Jest rolin miododajn. wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Nawo pospolita wystpuje w caej Europie . w umiarkowanej stref ie Azji i w Ameryce . W Polsce jest rolin pospolit i spotka j mona nieraz masowo na niu i w grach, przy drogach, w zarolach, na brzegach pl, na zboczach, w widnych lasach iglastych i w borach mieszanych, na zrbach i na wrzosowiskach . Ronie na glebach bielicowych, ubogich. Dawniej z kwiatw nawoci wyrabiano ty barwnik . Nazwy 381 382 ludowe wiadcz o popularnoci nawoci pospolitej . Nazywano j zot dziewic, zot rzg, zotnikiem. gowienk czerwon, polsk

mimoz, woci, prosian woci i uraszem . W polskiej medycynie ludowej ziela nawoci uywano w chorobach drg moczowych . a stosowanie tego leku przejto od niewolnikw tatarskich i tureckich . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Nawo pospolita bya uprawiana w ogrdkach przydomowych jako rolina ozdobna . Ziele nawoci w celach leczniczych uzyskuje si ze stanu naturalnego. Ziclc naley zbiera w pocztkowym okresie kwitnienia . Noem lub sekatorem cinamy grne ulistnione wierzchoki pdw o dugoci 25-30 cm i suszymy, najlepiej powizane w pczki, w suszarni naturalnej, w cieniu i w przewiewie, lub w ogrzewanej w temperaturze do 40 C . Surowce lecznicze Najczciej jest uywane suszone ziele nawoci, ale rwnie wiee ziele i nalewka. Podstawowe substancje lecznicze Ziele nawoci zawiera f lawonoidy w tym rutyno, kwercetyn i kwcrcytryn, garbniki pirokatechinowc, kwasy wielofenolowe, kawowy i chlorogenowy, saponiny, olejek eteryczny, sole mineralne . Dziafanie Aktywniej dziaaj wycigi alkoholowe ni wodne . Flawonoidy i olejki eteryczne dziaaj moczopednie. ponadto rutyna i kwercetyna wchaniaj si w jelicie cienkim i dziaaj uszczelniajaco na ciany wosowatych naczy krwiononych . Przetwory z ziela nawoci dziaaj rwnie w przewodzie pokarmowym. Garbniki dziaaj cigajce i przeciwbakteryjnie, a cznic z saponinami przeciwzapalnie, a wraz z kwasami polif enolowymi wykazuj dziaanie odtruwajce, gdy w przewodzie pokarmowym wi toksyny i inne substancje szkodliwe dla organizmu, i usuwaj je z moczem . Nawo dziaa rwnie rozkurczowe, rozgrzewajce i napotnie . Stosowanie Ziele nawoci najczciej jest stosowane w chorobach ukadu moczowego, przede wszystkim w stanach zapalnych drg moczowych . w zapaleniu kbuszkw nerkowych, w zapaleniu miedniczek nerkowych, w marskoci nerek, w zapaleniu przewodw moczowych, w zapaleniu pcherza moczowego, a take w zatrzymaniu moczu, w bolesnym oddawaniu moczu, w puchlinie wodnej, w chorobie gocowej, w skazie moczanowej, w dnie (podagrze), w kamicy moczowej oraz w nadcinieniu i jako lek oczyszczajcy, odtruwajcy i poprawiajcy przemian materii w chorobach skry . Nawo jest stosowana rwnie w chorobach ukadu pokarmowego, w nieycie odka i jelit, w nieprawidowej fermentacji w przewodzie pokarmowym, w taczce oraz w uszkodzeniach bon luzowych i nadmiernej przepuszczalnoci naczyniek krwiononych w przewodzie pokarmowym, objawiajcych si drobnymi krwawieniami, a take w przezibieniach, w kaszlu, w krwiopluciu, w przewlekych nieytach drg oddechowych i w astmie. Ziele nawoci stosujemy rwnie zewnrtrznie w postaci okadw ze wieego rozgniecionego ziela lub z naparw na rany, szczeglnie

trudno gojce si, na mokre wysypki, na wrzody i na czyraki, do pukania jamy ustnej oraz garda i do irygacji pochwy. Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania niekorzystnego . Postpowanie praktyczne PRZYGOTOWANIE LEKU . Przygotowanie leku . Do termosu wsypa 3 yki ziela nawoci . wla 2 szklanki wrzcej wody i odstawi na 15 minut . "k . mtr Q -_ 383 384 Stosowanie. Wypi lek porcjami w cigu dnia - na czczo, midzy posikami, przed snem, jako lek moczopdny, oczyszczajcy i odtruwajcy. Ten sam napar mona stosowa zewnetrznie do pukania, do okadw i do irygacji pochwy . Przygotowanie leku . Do 4 yek zi wla 3 szklanki wody, zagotowa powoli do wrzenia i wla do termosu, odstawi na 10 minut. Stosowanie . Pi lek odcedzajc za kadym razem porcj leku po posikach i przed snem . Stosowa w kamicy moczowej, w zatrzymaniu moczu i w reumatyzmie . Po skoczeniu przygotowanej porcji zi zmieni mieszank . NAWROT LEKARSKI Litospermum officinale L . Nawrot lekarski jest bylin i naley do rodziny Szorstkolistnych . W Polsce ronie na suchych wzgrzach i w zarolach . Korze nawrotu lekarskiego by kiedy wykorzystywany do otrzymywania czerwonego. niezwykle trwaego barwnika . W lecznictwie uywamy ziela nawrotu . Wykazuje dziaanie przeciwcukrzycowe, antykoncepcyjne, hamuje krwawienia maciczne . Jest ono stosowane w chorobach wieku podeszego, w nadcinieniu, w miadycy, w zwapnieniach i w klimakterium . Nasiona dziaaj moczopdnie i s stosowane w nieytach drg moczowych i w kamicy moczowej. Indianie stosowali nawrot lekarski jako rodek antykoncepcyjny, co zostao potwierdzone naukowo (10-30 g) . ZIOA MOCZOPEDNE Z NAWOCI Przygotowanie mieszanki zi . Nawo pospolita, ziele 1008 Kukurydza, znamiona 508 Skrzyp, ziele 508 Brzoza, li 508 Rdest ptasi, ziele 508 NOSTRZYK TY I WYNIOSY Melilotus officinalis (L.) Lam.. MM altissimus Thuill Nostrzyk jest rolin dwuletni, czasem jednoroczn i naley do

rodziny Motylkowatych . Wystpuje w caej Europie i w Azji rodkowej . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Ronie na miejscach suchych, nasonecznionych, na glebie bogatej w azot i wap . Ziele pachnie piknie miodem i kumaryn, zwaszcza po ususzeniu . Dawniej by uywany do saszetek i kadziono go do szaf z bielizn . W lecznictwie stosuje si kwitnce, suszone ziele nostrzyka . Jest ono luzowate i ma smak gorzki i sony. Nostrzyk dziaa na krew oraz na ciany naczy krwiononych i naczy limfatycznych, zmniejsza krzepliwo krwi, przeciwdziaa zastojom krwi i powstawaniu zakrzepw krwi, pobudza ruchy perystaltyczne cian naczy limfatycznych, zapobiega obrzekom limfatycznym, zmniejsza przepuszczalno cian naczy krwiononych, zwiksza ich odporno na czynniki wewntrzne i na toksyny bakteryjne, ponadto dziaa sabo moczopdnie, przeciwzapalnie, dezynfekcyjnie, rozkurczowe . rozmikczajco, przeciwblowo i nasennie . W mieszankach z innymi zioami stosuje si nostrzyk w zastojach krwi i limfy, w nieytach oskrzeli, w nieytach przewodu pokarmowego, w nerwicy odka, w kolce, w kurczach, w blach przydatkw, w blach reumatycznych . Wewntrznie nie mona stosowa duych dawek nostrzyka, gdy moe spowodowa krwawienia wewntrzne, poraenie mini gadkich, lekkie stany narkotyczne, ble gowy, nudnoci, wymioty . uszkodzenie wtroby i niemoc pciow . Zewnctrznie stosujemy nostrzyk w stanach zapalnych skry . w wybroczynach krwawych po kontuzjach, w ropniach, w czyrakach, we wrzodach w owrzodzeniu ylakowatym, w obrzkach limfatycznych, do przemywania oczu w zapaleniu powiek i spojwek . Jest doskonaym zioem kosmetycznym do zmywania twarzy, gdy regeneruje i odmadza skro . W zapaleniu zatok przynosowych poczonych z silnym blem mona zrobi okad z rozparzonego ziela nostrzyka i kwiatu rumianku . 385 386 i OCZAR WIRGINIJSKI Hamamelis viryiniana L . Oczar wirginijski jest krzewem lub maym drzewkiem i naley do rodziny Oczarowatych . Wystpuje w stanie naturalnym we wschodniej czci Ameryki Pnocnej . W Europie, rwnie w Polsce bywa uprawiany jako rolina ozdobna . W lecznictwie uywane s kora i licie . Ziclc wykazuje dziaanie wzmacniajce, sedatywne, cigajce, hamujce stany zapalne i zwikszajce krzepliwo krwi . Stosujemy w otarciach naskrka, w zapaleniach skry i bon luzowych, w hemoroidach i w ylakach. Indianie stosowali oczar jako lek wzmacniajcy, goryczowy, przeciwkrwotoczny i cigajcy, w biegunkach, w czerwonce i w hemoroidach. W medycynie ludowej by rwnie stosowany jako lek w przeduajcych si i bolesnych miesiczkach . Jest on stosowany w kosmetyce . Biali osadnicy robili z oczaru rdki do

wykrywania wody i zota . OGRECZNIK LEKARSKI Borayo officinalis L . Whyylgd roliny. Ogrecznik jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Szorstkolistnych. Rolina wytwarza grub wzniesion odyg do 70 cm wysok, w grze wiechowate rozgazion, gsto ulistnion. Caa rolina jest odstajce, szorstko owosiona . Licie dolne s due, misiste, jajowate . ogonkowe, grne mae, wp obejmujce odyg. Brzegi lici s karbowane . Na szczycie odygi znajduj si liczne kwiaty, piciopromienne o kolorze intensywnym. niebieskim lub niebieskof fioletowym, rzadko biaym, z zaostrzonymi dziakami kielicha i korony. Swoj nazw rolina zawdzicza zapachowi przypominajcemu wiee ogrki . Kwitnie od maja do wrzenia. Jest rolin miododajn. Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Ojczyzn ogrecznika s zachodnie wybrzea Morza Srdziemnego, a by moe rwnie Syria i Azja Mniejsza, w kadym razie wystpuje tam od dawna i od wczesnego redniowiecza rozprzestrzeni si w caej Europie rodkowej i zachodniej . Do poudniowej Hiszpanii przywieli ogrecznik Arabowie . Ju w I wieku w caym basenie Morza Srdziemnego by znany i stosowany jako przyprawa i jarzyna . Obecnie ogrecznik jest uprawiany do czsto w cieplejszych rejonach Europy, w Azji zachodniej i w Ameryce Pnocnej . Na zachodzie, szczeglnie we Francji ziele ogrecznika jest uywane jako przyprawa do misa lub jako skadnik surwek i saatek . W Anglii, ju od czasw elbietaskich, pikne, niebieskie kwiaty ogrecznika s dodawane do saatek, by .sprawi sercu rado". Jest to praktyka godna polecenia w dzisiejszej kuchni . Albert Wielki w XIII wieku po raz pierwszy dokadnie opisa ogrecznik, jako rolin lecznicz . W Anglii jako rolina lecznicza jest stosowany przynajmniej od XVI wieku . Synny zielarz John Gerard cytuje stare powiedzenie : ,.Eqo borago gaudia semper ag' . co oznacza ..Ja, ogrecznik, zawsze daj odwagi a John Evelyn (1699 r .) p:.i,sz,e sw skutecznoci przywraca do ycia hipochondryka i rozwesela nawet najbardziej zapracowanego naukowca . . ." Zdziczae roliny ogrecznika obecnie mona spotka czsto na rumowiskach i nad brzegami rzek, w Alpach Poudniowych miejscami nawet w pitrze podalpejskim . Rwnie w Polsce ronie jako rzadki chwast ogrodowy. Limi ogrecznika przyprawiamy pieczon i duszon dyni, cukini, kabaczki, ogrki i inne warzywa. zapiekanki, barszcz ukraiski, chodnik i twaroek . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Ogrecznik rozmnaa si z nasion, ktre wysiewamy wiosn w kwietniu wprost do gruntu na gboko 1-2 cm. Jest rolin bardzo atw w uprawie . Do celw leczniczych zbieramy grne, ulistnione, kwitnce czci pdw i suszymy szybko w miejscach zaciemnionych i przewiewnych, najlepiej powizane w pczki i zawieszone .

387 388 Surowce lecznicze Najczciej jest uywane suszone ziele ogrecznika, ale rwnie sok . nalewka, kwiaty wiee, licie wiee, nasiona, olej z nasion . Ogrecznik ma smak nieco sodki : charakter zimny, wilgotny . Podstawowe substancje lecznicze Ziele ogrecznika zawiera flawonoidy, saponiny, luzy . garbniki, cholin, kwasy organiczne, w tym askorbinowy, czyli witamin C, a take sole mineralne, w tym rozpuszczaln krzemionk, wap i potas . Nasiona zawieraj podstawowe kwasy tuszczowe, a wrd nich cis-linolenowy i y-linolenowy. Dziafanie Ogrecznik pobudza i wzmacnia nadnercza, dziaa mlekopdnie, a dziki obecnoci flawonoidw i soli mineralnych, zwaszcza potasu, dziaa moczopdnie, nieznacznie zwiksza ilo wydalanego moczu i przyspiesza wydalanie z organizmu chlorkw, mocznika . kwasu moczowego i innych szkodliwych produktw przemiany materii, dziaa przeciwreumatycznie . Wykazuje rwnie dziaanie napotne, przeciwgoraczkowe i wykrztune . Stwierdzono rwnie dziaanie przeciwzapalne, zwizane z obecnoci luzw, ktre dziaaj ochronnie, powlekajce i zmikczajce na bony luzowe jamy ustnej i grnych drg oddechowych oraz odka, a take dziki flawonoidom, ktre uszczelniaj ciany naczy krwiononych . Takie samo dziaanie wystpuje po zastosowaniu ogrecznika zewntrznie na skr . Stosowanie Ogrecznik jest stosowany w chorobach ukadu oddechowego. w zazicbicniu z gorczk, z uczuciem chodu i z dreszczami . w grypie, w anginie, a take w kokluszu i w zapaleniu opucnej . Sok i nalewka z ogrecznika s stosowane jako leki wzmacniajace nadnercza, w przypadku stresw, depresji, przygnbienia i niepokoju lub jako rodki przeciwdziaajce niekorzystnym objawom terapii steroidowej . Stosujemy w melancholii, w hipochondrii i w osabieniu serca . Ziele ogrecznika jest stosowane w chorobach ukadu moczowe-, go, w przewlekych stanach zapalnych kbuszkw nerkowych, w zmniejszonym wydalaniu moczu, w zej przemianie materii, w nadmiernym gromadzeniu kwasu moczowego w chorobie reumatycznej, w artretycznym zapaleniu staww, w skazie moczanowej . W chorobach rcumatycznych skuteczniejszy jest o z nasion ogrecznika, ktrego naley zaywa 500 mg dziennie . Zielc ogrecznika stosujemy te w celu pobudzenia wydzielania mleka u karmicych matek, w tym przypadku mona je czy z innymi zioami, takimi jak fenku, anyek czy czarnuszka patrz Zioa mlekopdne) . W przypadku chorb skry, ktre s spowodowane niewaciwym wydalaniem produktw przemiany materii, w trdziku modzieowym, w wyprysku przewlekym, w zapaleniu opryszczkowym

i krostowym oraz w widzie skry podajemy wewntrznie wycigi z ziela ogrecznika, a zewntrznie stosujemy w przypadkach trudno gojcych si ran, w oparzeniach termicznych i spowodowanych promieniowaniem ultrafioletowym, w uszkodzeniu skry, w wybroczynach i w obrzkach spowodowanych urazami . Ogrecznik jest stosowany rwnie jako kosmetyk do pielgnacji skry, do kpieli i do okadw w celu przywrcenia skrze jdrnoci i elastycznoci oraz w celu zmniejszenia widocznoci niektrych wad skry, drobnych blizn, wypryskw, zaczerwienie i odmroe . Niegdy, napary z kwiatw ogrecznika stosowano do przemywa i okadw w przypadkach zapalenia spojwek i zaczcrwienienia oczu. W medycynie ludowej ogrecznik jest stosowany jako lek przeciwzapalny, moczopdny i czyszczcy krew, wiey sok podawano w zapaleniu opucnej . Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania niekorzystnego . W Australii i w Nowej Zelandii wydawany jest wycznie z przepisu lekarza . th 0 389 390 Postpowanie praktyczne ODWAR Z OGRECZNIKA Przygotowanie leku . 2 yki ziela zala 1 szklank wody, ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa na bardzo sabym ogniu okoo 3 minuty, odstawi na 10 minut do nacignicia . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia w 2-3 porcjach w przypadku przezibienia z gorczk, w chorobach garda i oskrzeli . Ten sam odwar mona stosowa do pukania w stanach zapalnych bon luzowych jamy ustnej i garda, do okadw w przypadku chorb skry wymienionych powyej, a take do pielgnacji skry . SOK 1 MIAZGA Z OGRECZNIKA Przygotowanie leku . Przepuci przez maszynk wiee, umyte i osuszone ziele ogrecznika . Otrzymujemy sok i miazg . Sok mona utrwali dodajc na 9 czci soku 1 cz spirytusu . Stosowanie . Z miazgi robimy okady na blizny, rany, wrzody, oparzenia, odmroenia, stuczenia, obrzki, siniaki, wybroczyny podskrne, wypryski, widy, egzemy i inne dolegliwoci skrne. Sok. Pijemy 3 razy dziennie po 10 ml jako rodek wzmacniajacy po kuracji steroidowej oraz w stresach i w stanach depresji nerwowei, przygnbienia, melancholii, hipochondrii i niepokoju . Zewnetrznie stosujemy w podranieniach skry. ZIOA NA PRZEZI$BIENIE, Z OGRECZNIKIEM Przygotowanie mieszanki zi . Ogrecznik, ziele 1008 Lipa. kwiatostan 508 Babka lancetowata, ziele 508 Przygotowanie leku . Do termosu wsypa 9 yki zi i wla

2 szklanki wrzcej wody, zakrci, odstawi do nacignicia na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, odcedzajc za kadym razem porcj zi z termosu . Stosujemy w przypadku przezibienia przebiegajcego z podwyszon temperatur . OLEJ Z OGRECZNIKA Zaywamy codziennie 500 mg oleju w kapsukach w przypadku egzemy, reumatoidalnego artretyzmu, w nieregularnych micsiaczkach w podranieniu jelit oraz na kta . ale wwczas zaywamy jednorazowo 18. OLCHA CZARNA Alnus ylutinosa Garet . Olcha czarna jest drzewem i naley do rodziny Brzozowatych . W Polsce jest bardzo pospolita . Ronie w miejscach podmokych, nad wodami i jest sadzona dla umocnienia brzegw zbiornikw wodnych. Wiosenne lepkie gazki mog suy do pozbycia si pche, na przykad z psiej budy, ktre wskakuj na te gazki, przyklejaj si do nich i mona je pniej spali . W ten sam sposb mona pozby si wsz z kurnikw . W lecznictwie uywamy wieych i suszonych lici olchy czarnej oraz kory. Maj one smak cigajcy i gorzki. Wykazuj dziaanie cigajce, krwiotamujce, przeciwzapalne, gojce i przeciwblowe . Stosujemy w kolkach i we wzdciach, a najczciej w formie okadw ze wieych lici i odwarw z lici i z kory na trudno gojce si rany, na krwawienia zewntrzne, na wrzody, do mycia poccych si stp, w reumatyzmie, w ischiasie, do pukania garda w zapaleniu migdakw i w anginie . OLIWKA EUROPEJSKA Olea europaea L . Oliwka jest wiecznie zielonym drzewem dorastajcym do 15 metrw i naley do rodziny Oliwkowych . Jest ona charakterystyczn rolin obszaru rdziemnomorskiego . ktry ma specyficzny klimat odznaczajcy si bardzo suchym . gorcym latem, w czasie ktrego przez kilka miesicy nic ma opadw deszczu, oraz bardzo wilgotn i stosunkowo chodn zim, ale 391 392 w zasadzie bez temperatur ujemnych . Wanie w czasie upalnego lata. bez jednej kropli deszczu, nastpuje wzrost i rozwj owocw. ktre dojrzewaj na pocztku pory deszczowej w listopadzie . Oliwka jest drzewem dugowiecznym i spotyka si okazy majce okoo tysica lat . Do dzisiaj licie oliwki sa zielem obrzdowym . wici si je i pali w domu, aby oczyci powietrze i zapewni przyjemn, pokojow atmosfer, czyli aby wypdzi ze duchy. Licie oliwki s stosowane do leczenia nadcinienia . W zalenoci od odmiany, dojrzae owoce oliwki maj barw zielonkawobia lub czarno- fioletow i zawieraj do 90% tuszczu . Konserwowane owoce oliwki s doskona przypraw do saatek i wykwintnych przystawek . S rwnie lekiem wzmacniajcym

substancj organizmu . Oliwa jest uzyskiwana z owocw cakowicie dojrzaych . W temperaturze do 25 C i pod niewielkim cinieniem wytacza si tzw. oliw dziewicz (o/eum uiryineum) . Stosujc wysze temperatury i wiksze cinienie otrzymuje si pospolite odmiany oliwy. Jedynie oliwa dziewicza z pierwszego toczenia na zimno wykazuje waciwoci lecznicze . Jedynym rodzajem tuszczu jaki jest niezbdny do prawidowego funkcjonowania organizmu czowieka jest tuszcz zawierajcy niezbdne, nienasycone kwasy tuszczowe (NNKT) i znajduje si on w wieych nasionach oleistych, w wieych orzechach i w olejach toczonych na zimno . Stwierdzono, e w krajach, gdzie spoywa si oliw toczon na zimno jest mniej chorb serca i ukadu krenia oraz mniej chorb nowotworowych. Oliwa toczona na zimno wykazuje dziaanie oczyszczajce, wzmacnia i reguluje prac serca oraz dziaa przeciwmiadycowe . Stosujemy w zaparciach, w zatruciach i w kamicy ciowej . Uywamy jej do surwek i saatek, do potraw gorcych - po odstawieniu ich z ognia. Mona rwnie zrobi kuracj oczyszczajc i pi codziennie yk oliwy . W przypadku kamicy ciowej oprcz zi rozpuszczajcych kamienie pijemy na czczo oliw z sokiem cytrynowym. Fleczerowanie oleju jest doskona kuracj oczyszczajc organizm z toksyn . Przeprowadzamy j w ten sposb, e przez dwa tygodnie codziennie na czczo ujemy przez 10 minut yk oliwy, ktr nastpnie wypluwamy. Po kpieli dobrze jest natrze skr oliw, zwaszcza skr twarzy. OMAN WIELKI I JAPOSKI Inula helenim L., L japonika Wyglgd roliny Oman jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Rolina pod ziemi wytwarza bulwiaste, grube, rozgazione kcze z korzeniami, z ktrego wyrasta gruba, prosta odyga, do 2 m wysoka, bruzdowana, szorstka, gr wenisto owosiona i nieco rozgaziona, ulistniona. Licie odziomkowe s bardzo due, do 50 cm dugie, ogonkowe, podune, eliptyczne lub jajowate, u szczytu zaostrzone . Licie odygowe s mniejsze, obejmujce odyg, sercowatojajowate lub jajowatolancetowate . Wszystkie licie s od spodu filcowato owosione, o brzegach nierwno karbowanozbkowanych . Na szczycie odygi znajduj si koszyczki kwiatowe, due do 8 cm rednicy, zebrane w baldachoksztatn wiech . Kwiaty zocistote . Owocem jest nieupka z dugim puchem . Kwitnie od czerwca do padziernika . Wystpowanie. pochodzenie i historia roliny Oman jest uprawiany jako rolina lecznicza, ozdobna i barwierska . Ojczyzn omanu jest najprawdopodobniej Azja Srodkowa . Rozprzestrzeni si i obecnie zdziczae roliny mona spotka w wielu krajach Europy, rwnie w Polsce, w Azji Mniejszej, w Japonii i w Ameryce Pnocnej . Wystpuje na gach, w zarolach nadrzecznych, na brzegach lasw, w rowach, na mokrych kach, przy potach

i na placach wiejskich . 393 i 399 Oman jest znany i stosowany od staroytnoci . Dla Grekw i Rzymian by jednym z najwaniejszych zi, panaceum leczcym nieomal wszystkie choroby. Stosowano go w puchlinie wodnej, w rwie kulszowej, w zaburzeniach miesiczkowania i w rozstroju przewodu pokarmowego. By rwnie zioem wiecowym, czyli stosowano go do wiecw, ktrymi Rzymianie ozdabiali sobie gowy w czasie uczt i ceremonii. Przysowie aciskie mwio ..lnu/a campana redolit praecordia sand', co oznacza ..Oman wielki ducha podtrzymuje". Oman by dawniej stosowany jako ostra przyprawa zastpujca imbir . W medycynie ludowej oman jest stosowany w zapaleniu nerek, drg moczowych, zwaszcza w zapaleniu pcherza. Jest stosowany w f itotcrapii i w homeopatii . Olejek eteryczny uzyskiwany z omanu jest stosowany w przemyle farmaceutycznym i perfumeryjnym. Oman jest take uywany do wyrobu bkitnego barwnika . W medycynie chiskiej kwiaty omanu japoskiego . L japoniko (Xuan fu hua) s stosowane w astmie, w zaflegmieniu oskrzeli, w zapaleniu oskrzeli, przy wymiotach i w odbijaniu kwasami . Stwierdzono, e dziaaj przeciwbakteryjnic i stymulujce na system nerwowy, ukad trawienny i kor nadnerczy . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Oman jest rozmnaany z nasion, ktre siejemy wprost do gruntu lub na rozsadnik . Wymaga gbokiej uprawy i gleby gliniastej, dostatecznie wilgotnej . Najlepsze jest stanowisko po motylkowych. Zbir przeprowadzamy w drugim lub trzecim roku uprawy, jesieni . Po ogowieniu roliny, kcza z korzeniami wykopuje si lub wyoruje, czyci i szybko myje . Grubsze korzenie naley pokroi i suszy w suszarni ogrzewanej w tmperaturze do 35'C. Dobrze wysuszony korze ma barw tobrunatn . Wysuszony korze omanu atwo chonie wilgo i jest czsto atakowany przez szkodniki, dlatego naley go przechowywa w szczelnych opakowaniach . w miejscach suchych . ciemnych i chodnych. Surowce lecznicze Najczciej uywany jest suszony korze omanu i nalewka . Oman ma smak gorzki, sabo sodki i charakter ciepy, suchy . Podstawowe substancje lecznicze Korze omanu zawiera olejek eteryczny, m .in . hclenin, pochodne tymolu, azulanu, inulin, fitosterole, luz, duo soli mineralnych i prawdopodobnie alkaloidy . Dziafanie Oman dziaa oglnie wzmacniajaco na organizm . Wykazuje dziaanie korzystne na ukad oddechowy . Pobudza ruchy nabonka rzskowego drg oddechowych, zwiksza czynnoci wydzielnicze bon luzowych garda i oskrzeli . dziaa wykrztunie, uatwia oczyszczanie puc z zalegajcego luzu . Dziaa agodzco na podranienia krtani i stany skurczowe oskrzeli . Stwierdzono rwnie sabe dziaanie przeciwzapalne i bakteriobjcze .

W przewodzie pokarmowym oman wzmaga trawienie, stymuluje wydzielanie liny i soku odkowego i pobudza wtrob . Przywraca aknienie . zmniejsza ble odka . Stwierdzono silne dziaanie bakteriobjcze w caym przewodzie pokarmowym, a take dziaanie przeciwpasoytnicze . Wycigi z omanu zmniejszaj napicie mini gadkich jelit, agodz ble brzucha i dziaaj wiatropdnie . Dziaa take odkaajco na drogi moczowe. Substancje aromatyczne dziaaj moczopdnie . Oman dziaa rwnie odkaajco i przeciwzapalnie po podaniu zewno; trznym na skr i bony luzowe . Stosowanie Przetwory z omanu s stosowane w chorobach ukadu oddechowego, szczeglnie w stanach przewlekych, zadawnionych chronicznych, w nieycie grnych drg oddechowych, w stanach zapalnych jamy ustnej i garda, w podranieniu i zaczerwienieniu garda . w katarze siennym, w zapaleniu oskrzeli, w uporczywym kaszlu, w trudnociach z odkrztuszaniem, w zaleganiu i wysychaniu wydzieliny, w astmie, w grulicy. Niekiedy podaje si rwnie w zaburzeniach trawiennych, w nieytach odka i jelit, w nudnociach, w wymiotach i w biegunkach . 395 396 Zewntrznie stosujemy odwar z omanu lub rozcieczon nalewk w chorobach skry, w swdzcych wysypkach, w egzemach, w liszajach i w ylakach . W lecznictwie ludowym stosuje si oman w zapaleniu drg moczowych i nerek, a zwaszcza w zapaleniu pcherza moczowego . Przeciwwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania . Postpowanie praktyczne NAPAR Z KORZENIA OMANU Przygotowanie leku . Do 2 yek korzenia omanu wla 1 szklank wody, zagotowa powoli do wrzenia, wla do wyparzonego termosu i odstawi na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia porcjami - na czczo, przed posikami i przed snem . Stosujemy w nieycie grnych drg oddechowych, w zapaleniu oskrzeli . w astmie jako lek oglnie wzmacniajcy organizm oraz jako lek pobudzajcy wydzielanie soku odkowego i stymulujcy wtrob . Stosujemy rwnie zewntrznie na skr w egzemie. w wysypkach i w ylakach. Przygotowanie leku . Do 3 yek zi wla 2 szklanki wody, doprowadzi do wrzenia i wla do termosu, odstawi na 15 minut . Stosowanie_ pi niewielkimi porcjami na czczo . po posikach i midzy posikami . Do ostatniej porcji przed snem doda 1 yeczk miodu. Stosujemy w przewlekych nieytach drg oddechowych, w zaf legmieniu drg oddechowych . w uporczywym kaszlu, w astmie . Po skoczeniu porcji zi zmieni mieszank . Powinna ona wystarczy na okoo 2 tygodnie . ZIOA WYKRZTUNE Przygotowanie mieszanki zi.

Oman. korze 508 Fenku, owoc 508 Podbia, li 1008 NALEWKA WZMACNIAJACA Z OMANEM Przygotowanie leku. Do litrowego soika wsypa 2 yki korzenia omanu. 2 yki drapacza lekarskiego i 50 g kminku, wla 50 ml spirytusu i butelk biaego, wytrawnego wina gronowego . postawi na 2 tygodnie W ciepym miejscu . Czsto wstrzsa. Odcedzi. Stosowanie . Pijemy dziennie 10-15 ml wina w 2-3 dawkach przed posikami i przed snem, jako lek oglnie stymulujcy i wzmacniajcy organizm, zwaszcza w przewlekych chorobach ukadu pokarmowego i oddechowego . ORZECH WOSKI %uglans regla L . Orzech woski jest drzewem i naley do rodziny Orzechowatych . W stanie naturalnym wystpuje w Azji - od Turcji i Indii po Japoni. W Europie by uprawiany od dawna, bo ju w staroytnym Rzymie. W Polsce ronie dobrze, a licie z drzew rosncych w naszym kraju maj znacznie bogatszy skad ni licie rolin rosncych na poudniu . W celach leczniczych s uywane mode, suszone licie orzecha woskiego, mode, niedojrzae suszone owoce orzecha oraz nalewka ze wieych owocw, dojrzae orzechy i naowocnia . Surowce lecznicze maj smak cigajcy i gorzki, charakter ciepy, osuszajcy, a naowocnia ma charakter ochadzajcy. Orzech wykazuje dziaanie bakteriobjcze, przeciwgrzybicze i przeciwrobacze, cigajce i przeciwzapalne na bony luzowe jamy ustnej, przewodu pokarmowego i na skr, hamuje krwawienia, obnia poziom cukru we krwi, hamuje wydzielanie mleka u kobiet, dziaa odtruwajaco i oczyszezajaco na organizm . Zcwntrznie dziaa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo i przeciwrakowe. Stosujemy wewntrznie w nieytach przewodu pokarmowego . w braku apetytu, w niestrawnoci, w zatruciach pokarmowych . .. 397 398 w biegunkach chronicznych i bakteryjnych, w bolesnych wzdciach brzucha, w krwawieniach w przewodzie pokarmowym . w czerwonce, w durze brzusznym, w owrzodzeniu jelita grubego, w guzach jelita grubego, w cukrzycy, w chorobach ukadu limfatycznego na tle gruliczym i nowotworowym oraz w nadmierne) laktacji u kobiet . Jak rwnie w schorzeniach skry, w widzie skry, w egzemie, w trdziku, w liszajach, w ylakach podudzi i w hemoroidach, w nadmierne) potliwoci ng, do pukania w zapaleniu jamy ustnej, do okadw oczu w zapaleniu spo)wek i brzegw powiek zwaszcza u dzieci, do irygacji w zapaleniu i w widzie pochwy i sromu . Popularnym, bardzo skutecznym lekiem odkowym jest nalewka na modych, niedojrzaych owocach

orzecha woskiego, zerwanych najlepiej przed Switym janem (24.06.) . Nasiona orzecha zawieraj cenne biaka, tuszcze nienasycone, witaminy A . BI . P i E, sole mineralne, w tym elazo i kobalt . Dziaaj wzmacniajce, ogrzewajce, odywczo i witaminizujce . Odwary z lici i z upin orzecha farbuj wosy na ciemno i skr na kolor opalenizny. OSTROKRZEW KOLCZASTY I PARAGWAJSKI (HERBA MATE) Ilex ogaifo/lam L., L parayuariensis St. Hil Ostrokrzew jest krzewem i naley do rodziny Ostrokrzewowatych . Ostrokrzew kolczasty jest uprawiany jako rolina ozdobna ze wzgldu na pikny pokrj oraz wygld lici, kwiatw i jaskrawoczerwone owoce, czasem dziczeje . Licie ostrokrzewu dziaaj wzmacniajce, cigajce i przeciwgorczkowo. Napar stosujemy w niestrawnoci, w biegunce . w kurczach, w kolce jelitowej, w zimnicy, w reumatyzmie i w ischiasie . Napar z owocw stosuje si w padaczce . Kapic/ w odwarze z kory korzenia stosuje si do prostowania znieksztace atretycznych . Ostrokrzew paragwajski ronie w Ameryce Poudniowej i dostarcza herbaty zwanej .mate bardzo popularnej, ktra dziki duej zawartoci kof einy dziaa pobudzajco . Herbata ta jest otrzymywana rwnie z innych gatunkw ostrokrzewu . OSTROPEST PLAMISTY Silyum marianom (L .) Gaertner Ostropest jest rolin jednoroczn, czasem dwuletni i naley do rodziny Zoonych . W stanic naturalnym wystpuje od basenu Morza Srdziemnego po Iran . W Polsce bywa uprawiany jako rolina lecznicza, ozdobna i jako warzywo, niekiedy dziczeje . W celach leczniczych najczciej s uywane nasiona ostropestu . czasem licie i korzenie . Nasiona ostropestu dziaaj odtruwajaco . oczyszczajaco, ochronnie i regenerujaco na miasz wtroby i czciowo na misz nerek, zwikszaj wydzielanie soku odkowego i poprawiaj apetyt . Wyciagi alkoholowe dziaaj wzmacniajaco na naczynia krwionone, hamuj krwawienia wewntrzne, zwaszcza z narzdw kobiecych, powoduj agodny skurcz naczy krwiononych i wzrost cinienia krwi . Ostropest jest stosowany w niedomodze watroby, w taczce, w wirusowym zapaleniu watroby, w marskoci watroby, w ostrym tym zaniku watroby, w zwyrodnieniu tuszczowym watroby, w zatruciach, zwaszcza w zatruciach muchomorami sromotnikowymi, w marskoci watroby, zwaszcza u alkoholikw, w braku sokw okowych, w nerwicy odka, we wzdciach i w odbijaniu, w hemoroidach, w krwotokach wewntrznych, w krwawieniu z odka i z jelit, w krwawieniu z nosa, w krwiopluciu, w krwawieniu macicznym, w przeduajcych si obf itych miesiaczkach, w krwiomoczu, w wyczerpaniu pochorobowym, w migrenach, w chorobie morskiej i lokomocyjnej, w niskim cinieniu krwi .

Napar z lici ostropestu stosujemy w zapaleniu puc i opucnej . w taczce, w puchlinie wodnej, w kamicy moczowej, w biaych upawach u kobiet . 399 400 OSTROE WARZYWNY (CZARCIE ZEBRO) I POLNY Cirsium oleraceum Scop ., CC arvense Scop . Ostroe jest bylin i naley do rodziny Zoonych. Z wygldu podobny jest do ostu . Wystpuje w Europie, z wyjtkiem rejonu rdziemnomorskiego . wok Morza Czarnego po Syberi . W Polsce jest bardzo pospolity. Ronie w miejscach wilgotnych, na gliniastej, pulchnej glebie . Liczne nazwy regionalne wiadcz o popularnoci roliny w medycynie ludowej. Najczciej nazywano rolin czarcim ebrem i wierzono, e ma cudown, wrcz magiczn moc. W medycynie ludowej uywano rwnie ziele ostroenia kowego (C. rivulare) i ostroenia lancetowatego (C. lanceolatum) Ziele ostroenia stosowano w przelknieniu, w obkaniu, w nocnych paczach dzieci, zarwno zewntrznie jak i wewntrznie . W lecznictwie jest stosowane suszone ziele ostroenia i istnieje opinia, e tylko ono ma waciwoci lecznicze, a wiee ziele nie wykazuje takiego dziaania . Ostroe dziaa moczopdnie, odtruwajaco i oczyszczajaco, wydala szkodliwe produkty przemiany materii, dziaa przeciwreumatycznie i przeciwkrwotocznie, wzmacnia organizm i zwiksza odporno organizmu, na skr dziaa przeciwzapalnie . Ostroe jest stosowany w mieszankach zioowych . w reumatoidalnym zapaleniu staww i mini, w zmniejszonym wydalaniu moczu, w dnie, w ischiasie, w niestrawnoci, w niedomodze wtroby i w krwiopluciu, w osabieniu pochorobowym, w chorobach skry. Zewnctrznie ostroe jest stosowany w zapaleniu spojwek . w stanach zapalnych i w widzie skry, w wysypkach alergicznych, w trdziku, w uszkodzeniach skry, w ylakach podudzi, na oparzenia termiczne i soneczne, do mycia gowy w upieu i w wypadaniu wosw oraz do pielgnacji skry. Okady ze wieego ziela stosujemy w blach zbw i w blach reumatycznych. OSTRKA POLNA Delphinium consolida L . Ostrka polna jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Jaskrowatych. Wystpuje w Europie i wraz z nasionami zb zostaa zawleczona do Ameryki. W Polsce bya pospolitym chwastem pl uprawnych, zwaszcza upraw zboowych . W lecznictwie uywamy suszonych kwiatw koloru niebieskiego i suszonego ziela . Wewntrznie stosujemy jedynie kwiaty i to bardzo ostronie, gdy ziele ostrki zawiera toksyczn dclfinin . Kwiaty ostrki wykazuj dziaanie wykrztune oraz pobudzajace i regulujace miesiaczki . Stosujemy w nieytach grnych drg oddechowych, w zapaleniu przydatkw, w zaburzeniach miesiaczkowania oraz do okadw w zapaleniu spojwek .

Ziele ostrki jest silnie toksyczne dla robactwa . Stosujemy do zwalczania robactwa, zwaszcza wszy gowowych i onowych oraz do lewatywy w przypadku owsikw. OSTRY DUGI czyli KURKUMA Curcuma lonya L . Ostry, czyli kurkuma jest tropikaln bylin i naley do rodziny Imbirowatych . Rolina nie jest spotykana w stanie naturalnym i od niepamitnych czasw jest uprawiana w poudniowo-wschodniej Azji, w Indiach, w Pakistanie . w Chinach, na Malajach, na Cejlonie i na Antylach, a obecnie rwnie w Japonii, na jawie . n a Haiti i na Filipinach . Dziki kupcom arabskim znana bya w Europie ju w staroytnoci i pisa o niej Dioskurides. W redniowieczu zwano j szafranem indyjskim i najczciej stosowano jako lek lub barwnik, czasem jako przypraw . W kuchni kurkuma jest uywana do przyprawiania drobiu, ryb, wtrbki . krabw, jasnych sosw, sadzonych jaj, omletw. otraw z i do saatek . 101 402 Z ostryu uzyskuje si olejek stosowany w przemyle perf umeryjnym . W lecznictwie uywane jest kcze ostryu . Oprcz ostryu dugiego, podobnego surowca leczniczego dostarcza nam ostry jawajski (C. -ranthorriza) . Kurkuma ma t barw, silny, aromatyczny zapach i kwaskowaty, ostry, piekcy smak . Ostry wykazuje dziaaniepobudzajace wtrob, ciotwrcze, ciopdne, rozkurczowe, bakteriobjcze i przeciwzapalne . Ostry i jego wycigi alkoholowe stosujemy w zaburzeniach trawiennych, w niewydolnoci wtroby, w stanach zapalnych wtroby, woreczka ciowego i drg ciowych, w zastoju ci spowodowanym atoni woreczka ciowego, w kamicy ciowej, w taczce, w dolegliwociach pojawiajcych si po zabiegach chirurgicznych na drogach ciowych . OWIES ZWYCZAJNY Avena satiua L . Wygld roliny Owies jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Traw . Z kadego ziarna wyrasta kpa odyg wzniesionych, do 1 m wysokich, prostych, pustych w rodku z charakterystycznymi dla traw kolankami . Z kadego kolanka wyrasta dugi, wski li obejmujcy odyg, caobrzegi, szorstki . odyga jest zakoczona kwiatostanem w formie duej rozpierzchej wiechy. Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Prawdopodobnie ojczyzn owsa s pnocno-zachodnie rejony Chin i Mongolii, co nie jest pewne, gdy nigdzie nie wystpuje w stanie naturalnym, lecz wycznie w uprawach . Najprawdopodobniej najpierw uprawiano owies w krajach skandynawskich . Obecnie jest zadomowiony, znany i uprawiany przez wszystkie ludy Europy pnocnej i tradycyjnie spoywany jako sodki i ogrzewajcy pokarm w chodnym klimacie. Tradycyjnie by rwnie podstawow pasz dla koni . Aby scharakteryzowa dziaanie tej roliny,

mona przytoczy anegdotyczn rozmow midzy profesorem Anglikiem i profesorem Szkotem . Anglik mwi : .Owies jest pasz dla koni w Anglii i pokarmem dla ludzi w Szkocji ." Szkot odpowiada ..Zgadzam si z panem profesorem. Dlatego takie pikne konie s w Anglii i tacy dzielni ludzie w Szkocji ." Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Owies jest rozmnaany z nasion, ktre s wysiewane bezporednio do gruntu wczesn wiosn . Ma mae wymagania glebowe i klimatyczne, i moe by uprawiany na glebach lekkich, ubogich . Ziarno dojrzewa po 9 miesicach wegetacji, a wic owies moe by uprawiany w grach i w krajach pnocnych. Jest obecnie uprawiany powszechnie w caej Europie, w Azji zachodniej, i pnocnej i w Ameryce Pnocnej . Surowce lecznicze W lecznictwie najczciej jest uywane suszone ziele z modych rolin, ale rwnie wiee ziele, soma owsiana, dojrzae cae ziarna, patki owsiane, mka owsiana, otrby owsiane i nalewka . Owies ma smak sodki i charakter ciepy, wilgotny . Podstawowe substancje lecznicze Ziarno owsa zawiera skrobi drobnoziarnist, atwo strawn, biako, olej tusty, witaminy B,B Z (w iloci rzadko spotykanej B B PP. E i K, sole mineralne - w tym wap, magnez i rozpuszczaln krzemionk . Ziele i soma zawieraj wglowodany, saponiny, f lawonoidy, alkaloidy, karotenoidy, zwizki sterydowe, witaminy, sole mineralne - w tym rozpuszczaln krzemionk . Dziaianie Owies dziaa stymulujaco na gruczoy wydzielania wewntrznego, a szczeglnie pobudza hormony u ludzi starszych, dziaa wic rewitalizujaco i odmadzajaco . 103 101 Ziarno owsa dziaa odywczo, rewitalizujco, wzmacniajce oglnie, a szczeglnie wzmacnia system nerwowy dziki witaminom z grupy B, dziaa witaminizujce, powlekajce, odmikczajce, przeciwzakrzepowe i przeciwcholesterelowo, stymuluje aktywno hormonaln. Wycigi z ziela owsa dziaaj przeciwblowo w chorobach reumatycznych, w kamicy moczowej i w chorobach nerek, a take wykrztunie . Dziki krzemionce dziaaj mineralizujce i wpywaj korzystnie na przemiana materii, na stan narzadw wewnctrznych oraz na koci, na skr, na wosy i na paznokcie, na stan naczy krwiononych, dziaaj przeciwzakrzepowe i obniaj poziom cholesterolu . W ukadzie moczowym krzemionka tworzy koloid ochronny przeciwdziaajcy krystalizacji skadnikw mineralnych, przeciwdziaa powstawaniu kamieni moczowych . Ziele owsa dziaa stymulujaco i wzmacniajaco na system nerwowy . Wzmacnia nerwy zwaszcza w wyczerpaniu nerwowym, w bezsennoci, w plsawicy i w epilepsji . Zewnatrznie, kpiele w odwarze z ziela lub somy owsianej dziaaj

korzystnie w kamicy nerkowej, w chorobach nerek, dziaaj rzeciwreumatycznie, na skr dziaaj przeciwpotnie, oczyszczajce, gojce i regenerujce, a take kojco na system nerwowy . Stosowanie Ziarno owsa jest stosowane jako odywka . Z uwagi na bogactwo skadnikw i lekkostrawno jest poddawane jako pokarm dietetyczny osobom chorym, osabionym, przemczonym, ciko pracujcym, rekonwalescentom, w chorobach przewodu pokarmowego, odka, wtroby, trzustki, w biegunkach, w chorobie wrzodowej, w chorobach nerek . Podaje si jako agodny rodek powlekajcy w stanach zapalnych i w podranieniu bony luzowej jamy ustnej, garda i przeyku . W lecznictwie ludowym patki owsiane i kleik z patkw, spoywane codziennie, uwaane s za rodek zwikszajcy popd pciowy, odmadzajcy i zapobiegajcy przedwczesnemu starzeniu si organizmu, co potwierdziy badania naukowe wykazujc korzystt i ne dziaanie owsa na bony luzowe w caym organizmie oraz dziaanie aktywizujace hormony. Odwar z ziela owsa stosujemy w przypadku chorb ukadu moczowego, nerek, pcherza moczowego, w kamicy moczowej, a take w chorobie reumatycznej i w artretyzmie . Nalewk z ziela owsa stosujemy jako lek wzmacniajcy system nerwowy. Podajemy w przypadkach wyczerpania nerwowego, w kopotach z zasypianiem, w przemczeniu w przepracowaniu . w plsawicy i w epilepsji . Soma owsiana jest stosowana jako rodek wzmacniajacy cay organizm przy wyczerpaniu fizycznym i nerwowym, a take w problemach z tarczyc, w niedoborze estrogenu oraz w chorobach zwyrodnieniowych takich jak stwardnienie rozsiane, jak rwnie w uporczywych, nawracajcych, dugotrwaych chorobach przezibieniowych . Zewntrznie, kpiele z ziela lub ze somy owsianej s stosowane jako kuracja wzmacniajca, oczyszczajca, relaksujca i przeciwblowa w przypadku chorb nerek, w kamicy moczowej, w reumatyzmie, w artretyzmie, w chorobach skry, w trdziku, w czyracznoci, w nadmiernej potliwoci ng . Zewntrznie okady z maki owsianej stosujemy w chorobach skry. w egzemie, w opryszczce, w czyrakach, w ropniach i w ppacu . Patki owsiane stosujemy do zmywania twarzy dla osb alergicznych. nadwraliwych, w przypadku, gdy skra ulega atwo podranieniom. Gdyby wrd wszystkich rolin leczniczych naleao wybra jedn, na pewno byby to owies. Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania niekorzystnego . Postpowanie praktyczne ODMADZAJACA OWSIANKA NA SNIADANIE Przygotowanie leku . Dla jednej osoby bierzemy 4-S yek grubych patkw owsianych, grskich lub ze sklepu ze zdrow ywnoGo los

406 ci, puczemy, aby oczyci owsiank z resztek plew, ktre wypywaj na powierzchni oraz ze zbdnych pyw . Wlewamy now porcj wody nieco powyej poziomu patkw, wsypujemy szczypt soli, szczypt imbiru i zagotowujemy, dodajemy odrobin masa, zdejmujemy z ognia, mieszamy i wsypujemy gar umytych wrztkiem rodzynek lub odrobin miodu, l-3 pokrojone orzechy woskie lub gar pestek dyni, lub innych nasion, albo orzechw. Mona doda inne bakalie, umyte wrztkiem i pokrojone lub suszone owoce . Mona te owsiank przyprawi szczypt cynamonu lub wieego soku z imbiru . Najwaniejszy w owsiance jest owies. Uwaga: dodatek wieych owocw, mleka lub jogurtu zmienia natur owsianki, zmniejsza jej waciwoci ogrzewajce i wzmacniajce . Stosowanie . Dla kadego kto chce by dugo mody i mie koskie zdrowie" . ODWAR Z ZIELA OWSA Przygotowanie leku . Do 4 yek ziela wla 3 szklanki wody . zagotowa na bardzo sabym ogniu i gotowa przez 10 minut. wla do termosu i odstawi na 15 minut . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia porcjami, na czczo, po posikach i przed snem . Stosujemy w przypadku chorb nerek . w kamicy moczowej, w chorobach ukadu nerwowego . w stanach niepokoju, w depresji, w bezsennoci . dodajemy do innych zi. a take do lekw napotnych w przezibieniu . Stosujemy rwnie zewntrznie do przemywania jako rodek gojcy w chorobach skry. NALEWKA Z ZIELA OWSA Przygotowanie leku . Pokroi wiee ziele owsa . wypeni luno plitrowy soik . wla 100 ml spirytusu i dopeni wod, zakrci i odstawi na 2 tygodnie, czsto wstrzsa, odcedzi . Stosowanie . Pi 3 razy dziennic po yeczce wraz z niewielk iloci wody jako lek wzmacniajcy organizm, a szczeglnie system nerwowy. W przypadku bezsennoci pi 3 razy po yeczce po kolacji w krtkich odstpach czasu . LEK OCZYSZCZAJCY TWARZ Do maego soika naley wsypa patki owsiane, wla wod dobrej jakoci i postawi w azience . Najpierw oczyszczamy skre twarzy gstymi patkami z dna soika, a po cigniciu ich za pomoc patka ligniny przemywamy twarz wacikiem nasczonym pynem znad patkw . Tej samej porcji leku uywamy przez kilka dni . gdy sfermentuje i jest lekko kwany jest rwnie dobry, a nawet lepszy . OANKA CZOSNKOWA. NIERWNOZALBKOWANA I WACIWA Teucrium scordium L ., TT scordonia L., TT chamaedrys L. Oanka czosnkowa jest bylin i naley do rodziny Wargowych . Ronie na niu, na miejscach podmokych, na glebie kwanej i zasadowej, w rowach i na torfowiskach . W lecznictwie uywane jest ziele oanki . Ma ona zapach czosnku

i smak gorzki . Wykazuje dziaanie wzmacniajace, przeciwbiegunkowe i przeciwbakteryjne . Stosujemy w postaci naparu w nieytach przewodu pokarmowego, w nerwicy odka i dwunastnicy, w biegunkach bakteryjnych i nieytowych, w czerwonce i w niedokrwistoci . W lecznictwie jest stosowana rwnicioanka nierwnozbkowana TT scordonia L., ktra dziaa napotnie, przeciwreumatycznie, ciopdnie, wiatropdnie, cigajce i goi rany oraz oanka waciwa TT chamaedrys L ., ktra zmniejsza zaflegmienie, pobudza trawienie, dziaa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie . Waciwoci lecznicze wykazuj rwnie pozostae gatunki oanek wystpujce w naszym kraju : oanka pierzastosieczna i oanka grska . PAPRO ZWYCZAJNA I NARECZNICA Polypodium vulgate L.. Dryoptenis sp. Adans. Papro jest bylin i naley do rodziny Paprotnikowatych, do grupy rolin pierwotnych, nie wytwarzajcych kwiatw i nasion, i rozmnaajcych si za pomoc zarodnikw. Papro jest rolin pospolit, ronie w miejscach cienistych i wilgotnych, na glebie prchniczej . W medycynie ludowej stosowano rwnie inne gatunki 107 108 paproci, przede wszystkim narecznic (Dryopteris Adans.) . Uywano kczy i lici, zarwno wewntrznie jak i zewntrznie . Odwar z kacza pito w robaczycy, w biegunce i w blach gowy . Okady z ziela stosowano na miejsca spuchnite, przy blu bioder i przy paraliu, a okady z rozparzonego ziela w blu odka . Stosowano k iel z ziela w reumatyzmie i w suchotach : do kpieli dodawano nalewk spirytusow . W lecznictwie uywane jest kacze paproci . Wykazuje ono dziaanie wykrztune, ciopdne, rozwalniajce i moczopdne . Stosuje si w nieytach puc i opucnej, w gorczce, w przewlekym kaszlu, w astmie, w grulicy, w braku apetytu, w zaparciach, w robaczycy, w chorobach wtroby i ledziony, w zaburzeniach gruczow wydzielania wewntrznego, w reumatyzmie i w ischiasie . Osoby bardzo schorowane nie przyjmuj leku, czego objawem s mdoci . PAPRYKA patrz PIEPRZOWIEC PARIETARIA LEKARSKA (POMURNIK) I ROZPIERZCHA Parietaria officinalis L., Parietaria diffusa Parietaria jest bylin i naley do rodziny Pokrzywowatych . Parietaria lekarska wystpuje w Polsce zdziczaa na starych murach. n a rumowiskach i na przydroach. W lecznictwie uywamy ziela parietarii . Wykazuje dziaanie agodzce, moczopdne i kojce na bony luzowe ukadu moczowego . Stosujemy w zej przemianie purynowej i w kamicy pcherzowej . PASTERNAK ZWYCZAJNY Pastinaca satiua L . Paternak jest rolin dwuletni i naley do rodziny Baldaszkowych . Jest mao popularn rolin uprawian jako warzywo . Pochodzi z cieplejszych rejonw Euroazji . gdzie do dzi mona spotka go

w stanie naturalnym na rumowiskach, na wilgotnych, yznych kach, na odogach i na przydroach . Poniewa kiedy by czsto uprawiany, rozprzestrzeni si i obecnie jest spotykany w wielu krajach, zwaszcza w Ameryce jest czstym chwastem . Korzenie pasternaku s odporne na mrz i mona je pozostawi w glebie i wykopywa sukcesywnie do spoycia . Jest to bardzo smaczne i bardzo wartociowe warzywo . Dawniej suy jako namiastka kawy i mia zastosowanie w gorzelnictwie i w piwowarstwie . W lecznictwie uywamy nasion i korzeni pasternaku . Wykazuj one dziaanie oczyszczajace, moczopdne, przeciwgoraczkowe, przeciwgrulicze i przeciwblowe. Stosujemy w blach zbw, w gorczce, w kaszlu . W grulicy stosujemy gsty odwar, ktry naley pi czsto, w niewielkich ilociach . PERZ WACIWY Agropyron repens L . Perz jest bylin kczow i naley do rodziny Traw . Wystpuje na pkuli pnocnej jako uciliwy, trudny do wytpienia chwast . Na wsi w czasach ndzy, w klsce godu i na przednwku mielone kcze perzu dodawano do mki przeznaczonej na chleb. Obecnie taka mka jest uywana do wypieku pumpernikla . chleba dla chorych . Stosowanie perzu na legowiskach dla sw chroni je przed pchami i innym robactwem . W lecznictwie uywamy suszonego kcza perzu . Wykazuje dziaanie wzmacniajace, moczopdne, oczyszczajace, wie i wydala szkodliwe produkty przemiany materii . W zwizku z du zawartoci krzemionki perz dziaa korzystnie na bony luzowe i tkank acina narzdw wewntrznych, naczy krwiononych i skry, nadaje im odpowiedni odporno i elastyczno, obnia poziom cholesterolu i tuszczu, przeciwdziaa stuszczeniu wtroby . Dziaa rwnie ciopdnie, przeciwgorczkowo i antybiotycznie, pobu dza dziaanie gruczow wydzielania wewntrznego . Jest stosowany w stanach nieytowych nerek, w stanach zapalnych drg moczowych, w skpym wydalaniu moczu, w kamicy moczo409 110 wie , w reumatyzmie, w niedomodze wtroby, w stuszczeniu wtroby, w kamicy ciowej, w trdziku, w cukrzycy, w skonnoci do zapar, w otyoci i w nieytach drg oddechowych . PIEPRZ CZARNY Piper niyrum L . Pieprz czarny jest tropikalnym pnczem i naley do rodziny Pieprzowatych . Wystpuje w Azji Poudniowej i najlepiej ronie na wilgotnej glebie w pobliu wybrzey morskich . Dorasta do 15 metrw, yje do 30 lat i kwitnie przez cay rok . Jest uprawiany gwnie jako przyprawa i rzadziej jako rolina lecznicza . Jako przyprawa wystpuje w dwu postaciach, ktre s otrzymywane z tej samej roliny . Pierz czaLny, najczciej uywany uzyskuje si przez wysuszenie niedojrzaych owocw, pieprz biay z owocw dojrzaych, ktre przed suszeniem s preparowane, gotowane i moczone w morskiej wodzie,

a pieprz zielony to zakonserwowane niedojrzae owoce pieprzu . Pieprzem przyprawiamy miso, drb, ryby, sosy, zupy, zapiekanki . saatki i surwki . Poniewa szybko wietrzeje naley go mle tu przed uyciem . W celach leczniczych uywamy pieprzu czarnego . Ma on bardzo ostry smak i charakter ogrzewajcy i osuszajcy. Dziaa dranico i obudzajaco na bonc luzow oadka, rozprasza zastoje zimna w organizmie, stymuluje prac nerek i serca . W przypadku silnego przemarzniccia dobrym lekiem jest wieo przygotowany lek z yeczki mielonego pieprzu dodanego do niewielkiej iloci wdki . Oprcz pieprzu czarnego w krajach tropikalnych wystpuj inne gatunki pieprzu, uywane jako przyprawy i leki, pieprz dugi (PP lonyum) jest ostrzejszy w smaku, pieprz lekarski (PP retrofractum) jest podobny do pieprzu czarnego, pieprz kubeba (PP cubeba) zawiera ostr kubein stosowan w lecznictwie ludowym . Pieprz gwinejski (P. yuineese) jest uywany przez mieszkacw Afryki wschodniej i rodkowej. W tropikalnych rejonach Ameryki Poudniowej i na Kubie ronie pieprz wskolistny (PP anyustifoliom) . ktrego owoce stanowi przypraw, a licie stosuje si na r w celu zahamowania krwawienia. PIEPRZOWIEC ROCZNY I GAAtZISTY czyli PAPRYKA Capsicum annum L .. C. annum v. microcarpum. C. frutescens L . Papryka jest rolin roczn i naley do rodziny Psiankowatych . Pochodzi z Ameryki Srodkowej i bya uprawiana w Peru kilkaset lat przed odkryciem Ameryki . Obecnie jest rolin powszechnie uprawian na caym wiecie, w rejonach cieplejszych . Wyhodowano wiele odmian papryki: generalnie mona je podzieli na sodkie, ktre s uywane w kuchni jako warzywo i odmiany ostre, uywane w kuchni jako przyprawa i w lecznictwie . Odmiany ostre nazywane s rwnie pieprzem czerwonym lub pieprzem tureckim, ktry otrzymujemy z p . gazistej (C. frutescens) i odmiany drobnoowocowej . Z papryki i z kapusty wgierskiej w 1828 roku biochemik wgierski Szent Gyorgyi po raz pierwszy wyodrbni witamin C . W kuchni ostr papryk przyprawiamy gulasze, pieczyste, zupy, warzywa, foundes i grzanki . Mona j czy z takimi przyprawami jak cebula, czosnek, kminek i majeranek . W przemyle papryka suy do przyprawiania salami, kiebas, marynat, musztardy i ketchupu pomidorowego . Papryka dotara na Zachd w 1548 roku, bya znana jako czerwony pieprz i uwaana za skrajnie gorc, ostr i such w czwartym stopniu . Stosowana bya do leczenia skrof uw i inf ekcji skrnych . W XIX wieku jej rozgrzewajce waciwoci wykorzystywano do leczenia przezibie, reumatyzmu i depresji . W lecznictwie stosujemy wiee i suszone owoce papryki ostrej . sproszkowane owoce, nalewk i ekstrakt olejowy . Papryka silnie drani bony luzowe jamy ustnej, garda, przeyku, odka i jelita cienkiego, pobudza czynnoci wydzielnicze gruczow linowych

411 912 i oadka, zwiksza apetyt, usuwa zastoje pokarmw, dziaa wiatropdni ., napotnie, antyseptycznie i przeciwbaktcryjnie, stymuluje cay organizm, wzmacnia krenie krwi, pobudza i wzmacnia system nerwowy. Lokalnie na skr dziaa dranico i rozgrzewajaco, zwiksza dopyw krwi, agodzi ble mieniowe, nerwoble, ble reumatyczne i artretyczne, przy czym nawet due dawki stosowane na nieuszkodzon skr nie powoduj pcherzy, natomiast silnie drani rany, skaleczenia i oparzenia oraz oczy i powoduje w nich stany zapalne . Wewnctrznic stosujemy napar z pieprzowca w zazibieniach, w dreszczach, w przypadku zimnych stp i rak, w szoku nerwowym i w depresji, w niestrawnoci, dla pobudzenia czynnoci trawiennych, przy braku sokw odkowych, w uporczywych wymiotach, w nerwicach wegetatywnych i naczyniowych, w impotencji nerwicoei. Nalewk stosujemy jako lek wzmacniajcy i pobudzajcy krenie. Nalewk lub naparem puczemy bolace gardo . Mazidem z papryki gazistej z olejekm nacieramy zimne stopy . Pieprzowiec jest lekiem o silnym dziaaniu i naley go ostronie stosowa w czasie ciy i w czasie karmienia piersi oraz w ostrych nieytach odka i jelit, i w przypadku gorcej wtroby . PIERWIOSNKA LEKARSKA I WYNIOSA Primula officinalis(L .) Hill . (PP ueris Jacq .) . PP elatior(L.) Grufb Pierwiosnka jest bylin i naley do rodziny Pierwiosnkowatych . Wystpuje w Europie, w Azji Mniejszej po Daleki Wschd . W Polsce miejscami jest do pospolita . Ronie na yznej, pulchnej glebie wapiennej na stanowiskach suchych i sonecznych . a pierwiosnka wyniosa . n a stanowiskach wilgotnych . Oba gatunki s pod czciow ochron prawn . Pierwiosnka od dawna jest popularn rolin lecznicz, co jest zaznaczone w jej nazwie i bya uywana zarwno w medycynie konesencjonalnej, jak i w medycynie ludowej . W lecznictwie stosujemy suszone kwiaty, suszone licie, korze i nalewk . Korzenie uzyskuje si wycznie z upraw . Pierwiosnka ma smak sodki, korze lekko gorzki i sodki, charakter ciepy i osuszajcy . Pierwiosnka wykazuje dziaanie wykrztune, kwiat dziaaj ponadto napotnie, cigajce oraz komi uspokajajaco na nerwy, a korze drani bony luzowe odka i ukadu oddechowego, rozrzedza zalegajcy luz, pobudza odruch kaszlowy i uatwia odpluwanie, dziaa rozkurczowe, przeciwzapalnie i cigajce . Napar z kwiatw stosujemy w przezibieniach, w katarze w blach i zazibieniach gowy, do okadw w blach nerww twarzy i w blach nerwu trjdzielnego, a nalewke z kwiatw stosujemy w bezsennoci, w stanach niepokoju i w nadpobudliwoci. Korze w postaci naparu lub nalewki stosujemy jako lek wykrztuny w stanach zapalnych garda, krtani i oskrzeli, zwaszcza w uporczywym, mczcym suchym kaszlu, w chronicznym bronchicie

i astmie, wspomagajce w nieytach drg moczowych, w reumatyzmie i w artretyzmie . Sproszkowany li pierwiosnki stosujemy w krztucu, w porannym kaszlu u palaczy, w nerwicy odka, w nerwicach wegetatywnych . w pkaniu naczy krwiononych, w krwawych wybroczynach podskrnych, w paradontozie, w uszczycy i w chorobie Parkinsona . Uczulenie na pierwiosnk wiadczy o awitaminozie B i i B 2 . Nie naley stosowa duych dawek u kobiet w ciy i u osb zaywajcych leki na rozrzedzenie krwi . PIETRUSZKA ZWYCZAJNA Petroselium sativum Hoffm. Pietruszka jest rolin dwuletni i naley do rodziny Baldaszkowych . Rolina pochodzi z za wschodniej czci obszaru rdziemnomorskiego. Ju w 11 wieku p.n .c . bya rolin znan i stosowan. Hipokrates i Dioskuridcs pisz o jej moczopdnym dziaaniu . Do Europy rodkowej sprowadzi j Karol Wielki, a obecnie uprawiana jest powszech413 411 nie, rwnie na pnocy - po Islandi . W uprawie znajduj si dwie odmiany pietruszki, korzeniowa i naciowa . W lecznictwie uywamy licie wiee i suszone, korze i owoce pietruszki korzeniowej . Pietruszka ma smak sodki i charakter chodny, nawilajcy. Pietruszka wykazuje dziaanie oczyszczajce, moczopdne i antyseptyczne, korzenie i nasiona dziaaj ponadto lekko stymulujce na wydzielanie liny i sokw odkowych, a take wiatropdnie i rozkurczowe na minie gadkie jelit i drg moczowych, pobudzaj macic i pobudzaj krwawienia miesiczne. Herbat ze wie ch lici pietruszki stosujemy w czasie kuracji oczyszczajcych organizm ze zogw i z toksyn wszelkiego rodzaju, w przypadku guzw, cyst i miniakw, w kamicy ciowej i moczowej, w otyoci, w nadmiarze cholesterolu, w miadycy, w zatruciach rnego rodzaju substancjami pochodzcymi ze rodowiska, z pokarmw, z przedawkowania lekw i w chorobach nowotworowych, zwaszcza po operacyjnym usuniciu zmian . Napary i odwary z korzeni i z nasion stosujemy w stanach zapalnych i w nieytowych drg moczowych, w zmniejszonym wydalaniu moczu, w obrzkach, w kamicy moczowej, w reumatyzmie, w artretyzmie, w ischiasie, w przerocie gruczou krokowego, w zaburzeniach miesiczkowania . PI~CIORNIK G~SI Potentilla anserina L. Wg1g1lqd roliny Piciornik gsi jest bylin i naley do rodziny Rowatych . Rolina wytwarza rozet lici oraz wydaje dugie do 1 m rozogi naziemne, atwo ukorzeniajce si . W wzach rozogw powstaj nowe rozety lici i dlatego rolina wystpuje w skupiskach. Licie do 30 cm dugie, pierzastodzielne, zbkowane, z wierzchu zielone od spodu srebrzysto owosione, od czego wywodzi si inna nazwa roliny srebrnik. Kwiaty wyrastaj pojedynczo z rozety, na szypukach do 30 cm dugich, s promieniste, piciopatkowe,

o tej koronie . Kwitnie od maja do sierpnia . Pochodzenie, wystpowanie i historia roliny Piciornik jest rolin kosmopolityczn, rozpowszechnion w caej Europie z wyjtkiem kracw pnocnych, w Azji, w Ameryce Pnocnej, a sporadycznie w innych czciach wiata . W Polsce jest rolin bardzo pospolit na niu i w niszych partiach gr . Piciornik gsi nie jest rolin kapryn . Zadeptywany, zjadany, obgryzany ronie w skupiskach na kach, na pastwiskach, na przydroach, na piaszczystych i wilgotnych brzegach rzek, na miedzach i na ugorach . Jest przysmakiem gsi i std si wywodzi jego aciska i polska nazwa, ale chtnie jedz go rwnie inne zwierzta . Piciornik gsi jest rolin paszow, lecznicz i barwiersk . Mona nim farbowa tkaniny na kolor zoty. O popularnoci tego ziela wiadcz jego nazwy ludowe. Jest nazywany gsim zielem, gsi traw, gsiwk, pipersetem gsim, dziewiczym zielem, srebrnikiem i drabinkami . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Ziele piciornika zbieramy ze stanu naturalnego . W czasie kwitnienia od maja do sierpnia cinamy cae licie . kwiaty i mode rozogi bez korzeni i suszymy w suszarni naturalnej, w cieniu i w przewiewie . Surowce lecznicze Najczciej uywamy suszongo ziela piciornika gsiego, ale rwnie ziela wieego. Podstawowe substancje lecznicze Ziele piciornika gsiego zawiera garbniki pirogalowe i pirokatechinowe, flawonoidy - midzy innymi kemferol, kwercetyn, mirycytyn i chryzyn, ywice, luzy, wosk, substancje gorzkie, glikozyd rozpadajcy si na glukoz i saligenin (alkohol salicylowy i glikozyd populin, enzymy, cholin, olejek eteryczny, kwasy organiczne. witamin C, sole mineralne . 915 116 Dziafanie Przetwory z piciornika gsiego wykazuj dziaanie stymulujace, cigajce, przeciwskurczowe, przeciwblowe i miejscowo przeciwzapalne . Piciornik gsi, a szczeglnie substancja gorzka, dziaa korzystnie na czynnoci przewodu pokarmowego, pobudza wydzielanie soku oadkowego, wpywa na funkcje ciotwrcze miszu wtrobowego, dziaa korzystnie na pcherzyk ciowy . Garbniki zmniejszaj stany zapalne bon luzowych, dziaaj przeciwbiegunkowo, a cznie z f lawonoidami, gwnie z kwercetyn oraz z witamin C poprawiaj stan drobnych naczy krwiononych, uszczelniaj je i hamuja drobne krwawienia . Stwierdzono rwnie rozkurczowe dziaanie piciornika gsiego na minie gadkie jelit i macicy podobne do dziaania papaweryny w przypadku nadmiernego skurczu i stymulujce dziaanie przy zbyt niskim napiciu . Piciornik gsi dziaa rwnie rozkurczowe

na minie gadkie oskrzeli i naczy wiecowych . Stosowanie Ziele piciornika gsiego jest stosowane w chorobach ukadu pokarmowego, szczeglnie w chorobach wtroby, w uszkodzeniu miszu wtroby, w niedoborze ci, w chorobach woreczka ciowego, w kolce wtrobowej, a take w zaburzeniach trawienia . w blach brzucha, we wzdciach, w kurczach oadka, w kolce jclitwei, w odbijaniu, w nieregularnych stolcach, w biegunkach oraz w krwawieniach z przewodu pokarmowego. Jest stosowane rwnie w chorobach kobiecych, w zatrzymaniu miesiczki, w bolesnym miesiczkowaniu i w bolesnych skurczach macicy, a take w pocztkowym okresie niewydolnoci wiecowej. Zewnctrznie stosujemy na Ulaki,aki, na ukszenia przez pazy i gady, do pukania garda i do irygacji pochwy. Przeciwwskazania Wiksze dawki mog spowodowa nudnoci i zaparcia . Postpowanie praktyczne ODWAR Z ZIELA PI1 CIORNIKA CESIECO Przygotowanie leku . Do 2 yek ziela wla 1 szklank wody, ogrzewa powoli do wrzenia i zagotowa, odstawi na 10 minut do nacignicia . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia, porcjami - w zaburzeniach trawienia, zwaszcza w dolegliwociach wtroby i w biegunkach oraz w skurczach i w blach menstruacyjnych . Przygotowanie leku . Do termosu wsypa 4 yki mieszanki zi i wla 2 szklanki wrzcej wody, zakrci, odstawi na 15 minut . Stosowanie . Pi lek w cigu dnia niewielkimi porcjami przed posikami i midzy posikami w chorobach wtroby, zwaszcza objawiajcych si niestrawnoci, wzdcciami i blami brzucha . ZIOA PRZECIWBLOWE Z PIECIORNIKIEM GESIM . Przygotowanie zi. Do 2 yek zi wla 1 szklank wody, zagotowa na ostrym ogniu i wla do termosu, zakrci, odstawi na 10 minut. Stosowanie . W przypadku bolesnego skurczu odka wypi poow zi, a drug poow za 15-30 minut . Jest to rwnie dobry lek w przypadku blu brzucha przed miesiczk i na pocztku miesiczki . 117 ZIOLA WATROBOWE Z PIECIORNIKIEM Przygotowanie mieszanki zi . Piciornik gsi, ziele 1008 Mita, li 508 Szanta, ziele 508 Przygotowanie mieszanki zi. Piciornik gsi, ziele 1008 Macierzanka, ziele 508 Rumianek, koszyczek 508 918 PI> CIORNIK KURZE ZIELE I ROZOGOWY

Potentilla erects (tormentillae) L., PP reptens Piciornik kurze ziele jest bylin i naley do rodziny Rowatych . W stanic naturalnym wystpuje w Europie rodkowej i pnocnej po Syberi. W Polsce jest rolin pospolit . Ronie na niu i w grach ponad granic lasw, na kach, na pastwiskach, na torfowiskach i w widnych lasach, na glebie kwanej i wilgotnej . W medycynie kcze piciornika kurzego ziela stao si bardzo popularne podczas blokady Europy w czasie I Wojny Swiatowej, gdy zastpio korze pastwinu importowanego z Ameryki Poudniowej . Mimo zdjcia blokady przez Anglikw, w Europie uywany jest nadal piciornik kurze ziele, a pastwin nie wrci na swoje dawne miejsce . Kcze piciornika kurzego ziela dziaa cigajaco, przeciwbiegunkowo, gojce, krwiotamujco, przeciwzapalnie, bakteriobjczo i grzybobjcze, unieczynnia toksyny powstajce z rozpadu komrek i toksyny bakteryjne, wie metale cikie, rwnie ow . Leki z kcza pierciornika s stosowane w przewlekych biegunkach i w biegunkach bakteryjnych spowodowanych zatruciem pokarmowym, w czerwonce, w durze brzusznym, w krwawieniach wewntrznych, w krwawieniach z przewodu pokarmowego, rwnie w krwawieniach spowodowanych owrzodzeniem jelita grubego i odbytnicy, w hemoroidach, w raku odka . Zewntrznie stosujemy do leczenia trudno gojcych si ran i oparze skry, do pukania w stanach zapalnych i w krwawieniach dzise, jamy ustnej i garda oraz do irygacji pochwy . Podobne dziaanie wykazuje ziele i kcze piciornika rozogowego (P. reptens). Ziele piciornika rozogowego wraz z zielem tasznika jest bardzo skuteczne w nadmiernych krwawieniach miesiaczkowych i w krwawieniach macicznych . PIGWA POSPOLITA Cydonia vulyaris Pers (CC oblonya Mill. Pigwa jest krzewem owocowym i naley do rodziny Rowatych . Pochodzi z poudnia . Ronie dziko na poudniu Europy, w Azji Mniejszej po Iran, gdzie dorasta nawet do 8 m, a u nas jest rzadko spotykana i dorasta do 2 m . Jest wymieniana przez staroytnych i redniowiecznych autorw. W lecznictwie s uywane owoce, nasiona i licie pigwy . Owoce wykazuj dziaanie ochadzajce, kojce, powlekajce i rozmikczajce . Stosujemy w naparach w stanach zapalnych jamy ustnej, garda i odka, w krwiopluciu, a zewntrznie do gojenia stanw zapalnych spojwek, odmroe, oparze, zajadw, hemoroidw i jako rodek leczniczy i kosmetyczny dla wzmocnienia cebulek wosowych . Nasiona s stosowane jako lek luzowy, wykrztuny, w nieytach grnych drg oddechowych . Licie pigwy dziaaj korzystnie na serce, obniaj cinienie krwi i osabiaj skrcze mini gadkich jelit . PIWONIA CHISKA I DRZEWIASTA Peonia lactiflora L . ( PP officinalis L .). PP suffructicosa Piwonia jest bylin i naley do rodziny Piwoniowatych . Jest uprawiana jako rolina ozdobna. ale tradycyjnie od dawna jest uywana jako rolina lecznicza . Pisze o niej Pliniusz . Jej nazwa pochodzi

od paeonw, lekarzy z czasw wojen trojaskich . Dawniej bya uywana w chorobach ukadu nerwowego, zwaszcza w epilepsji . W lecznictwie s uywane korzenie piwonii kwitncej czerwono i biao oraz korzenie piwonii drzewiastej . Piwonia lekarska ma smak kwany i gorzki, a piwonia drzewiasta smak ostry i charakter zimny. Korze piwonii lekarskiej wykazuje dziaanie rozkurczowe, przeciwblowe, uspokajajce, przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i obnia cinienie krwi . Ponadto korze piwonii czerwonej ochadza krew i pobudza jej krenie, a korze piwonii biaej odywia krew, agodzi energi wtroby i poprawia jej funkcjonowanie . Odwar z korzenia piwonii lekarskiej stosuje si w zaburzeniach 119 120 miesiczkowania. ponadto korze piwonii czerwonej stosuje si w stanach zwizanych z przegrzaniem krwi . w krwawieniach z nosa . w zapaleniach skry i w egzemach, a korze piwonii biaej stosuje si w dolegliwociach wtroby . Jako rodek wzmacniajcy i upikszajcy skr u kobiet stosujemy odwar z korzenia piwonii biaej (20 g) i lukrecji (5 g), gotowany przez 15 minut w 500 ml wody. Lek naley wypi w cigu kilku dni . w dwu porcjach dziennie . PLUSKWICA EUROPEJSKA I GRONIASTA Cimcifuga europaeaSzipa . (CC foetidaL.), C. racemosa (L.) Nuit. Pluskwica jest bylin i naley do rodziny jaskrowatych . Pluskwica europejska wystpuje w stanie naturalnym w poudniowe-wschodniej czci kraju, a groniasta we wschodniej czci Ameryki Pnocnej, w Polsce bywa uprawiana jako rolina ozdobna . W lecznictwie uywamy kcza wraz z korzeniem . Ziele wykazuje dziaanie sedatywne, przeciwkaszlowe, przeciwzapalne, przeciwreumatyczne, moczopdne . estrogenne, pobudzajce czynnoci macicy. Jest bardzo dobrym lekiem w dolegliwociach przedmiesiczkowych, w zaburzeniach miesiczkowania i w dolegliwociach okresu klimakterium . Pluskwica groniasta bya stosowana przez Indian dla uatwienia porodu i w przypadku ukszenia przez we . W XIX wieku bya stosowana do leczenia chorb reumatycznych przebiegajcych z gorczk . POCHRZYN MEKSYKASKI, CHISKI I SIEDMIOKLAPKOWY Discorea uillosa, D. opposita, D. hypoglauca Pochrzyn jest trwaym, duym pnczem i naley do rodziny Pochrzynowatych . Wystpuje w Azji, rwnie na wyspach, we wschodniej Afryce i w Ameryce . Pospolicie uprawia si wiele gatunkw pochrzynw (D. batatas. D. alata, D. satiua. D. bulbifeta) dla jadalnych, ogromnych (do 2 m dugoci i 18 kg wagi bulw, ktre s uywane podobnie jak ziemniaki . Bulwy wyej wymienionych gatunkw s uywane w lecznictwie . Maj smak gorzki lub sodki i charakter obojtny i wysuszajcy . Wiele innych gatunkw suy do otrzymywania hydrokortyzonw,

ktre s skadnikami maci stosowanych w egzemach . Dziki, meksykaski D. villosa zawiera substancje hormonalne podobne do progesteronu. Dziaa rozluniajco na minie gadkie, rozkurczowe, przeciwzapalnie, ciopdnie i napotnie . Stosujemy w blach kolkowych jelit, w blach miesiczkowych . podczas porodu i w ostrych blach artretycznych, w postaci odwaru lub nalewki . Chiski D. opposita (shan yao) dziaa wzmacniajce na nerki, odek i puca, pobudza trawienie, dziaa wykrztunie . Jest stosowany w osabieniu nerek, w zaburzeniach ukadu moczowego, w klimakterium, w suchym, astmatycznym kaszlu . Uywamy w postaci odwaru lub nalewki z kcza . Chiski pochrzan siedmioklapkowy D. hypoglauca (bei xie) wykazuje dziaanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i agodzce infekcje drg moczowych . Stosujemy w zakaeniach drg moczowych, zwaszcza w zapaleniu pcherza oraz w reumatoidalnym artretyzmie . Uywamy w postaci odwaru lub nalewki z kcza . Ekstrakt pochrzanu siedmioklapkowego jest skadnikiem piguek antykoncepcyjnych . PODAGRYCZNIK POSPOLITY Aegopodium podagraria L . Podagrycznik jest bylin i naley do rodziny Baldaszkowych . Jest rolin bardzo pospolit . Ronie na dobrej ziemi w lasach i jest bardzo uporczywym chwastem w ogrodach, gdy odrasta szybko nawet z bardzo maego kawaka kcza i dlatego trzeba uwaa przy przesadzaniu bylin, aby nie zachwaci ogrodu podagrycznikiem . W lecznictwie uywamy wieego ziela podagrycznika . Ma ono aromatycznogorzkawy smak i mona je dodawa do surwek . 121 922 Mona go przyrzdza rwnie tak jak szpinak przepis podano w czci zioa w kuchni . Jest niezastpionym skadnikiem oczyszczajcej kuracji wiosennej z rolin dziko rosncych . Podagrycznik wykazuje dziaanie moczopdne, przeciwreumatyczne, przeciwartretyczne, odywcze i ogrzewajce . Zewntrznie stosujemy okady rozgrzewajacc ze wieego ziela podagrycznika na miejsca bolce w reumatyzmie, artretyzmie i w ischiasie. Ziele podagrycznika poprawia transpiracj skry i rozgrzewa stan taki utrzymuje si przez dugi czas po zdjciu okadu . PODBIA POSPOLITY Tusilayo farfaraL . Wygld roliny Podbia jest bylin i naley do rodziny Zoonych. Rolina wytwarza pod ziemi kcze, z ktrego wyrastaj dugie, atwo zakorzeniajce si rozogi . Pdy kwiatowe do 15 cm wysokie s pokryte uskami i wyrastaj na przedwioniu, w marcu, przed rozwojem lici i dlatego dawna nazwa aciska tej roliny brzmiaa filius ante patcem", co znaczy syn przed ojcem" . Na szczycie pdu kwiatostanowego znajduj si te kwiaty zebrane w koszyczki. W maju po zakoczeniu kwitnienia, wyrastaj licie odziomkowe, dugoogonkowe, due, szerokie, o blaszce okrgawoscrcowatej

i szeroko otwartej zatoce nasadowej oraz o nierwno zbkowanym brzegu. Licie mode s pajczynowate kutnerowate po obu stronach, a licie stare z wierzchu s gadkie, zielone a od spodu biao, pajczynowate owosione i std wywodzi si polska nazwa podbia . Ogonki liciowe i nerwy lici oraz uski na pdzie kwiatowym s fioletowonabicge. Wystepowanie, pochodzenie i historia roliny Podbia jest rolin rozpowszechnion w caej Europie, w pnocnej Afryce, w Azji pnocnej, rodkowej i zachodniej . Do Ameryki Pnocnej zosta zawleczony . W Polsce jest rolin pospolit na niu i w grach a po stref kosodrzewiny . Ronie wielkimi poaciami . Mimo i jest powszechny, nie jest uciliwy, gdy nie zajmuje dobrych gleb, ale ronie na rumowiskach, na osuwiskach, w starych kamienioomach, na wertepach, na ruderalnych resztkach domostw, na gliniastych zboczach, na nasypach kolejowych, na przydroach, w miejscach wilgotnych w rowach i nad brzegami rzek . Podbia jest jedn z najstarszych rolin leczniczych znan ju w staroytnoci . Poleca go Hipokrates. Dioskurides i Pliniusz. Pliniusz (77 r . n .e .) pisa: Mwi si, e dym z tej roliny wysuszonej wraz z korzeniem, dziaa leczniczo przy uporczywym kaszlu. gdy wdycha si go gboko przez rurk." Dioskurides poleca podbia w przypadku kaszlu i astmy . aciska nazwa roliny oznacza dosownie ,.rozpdzasz kaszlu" . W polskiej medycynie ludowej podbia by powszechnie stosowany jako ,.zioo piersiowe" w rnych schorzeniach ukadu oddechowego, na kaszel, w astmie, a take w grulicy. Stosowano rwnie licie tej roliny zewntrznie na choroby skry, na wyrzuty skrne, na opuchlizny, na rany, na oparzenia, na czyraki. n a wrzody, przy ry, w blach gowy, a kobiety karmice piersi robiy okady na popkane brodawki piersi . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Podbia jest zbierany ze stanu naturalnego . Koszyczki kwiatowe naley zbiera bez szypuek na pocztku kwitnienia i suszy szybko, najlepiej w suszarni ogrzewanej do 40' C. Licie podbiau do celw leczniczych zbieramy mode, ale ju dobrze rozwinite i zdrowe, bez plam . Scina si ostrym noem same blaszki liciowe bez ogonkw . Licie trudno wysychaj . W suszarni naturalnej mona je suszy tylko w dni ciepe rozoone pojedyncz warstw, doln stron do gry lub lepiej - nawleczone na nici i zawieszone w miejscu przewiewnym . Lepiej jest je suszy w suszarni ogrzewanej do temperatury 40 C . 123 121 Surowce lecznicze Najczciej stosujemy suszone licie podbiau, ale rwnie wiee licie i suszone kwiatostany. Podbia ma smak sabo sodki i ostry . charakter ciepy. Podstawowe substancje lecznicze Podbia zawiera substancje luzowe, garbniki, inulin, f lawonoidy .

w tym rutyn, alkaloidy, fitosterole, zwizki goryczowc, kwasy wielofenolowe, karotenoidy, olejki eteryczne, cholin oraz sole mineralne bogate w potas, wap, cynk, magnez, siark, glin i mangan . Dzialanie Przetwory z podbiau dziaajpowlekajaco i zmniejszaj podranienie bon luzowych grnych drg oddechowych . Dziaaj rwnie pobudzajaco na nabonek, rzskowy powoduj spcznienie i rozrzedzenie zalegajcej wydzieliny . a flawonoidy obniaj napicie mini gadkich, co w ef ekcie dziaa wykrztunie, nastpuje oczyszczenie puc z nadmiaru luzu . Rwnoczenie garbniki dziaajprzeciwza alnie i cigajce, a olejek eteryczny przeciwbakteryjnic . Podbia dziaa oglnie przeciwnieytowe na bony luzowe grnych drg oddechowych. Dziaa rwnie mineralizujce. Kwiaty dziaaj silniej wykrztunie. przeciwnieytowe i rozkurczowe, a licie silniej powlekajce i cigajce . Stosowanie Podbia jest stosowany w stanach nieytowych bon luzowych grnych drg oddechowych, z objawami blu w gardle, w stanach zapalnych przeyku, w utrudnionym przeykaniu i odkrztuszaniu, w chrypce, w kaszlu poczonym z przezibieniem i gryp, w osabieniu odruhu wykrztunego, w suchym, zanikowym nieycie garda u palaczy tytoniu i u osb starszych, w chronicznym, uporczywym kaszlu, w przewlekym zapaleniu oskrzeli . Kwiat podajemy w przypadkach nieytw grnych drg oddechowych przebiegajcych ze skurczem oskrzeli oraz w przypadkach suchego kaszlu i w chorobach zastarzaych np . w astmie. Zewntrznie stosujemy wiee licie na wrzody, na otarcia i na trudno gojce si rany. Przeciwwskazania Ze wzgldu na obecno alkaloidw pirolizydynowych naley unika duszego stosowania podbiau. Alkaloidy te powoduj uszkodzenie wtroby u szczurw. Wystpuj w bardzo niewielkiej iloci . a ponadto, wedug bada szwedzkich, ulegaj rozkadowi podczas gotowania, a wic w odwarach nie wystpuj . Postpowanie praktyczne ODWAR Z LICI PODBIAU Przygotowanie leku, Do 3 yek lici podbiau wla 2 szklanki wody. Ogrzewa na sabym ogniu do wrzenia, gotowa 3 minuty, wla do termosu i odstawi na 5 minut do nacignicia . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia maymi porcjami w przypadku kaszlu i kataru . Pi do 2 tygodni . Zewntrznie stosujemy na chroniczne rany, na otarcia, na stuczepia, na zaczerwienienia i na siniaki . ZIOA PRZECIWNIEYTOWE Z PODBIAEM Przygotowanie leku, Do 4 yek zi wla 2 szklanki wody, zagotowa powoli do wrzenia, gotowa 3 minuty, wla do wyparzonego termosu i odstawi na 5 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia niewielkimi porcjami w przypadku nawracajcych nieytw drg oddechowych, w trudnociach z odkrztuszaniem i przy zaleganiu luzu . Po skoczeniu

przygotowanej porcji zi zmieni mieszank na inn . 0 425 Przygotowanie mieszanki zi. Podbia, li 1008 Macierzanka, ziele 508 Anyek, owoc 508 126 POKRZYWA ZWYCZAJNA Urtica dioica L. Wygld roliny Pokrzywa jest bylin i naley do rodziny Pokrzywowatych . Rolina wytwarza rozogi oraz odyg wzniesion, czterokanciast, do 1 m wysok, naprzeciwlegle ulistnion. Licie s ogonkowe, do 15 cm dugie, z wolnymi, rwnowskolancetowatymi przylistkami . Blaszka liciowa podunie jajowata, w nasadzie sercowata, u szczytu dugo zaostrzona, na brzegu grubozbkowana . Rolina jest zwykle dwupienna. Kwiaty jednopciowe, niepozorne, drobne oliwkowozielone, zebrane w zwisajce grona dusze od ogonkw liciowych . Owocem jest orzeszek z jednym nasieniem, Ca rolina pokryta jest parzcymi woskami . Kwitnie od czerwca do padziernika . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Pokrzywa jest rozpowszechniona nieomal na caej kuli ziemskiej z wyjtkiem strefy tropikalnej . Jest rolin synantropijn - to znaczy, e wystpuje na siedliskach wtrnych, powstaych po zniszczeniu przez czowieka pierwotnej rolinnoci naturalnej. Towarzyszy czowiekowi lub jest wiadectwem jego obecnoci w przeszoci . Ronie wic najczciej przy potach, przy domach, w rowach, na mietniskach, na rumowiskach, w zarolach, na skraju lasu, na pastwiskach. Lubi miejsca zacienione i gleb wilgotn, yzn, zasobn w sole mineralne . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Wystpuje na calim niu i w grach do granicy kosodrzewiny . Pokrzywa od staroytnoci jest znan i cenion rolin 4ecznicz . Pisali o niej Hipokrates. Dioskurides i Pliniusz . Bya stosowana jako rodek tamujcy krew i na wzmocnienie popdu pciowego . Germanie powicili j bogowi podnoci . a przez Sowian bya uwaana za roliny magiczna, odpdzajc ze duchy. Angielski zielarz i lekarz Nicolas Culpeper (1656) pisze o niej , ....pochania nadmiar flegmy pozostaej po okresie zimowym ..." Do XVII wieku wyrabiano z niej tkaniny i dopiero pniej zostaa wyparta przez bawen i jedwab . W czasie I Wojny Swiatowej przeywaa renesans, gdy z braku surowcw ponownie suya do wyrobu tkanin . Do dzisiaj uywana jest do produkcji sieci rybackich, do wyrobu szpagatu, czyli bardzo cienkiego i bardzo mocnego sznurka, a nawet bywa uywana do wyrobu grubych tkanin . Pokrzywa dostarcza rwnie zielonego barwnika cakowicie nieszkodliwego i stosowanego w przemyle spoywczym do barwienia wdek, likierw, cukierkw i innych produktw spoywczych .

W polskiej medycynie ludowej bya powszechnie stosowana zewntrznie do biczowania i do okadw w chorobach reumatycznych, a take w kolkach, w paraliu, na wrzody, na rany i na stuczenia . Wewntrznie w postaci wywaru czy naparu podawano j w zimnicy, w gorczce, w kokluszu, w astmie, w kurczach i w chorobach odka oraz w trudnych, skomplikowanych porodach . Niekiedy stosowano powicone ziele na rany i w padaczce . Wdychano te dym z pokrzywy w przypadku blw zba . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Do celw leczniczych licie pokrzywy s zbierane ze stanu naturalnego. Ze wzgldu na waciwoci roliny warto jej nie tpi i mie w kcie ogrodu kp pokrzywy. Ma ona nie tylko cenne waciwoci lecznicze dla czowieka i dla zwierzt, ale jest rwnie cenn rolin dla zachowania rwnowagi biologicznej w ogrodzie. Pokrzywa jest rwnie lekiem dla rolin . Z ziela pokrzywy przygotowujemy preparat, ktry wzmacnia roliny . sprawia, e szybciej rosn i daj lepsze plony oraz chroni je przed robactwem . Preparat ten. czyli gnojwk z pokrzywy przygotowujemy w ten sposb, c ziele zalewamy wod i pozostawiamy na kilka dni, aby sfermentowao. Pynem spryskujemy lub podlewamy roliny i gleb . 127 128 Surowce lecznicze Najczciej uywamy suszonych lici pokrzywy, ale rwnie wieych lici, soku, korzenia i nalewki. Pokrzywa ma smak cierpki. sabogorzki, charakter chodny i suchy. Podstawowe substancje lecznicze W liciach pokrzywy znaleziono witaminy A . B. C. K. flawonoidyf garbniki . karotenoidy. ksantofil, chlorofil A i B . zwizki aminowe - midzy innymi histamin, acetylocholin i serotonin, fitosterole. protoporfiryny. kwasy organiczne. midzy innymi mrwkowy, zwizki zwikszajce odporno na infekcj, a take sole mineralne w tym duo wapnia, elaza i rozpuszczaln krzemionk . Dzialanie Pokrzywa dziaa na cay organizm odywczo, witaminizuiaco, mineralizuiaco, wzmacniajaco, stymulujce, regulujaco, regeneruiaco i oczyszczaiaco . Jest przede wszystkim lekiem krwi . Dziaa krwiotwrczo, zwiksza poziom hemoglobiny i ilo czerwonych ciaek krwi, tak jak podanie lekw z elazem . Wykazuje rwnie dziaanie przeciwkrwotoczne, zapobiegajce krwawieniom z naczy wosowatych dziki witaminie K oraz f lawonoidom i garbnikom . Po podaniu przetworw z pokrzywy nastpuje obnienie cinienia krwi dziki dziaaniu rozkurczowemu na minie gadkie naczy krwiononych . Dziaa rwnie korzystnie na ukad pokarmowy, pobudza wydzielanie sokw oadkowych, dziaa ciopednie, poprawia trawienie i przyswajanie pokarmw, przeciwdziaa stanom zapalnym w przewodzie pokarmowym, dziaa cigajce i przeciwbiegunkowo. Dziaa rwnie stymulujce na czynnoci wydzielnicze trzustki i obnia nieznacznie poziom cukru we krwi. Dziaa rwnie mlekopdnie.

Stwierdzono rwnie, e licie i korzenie pokrzywy stymuluj wydzielanie interferonu, wzmacniaj odporno organizmu przed inwazj wirusw i dziaaj przeciwnowotworowe . Przetwory z pokrzywy dziaaj bardzo korzystnie na przemiana materii, wykazuj dziaanie oczyszczajce krew, ktre wynika z tego, e stymuluje kraenie krwi, dziaaj lekko moczopednie . a dziki hamowaniu resorpcji zwrotnej wyranie zwikszaj eliminacj chlorkw, mocznika i innych szkodliwych produktw przemiany materii . Pokrzywa dostarcza duej iloci witamin i soli mineralnych . a szczeglnie duo rnych pierwiastkw ladowych, ktre s skadnikami enzymw i hormonw, odpowiadajcych za prawidowy przebieg procesw fizjologicznych w organizmie . Zewnetrznie pokrzywa dziaa korzystnie na owosiona skro glo- n zapobiega wypadaniu wosw, przy czym korze wykazuje silniejsze dziaanie lecznicze, dziaa oczyszczajce na gruczoy potowe i ojowe. Stosowanie Przede wszystkim licie pokrzywy s stosowane w chorobach krwi . w niedokrwistoci, w blednicy, w biaaczce, w krwawieniach wszelkiego rodzaju, w zbyt obfitych krwawieniach miesicznych . w krwawieniach z odka, z jelit i z nosa, w problemach z cinieniem krwi, w przypadkach zwonych naczy krwiononych, rwnie wiecowych, w miadycy i w niewydolnoci serca . Stosujemy jako lek oczyszczajcy w zej przemianie materii, w zakwaszeniu krwi, w alergii, w nieprawidowym funkcjonowaniu nerek, w zapaleniu drg moczowych, w niedostatecznym wydalaniu moczu, w kamicy moczowej, w skazie moczanowej . W chorobie reumatycznej i w artretyzmie podaje si wewntrznie i zewntrznie w formie biczowania i okadw z rozmiadonych pdw pokrzywy . Pokrzywa jest stosowana jako lek wzmacniajacy w przypadku wyczerpania, znuenia, uporczywych bli gowy, atwego mczenia si zwizanego z przepracowaniem, jak rwnie w okresie rekonwalescencji w zwizku z przebytymi chorobami, a take w przypadku osabienia organizmu, w spadku odpornoci i w czstych infekcjach wszelkiego rodzaju . Pomaga rwnie w chorobach przewodu pokarmowego, w nieytach, stanach zapalnych, w biegunkach, w skurczach brzucha, w zwyrodnieniu bony luzowej odka, we wrzoGo 429 130 dach odka i jelit, szczeglnie krwawicych, w chorobach wtroby i drg ciowych, w chorobach ledziony . Podajemy pokrzyw w nieytach bon luzowych grnych drg oddechowych i jamy ustnej, w katarze, szczeglnie poczonym z krwawieniami z nosa, w krwiopluciu, w infekcjach jamy ustnej, w zapaleniu dzise, zwaszcza z krwawieniami, w pleniawkach i w anginie . W tych przypadkach podaje si wewntrznie i do pukania . Zewntrznie stosujemy pokrzyw jako lek i jako zioo kosmetyczne do pielgnacji twarzy, jamy ustnej i wosw . Podaje si zewntrznie

i wewntrznie w wypryskach, w trdziku, w upieu, w ojotoku, w wypadaniu wosw. Na licie najpotrzebniejszych lekw zioowych naleaoby pokrzyw umieci na miejscu drugim, po owsie . Przeciwwskazania Ogromna wikszo ludzi przyjmuje bardzo dobrze due iloci pokrzywy. Moemy j spoywa jako pokarm z ogromn korzyci dla zdrowia . Zdarzaj si czasem przypadki alergii . S one objawem awitaminozy . Postpowanie praktyczne WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJACA Z POKRZYWY W okresie wczesnej wiosny - w marcu, ewentualnie na pocztku kwietnia - naley je codziennie, przez 2 tygodnie, co najmniej 3 yki modych wieych lici lub pdw pokrzywy, najlepiej na kolacj lub przed bardzo lekk kolacj . Mona doda troch oleju . utartej marchwi, kiszonej kapusty. lici lubczyku lub innych nowalijek, najlepiej innych rolin dziko rosncych lub kiekw . Kuracja ta wzmacnia i odmadza organizm i zapobiega wszystkim chorobom, zwaszcza opisanym powyej chorobom degeneracyjnym . SOK Z POKRZYWY Przygotowujemy z kocem kwietnia lub na pocztku maja . gdy pokrzywy troch podrosn . Zrywamy cae pdy pokrzywy, myjemy, kroimy i odciskamy sok w sokowirwce . Swiey sok mona przechowywa do trzech dni w lodwce . Sok mona utrwali przez dodanie 1 czci spirytusu na 4 czci soku i wwczas mona go dugo przechowywa, nawet do nastpnego sezonu wegetacyjnego . Stosujemy w takich samych przypadkach jak kuracj wiosenn z lici . Codziennie pijemy 20-30 ml soku w dwu porcjach, przed posikiem i przed snem . Jest to przede wszystkim bardzo dobry lek w przypadku krwawiacych wrzodw oadkowych. W tym przypadku mona doda do pokrzywy licie krwawnika. Chory powinien pi wycznie bardzo mae porcje soku - wielokrotnie w cigu dnia, przed posikami i midzy posikami, i kad dawk powinien dugo trzyma w ustach. PROSZEK Z POKRZYWY Wysuszone licie z pokrzywy zemle w mynku do kawy. Zaywa codziennie po kadym posiku 1 yeczk proszku z pokrzywy popijajc niewielk iloci wody. Jest to lek krwiotwrczy, wzmacniajacy i oczyszczajacy organizm, zapobiegajcy wszystkim chorobom, a zwaszcza wymienionym w punkcie siedem . NALEWKA Z KORZENIA POKRZYWY . Wiosn lub jesieni wykopujemy korzenie pokrzywy, czycimy, myjemy, kroimy drobno, wypeniamy mae soiczki, zalewamy spirytusem i odstawiamy na 2 tygodnie . Kadego wieczoru owosion skr gowy smarujemy nalewk w celu wzmocnienia wosw, jako lekiem zapobiegajcym wypadaniu i w ojotoku . POONICZNIK NAGI I KOSMATY Herniaria ylabra L.. H. hirsuta L. Poonicznik jest rolin jednoroczn lub dwuletni, rzadko bylin i naley do rodziny Godzikowatych .

Wystpuje w Europie, w Afryce pnocnej i w zachodniej Azji . W Polsce ronie w caym kraju . Poonicznik kosmaty (H. hirsuta) wykazuje takie same waciwoci . Jest czciej spotykany w poudniowowschodniej czci Polski . Lubi piaszczyst, niekwan ziemi z dodatkiem azotu . 131 132 W lecznictwie jest uywane kwitnce, suszone ziele poonicznika. Ma ono zapach dobrego siana i smak najpierw sony a pniej drapicy . Ziele poonicznika wykazuje dziaanie moczopdne, rozkurczowe zwaszcza w obrbie ukadu moczowego, a take przeciwbakteryjne i wykrztune. Wycigi z poonicznika s stosowane w chorobach drg moczowych, zwaszcza w zapaleniu cewki moczowej i pcherza oraz w kamicy moczowej i pcherzowej, w puchlinie wodnej . w biaych upawach u kobiet, w taczce i pomocniczo w zapaleniu puc, opucnej i oskrzeli oraz w grulicy puc . POMARACZA GORZKA, SODKA I MANDARYNKA Citrus aurantium L.. C. sinensis L . . CC reticulate Pomaracza jest drzewem i naley do rodziny Rutowatych . Pochodzi z Azji poudniowowschodniej. Bya ulubionym lekiem arabskich lekarzy, ktrzy znali j ju w IX wieku . Arabowie w X wieku rozprzestrzenili pomaracz w basenie Morza Srdziemnego i w Afryce pnocnej. Synny Chiski lekarz Li Shi Zhen pisa w XVI wieku : ..Sodkoci te zwikszaj wydzielanie oskrzelowe, a kwano pobudza plwocin, gasi pragnienie i przyspiesza trawienie ." W lecznictwie s uywane dojrzae i niedojrzae owoce pomaraczy gorzkiej i skrk mandarynki (C. reticulata) . Pomaracza gorzka ma smak kwany i gorzki, charakter nieco zimny, a skrka mandarynki ma smak gorzki i ostry, charakter ciepy . Pomaracza gorzka wykazuje dziaanie wzmacniajce energi, uruchamiajce zastoje energii i pokarmu, pobudzajce trawienie, wiatropdne, moczopdne, podwyszajace cinienie krwi, uspokajajce nerwy i wykrztune . Stosuje si w niestrawnoci, w zaleganiu pokarmu, w zaparciach, w kaszlu z gst i t flegm, w blach miesiczkowych, w stanach lkowych, w bezsennoci i w szoku . Skrka mandarynki dziaa moczopdnie, wykrztunie, poprawia trawienie . Stosuje si w niestrawnoci, we wzdciach, w kaszlu z du iloci rzadkiej, wodnistej flegmy . Uwaga : skrka mandarynki dostpnej w handlu jest skaona chemicznie i nie nadaje sio do celw leczniczych . Wodc z kwiatu pomaraczy. ktra jest produktem ubocznym destylacji przeprowadzonej w celu otrzymania olejku stosujemy w stanach lkowych, w bezsennoci i w szoku : dodajemy 5-10 ml do pokarmw spoywanych przez niemowlta w bezsennoci i w przypadku kolki . wiey sok z pomaraczy sodkiej (C. sinensis) jest doskonaym rodkiem rwnowacym energi, mineralizujcym i witaminizu jcym po oczyszczajcych dietach zboowych . Pijemy jednorazowo

p szklanki wieo wycinitego soku na czczo po zakoczeniu monodiety zboowej . POMOCNIK BALDASZKOWY (GRUSZYCZKA) Chimaphila umbellata (L.) Nutt. Pomocnik jest ziomozielon bylin i naley do rodziny Gruszyczkowatych. W Polsce wystpuje najczciej w suchych lasach sosnowych . W lecznictwie uywamy ziela pomocnika . Wykazuje dziaanie moczopdne, dezynfekcyjne i przeciwcukrzycowe . podobne do dziaania licia gincej w Polsce mcznicy . Stosujemy w infekcjach drg moczowych, w krwiomoczu, w przypadku piasku w nerkach, w reumatyzmie. w ischiasie . w nieytach drg oddechowych, w skrofulozie, w biegunkach, w cukrzycy, w zapaleniu spojwek i na rany . W medycynie ludowej stosowano powszechnie ziele w podwigniciu i w przesileniu objawiajcym sio blami brzucha i odka oraz w celu podtrzymania ciy. POMURNIK patrz PARIETARIA 133 434 POPOCH POSPOLITY Onopordon acanthium L. Popoch jest rolin dwuletni i naley do rodziny Zoonych . W Polsce jest rolin pospolit i wystpuje na przydroach. n a pastwiskach i na miejscach ruderalnych . W lecznictwie jest uywana herbata ze wieych lici w przypadku stanw zapalnych drg moczowych . a sok ze wieych lici w owrzodzeniach nowotworowych . Popoch nie powinien by stosowany wewntrznie w wikszych dawkach. gdy jest rolin trujc . POR OGRODOWY Allium porrum L . Por jest rolin dwuletni i naley do rodziny Liliowatych . Pochodzi z obszaru rdziemnomorskiego . Od wiekw towarzyszy czowiekowi jako warzywo, podobnie jak czosnek i cebula . Waciwoci lecznicze ma sok z pora, por gotowany i duszony . Por wykazuje dziaanie wzmacniajce, regulujce trawienie, moczopdne, poprawiajce przemian materii . Swiciy sok z pora stosujemy w nieytach drg moczowych i w kamicy moczowej, w gocu i w miadycy . Por duszony na oliwie z orzechami woskimi jest lekiem wzmacniajacym, zwaszcza nerki, i stosujemy go w osabieniu, w uczuciu zmczenia i wychodzenia organizmu, zwaszcza przy zimnych stopach . Okady z pora pieczonego lub gotowanego w niewielkiej iloci wody stosujemy na ropiejce rany, na wrzody. n a postrzay, na opuchliny reumatyczne . Kawaek pora dobrze jest dawa niemowltom do gryzienia w czasie wyrzynania si zbw, podobnie jak dawniej stosowano korze fioka. Ma on dziaanie dezynfekujace, a wic nie musimy obawia si infekcji, przeciwwiadowc, a wic przynosi ulg niemowlciu, a z uwagi na siln wknist struktur nie musimy obawia si, e

niemowl odgryzie kawaek, i e si zadawi . POROST ISLANDZKI patrz TARCZOWNICA PORTULAKA POSPOLITA (SIEWNA) Portulaka oleraceae L . Portulaka jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Portulakowatych. Od dawna jest rolin uprawn . Nic znamy jej pochodzenia . Uprawiano j w staroytnym Egipcie, w Grecji i w Rzymie jako warzywo, rolin lecznicz i barwiarsk . W Europie rodkowej jest polnym chwastem . Istniej rwnie odmiany ozdobne portulaki . Jest wspania rolin wzmacniajc, witaminizujc (A . C) i oczyszczajc, zwaszcza na wiosn . Jest rwnie rolin przyprawowa. Dodajemy j do saaty gowiastej, do mizerii, do pomidorw, do majonezw i do zimnych sosw, do masa zioowego, do zup, do jaj, do ryb i do misa . Nie gotujemy. Ziele portulaki ma smak korzenny, orzewiajcy, nieco sonawy. Wykazuje dziaanie moczopdne, oczyszczajce, wzmacniajce, przeciwzapalne, pobudza apetyt i harmonizuje czynnoci odka, nosi cinienie krwi, wzmacnia naczynia krwionone . Stosujemy w wewntrznych stanach zapalnych, w zgadze, w kwanym odbijaniu, w krwiopluciu, w chorobach drg moczowych i w wyrzutach skrnych wiadczcych o zej przemianie materii . PORZECZKA CZARNA Ribes niyrum L . Porzeczka czarna jest krzewem i naley do rodziny Skalnicowatych . W stanie naturalnym wystpuje w Europie i w Azji, rwnie rzadko w Polsce . gdzie ronie w wilgotnych lasach i jest pod czciow ochron prawn . W klimacie umiarkowanym jest czsto uprawiana jako krzew owocowy . 435 i 436 W celach leczniczych s uywane najczciej suszone licie porzeczki czarnej, czasem suszone owoce i olej z nasion . Owoce zawieraj duo witamin - A. C. BI. BZ, PP, B6 - i duo soli mineralnych, zwaszcza wapnia, elaza, boru i miedzi . Licie, porzeczki czanci zwikszaj ilo wydalanego moczu i produktw przemiany materii, zwaszcza kwasu moczowego, wzmacniaj odek, oczyszczaj jelita, wzmacniaj czynnoci serca i dziaaj napotnie oraz przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i cigajce . Stosujemy w chorobach drg moczowych, w zatrze maniu moczu, w kamicy moczowej, w stanach zapalnych pcherza moczowego, w reumatyzmie, w nieytach odka i jelit, w biegunce, w procesach gnilnych w jelitach, w owrzodzeniu jelita grubcg_ o, w nerwicy odka, w migrenie i w miadycy. Swiciy sok z owocw dziaa wirusobjcze, stosujemy go w grypie i w chorobach przezibieniowych . Olei z nasion porzeczki ezarnei dziaa oczyszczajaco na organy kobiece i jest stosowany w okresie klimakterium oraz w rnych chorobach degeneracyjnych ukadu rozrodczego: piersi, macicy, jajnikw i pochwy .

Zewntrznie odwary z lici stosujemy do pukania jamy ustnej i garda . POWJ POLNY Conuoluulus aruensis L. Powj jest bylin i pnczem, naley do rodziny Powojowatych . W Polsce jest bardzo pospolitym, trudnym do wytpienia chwastem p61 uprawnych. Ronie nawet w pobliu piwonii, ktra sama doskonale radzi sobie z innymi chwastami. W lecznictwie uywamy kwiaty i kwitnce ziele powoju . Ma smak gorzki . Wykazuje dziaanie cigajce, przeczyszczajce, usuwa zastoje pokarmu w odku . reguluje miesiaczki . Zewntrznie stosujemy napar lub wieo pogniecion rolin do leczenia ran. W medycynie ludowej powj jest stosowany na przeczyszczenie odka i do mycia wosw . POZIEWNIK SZORSTKI Galeopsis tetrachit L.. (G. anyustifolia, G. ladanum, G. pubescens. G. ochroleuca) Poziewnik jest bylin i naley do rodziny Wargowych . Wystpuje w Europie i w pnocnej czci Azji . W Polsce jest rolin bardzo pospolit, ronie jako chwast na polach oraz na przydroach i na brzegach lasw w caym kraju . Podobne waciwoci lecznicze maj inne gatunki poziewnikw wystpujcych w Polsce - wskolistny, polny i mikkowosy . W czasach przed antybiotykami poziewnik, zwaszcza blady by powszechnie reklamowany i stosowany jako zioo piersiowe skuteczne w leczeniu grulicy. W lecznictwie s uywane suszone ziele poziewnika . Jest ono zielem krzemionkowym, a wic wykazuje dziaanie wzmacniajce. regenerujce i remincralizujce na cay organizm . Dziaa korzystnie na skr i na bony luzowe, na ciany naczy krwiononych i krwinki czerwone, na trzustk i na tkank pucn, dziaa gojce i regenerujce na wszelkiego rodzaju uszkodzenia ciaa, na rany, na ubytki skrne, na blizny pooperacyjne i na ogniska grulicze . Ponadto poziewnik dziaa moczopdnie, wykrztunie oraz cigajce i odkaajco na przewd pokarmowy . Jest stosowany w nieytach drg oddechowych, w grypie, w chrypce, w kaszlu, w grulicy . w stanach zapalnych bon luzowych przewodu pokarmowego i drg moczowych, w zwikszonej przepuszczalnoci cian naczy krwiononych, w stanach pooperacyjnych, w niedokrwistoci, w biaaczce, w uszkodzeniu wtroby . POZIOMKA POSPOLITA Frayaria vesca L. Poziomka jest bylin i naley do rodziny Rowatych . Wystpuje nieomal w caym wiecie w klimacie umiarkowanym . W Polsce jest rolin pospolit . Ronie najczciej w widnych laa 937 138 sach sosnowych, na caym niu i w grach, po pitro kosodrzewiny. Jest rwnie uprawiana . Truskawka jest mieszacem poziomki europejskiej i amerykaskiej . W stanic naturalnym, w Polsce . wystpuje

poziomka wysoka (FF moschata Duch., syn. FF elatior Ehrh) i poziomka twardawa (FF viridis Duch., syn. F co/lina Ehrh), ktre wykazuj podobne waciwoci lecznicze . Od dawna bya uywana jako rolina lecznicza . Swita Hildegarda pierwsza wprowadzia poziomk do leczenia . Pniej pisano, e owoce poziomki : .gasz pragnienie, ostudzaj ar odka i stan zapalny wtroby, a woda z poziomek jest lekiem na namitnoci serca spowodowane niepokojem ducha" . W lecznictwie uywamy wieych i suszonych lici poziomki i wieych owocw . Poziomka ma smak kwany i sodki, charakter wilgotny i chodny. Wykazuje dziaanie moczopdne, oczyszczajce, unieczynnia toksyny i usuwa szkodliwe produkty przemiany materii, wzmacnia i oczyszcza wtrob, goi rany, dziaa bakteriobjczo, cigajce i przeciwbiegunkowo . Napar z lici i sproszkowane licie s stosowane w biegunce. w infekcjach gastrycznych, w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, zwaszcza jelita grubego, rwnie w zapaleniu wyrostka robaczkowego, w taczce, w zbyt obfitym miesiczkowaniu, w niedokrwistoci, w reumatyzmie, w dnie i w artretyzmie . Licie poziomki czymy z innymi zioami o podobnym dziaaniu. Owoce poziomki od dawna s uywane jako lek oczyszczajcy skr i s stosowane wewntrznie oraz zewntrznie do wybielania cery i usuwania piegw. Dziaaj rwnie oczyszczajce i wzmacniajce na wtrob . Przeciwbakteryjne waciwoci owocw byy w przeszoci wykorzystywane do leczenia tyfusu . Nalewka na owocach z winem jest rodkiem do oywienia serca i podniesienia ducha . PRAWOLAZ LEKARSKI I OGRODOWY (MALWA) Althaea officinalis L., A. roses var. nigra Hort. Wliglgd roliny Prawolaz lekarski jest bylin i naley do rodziny Malwowatych . Rolina wytwarza pod ziemi krtkie, grube kcze, od ktrego odchodz liczne korzenie grube, biae, misiste, okryte t lub brunatn skrk . Nad ziemi wyrasta rozeta lici oraz prosto wzniesiona odyga dorastajca do 1,5 m wysokoci, okrga, szorstka, ulistniona, u dou zdrewniaa . Licie s due 3-5-klapkowe, karbowane, u szczytu zaostrzone . Licie i odygi pokryte s gsto woskami tworzcymi kutner, nadajcy rolinie charakterystyczny srebrzysty odcie . Kwiaty due, promieniste, bladorowe, 5-patkowe, wyrastaj na szypukach po 3-5 w ktach lici w grnej czci odygi . Owocem jest rozupka . Kwitnie od lipca do wrzenia . Wystpowanie. pochodzenie i historia roliny Rolina w stanie naturalnym wystpuje w Europie rodkowej, w basenie Morza Czarnego i Kaspijskiego, po Syberi zachodni i Azj Srodkow . W Polsce wystpuje bardzo rzadko w Poznaskiem i na Kujawach . Ronie na glebach sonych i na cieplejszych stanowiskach, na mokrych kach i na pastwiskach, w zarolach nadbrzenych,

w rowach, koo ywopotw, od nizin po tereny pagrkowate. Prawolaz lekarski jest powszechnie uprawian rolin lecznicz - od Syberii, w caej Europie, rwnie na Wyspach Brytyjskich i w Szwecji oraz w Ameryce Pnocnej . Nazwa rodzajowa pochodzi od sowa greckiego .althos", co oznacza rodek leczniczy. By znany i stosowany ju w staroytnoci . By uywany w staroytnym Egipcie. Wspomina o nim Teofrast, Pliniusz, Dioskurides, pniej Awicenna. Pliniusz (77 r. n.e .) pisze o nim : ,,... kto poknie dziennie yk soku z malwy, bdzie odporny na wszystkie choroby." Prawolaz lekarski, podobnie jak pozostae roliny lazowate jest doskonaym zioem kosmetycznym . Otrzymywane z nich luzy dziaaj na skr zmikczajce, odwieajco i agodzco . S stosowane w przemyle kosmetycznym do wytwarzania maseczek, 139 140 kremw, mleczek kosmetycznych i lotionw . Wycigi z tych rolin lecz podranienia, widy, spierzchnicia i wypryski alergiczne . To dobroczynne dziaanie jest bardzo cenne po depilacji, po goleniu si, a take po opalaniu si na socu . Pielgnuj skr nadajc jej delikatny, aksamitny wygld. Po naoeniu powstaje cieniutki ochronny film, ktry odznacza si znaczn trwaoci, zblionym do naskrka odczynem pH, wysok wilgotnoci, a zwaszcza przepuszczalnoci pary wodnej . Cechy te zapewniaj naszej skrze zdrow kondycj i estetyczny wygld. Rolina ta naley do rzdu Malwales, ktry odznacza si takimi wsplnymi cechami jak wytwarzanie luzw, cennych substancji leczniczych, ktre nic s powszechne w przyrodzie, a take wytwarzaniem silnych. mocnych wkien . ktre sprawiaj, e roliny z tej grupy s lekkie, mocne i wytrzymae . Wkna te s wykorzystywane do produkcji tkanin . Do rzdu Malwales nale takie znane roliny wkiennicze jak bawena, a take mniej znane jak juta biaa i ketmia konopiowata . Mniej znane, ale bardziej uyteczne jest wkno juty ze wzgldu na to, e jest ono bardzo mocne i suy do wytwarzania tkanin tapicerskich, dywanw, workw, brezentw i lin . Bardzo blisk krewn prawolazu jest malwa ogrodowa, a jej forma o kwiatach purpurowo czerwonych, prawie czarnych - Altaea rosea aar. nigra - jest bardzo cenn rolin lecznicz . W jej kwiatach, oprcz innych substancji leczniczych wykryto hormon rolinny o dziaaniu estrogennym, ktry pobudza krwawienia miesiczne u kobiet i jest cennym lekiem w przypadku zatrzymania miesiczki oraz w skpym miesiczkowaniu . Najskuteczniejsze s najciemniejsze, najlepiej pene kwiaty. Uprawa i uzyskiwanie surowca rolinnego Prawolaz lekarski jest rozmnaany z nasion . ewentualnie z sadzonek korzeniowych . Nasiona wysiewamy wprost do gruntu . w kwietniu lub pod koniec lata w sierpniu, w rzdy co 50-60 cm . Zbyt gste wschody przerywamy. Nasiona mona te wysia na rozsadnik lub do inspektu : w rzdy co 20 cm. Odlego midzy rolinami 4-5 cm . Nasiona przykrywa si lekko ziemi . Rozsad wysadzamy na miejsce stae,

po dwch miesicach, w rozstawie 40 x 40 lub 40 x 60 cm . Prawolaz naley uprawia na glebach lekkich lub rednich, wilgotnych, najlepiej po zboach. Gleba musi by gboko uprawiona i dobrze odchwaszczona, gdy roliny na pocztku uprawy nie zakrywaj midzyrzdzi i mona je wykorzysta pod upraw midzyplonu, na przykad rzodkiewki, saaty, szpinaku, szczypiorku lub wczesnej fasolki szparagowej. Licie prawolazu mona zbiera od drugiego roku uprawy, w czasie kwitnienia rolin, zbierajc z kadej niewielk cz i suszy w suszarni naturalnej po rozoeniu cienk warstw . Korzenie roliny najczciej wykopuje si w drugim roku uprawy, niekiedy ju w pierwszym a czasem w trzecim roku uprawy, jesieni . Odcina si tylko gruby korze, a cienkie uywane s jako sadzonki . Przygotowanie korzenia jest pracochonne. Po wstpnym oczyszczeniu i dokadnym umyciu doczyszcza si korze usuwajc kor i oczka . Trzeba to robi po osuszeniu, gdy wilgotny korze lizga si. Nastpnie kroi si korze wzdu i szybko suszy si w suszarni ogrzewanej w temperaturze 35-40 C . Wysza temperatura powoduje spadek lepkoci, a nisza knicie korzenia . Dobrze ususzony korze jest biay. Starsze korzenie zawieraj wicej luzu . Surowce lecznicze Najczciej jest uywany suszony korze prawolazu, ale rwnie suszone licie i wiee licie, sproszkowany, suszony korze, wiey korze, wiee kwiaty i suszone kwiaty . Prawolaz ma smak sodki, charakter chodny i wilgotny. Podstawowe substancje lecznicze Podstawow substancj czynn korzenia s luzy o odczynie kwanym. Ponadto znajduj si w nim pektyny, kwasy uronowc, skrobia, sacharoza, asparagina, betaina i sole mineralne . W liciach znajduje si luz, flawonoidy, kumaryna, kwasy organiczne, midzy innymi kwas salicylowy i inne kwasy fenolowe oraz sole mineralne . 111 142 Dziafanie Korze prawolazu jest wanym lekiem luzowym. Sluz pczniejc tworzy roztwory koloidalne pokrywajce bony luzowe i skr cienk i stosunkowo trwa warstw ochronna, zabezpieczajc je przed rnymi szkodliwymi czynnikami zewntrznymi, a take dziaaj agodzco, przeciwzapalnie i regencrujaco na uszkodzone i podranione czci skry i bony luzowej . Sluz dziaa osaniajaco na bony luzowe oadka tym skuteczniej, im wysza jest kwasowo soku odkowego, gdy luz zwiksza swoj lepko pod wpywem kwasu solnego. Sluzy prawolazu dziaaj ochronnie i agodzco w uszkodzeniach bon luzowych przeyku i odka, spowodowanych nadkwanoci, ale rwnie spowodowanych gorcymi pynami i substancjami rcymi, ugami i kwasami . Dziki obecnoci kwasw uronowych peni rol odtrutki i dziaaj buforuico, czyli reguluj kwano pynw ustrojowych . Dziaaj rwnie zmikczajaco na zalegajc, zbit i wyschnit wydzielin przylegajc do bon luzowych garda i krtani oraz na zasadzie

odruchu dziaaj na oskrzela . Uatwiaj wic odkrztuszanie i oczyszczanie drg oddechowych. Cz skadnikw jest wydalana z moczem i dziaa na drogi moczowe przeciwzapalnie i przeciwdziaa krystalizacji skadnikw mineralnych . Licie prawolazu dziaaj tak samo, tylko sabiej . Kwiaty malwy czarnej dziaaj podobnie, ale sabiej, wykazuj dziaanie estrogenne, pobudzaj krwawienia miesiczne . Stosowanie Wodne wycigi z prawolazu s stosowane w nieytach drg oddechowych, jako lek zmikczajcy, wykrztuny, w ostrym i suchym kaszlu, w chrypce, w anginie, w zaflegmieniu puc, w bronchicie . w astmie. Stosuje si take jako lek ochronny w podranieniu i w uszkodzeniu jamy ustnej, garda, krtani i odka gorcymi p ynami i substancjami rcymi i toksycznymi . Jest rwnie wykorzystywany w przewlekych nieytach drg trawiennych, w nadkwasocie, we wrzodach oadka i dwunastnicy, w nadmiernym wydzielaniu ci, w bolesnych skurczach brzucha, a take w bolesnym oddawaniu moczu, w parciu na mocz i w biaych upawach . W przypadku uporczywych zapar podajemy sproszkowany korze prawolazu, ktry pczniejc w jelitach spulchnia masy kaowe, wzmaga ruchy perystaltyczne jelit i uatwia wyprnianie . W zaparciach u dzieci stosujemy lewatywy zawierajce odwar prawolazu . Zewntrznie odwary z prawolazu stosujemy do przemywania i do okadw na oczy w stanach zapalnych i w zapaleniu spojwek, a take w zapaleniu i w wiadzie skry oraz na wrzody i na czyraki . Kwiat malwy czarnej jest stosowany w przypadku nieregularnych miesiczek, w zatrzymaniu miesiczki, skpym miesiczkowaniu, w okresie klimakterium. Przeciwwskazania Przetwory z prawolazu stosowane przez dugi czas mog spowodowa niedobory witamin, soli mineralnych lub innych zwizkw, gdy hamuj wchanianie w przewodzie pokarmowym . Postpowanie praktyczne MACERAT Z KORZENIA PRAWOLAZU Przygotowanie leku. Do jednej yki dobrze rozdrobnionego korzenia prawolazu wla jedn szklank zimnej wody i pozostawi pod przykryciem na kilka godzin, najlepiej na noc . Nastpnie nieco podgrza . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia w 2-3 porcjach w przypadku nieytu oadka, zwaszcza w nadkwanoci lub hypersekrecji objawiajcej si dolegliwociami okoo godziny po posiku . a take w kaszlu, zwaszcza w suchym. Ten sam macerat stosujemy do lewatywy w zaparciach u dzieci oraz do pukania jamy ustnej i garda w przypadku stanw zapalnych i podranienia oraz do przemywania i okadw w zapaleniu spojwek i powiek . PROSZEK Z PRAWOLAZU W ZAPARCIU Sproszkowa korze prawolazu w mynku do kawy i zaywa jedn yeczk proszku po kadym posiku w przypadku przewlekych zapar. Po dwch tygodniach zmieni zioa . 113

III MA Z PRAWOLAZEM NA WRZODY Przygotowanie leku . Na ani wodnej, czyli w garnku z wrzc wod umieszczamy garnuszek z opakowaniem kremu Nivea dodajemy trzy yki oleju lnianego toczonego na zimno oraz 50 g sproszkowanego korzenia prawolazu, mieszamy i a odnie podgrzewamy przez godzin . Cedzimy do soiczka . Trzymamy w chodzie. Stosowanie . Stosujemy na wrzody, na rany, na owrzodzenia skry, na czyraki . PROSO ZWYCZAJNE Panicum miliaceum L. Proso jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Traw . Jest najstarsz uprawn rolin zboow uprawian w Euroazji, a obecnie jest uprawiane rwnie w Af ryte i w Ameryce . Proso byo podstawowym poywieniem w pierwotnych cywilizacjach rwnie wrd ludw koczujcych . Spoywano je w postaci kaszy i wypiekano z niego chleb . W Europie znaczenie prosa zaczo male dopiero od redniowiecza, gdy najpierw rozpowszechnia si uprawa gryki . a pniej sprowadzonych z Ameryki ziemniakw i kukurydzy. Kasza jaglana powinna by podstawowym poywieniem w klimacie wilgotnym i umiarkowanym ze wzgldu na dziaanie i skad . Zawiera ona najmniejsze ziarna skrobiowe atwo trawione i przyswajane . dwukrotnie wicej witamin z grupy B, a przede wszystkim bardzo duo cennych mineraw, rozpuszczaln krzemionk, magnez, cynk. elazo, jod i brom oraz niezbdne, nienasycone kwasy tuszczowe. W lecznictwie uywamy kaszy jaglanej. Ma smak sodki i charakter lekko ogrzewajcy i osuszajcy . Wykazuje dziaanie wzmacniajace. harmonizujace, lipotropowe, krwiotwrcze, oczyszczajce, odflegmiajce. Stosujemy w chorobach sercowo-naczyniowych, w chorobach przezibieniowych, w spadku odpornoci, w chorobach kobiecych, do leczenia niedomogi jajnikw, bezpodnoci i cyst, w chorobach krwi, najlepiej w formie kilkudniowej monodiety oczyszczajacej. PRSZ SIENNY Florens yraminis Prsz sienny nie jest rolin, ale jest surowcem leczniczym uzyskiwanym z otarcia dobrego siana, czyli skada si z drobnych listkw, kwiatw i nasion wszystkich rolin, ktre rosy na ce . Zebrany z dobrych, bogatych k ma due waciwoci lecznicze . Uywamy w postaci naparu, wewntrznie i do kpieli . Wykazuje dziaanie wzmacniajce i oczyszczajce . Pijemy przy zej przemianie materii, w przewlekych chorobach skrnych, w niedomodze wtroby, w kamicy ciowej, w nieytach odka, w kolce . w nerwicach wegetatywnych, w osabieniu organizmu, w przezibieniu, w nieytach pcherza . Kpiele z prszu stosujemy u dzieci codziennie w sabszym naparze, a u dorosych co dwa, trzy dni w mocnym naparze z okoo 1 kg ziela. Dzieci kpiemy w przypadku awitaminozy, krzywicy i skrofulozy, a dorosych za w chorobach zakanych, w zapaleniu puc .

w zapaleniu opucnej, w zapaleniu przepony i w zapaleniu ucha rodkowego. Po wystpieniu potw owijamy chorego w suche przecierado i koce . Okady z rozparzonego prszu stosujemy przez co najmniej godzin w przypadku wysypek skrnych, wrzodw i czyrakw. PRZELOT POSPOLITY Anthyllis vulneraria L . Przelot jest bylin, czasem rolin dwuletni i naley do rodziny Motylkowatych . Wystpuje w Europie, w Azji Mniejszej i w Af ryte pnocnej . Bywa uprawiany. W Polsce jest rolin wystpujc pospolicie na suchych zboczach i w sonecznych zarolach . W lecznictwie uywamy kwiatu przelotu i ziela . Dziaa przeczyszczajce, oczyszczajce i goi rany . Wewntrznie stosujemy w zej przemianie materii . Kwiat jest dobrym lekiem dodawanym do codziennej herbaty w przypadku przewlekych zapar . 115 146 PRZEST~P BIAY I DWUPIENNY Bryonia alba L.. B. dioica Jacq. Przestp jest bylin, pnczem i naley do rodziny Dyniowatych . Wystpuje w Europie poudniowej, w Polsce - zdziczay - na przychaciach i przy potach. Bywa uprawiany. Jest rolin ozdobn i lecznicz . W lecznictwie uywamy korzenia przestpu . Ma nieprzyjemny zapach, ktry znika po wysuszeniu i smak gorzki, palcy i mdy po wysuszeniu . Wykazuje dziaanie rozwalniajce, oczyszczajce i przeciwreumatyczne, zwiksza krwawienia maciczne i dlatego uywamy niewiele korzenia (0,3 g), zewntrznie powoduje zaczerwienienia . W medycynie ludowej jest stosowany w kaszlu, w suchotach, w konwulsjach, w puchlinie wodnej, w oberwaniu . Zewntrznie na rany. przy zawrotach gowy i w blu w krzyu, w blu zbw, w nabrzmieniu garda i w ry. PRZETACZNIK LENY I BOBOWNIK Veronica officinalis L.. V. beccabunya L. go Przetacznik leny jest bylin i naley do rodziny Trdownikowatych . Wystpuje w caej Europie i na Syberii . W Polsce jest pospolity na caym niu . Ronie na glebach wilgotnych w rzadkich lasach i na kach. Jest tradycyjnie stosowany przez ludy Europy, a Rzymianie przejli stosowanie tego ziela od Germanw . Ludowe nazwy germaskie ziela to : .zdrowie wiata" i podstawa zdrowia" . Lecznicze waciwoci posiadaj rwnie inne gatunki przetacznika - przetacznik oankowy ( VV chamaedrys) i przetacznik kosowy ( VV spicata) : w lecznictwie najczciej jest uywana mieszanka tych trzech gatunkw. Ziele przetacznika lenego wykazuje dziaanie oczyszczajace organizm z toksyn, a zwaszcza oczyszczajce krew, wykrztune, moczopdne, napotne, przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, poprawiajce trawienie i przyswajanie pokarmw i przeciwbiegunkowe . Przetacznik leny stosujemy jako ziele oczyszczajce i odtruwajce organizm w dolegliwociach skrnych, w wiadzie starczym, w zaburzeniach trawiennych,

w braku apetytu, w blach brzucha, we wzdciach, w zwyrodnieniu luzowym odka, we wrzodach odka, w nerwowoci, w przemczeniu umysowym jako lek poprawiajacy pami, wraz z selerem usuwa neurasteni i melancholi, wraz z miodunk stosujemy w zadawnionym kaszlu i w innych dolegliwociach pucnych . W mieszankach stosuje si we wszystkich chorobach . W medycynie ludowej stosowano go w bezpodnoci i na owrzodzenie puc . Przetacznik bobownik by spoywany na wsiach jako jarzyna, zwaszcza w klskach godu. Wykazuje dziaanie odywcze, oczyszczac_ e, przeciwzapalne i moczopdne . Odwar z ziela stosujemy w szkorbucie, w stanach zapalnych jamy ustnej, w nerwicy odka, w niedomodze wtroby, w biaych upawach u kobiet, w zaburzeniach miesiczkowania i w kamicy moczowej . W medycynie ludowej by stosowany zewntrznie w f ormie okadw z rozparzonego ziela na kolki, na ble gowy przykadano wiee ziele lub odwar, a w odwarze kapano przestraszone dzieci . PRZEWIERCIE CHISKI Bupleurum chinense Przewiercie naley do rodziny Baldaszkowych . W Polsce, w stanie naturalnym wystpuje kilka gatunkw przewiercienia . W lecznictwie uywamy korze przewiercienia chiskiego . Wykazuje dziaanie wzmacniajce energi, ochadzajce, przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, przeciwblowe, pobudzajce wtrob, ciopdne, obniajce poziom cholesterolu . Owoce przewiercienia spoywane w niewielkich ilociach s stosowane przeciwko rakowi . PRZEWOKA CZARNA Smyrnium olusatrum Przewoka jest rolin dwuletni lub bylin i naley do rodziny Baldaszkowych . Pochodzi z rejonu rdziemnomorskiego i przez Rzymian zostaa wprowadzona do Eu-ropy pnocnej . Jest rolin 147 148 aromatyczn podobn do arcydzigla . Jest uywana jako jarzyna . jako przyprawa i przez dugi okres bya wan rolin lecznicz. Suszone licie byy na statkach lekiem przeciwszkorbutowym . W kuchni gotujemy grn cz korzenia, dusimy lub gotujemy mode odygi, mode licie dodajemy do zup zioowych, do saatek, do ryby i do gulaszu, pki kwiatowe dodajemy do saatek . a kwiaty do pikantnych plackw . Zmielonych nasion uywamy tak jak pieprzu . W lecznictwie uywamy suszone licie i korze, ktry poprawia apetyt i trawienie . MR L SKRZYPOWATA . CHISKA I DWUKOSOWA Ephedra equisetina Bge.. E sinica, E. distacha Przl skrzypowata jest wiecznie zielonym krzewem i naley do rodziny Przlowatych . Przl chiska jest uywana od 5000 lat w Chinach i w Indiach jako rodekprzeciwastmatyczny. Indyjski gatunek (E . gerardina) jest skadnikiem specyf iku wzmacniajcego i eliksiru modoci . Okoo 1000 lat p.n .e . Rigveda pisze o przli : ..Jako roztropny czowiek wziem

yk, ktry daje si, udziela bogom niemiertelnoci i wolnoci ." W lecznictwie uywane s gazki, korze oraz nalewka . Gazki maj smak gorzki i ostry, charakter ciepy, a korze smak ostry: charakter obojtny. Gazki przli zawieraj alkaloid efedyn, ktra dziaa tak jak adrenalina, zwa naczynia krwionone, wykazuje dziaanie rozkurczowe, przeciwgorczkowe, napotne i ciopdne . Olejek dziaa przeciwwirusowe i przeciwbakteryjnie . Jednorazowa, dopuszczalna dawka przli w Chinach wynosi 6 g, a w Wielkiej Brytanii 600 mg . Odwar z gazek stosuje si w przezibieniach, zwaszcza z dreszczami i z blem gowy, w katarze siennym, w kaszlu, w astmie i w osabieniu nerek . Nalewka jest stosowana w cikich, przewlekych przezibieniach i schorzeniach ukadu oddechowego . Korze w przeciwiestwie do gazek jest stosowany w nocnych potach i w mocnych, niekontrolowanych potach . PRZYLASZCZKA POSPOLITA Hepatica nobilis Garsault (H. triloba Gilib .) Przylaszczka jest bylin i naley do rodziny jaskrowatych . W Polsce wystpuje na caym niu, w cienistych lasach . Jest powszechnie uprawiana jako rolina ozdobna . Swica rolina jest trujca i jest stosowana zewntrznie na otarcia, na rany, na wrzody i na czyraki. Po ususzeniu nie ma waciwoci trujcych i w postaci sproszkowanej jest lekiem w nieytach przewodu moczowego, w kamicy moczowej . w dolegliwociach nerek i wtroby oraz jako rodek oczyszczajcy krew po zatruciu . PRZYMIOTNO KANADYJSKIE Eriyeron canadensis L. Przymiotno jest rolin jednoroczn lub dwuletni i naley do rodziny Zoonych. Pochodzi z Ameryki Pnocnej, Obccnic wystpuje jako chwast we wszystkich czciach wiata . W Polsce jest rolin bardzo pospolit. W lecznictwie uywamy suszonych, grnych, kwitncych czci pdw. Ziele przymiotna od dawna znane jest jako zicleprzeciwkrwotocznc: zwiksza liczb pytek krwi i skraca czas protrombinowy, dziaa rwnie moczopdnie oraz przeciwbiegunkowo, przeciwbaktcryjnie, przeciwzapalnie i nasennie . Stosujemy najczciej w zbyt obfitych i dugotrwaych krwawieniach miesiccznych oraz w innych krwawieniach z drg rodnych kobiet, a take w krwawieniach z przewodu pokarmowego, w krwawieniach z drg moczowych i w skazie krwotocznej. Stosujemy rwnie w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, w nerwicy przewodu pokarmowego, w bolesnych wzdciach, w biegunkach i w owrzodzeniu jelita grubego oraz w stanach zapalnych drg moczowych, w kamicy 119 450 moczowej, w nerczycy, w puchlinie wodnej, w chorobie reumatycznej, w skazie moczanowej oraz w blach w okolicy ldwiowej . Zewntrznie stosujemy w chorobach skry, na trudno gojce si rany. odleyny i oparzenia .

PRZYTULIA WACIWA (TA). CZEPNA I POSPOLITA Galium verum L ., G. aparine L., G. molluyo L . Przytulia jest bylin i naley do rodziny Marzannowatych. W Polsce jest rolin pospolit. Od wiekw przytulia jest powszechnie stosowana w medycynie ludowej. W podaniach ludowych przekazywano, e Matka Boska uya przytulii na swoje wite posanie w noc Boego Narodzenia i wymocia ni obek i dlatego kobiety przed rozwizaniem spay na zielu przytul, co miao uatwi im pord . Pojawia si bardzo wczesn wiosn . W Europie rodkowej oraz na Bakanach jest uywana do wiosennych kurp i oczyszczajacych . Mona j przyrzdzi tak jak szpinak . Z korzenia przytulii tej uzyskiwano czerwony barwnik do farbowania tkanin, ktry po dodaniu octu barwi je na niebiesko i wyrabiano z niej lakmus. (barwnik wskazujcy pH). W lecznictwie uywamy wieego i suszonego ziela przytulii, soku i nalewki . Przytulia ma smak sony, charakter zimny i nieco suchy . Wykazuje dziaanie moczopdne, sabo cigajce, oczyszczajacc naczynia limfatyczne i krew . Najskuteczniej dziaa wiey sok i pyn z miazgi . Stosujemy w przypadku opuchnicia, zapalenia i powikszenia wzw limfatycznych . w stanach zapalnych migdaw, w schorzeniach gruczou krokowego . Stosujemy rwnie w stanach zapalnych skry wewntrznie i zewntrznie, i jako zioo kosmetyczne przywracajce jdrno skrze . W medycynie ludowej przytulia jest stosowana w histerii, w padaczce, w zatrzymaniu moczu, w piasku i w kamieniach nerkowych . S doniesienia, e dziaa przeciwrakowe, zwaszcza w raku jzyka i w rakowych guzach skry. Proszek z ususzonego ziela jest rodkiem osuszajcym i leczcym otwarte rany i wrzody . PRZYWROTNIK POSPOLITY Alchemilla vulgaris L. Wygld roliny Przywrotnik jest bylin i naley do rodziny Rowatych . Rolina wytwarza kcze oraz ryczk lici . odygi s cienkie . pokadajce si i wzniesione, do 90 cm wysokie, w grze odstajca owosione . Licie odziomkowe s due, ogonkowe, jasnoywozielone, czsto sinawe nabiege, zwykle z obu stron gsto przylegajce owosione, okrgawoncrkowate, 7-9-klapkowc, o atach prawie pkolistych, wcite do '/ 3 dugoci blaszki . Brzeg licia jest zbkowany, zbki s due, tpe, wskie . Przylistki s brunatne lub zielonkawe . Licie odygowe bezogonkowe, mniejsze. Kwiaty zebrane w szczytowe wiechy, bardzo liczne, drobne, niepozorne, tawozidonkawe, na krtkich szypukach . Korona i kielich s 9-dziakowe . Owocem jest orzeszek . Kwitnie od maja do padziernika . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Przywrotnik wystpuje w Europie . W Polsce jest rolin pospolit . Ronie na niu i na halach strefy grskiej, na kach, na pastwiskach, na polanach lenych, na brzegach lasw liciastych, w miejscach

cienistych na kwanej glebie . Przywrotnik pospolity wykazuje du zmienno i jest uwaany za gatunek zbiorowy . W naturze wystpuj inne gatunki przywrotnika: przywrotnik leny, przywrotnik pasterski, przywrotnik tawozielony i przywrotnik alpejski . Wszystkie te gatunki trudne do odrnienia wykazuj takie same waciwoci lecznicze. Od dawna jest znan i stosowan rolin lecznicz . W Niemczech jest zwany najlepszym przyjacielem kobiet . Na Boe Ciao suy do wyplatania wianuszkw, ktrymi po powiceniu zdobi si gow Zbawiciela w otarzach domowych . Od pocztku chrzecija451 452 stora powicony jest Pannie Marii. W Niemczech i w Anglii jest nazywany .paszczem Matki Boej" . Nazwa ta nawizuje do pofadowanego brzegu licia przypominajcego paszcz Najwitszej Dziewicy na redniowiecznych obrazach . Rolina ta, jak wiele innych majcych w ludowej nazwie sowo ..matka ,.panna" czy ..pani" . bya zawsze bardzo cenionym lekiem w dolegliwociach kobiecych . Jako bogata w taniny, silnie cigajca, w XV i XVI wieku bya bardzo popularnym rodkiem przeciw zranieniom odnoszonym na polach bitew . Ze wzgldu na jej niezwyke waciwoci regenerujce zranienia skry cieszya si saw zioa przywracajcego dziewictwo i std wywodzi si nazwa tej roliny . Angielski zielarz Nicholas Culpeper pisa w 1635 roku : .Jedno z bardziej osobliwych zi na skaleczenia, dlatego chocia drogie . jest poszukiwane : stosowane we wszystkich ranach wewntrznych i zewntrznych ." Wspczesny, wielki znawca medycyny naturalnej, szwajcarski ksidz Kimele pisa: .,Dwie trzecie wszystkich kobiecych operacji byoby zbdnych w wypadku duszego i wczeniejszego stosowania tego ziela, poniewa leczy ono wszystkie stany zapalne podbrzusza, gorczk, poparzenia, ropne wrzody i przepukliny. Kada poonica powinna pi przez 8-10 dni duo herbaty z przywrotnika. Niejedno dziecko miaoby jeszcze matk, niejeden niepocieszony wdowiec on, gdyby znay one ten dar Boy. Stosowany zewntrznie, zgnieciony i przykadany goi rany, nakucia, nacicia . Dzieci, ktre mimo dobrego wyywienia maj sabe minie wzmocni si dziki cigemu piciu tej herbatki ." Przywrotnik ma rwnie dziaanie kosmetyczne . Dziaa na skr regenerujce,przeciwzmarszczkowo, odmadzajce, poprawia jdrno i elastyczno skry oraz wyrwnuje kolor, gdy usuwa plamy. Mona robi maseczki ze wieego, zmiadonego ziela lub okady z naparu. Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Ziele przywrotnika jest zbierane ze stanu naturalnego w czasie kwitnienia roliny . Powinno by suszone w suszarni ogrzewanej . gdy atwo czernieje . Zbiera si pdy i licie odziomkowe . Surowce lecznicze Najczciej jest uywane suszone ziele przywrotnika, ale rwnie wiee ziele i nalewka . Przywrotnik ma smak cierpki i gorzki, charakter chodny i suchy.

Podstawowe substancje lecznicze Ziele przywrotnika zawiera garbniki, ywice, saponiny, fitosterole, substancj gorzk, kwasy organiczne, midzy innymi salicylowy i clagowy, wglowodr n-dotriakontan, zwizki cukrowe, olejek lotny i sole mineralne . Dziafanie Przywrotnik jest typowym zielem garbnikowym, dziaa ciagajco. przeciwbakteryjnie, gojaco i przeciwzapalnie . Dziaa wzmacniajaco na ukad trawienny. Substancja gorzka pobudza wydzielanie soku odkowego obfitujcego w kwas solny . Garbniki dziaaj przeciwbiegunkowo i hamuj rozwj drobnoustrojw chorobotwrczych oraz powstrzymuj drobne krwawienia z naczy krwiononych, dziaaj przeciwzapalnie i gojco. Nastpuje usprawnienie procesu trawienia, uregulowanie wyprniania, lepsze przyswajanie pokarmw. Przwrotnik wykazuje rwnie dziaanie regulujace i stymulujace na organy kobiece . Podany zewntrznie dziaa bardzo korzystnie na skr, bony luzowe i tkank czn . Zmniejsza stany zapalne bony luzowej jamy ustnej, garda i pochwy. W miejscach uszkodzonych, takich jak blizny po zranieniach, oparzeniach i po operacjach, obserwuje si regeneracj naczy wosowatych, znikanie plam i znamion na skrze i przywrcenie prawidowej odpornoci i elastycznoci naskrka . Od tej waciwoci wywodzi si polska nazwa roliny . Stosowanie Wewntrznie ziele przywrotnika jest stosowane w nieytach przewodu pokarmowego, odka i jelit, w biegunkach, w braku aknienia, we wzdciach, w odbijaniu, w blach brzucha, w niedoborze 453 451 sM soku odkowego. Stosujemy w obfitych i bolesnych miesiczkach, w rozregulowanym cyklu miesicznym, w okresie klimakterium i w upawach, wewntrznie i zewntrznie . Zewntrznie stosujemy przywrotnik w przypadkach uszkodzenia i zapalenia skry, w przypadku ciekncych wypryskw, w egzemie, w owrzodzeniach, do pukania ust i arda, w blach garda. w zapaleniu krtani, w owrzodzeniach jamy ustnej oraz do irygacji pochwy w przypadku upaww i widu pochwy . Przeciwwskazania Z uwagi na ilo garbnikw nie naley stosowa samego ziela przywrotnika przez duszy okres . gdy garbniki utrudniaj wchanianie elaza i mikroelementw. W mieszankach zioowych mona stosowa przez duszy czas . Unika w czasie ciy, gdy jest rod kiem pobudzajcym macic . Postpowanie praktyczne ODWAR Z PRZYWROTNIKA Przygotowanie leku, Do dwch yek ziela wla dwie szklanki wody i gotowa na sabym ogniu, pod przykryciem, przez 5 minut. Odstawi na 10 minut . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia, porcjami, przed jedzeniem .

w przypadku nieytu przewodu pokarmowego, w braku apetytu i w biegunce . Zewntrznie stosujemy ten sam odwar we wszystkich przypadkach opisanych powyej, na skr, do pukania jamy ustnej i do irygacji pochwy. Zioa zemle w mynku do kawy. ZIOA W BIEGUNCE I W NIEYCIE JELIT Przygotowanie mieszanki zi . Przywrotnik, ziele 1008 Orzech woski, li 508 Pokrzywa, li 508 Stosowanie . Zaywa po jednej yeczce proszku po posikach i midzy posikami, 3-7 razy dziennie, do ustpienia objaww i do uregulowania stolca . ZIOA W NIEREGULARNYCH 1 OBFITYCH MIESIACZKACH Zemle zioa w mynku do kawy. Stosowanie . Od 15 dnia cyklu zaywa jedn yeczk sproszkowanych zi po kadym posiku, przez dwa tygodnie . PSIANKA SODKOGRZ Solanum dulcamara L . Psianka sodkogrz jest krzewink, pnczem i naley do rodziny Psiankowatych. Wystpuje w Europie, w Afryce pnocnej, w Azji, zawleczona do Ameryki Pnocnej . W Polsce jest rolin pospolit. Ronie w wilgotnych lasach, w zarolach i nad brzegami wd . W lecznictwie uywamy wysuszonych gazek i kory korzenia. Rolina wykazuje dziaanie wykrztune, napotne, moczopdne, przcciwreumatyczne, ciopdne i oczyszczajce . Dawki powyej 20-30 g mog wywoa objawy niekorzystne takie jak nudnoci, biegunka i koatanie serca. Stosujemy w taczce . w robaczycy, w bronchicie . w kokluszu i w reumatyzmie . Okady z zida stosujemy w uporczywych wysypkach i w wykwitach skrnych, wraz z opianem i z innymi zioami oczyszczajcymi stosujemy rwnie wewntrznie . PSZENICA ZWYCZAJNA Triticum vulgare Pszenica jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Traw . Przygotowanie mieszanki zi. Przywrotnik, ziele 1008 Krwawnik, kwiat 508 Chmiel, szyszki 508 456 Jest najstarszym zboem uprawnym i znajdujemy j w wykopaliskach sprzed co najmniej 6000 lat . Obecnie jest rwnie najczciej uprawianym zboem . Niestety, wspczesne odmiany uprawne daj bardzo du ilo ziarna kosztem najcenniejszych skadnikw : witamin i mineraw. Dlatego te w lecznictwie powinny by stosowane odmiany tradycyjne . Do leczenia uywamy caych ziaren pszenicy, patkw z caego ziarna, mki z penego ziarna i otrbw . Pszenica ma smak sodki i charakter obojtny, lekko nawilajcy. Wykazuje dziaanie wzmacnia.,

harmonizujace i oczyszczajce . Cae ziarna gotowane bez soli i mleko z pszenicy stosujemy w kilkudniowych monodietach oczyszczajcych w leczeniu chorb wtroby, w leczeniu zmian degeneracyjnych organw kobiecych, w przypadku chorb ukadu krenia, w miadycy. Skiekowane ziarno pszenicy stosujemy w wiosennych kuracjach oczyszczajcych i witaminizujcych . Zawiera ono, oprcz innych cennych skadnikw, duo witaminy E . ktra jest nazywana witamin modoci i wykazuje dziaanie przeciwnowotworowe. W medycynie ludowej otrby s stosowane w formie okadw w przypadku wrzodw, w skrofulozie, na obrzki, na miejsca dotknite r6 . przy kolkach piersiowych, przy zatrzymaniu moczu na podbrzusze, odwar z otrb pszennych z miodem stosowany jest w zapaleniu drg oddechowych i w suchym kaszlu . W odwarze z otrb kpie si dzieci krzywicze . Otrby s cennym skadnikiem maseczek kosmetycznych. PSZONAK DROBNOKWIATOWY Erysimnm charanthoides L. Pszonak jest rolin roczn lub dwuletni i naley do rodziny Krzyowych. W Polsce jest rolin bardzo pospolit, ronie jako chwast na polach. a take na przydroach i na rumowiskach . W lecznictwie uywamy suszone, kwitnce ziele. Ma ono specyf iczny zapach i bardzo gorzki smak . Wykazuje dziaanie moczopdne i nasercowe, podobne do dziaania naparstnicy . Dziaa skutecznie i jest mniej toksyczny. Wicej eryzminy (substancji czynnej) jest w kwiatach ni w caym zielu . Stosujemy napar z 10 g ziela na jedn szklank wody i pijemy po yce . Podobne dziaanie wykazuj rwnie inne gatunki - pszonak siwy (E Canescens Roty) i bardziej pospolity pszonak obczysty (E. repandum L.) . PYSZNOGWKA DWOISTA Monarda didyma Pysznogwka jest bylin i naley do rodziny Wargowych . Pochodzi z Ameryki . W Europie, rwnie w Polsce, jest uprawiana jako pikna rolina ozdobna . Indianie pili napar z pysznogwki jako codzienn herbat i tak te bya uywana w Nowej Anglii . Rolina wydziela pikny, bergamotowy aromat i jej limi oraz kwiatami s aromatyzowane herbaty Earl Grey. Swicic i suszone kwiaty oraz licie stanowi wspania przypraw stosowan do wina i do innych napojw, do saatek, do farszw, do wieprzowiny, do demw i do deserw przyrzdzanych na mleku . Indianie z kwitncych szczytw przyrzdzali olej do wosw . W lecznictwie napar z lici stosujemy w przypadku nudnoci, wzd, bli miesiczkowych i w bezsennoci . W postaci inhalacji stosujemy w przypadku nieytw grnych drg oddechowych, w katarze, w bronchicie i w blach garda . RAUWOLFIA MIJOWA I WYMIOTNA (ZGRZYN) Rauwolfia serpentine Benth., R. vomitoria Afzel . Rauwolfia mijowa jest krzewink, a rauwolfia wymiotna jest krzewem lub drzewem i obydwie nale do rodziny Toinowatych .

Wystpuj w tropikalnej czci Azji i w Afryce rwnikowej . Obecnie z korzenia rauwolfia ekstrahuje si rezcrpin stosowan przy nadcinieniu . W tej postaci lek ma wiele niekorzystnych dziaa ubocznych w postaci powanych depresji i zwolnionej akcji serca . Tymczasem korze rauwolfia przez cae wieki by stosowany 457 158 w medycynie indyjskiej jako lek przeciw ukszeniom wy i owadw, w robaczycy, w czerwonce, w blach brzucha i gowy . w gorczce, w podwyszonym cinieniu krwi, w epilepsji, w stanach lkowych i jako lek uspokajajcy. W medycynie zachodniej jest uwaana za lek w schizofrenii i w stanach psychozowych . Mahatma Gandhi pi wieczorem herbat z rauwolfii mijowej, gdy czu si nadmiernie pobudzony. RDEST OSTROGORZKI Polygonum hydropiperL. Rdest ostrogorzki jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Rdestowatych . Wystpuje w umiarkowanej strefie Euroazp . W Polsce jest rolin pospolit. Ronie na kwanej, wilgotnej glebie bogatej w azot . W lecznictwie jest uywane suszone ziele rdestu ostrogorzkiego. Swicic ziele ma smak ostry, palcy, zanikajcy w czasie suszenia i gotowania . Najwaniejsze jestprzeciwkrwotoczne dziaanie rdestu ostrogorzkiego, ktry dziaa przede wszystkim na macic, ale hamuje rwnie inne krwawienia wewntrzne, ponadto dziaa on moczopdnie i przeciwzapalnie, a zewntrznie przeciwobrzkowe, przeciwzapalnie i gojce. Najczciej stosujemy nalewk z rdestu ostrogorzkiego w krwawieniachz drgrodeach, zwaszcza w przeduajcych si i obfitych krwawieniach miesicznych, najlepiej w poczeniu z zielem tasznika, a take stosuje si nalewk w ylakach odbytu. W naparach, w mieszankach zioowych rdest jest stosowany w stanach zapalnych nerek i pcherza, w krwiomoczu, w zatrzymaniu moczu, w kamicy moczowej, w chorobach reumatycznych, w puchlinie wodnej, w nocnym moczeniu si dzieci . Zewnctrznie stosujemy na trudno gojce si rany, kontuzje, zwichnicia, w gocu i w artretyzmie na miejsca bolce okad ze wieego, zmiadonego ziela . RDEST PTASI Polygonum aviculare L . Wygld roliny Rdest ptasi jest rolin jednoroczn lub dwuletni i naley do rodziny Rdestowatych . Rolina wytwarza silnie rozgazion, rozesan (cielc si po ziemi, cienk odyg, na socu czerwonaw, do 50 cm dug, z wyranymi wzami, gsto ulistnion . Tworzy zwart muraw. Licie s bardzo drobne, eliptyczne lub rwnowskie, uoone naprzeciwlegle . Kwiaty drobne, niepozorne, biaorowe lub czerwono-rowe, wyrastaj po 2-5 w ktach lici . Owocem jest drobny orzeszek .

Kwitnie od czerwca do padziernika . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Rdest wystpuje w caej Europie . W Polsce jest rolin bardzo pospolit na caym niu i w grach . Ronie jako chwast na polach, na pastwiskach, na przydroach, na piaszczystych nieuytkach, na zadeptywanych podwrkach, midzy kamieniami, a nawet midzy pytkami chodnikowymi . Rodzina Rdestowatych jest bardzo liczna i na kuli ziemskiej ronie okoo 200 gatunkw rolin nalecych do tej rodziny . Rdest ptasi jest gatunkiem zbiorowym i wykazuje du zmienno cech morfologicznych . Znaczenie lecznicze ma pi gatunkw: omawiany tu rdest ptasi (PP aviculare) . rdest ostrogorzki (PP hydropiper) . rdest plamisty (PP persicaria), rdest wownik (PP bistorta) i rdest wielokwiatowy (PP multiflorum) . Nazwa grecka ..poty" znaczy wiele, a-gon y ' (kolano) odnosi si do wielokolankowej odygi rdestu . Nazwa aciska ..auiculare" znaczy ptasi i odnosi si do tego, e nasiona rdestu s poywieniem i przysmakiem wielu ptakw, a szczeglnie wrbli . Na podwrku rdest jest chtnie zjadany przez winie - jedna z nazw ludowych 159 460 rdestu to ,.wiska trawka". W przechowalni jest te chtnie zjadany przez myszy. Te fakty zwrciy uwag czowieka na rdest ptasi i w medycynie ludowej by on od dawna stosowany. Opracowania naukowego doczeka si dopiero kilkadziesit lat temu . W medycynie ludowej by stosowany na choroby nerek, pcherza i na opuchliny, w kamicy i na ble uszu . Jest take uwaany za lek przeciwcukrzycowy. Stosowano go rwnie przeciw malarii, w chorobach odka, wtroby, w biegunkach, na glisty. Jest rwnie stosowany w homeopatii . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Ziele rdestu ptasiego zbieramy ze stanu naturalnego na pocztku kwitnienia i suszymy w suszarni naturalnej . Podstawowe surowce lecznicze Uywamy suszonego ziela rdestu ptasiego i wieego ziela . Podstawowe substancje lecznicze W zielu rdestu ptasiego znajduj si flawonoidy, midzy innymi awikularyna, hiperozyd i kwercetyna, garbniki, fenolokwasy midzy innymi kwas kawowy i chlorogenowy oraz kwas A-kumarynowy i kwas galusowy, ywice, woski, tuszcze, luzy, cukry, olejek eteryczny, czynnik antytiaminowy rozkadajcy witamin B). karoten, witamina C oraz sole mineralne, w tym najwaniejsza i rzadko spotykana rozpuszczalna krzemionka. Dziaanie Rdest ptasi wykazuie wielokierunkowe dziaanie . Oddziauje na powoki ciaa, na wszystkie bony luzowe i oglnie na tkank czn i na nabonek wycieajcy wszystkie narzdy, szczeglnie miszowe, oczyszcza, wzmacnia, mineralizuje, regeneruje i uszczelnia wszystkie naczynia, kanaliki, przewody i pcherzyki . Dziki krzemionce nastpuje zwikszenie elastycznoci tkanek ektodermicznych,

przyspieszenie rozwoju tkanki cznej w ranach, w ubytkach skrnych, w uszkodzeniach pooperacyjnych, gojcnic ran. Wykazuje rwnie dziaanie odmadzajace, zapobiega demineralizacji koci . Dziaa oczyszczajaco, wzmacniajce, uszczelniajce na naczynia krwionone, dziaa przeciwkrwotocznie, przeciwzapalnie, hamuje rozwj bakterii, dziaa cigajce, przeciwbiegunkowo, przeciwnieytowi, rozkurczowe na drogi ciowe, moczopdnie, usuwa z organizmu nadmiar jonw sodu, chloru, mocznika i innych produktw przemiany materii, chroni cay organizm przed szkodliwymi metabolitami, zwaszcza watrobe i drogi moczowe przed powstawaniem zogw, kamieni moczowych, dziaa przeciwartretycznie . a take czyci krew . Dziaa korzystnie w grulicy, zmniejsza krwawienia, pocenie si i odkrztuszanie . Mimo braku oddziaywania bezporedniego, rdest ptasi wykazuje dziaanie przeciwcukrzycowe . Stwierdza si zmniejszanie iloci wydalanego z moczem cukru, ustpienie przykrych powika w postaci zapale bony luzowej i skonnoci do czyracznoci . nastpuje zmniejszenie pragnienia oraz polepszenie samopoczucia w postaci orzewienia i uspokojenia . Zewnetrznie rdest ptasi dziaa przeciwzapalnie, bakteriobjczo, gojce i regenerujce na skr i bony luzowe . Stosowanie Rdest ptasi powinien by stosowany we wszystkich chorobach. Przetwory z ziela rdestu ptasiego s stosowane w chorobach ukadu kraenia, w miadycy, w nadcinieniu, w krwawieniach z nosa, z puc i we wszystkich krwawieniach, w osabieniu odpornoci i elastycznoci naczy krwiononych . Ziclc rdestu ptasiego jest stosowane w przewlekych chorobach ukadu moczowego, w zmniejszeniu iloci wydalanego moczu, w stanach zapalnych drg moczowych, w pojawieniu si zbyt duej iloci mineraw, a zwaszcza szczawianw, w piasku nerkowym i pcherzowym, w kamicy fosforanowej i szczawianowej, w skazie moczanowej, w gocu, w artretycznym zapaleniu staww . Stosowany jest rwnie w stanach zapalnych bon luzowych przewodu pokarmowego, w przewlekej niewydolnoci watroby, w osabionym wydzielaniu ci, w zatruciach pokarmo961 162 wych, w zatruciu wtroby, w kamicy 6ciowcj . we wrzodach odka i dwunastnicy, w nadmiernej f ermentacji w jelitach, we wzdciach i w biegunkach . jest rwnie stosowany w chorobach ukadu oddechowego, w zapaleniu oskrzeli, w nieycie oskrzeli, garda i krtani, w kaszlu, w krztucu, w pylicy puc, w astmie oskrzelowej . w grulicy puc z krwiopluciem. Stosuje si rwnie w zej przemianie materii, w cukrzycy, w otyoci, w dermatozach takich jak zapalenie skry, trdzik, czyraczno i wierzb, w ubytkach skry i tkanki acznej powstaych na skutek ran, oparze, operacji chirurgicznych, wrzodw i ropni . W przypadku chorb skry stosujemy wewntrznie i zewntrznie . Zewntrznie stosujemy ponadto w stanach zapalnych krtani, garda i jamy ustnej, do pukania i do irygacji pochwy.

Na licie najwaniejszych zi rdest ptasi powinien mie trzecie miejsce po owsie i po pokrzywie . Przeciwwskazania Nie stwierdzono dziaania niekorzystnego, niemniej naley robi przerwy w leczeniu, tak jak w przypadku kadego leku, a przy duszym stosowaniu zwrci uwag na ewentualny niedobr witaminy B,. Postpowanie praktyczne PEDY RDESTU PTASIEGO Mode pdy rdestu ptasiego mona i dla zdrowia dobrze jest dodawa do saatek . ODWAR Z ZIELA RDESTU PTASIEGO Przygotowanie leku . Do czterech yek ziela wla trzy szklanki wody i odstawi na kilka godzin, najlepiej na noc, nastpnie ogrzewa powoli do wrzenia i gotowa na sabym ogniu 30 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia cznie z zioami uywanymi na dane schorzenia . Mona pi oddzielnie lub dola do zi. Stosujemy we wszystkich chorobach, zwaszcza opisanych powyej, rwnie zewntrznie . Po dwch tygodniach zrobi przerw . ZIOA PUCNE Z RDESTEM PTASIM Przygotowanie leku . Do dwch yek ziela rdestu ptasiego wla trzy szklanki wody i gotowa na bardzo sabym ogniu przez 30 minut. Do termosu wsypa jedn yk lici podbiau i jedn yk kwiatostanw lipy, zala wrzcym odwarem z rdestu ptasiego, zakrci i odstawi na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia w kilku dawkach, midzy posikami i przed snem . Stosujemy w przewlekych schorzeniach ukadu oddechowego, w nieycie oskrzeli, w mczcym, dugotrwaym kaszlu, w astmie . Po dwch tygodniach zmieni mieszank zi. RDEST W~ZOWNIK Polygonum bistorta L . Rdest wownik jest bylin i naley do rodziny Rdestowatych . Wystpuje w Europie, w Azji i w Ameryce w stref ic klimatu umiarkowanego. W Polsce jest rolin pospolit . Wystpuje w miejscach wilgotnych na caym niu po stref alpejsk. Liczne nazwy ludowe wiadcz o popularnoci ziela w medycynie ludowej . W lecznictwie uywane jest suszone kcze rdestu wownika . Jest to ziele typowo garbnikowe . Dziaa ciagajaco, przeciwbiegunkowo, antyseptycznie, niszczy bakterie, drodaki i grzyby chorobotwrcze, dziaa odtruwajaco, wie toksyny bakteryjne i metale cikie, dziaa przeciwzapalnie na nerki, pcherz moczowy i cewk moczow. Wewntrznie dziaa antyseptycznie, przeciwzapalnie i gojco. Jest stosowany w ostrych biegunkach, w durze brzusznym, w czerwonce, w stanach zapalnych odka i jelit, w bolesnych wzdeciach brzucha, w nieprawidowej fermentacji i w krwawieniach z jelit oraz w biaych upawach u kobiet, w poronieniu nawykowym, w przewlekych nieytach drg moczowych. Zewnctrznic stosujemy odwary do pukania jamy ustnej i garda

w stanach zapalnych : w krwawieniach z dzise, w zapaleniu oko463 461 stnej, w chwiejcych si zbach, w przyzbicy, w pleniawkach, w anfinie, do okadw na trudno gojce si, ropiejace rany, na Y lakowate owrzodzenia podudzi, na ylaki odbytu, do kpieli w nadmiernej potliwoci ng, do irygacji pochwy w stanach zapalnych i w upawach . RDEST WIELOKWIATOWY Polygonum multiflorum Rdest wielokwiatowy jest zioem stosowanym w medycynie chiskiej. Uywana jest bulwa . Wykazuje dziaanie wzmacniajce, przeciwbakteryjne, rozkurczowe i przeczyszczajce . Stosuje si w objawach przedwczesnego starzenia si organizmu, we wczesnym siwieniu i we wczesnych objawach menopauzy . REMANIA Rhemania ylutinosa Remania jest bardzo wanym lekiem wzmacniajcym w medycynie chiskiej . Uywany jest korze . Swicy korze remanii (sheng di huang) odywia i ochadza pyny (pn), a korze gotowany (shu di huang) odywia krew i regeneruje organizm (jing) . Jest bardzo dobrym lekiem dla kobiet, zwaszcza osabionych nadmiernymi krwawieniami miesicznymi i w okresie klimakterium. ROBINIA AKACJOWA, czyli AKACJA Robinia pseudoacacia L . Akacja jest drzewem i naley do rodziny Motylkowatych. Pochodzi z Ameryki Pnocnej . Obecnie wystpuje w caej Europie, w Polsce jest bardzo pospolita . Jest sadzona w parkach, wzdu drg i koo domw. Jest chwastem upraw lenych . Jest rolin miododajn. Kwiaty akacji s jadalne, bardzo smaczne, mona je smay tak jak jabka w ciecie . W lecznictwie uywamy suszonych kwiatw robinii . Przede wszystkim dziaaj one odkwaszajco na organizm, a take moczopdnie, trawiennle . ciopdnie, rozkurczowe i uspokajajco. Stosujemy w przypadku niewieego zapachu z ust, w zgadze, w nadkwasocie odka, w zakwaszeniu organizmu, w nerwicy odka, we wrzodach odka i dwunastnicy, w nieycie przewodu pokarmowego, w zaburzeniach przepywu ci do dwunastnicy, w zaparciu, we wzdciach, w nieprawidowej fermentacji w jelitach, w osabieniu czynnoci nerek, w zatrzymaniu moczu i w obrzkach . Aby wykorzysta odkwaszajce waciwoci kwiatw akacji, naley zaywa je sproszkowane. Kwiat akacji jest skutecznym lekiem, dziaa bardzo agodnie i moe by stosowany u bardzo schorowanych i wyniszczonych osb . Licie akacji stosujemy w awitaminozach . RODIOLA ROWA (RENIEC. ZOTY KORZE. ROWY KORZE) Rhodiola rosea (Sedum rosea) Rieniec jest bylin i naley do rodziny Gruboszowatych. Wystpuje w grach Dalekiego Wschodu (Ataj . Tian-Sza), na skalistych

wybrzeach Ameryki Pnocnej i na Grenlandii . W Polsce mona uprawia zoty korze rwnie na niu i na tym samym stanowisku moe rosn do 15 lat . Zbioru kczy. ktre mog osign do 900 g wagi dokonujemy w trzecim roku uprawy. W lecznictwie uywamy korzenia rodioli . najlepiej w postaci nalewki. Zioo naley do rolin adaptogennych, zapobiega zmczeniu. podnosi sprawno fizyczn i odporno na stresy. dziaa tonizujce i przeciwgorczkowo . Stosujemy w chorobach nerwowych . w blach odka spowodowanych niestrawnoci, zatruciem i pochodzenia nerwicowego, w silnych krwawieniach macicznych i w skrofulozie . Dziaa korzystnie w patologicznych stanach krwi i u osb leczonych cytostatykami . Syberyjscy myliwi zaywali nalewk przed wyruszeniem na dugie polowania . Podawano j rwnie osobom wyczerpanym, przemczonym i rekonwalescentom . Odwar by stosowany zewntrznie w leczeniu jaglicy . 465 166 ROJNIK MUROWY Sempervivum tectorum L. Rojnik jest zimozielon bylin i naley do rodziny Gruboszowatych. Wystpuje w grach w Europie poudniowej . W Polsce jest uprawiany jako rolina ozdobna i niekiedy dziczeje . W staroytnoci by uwaany za rolin zabezpieczajc przed ogniem i zymi urokami, by sadzony na dachach domw ; rozprzestrzeni si w caej Europie i w Ameryce . Jest symbolem staoci i pracowitoci . Wykazuje waciwoci lecznicze podobne do waciwoci aloesu . Jest najstarszym zioem stosowanym przy udzielaniu pierwszej pomocy. Swiey li goi wrzody . stany zapalne gruczow piersiowych, skaleczenia, udlenia . oparzenia przez pokrzywy i soneczne, a take kurzajki i odciski . W przypadku nagniotkw przykadamy rozcity li i bandaujemy na kilka godzin, moczymy nogi w gorcej wodzie i usuwamy odcisk . Stosujemy rwnie w przypadku wrzodw nowotworowych . Napar z lici pijemy w dolegliwociach jamy ustnej . w zapaleniu garda, we wrzodach odka i w bronchicie . Swiey sok z winem pijemy w blu garda, w chorobach drg moczowych, w krwawej biegunce, w kurczach i w zbyt obfitym miesiczkowaniu . Stosujemy rwniei do pielgnowania skry twarzy, na ktr dziaa odiywczo i leczy kurzajki oraz przebarwienia skry. ROKITNIK ZWYCZAJNY Hippophae rhamnoides L. Rokitnik jest ciernistym, dwupiennym krzewem i naley do rodziny Oliwkowatych . W stanie naturalnym wystpuje w Europie i w Azji zachodniej . W Polsce ronie na piaszczystych urwiskach nadmorskich i w Pieninach . Jest rolin chronion. Jest do czsto sadzony jako rolina ozdobna : ma srebrzystoszare licie, dekoracyjne, barwne owoce i mae wymagania uprawowe, gdy ronie nawet na bardzo suchych . ubogich i piaszczystych glebach . Z uwagi na du zawarto witamin w owocach rokitnika (A, grupa

B, C, E . F) trwaj prace nad uzyskaniem odmian o wikszych i smaczniejszych owocach i s ju takie odmiany . Owoce rokitnika s uywane w przemyle spoywczym . W lecznictwie stosuje si suszone owoce rokitnika, olej i ekstrakt olejowy. Maj one nieprzyjemny, cigajcy, kwany i gorzki smak z posmakiem zjeczaego masa . Owoce rokitnika wykazuj dziaanie witaminizujace, zwaszcza e witaminy w rozkitniku nie ulegaj rokadowi . Poniewa rokitnik zawiera duo rnych witamin . s one atwo przyswajalne, a wic rokitnik dziaa oglnoustrojowo oczyszczajaco i wzmacniajaco . Stosuje si te w chorobach gorczkowych wywoanych przez bakterie i wirusy, w stanach zapalnych rnych narzdw, w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy, w przewlekych biegunkach, w krwawieniach, w chorobie reumatycznej, w okresie ciy i karmienia piersi. Ekstrakt olejowy z owocw rokitnika stosuje si zewntrznie w stanach zapalnych skry i bon luzowych, na oparzenia, odmroenia,, odleyny, na uszkodzenia skry przez promienie rentgena,, na trudno gojce si rany, w stanach zapalnych pochwy i w naderkach. ROZCHODNIK OSTRY Sedum acre L. Rozchodnik jest niziutk, tokwitnc bylin i naley do rodziny Gruboszowatych . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Ronie na suchych, sonecznych miejscach . Ziele ma smak drapicy, palcy, gorzki . Od wiekw jest rolin stosowan w medycynie ludowej. Nazwa rozchodnika pochodzi od dziaania: dziki niemu rozchodzi sic wszystkie ble. Do leczenia uywano ziela z wiankw wiconych w oktaw Boego Ciaa. Wewntrznie stosowano w upawach, przy porodzie . w padaczce, w zimnicy i w puchlinie wodnej . Bardzo czsto stosowano ziele zewntrznie w postaci okadw, do kpieli i do okadzania w przypadku zranie, stucze, na opuchnicia, na ukszenia, na wrzody, w ry, w blu gowy, w blach garda, w blu 46' 168 zbw, w upawach, w zimnicy, w darciu w kociach . Ziele rozchodnika wykazuje dziaanie obniajce cinienie krwi, przeciwkrwotoczne i moczopdne . Stosujemy w nadcinieniu, w chorobach sercowo-nerkowych, w puchlinie wodnej, w zimnicy . Zewntrznie stosujemy do wybielania skry w przypadku piegw, w przypadku krost i liszajw oraz w tradziku modzieczym, rowatym i ppacowym . ROZMARYN LEKARSKI Rosmarinus officinalis L . Wygld roliny Rozmaryn jest wieloletni, zimozielon krzewink i naley do rodziny Wargowych . W warunkach naturalnych wyrasta do 60-80 cm wysokoci, natomiast u nas ze wzgldu na wysokie wymagania cieplne w gruncie w zimie wymarza, a wic moe by uprawiany jedynie w doniczce w domu, gdzie dorasta do 30 cm . Pdy s wzniesione,

pokadajce si i drewniejce od dou . Na nich gsto osadzone s bezogonkowe licie, rwnowskie, podobne do szpilek drzew iglastych, gadkie, skrzaste, srebrzystoziclone . Kwitnie wczesn wiosn i czasem drugi raz jesieni . Kwiaty s wargowe, niebieskolila lub biaawe, wyrastaj w ktach lici w grnej czci gazek . Caa rolina posiada bardzo mocny, pikny, przyjemny, ywiczny, balsamiczny zapach i gorzki smak . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Rolina pochodzi z basenu Morza Srdziemnego, gdzie dotd wystpuje w stanie naturalnym . Obecnie rozmaryn jest uprawiany w wielu krajach Europy, gwnie we Francji i na poudniu Rosji . Rozmaryn jest rolin znan i cenion od staroytnoci : uwaany by za ziele wite . Powicony by bogini Wenus . Uywano go do wiecw i stosowano jako rolin przyprawow, ceniono jako rolin lecznicz i symbol pamici . W Polsce by symbolem szczcia maeskiego i rodzinnego, tote czsto i chtnie uprawiano go na oknach domw . Uwaano, c herbata z lici rozmarynu pomaga zachowa modo . Rolina ta zawsze cieszya si opini podnoszcei na duchu i energetyzujcci . Dziaanie i stosowanie olejku eterycznego opisano w czci o aromatoterapii i wanie z uwagi na ten olejek eteryczny, ktry cay czas emanuje z ywej roliny warto mie j w domu . Alc nie tylko . Rozmaryn ma silne waciwoci pobudzajce, orzewiaice, stymulujce i przeciwblowe . Jeeli mamy spadek formy, dokuczliwy bl gowy i rwnoczenie mamy do wykonania bardzo wane zadanie, wystarczy zerwa kilka listkw roliny, rozciera je w palcach i wcha od czasu do czasu, a wwczas minie nawet najciszy bl gowy i w dobrej formie moemy wystpi publicznie, wygosi wykad czy zaatwi piln, wan spraw. By moe nie uda nam si wyhodowa tyle rolin, aby z wasnego ziela robi napary do pukania wosw, ale zawsze moemy mie pikn rolin, ktra uyczy nam kilku listkw, abymy mogli dobrze funkcjonowa Rozmaryn jest te wspania rolin przyprawow, jest skadnikiem wina zioowego i zioowego octu . Mona nim przyprawia potrawy z grzybw oraz zapiekanki z ziemniakw i warzyw . Doskonale komponuje si z takimi rolinami przyprawowymi jak szawia . pietruszka, cebula . Z uwagi na silny aromat dodajemy bardzo niewiele rozmarynu . Wspania potraw icst dynia z rozmarynem. Kawaki pomaraczowej dyni szpikujemy suchymi lub lepiej wieymi listkami rozmarynu, solimy, smarujemy oliw, ukadamy na brytfannie i pieczemy w piekarniku przez okoo 30 minut . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Rozmaryn mona uprawia z nasion . ktre coraz czciej mona kupi . atwiej jednak i szybciej mona wyhodowa rolin z sadzonek pdowych . Rozmaryn do trudno si ukorzenia i dlatego wane jest uchwycenie waciwego momentu pobierania sadzonek . Musz to by sadzonki zielne . A wic wiosn, gdy rozmaryn zaczyna wypuszcza mode pdy, ucinamy szczytowe gazki o dugoci S-7 cm i ukorzeniamy. Nailepicj w tym celu uy koreczkw torfowych o pH obojtnym. Namoczone koreczki najlepiej od razu

umieci w zagbieniu ziemi w malutkiej doniczce . Obrywamy licie z dolnej czci sadzonki i umieszczamy w koreczku na g969 170 bokoci okoo 2 cm . Jeeli nie mamy koreczkw torfowych, moemy ma doniczk wypeni dobr prchnicz ziemi i w rodek nasypa troch czystego, umytego piasku . Lekko mieszamy patykiem, aby zatrze granice midzy piaskiem i ziemi, a i w rodek - gdzie przewaa piasek - wsadzamy przygotowan sadzonk . Rozmarynu lepiej nie przykrywa soikiem czy foli, jak to si czsto praktykuje przy ukorzenianiu sadzonek, gdy lubi wiee powietrze, ale przez kilka pierwszych dni naley sadzonki spryska wod, dwa trzy razy dziennie, najlepiej ze spryskiwacza . Rozmaryn na ukorzenienie potrzebuje duo czasu, okoo miesica. Gdy ju si ukorzeni, co poznamy po tym, e zaczyna wypuszcza nowe listki, naley go uszczkn, aby si rozkrzewi. Moemy to robi kilkakrotnie, aby uzyska adny, krzaczasty pokrj roliny . Rozmaryn wymaga lekkiej, prchniczej, przepuszczalnej gleby . Pierwszy etap ukorzeniania i wzrostu dobrze jest przeprowadzi na pnocnym oknie, ale pniej rozmaryn wymaga duo soca i ciepa . Na lato mona go wynie do ogrodu lub na balkon . T ciekaw rolin warto mie w domu ze wzgldu na pikno i wspaniay aromat oraz uyteczno . Podstawowe surowce lecznicze Uywamy suszone ziele, wiee ziele, nalewk i olejek . Ma smak gorzki i ostry, charakter suchy, ocieplajcy . Podstawowe substancje lecznicze Rozmaryn zawiera olejki eteryczne, substancj gorzk i taniny . Dzialanie Ziele wykazuje dziaanie regulujce trawienie, wiatropdne, ciopdne, rozkurczowe, przeciwblowe, cigajce, antyseptyczne, napotne, moczopdne, polepszajce krenie, wzmacniajce serce, uspokajajce, wzmacniajce i regulujce system nerwowy oraz agodzce objawy klimakterium. Podnosi cinienie krwi . Olejek eteryczny miejscowo zwiksza przepyw krwi, dziaa pobudzajco, przeciwblowo i przeciwreumatycznie. Stosowanie Gorcy napar pijemy w przypadkach przezibienia, w grypie, w niestrawnoci i w blach reumatycznych, a take jako rodek pobudzajcy i orzewiajcy w przypadku zmczenia, wyczerpania, osabienia, depresji, w niskim cinieniu krwi i w blu gowy . Tego samego naparu uywamy do pukania wosw w przypadku upieu, do przemywania zmczonej zwiotczaej skry twarzy, do podmywania w przypadku widu oraz do kpieli . Przeciwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania ziela . RA DZIKA Rosa caning L. Postpowanie praktyczne NAPAR Z ROZMARYNU.

Przygotowanie. Do jednej szklanki wody wsypa dwie yki rozmarynu, zagotowa, wla do termosu, odstawi na 15 minut . Stosowanie . Stosujemy jako lek trawienny, wzmacniajcy system nerwowy, ukad krenia, w osabieniu, w oglnym zmczeniu, zwaszcza u osb starszych, w zawrotach gowy, w niskim cinieniu krwi . Wygld roliny Ra dzika jest kolczastym krzewem i naley do rodziny Rowatych . Rolina osiga wysoko okoo 4 metrw . Pdy s zdrewniae, ukowato wygite, o zwieszajcych si gaziach, gsto ulistnione, uzbrojone w silne kolce, haczykowate, odchylone do tyu . Licie due 5-9-dzielne, listki pojedynczo lub podwjnie zbkowane. Kwiaty pojedyncze lub zebrane po kilka, due, promieniste, piciopatkowe, 471 472 o koronie biaorowej lub rowej . Kwitnie w maju i w czerwcu. We wrzeniu dojrzewaj rzekome owoce, powstajce przez rozronicie dna kwiatowego, due, szkaratnoczerwone, kuliste, na og wyduone, do 3 cm dugie . Wewntrz znajduj si owoce waciwe, liczne, drobne, tawe nieupki . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Ra dzika wystpuje w Europie, na Syberii, w Ameryce Pnocnej, rwnie w Meksyku . W Polsce ronie pospolicie na miejscach nasonecznionych, na glebie ubogiej, ale niekwanej, w zarolach, na brzegach lasw, na miedzach, przy drogach i na nieuytkach . Ra dzika jest gatunkiem zbiorowym, obejmujcym liczne podgatunki, rnice si nieznacznie midzy sob wysokoci i pokrojem roliny, wielkoci i ksztatem owocw, zbkowaniem lici . Wszystkie one wykazuj podobne waciwoci lecznicze . W Polsce, w stanic naturalnym wystpuje okoo 20 gatunkw ry . Rwnie pozostae gatunki ry wykazuj waciwoci lecznicze, zarwno re rosnce w stanie naturalnym, jak i re ogrodowe. Re od tysiccy lat s stosowane jako leki w naszej cywilizacji i w krajach Dalekiego Wschodu . Jest powiedzenie, e re s dobre dla skry i dla duszy, i tak je od dawna stosowano w lecznictwie . W czasach rzymskich ra dzika bya zalecana przy poksaniach przez wcieke psy. W zielniku Askhama z 1550 roku jest napisane : ,, . . . powchaj such r, a poczujesz jak rozlunia si twj mzg i serce i usypiaj drzemice w tobie niepokoje" . Do lat trzydziestych nalewk z ry francuskiej przepisywano oficjalnie w przypadku blw garda . W Chinach suszone owoce ry R. laeviyata (jin ying zi) stosowane s na wzmocnienie energii (qi) nerek . Zapisuje si je w dolegliwociach ukadu moczowego. Podobnie jak inne leki z ry, wykazuj dziaanie cigajce i stosuje si je w chronicznej biegunce . Rwnie w Chinach suszone kwiaty ry pomarszczonej R. ruyosa, ktra jest uprawiana rwnie u nas w kraju (mej gui hua), uywane s jako rodek pobudzajcy energi (qi) i wzmacniajcy krew oraz do likwidowania zastoju energii w wtrobie . Stosuje

si je w zaburzeniach trawiennych lub wraz z serdecznikiem pospolitym w obfitych miesiczkach . Patki ry francuskiej RR gallica do lat trzydziestych naszego wieku byy w Anglii stosowane jako rodek cigajcy i poprawiajcy smak innych lekw . Ra stulistna R. centifoliasuy do produkcji francuskiego olejku ranego . ktry rni si bardzo od bugarskiego i jest uwaany za rodek zwickszajacy poped pciowy . Ra damasceska R. damascena kwitnie tylko przez par tygodni i suy do produkcji prawdziwego bugarskiego olejku ranego . dodawanego do 96% wszystkich damskich perfum . Jako lek jest wanym rodkiem uspokajajcym nerwy, stosowanym w stanach zapalnych, w depresji i w niepokoju . a take w dolegliwociach skrnych i w problemach trawiennych . Uwaa si, e pomaga tym, ktrym brak mioci w yciu . Woda rana jest ubocznym produktem powstajcym przy wytwarzaniu bugarskiego olejku ranego i jest dobrym rodkiem na dolegliwoci skrne . W gospodarstwie domowym z patkw ry pomarszczonej . a take z patkw innych r sporzdzamy konfitury, ktrymi nadziewamy pczki i rogaliki . Konfitury a take wino robimy z owocw wszystkich gatunkw i odmian r, rwnie ze szlachetnych r ogrodowych, wane, aby nie byy uprawiane chemicznie . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Ra dzika bywa niekiedy sadzona w parkach i w ogrodach jako krzew ozdobny, a znacznie czciej jako ywopot . Coraz czciej jest te sadzona na plantacjach, na potrzeby przemysu farmaceutycznego, przy czym coraz czciej sadzi si r pomarszczon, ktra ma znacznie bogatszy skad substancji leczniczych, a szczeglnie zawiera duo witaminy C . Owoce ry zbiera si dojrzae, ale jeszcze nie mikkie i nie przemroone, i szybko suszy w suszarni ogrzewanej do SO C. Surowce lecznicze Najczciej uywane s suszone owoce ry, ale rwnie wiee owoce, nalewka, wino i olejek . Ra ma smak cigajcy i sodki, charakter obojtny lub sabo ochadzajcy . 473 471 Podstawowe substancje lecznicze Owoce ry zawieraj przede wszystkim duo witaminy C i kwasu dehydroaskorbowego powstaego przez utlenienie witaminy C, a take inne witaminy : A, BI . B2 , E, K i bioflawonoidy zwane witamin P a take inne flawonoidy, karotenoidy, midzy innymi P-karoten oraz garbniki, cukry, pektyny, kwasy organiczne, olejek eteryczny i sole mineralne . Oleiek rany zawiera okoo 300 skadnikw i do tej pory zidentyfikowano okoo 100 z nich . Dzialanie Ra wykazuje dziaanie wzmacniajce, odywcze, witaminizujce . sedatywne, oczyszczajce, przeciwzapalne, cigajce, poprawiajce trawienie, ciopdne, wykrztune, przeciwgorczkowe, antyseptyczne,

przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, wzmacniajce nerki oraz krew, zwikszajce popd pciowy, regulujce miesiczkowanie i przeciwdepresyjne . Wielokierunkowe dziaanie ry wynika z duej zawartoci witaminy C, w poczeniu z innymi witaminami . Witamina C w organizmie bierze udzia w procesach utleniania i redukcji, a s to podstawowe procesy toczce si w caym organizmie we wszystkich narzdach i we wszystkich tkankach . Ponadto witamina C w ry jest witamin aktywn i trwaa w przeciwiestwie do witaminy C syntetycznej ktra przedawkowana jest przyczyn midzy innymi biegunki i kamieni nerkowych . Naturalna witamina C swoj trwao zawdzicza f lawonoidom, ktre w naturze zawsze jej towarzysz. Cenn waciwoci witaminy C jest hamowanie powstawania nitrozoamin, ktre s zwizkami rakotwrczymi i ktre powstaj w przewodzie pokarmowym po spoyciu przenawoonych azotem rolin i innych pokarmw zawierajcych nadmiar azotu, midzy innymi wdlin . Organizm czowieka, wyjtkowo, nie potrafi syntetyzowa witaminy C, chocia wszystkie zwierzta, cznie z mapami syntetyzuj t witamin. Dlatego te witamina C musi by dostarczana z pokarmem . Zapotrzebowanie na witamin C wzrasta u dzieci, u kobiet w ciy oraz u matek karmicych, w czasie choroby, zwaszcza przebiegajcej z gorczk, u palaczy, u alkoholikw, u ludzi pijcych duo kawy i herbaty, u lekomanw i u narkomanw. Bardzo wany Jest rwnie P-karoten, ktry wykazuje dziaanie regenerujace, odmadzajce i przeciwnowotworowe (opisany dokadnie przy marchwi . Stosowanie Owoce ry s stosowane w spadku odpornoci organizmu, w osabieniu mechanizmw obronnych, w chorobach zakanych . przezibieniowych, w infekcjach bakteryjnych i wirusowych, zwaszcza przebiegajcych z wysok gorczk, a take w chorobie nowotworowej . Stosowane s rwnie w chorobach przewodu pokarmowego, gdy utrudnione jest wchanianie witaminy C z pokarmw, w nieytach odka i jelit, we wrzodzie odka i dwunastnicy, w biegunce oraz w chorobach wtroby i drg ciowych . Owoce ry s stosowane w chorobach serca, w chorobach krwi i ukadu krenia, w anemii, w krwawieniach, w siniakach, w wybroczynach . Ra jest rwnie lekiem dla rekonwalescentw po wszelkich chorobach, szczeglnie dugotrwaych, zakanych i po operacjach wszelkiego typu. Jest rwnie lekiem w przypadku zatrucia organizmu . Stosujemy w zatruciach metabolitami pochodzcymi ze zej przemiany materii, w zatruciu lekami jak i w zatruciach pokarmowych . Przeciwwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania ry . Dua ilo moe dziaa ochadzajco . Postpowanie praktyczne WITAMINOWY LEK Z RY Przygotowanic leku . Jesieni zbieramy dojrzae owoce ry . myjemy.

napeniamy nimi mae soiczki, wlewamy wod nieco powyej poziomu owocw, zakrcamy i pasteryzujemy przez okoo 15 minut . Przechowujemy w chodnym miejscu . 175 476 Stosowanie. Zaywamy prof ilaktycznie w zimie, a jeszcze lepiej na przedwioniu, codziennie przed snem jedn yeczk leku, przez okoo dwa tygodnie . W przypadku przezibienia z gorczk stosujemy dawk uderzeniow i wypijamy zawarto caego soiczka maymi porcjami w cigu 1-3 dni . ODWAR Z OWOCW RY Przygotowanie leku Do dwch yek suszonych owocw ry doda jedn szklank wody i odstawi na co najmniej jedn godzin, nastpnie zagotowa, wla do termosu i odstawi na 10 minut. Stosowanie. Pi lek w 1-2 dawkach codziennie przez dwa tygodnie, jako lek wzmacniajcy odporno po przezibieniu lub w przypadku zej przemiany materii . WINO Z RY Przygotowanie wina . Do 10 litrowego balona wsypa do okoo poowy wysokoci wiee owoce z ry, doda drode winne i dwa kg cukru rozpuszczonego w piciu litrach wody . Zamkn rurk fermentacyjn . Po okoo czterech tygodniach, po zakoczeniu burzliwej fermentacji rozpuci w wodzie 0 .5 kg miodu i dola do pena . Gdy owoce opadn odla wino, ewentualnie dosodzi miodem i postawi do sklarowania. Stosowanie. Jest to wysokowitaminowy lek . Pi po maym kieliszku przed snem, szczeglnie wzmacnia serce . RENIEC patrz RODZIOLA ROWY KORZE patrz RODIOLA RUKIEW LEKARSKA (WODNA Nasturtium officinale R. Brown Rukiew jest bylin i naley do rodziny Krzyowych . Wystpuje w strefie umiarkowanej na wszystkich kontynentach . Ronie nad brzegami potokw i czystych zbiornikw wodnych, od niu po gry. Istniej formy uprawiane w ogrodach w USA, we Francji, w Holandii, w Danii i w Anglii . Jako rolina lecznicza znana jest od staroytnoci . Pisali o niej Tcofrast, Dioskurides i Pliniusz . Popularna bya rwnie pniej . Jako przyprawy uywamy modych lici rukwi i nasion . Ziele ma korzenny zapach i ostry smak przypominajcy rzodkiew . Nasiona maj smak podobny do smaku nasion gorczycy i tak samo je stosujemy. Limi rukwi przyprawiamy saat, mizeri, pomidory, saatki z ziemniakw, dodajemy do kanapek, do twarogu, do omletw i do jaj sadzonych . W lecznictwie uywamy ziela rukwi . Wykazuje ono dziaanie moczopdne, dezynfekcyjne, wykrztune, przeciwcukrzycowe, obnia cinienie krwi, poprawia przemian materii, wzmaga apetyt, dziaa

ciopdnie, poprawia trawienie . Stosujemy w postaci naparu, wieego ziela lub suchego, sproszkowanego ziela w osabieniu czynnoci odka, w taczce, w kamicy ciowej, w nieytach drg oddechowych, w zaflegmieniu puc, w krwiopluciu, w kamicy moczowej, w reumatyzmie, w cukrzycy, w zaburzeniach krenia . w schorzeniach tarczycy. Zewntrznie stosujemy w uszczycy, na hemoroidy, w przypadku uporczywych wysypek, egzemy, na wrzody i na czyraki . RUMIANEK BEZPROMIENIOWY (MARUNA AMERYKASKA) Matricaria discoidea Dc. Rumianek bezpromieniowy jest rolin jednoroczn . Pochodzi z Ameryki i ze wschodniej Azji . Do nas przywdrowa z Sybcrii i obecnie jest bardzo pospolit rolin ruderaln . 477 178 W lecznictwie uywamy kwiatw rumianku bezpromieniowego . Wykazuj podobne dziaanie jak rumian i rumianek pospolity, przy czym skuteczniejszy jest przy mocnych skurczach odkowych . w schorzeniach wtroby i woreczka ciowego oraz w postaci lewatywy przeciwko robakom . Byy stosowane czopki przeciwko robakom zawierajce 0 .75-1 g sproszkowanych kwiatw . Naley podkreli, e rolina w najmniejszym stopniu nie posiada waciwoci trujcych czy dranicych . RUMIANEK POSPOLITY Chamomilla recutita L., (Matricaria chamomilla L .) Wyglad roliny Rumianek pospolity jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Zoonych. Ma saby system korzeniowy. W pierwszym okresie wzrostu tworzy rozet lici, a nastpnie odyg do 50 cm wysok, nag (nieowosion, w grze silnie rozgazion, gsto ulistnion . Licie s siedzce . 2-3-pierzastodzielne o odcinkach rwnowskich. Na kocach rozgazie odygi znajduj si koszyczki charakterystycznych kwiatw redniej wielkoci . Kwiatostany maj okek biaych kwiatw jzyczkowych, a na wypukym dnie, wiele drobnych tych kwiatw nurkowych . Dno koszyczka kwiatowego jest puste co stanowi charakterystyczn cech odrniajc rumianek pospolity od innych rumiankw, nie majcych waciwoci leczniczych . Gwne kwitnienie trwa ptora miesica od koca maja do pocztku lipca . Moe kwitn powtrnie . Caa rolina adnie wyglda obsypana koszyczkami zocistotych kwiatw i roztacza bardzo przyjemny aromatyczny zapach . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Rumianek jest jedn z najstarszych rolin leczniczych . Ojczyzn jego jest poudniowe-wschodnia Europa i pnocne-zachodnia Azja . Obecnie zadomowi si w caej Europie z wyjtkiem dalekiej pnocy, na wschodzie siga po Ural, Syberi i Chiny, wystpuje rwnie w Iranie, w Afganistanie, w Indiach, w Azji Mniejszej, w pnocnej Afryce (Egipt, w Australii, w Ameryce Pnocnej i Poudniowej

(Argentyna. W Alpach ronie do wysokoci 2300 m n.p.m. Rumianek w stanie naturalnym wystpuje w caej Polsce na niu i w dolnej czci strefy grskiej . Ronie jako chwast polny na miedzach, na ugorach i na nieuytkach . W czasach przed powszechn chemizacj pl otacza wianuszkiem any zb i tam byo go najwicej. Wymieniany jest w medycznych ksigach staroytnoci. Staroytni Egipcjanie ze wzgldu na chodzce i obniajce gorczk waciwoci rumianku uwaali go za kwiat boga soca . Pisali o nim Asklepidas, Hipokrates i Dioskurides . Rumianek i rumian z powodu ich zapachu nazywane byy przez staroytnych Grekw , .ziemnym jabkiem" . By szczeglnie ceniony w Imperium Rzymskim . W staroytnoci stosowano go na rne dolegliwoci, na wszelkiego rodzaju ble, na amanie w krzyu i przeciw gorczce . Dla Anglosasw by jednym z dziewiciu witych zi ofiarowanych wiatu przez boga Woden . Stosowany by rwnie w redniowieczu i ju w XVI w. otrzymywano i stosowano olejek rumiankowy. Ksidz Kneip zaleca woreczki z suszonym zielem do wygrzewa w rozmaitych dolegliwociach . Do niedawna rodzajowa nazwa rumianku brzmiaa Matricaria a wszystkie roliny, ktre maj w nazwie sowo matka suyy jako leki na dolegliwoci kobiece . Wspczesny nam szwajcarski ksidz 1ohann Kuncle, lekarz i zielarz, znawca medycyny naturalnej pisa o przypadkach odzyskania suchu lekiem ze smaonej cebuli morskiej z olejem rumiankowym, o leczeniu paraliu koczyn olejem rumiankowym i o oczyszczeniu organizmu z zatrzymanego moczu rumiankiem gotowanym w winie . We Francji uwaa si, e rumianek agodzi niekorzystne dziaanie kawy i papierosw . W polskiej medycynie rumianek by stosowany jako lek uniwersalny. Uywano go w blach brzucha, w blach odka, na poprawienie trawienia, na wzmocnienie odka, w biegunkach i w obstrukcji, w kaszlu, w suchotach, w stanach gorczkowych, rwnie w gorczce poogowej, w febrze, w zapaleniu migdaw, w blach garda, uszu i zbw, w postaci okadw i przemywa w blach go179 180 wy, do leczenia ran, wyrzutw skrnych i owrzodze . Uwaano rwnie, e rumianek do celw leczniczych naley zebra przed w . Janem (29.06 .). gdy pniej jest zanieczyszczony przez czarownice. ktre w wigili wita w . Jana zlatuj si na ys Gr. Dzi rumianek nie straci na popularnoci, jest powszechnie stosowany i zapotrzebowanie na niego wci wzrasta . Uywany jest w rzeMyle spoywczym do wytwarzania likierw, w przemyle kosmetycznym do produkcji kosmetykw, zwaszcza dla dzieci i dla osb wraliwych, do wyrobupynw do kapieli, myde, maseczek kosmetycznych do pielgnacji twarzy i do kremw. Rumianek rozjania wosy i nadaje im zoty odcie . Olejek eteryczny stosuje si take w przemyle do wyrobu farb do malowania porcelany . Jest rwnie stosowany w homeopatii . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego

Rumianek rozmnaamy z nasion, ktre wysiewamy jesieni, najlepiej we wrzeniu w roku poprzedzajcym zbiory . Siejemy na zagony w rzdy, co 25-30 cm, rzadko . Nasion nie przykrywamy, lecz przyklepujemy deseczk lub udeptujemy . Naley do rolin, ktre nie maj specjalnych wymaga glebowych i klimatycznych, ronie nawet na glebach zasolonych, gdzie nic si nie udaje . Na ziemi ogrodowej, yznej i wapiennej wyrasta piknie i daje wikszy plon ni w warunkach niekorzystnych . Ze wzgldu na drobne nasiona wskazane jest ziemi pod wysiew rumianku starannie uprawi i dobrze wyrwna. Ze wzgldu na to, e cigle kurcz si zasoby rumianku ze stanowisk naturalnych - gwnie z powodu stosowania nadmiernej iloci herbicydw, a jest on lekiem pierwszej potrzeby - obecnie jest uprawiany na plantacjach w wielu krajach, rwnie w Polsce . Istnieje kilka ras chemicznych rumianku rnicych si zawartoci skadnikw chemicznych. Wane s rwnie warunki bioklimatyczne. Kwiaty rumianku z Europy rodkowej zawieraj przewanie wicej olejku ni kwiaty z Europy poudniowej . Uprawiane s rwnie odmiany o duych koszyczkach kwiatowych, do ktrych naley odmiana ..zoty an". Dobrze jest mie we wasnym ogrodzie kp piknego, pachncego rumianku . W lecie, w czasie upaw dobrze jest pi herbat ze wieego kwiatu, a aromat wasnych, dobrze zebranych i dobrze ususzonych kwiatostanw jest niepowtarzalny. Kwiatostany zbieramy kilkakrotnie, na pocztku kwitnienia, gdy biae patki s uoone do gry lub poziomo, gdy koszyczki przekwitnite z opuszczonymi patkami atwo si krusz i rozsypuj . Zbieramy rcznie obrywajc same koszyczki . Do kpieli mona cina ziele w poowie wysokoci . Najlepiej suszy w suszarni naturalnej, zaciemnionej, w suchym i przewiewnym miejscu . Maksymalna temperatura suszenia to 40` C . chocia lepsza jest nisza . aby zioa nie utraciy aromatu. Z tego samego powodu przechowujemy je w szczelnych opakowaniach w suchym, ciemnym i chodnym miejscu . Surowce lecznicze Najczciej uywane s suszone kwiatostany rumianku, ale rwnie suszone ziele, wiee ziele, wiee kwiatostany, olej rumiankowy, olejek i nalewka . Smak rumianku jest gorzki, charakter gwnie ciepy i wilgotny. Podstawowe substancje lecznicze Podstawow substancj lecznicz jest olejek eteryczny, w ktrego skadzie znajduj si chamazulen, a-bisabolol, spirocter, mircen , kadinen i inne . Zawiera take f lawonoidy, wrd ktrych jest rutLa . apigemina, kwercetyna i lutcolina, a ponadto pochodne kumarynowe, taniny, glikozydy, luz, salicylany, kwas walerianowy, karotenoidy, cholin i sole mineralne . Dziaanie Przede wszystkim rumianek dziaa przeciwzapalnie na bony luzowe i skr . Najbardziej czynne s ce-bisabolol i spirocter. a take chamazulen, ktre hamuj wydzielanie histaminy . serotaniny

i bradykininy, ktre s substancjami wywoujcymi stany zapalne . Flawonoidy i kumaryny dziaaj rozkurczowe na minie gadkie jelit i sabo przeciwbakteryjnie . 181 182 Rumianek w przewodzie pokarmowym pobudza trawienie, dziaa nieco iciopdnie, przywraca prawidowe ruchy perystaltyczne jelit, dziaa wiatropdnie, zapobiega wzdciom, dziaaprzeciwblowo i przeciwwymiotnie . U dzieci wykazuje sabe dziaanie przeczyszczajce. Po podaniu doustnym substancje czynne rumianku przedostaj si do moczu i dziaaj sabo przeciwzapalnie na drogi moczowe. Rumianek dziaa uspokajajaco i kojco na system nerwowy. Dziaa rwnie przeciwgorczkowo, przeciwgnilnie, cigajco i napotnie . Zewntrzne wycigi z rumianku dziaaj na skr i bony luzowe silnie przeciwzapalnie i gojco oraz sabiej przeciwalergicznie . Stosowanie Napary z rumianku s stosowane w rnego rodzaju stanach zapalnych przewodu pokarmowego . w braku apetytu, w zgadze, w odbijaniu, we wzdciach i w blach brzucha . w stanach skurczowych jelit, w nadmiernej fermentacji. w utrudnionym odchodzeniu gazw, zwaszcza u niemowlt, dzieci i u osb starszych, w biegunkach, w chorobie wrzodowej ioadka klit, a w mieszankach z innymi zioami w schorzeniach wtroby jako rodek ciopdny. W chorobach ukadu moczowego stosuje si jako rodek przeciwzapalny w dolegliwociach nerek, pcherza moczowego . w zapaleniu najdrza i w chorobach gorczkowych . Jest dobrym lekiem w chorobach ukadu nerwowego jako rodek uspokajajcy w zdenerwowaniu i w bezsennoci . w stanach napicia, w stresie i w niepokoju, w stanach wyczerpania nerwowego i po cikich chorobach. Pomaga odzyska spokj wewntrzny . Stosujemy wewntrznie i w formie inhalacji . Rumianek jest dobrym lekiem w chorobach i w dolegliwociach kobiecych. Potwierdza to aciska nazwa Matricaria, ktra pochodzi od sowa mater co znaczy matka i wiadczy o uytecznoci tej roliny. Stosujemy w rnych dolegliwociach podbrzusza, w zaburzeniach miesiczkowania, w braku miesiczki i w blach miesiczkowych . W tym ostatnim przypadku bardzo dobrym lekiem jest, zalecany przez profesora Jana Muszyskiego, mocny napar z kwiatw rumianku z kwiatem bzu czarnego . Zewntrznie rumianek jest stosowany w rnego rodzaju schorzeniach skry, w widzie skry, w alergicznym zapaleniu skry, w ukszeniach przez owady, w odleynach, w ylakach i w owrzodzeniu ylakowym koczyn dolnych, w ylakach odbytu, we wrzodach, w oparzeniach termicznych i sonecznych, w uszkodzeniach sk6ry promieniami Roentgena. Jest stosowany rwnie do pielgnowania jamy ustnej, szczeglnie w stanach zapalnych bony luzowej jamy ustnej, dzise, garda i zatok bocznych nosa . Jest szczeglnie skutecznym lekiem w leczeniu narzdw rodnych zewntrznych, szczeglnie w przypadku zapalenia szyjki macicy i pochwy.

w stanach zapalnych sromu, w widzie i w upawach . Napar z rumianku jest stosowany rwnie w okulistyce, do leczenia chorb oczu w postaci przemywa i okadw w stanach zapalnych mwki i tczwki oraz w alergicznym i ropnym zapaleniu spojwek . Jako rodek regenerujcy i kojcy robimy kompres na zmczone, przepracowane, zaczerwienione i bolce oczy . Olej rumiankowy stosujemy do nacierania w nerwoblach, w przypadku amania w kociach i zmczenia koczyn, a nawet w przypadku paraliu. Olejek rumiankowy stosujemy do inhalacji w stanach zapalnych grnych drg oddechowych, zatok, garda, w nieycie oskrzeli . w bronchicie, w katarze siennym, w kokluszu i w dychawicy oskrzelowej . Rumianek jest bardzo skutecznym i rwnoczenie agodnie dziaajcym lekiem, a wic jest szczeglnie polecany dla osb wraliwych, schorowanych, starszych . Jest rwnie niezastpionym lekiem w pielgnowaniu niemowlat . Stosujemy go wewntrznie i zewntrznie. Podajemy do picia we wszelkiego rodzaju problemach z brzuszkiem, w blach, we wzdciach, w niestrawnoci, w kopotach z oddawaniem stolca . Stosujemy rwnie do pielgnowania sk6ry. Niemowlta kpane w naparze rumianku pi zdrowo i spokojnie . W przypadku trudnoci z oddychaniem z powodu nieytu i zatkanego noska, wieszamy na porczy eczka pieluszk umoczon w naparze rumianku . Rumianek jest rwnie zioem kosmetycznym. Stosujemy do przemywania skry twarzy, szczeglnie jeeli s zaczerwienienia n 4 -52 RIK483 181 i wypryski . Uywamy rwnie do mycia i do pukania wosw . ktre rumianek wzmacnia, rozjania i nadaje im zocisty odcie oraz zdrowy poysk. Przeciwwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania rumianku nawet u niemowlt. Naley ostronie stosowa olejek u kobiet w ciy, gdy pobudza macic . Postpowanie praktyczne NAPAR Z RUMIANKU Przygotowanie leku . Do termosu wsypa dwie yki suszonych koszyczkw rumianku i wla jedn szklank wrzcej wody, zakrci, odstawi na pi minut . Stosowanie . Pi 3-9 razy dziennie po p szklanki naparu w dolegliwociach przewodu pokarmowego, jako rodekprzeciwzapal- n rozkurczowy i wiatropcdny, w stanach podranienia odka. w blach i w skurczach odka i jelit . Niemowlctom, w zalenoci od wieku podajemy napar rozcieczony w stosunku 1 do 1, kilkakrotnie po yeczce lub po yce w blach brzuszka i kurczach, w zaparciu podajemy do picia,

a take do inhalacji i do lewatywy . Napar ten stosujemy zewnctrznie do przemywania podranionej skry, do okadw na oczy, do pukania jamy ustnej, do irygacji pochwy i do mycia wosw . ZIOA PRZECIWBLOWE Z RUMIANKIEM Przygotowanie leku . Do termosu wsypa dwie yki suszonych koszyczkw rumianku i jedn yk kwiatw bzu czarnego, wla jedn szklank wrzcej wody, zakrci i odstawi na pi minut do nacignicia . Stosowanie . Wypi lek w dwu porcjach w odstpie 20-30 minut . Po odlaniu drugiej porcji wla p szklanki wrztku i ewentualnie wypi za godzin. Jest to bardzo skuteczny lek w przypadku silnych, ostrych bli menstruacyjnych, mona stosowa rwnie w innych blach brzucha z objawami napicia . OLEJ RUMIANKOWY Przygotowanie leku. Do zakrcanego soika naley wsypa luno wiee kwiaty rumianku, pola 1-2 ykami spirytusu, wla dobry olej toczony na zimno i wstawi do gorcej kpieli wodnej na godzin . Temperatura oleju powinna by taka, aby po woeniu nie poparzy palca. Zakrci, odstawi na dwa tygodnie . Ponownie wstawi do kpieli wodnej, odcedzi i przechowywa w chodzie Stosowanie. Olej rumiankowy stosujemy w stanach zapalnych skry . w podranieniu i w zaczerwienieniu, w zranieniach, w widzie skry, w egzemie, w ukszeniu przez owady, w podranieniu i w widzie sromu i odbytu oraz w blach newralgicznych i w paraliu . RUMIAN SZLACHETNY (RZYMSKI) Anthemis nobilis L.. (Chamaemelum nobile) Rumian jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w zachodniej Europie. Jest uprawiany rwnie w Polsce, niekiedy dziczeje . W lecznictwie uywamy kwiatw rumianu rzymskiego . Maj smak bardzo gorzki. Ziele wykazuje dziaanie pobudzajce czynnoci odka, poprawia trawienie, znosi wzdcia, dziaa ciopdnie, rozkurczowe, przeciwblowo i cigajce oraz przeciwgorczkowo . Kwiaty rumianu rzymskiego stosujemy przede wszystkim jako lek w zaburzeniach trawienia, w nerwicy odka, w blach brzucha, w czerwonce, w bolesnym miesiczkowaniu, w histerii, w hipochondrii i w zimnicy. RUTA ZWYCZAJNA Ruta graveolens L. Wgglgd roliny Ruta jest u nas raczej bylin, a w klimacie cieplejszym zielon krzewink i naley do rodziny Rutowatych . 185 486 Rolina ma prost sztywn odyg wzniesion, drewniejc od dou, dorastajc do jednego metra wysokoci, w grze silnie rozgazion, gsto ulistnion . Licie w chodniejsze zimy wymarzaj, a w cieplejsze zimy utrzymuj si i rolina jest

zimozielona. Maj one charakterystyczn scledynowozielon barw i pokryte s biaawym woskowym nalotem . Ogldane pod wiato wygldaj jakby byy pokute szpileczkami, podobnie jak licie dziurawca i podobnie jak u niego s to zbiorniczki olejku . S one gadkie, skrzaste, grube . podwjnie lub potrjnie pierzastodzielne o niewielkich odcinkach, zwajce si klinowato ku ogonkowi . W grnej czci rozgazie odygi znajduj si wiechowate kwiatostany wyrastajce w ktach grnych lici z kwiatami niewielkimi, promienistymi, zielonotymi . Kwiaty boczne s czterokrotne, a szczytowe piciokrotne . Patki korony maj wgbienie na szczycie . Owocem jest wielonasienna, brunatna torebka . Caa rolina wydziela silny, swoisty, mao przyjemny zapach . Rolina kwitnie od drugiego roku uprawy, od czerwca do sierpnia. Wystpowanie . pochodzenie i historia ros`liny Ojczyzn ruty jest basen Morza Srdziemnego, poudniowa Europa i pnocna Afryka, a zadomowia si w poudniowej Francji, w Hiszpanii, w Szwajcarii i w Austrii . Jest to charakterystyczna rolina terenw krasowych . Ronie na ciepych, suchych, skalistych zboczach i piargach wapiennych, w Alpach do wysokoci 1100 m n .p.m. Ju w redniowieczu bya uprawiana w wielu krajach Europy na pnoc od Alp . Obecnie jest uprawiana w Chinach i w Japonii . Rodzina Rutaceae. do ktrej naley ruta liczy okoo 2000 gatunkw. S to roliny zielne, krzewy i drzewa rosnce w strefie umiarkowanej i tropikalnej . Nale do niej takie znane roliny jak cytryny i pomaracze. Oprcz omawianej ruty zwyczajnej RR yraueolens waciwoci lecznicze stwierdzono u innych gatunkw ruty : R. montana, R. macrophylla, RR racteosa, RR corsica. R. chalapensis i R. divaricata. Ruta jest rolin znan, bardzo cenion i stosowan od staroytnoci, przynajmniej od IV w. p .n .e ., w staroytnej Grecji i w Rzymie, a na podstawie sposobw stosowania mona wnioskowa, e bya rwnie znana w staroytnym Egipcie dotd nie przetumaczono i nie zidentyf ikowano wszystkich rolin opisanych w najstarszych dokumentach . Ruta bya uywana jako rolina lecznicza, przyprawowa, obrzedow i magiczna, jako amulet przeciwko czarom . Bardzo to Jest dziwne, ale okoo dwa tysice lat pnieJ, podobnie jak w staroytnoci, polskie dziewczta nosiy bransolety z nasion ruty, aby strzegy je ..od uroku" . O rucie pisali wszyscy znani zielarze i lekarze staroytnoci . Jest wymieniana w najstarszych przekazach Nikandrosa, Teofrasta . Pliniusza Starszego, Hipokratesa, Mitrydatesa VI Eupatrona, wadcy Pontu (120-63 roku p.n.e .), wynalazcy odtrutek rolinnych (midzy innymi takiej jak : ruta + orzechy woskie + f igi), Dioskuridesa . Nazwa ruta jest pochodzenia greckiego, ale jest to sowo zmienione. Wczeniej nazywano j rwnie ..rhyte" i jej nazwa powstaa z dwch sw : ,.ruo", co oznacza .zachowuje waciwy stan zdrowia" oraz ..rhyesthai" oznaczajcego ..ratowa". ,.ocali", a take ..rhyeid', co oznacza : pyn, ciec . Ruta zwyczajna cieszya si saw ..wszechleku" i najprawdopodobniej nie byo adnej choroby znanej

staroytnym, na ktr nie polecaliby ruty . Od staroytnoci stosowano rut jako antidotum na zatrucia innymi alkaloidami rolinnymi, w przypadku zatru grzybami, przeciw wszelkim truciznom. Odtrutka Mitrydatesa cytowana bya pnieJ przez Polaka Marcina Siennika w roku 1568. To odtruwajce dziaanie ruty potwierdzia synna szkoa medyczna w Salerno w XII wieku . Napisano o niej nastpujcy wiersz : ..Salvia cum ruta faciunt tibi pocula tuta ." Co mona przetumaczy: ,.Szawi i rut sypic do kielicha Niszczysz trucizn, ktra w winie czyha ." Stosowano te rut przeciwko pasoytom, na rany po ukszeniu przez wcieke psy (w okresie redniowiecza, przeciwko zatruciom pokarmowym, przeciwko truciznom i dumie (Syreniusz. Book. 187 488 Rwnie od staroytnoci stosowano rut na wszelkie inne choroby i w dolegliwociach przewodu pokarmowego, jako rodek agodzcy przewleke ble odka i wiatropdny, na dyzenteri, w chorobach wtroby, na poprawienie sabego wzroku, skuteczny w napadach padaczki, leczcy ble piersiowe, choroby nerek, puchlin, artretyzm, jako rodek przeciwszkorbutowy, przeciwkrwotoczny, wzmacniajcy zby i dzisa, razem z kolendr jako rodek przeciw cholerze . Leczono ni choroby narzdw pciowych, stosowano w celu wywoania miesiczki, a take stosowano jako rodek stymulujcy macic w celu usunicia nieywego podu (odtrutka) i rodek wpywajcy na popd pciowy, zwaszcza u kobiet . I tu jest zamieszanie . W staroytnoci uwaano, e ruta obnia popd pciowy, a w redniowieczu cieszya si saw znakomitego afrodyzjaku . Ruta od staroytnoci bya uywano jako przyprawa. Stosowano j do dziczyzny, do ryb i do innych rodzajw misa, do sosw, szczeglnie cikich i mdych, do karczochw, do saaty, do endywii. do potraw z sera twarogowego, do ciastek zioowych, do napojw aromatycznych . Gazek ruty uywano jako trzepaczki, kropida i pdzla do mieszania sosw i zapraw do sosw. W niemieckiej ksice z okoo XVI wieku, na temat wyrobu win, wermutw, piwa i octu poleca si rut do przyprawiania i konserwowania wina . Po niemiecku ruta nazywa si , .Wcin-Raute", co oznacza ruta winna . Wspczenie ruta jest dodawana do da misnych, do zalewy konserwujcej dziczyzn, do ryb z wody, do twardych serw, do potraw z grzybw, do duszonego szpinaku, do bigosu i gulaszu, do kapusty woskiej, do aromatyzowania surwek, a w kuchni litewskiej do krupniku alkoholowego i kwasu zioowego . W niektrych okolicach (Polska, woj. suwalskie, Sejny) zachowa si zwyczaj spoywania jajecznicy z drobno posiekan rut, jako potrawy dietetycznej w chorobach odkowych i w chorobach kobiecych . Na Rusi i na Litwie w XIX wieku spoywano chleb z masem i ruta jako rodek przeciwko robaczycy .

Ruta dobrze harmonizuje z takimi zioami jak : bazylia, kolendra, hyzop i tymianek. Rut na pnoc od Alp od najdawniejszych lat propagowali benedyktyni z klasztoru na Monte Cassino i dzisiejsze Monte Cassino jest zaronite raczej rut ni czerwonymi makami . W tradycji chrzecijaskiej ruta nazywana jest zielem witej Elbiety . Ruta zaznaczya si silnie w polskiej obrzdowoci ludowej . Bya symbolem niewinnoci i dziewictwa . Powiedzenie .,Panna rut sieje" oznaczao, e panna nie wychodzi za m, ale cigle ma nadziej na zampjcie . Gazka ruty przewizana bia wstk we wosach panny modej oznaczaa niewinno i nadziej . Pan mody i drubowie przypinali rut do czapek . Wianki lubne wito z ruty, z barwinka i z rozmarynu, albo z ruty, z barwinka i z ry albo z kaliny . Ruta wymieniana bya w pieniach weselnych : Zielona ruta, jaowiec - lepszy kawaler ni wdowiec ." Jak ju wczeniej wspomniano, bransolety z nasion ruty byty amuletem chronicym dziewczta przed urokami . Rwnie mdro ludowa stwierdza f akt, e tam gdzie ronie ruta, tam gin muchy i unikaj jej rwnie inne owady, za ktrymi nie przepadamy i dlatego doniczki z rut stawiano na oknach . Olejek ruciany jest stosowany do wyrobu perfum i do aromatyzowania koniakw, likierw zioowych i win wermutowych . Uprawa i uzyskiwanie surowca rolinnego Rut rozmnaamy z nasion lub z sadzonek pdowych . Z sadzonek pdowych uprawiano powszechnie rut dawniej i uwaano, e ruta z sadzonek lepiej ronie . Termin ukorzenienia sadzonek to wczesna wiosna i wczesna jesie, od sierpnia do padziernika. Metod t mona potraktowa amatorsko. Obecnie ruta powszechnie uprawiana jest z nasion . Nasiona ruty przechodz okres dojrzewania poniwnego, to znaczy e nic kiekuj bezporednio po zbiorze . ale najlepsz zdolno kiekowania uzyskuj po roku od zbioru i zdolno ta w dobrych warunkach zachowuje si przez kilka lat . Nasiona w dobrych warunkach cieplnych kiekuj w cigu dwu tygodnia, a wysiane w polu po okoo trzech tygodniach . Ruta najczciej jest uprawiana z rozsady. Nasiona wysiewamy do skrzyneczek lub do inspektw, ewentualnie 189 190 na rozsadnik . Bardzo rzadko, nawet na plantacjach stosuje si siew do gruntu . W warunkach amatorskich, na wasne potrzeby mona nasiona wysia do kubeczkw po jogurcie . Rozsad naley wysadzi na miejsce stae w lipcu, w rozstawie 90 x 90 lub 30 x 60 . Ruta moe by uprawiana na tym samym miejscu przez 9 do 6 lat . Ziele ruty zbieramy od drugiego roku uprawy, cinajc przed kwitnieniem pdy na wysokoci 10-15 cm . Po odroniciu mona zebra ziele jeszcze raz. Zerwane ziele suszymy w cieniu, w suszarni naturalnej, w temperaturze do 35 C. Ziele ruty naley zbiera w rkawiczkach, gdy zetknicie si z du iloci wieego ziela na wietle moe da objawy uczulenia, rodzaj pcherzycy przypominajcej poparzenie III stopnia .

Surowce lecznicze Najczciej uywane s suszone licie ruty, ale rwnie suszone ziele ruty, wiee licie ruty i nalewka . Podstawowe substancje lecznicze Ruta ma bardzo bogaty skad chemiczny . Zawiera olejki eteryczne i alkaloidy cznie, co jest bardzo rzadkim zjawiskiem w wiecie rolin . W skad olejku eterycznego wchodz ketony, gwnie metolon-nonyloketon (do 90%) . Wanymi skadnikami s furanokumaryny oraz flawonoidy, wrd ktrych wyrnia si rutyna i kwercetyna . Znaleziono rwnie garbniki, ywice, kumaryn, umbeliferon, kwasy organiczne, witamin C i sole mineralne . Dziaanie Zawarte w liciach ruty furanokumaryny, a takie olejki eteryczne, alkaloidy i rutozyd dziaaj rozkurczowe na munie gadkie przewodu pokarmowego, drg ciowych i ukadu moczowego . Nastpuje poprawienie perystaltyki jelit, lepszc oprnianie pcherzyka ciowego i przepyw ci do dwunastnicy, co daje dziaanie wiatropdne i przeciwblowe . Stwierdzono rwnie sabe dziaanie przeciwrobacze . Ruta zwiksza rwnie ilo wydalanego moczu . obnia cinienie krwi i usprawnia krenie obwodowe . Stwierdzono bardzo korzystne dziaanie ruty na krew i ukad kraaenia oraz ssiadujce z ni tkanki, ktre to dziaanie jest zasug rutyny. Znajduje si ona w rucie, ale na skal techniczn otrzymywana jest z gryki i perekowca japoskiego. Flawonoidy, a zwaszcza rutyna uszczelniaj naczynia krwionone, zwikszaj ich elastyczno i zmniejszaj krucho, amliwo i podatno na uszkodzenia. Rutyna unieczynnia enzymy tkankowe, dziki czemu przedua dziaanie witaminy C patrz - Ra, zapobiega depolimeryzacp kwasu hialuronowego penicego rol spoiwa w rdbonkach drobnych naczy krwiononych oraz przedua dziaanie adrenaliny i noradrenaliny, odpowiadajcych za skurcz naczy krwiononych . Dziki zwikszeniu odpornoci drobnych naczy krwiononych oraz prawidowemu napiciu zapobiega przenikaniu krwinek czerwonych i osocza, wykazuje dziaanie przeciwkrwotoczne . Rutyna wpywa na jako krwi, hamuje wydalanie jodu, podwysza poziom wapnia we krwi i wykazuje dziaanie odtruwajce (znane ju w staroytnoci . Podobnie, a niekiedy silniej dziaa kwercetyna, ktra jest jej pochodn . Poprawiajc ukad krenia ruta odcia i wzmacnia serce . Stwierdzono rwnie, e ruta wywouje skurcz mini macicy i zwiksza krwawienia miesiczne . Ruta ma sabe dziaanie uspokajajce, wynikajce najprawdopodobniej z efektu rozkurczowego i wzmacniajce system nerwowy . najprawdopodobniej dziki dziaaniu odtruwajcemu . Stwierdzono te bakteriobjcze i mutagenne dziaanie ruty. Ruta zwiksza wydzielanie melaniny, pigmentu skrnego i przeciwdziaa narastaniu i zuszczaniu si naskrka . Stosowanie Duo skuteczniejsze s alkoholowe wycigi z ruty . Rut jest stosowana jako lek rozkurczowy w chorobach ukadu

pokarmowego. w stanach skurczowych odka, jelit i drg ciowych, w zaburzeniach trawiennych spowodowanych zastojem ci, we wzdciach i w blach brzucha, jako lek zapobiegajcy tworzeniu si kamieni wtrobowych, jako lek ciopdny i ciotwr 491 192 czy, w przypadkach uszkodzenia wtroby, w zaparciach i w postaci lewatywy w przypadku owsikw. Ruta jest podawana w osabieniu czynnoci ukadu moczowego . w obnionej dobowej iloci wydalanego moczu, w zachwianiu rwnowagi midzy koloidami i krystaloidami moczu, w kamicy moczowej. Jest stosowana w bolesnym, nieregularnym i skapym miesiaczkowaniu, zwaszcza u modych dziewczt . Pomocniczo jest podawana w chorobach ukadu krenia, w nadmiernej amliwoci i przepuszczalnoci naczy krwiononych, w miadycy, w podwyszonym cinieniu krwi . Niekiedy stosuje si rut jako lek uspokajajcy i wzmacniajcy system nerwowy, w nerwicy wegetatywnej, objawiajcej si zaburzeniami rnych narzdw, w napadowych blach i skurczach przewodu pokarmowego, w zaburzeniach naczyniowych . w koataniu serca, w uderzeniu krwi do gowy, w pulsowaniu w skroniach, w migrenowych blach gowy, w zawrotach gowy . Rut stosuje si te w chorobach skry - w bielactwie i w uszczycy. Zewntrznie stosujemy rut na przewleke wysypki i wyrzuty skrne oraz na ropiejce rany i wrzody. Przeciwwskazania Rut mona stosowa w niewielkich ilociach . S g suszonego ziela i 20 g wieego na dob . Nie powinno si stosowa ruty u kobiet w ciy, w krwawieniach macicznych, w nadkwanoci, we wrzodach odka i dwunastnicy, w przewlekym owrzodzeniu jelita grubego i u osb z niskim cinieniem krwi . Stwierdzono rwnie, przy wikszych dawkach ni lecznicze, zwikszenie wraliwoci skry na dziaanie promieni sonecznych (furanokumaryna) . Dotykanie wieego ziela moe wywoa pcherzowe zapalenie skry. Postpowanie praktyczne NALEWKA Z ZIELA RUTY Przygotowanie leku. Do plitrowego soika, do poowy jego wysokoci wsypa 100 g wieo suszonego ziela ruty, wla 100 ml spirytusu i uzupeni wod . Odstawi na tydzie, czsto wstrz sa. Odcedzi. Stosowanie, pi 2-5 razy dziennie 20-30 kropli z odrobin wody. po jedzeniu, w chorobach watroby, w zastoju ci, w uszkodzeniu miszu wtroby i w niedostatecznym wydzielaniu ci, jako lek ciopedny, w kamicy ciowej, w miadycy . w nadmiernej amliwoci i przepuszczalnoci naczy krwiononych, w uszczycy i w bielactwie . Najkorzystniej jest przygotowa mieszank zi na dane schorzenie i do porcji przygotowanego leku dola jedn yeczk nalewki. RUTWICA LEKARSKA Galega officinalis L .

Rutwica jest bylin i naley do rodziny Motylkowatych . Wystpuje w rodkowej i w poudniowej Europie oraz w Azji Mniejszej . W Polsce bywa spotykana w ogrodach i rzadko w stanie naturalnym, na mokrych miejscach w poudniowej czci kraju . W lecznictwie uywamy suszone, grne, kwitnce pdy rutwicy. Ziele obnia poziom cukru we krwi, dziaa mlekopednie oraz sabo napotnie i moczopdnie . Jest stosowana raczej w mieszankach zioowych w cukrzycy, w stanach przedcukrzycowych, na poprawienie iloci i skadu mleka u kobiet karmiacych. RZEPIE POSPOLITY I SYBERYJSKI Xantium strumarium L.. X. sibiricum Rzepie pospolity jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Zoonych . W Polsce wystpuje pospolicie na przychaciach, na przydroach, na mietnikach i na rumowiskach. Oprcz rzepienia pospolitego, podobne jak on waciwoci wykazuj wystpujce w Polsce rzepie kolczasty (X. spinosum) i rzepie woski (X. italicum) . Korze zawiera ty barwnik stosowany do barwienia tkanin. 193 191 W lecznictwie uywamy nasion i soku ze wieego ziela . Nasiona rzepienia syberyjskiego dziaaj przeciwnieytowe, rozkurczowe . przeciwblowo, bakteriobjczo i grzybobjcze. Bardzo due dawki mog spowodowa dramatyczny spadek poziomu cukru we krwi . Wywar z korzenia i nasion rzepienia pospolitego stosowano w czerwonce. Ziele zawiera bardzo duo witaminy C i jod . W medycynie ludowej sok ze wieego ziela stosowano w stanach zapalnych skry i w blach garda, dla dorosych 20 kropli, a dla dzieci 10 . RZEPIK POSPOLITY I WONNY Ayrimonia eupatoria L .. A. odorata Mill . Wygld roliny Rzepik pospolity jest bylin i naley do rodziny Rowatych . Ronie gromadnie w skupiskach . Rolina wytwarza rozet lici i odyg prost, wzniesion, sztywn, do jednego metra wysok, sabo rozgazion, ulistnion . Licie odziomkowe due, ogonkowe, zoone, przerywano pierzaste, odygowe mae, siedzce . Listki mae, jajowate lub podunie eliptyczne, wcinano zbkowane Caa rolina jest owosiona. Kwiaty bardzo liczne, zebrane na szczycie rozgazie odygi w bardzo dugie grona, podobne do kwiatw dziewanny, mae, do jednego cm rednicy . promieniste, piciopatkowe, o ciemnotej koronie. Pczki kwiatowe s le kie. Ze wzgldu na wygld kwiatostanw rzepik jest nazywany warkoczkicm Najwitszej Marii Panny" . Caa rolina ma przyjemny, lekko ywiczny zapach . Kwitnie od czerwca do sierpnia . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Rzepik w stanie naturalnym wystpuje w caej Europie, cznic z Kaukazem, w pnocnej Azji i w Ameryce Pnocnej . Ronie na suchych kach i pastwiskach, na przydroach, na miedzach i na skarpach, na krzaczastych zboczach, w widnych lasach i na porbach,

od nizin po pogrze . W Polsce jest rolin do pospolit . Waciwoci lecznicze ma rwnie rzepik wonny A. odorato MilL, duo wyszy, bo dorastajcy do 2 m wysokoci, rosncy w mokrych miejscach . Rzepik jest rolin znan od staroytnoci . Pisali o nim Pliniusz . Dioskurides, Galen Serapion . Avicenna i Pletariusz. Nazwa roliny ..eupotoria" pochodzi od Mitrydatesa Eupatora VI, krla Pontu, ktry t rolin zastosowa na swoj chor wtrob . Od dawna by ceniony gwnie jako rodek dziaajcy leczniczo na bony luzowe i ze wzgldu na waciwoci cigajce by uywany do tamowania krwawie . W XV wieku stanowi gwny skadnik ..wody arkebuzowej", uywanej jako lek do leczenia ran postrzaowych na polach bitew. Sredniowieczny manuskrypt medyczny podaje : ..Da go czowiekowi pod gow, a bdzie spa jak zabity, nie wstanie dopki go stamtd nikt nie wyjmie ." Rzepik znaleziono w wykopaliskach w Biskupinie . By wic znany i stosowany przez Sowian 2500 lat temu. Dr Schierbaum mwi : ..Herbata z rzepiku pita przez pewien okres trzy razy dziennie po jednej szklance, leczy rozszerzenie serca, odka, jelit oraz rozedm puc . ponadto schorzenia nerek i pcherza." W Chinach pokrewny gatunek. Rzepik szczeciniasty Agrimonio pilosa (xian he cao) ma podobne waciwoci lecznicze i jest stosowany do tamowania krwi, jako rodek przeciwbakteryjny i przeciwpasoytniczy, do zwalczania czerwonki, malarii, tasiemca i rzsistka pochwowego. Rzepik jest rwnie stosowany w medycynie ludowej, nie tylko w Polsce. W Niemczech jest nazywany krlewskim zielem, zielem wtrobowym i parzydem pospolitym . W Polsce rzepik nosi nazwy ludowe: warkoczek Najwitszej Marii Panny, parzydo, wieckie ziele, krzepik, poprawa i repiaszka . W Polsce by stosowany w niedomaganiach wtroby, odka i w chorobach puc, do pukania przy chorobach garda i migdaw, do okadw na opuchnit twarz, do kpieli osabionych, gruliczych dzieci . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Rzepik w celach leczniczych jest zbierany ze stanu naturalnego . Prby uprawy rzepiku nie uday si, gdy nasiona nie chciay kiekowa 195 196 w warunkach nienaturalnych . Ziele zbieramy od czerwca do sierpnia . Scinamy grne czci pdw o dugoci do 25 cm, na pocztku kwitnienia oraz dolne licie odziomkowe i suszymy w cieniu i w przewiewie lub w suszarni podgrzewanej w temperaturze do 90 C . Surowce lecznicze Najczciej uywamy suszonego ziela rzepiku . ale rwnie wieych lici i nalewki . Rzepik ma smak cierpki i gorzki, charakter chodny, wysuszajcy . Podstawowe substancje lecznicze W zielu rzepiku znajduj si garbniki, flawonoidy, w tym kwercetyna, substancje gorzkie, lady olejku eterycznego, trjterpeny. leukoantocjany, fitosterole, cholina, kwasy organiczne, w tym cytrynowy i askorbowy, czyli witamina C, witaminy B i K oraz sole

mineralne, w tym duo krzemionki . Dziaanie Garbniki zawarte w zielu rzepika dziaaj ciagajaco na bony luzowe . Rzepik zmniejsza stany zapalne przewodu pokarmowego . hamuje nadmierny rozwj flory bakteryjnej, dziaaprzeciwbiegunkowo. Gorycze pobudzaj wydzielanie ci . Wycigi z ziela dziaaj ochronnie na miasz watroby, zapobiegaj jej stuszczeniu . usprawniaj procesy trawienia i przyswajania pokarmu . Ziele dziaa oglnie uspokajajco i moczopdnie . S doniesienia o dziaaniu przeciwwirusowym. Zewnetrznie wycigi z ziela oraz okady ze wieych zmiadonych lici dziaaj ciagajaco, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, przeciwkrwotocznie i regenerujce na tkanki. Stosowanie Ziele rzepiku stosujemy w chorobach przewodu pokarmowego . w stanach nieytowych odka i jelit, w blach brzucha, we wzdciach, w niedokwanoci odka, w biegunce i w owrzodzeniu jelita grubego, w chorobach watroby, w osabieniu czynnoci wtroby, w stwardnieniu wtroby, w zastoju ci, w zapaleniu pcherzyka ciowego i drg ciowych oraz ledziony. Ziele rzepiku stosujemy w celu usunicia nadmiaru gorca, luzu i flegmy, do leczenia stanw zapalnych i usuwania toksyn w przewodzie pokarmowym, w zapaleniu oskrzeli i w infekcji drg moczowych. Nalewk stosujemy w nadmiernych krwawieniach miesicznych . Jako rodek przeciwbiegunkowy moe by stosowany u maych dzieci, niemowlt i karmicych matek, gdy dziaa leczniczo na matk i niemowl . Zewnetrznie stosujemy napary z ziela i wiee licie, na uszkodzenia naskrka, na stany zapalne skry, do tamowania krwawienia z ran citych, w przypadku egzemy i owrzodzenia ylakowatego . Jest bardzo dobrym lekiem w chorobach jamy nosowo-gardowej. Puczemy w blach garda, w nieycie nosa, w zapaleniu bony luzowej jamy ustnej, w zapaleniu szyi, w anginie . Osoby, ktre duo mwi lub piewaj powinny puka gardo naparem z ziela rzepiku. Stosujemy rwnie do irygacji pochwy i rozcieczony napar do przemywania spojwek . Przeciwwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania. Osoby z zaparciami powinny ostronie stosowa rzepik . Post?powanie praktyczne NAPAR Z ZIELA RZEPIKU Przygotowanie leku . Do termosu wsypa trzy yki ziela rzepiku i wla dwie szklanki wrztku, zakrci, odstawi na dziesi minut . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia przed posikami, w dolegliwociach przewodu pokarmowego opisanych w punkcie sidmym. Stosowa rwnie zewntrznie . Do przemywania oczu rozcieczy w stosunku 11 . NALEWKA Z ZIELA RZEPIKU Przygotowanie leku. Do plitrowego soika wsypa do pena pokrojone wiee ziele rzepiku . licie odziomkowe i kwitnce

497 498 szczyty odyg, wla 100 ml spirytusu i dopeni wod . Pozostawi na dwa tygodnie . Odcedzi. Stosowanie . Pi dwa razy dziennie - rano na czczo przed niadaniem i przed snem po 10 ml nalewki, z niewielk iloci wody lub z zioami, w nadmiarze luzu i f legmy w organizmie, w infekcjach drg moczowych, w zapaleniu pcherza moczowego, w bronchicie. w zbyt obfitych krwawieniach miesicznych . RZEWIE DONIASTY Rheum palmatum Rzewie jest bylin i naley do rodziny Rdestowatych . Rolina pochodzi z grzystych rejonw p6nocno-zachodnich Chin i z wschodniego Tybetu . W Polsce bywa czasem uprawiany . W medycynie jest stosowany od 2000 lat . By czsto stosowany przez lekarzy perskich i arabskich . Wiliam Cole w 1656 roku pisa o rzewieniu: ,,...jest dla wtroby tak yciodajny, e zw go jej dusz, sodycz i yciem caym, oczyszcza bowiem z ci, z f legmy i z innych humorw". W celach leczniczych uywamy suszony korze z kilkuletnich rolin, a take wiey korze, nalewk i sproszkowany korze . Rzewie ma smak sabo gorzki, ostry i charakter bardzo zimny i wysuszajcy. Korze rzewienia w maych dawkach do 0,5 g powoduje lekkie zaparcia . a w wikszych dawkach dziaa przeczyszczaj44o, pobudza perystaltyk jelita grubego, ponadto reguluje trawienie, dziaa ciopdnic, oczyszcza odek, wtrob i krew z nadmiaru gorca, dziaa cigajce i przeciwbakteryjnie . Mae dawki stosujemy w biegunkach, rednie dawki w celu pobudzenia wtroby i w przypadku blw z powodu opnienia miesiaczki, a due dawki . powyej 2 g na porcj stosujemy w zaparciach . RZEUCHA KOWA Cardamine pratensis L. Rzeucha kowa jest bylin i naley do rodziny Krzyowych . 1 W Polsce jest rolin pospolit. Ronie na mokrych, niekwanych kach . Listkami rzeuchy kowej mona przyprawia saatki z ziemniakw i twaroek oraz dodawa do innych saatek . W lecznictwie uywamy suszonego ziela, wieego ziela i soku . Rzeucha ma smak korzenny, ostry. Wykazuje dziaanie poprawiajce trawienie, ciopdne, moczopdne, przeciwreumatyczne . przeciwcukrzycowe, rozkurczowe i cigajce . Stosujemy w kamicy moczowej, w reumatyzmie, w nieytach przewodu trawiennego, w zaparciach, w szkarlatynie, w padaczce . w przykurczu mini, w kurczach nerwowych . W cukrzycy stosujemy wiey sok, a okady ze wieego ziela w przewlekych wyrzutach skrnych. RZODKIEW CZARNA, BIAA I RZODKIEWKA Raphanus sativus L. var. niyer Kerner. RR s. L. var. radicula Pers

Rzodkiew czarna jest rolin jednoroczn lub dwuletni i naley do rodziny Krzyowych. Pochodzi z Azji . Jest rolin klimatu chodnego . W warunkach dugiego i ciepego dnia wydaje szybko pdy kwiatowe i korze parcieje . Dlatego te na sprzt zimowy najlepiej posia j w lipcu . Rzodkiew czarna jest uprawiana w wielu krajach, rwnie w Polsce . jako warzywo i jako rolina lecznicza, gwnie do produkcji preparatw wtrobowych (w Polsce raphacholin i raphalamid) . O waciwociach leczniczych czarnej rzodkwi pisali w . Hildegarda . Albert Wielki, a pniej i inni . W lecznictwie uywamy wieego korzenia rzodkwi i wieego soku, gdy zawarte w nim glikozydy gorczycowe o dziaaniu leczniczym atwo si rozkadaj . Uywamy rwnie suszonych lici . Korze rzodkwi czarnej jest silnym rodkiem ciotwrczym. a take przeciwdziaa zastojom ci, dziaa stymulujce na wytwarzanie sokw trawiennych, poprawia przyswajanie skadnikw po499 500 karmowych i pobudza czynnoci ruchowe jelit, dziaaprzeciwbakteryjnie w przewodzie pokarmowym, w drogach oddechowych i w drogach moczowych . Jest rwnie rodkiem remineralizujacym i wzmacniajcym . Stosujemy w stanach zapalnych i w uszkodzeniu wtroby, w niedostatecznym wytwarzaniu ci, w zastoju ci, w kamicy ciowej, w nieycie odka i dwunastnicy, w bolesnych wzdciach brzucha, w nieprawidowej fermentacji w jelitach, w nieregularnych wyprnieniach. Spoywamy 100-200 g saatki dziennie . Osoby bardziej chore powinny stosowa wiey sok rzodkwi czarnej lekko osodzony miodem przez dwa tygodnie, w niewielkiej iloci 1-3 yki, trzy razy dziennie, na pocztku, a pniej zwikszy dawk. Sok z miodem mona przechowywa do dwu dni w lodwce . Zewntrznie stosujemy sok do nacierania gowy w osabieniu cebulek wosowych i w przypadku wypadania wosw . W okadach dziaa podobnie, lecz nieco agodniej, jak korze chrzanu . Odwar z rzodkwi biaej dziaa odflegmiajaco na organizm, zwaszcza na jelito grube i puca. Rzodkiewka (R. s. L. var. radicu/ o Pers dziaa oczyszczajce, moczopdnie, wykrztunie, rozkurczowe i regulujce na jelita . Waciwoci lecznicze ma rzodkiewka z upraw naturalnych . Swiey sok z miodem lub utart rzodkiewk stosujemy w zaf legmieniu puc, w kaszlu, w zatrzymaniu ci, w nieytach jelit, w biegunce i w uszczycy. Suszonych lici rzodkwi czarnej, ewentualnie rzepy lub rzodkiewki, uywamy do kpieli bioder, w chorbach kobiecych, w przypadku cyst na jajniku, miniakw, guzw piersi, naderki, grzybicy i w bezpodnoci . SADZIEC KONOPIASTY I PURPUROWY Eupatorium cannabinum L., E. purpureum Sadziec konopiasty jest bylin i naley do rodziny Zoonych .

W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Ronie w miejscach wilgotnych, nad brzegami wd stojcych lub wolno pyncych . Nazwa ziela pochodzi od Eupatora Mitrydatesa, krla Pontu, ktry po raz pierwszy opisa to ziele i po grecku znaczy .dobry ojciec Rwnici wiele polskich nazw regionalnych wiadczy o popularnoci ziela w medycynie ludowej . Dawniej stosowano je do barwienia tkanin na kolor jasnoniebieski . Sadziec purpurowy (E. purpureum) ronie w Ameryce, by uywany przez Indian, a zastosowanie go przeciwko tyfusowi zwrcio uwag lekarzy na to ziele . W lecznictwie uywamy ziele i korze sadca i nalewk z ziela i z korzenia . Ziele ma smak gorzki i ostry, charakter wysuszajcy oraz chodny lub zimny. Ziele sadca konopiastego wykazuje dziaanie wzmacniajace, zwi kszajace odporno organizmu, poprawia przemian materii i trawienie, zapobiega szkorbutowi, dziaa ciopdnie, wykrztunie, napotnie, przeciwgorczkowo, przeciwreumatycznie . Ziele sadca purpurowego stosuje si w nieytach drg pokarmowych, oddechowych i trawiennych, w niedomodze wtroby, w taczce, w zatrzymaniu ci, w chorobach ledziony, w glicie ludzkiej, w histerii, w krwawieniach wewntrznych, w zatrzymaniu miesiczkowania, w zazibieniach z gorczk, w grypie, w kaszlu . w przewlekych nieytach drg oddechowych, w upartych wyrzutach skrnych, w zimnicy, w puchlinie wodnej, w blach reumatycznych i artretycznych . W zielu wykryto substancj dziaajc przeciwko guzom. Zewnctrznie, najlepiej w postaci okadw ze wieego ziela stosuje si we wrzodach, czyrakach i wyrzutach skrnych. Korze sadca purpurowego dziaa przeczyszczajce, moczopdnie, przeciwreumatycznie i pobudza krwawienia miesieczne . Dziaa skutecznie w czasie zapar. zwaszcza w zaparciach nawykowych. Stosuje si odwar i nalewk w uporczywych zakaeniach drg moczowych, w kamicy moczowej i w piasku w pcherzu moczowym, w schorzeniach gruczou krokowego, w zatrzymaniu miesiczki . w blach miesiczkowych, w upawach spowodowanych infekcj, w blach porodowych . 501 502 SAATA JADOWITA, KOMPASOWA I SIEWNA Lactuca virosa L ., L. scariola L . . L . sativa L . Saata jest rolin dwuletni, czasem jednoroczn i naley do rodziny Zoonych. Saata jadowita jest uprawiana na poudniu Europy, w pnocnej Afryce i w zachodniej Azji, w Polsce wystpuje rzadko, zdziczaa . Saata kompasowa wystpuje w Polsce pospolicie w stanie naturalnym, a saata siewna jest powszechnie uprawian, znan nam jarzyn. Saata zawiera lactucarium, sok o dziaaniu podobnym do dziaania opium, ale znacznie sabszym, przy czym najmocniejsza w dziaaniu jest saata jadowita . Uywamy w postaci soku, naparu i nalewki

z ziela . Saata wykazuje dziaanie oczyszczajce, moczopdne, mineralizujce, przeciwkaszlowe, pobudza gruczoy trawienne, poprawia prac wtroby, poprawia krenie krwi, obnia poziom cukru we krwi, dziaa przeciwblowo, uspokajajco i nasennie . Stosujemy w zapaleniu wtroby, w taczce, w bolesnym miesiczkowaniu, w kaszlu nerwowym, w nerwicowych dolegliwociach przewodu pokarmowego, w bezsennoci, w koataniu serca, w stanach lkowych, w nadpobudliwoci pciowej . Odwar z nasion stosujemy w astmie i w zapaleniu puc . Nadmiar saaty jadowitej moe spowodowa piczk, dlatego nie wolno prowadzi samochodu w czasie kuracji . SASANKA ZWYCZAJNA I LAKOWA Pulsatilla pratensis (Anemone pulsatilla) Sasanka jest bylin i naley do rodziny jaskrowatych . W Polsce wystpuje na suchych, wapiennych wzgrzach . Jest prawnie chroniona . Jest czsto uprawiana jako rolina ozdobna . W lecznictwie uywamy suszonych czci naziemnych . Nic wolno uywa roliny wieej . Ziele wykazuje dziaanie rozkurczowe . przeciwblowe i uspokaja nerwy. Nalewk stosujemy w kokluszu, w bronchicie i do nacierania staww bolcych, a napar przed porodem . 5 SELER ZWYCZAJNY Apium yraueolens L. Seler jest rolin dwuletni i naley do rodziny Baldaszkowych . Obecnie znana nam forma uprawna pochodzi od selera botnego . dziko rosncego na bagiennych i sonych glebach na poudniu Europy, w Azji i w Afryce . By znany ju w staroytnym Egipcie, w Grecji i w Rzymie . Obecnie jest powszechnie uprawiany jako rolina warzywna, przyprawowa i lecznicza . Istniej dwie formy uprawowe: korzeniowa i liciowa. Jako przyprawy uywamy wieych lici selera, sproszkowanego, suszonego korzenia, korzenia wieego i nasion . Lici uywamy podobnie jak lici pietruszki, do przyprawiania surwek, saatek, zwaszcza z ziemniakami i ze strczkowymi, do past do chleba, do zup, do sosw i do zapiekanek . Wywar z ogonkw liciowych podnosi walory odywcze i smakowe zup i sosw . Zmielonymi nasionami i sproszkowanym korzeniem przyprawiamy zupy i sosy . W lecznictwie uywamy korzcda i wieych lici, rzadziej suszonych w postaci syropu, soku, naparu i odwaru . Seler wykazuje dziaanie wzmacniajce, odywcze, witaminizujce i mineralizujce, a take oczyszczajce, moczopdne, przeciwreumatyczne,przeciwcukrzycowe, trawienne, wzmacniajce ukad nerwowy i jest afrodyzjakiem, czyli rodkiem wzmagajcym popd pciowy. Stosujemy w chorobach drg moczowych, w chorobach reumatycznych wewntrznie i zewntrznie w formie okadw i kpieli, w ischiasie, w zaflegmieniu puc, w astmie syrop i nalewka z lici SENES patrz STRCZYNIEC 503 501

SERDECZNIK POSPOLITY Leonurus cardiaca L. Wyylgd roliny Serdecznik jest bylin i naley do rodziny Wargowych . Rolina wytwarza krtkie, poziome kcze, z ktrego wyrastaj odygi do 1 .5 m wysokie, czterokanciaste, puste w rodku, wzniesione, krtko owosione, rozgazione, drobno bruzdowane, czsto fioletowo nabiege, ulistnione. Licie ciemnozielone, spodem biae, dolne dugoogonkowe 5-7-doniasto sieczne, w podstawie sercowate o odcinkach lancetowatych, wcinano zbkowanych . Licie grne 3-wrbne, w podstawie klinowate . Na kocu gwnych i bocznych pdw znajduj si kwiatostany, nibykosy dugoci 15-30 cm, z kwiatami osadzonymi w gstych wielokwiatowych nibyokkach, w pachwinach grnych lici z szydlastymi podkwiatami dugoci 2-3 mm . Kwiaty s siedzce, grzbieciste, dwuwargowe, z row koron i bardzo silnie rozwinit grn warg, owosion do 12 mm dugoci . Zbki kielicha trjktnie szydlaste, kujce, zwaszcza u kwiatw przekwitnitych i tym serdecznik rni si gwnie od innych rolin wargowych . Kwitnie od czerwca do wrzenia . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Serdecznik pochodzi prawdopodobnie z obszarw wschodniej Syberii, a do Europy dotar w okresie wielkich wdrwek ludw azjatyckich na zachd . Obecnie wystpuje w stanic naturalnym w umiarkowanej strefie Azji i nieomal w caej Europie . W Polsce ronie pospolicie na niu i na pogrzu, na przydroach, koo domw, przy potach i na rumowiskach, w pobliu ludzkich siedzib . Jest rolin znan i stosowan od staroytnoci w Chinach i w Imperium Rzymskim . Od czasw rzymskich jest stosowany jako jedno z najwaniejszych zi nasercowych . Nazwa rodzajowa jest po1 chodzenia greckiego. ,.Leonurus" znaczy lwi ogon . Nazwa gatunkowa ,.cardiacus" znaczy sercowy . W starych herbarzach jest polecany na osabienie ducha . Anglik, Nicholas Culpeper w 1653 roku pisao serdeczniku : , .Nie ma nic lepszego, co oddalioby melancholi, a duszy dodao szczcia i rozkoszy ." Chiczycy uywaj nasion pokrewnego gatunku serdecznika rnolistnego w nieregularnym miesiczkowaniu, jako rodka pobudzajcego krenie oraz rodka dziaajcego na wtrob . stosowanego jako lek w osabieniu oczu, , .rozjaniajcy widzenie" . a czci naziemne w owrzodzeniach i egzemie . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Ziele w celach leczniczych zbieramy ze stanu naturalnego . Serdecznik bywa te uprawiany przy wikszym zapotrzebowaniu . Rozmnaany jest z nasion, ktre siejemy do gruntu bezporednio po zbiorze lub na wiosn . Wymaga ziemi yznej, prchniczej i wapiennej, miejsca nasonecznionego i duego rozstawu midzy rolinami (90-50 cm) . W pierwszym roku uprawy roliny s niewielkie, ale ju od drugiego mona je zbiera dwukrotnie . Do celw

leczniczych cinamy grne odcinki pdw o dugoci do 25 cm, na pocztku kwitnienia, gdy kielichy i dolne licie s jeszcze mikkie . Suszymy szybko w suszarni naturalnej w cieniu i w przewiewie, rozoone cienk warstw lub w suszarni podgrzewanej do temperatury 35 C . Po ususzeniu odrzucamy grubsze odygi . Przechowujemy dobrze opakowane, w ciemnoci, w miejscach suchych . Surowce lecznicze Najczciej s uywane suszone ziele serdecznika oraz nalewka . Podstawowe substancje lecznicze W serdeczniku znajduj si alkaloidy, na przykad stachydryna, glikozydy goryczowe, na przykad marubina i inne glikozydy, garbniki, flawonoidy, aminy, irydoidy, trjterpeny, ywice, antocjany. kwasy organiczne, lady olejku eterycznego, witamina A i sole mineralne . 505 506 Dziafanie Serdecznik dziaa odpreajalco i uspokajajco na orodkowy ukad nerwowy, zmniejsza pobudliwo orodka naczynie-ruchowego w rdzeniu przeduonym i osabia si bodcw przekazywanych do serca. Dziaa na serce poprzez ukad nerwowy . Dziaa te wzmacniajaaco na serce, a tym samym na krenie, szczeglnie gdy zaburzenia sercowo kreniowe byy wywoane czynnikami emocjonalnymi lub zaburzeniami w funkcjonowaniu narzdw wewntrznych . Wwczas nastpuje regularniejsza praca serca, zmniejszenie waha cinienia krwi z tendencj do obniania, ustpienie blu serca, nieznaczne zwikszenie wydalania moczu i oglna poprawa samopoczucia . Ziele serdecznika wykazuje rwnie dziaanie rozkurczowe na minie gadkie cian naczy krwiononych oraz przewodu pokarmowego, drg moczowych, pobudza i agodzi skurcze macicy . Garbniki zawarte w zielu dziaaj cigajce na bony luzowe przewodu pokarmowego oraz przeciwbiegunkowo. Stosowanie Ziele serdecznika jest stosowane jako lek wzmacniajacy serce, w przypadku koatania serca, zwaszcza jeeli przyczyn osabienia s niepokoje, napicia nerwowe, nadmierna pobudliwo nerwowa, uczucie lku i zaburzenia snu spowodowane stanem emocjonalnym . Podajemy w dusznicy bolesnej . w nerwicy sercowo-naczyniowej, zwaszcza u osb starszych, w zaburzeniach cinienia krwi z tendencj do nadcinienia, a take w stanach lkowych i w stanach histerii w okresie klimakterium. Stosujemy rwnie serdecznik w zaburzeniach trawiennych, w osabieniu motoryki jelit wywoanej skurczem mini gadkich, w niedowadzie odka i jelit, we wzdciach, w biegunce . w zaparciach nawykowych, w schorzeniach drg ciowych . Serdecznik jest lekiem w chorobach kobiecych . Stosujemy go w blach miesiczkowych i jako lek stymulujacy macice, przy skpych krwawieniach miesicznych, przy porodzie oraz jako lek regenerujcy macic i zmniejszajcy ryzyko krwawienia po porodzie. Zewnetrznie stosujemy ziele serdecznika do obmywa i okadw

na blizny, Lany, drobne skaleczenia, gdy przyspiesza gojenie si i regeneracj tkanek i dziaa przeciwbakteryjnie . W lecznictwie ludowym ziele serdecznika jest stosowane gwnie jako lek nasercowy, ale rwnie pobudzjcy miesiczkowanie, przeciwcukrzycowy i moczopdny. Przeciwwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania serdecznika w dawkach leczniczych . Postpowanie praktyczne NAPAR Z SERDECZNIKA Przygotowanie leku . Do termosu wsypa dwie yki ziela serdecznika i zala jedn szklank wrzcej wody, odstawi na 15 minut . Stosowanie. Pi lek porcjami po p szklanki, 2-4 razy dziennie, jako rodek nasercowy, w osabieniu serca, w stanach lkowych w okresie klimakterium, w blach miesiczkowych i po porodzie jako lek wspomagajcy regeneracj macicy i zmniejszajcy ryzyko krwawienia poporodowego oraz w czasie porodu wraz z 2-3 zbkami czosnku, a take zewntrznie na rany i do irygacji pochwy w zakaeniu i w upawach . Przygotowanie leku . Wieczorem wsypa do termosu cztery yki zi i wla dwie szklanki wrztku, odstawi na pitnacie minut . Stosowanie . Pi lek w czterech porcjach po kolacji i przed snem oraz przed niadaniem i po niadaniu, jako lek wzmacniajacy serce. odciajcy i uspokajajcy w koataniu serca i w skokach cinienia . ti 4 507 ZIOA NASERCOWE Z SERDECZNIKA Przygotowanie mieszanki zi. Serdecznik, ziele 1008 Gg, kwiatostan 508 Lipa, kwiatostan 508 508 Przygotowanie leku . Dwie yki zi zala dwoma szklankami ciepej wody i pozostawi na parze pod przykryciem na 30 minut . Odstawi na 10 minut i odcedzi . Stosowanie. Wypi lek w trzech porcjach w cigu dnia, midzy posikami. Mona te dwie yki zi wsypa wieczorem do butelki jasnego piwa i po wytrawieniu wypi w cigu dnia . Dziaa w stanach epileptycznych jako rodek pomocniczy, stosowany razem z lekami syntetycznymi przepisanymi przez lekarza . Jest to rwnie lek w nadpobudliwoci sfery pciowej kobiet i mczyzn . SEZAM INDYJSKI Sezam indicum (SS orientale L., SS oleiferum Moench) Sezam jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Sezamowatych (Poapkowate) . Pochodzi z tropikalnej Afryki. Obecnie jest powszechnie uprawiany w krajach tropikalnych i subtropikalnych . gdy jego nasiona zawieraj 50% bardzo cennego olejku jadalnego i uywanego w przemyle kosmetycznym. Podpraone nasiona s

przypraw w kuchni Dalekiego Wschodu . Zarwno nasiona jak i olej s bardzo cennymi lekami . Nasiona zawieraj duo cennego biaka, kwas nikotynowy i siark . Dziaaj wzmacniajce, odywczo, mineralizujce i regenerujce . Lecz obstrukcje, hemoroidy, infekcje drg pciowych i moczowych . Nasiona sezamu czarnego lecz siwizn . Olej toczony na zimno jest bardzo delikatny, zawiera witamin F a wic dziaa przeciwmiadyco we i leczy skr . Zawiera naturalny filtr soneczny warto stosowa go do opalania . Jest dodawany do bardzo dobrych kosmetykw . ZIOA W NADPOBUDLIWOCI Przygotowanie mieszanki zi . Serdecznik, ziele 508 Jemioa, ziele 508 Wrotycz, kwiaty 25 g Chmiel, szyszki 25 g Ruta, li 25S Bylica pospolita, ziele 25 g Mita, li 25 g SIWIEC TY Glaucium flavum Cr. Siwiec jest rolin dwuletni i naley do rodziny Makowatych . Wystpuje w basenie Morza Srdziemnego, w Bugarii, na obrzeach Morza Czarnego. W Polsce jest uprawiany na glebie dobrej, niekwanej, wyjtkowo dziczeje. W lecznictwie uywamy suszonego ziela Siwca zebranego z rolin jednorocznych . Najczciej s uywane alkaloidy przemysowo wyizolowane z ziela . Siwiec dziaa ciopednie, rozkurczowe, przeciwalergicznie, przeciwkaszlowe i obnia cinienie krwi . Napar z jednej yeczki ziela lub 1 g sproszkowanego ziela stosujemy w zaburzeniach drg ciowych, w kamicy ciowej, w upoledzonym trawieniu tuszczw we wzdciach, w zaparciach nawykowych i przewlekych, w uporczywym, przewlekym kaszlu w astmie i w grulicy oraz w nadcinieniu i dolegliwociach okresu przekwitania . SKRYTEK POLNY Aphanes arvensis L . (Alchemilla arvensis Scop) Skrytek jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Rowatych . W Polsce jest pospolit rolin ruderaln i chwastem polnym . W lecznictwie stosujemy czci naziemne . Ma dziaanie podobne do przywrotnika, z ktrym jest blisko spokrewniony. Dziaa agodzco i moczopdnie . SKRZYP POLNY I ZIMOWY Equisetum arvense L.. E. hiemale Wyg14d roliny Skrzyp polny jest bylin i naley do rodziny Skrzypowatych, do gromady Paprotnikw . Rolina wytwarza dugie, podziemne, czarne kcze, podzielone na midzywla i zakorzeniajce si w wzach i dlatego skrzyp wy509 510 stpuje w skupiskach, caymi anami . Nad ziemi skrzyp polny

wytwarza dwa rodzaje pdw . Wczesn wiosn w marcu i w kwietniu wyrastaj soczyste, tobrunatne lub czerwonobrunatne pdy zarodnikowe, do 6 mm grube, zakoczone kosem zarodnikowym, ktre zasychaj i gin po rozsianiu si zarodnikw . W maju wyrastaj pdy pone, r do 90 cm wysokie, seledynowo-zielone, podzielone na wzy, gsto okkowo, pojedynczo rozgazione, przypominajce mae choinki . Pochwy zielone z 6-18 ciemniejszymi biao obrzeonymi zbkami . Pdy boczne rozgazione o najniszym midzywlu duszym od pochwy liciowej, co odrnia skrzyp polny od skrzypu botnego, ktry nie ma waciwoci leczniczych . Gazki boczne maj 9-5 gbokich eberek . Caa odyga jest szorstka i skrzypi przy zgniataniu . Wystpowanie. pochodzenie i historia roliny Skrzyp wystpuje pospolicie w caej Europie . W Polsce ronie powszechnie jako chwast . n a niu i w grach do regla grnego . Spotka go mona na podmokych polach i kach, na ugorach, przy drogach, w rowach, na miedzach i obrzeach lasw . Jest rolin wskazujc na due zakwaszenie gleby. W Polsce wystpuje kilka gatunkw skrzypu, s one znacznie mniej pospolite. Waciwoci lecznicze wykazuje rwnie skrzyp zimowy Equisetum hiemale L . Jest on wyszy od skrzypu polnego i dorasta do wysokoci 100 cm . Pdy pone i pdy zarodnikowe s podobne, zawsze zidone, wieloletnie . Kos zarodnikowy zaostrzony na szczycie wytwarza zarodniki w lipcu i w sierpniu, od drugiego roku wegetacji . Do celw leczniczych zbieramy pdy pone . Skrzyp zimowy wystpuje gwnie w lasach dbowo-sosnowych i dbowo-grabowo-sosnowych, rzadziej na zboczach pagrkw, jarw i wwozw, na wilgotnych piaskach . Zawarto substancji leczniczych, dziaanie i zastosowanie s podobne jak u skrzypu polnego . Chiczycy uywaj skrzypu zimowego do ochodzenia, do obnienia gorczki i w stanach zapalnych oczu, takich jak zapalenie spojwki czy schorzenia rogwki . Skrzyp naley do Paprotnikw . Jest to grupa rolin, ktre nie tworz nasion, ale rozmnaaj si za pomoc zarodnikw . Jest cile spokrewniony z drzewami, ktre rosy na Ziemi 270 milionw lat temu i utworzyy pokady wgla. Rolina ma rozczonowane, kruche odygi, szorstkie i skrzypice u dou, gdy ciany komrek s przesycone krzemionk i od czasw staroytnej Grecji by uywany do leczenia ran . O popularnoci skrzypu polnego wiadczy wiele ludowych nazw tej roliny. Jest nazywany sosenk, chwoszczem, kostk, padywoosem, krzemionk, koszutk, strzpk, jedlink . przstk, pszck, przlic, przstk i koskim ogonem . W medycynie ludowej by stosowany przede wszystkim wewntrznie w chorobach drg moczowych, w gocu, w puchlinie . w krwotokach, dawano do picia poonicy, obmywano rany i okadzano przestraszone dzieci i ludzi osabionych z oznakami nudnoci. Cyganie uywaj skrzypu do leczenia padaczki. Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego

Skrzyp jest rolin bardzo pospolit w stanie naturalnym i nie ma potrzeby, aby go uprawia . Do celw leczniczych cinamy mode, zielone pdy pone, najlepiej w czerwcu (do w. Jana. podobnie jak rumianek, gdy wtedy maj najwicej rozpuszczalnej krzemionki, ale mona te zbiera pniej. Zebrane zide suszymy w suszarni naturalnej, w cieniu i w przewiewie . Schnie atwo, gdy jest z natury such rolin. Surowce lecznicze Najczciej jest uywane suszone ziele skrzypu, ale rwnie wiee ziele i sok. Skrzyp ma smak sabo gorzki ; charakter zimny i suchy . Podstawowe substancje lecznicze W zidu skrzypu znajduj si flawonoidy, garbniki, alkaloidy, midzy innymi nikotyna, saponiny, substancja gorzka, fitosterole, zwizki ywiczne i tuszczowe, nieco zasad organicznych, kwasy organiczne, rwnie kwas askorbowy, czyli witamina C, antywitamina B, i duo soli mineralnych wrd ktrych najwaniejsza jest 511 512 krzemionka w poczeniach krzemo-organicznych i nieorganicznych, nierozpuszczalnych polimerw. cz jest rozpuszczalna w wodzie . Wrd soli mineralnych wany jest rwnie potas, magnez i mangan . Dziaanie Najwaniejsza w zielu jest krzemionka: metaboliczne dziaanie skrzypu jest zwizane z krzemem . ktry wywiera wpyw na przemian materii, dziaa na cay organizm, zwaszcza na tkank czn, oddziauje na stan naczy krwiononych, na wszystkie narzdy wewntrzne, na skr . wosy, paznokcie i koci . Dziaa wzmacniajce, mineralizujce, regenerujce, oczyszczajce, odtruwajce i przeciwgrzybiczo . Zwizki krzemu utrzymuj odpowiedni elastyczno i odporno naskrka, tkanki cznej, koci i bon luzowych, reguluj przepuszczalno naczy krwiononych . utrudniaj odkadanie si tuszczw i wapnia w cianach naczy krwiononych : wpywaj na aktywno hormonaln ludzi starszych, a wic maj dziaanie rewitalizujace i odmadzajacc . Rozpuszczalna krzemionka atwo jest wchaniana w przewodzie pokarmowym, jest absorbowana w organizmie i niewiele jej dociera do moczu . a tam peni rol koloidu ochronnego, zapobiegajcego krystalizacji skadnikw mineralnych i powstawaniu kamieni moczowych, a take dziaaprzeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie w obrbie drg moczowych . W niektrych schorzeniach zauwaono zaburzenia w gospodarce krzemem. W miadycy stwierdzono spadek krzemu w tkance cznej, w chorobie nowotworowej nastpuje nagromadzenie krzemu w tkankach nowotworowych i spadek zawartoci krzemu w tkance zdrowej, u osb starszych nastpuje zmniejszenie iloci krzemu w skrze, w naczyniach krwiononych i w kociach, natomiast zwikszenie krzemu wc krwi i pynach pozakomrkowych . a u kobiet w ciy i karmicych nastpuje zwikszenie stenia krzemu w osoczu krwi . To zjawisko wynika z fizjologicznej roli

krzemu jako koloidu ochronnego . Gromadzi si on tam, gdzie tkanki organizmu s w sytuacji zagroenia, na przykad toksynami z tkanki nowotworowej . W przypadku ludzi starszych we krwi w pynach midzykomrkowych gromadz si toksyny z przemiany materii, nadmiary substancji chemicznych pochodzcych ze rodowiska, nadmiary soli, tuszczw nasyconych i substancji chemicznych pochodzcych z niezdrowej ywnoci . W przypadku kobiet w ciy i karmicych matek jest wicej krzemu we krwi, aby atwiej go przekaza dziecku w onie lub niemowlciu wraz z mlekiem . Skrzyp dziaa rwnie przeciwkrwotocznie w ukadzie krenia, gdy zwiksza krzepliwo krwi, dziaa wic krwiotamujaco w przypadku uszkodzenia tkanki, a take dziaa gojaco na tkank czn. W mniejszym stopniu dziaa krwiotwrczo, zwiksza ilo hemoglobiny i liczb krwinek czerwonych . Flawonoidy zawarte w skrzypie dziaaj moczopdnie i usuwaj nadmiar moczanw, dziaaj rwnie rozkurczowe, na drogi ciowe i moczowe, dziaaj odtruwajaco i stymulujaco na watrob, uszczelniaj rwnie ciany naczy krwiononych, poprawiaj prac serca i przeciwdziaaj obrzkom . Skrzyp dziaa ciagajco i przeciwbakteryjnie, uzupenia rwnie niedobory pierwiastkw potasu, magnezu i innych mikroelementw . Stosowanie Ze wzgldu na oglnoustrojowe dziaanie skrzyp jest doskonaym lekiem w przypadku wszelkiego rodzaju ucialiwych, przewlekych chorb przewodu pokarmowego, puc, ukadu moczowego, rozrodczego i krwiononego oraz skry i koci . Skrzyp jest stosowany we wszystkich problemach z krwia i z ukadem krenia w niedokrwistoci, a wic w zaburzeniach krzepnicia krwi, w obfitych krwawieniach miesiczkowych i w krwawieniach macicznych, w krwawych wymiotach, w krwawieniach z owrzodze odka, dwunastnicy, okrnicy i z ylakw odbytu, a take w krwawieniach z nosa i puc oraz w zwikszonej przepuszczalnoci i zmniejszonej elastycznoci naczy krwiononych, w miadycy . Wycigi ze skrzypu s stosowane w przewlekych chorobach puc i drg oddechowych, w nawracajcym zapaleniu oskrzeli, w nawracajcych infekcjach drg oddechowych, w grulicy oraz w osabicnu organizmu, ktre jest zwizane z tymi chorobami . Jest lekiem dla palacych tyto, usuwa suchy, mczcy kaszel poranny . 513 511 Zicle skrzypu jest stosowane rwnie w chorobach nerck i drg moczowych, przy obnionym przesczaniu w kbkach nerwowych, w zatrzymaniu moczu, w obrzkach spowodowanych dysfunkcj nerek i serca, w zapaleniu miedniczek nerkowych, w bolesnym zapaleniu pcherza, w ropomoczu, w moczeniu nocnym, w skazie moczanowej, w gocu, w kamicy moczowej, w przerocie gruczou krokowego. Skrzyp zalccany jest w zaburzeniach metabolicznych, w okresie po operacji, po przebyciu cikich chorb, a take dla osb starszych z niedoborem krzemu, zwaszcza w kociach, w podatnoci na zamania

koci oraz w utrudnionym wchanianiu soli wapnia z pokarmu, w zespole zego wchaniania wskutek zmian zanikowych w bonie luzowej przewodu pokarmowego. Waciwoci regenerujace i gojace skrzypu wykorzystujemy, aby przyspieszy gojenie si ran i odnow tkanki cznej po operacjach, do leczenia uszkodzonej skry, w trdziku, w egzemach, w wysypkach, w strupach, do leczenia zastarzaych, rozlegych ran, rakowatych wrzodw, grzybicy, w ostrodze koci, w przetokach, w liszajach, w toczeniu i w uszczycy, a take w nadmiernej potliwoci stp . W tych przypadkach stosujemy skrzyp wewntrznie i zewntrznie . Odwar skrzypu stosujemy zewntrznie do pielgnacji jamy u stnej. do leczenia zapalenia migdaw, w zapaleniu bony luzowej jamy ustnej i dzise. w krwawieniach z dzise, w polipach podniebienia i garda . Skrzyp zawiera bogaty zestaw rnych skadnikw i dlatego jest stosowany pod rnymi postaciami w formie soku, suchego, sproszkowanego ziela, naparu i odwaru gotowanego krtko lub dugo, stosuje si wewntrznie i zewntrznie . W surowym skrzypie i w krtko zaparzanym wykorzystujemy skadniki, ktre atwo przechodz do roztworu i takie, ktre rozkadaj si pod wpywem wysokiej temperatury . Natomiast w czasie dugiego gotowania nastpuje wypukiwanie z ziela krzemionki i innych mineraw, ktrym wysoka temperatura dziaajca przez duszy czas nie szkodzi, a wprost przeciwnie - rozmikcza ciany komrkowe i uatwia wydostawanie si substancji leczniczych do roztworu. Dlatego te do okadw i do kpieli uywamy kilkakrotnie tej samej porcji zi, nie ze wzgldu na oszczdno, lecz ze wzgldu na efekty terapeutyczne . Przeciwwskazania Poniewa e skrzyp zawiera antywitamin B, naley robi przerwy w kurach skrzypem . Bardzo dobrze jest te rwnoczenie spoywa produkty z wysok zawartoci tej witaminy, a wic kieki pszenicy, pene ziarna zb, patki owsiane, chleb razowy, otrby, drode, nasiona rolin strczkowych, orzechy i migday, a take wyeliminowa alkohol i cukier: ktre zwikszaj zapotrzebowanie na witamin B, . Postpowanie praktyczne ODWAR Z ZIELA SKRZYPU Przygotowanie leku . Do czterech yek ziela wla jeden litr wody i gotowa na sabym ogniu przez 20 minut, odstawi na 10 minut. Mona te gotowa t sam porcj zidwukrotnie . Najpierw krtko. 2-3 minuty w poowic iloci wody, a po zuyciu odwaru dugo . 20-30 minut . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia 2-4 razy po p szklanki . W chorobach przewlekych naley pi mniej . Jest skuteczny w dolegliwociach ukadu moczowego, w chorobach ukadu pokarmowego, oddechowego i ukadu krenia. W stanach ostrych, w krwotokach z puc i z macicy, a take w gruilicy, czy po operacjach, zwaszcza po wyciciu nowotworu naley pi wicej. Po dwch tygodniach stosowania leku naley zrobi przerw,

najlepiej na dwa tygodnie . Odwar ze skrzypu stosujemy acznie z zioami na dane schorzenia . ZIOLA ODTRUWAJACE ZE SKRZYPEM Przygotowanie mieszanki zi. Skrzyp, ziele 1008 Nawo pospolita, ziele 508 K rwawnik, ziele 508 sM 515 516 Przygotowanie leku . Do czterech yek zi wla dwie szklanki wody, zagotowa, wla do termosu, odstawi do nacignicia na pi minut . Stosowanie. Lek przygotowa wieczorem. Wypi w cigu dnia . w czterech porcjach . Przed snem wypijamy wie porcj, a pniej w cigu dnia reszt - na czczo i przed posikami . Jest lek oczyszczajcy i odtruwajacy wtrob i ukad moczowy, stosowany w zej przemianie materii . Po skoczeniu porcji zi zmieni mieszank . KAPIEL W SKRZYPIE Przygotowanie . Do duego, wysokiego garnka wsypa 200-300 g suszonego ziela skrzypu lub okoo jednego kilograma ziela wieego, wla wod do okoo poowy wysokoci i gotowa na bardzo wolnym ogniu okoo 20 minut od momentu zagotowania . Po ostudzeniu do temperatury takiej, aby si nie poparzy, kpa chore czci ciaa . Kpiel powinna trwa okoo p godziny . Tych samych zi i tego samego wywaru, po podgrzaniu, uywamy jeszcze przez 3-4 kolejne dni . Stosowanie . Kpiemy chore rce i nogi lub robimy nasiadwk w przypadkach trudno gojcych si, rozlegych ran, stucze, siniakw, owrzodze, swdzcych wysypek, strupw, miejsc zaatakowanych uszczyc, bolcych, podskrnych guzw, ylakw . blizn po operacjach, w przypadku upaww i uporczywego widu okolic narzdw pciowych. OKLAD ZE SKRZYPU Wykonujemy w przypadku tych samych schorze opisanych powyej, jeeli kpiel nie jest moliwa z powodu stanu chorego lub umiejscowienia zmian chorobowych na udzie czy na klatce piersiowej . Przygotowanie . T sam ilo zi zalewamy niewielk iloci wody, tak, aby byy ledwo przykryte i gotujemy jak wyej . Rozparzony skrzyp po przestudzeniu nakadamy na miejsce chore, a na wierzch dajemy ciereczk umoczon w wywarze, nastpnie foli i cao owijamy grubym rcznikiem . Rwnie tych samych zi mona uy 3-4-krotnie . Okady i kpiele robimy przez 10 dni w cigu dwch tygodni, ale bardzo szybko uzyskujemy widoczn popraw . SONECZNIK ZWYCZAJNY Helianthus annuus L . Sonecznik jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Zoonych .

Pochodzi z Meksyku . Obecnie jest uprawiany w wielu krajach, rwnie w Polsce, ze wzgldu na nasiona zawierajce bardzo cenne skadniki odywcze (witaminy E, F i sole mineralne . Nasiona su do wytwarzania chawy i do otrzymywania oleju . W zalenoci od technologii uzyskuje si olej toczony na zimno i olej popularny, rafinowany . W lecznictwie uywamy te suszone kwiaty jzykowe, nalewk i olej sonecznikowy toczony na zimno . Kwiaty sonecznika wykazuj dziaanie przeciwgorczkowe, synergistyczne z salicylanami z kory wierzby i z kwiatw wizwki, a take poprawiajce trawienie oraz gojce i regenerujce, synergistyczne z dziaaniem kwiatw arniki . Kwiaty stosujemy wewntrznie w chorobach gorczkowych. a zewntrznie na krwawe wybroczyny, na urzy, na stuczenia. krwiaki i siniaki, w stanach zapalnych skry, w trdziku i w widzie . Olei sonecznikowy toczony na zimno dziaa oczyszczajce na ukad krenia, przeciwmiadycowe, regenerujce i odmadzajce. Zewnetrznie na skr dziaa regenerujce, poprawia jej elastyczno . SOJA OWOSIONA Clycine max(L .) Merril (CC hispido Maxim. Soja hispida Wench) Soja jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Motylkowatych . Pochodzi z Dalekiego Wschodu . Powszechnie bya uprawiana w Chinach, w Indiach i w Japonii, a obecnie nieomal na caym wiecie, gdy jest najbogatszym rdem biaka pochodzenia rolinnego, nic tylko ze wzgldu na ilo, ale zwaszcza ze wzgldu na jego jako (lecytyna, cysteina . Nasiona soi zawieraj 4-14 razy wicej biaka ni produkty zwierzce. Udowodniono antyrakowe dziaanie soi, jak rwnie dziaanie przeciwmiadycowe . W Chinach 517 518 i w Japonii z soi wytwarzany jest tempech, posiadajcy wszystkie zalety misa, cznic z obecnoci witaminy B AZ , a nie posiadajcy jego wad (miadyca, nowotwory, sos sojowy, miso, mleko, ser (tofu - dostpne w Polsce, makarony i wypieki. Jest rwnie surowcem do produkcji medykamentw, farb, lakierw i materiaw wybuchowych . Szczeglne waciwoci lecznicze wykazuje olej toczony na zimno, sos sojowy i miso. Zwaszcza miso, czyli naturalnie sfermentowana pasta z soi dziaa odywczo, oczyszczajalco i odf Icgmiajaco, szczeglnie na jelita . Mleko sojowe stosujemy u dzieci alergicznych, u chorych z nadkwanoci, przy owrzodzeniu odka oraz w ostrych chorobach i w infekcjach . SOSNA ZWYCZAJNA Pines silvestris L . Wyglgd roliny Sosna jest wysokim drzewem iglastym i naley do rodziny Sosnowatych . Rolina ma wysoki, smuky pie dorastajcy do 90 metrw wysokoci i wysoko osadzon koron . Mode

gazki maj kor gadk, szarot, starsze czerwonot, poyskujc, uszczca si cienkimi jak papier patami, natomiast kora w dole na pniu jest gruba. wielobocznie popkana i uszczca si, wewntrz czerwonobrunatna a z zewntrz szarobrunatna. Igy wyrastaj po dwie na pdach skrconych, maj do siedmiu centymetrw dugoci, po stronie grnej s sinozielone . ostro zakoczone, kujce . Kwiaty mskie s zebrane w kosy siarkowej barwy i znajduj si na pdach jednorocznych, kwiaty eskie wyrastaj na szczytach modych pdw i tworz szyszki, dojrzewajce w drugim lub w trzecim roku . Pojedyncze okazy owocuj w 25 roku ycia, a w drzewostanach w 35 roku . Co 3-4 lata owocuj obficie . Dojrzae szyszki s stokowate, jasnobrunatne, wisz na szypuce skrconej ku doowi, maj do 7 cm dugoci i do 3.5 cm szerokoci . Tarczki usek szyszki s rombowe i na rodku maj wyrostek. Szyszki opadaj w caoci. Nasionka s objte keszczowato skrzydekami . Sosna kwitnie w maju . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Sosna wystpuje w strefie klimatu umiarkowanego pkuli pnocnej. W Polsce jest chyba najpopularniejszym drzewem i tworzy zwarte lasy. Tworzy bory sosnowe i wystpuje w drzewostanach mieszanych . Sosna pospolita naley do rolin wiatolubnych, ma natomiast niewielkie wymagania glebowe i cieplne. Moe rosn na suchych . ubogich piaskach i na wilgotnych torfowiskach . Znosi zarwno gorce, stepowe lato, syberyjskie mrozy jak i alpejskie wiatry i niegi . Suy w lenictwie do zadrzewiania najbardziej nieurodzajnych i piaszczystych terenw, gdzie inne drzewa nie chc rosn . Na wiecie wystpuje okoo 80 gatunkw nalecych do rodziny sosnowatych . Wrd nich s drzewa o potnych rozmiarach i karowate krzewy. Naley do tej rodziny limba, kosodrzewina, sosna czarna i pikna wejmutka z dugimi, cienkimi szpilkami . Maj one due znaczenie przyrodnicze i gospodarcze . Porastaj skaliste zbocza i chroni je przed wypukiwaniem i osuszaniem, a take porastaj ubogie gleby i chroni je przed pustynnieniem . Drewno od dawna uywane byo w przemyle meblarskim i suy do budowania domw, a w przeszoci byo bardzo cennym materiaem do budowy statkw. Smuke, mocne i lekkie pnie sosny stanowiy maszty okrtw. Do rodziny sosnowatych naley joda, wierk i modrzew, ktre s rolinami leczniczymi i rosn w naszym kraju . Bursztyn jest stwardnia ywic z drzew iglastych, yjcych na ziemi okoo 30 mln lat temu w oligocenie . Uprawa i uzyskiwanie surowca rolinnego Coraz czciej drzewa iglaste w tym rwnie sosny sa uprawiane jako roliny ozdobne w ogrdkach przydomowych . Wyhodowano 519 520 wiele odmian o rnej wysokoci, w tym malutkie karowate odmiany, o rnym pokroju - od smukych do cielcych si dywanowych i o rnym zabarwieniu szpilek, od ciemnozielonych

przez rne odcienie zieleni i srebra do odbarwionych z pstrymi i biaawotymi szpilkami . Nie ma specjalnych bada, ale najprawdopodobniej wikszo z nich wydziela lecznicze olejki eteryczne . Do celw leczniczych surowiec jest uzyskiwany ze stanu naturalnego, najczciej z drzew cinanych w czasie wyrbu lub w czasie wycinania nadmiernie zagszczonych modnikw . Paczki sosny zbieramy pod koniec zimy i na przedwioniu, zanim zaczn pka i suszymy w temperaturze do 35 C . Mode pdy wybijajce z pczkw zbieramy na wiosn, gdy maj dugo do 5 cm i suszymy podobnie . Balsamsosnowy zwany potocznie ywic sosnow jest uzyskiwany z ran przez odpowiednie nacinanie pni . Przez destylacj balsamu sosnowego otrzymujemy olejek terpentynowy oraz pozostao zestalon w kotle, noszc nazw kalafonii . Z modych gazek sosny zdejmuje si kor i suszy w warunkach naturalnych. Olejek sosnowy jest otrzymywany przez destylacj igliwia i modych wierzchokw pdw. Dziegie sosnowy jest otrzymywany przez such destylacj drewna. Bursztyn mona znale na wybrzeu Batyku . Surowce lecznicze W lecznictwie najczciej s uywane suszone paczki i mode pdy sosny, i nalewka z nich, igliwie olejek sosnowy, olejek terpentynowy, kalafonia i dziegie . Kora sosnowa suy do otrzymywaniagarbnikw wykorzystywanych w przemyle farmaceutycznym . Uywamy rwnie bursztynu . Podstawowe substancje lecznicze Paczki sosny i mode pdy zawieraj olejek eteryczny, substancje gorzkie, ywice, garbniki i witamin C . Olejek sosnowy zawiera (a i P-pinen, borneol i jego ester octowy, limonen, dwupenten i felandren.Olejek terpentynowy zawiera gwnie (a i P-pincn oraz niewielkie iloci kamfenu, karesu i cymesu . a-pinen suy do syntezy zwizkw zapachowych oraz kamfory syntetycznej stosowanej w lecznictwie i w przemyle chemicznym . (3- inen suy rwnie do syntezy kamfory syntetycznej . Kalafonia skada si z dwuterpentynowych kwasw ywicznych, substancji gorzkich i ladowych iloci olejku eterycznego . Dziegie sosnowy zawiera zwizki fenolowe, wglowodany aromatyczne i kwasy ywiczne . Skad chemiczny bursztynu nie jest dotd dobrze poznany . W czasie destylacji w temperaturze okoo 900 C oddzielono wglowodory terpenowe, kwas bursztynowy, a nie oddzielona pozostao suya dawniej do wyrobu bardzo cennych i bardzo trwaych lakierw bursztynowych . Dziafanie Stosowanie Przetwory z paczkw i modych pdw sosny s stosowane doustnie w rnych stanach nieytowych grnych drg oddechowych, Pczki i p dy sosny wykazuj dziaanie wzmacniajce odporno organizmu i wykrztune, pobudzaj czynnoci wydzielnicze bon luzowych grnych drg oddechowych i wzmagaj ruch nabonka rzskowego . Dziaaj odkaajco, niszcz lub hamuj rozwj drobnoustrojw w gardle i w jamie ustnej, dziaaj antyseptycznie

na zmiany skrne. Dziaaj sabo moczopdnie . Olejek sosnowy dziaa wykrztunie, rozkurczowe i bakteriobjczo. Dziaa on rwnie pobudzajco i odwieajco przy otpieniu umysowym oraz zwiksza odporno organizmu . Dziaa rwnie moczopdnie. Olejek terpentynowy zewntrznie agodnie rozgrzewa i rumieni skr, dziaa sabo odkaajco, dobrze wchania si przez skr i uatwia resorbcj rozpuszczonych w nim substancji . Doustnie drani bony luzowe i nie jest stosowany, natomiast otrzymywane z niego pineny dziaaj ciopdnie, przeciwskurczowe i moczopdnie . Kalafonia suy do wyrobu maci i plastrw, poprawia ich konsystencj i przyczepno do skry. Dziegie sosnowy dziaa odkaajco i przeciwgrzybiczo . Ze wzgldu na nieprzyjemny zapach dziegie bywa obecnie rzadko stosowany w lecznictwie . 521 522 w stanach zapalnych i w blu garda, w chrypce i w kaszlu . Stosujemy w postaci naparu, syropu, nalewki, a take w postaci sproszkowanei, gdy zawieraj duo witamin, zwaszcza witamin C, i zwikszaj odporno organizmu . Olejek sosnowy stosujemy do inhalacii, w schorzeniach grnych drg oddechowych, zwaszcza w nieycie garda, oskrzeli i zatok. w kaszlu, w grypie i w stanach astmatycznych . Stosowany jest do wcierania w blach reumatycznych i w nerwoblach . Mode pdy i igliwie stosujemy do kpieli oglnie wzmacniajcych oraz w chorobach skry, w awitaminozie, w ischiasie, w skrofulozie . w bezsennoci, w nerwowoci, w nerwicy, w opuchlinie, w reumatyzmie, w artretyzmie, w sztywnieniu staww, w blednicy i w stwardnieniu rozsianym, w sinicy goleni rk i w odmroeniach . Oprcz wywaru dobrze jest doda do wanny kilka kropli olejku sosnowego . Olejek terpentynowy stosujemy zewntrznie w blach gocowych i w nerwoblach . Dziegie sosnowy stosujemy zewntrznie w grzybicach skry, w liszajach i w ojotoku : jest skadnikiem maci siarkowej, zoonej zwanej maci Wilkinsona, uywanej w chorobach skry przebiegajcych z nasilonym swdzeniem, rwnie w przypadku wierzbu. W roztworach spirytusowych uywany jest do nacierania w wypadaniu wosw na tle ojotokowym . Bursztyn suy do otrzymywania spirytusu bursztynowego, sucego do wcierania w blach reumatycznych i stosowanego jako rodek uspokajajcy. Jest rwnie skadnikiem homeopatycznej maci bursztynowej . Przeciwwskazania Przetwory z sosny nie wykazuj dziaania niekorzystnego, z wyjtkiem dziegciu sosnowego, ktry - stosowany w nadmiarze na duej powierzchni - podrania skr, wchania si i moe podrani nerki . Postpowanie praktyczne NAPAR Z PACZKW SOSNY Przygotowanie leku .1edn yk pczkw sosny rozkruszy, wsypa

do termosu i zala jedn szklank wrzcej wody, zakrci, odstawi na dziesi minut . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia w 2-3 porcjach, jako rodek moczopdny i w 9-5 porcjach, jako lek wykrztuny. NALEWKA Z PACZKW SOSNY Przygotowanie leku . Do zakrcanego plitrowego soika wsypa do poowy wysokoci pczki lub bardzo mode, posiekane pdy sosny (do piciu cm dugoci), doda jedn yk miodu, 100 ml spirytusu i dopeni wod . Odstawi. Stosowanie . W nieytach grnych drg oddechowych, w astmie w zaflegmieniu, w kaszlu, w katarze i w utrudnionym odkrztuszaniu, pijemy kilka razy w cigu dnia po p yeczki nalewki . KAPIEL SOSNOWA Przygotowanie. Do garnka wsypa okoo p kilograma igliwia i szczytw pdw sosny, zala 2-3 litrami wody, pozostawi na kilka godzin, zagotowa na wolnym ogniu i gotowa okoo 10 minut, przecedzi do wanny przez gaz, zwiza rogi gazy i wrzuci do wody razem z wywarem, doda trzy krople olejku sosnowego . Stosowa w chorobach wymienionych w punkcie sidmym . STARZEC POSPOLITY Senecjo vulyaris L. Starzec jest rolin jednoroczn lub dwuletni i naley do rodziny Zoonych . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Liczne regionalne nazwy wiadcz o popularnoci ziela w medycynie ludowej . Stosowano ziele zewntrznie w postaci okadw, zasypek i maci na krosty. strupy, wrzody i w zimnicy. Po raz pierwszy opisa ziele Teofrast, pniej Dioskurides i poleca je do stosowania zewntrznego . W lecznictwie stosujemy suszone ziele starca, wiee ziele i syrop . Wykazuje dziaanie przeciwkrwotoczne, przeciwrobacze i kojce . Napar stosujemy w taczce, w padaczce, w zaburzeniach miesiczkowania, w kamicy moczowej i w glistach ludzkich . Syrop stosujemy w czerwonce . w krwotokach wewntrznych, w krwawieniach z nosa. Zewntrznie stosujemy na hemoroidy, na czyraki i na wrzody. Due dawki stosowane wewntrznie s trujce . 523 521 STOKROTKA POSPOLITA Bellis perennis L . Stokrotka jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w Europie i w Azji Mniejszej . W Polsce jest bardzo pospolita na niu i w grach po kosodrzewin . Istniej odmiany ozdobne, o duych, penych kwiatach . Bya popularnym lekiem w medycynie ludowej . Spoywano surowe kwiaty lub odwar z kwiatw w czasie kaszlu, w grulicy, w krostach w gardle . w febrze i w biaych upawach . Mode licie i kwiaty s spoywane w wiosennych kuracjach oczyszczajacych, gdy s rodkiem oczyszczajcym krew. W lecznictwie uywamy suszonych kwiatw stokrotki, wieych kwiatw i wieych lici . Wykazuj dziaanie wzmacniajace, poprawiaj

przemian materii, usuwaj toksyczne produkty przemiany materii, dziaaj tonizujce na wtrob, agodz ble, dziaaj wykrztunie, moczopdnie i krwiotamujco, uszczelniaj ciany naczy krwiononych. Stosujemy w nieytach drg oddechowych, w przezibieniu, w kaszlu, w krwiopluciu, w niedomodze wtroby, w zmniejszonym wydalaniu moczu, w puchlinie wodnej, w reumatyzmie, w kamicy wtrobowej, w chorobach skry, w zapaleniu skry, w tradziku krostowatym, w tradziku ojotokowym, w egzemie, w skrofulozie i we wrzodach . Zewntrznie stosujemy w formie okadw na obrz ki, na siniaki, na otarcia naskrka, na rany, do irygacji pochwy w upawach . Stokrotka najczciej jest stosowana w mieszankach zioowych. STOPOWIEC TARCZOWATY Podophyllum peltatum L . Stepowiec jest bylin i naley do rodziny Berberysowatych . Wystpuje we wschodniej czci Ameryki Pnocnej . W lecznictwie uywamy suszonych kczy wraz z korzeniem . Ziele wykazuje dziaanie antymitotyczne. jest uywane do otrzymywania cytostatykw. Indianie uywali ywicy ze stepowca w chorobach wtroby, w celu wywoania poronienia, przeciw pasoytom jelitowym i w koataniu serca . Do dzisiaj jest uywany jako amulet i magiczny rodek miosny. W Europie stosowano stopowiec jako rodek przeczyszczajcy. Zewntrznie duy do usuwania kykcin koczystych . STRACZYNIEC OSTROLISTNY I WAtSKOLISTNY (SENES) Cassia acutifolia Del. (CC senna L.), CC on9ustifolia Vahl. (Senna officinalis Roxb.) Senes jest krzewem i naley do rodziny Brezylkowatych. Senes ostrolistny wystpuje w Egipcie i wykazuje silniejsze dziaanie, a senes wskolistny jest uprawiany w Azji, w Indiach i w krajach arabskich . W lecznictwie uywamy suszonych lici senesu i strczkw senesu. Jest bardzo dobrym rodkiem przeczyszczajcym i wykazuje rwnie dziaanie pobudzajce . Stosujemy w zaparciach nawykowych, w chorobach, w ktrych podany jest mikki stolec i atwa defekacja, po operacjach w obrbie jamy brzusznej, w pkniciu odbytu, w wypadaniu odbytu, w ylakach odbytu i odbytnicy . Nie nadaje si do cigego stosowania, gdy powoduje utrat elektrolitw, biakomocz, krwiomocz i uszkodzenie miniwki jelit . Senes naley do bardzo mocnych lekw i jednorazowa dawka wynosi okoo 1 g ; nie naley go stosowa w niedronoci jelit, w ciy i w okresie karmienia . STROICZKA ROZDETA (LOBELIA) Lobelia in flanca L. Lobelia jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Lobeliowatych . Pochodzi ze wschodnich obszarw Ameryki Pnocnej . Obecnie jest uprawiana w wielu krajach, rwnie w Polsce . W lecznictwie uywamy suszonego ziela lobelii zebranego pod koniec kwitnienia wraz z pdami, limi, kwiatami i nasionami . Lobelia wykazuje dziaanie pobudzajace orodek oddechowy, wykrztune, rozluniajce, rozkurczowe, przeciwastmatyczne, napotne

525 526 i zapobiega wymiotom . Stosowana jest z przepisu lekarza w stanach skurczowych oskrzeli, w dychawicy oskrzelowej, w dusznoci i w leczeniu odwykowym palaczy tytoniu . STULISZ LEKARSKI Sisymbrium officinale (L.) Scop. Stulisz jest rolin jednoroczn lub dwuletni i naley do rodziny Krzyowych. W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Wystpuje w pobliu ludzkich zabudowa, na mietnikach, na podwrzach, przy murach, przy potach, przy drogach i rzadko jako chwast w ogrodach i w sadach . Mode licie maj smak ostry i moemy dodawa je do saatek, a zmielone nasiona mog zastpi gorczyc. W lecznictwie uywamy ziela i nasion . Stulisz wykazuje dziaanie oczyszczajace, moczopdne, wykrztune, rozmikczajce i przeciwszkorbutowe . Napar stosujemy w taczce, w nieytach drg moczowych, w kamicy moczowej, w przewlekych nieytach drg oddechowych, w nieytach garda, w chrypce, w astmie, w upartym suchym kaszlu i w kuracjach przeciwnikotynowych . Nalewka na nasionach jest lekiem w krwawieniach wewntrznych . Wiksze dawki mog by przyczyn lekkiego zatrucia . STYRAKOWIEC BENZOESOWY Styrax benzoin Dryandcr. Styrakowiec jest drzewem i naley do rodziny Styrakowcowatych. Pochodzi z Malezji . z Sumatry i z jawy. uprawiany w Azji poudniowej. Z kory zranionych gazek otrzymujemy ywic benzoesow uywan w lecznictwie, w cukiernictwie i w perfumerii . W przeszoci ywica benzoesowa stanowia kadzido i mirr . Pniej bya stosowana do leczenia chorb pucnych i blw zbw, a zewntrznie w formie nalewki do leczenia ran . wierzbu, jako rodek na piegi i skadnik pynw do pukania ust i zbw. ywica benzoesowa wykazuje dziaanie wykrztune . rozkurczowe. cigajce, przeciwzapalne, hamuje wzrost drobnoustrojw . Stosujemy w postaci olejku eterycznego i gotowych preparatw . SZAKAK POSPOLITY I PURSHA Rhamnus catharica L., R. purshiana Szakak pospolity jest krzewem i naley do rodziny Szakakowatych . W stanie naturalnym wystpuje w Europie . W Polsce jest do pospolity na niu i rzadszy w grach . Ronie pojedynczo w widnych lasach i w zarolach . W lecznictwie jest uywana kora i nie przejrzae suszone owoce szakaku pospolitego oraz kora szakaku pursha . Szakak pospolity wykazuje dziaanie przeczyszczajace, pobudza ruchy perystaltyczne jelita grubego . a take agodnie pobudza czynnoci wtroby . Stosujemy jako rodek przeczyszczajcy w zaparciach, zwaszcza u osb otyych i starszych oraz jako lek ciotwrczy i ciopdny . Szakak Pursha dziaa tonizujce i przeczyszczajce na ukad trawienny . Nie naley stosowa szakaku u kobiet w ciy i w przypadku zapalenia wyrostka robaczkowego . SZAWIA LEKARSKA

Salvia officinalis L. Wygld ros`liny Szawia jest krzewink i naley do rodziny Wargowych . Rolina wytwarza liczne, wzniesione, czterokanciaste odygi do 70 cm wysokie, drewniejce od dou, rozgazione, gsto ulistnione . Licie do 8 cm dugie, ogonkowe, naprzeciwlege, wskoeliptyczne lub lancetowate, w nasadzie zaokrglone lub klinowato zwone, pojedynczo lub podwjnie uszate, na brzegu drobno karbowane lub caobrzegie . Cech charakterystyczn lici jest unerwienie, wyranie uwypuklone na stronie dolnej, tworzce drobn siateczk oraz szarosrebrzyste uwosienie, mocniejsze u lici modych . Kwiaty zebrane w nibyokki na szczytach pdw s grzebiste, dwuwargowe, o koronie f ioletowoniebieskiej, niekiedy czerwonof fioletowej, f ioletoworowej lub biaawej . 527 528 Caa rolina wydziela silny, korzenny, kamforowy zapach, szczeglnie mocny po roztarciu licia . Kwitnie od drugiego roku uprawy, od koca maja do lipca . Szawia jest rolin miododajn . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny W stanie naturalnym szawia wystpuje w strefie rdziemnomorskiej, na Pwyspie Bakaskim i w Azji Mniejszej . Ronie do czsto na suchych, sonecznych zboczach i na skaach wapiennych do wysokoci 800 metrw n .p.m. Szawia jest rolin znan od staroytnoci i stosowan jako cenna rolina lecznicza i przyprawowa, przynajmniej od 2500 lat . Pisali o niej Hipokrates . Pliniusz Starszy i Dioskurides . Jest wymieniona przez Apiciusa, w II w. n .e. w podrczniku sztuki kulinarnej . Pniej w VI wieku pisa o niej Aetios z Amidy, w XI wieku jest polecana przez szko lekarsk w Salerno i w XII wieku przez Alberta Wielkiego . W rodkowej Europie jest znana od VI wieku dziki mnichom rzymskim, ktrzy rozpoczli jej upraw w ogrodach przyklasztornych . Nazwa szawii pochodzi od sowa aciskiego ,salvu', co znaczy zdrowy lub od sowa salvo', co znaczy leczy, ratowa, zbawia . Od staroytnoci bya stosowana do leczenia trudno gojcych si ran, przy tamowaniu krwotokw, przeciwko znueniu i w nadmiernej sennoci, na suchoty, na podagr, na ble artretyczne, na ble krgosupa i nerww obwodowych oraz w padaczce . Wymieniono j jako lek kobiecy leczcy bezpodno, wywoujcy i podtrzymujcy ci . Szkoa w Salerno twierdzia, e zioo zachowuje od mierci i od tego czasu znane jest powszechnie przyslowie : Jego mier nie ubodzie, kto ma szawi w ogrodzie ." W XIII-wiecznej niemieckiej ksice zielarskiej napisano : ..Dlaczego czowiek umiera skoro w ogrodzie ronie szawia?" Angielski zielnik Macera z X wieku zawiera sentencj : ..Po c ci dieta, mj miy bracie, skoro w ogrodzie moc szawii macie ." Tradycyjnie szawi kojarzono z dugowiecznoci i cieszya si saw leku przywracajcego pamic w starszym wieku . Jako symbol

pamici bya sadzona na grobach . W kulturze chrzecijaskiej cieszya si opini witej roliny, nazywano j ..rdk ycia " i kojarzono z kultem Matki Boej . W starej ksice zielarskiej mona przeczyta nastpujc legend : ..Gdy Matka Boa z Dziecitkiem musiaa ucieka przed Herodem, prosia wszystkie polne kwiaty o pomoc, ale aden z nich nie da jej schronienia. Wtedy zwrcia si do szawii i stwierdzia, e ona j ochroni . Schowaa si wraz z Dziecitkiem pod grubymi, dajcymi oson limi. Wysannicy Heroda przeszli obok, ale Jej nie dostrzegli . Gdy niebezpieczestwo mino Matka Boska wysza z ukrycia i serdecznie przemwia do szawii : Od tej chwili, a po wieczne czasy bdziesz ulubion rolin czowieka . Daj ci moc uzdrawiania ludzi z kadej choroby : ratuj ich od mierci, tak jak i nas ocalia" Od najdawniejszych czasw wykorzystywano antyseptyczne waciwoci szawii do konserwowania i przechowywania ywnoci . W XIII wieku napisano : Midzy rzeczy, ktre sol, albo kwasz dobrze jest j ka, bowiem zachowa dugo od skaenia ." W roli konserwanta bya uywana przy produkcji wina. Suya rwnie do aromatyzowania potraw i napojw, przygotowywano rwnie ciasto z bakaliami i szawi przepis z XV w.). Jako przyprawa stosujemy szawi do tustego misa, do marynat, do potraw z grochu, pomidorw i do warzyw, do aromatyzowania octu i wina . Szawia jest rwnie zioem kosmetycznym . Suy do pielgnowania skry, przy wypadaniu wosw i w upieu . W przemyle jest uywana do produkcji wd zapachowych i pynw do zmywania twarzy. Obecnie szawia jest uprawiana w caej Europie po Skandynawi i Islandi, a take w Ameryce Pnocnej. W Polsce na wiksz skal zaczto uprawia szawi po Pierwszej Wojnic Swiatowej . Oprcz szawii lekarskiej, ktra ma wiele odmian waciwoci lecznicze wykazuje szawia muszkatoowa . Jest ona rwnie uywana jako rolina przyprawowa . Przyprawiamy ni chleb i wino, obecnie niestety coraz rzadziej . Szawia zielona jest uywana do aromatyzowania wina i piwa . 529 530 Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Szawi rozmnaamy z nasion, ktre wsiewamy wprost do gruntu . Lepiej jest przygotowa rozsado, gdy szawia jako rolina pochodzca z cieplejszego klimatu lepiej wschodzi i rozwija si, zwaszcza na pocztku, w lepszych warunkach cieplnych . atwiej jest te pielgnowa mode roliny, ktre na pocztku rozwijaj si wolno . Nasiona wysiane do skiekowania wymagaj wysokiej temperatury i wilgotnoci . Aby przygotowa rozsad, wysiewamy nasiona w domu do skrzyneczki lub do ciepego inspektu w marcu, ewentualnie pniej na rozsadnik . Po okoo trzech miesicach naley przenie rozsad na miejsce stae w rozstawie 40 na 40 centymetrw. Jeeli siejemy nasiona pniej na rozsadnik, to do poowy

sierpnia naley przenie rozsad na miejsce stae, aby przed zim dobrze si ukorzenia i nie przemarza . Mona te rozmnaa szawi przez odkady, czyli przygicie i przysypanie pdw, ale nie ukorzeniaj si one zbyt atwo . Stanowisko dla szawii powinno by osonite od wiatrw, nasonecznione, ciepe, a gleba yzna, przepuszczalna, o odczynie obojtnym lub zasadowym . Mode roliny naley zabezpieczy przed zimnem przez okrycie igliwiem lub limi . Krzewinki szawii yj kilka lat . Aby adnie wyglday i dobrze plonoway, naley je odmadza przez przycicie pdw na wiosn na wysokoci 10-15 centymetrw. Szawia jest nie tylko rolin lecznicz i przyprawow, ale i pikn ozdob ogrodu ze wzgldu na interesujcy zwarty pokrj, ktry mona ksztatowa przez przycinanie . Jest pikna i wyrnia si jasn, szarosrebrzyst barw i adnymi kwiatami . Szawia powtarza kwitnienie i kwitnie a do jesieni jeeli cinamy pdy . Roztacza rwnie wok pikny aromat . W celach leczniczych zrywamy mode licie lub czubki modych pdw przed kwitnieniem . Zbioru mona dokona kilkakrotnie, najpniej do wrzenia, aby nie osabi rolin, gdy wwczas atwo wymarzaj . Zebrane licie suszymy w suszarni naturalnej, ewentualnie w podgrzewanej do temperatury 40 C . Przechowujemy w szczelnych opakowaniach, aby nie utraciy piknego aromatu . Surowce lecznicze Najczciej s uywane suszone licie szawii, rwnie wiee licie, nalewka i olejek . Szawia ma smak gorzki i ostry : charakter chodny, wysuszajcy . Podstawowe substancje lecznicze Najwaniejszym skadnikiem szawii jest olejek eteryczny, o charakterystycznym zapachu, ktry zawiera terpeny (tujon, cyneol i kamfor oraz sekwiterpeny. Szawia zawiera rwnie zwizek gorzki pikrosalwin, ywice . garbniki, saponiny, kwasy wielofenolowe, nieznan substancj estrogenn i przeciwpotn, duo witaminy B, i kwasu askorbinowego, czyli witaminy C oraz kwas nikotynowy, a take sole mineralne . Dzialanie Szawia wykazuje wszechstronne dziaanie . Wycigi z szawii po podaniu doustnym, jak rwnie zewnetrznie na skr i bony luzowe, przede wszystkim wykazuj silne dziaanie przeciwzapalne . ciagajace . antyseptyczne . antybiotyczne, goiace i przeciwblowe . Stwierdzono . e pod wpywem wycigw z szawii zmniejsza si przekrwienie i zaczerwienienie bon luzowych i skry. ustpuj mikrokrwawienia z uszkodzonych lub z rozszerzonych naczy krwiononych, dziaa przeciwkrwotocznie, a rwnoczenie dziki garbnikom, kwasom wielofenolowym oraz olejkom eterycznym, zwaszcza dziki cyncolowi i tujonowi, ginie wiele bakterii chorobotwrczych lub zostaje zahamowany ich wzrost . Wprzewodzie pokarmowym szawia hamuje wzrost bakterii, przeciwdziaa nadmiernej fermentacji, dziaa rozkurczowe i wiatropcdnie na jelita oraz ciopcdnie i pobudzajco na wtrob, umoliwia

odejcie gazw, poprawia trawienie i dziaa przeciwblowo. Szawia wykazuje dziaanie estrogenne, pobudza macic, pobudza miesiczkowanie . dziaa korzystnie w okresie klimakterium, a take hamuje nadmiern laktacj u karmicych matek i samoistny wyciek mleka. Szawia rwnie obnia poziom cukru we krwi i napicie obwodowych naczy krwiononych . Nalewka i wycig pynny silnie hamuja wydzielanie potu oraz liny . 531 1~., 057 Q 532 Stosowanie Wewntrznie wycigi szawii s podawane w stanach zapalnych przewodu pokarmowego z jednoczesnym przekrwieniem i mikrokrwawicniami wskutek uszkodzenia naczy krwiononych jelit, w rnych zaburzeniach trawienia, w niestrawnoci, w odbijaniu, we wzdciach, w blach, w nudnociach, w biegunkach, w nadmiernej fermentacji w jelitach, w osabieniu perystaltyki jelit i w skurczach, w stanach nieytowych przewodu pokarmowego, w niedokwanoci, we wrzodach odka i dwunastnicy, w niedoczynnoci wtroby . Stosujemy take wewntrznie w nieytach jamy ustnej, garda i oskrzeli w utrudnionym odkrztuszaniu i w kaszlu cznie z innymi zioami. Rwnie z innymi zioami jest stosowana w objawach cukrzycy. Wyciagi alkoholowe s stosowane w nadmiernej potliwoci, zwaszcza u grulikw, w linotoku w chorobie Parkinsona, w zbyt skpym miesiczkowaniu, w okresie klimakterium, w nadmiernej pobudliwoci nerwowej, w nadczynnoci tarczycy, w zatruciach oraz w nadmiernej laktacji u matek karmicych . Bardzo czsto wycigi wodne z szawii s stosowane zewntrznie do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej, dzise i garda, a take w formie obmywa, pukanek, przymoczek, tamponw, irygacji lub kpieli w stanach nieytowych w zapaleniu i w wiadzie sromu, w upawach, w stanach zapalnych pochwy. Jest bardzo dobrym lekiem w chorobach skry : w postaci przemywa, okadw i kpieli stosujemy w swdzcych wypryskach, w iylakach ng, podudzi i odbytu, w czyrakach, w uszkodzeniach skry i naskrka, w oparzeniach, w stuczeniach, w skaleczeniach poczonych z krwawieniem i blem : dziaa antyseptycznie, krwiotamujco, gojco i przeciwblowo. Stosujemy rwnie do k ieli w reumatyzmie. Rwnie zewntrznie szawia jest dobrym rodkiem do pielgnowania wosw w przypadku ojotoku, upieu i przywraca barw wosom siwym. Li szawii jest skadnikiem papierosw przeciwastmatycznych stosowanych w stanach dusznoci spowodowanej skurczem oskrzeli, zwaszcza w dychawicy oskrzelowej u osb starszych . Olejek eteryczny szawii jest skadnikiem lekw stosowanych w kamicy moczowej . Przeciwwskazania Due dawki szawii ze wzgldu na zawarto tujonu podawane rzez

duszy czas mog powodowa nudnoci i wymioty, otpienie i kurcze kloniczne ; s niebezpieczne zwaszcza dla kobiet w ciy i epileptykw. Postpowanie praktyczne NAPAR Z SZAWII Przygotowanie leku. Do termosu wsypa jedn yk szawii i wla jedn szklank wrzcej wody, zakrci, odstawi na dziesi minut do nacignicia . Stosowanie . Pi 2-9 razy dziennie po '/, szklanki naparu, przed jedzeniem, w kopotach z trawieniem, w nieycie odka i jelit . w braku apetytu, w biegunce, we wzdciach, w blach brzucha . take jako rodek wzmacniajcy i pobudzajcy wtrob oraz dla poprawienia krenia i przy osabieniu organizmu, w nocnych potach w okresie klimakterium i po zaprzestaniu karmienia piersi w celu zmniejszenia laktacji . Zewntrznie napar stosujemy do pukania w stanach zapalnych garda, dzise i jamy ustnej, w paradontozie pocieranie wieymi limi, w blach garda, w zapaleniu migdaw, w owrzodzeniu jamy ustnej, do obmywania w widzie sromu, do irygacji pochwy w upawach, do mycia i plukania wosw przy fupiciu i dla przywrcenia barwy siwiejcym wosom . NALEWKA Z SZAWII Przygotowanie. Do plitrowego soika wsypa do pena drobno pokrojone licie szawii, wla 100 ml spirytusu, dopeni wod i odstawi na jeden dzie, czsto miesza . Odcedzi, wyciskajc dobrze licie . Trzyma w chodnym i ciemnym miejscu . Stosowanie. Pi 1-3 razy dziennie po jednej yeczce nalewki z odrobin wody, jako lek hamujcy pocenie i laktacj, zmniejszajcy linotok w chorobie Parkinsona i w dolegliwociach w okresie klimakterium . We Francji jest produkowane specjalne szawiowe wino lecznicze . 533 531 OKAD PRZECIWBLOWY I GOJACY Przygotowanie . Na deseczce pooy gaz i warstw wieych lici szawii, stuc je tuczkiem do misa . Mona doda odrobin wody. Wielko okadu zaley od miejsca leczonego . Przyoy na chore miejsce limi na skr i przymocowa bandaem lub plastrem . Zmienia po oczyszczeniu miejsca chorego . 2-3 razy dziennie . Stosowanie . Okad ze wieych lici szawii stosujemy w przypadku ran nawet bardzo rozlegych i krwawicych, ale niezbyt gbokich, chocia i na te po zszyciu jest bardzo skuteczny . Okad przeciwdziaa zakaeniu, przyspiesza gojenie sit ran i dziaa przeciwblowo . Mona stosowa w przypadku uksze przez owady, rwnie w przypadku udle przez pszczoy i osy . SZANTA ZWYCZAJNA Marubium uulyare L. Wyglad roliny Szanta jest bylin i naley do rodziny Wargowych .

Rolina wytwarza odyg wzniesion lub wznoszc si, do 50 cm wysokoci, czterokanciast, ulistnion . Licie dolne sercowatookrgawe, grne - jajowate zwajce si w ogonek, pomarszczone, szarawozielone, brzegiem nierwno karbowane. odyga i dolna strona lici szaro owosione . Kwiaty zebrane w nibyokki w ktach lici w grnej czci odygi s bardzo drobne, grzbieciste, dwuwargowe, z bia koron, o dugoci do 6 mm . Rolina wydziela specyficzny . balsamiczny aromat . Kwitnie od czerwca do jesieni. Wystpowanie, pochodzenie i historia ros`liny Pierwotnie zasig wystpowania szanty rozciga si od basenu Morza Srdzicmnego po rodkow Azj . Obecnie wystpuje w stanie naturalnym na Wyspach Kanaryjskich, w caej Europie . a do pnocnej czci oraz w Ameryce Pnocnej i w Poludniowej, od nizin a po pogrze . Ronie w rozproszeniu, czasem w skupiskach, raczej w miejscach ciepych, na suchych pastwiskach, na kach, na rumowiskach, w zarolach, na przydroach . przy legowiskach zwierzt, w pobliu ludzkich siedzib, na starych mietnikach. Jako rolina lecznicza szanta bya znana ju w staroytnej Grecji . gdzie stosowano j do leczenia grulicy puc i takie zastosowanie miaa w medycynie w XVIII wieku. Jest rwnie wymieniona w redniowieczu w IX wieku jako jedna z kilkunastu rolin leczniczych uprawianych w ogrodzach przyklasztornych . Przede wszystkim szanta w naszym klimacie, w medycynie ludowe', od wiekw bya stosowana jako popularny lek w niedomodze wtroby i w kopotach trawiennych : stosowano j w blach odka, w celu utrzymania ciy, w chorobach puc, w suchotach i okadzano pomieszczenia, w ktrych spay dzieci, aby uatwi im zasypianie i zapewni spokojny sen, a take stosowano do kpieli dzieci. Robiono rwnie okady z wywaru i ziela w ,.otrzsieniach" i ..oberwaniach". Surowce lecznicze Uywamy suszonego ziela szanty . Szanta ma smak intensywny, org zki i nieco sonawy. Podstawowe substancje lecznicze Szanta zawiera zwizki dwuterpentynowe, midzy innymi marubi n, premarubin i wulgarol oraz trjterpeny takie jak kwas ursolowy, a take garbniki, fitosterole, w tym P-sytosterol, luzy, cukry, kwasy organiczne, betonicyn, cholin i sole mineralne . Uprawa i pozyskiwanie surowca leczniczego Szanta bywa uprawiana na ma skal w ogrodach przydomowych . Do celw leczniczych ziele jest zbierane ze stanu naturalnego . Na pocztku kwitnienia roliny cinamy pdy w poowie wysokoci oraz licie odziomkowe. Suszymy w suszarni naturalnej lub w podgrzewanej do temperatury 35 C . 535 536 Dziaanie Ziele szanty dziaa pobudzajaco na czynnoci wydzielnicze watroby .

dziaa ciopednie, a take rozkurczowe na minie gadkie dr6g ciowych, dziki czemu uatwia przepyw ci do dwunastnicy i przeciwdziaa zastojom ci w pcherzyku ciowym . Gorzki smak marubiny zwiksza wydzielanie soku odkowego. co powoduje usprawnienie procesu trawienia i przyswajania pokarmw . Szanta dziaa agodzaco i wzmacniajaco na bony luzowe, cigajce w przewodzie pokarmowym oraz pobudzajaco w ukadzie oddechowym, zwiksza ilo wydzielanego luzu przez bony luzowe grnych drg oddechowych . dziaa wykrztunie. uatwia odkrztuszanie, rozlunia oskrzela . zmniejsza ich przekrwienie . Dziaa te korzystnie w przypadku niemiarowoci pracy serca, a take pobudza krwawienia miesieczne i dziaa moczopdnie i oglnie wzmacniajaco. Zewnetrznie podana na skr i bony luzowe dziaa przeciwzapalnie i bakteriobjczo . Stosowanie Ziele szanty stosujemy w chorobach przewodu pokarmowego, a zwaszcza w schorzeniach watroby i pecherzyka ciowego, w zmniejszonym wytwarzaniu ci, w zastojach ci, w taczce. w niedomodze wtroby, w kamicy ciowej, w niedoczynnoci odka, w biegunkach pochodzenia odkowego i w hemoroidach. a take w miadycy, w niemiarowoci i w koataniu serca, w zatrzymaniu miesiaczki i w oglnym osabieniu oraz w blednicy . Stosujemy jako rodek wykrztuny w chorobach ukaduoddechowego, w nieycie garda i oskrzeli w bronchicie oraz pomocniczo w dychawicy oskrzelowej, zwaszcza u osb starszych . Zewntrznie stosujemy na rany i dolegliwoci skrne . Przeciwwskazania Due dawki szanty powoduj spadek cinienia krwi i niemiarowo pracy serca . Postpowanie praktyczne NAPAR Z ZIELA SZANTY Przygotowanie leku. Do dwch yek ziela szanty wla jedn szklank zimnej wody, zagotowa na sabym ogniu, wla do termosu i odstawi na 15 minut . Stosowanie. Pi 2-9 razy dziennie po p szklanki zi przed posikami i midzy posikami, jako lek w zaburzeniach trawienia, a zwaszcza w niedoczynnoci wtroby, a take jako lek wykrztuny. Przygotowanie leku . Rano, do 9 yek zi wla dwie szklanki wody i zagotowa na wolnym ogniu, wla do termosu, odstawi na 15 minut. Stosowanie. Wypi w cigu dnia niewielkimi porcjami przed posikami i midzy posikami, jako lek poprawiajcy trawienie i regenerujcy, zwaszcza w niedoczynnoci wtroby, po zatruciu lub po wirusowym zapaleniu wtroby. ZIOA RECULUJACE MIESIACZKOWANIE Przygotowanie mieszanki zi . Szanta, ziele Ruta, ziele Malwa czarna, kwiat

Ostrka, kwiat Mniszek, korze 508 508 508 508 508 Przygotowanie leku. 4 yki zi zala dwoma szklankami wrzcej wody, odstawi pod przykryciem na 15 minut . Stosowanie. Wypi w dwch porcjach przed kolacj i przed snem od 15 dnia cyklu, w przypadku nieregularnych, wyduajcych si i skpych miesiczek . 537 ZIOLA WATROBOWE Z SZANTA Przygotowanie mieszanki zi. Szanta, ziele 1008 Rzepik, ziele 508 Krwawnik, ziele 508 538 SZAROTA BOTNA Cnaphalium uliyinosum L. Szarota jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Zoonych . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Ronie nad rzekami. n a wilgotnych ugorach, czsto masowo na cierniskach . W lecznictwie uywamy caej roliny, ziela wraz z korzeniem . Szarota wykazuje dziaanie przeciwnieytowe, cigajce na bony luzowe, pobudzajce perystaltyk jelit, zwalniajce rytm serca, zwikszajce krzepliwo krwi . Stosujemy w owrzodzeniu odka i dwunastnicy. W przypadku wysokiego cinienia krwi stosujemy kpiel ng w zielu szaroty botnej . Zewntrznie stosujemy do leczenia ran, owrzodze i oparze . SZCZAWIK ZAJI CZY Oxalis acetosella L. Szczawik jest bylin i naley do rodziny Szczawikowatych . W Polsce jest rolin pospolit, ronie w skupiskach na prchnicznej glebie w cienistych lasach . W lecznictwie uywamy wieego ziela szczawika, soku i herbaty ze wieego ziela . Stosujemy w zaburzeniach trawienia, w niedomodze watroby, w zaburzeniach drg ciowych, w taczce, w zapaleniu nerek, w porowatoci i amliwoci koci, w zapaleniu okostnej, w zaniku szpiku kostnego, w skazie krwotocznej, w wykwitach skrnych, w alergii, w zamie soczewkowej, w chorobie Parkinsona, w raku odka, w rakowych wrzodach wewntrznych i zewntrznych oraz w guzach . Zewntrzne rakowe guzy smarujemy sokiem i stosujemy wewntrznie, a w chorobie Parkinsona - oprcz stosowania wewntrznego - naley sokiem naciera krgosup . SZCZAW LANCETOWATY, ZWYCZAJNY, K~WIERZAWY. I T~POLISTNY Rumex hydrolapathum Huds., RR acetosa L.,

RR crispus L., RR obtusifoliom L. Szczaw lancetowaty i zwyczajny s bylinami i nale do rodziny Rdestowatych. W Polsce s rolinami bardzo pospolitymi . Wystpuj na kwanych . wilgotnych kach, na rowach i na nieuytkach . Szczaw wykazuje dziaanie oczyszczajce, wzmacniajce i przeciwbiegunkowc. Szczaw, zwaszcza lancetowaty zwany kobylakiem by popularnym lekiem w medycynie ludowej. Ziele stosowano w przypadku biegunek, zwaszcza bardzo cikich, na ktre nic nie pomaga i w czerwonce . By stosowany rwnie na oczyszczenie krwi, na zagodzenie stanu gorczkowego, na wzmocnienie serca i na wzmocnienie odka . Sproszkowane licie szczawiu zwyczajnego (ten od zupy stosujemy w niedomodze wtroby, w astmie, w miadycy, w ylakach i w hemoroidach . Korze szczawiu kcdzierzawego (R. crispus wykazuje dziaanie oczyszczajce, ciopdne i silnie przeczyszczajce . Szczaw tcpolistny (R. obtusifolium) w medycynie ludowej by stosowany zewntrznie . Swicc licie przykadano na zranienia . wrzody i na czyraki, sproszkowany korze stosowano w przypadku wierzbu . w przypadku liszaja korze zmoczony wasnym moczem . Korzenie szczawiu zwyczajnego gotowane z aunem barwi tkaniny na czerwono. SZKARATKA AMERYKASKA Phytolacca americana Rolina pochodzi z Ameryki . Indianie stosowali j jako lek wzmacniajcy serce i uli jej owoce i nasiona jako rodek przeciwreuma539 510 tyczny. Do Europy trafia w XIX wieku i stosowano j w syfilisie, w reumatyzmie i w chronicznej wysypce . W lecznictwie uywamy suszonego korzenia szkaratki w postaci proszku lub nalewki, rzadziej suszonych owocw . Korze ma smak ostry i charakter zimny, osuszajcy . Szkaratka wykazuje dziaanie przeciwreumatyczne, pobudzajce, przeciwnieytowe, wymiotne, przeczyszczajce, przeciwzapalne, sabo przeciwblowe, przeciwpasoytnicze, zwiekszajcc odporno, oczyszczajce i pobudzajce ukad limfatyczny. Jednorazowo stosujemy 50-250 mg korzenia w postaci proszku lub nalewki w przypadkach przecienia i ostrych inf ekcji ukadu limf stycznego, w zapaleniu sutka, w zapaleniu migdaw, w zapaleniu wzw chonnych, przy skrofuach . Dodajemy do lekw w reumatyzmie, artretyzmie, w celu pobudzenia wtroby i w owrzodzeniu odka . Zewntrznie w postaci okadu lub zasypki z proszku stosuje si na bolce stawy, w obrzkach limfatycznych, na owrzodzenia ylakowate, na hemoroidy, w grzybicy, w suchej egzemie i w wierzbie . Caa wiea rolina, a zwaszcza ziele, jest trujaca . Nie wolno przekracza zalecanych dawek i naley unika stosowania w okresie ciy, gdy moe spowodowa nienormalno podu . SZPARAG OGRODOWY

Asparagus officinalis L. Szparag jest bylin i naley do rodziny Liliowatych . Znany by w najstarszych cywilizacjach, w staroytnym Egipcie, w Grecji i w Rzymie . Dziki Rzymianom zosta rozpowszechniony w caym wczesnym wiecie . W Europie w redniowieczu by mao znany i dopiero od XVI wieku sta si bardziej popularny i w tym czasie trafi do Polski . W lecznictwie uywamy wieego soku ze szparagw . Dziaa oczyszczajco, ciopdnie, moczopdnie i rozgrzewajce . Stosujemy w zatrzymaniu moczu, w kamicy moczowej. w puchlinie wodnej, w reumatyzmie, w ischiasie, w chorobach wtroby i led w taczce, w biegunce, w hemoroidach, w niedomodze mi nic sercowc,oo, w kaszlu poczonym z krwiopluciem i w wyrzutach skrnych . SZPINAK OGRODOWY Spinacia deraceae L. Szpinak jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Komosowatych . Swicy sok dziaa oczyszczajaco, witaminizujce i krwiotwrczo. Stosujemy w blednicy, w niedokrwistoci, w biaaczce, w rekonwalescencji po chorobach wyniszczajcych, przewlekych, w wyrzutach skrnych, w uszczycy, w pcherzycy, w skrofulozie, w krzywicy i w szkorbucie . LAZ DZIKI. ZANIEDBANY I DROBNOKWIATOWY Malca siluestris L ., MM neylecta Wallr. . MM pusilla Sm. et Sow. Slaz jest rolin dwuletni lub bylin i naley do rodziny Slazowatych . W stanie naturalnym wystpuje w Europie i w Azji Srodkowej . W Polsce jest rolin pospolit na caym niu i w dolnych partiach gr . Ronie na przydroach, na przychaciach i na rumowiskach . Bywa uprawiany . O lazie pisali w staroytnoci Teofrast i wita Hildegarda . W lecznictwie uywamy kwiaty, licie i mode szczyty pdw lazu dzikiego, zaniedbanego i drobnokwiatowego ,.chlebki" zjadane przez dzieci, najlepiej wiee lub wieo suszone w formie naparu i maceratu na zimno . Slaz wykazuje dziaanie powlekajace, osaniajce, zmikczajce, wykrztune raczej kwiaty oraz cigajce i przeciwzapalne raczej licie Napary stosujemy w nieytach grnych drg oddechowych, w zapaleniu garda, krtani, migdakw i oskrzeli, w chrypce, w suchym kaszlu, w rozedmie puc, w suchoci w jamie ustnej i w gardle oraz w nosie, w gorczce, w biegunce :Zewnetrznie stosujemy w wysychaniu cieczyzowej. n a rany, na wrzody, na obrzeki stp i doni w zmianach pourazowych wywoanych stanem zapalnym . We wrzodach odka i dwunastnicy stosujemy zup z ugotowanego jczmienia z dodatkiem drobno posiekanego ziela lazu . 511 542 LIWA TARNINA I DOMOWA Prunes spinosa L., PP domestics Tarnina jest krzewem ciernistym i naley do rodziny Rowatych .

Wystpuje na pkuli pnocnej . W Polsce jest bardzo pospolita. Lecznicze waciwoci tarniny byy znane ju w staroytnoci . Pisz o niej Teofrast, Dioskurides, Pliniusz i lekarze arabscy . W lecznictwie uywamy suszonych kwiatw tarniny i suszonych owocw tarniny. Kwiaty tarniny wykazuj dziaanie moczopdne, napotne, oczyszczajce, przeczyszczajce, rozkurczowe, kojce i wzmacniajce ciany naczy krwiononych . Napar stosujemy w stanach zapalnych drg moczowych, w zatrzymaniu moczu, w kamicy moczowej, w puchlinie wodnej, w biaych upawach, w zatrzymaniu miesiczki, w zej przemianie materii, w wyrzutach skrnych, w chorobach ukadu oddechowego, w kurczach odka, w biegunce, w czerwonce, w przypadku robakw obych . Owoce tarniny dziaaj przeciwbiegunkowo, przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie . Stosujemy w nieytach odka i jelit oraz w agodnych biegunkach . Suszone owoce liwy domowci, czyli wgierki wykazuj dziaanie trawienne, rcgulujace fermentacj w jelicie grubym i wyprnienie, regenerujacc bony luzowe w ukadzie trawiennym i oddechowym, dziaaj przeciwastmatycznie, a przede wszystkim witaminizujaco i poprawiaj samopoczucie psychiczne i humor. Lecznicze waciwoci wykazuj owoce bez dodatku konserwantw, najlepiej suszonc w domu . WIETLIK LAKOWY, WYPRI 2ONY I ZWARTY Euphrasia rostkoviana Haync. E stricto Hos. E curia (Fr.) . Wettst. Swictlik jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Trdownikowatych. Wystpuje w Europie . W Polsce by rolin pospolit, obecnie spotykany duo rzadziej . Jest ppasoytem traw. W lecznictwie uywamy kwitncego, suszonego ziela wietlika. Ma zapach grzybowy i smak gorzkawy. Lecznicze waciwoci ma wieo suszone ziele, przechowywane najwyej do roku . Ziele wietlika wykazuje dziaanie przeciwzapalne, przeciwalergiczne, bakteriobjcze . a take unieczynni toksyny, dziaa cigajce. wzmacniajce, pobudza serce i nerwy . Najczciej stosujemy wietlik zewnetrznie w chorobach oczu . zwaszcza w zapaleniu spojwek, w ropieniu oczu, w przemczeniu oczu, w osabieniu wzroku . w nadwraliwoci na promienie soneczne i inne promieniowanie, w reakcjach alergicznych oczu na kurz . dym . pyy i spaliny. Podobne waciwoci lecznicze wykazuje bardzo pospolity wietlik wyprony EE stricto i wietlik zwarty E. carta . TARCZOWNICA ISLANDZKA (POROST ISLANDZKI . MECH ISLANDZKI, PUCNIK ISLANDZKI) Cetraria islandics (L .) Acharius Tarczownica jest porostem i naley do rodziny Parmeliaceae . Wystpuje na pkuli pnocnej . zwaszcza na obszarach tundry, po grskie rejony Europy rodkowej . W Polsce rodkowej i pnocnej ronie w suchych lasach sosnowych . a w grach na skaach na resztkach

organicznych . W Polsce jest pod ochron, surowiec stosowany w celach leczniczych pochodzi z importu . Nazywana jest rwnie mchem islandzkim i pucnikiem islandzkim . Na pnocy stanowi pokarm reniferw. W lecznictwie uywamy suszonej plechy tarczownicy . Wykazuje dziaanie wzmacniajce, odywcze, osaniajce i powlekajce na drogi oddechowe i pokarmowe, a take zwiksza apetyt, obudza wydzielanie soku odkowego, dziaa przeciwwymiotnie i hamuje rozwj drobnoustrojw chorobotwrczych, przy czym powlekajce dziaanie maj odwary dugo gotowane. a stymulujce - krtko gotowane. Stosujemy w nieytach drg oddechowych, oskrze543 514 li, garda, jamy ustnej i puc, w cikim kaszlu, w grulicy . w nadmiernych ozach oraz w nieycie odka, w chorobie wrzodowej odka i dwunastnicy, w zapaleniu wrzodziejcym jelita grubego, w niedokwanoci, w skonnoci do wymiotw ; w przypadku braku mleka u matek karmicych. W kuchni naturalnej i makrobiotycznej tarczownica jest dodawana do zup. do potraw ze strczkowych i jako dodatek do innych potraw gotowanych i pieczonych . Ze wzgldu na cenne waciwoci lecznicze tarczownicy jest to praktyka godna polecenia . TARCZYCA BOCZNOKWIATOWA I BAJKALSKA Scutellaria lateriflora . SS aicalensis Tarczyca bocznokwiatowa jest bylin i naley do rodziny Wargowych. Pochodzi z Wirginii . U nas moe by uprawiana . Indianie uywali ziela tarczycy przeciwko wcieklinie i w skpych krwawieniach miesicznych . Obecnie jest uwaana za jedno z najlepszych zi uspokajajcych, stosowanych w leczeniu zaburze nerwowych . W lecznictwie uywamy czci naziemnych tarczycy bocznokwiatowej, w postaci naparu i nalewki, oraz korze tarczycy bajkalskiej . Ziele ma smak gorzki i charakter zimny i suchy. Tarczyca bocznokwiatowa wykazuje dziaanie rozkurczowe, uspokajajce i relaksujce system nerwowy. Stosujemy w wyczerpaniu nerwowym, w nadpobudliwoci, w nadmiernym niepokoju, w napiciu przedmicsiczkowym i w nerwoblach . W bezsennoci czymy z saat lub z mczennic krwist, a w stresie lub w depresji z melis, najlepiej w postaci nalewki. Korze tarczycy bajkalskiej wykazuje dziaanie ochadzajce, rozkurczowe, przeciwbakteryjne, ciopdne i moczopdne. Jest stosowany w postaci odwaru w celu usunicia gorca i wilgoci z ukadu trawiennego i oddechowego, w nadcinieniu zwizanym z gorcem, w infekcjach gastrycznych, pucnych oraz w infekcjach ukadu moczowego, objawiajcych si taczk, biegunk, nieytami jelit, zapaleniem oskrzeli i zapaleniem pcherza . TASZNIK POSPOLITY Capsella barsapastoris L. Wyg14d roliny Tasznik pospolity jest rolin jednoroczn lub dwuletni i naley

do rodziny Krzyowych . Rolina wytwarza najpierw zwart rozet lici, a nastpnie, ju bardzo wczesn wiosn cienki pd kwiatowy do 60 cm wysoki . nagi lub nieco owosiony. Licie dolne do due, ogonkowe, podugowate, zatokowozbkowane lub pierzastodzielne, zwajce si w ogonek, brzegiem zbkowane czasem caobrzegie . Licie odygowe mae, siedzce, obejmujce odyg, naprzeciwlege, lancetowate i caobrzegie . Kwiatostan to wyduone grono skadajce si z kwiatw bardzo licznych, bardzo drobnych, promienistych, biaych, brudnobiaych lub rowawych . szybko przekwitajcych i tworzcych scrcowatotrjktne owoce, uszczynki, bardzo liczne. Rolina kwitnie nieprzerwanie od przedwionia do silnych mrozw . Wystpowanie. pochodzenie i historia roliny Tasznik wystpuje w wielu krajach pkuli pnocnej . W Polsce ronie jako bardzo pospolity i uciliwy chwast na polach we wszystkich uprawach, na wszystkich typach gleb . Jest nielubianym chwastem, gdy jest ogromnie ekspansywny . Jedna rolina potrafi wyda okoo 1500 nasion . ktre bardzo szybko kiekuj, przez cay okres wegetacyjny, a nawet bez szkody dla siy kiekowania mog lee do piciu lat w glebie. Kury bardzo lubi owoce tasznika . acisk nazw mona przetumaczy: ..torba pastusza gdy sercowate owocki tasznika ksztatem przypominaj noszone kiedy przez pasterzy torby skrzane i tak potoczn nazw nosi rolina w wielu krajach i w wielu jzykach . Tasznik jest jedn z najstarszych rolin leczniczych . Wymieniony zostaw najstarszym dokumencie chiskim, ktry liczy co najmniej 515 516 3 3000 lat . Zaliczony jest do 20 najwaniejszych zi ksicych chodzi o funkcj roliny obok znanego e-szenia i babki szerokolistnej . W Chinach nasiona tasznika s stosowane w celu poprawienia wzroku, a ziele do leczenia ledziony. Angielski zielarz Nicholas Culpeper pisa o taszniku w roku 1653 : ,.Mao rolin posiada lepsze waciwoci ni ta, a jednak jest cakowicie lekcewaony." Ludowa nazwa angielska - ..matczyne serce" - wiadczy, e rolina bya uywana w dolegliwociach kobiecych . W polskiej medycynie ludowej tasznik by uywany przede wszystkim do tamowania krwawie, zewntrznie i wewntrznie, krwotokw z narzdw kobiecych, przy zbyt obfitych krwawieniach miesicznych, w upawach, a take w biegunce, we wrzodziankach, wkadano ziele do butw w zimnicy. Tasznik jest doskonaym skadnikiem wiosennej kuracji oczyszczajcej, tym bardziej cennym, e pojawia si najwczeniej, razem z pokrzyw i mniszkiem, a nawet wczeniej . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Ziele tasznika uzyskujemy ze stanu naturalnego . Scinamy ca kwitnc mod rolin wraz z ryczk lici odziomkowych . Suszymy w suszarni naturalnej . Surowce lecznicze

Najczciej uywamy wieego ziela tasznika, ale rwnie suszo nego ziela. wieych kwiatw i nalewki . Tasznik ma smak sodki i charakter suchy, chodny. Podstawowe substancje lecznicze Ziele tasznika zawiera mieszanin flawonoidw, midzy innymi diosmin . glikozydy, kwercetyny i luteoliny, saponiny, ywice, garbniki, alkaloidy. aminy biogennc, midzy innymi cholin . acetylocholin, tyramin i histanin, inozyt, sytosterol, olej musztardowy, olejek eteryczny, kwasy organiczne, midzy innymi fumarowy, cytrynowy, sulfanilowy, jabkowy i winowy oraz witamin C. A. B, a take sole mineralne . Dziaianie Swic2c ziele i wycigi alkoholowe po podaniu doustnym wykazuj dziaanie ciagajacc, zwickszajace krzepliwo krwi i przeciwkrwotoczne, zwaszcza na macico, przewd pokarmowy, drogi moczowe i bon luzow nosa, a take podnosz napicie cian naczy krwiononych i macicy. Dziaa wzmacniajaco na mienie . Jest zielem regulujcym ukad pciowy kobiety, zwaszcza u dziewczt w okresie dojrzewania i u kobiet w okresie klimakterium . Zwizkiem czynnym jest amina. Czynnik przeciwkrwotoczny tasznika jest mao trway i po kilku miesicach przestaje dziaa . Dziki f lawonoidom tasznik dziaa sabo moczopdnie . Dziaa take antyseptycznie na drogi moczowe, pobudza krenie i reguluje cinienie krwi z tendencj do obniania . Stosocvanie Praktycznie warto lecznicz maj wiee ziele tasznika oraz w ciagi alkoholowe. Stosuje sio je doustnie w nadmiernych krwawieniach miesicznych, w zbyt obfitym lub dugotrwaym miesiczkowaniu, w krwawieniach wewnotrznych odkowych i macicznych, przy krwawieniach z nerek, z nosa i przy krwawicych hemoroidach. Dobrze jest pi tasznik przed kad operacj . Jest te wspaniaym lekiem w czasie porodu. gdy pobudza skurcze i po porodzie, gdy zmniejsza krwawienia . Tasznik reguluje cinienie krwi i stosuje si go zarwno przy wysokim, jak i zbyt niskim cinieniu. W osabieniu mini, zaniku mi ni, przy wypadaniu odbytu, podajemy wewntrznie i zewntrznie, wcieramy nalewk, smarujemy przepuklino i podbrzusze przy wypadaniu macicy . Smarowanie podbrzusza nalewk dziaa wzmacniajaco i stymulujaco na macice . Zewntrznie stosujemy ziele, najlepiej wiee na krwawice rany . W medycynie chiskiej wiee kwiaty tasznika s stosowane w czerwonce i w krwawieniach z macicy . 547 518 Przeciwwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania tasznika. Naley ostronie stosowa w ciy, oprcz porodu, gdy pobudza skurcze macicy. Postpowanie praktyczne MACERAT Z TASZNIKA Przygotowanie leku . Dwie yki pokrojonego drobno, wieego

ziela tasznika zala jedn szklank zimnej wody, odstawi na 15 minut i podgrza na bardzo sabym ogniu . Pyn powinien mie temperatur tak, aby po woeniu palca czu byo gorco, ale aby si nie poparzy . Zamiast wieego ziela mona te uy dwch yek wieo suszonego ziela tasznika (do 3 miesicy po zerwaniu), zala wod na noc i podgrza rano . Stosowanie . Pijemy w 2-3 porcjach midzy posikami . Stosujemy we wszelkich krwawieniach z wyjtkiem pucnych . NALEWKA Z TASZNIKA Przygotowanie leku . Zakrcany plitrowy soik wypeni drobno pokrojonym wieym zielem tasznika, z caych rolin, wla 100 ml spirytusu i dopeni wod, zakrci i odstawi w ciepym i ciemnym miejscu na dwa tygodnie, czsto miesza . Odcedzi . Wla do butelki i trzyma w chodnym i ciemnym miejscu . Stosowanie . Wewntrznie : Pi 2-3 razy dziennie po p yeczki . z niewielk iloci wody, jako lek przeciwkrwotoczny, przy krwawieniach u kobiet, a take z ukadu pokarmowego, z drg moczowych oraz w przypadku biegunki. Zewntrznie - stosujemy do nacierania w osabieniu mini i w wypadaniu narzdw opisanych w punkcie sdmym. Nalewk do smarowania zrobi o nieco wikszym steniu alkoholu. czyli doda okoo 150 ml spirytusu. ZIOLA PRZECIWKRWOTOCZNE Przygotowanie mieszanki zi . Tasznik, ziele 1008 Krwawnik, kwiat 1008 Pokrzywa, li 1008 Zioa zemle w mynku do kawy . Stosowanie . Zaywa codziennie, do skoczenia mieszanki, po jednej yeczce zi po kadym posiku - w kopotach z krwi, w skonnoci do krwawie, a take w niedoborach krwi, w niedokrwistoci . TATARAK ZWYCZAJNY Acorns calamus L . Wygld roliny Tatarak jest bylin i naley do rodziny Obrazkowatych . Tatarak ronie czciowo zanurzony w wodzie . Wytwarza grube, dugie, podwodne, walcowate, czogajce si, rozgazione kcza i pk duych, grubych, mieczowatych, zaostrzonych lici . odyga jest gruba, trjboczna dorasta do jednego metra wysokoci, u podstawy jest czerwona, zakoczona kolbowatym kwiatostanem, do 10 cm dugoci, z drobnymi, niepozornymi, zielonkawymi kwiatami . Owocem jest czerwona jagoda . W naszym klimacie rolina nie wytwarza owocw i rozmnaa si wegetatywnie przez kcza . Kwitnie w czertu i w lipcu . Kcza i cz dolna lici wydzielaj przyjemny, aromatyczny zapach . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Tatarak pochodzi z Azji Srodkowej. Obecnie wystpuje od Azji wschodniej i poudniowej przez Europ wschodni i rodkow po wschodne regiony Ameryki Pnocnej . Ronie najczciej w skupiskach

na brzegach jezior i staww oraz wolno pyncych wd oraz na bagnach, mokradach i w wilgotnych rowach od nizin po pogrze . Tatarak jest wymieniony w najstarszych dokumentach medycznych staroytnoci . Wymieniony jest na papirusie Ebersa, a wic by stosowany w staroytnym Egipcie co najmniej 3500 lat temu . Wymieniony jest rwnie w najstarszych dokumentach indyjskich i w najstarszych dokumentach medycznych staroytnych Chin, liczcych okoo 3000 lat . Wchodzi w skad synnej odtrutki, ktr sporzdzi Mitrydates VI Eupator, zwany Wielkim . yjcy w staroytnoci w latach 120-63 p .n .e . 519 550 Kilkaset lat temu bystosowany w Europie do leczenia suchot i do wywoywania zatrzymanej miesiczki . Tatarak mia wiele nazw ludowych : tatar, tataracuk, tatarskie ziele, ajer, kalmus, abuzie, cz, lepiech, lepiecha, epecha, sasyna . szuwar i szczwar . By popularnym lekiem w medycynie ludowej . Stosowano go wewntrznie, oglnie jako lek wzmacniajcy, zwaszcza u osb starszych i bardzo czsto w chorobach ukadu pokarmowego, na wzmocnienie odka, w nudnociach, w blach odka, w biegunce, a take w zimnicy . Dzieciom cierpicym na robaczyc dawano do ucia kcze tataraku, a nalewk na kczach podawano kobietom przy zatrzymaniu miesiczki . Zewntrznie stosowano tatarak w szkorbucie, w oparzeniach, w puchlinie ciaa, w osabieniu, w gorczce, w reumatyzmie, w blach w krzyu, na rany i na wyrzuty skrne, do mycia wosw w przypadku wypadaniu i w upieu. Do smarowania owosionej skry gowy polecano rwnie nalewk . Pani Maria Treben w swojej ksice -, .Apteka Pana Boga" - poleca tatarak na wszystkie dolegliwoci przewodu pokarmowego . odka, jelit, wtroby i woreczka ciowego oraz ledziony : na nadkwano i niedokwano odka, na ble brzucha, na dolegliwoci zadawnione, na uporczywe biegunki, a nawet na raka jelit . Przepis jest prosty: jedn yeczk kczy tataraku naley wrzuci wieczorem do kubeczka, wla niewielk ilo wody, rano podgrza i wypi lek w cigu dnia, po yku przed i po yku po kadym posiku . Tatarak jest te zioem kosmetycznym . Suy do pielgnowania wosw, nadaje im mikko i puszysto, leczy ojotok i upie . Mona zrobi nalewk, najlepiej ze wieego kcza, i wciera we wosy lub uywa odwaru . W przemyle kosmetycznym tatarak jest uywany do produkcji myda, szamponw do wosw i wody do wosw . Olejek tatarakowy jest stosowany w przemyle spoywczym . Bywa te stosowany jako przyprawa. W niektrych krajach kcze tataraku suy do uszczelniania kadzi, wyrabia si z niego krochmal i preparaty do garbowania skr . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego W celach leczniczych kcze jest zbierane ze stanu naturalnego, od wiosny do jesieni . Wyciga si je z wody lub z muu hakami lub

grabiami. Z wydobytych rolin odcina si czci nadziemne, korzenie i nadpsute fragmenty kczy : te niepotrzebne czci naley zakopa na miejscu, aby roliny mogy si odnawia . Oczyszczone kcze naley umy, poci na odcinki o dugoci okoo 20 cm . a grubsze kcza rwnie wzdu i wysuszy w suszarni naturalnej w przewiewie lub w podgrzewanej do temperatury 35 C . Surowce lecznicze Najczciej jest uywane suszone kcze tataraku, ale rwnie wiee kcze i olejek . Tatarak ma smak gorzkawy . Podstawowe zwizki lecznicze Kcze tataraku zawiera duo olejku eterycznego, w ktrym wystpuje kilkadziesit skadnikw : midzy innymi (3- i a-azaron . kariofilen, kadinen, akaron, kalamen, kamfen, pinen, mircen . Zawiera rwnie zwizek gorzki akoryn i akoretyn, garbniki, luz, cholin, wglowodany, w tym duo skrobii, kwasy organiczne, midzy innymi akonitowy, i sole mineralne . Dziafanie Substancje gorzkie tataraku podane doustnie pobudzaj wydzielanie soku odkowego i nieznacznie ci, a take obserwuje si zwikszone wydzielanie mukopolisacharydw przez bon luzow odka, a wic dziaanie ochronne. Tatarak dziaa rwnie rozkurczowe na minie gadkie przewodu pokarmowego, drg ciowych i moczowych. przywraca prawidowe ruchy perystaltyczne jelit, poprawia przepyw ci do dwunastnicy, zapobiega wzdciom, dziaaprzeciwblowo, poprawia trawienie i przyswajanie pokarmw. Tatarak wzmacnia organizm, poprawia dziaalno gruczow wydzielania wewntrznego i dziaa krwiotwrczo . Zawarte w olejku izomery azaronu dziaaj uspokajajco i wzmacniajce na organizm . 551 552 Tatarak podany zewntrznie na owosion skr gowy dziaa przeciwzapalnie, cigajce i bakteriobjczo . Olejek tatarakowy podany zewntrznie dziaa przeciwblowo w chorobie reumatycznej i w skazie moczanowej dna . artretyzm oraz w nerwoblach . Stosowanie Przetwory z tataraku s stosowane w chorobach przewodu pokarmowego, w przewlekych zaburzeniach trawiennych, w braku apetytu, w niestrawnoci, w blach brzucha, we wzdciach, w kolce jelitowej, w biegunce, w niedostatecznym wydzielaniu sokw odkowych i ci, ale i w nadkwanoci, w nerwicy odka i jelit . W mieszankach zi jest stosowany w chorobach drg moczowych oraz w wyczerpaniu nerwowym, w niepokoju, w trudnociach z zasypianiem, a take w niedokrwistoci i w zaburzeniach miesiczkowania u osb anemicznych, a take w spadku wagi ciaa i w oglnym osabieniu organizmu . Olejek tatarakowy podajemy doustnie w bezkwanoci, w bezsocznoci odka i w braku apetytu, a zewntrznie w blach reumatycznych i w nerwoblach, do wcierania oraz do kpieli .

Zewnctrznie odwary z tataraku stosujemy do pukania jamy ustnej i garda oraz do mycia wosw w ojotoku, w upieu i w wypadaniu wosw. Przeciwwskazania Nie stwierdzono niekorzystnego dziaania tataraku . Naley robi przerwy w stosowaniu tataraku, gdy po pewnym czasie organizm przestaje reagowa na substancje czynne . W adnym wypadku nic szkodzi, ale nie pomaga . Postpowanie praktyczne MACERAT Z TATARAKU Przygotowanie leku . Wieczorem do maego kubeczka wsypa jedn yeczk rozdrobnionych kczy tataraku, wla okoo p szklanki wody i pozostawi na noc. Rano lekko podgrza . Stosowanie . Wypi lek w cigu dnia ykami przed i po posikach . we wszystkich blach brzucha i we wzdciach, w kolkach odkowych, wtrobowych i jelitowych . Przygotowanie leku . Do dwch yek zi wla dwie szklanki wody, postawi do napcznienia na 30 minut i ogrzewa na bardzo sabym ogniu do zagotowania, ale nie gotowa . Odstawi do nacignicia na 10 minut i przecedzi . Stosowanie. Wypi lek w cigu dnia w 2-3 porcjach midzy posikami i rwnoczenie przyjmowa jedn kapsuk witaminy E. Zioa dziaaj oglnie wzmacniajce . TOBOKI POLNE Thlaspi arvense L . Toboki s rolin jednoroczn lub dwuletni i nale do rodziny Krzyowych . W Polsce s bardzo pospolitym chwastem . Mode roliny s spoywane jako saata . Nasiona po roztarciu maj zapach podobny do czosnku i bywaj dodawane jako przyprawa do kiebas . Otrzymujemy te z nich olej stosowany w technice . W lecznictwie uywamy ziela i nasion . Ziele wykazuje dziaanie przeciwkrwotoczne . Swicc spoywamy w przypadku krwotokw pucnych i macicznych a pogniecione w postaci okadw w krwawieniach zewntrznych. rwnie z nosa . Nasiona dziaaj moczopdnie i s stosowane w reumatyzmie . 553 ZIOA ZWIEKSZAJACE POTENCJE Przygotowanie mieszanki zi. Tatarak, kcze 508 'v Piciornik gsi, ziele 508 Nagietek, kwiat 508 Melisa, li 25 g 1 Pokrzywa, li 25 g Ruta, ziele 25 g 551 TOJE ROZESANA Lisimachia nummularia L. Toje rozesana jest bylin i naley do rodziny Pierwiosnkowatych . W Polsce jest rolin pospolit. Ronie na kwanych, wilgotnych kach, w rowach, nad brzegami zbiornikw wodnych . W lecznictwie uywamy ziela tojeci rozesanej w postaci naparu lub lepiej w postaci suchego sproszkowanego ziela . Wykazuje dziaanie

cigajce, dezynfekcyjne, przeciwbiegunkowe i przeciwreumatyczne . Stosujemy w szkorbucie, w linotoku, w krwiopluciu, w krwawieniach wewntrznych, w biegunkach, w grulicy i w reumatyzmie. Swicic, pogniecione ziele jest zewntrznym rodkiem gojcym. TOJOWIEC KONDURANCO Marsdenia cunduranyo Rcichb. fil . Tojowiec jest zdrewnia lian i naley do rodziny Trojeciowatych . Pochodzi ze stokw Andw. Jest uprawiany we wschodniej Af rycc. Indianie uywali tojowca przeciwko ukszeniom wy. W XIX wieku sta si bardziej znanym lekiem i stosowano go jako lek przeciwnowotworowy, gwnie w raku odka . W lecznictwie uywamy suszonej kory z pni i gazi . Wykazuje dziaanie pobudzajce wydzielanie liny i soku odkowego . Stosujemy w braku apetytu . TOPOLA CZARNA. BALSAMICZNA I OSIKA Populus niyra L., PR balsamifera L., PP tremu/a L. Topola czarna jest drzewem i naley do rodziny Wierzbowatych . Wystpuje w Europie i w Azji . Jest czsto sadzona w parkach i w pobliu domw, zwaszcza topola balsamiczna . ktra pochodzi z Ameryki . W lecznictwie uywamy paczkw topoli zebranych zim lub wczesn wiosn i nalewki, czasem modych lici topoli . Pczki maj zapach ywiczny i smak gorzkawy . Topola wykazuje dziaanie moczopdne, napotne, przeciwzapalne, przeciwblowe, przeciwgorczkowe, usuwa szkodliwe metabolity z krwi, zwaszcza kwas moczowy. Zewntrznie dziaa przeciwzapalnie, gojce i grzybobjcze. Stosujemy w chorobach nerek i drg moczowych, w zatrzymaniu moczu, w skazie moczanowej, w reumatyzmie, w ischiasie, w blach stawowych i miniowych, w nerwoblach, w grypie . w przezibieniu, w nerwicy odka, w wyrzutach skrnych . Zewntrznie stosujemy odwar w zapaleniu pochwy i sromu, a ma lub kompresy ze zmiadonych pczkw na trudno gojce si rany, na ylaki odbytu, na ylakowe owrzodzenie ng. TRAGANEK GUMODAJNY, SZEROKOLISTNY I CHISKI Astrayalus gummiferLabill . A. glycyphyllos L .. A. membranaceus Traganek naley do rodziny Motylkowatych . Traganek gumodajny jest kolczastym krzewem i jest uprawiany we wschodniej czci obszaru rdziemnomorskiego. Dostarcza tragakantyny, ktra powstaje po steniu wypywajcego soku . Tragakantyna jest substancj zestalajc stosowan w przemyle wkienniczym, kosmetycznym, spoywczym, farmaceutycznym i jest uywana jako klej . Dawniej tragakantyny bya stosowana w chorobach oczu, z miodem w chrypce i w kaszlu, z winem w blach nerek i uszkodzeniu pcherza . W lecznictwie uywamy tragakantyny, ktra pcznieje i jest stosowana w zaparciach . W Polsce wystpuje pospolicie traganek szerokolistny, ktry jest bylin i jest rolin lecznicz .

Kcze Astrayalus membranaceus (huang qi) jest jednym z cennych zi wzmacniajcych, stosowanych w medycynie chiskiej . Podnosi odporno, wzmacnia serce, dziaa bakteriobjczo i moczopdnie, uzupenia energi yciow i reguluje metabolizm wodny. Stosujemy w niemonoci utrzymania moczu . Uywamy 556 w ostaci odwaru, nalewki lub zaywamy sproszkowany korze, w iloci 1-2 g . Mona czy z dziglem chiskim lub z korzeniem czerwonej piwonii. Nie stosujemy w przypadku nadmiaru gorca w organizmie . TR~DOWNIK BULWIASTY (KNOTOWY) I CHISKI Scrophularia nodosa L., SS nindpoensis Trdownik bulwiasty jest bylin i naley do rodziny Trdownikowatych. W Polsce jest rolin pospolit . Ronie na dobrej, prchniczej, wilgotnej glebie, na przychaciach, w lasach, w zarolach, nad brzegami potokw . Trdownik w tradycji wschodu i zachodu by uywany jako silny rodek oczyszczajcy. By nazywany lekiem na skrofuy, gardowym zielem i by stosowany na ropnie, owrzodzenia, zaczerwienienia na twarzy, pryszcze, piegi i na wszelkie niedoskonaoci urody. W lecznictwie uywamy ziela trdownika bulwiastego i korzenia S. ninypoensis. Ziele trdownika bulwiastego wykazuje dziaanie oczyszczajce, przeczyszczajce, przeciwzapalne, moczopdne, pobudzajce serce i poprawiajce krenie . Stosujemy w postaci naparu i nalewki, w schorzeniach skry, w e zemie, w uszczycy, w pcherzycy, w grzybicy, we wrzodach, w czyrakach, w hemoroidach, rwnie zewntrznie w postaci okadw oraz w zastojach limfatycznych i w reumatyzmie . W postaci nalewki w poczeniu z innymi zioami stosujemy w sabym trawieniu i w zaparciu . Korze S. ninypoensis (xuan shen) ma smak gorzki i sony, charakter zimny, wysuszajcy. Wykazuje dziaanie wzmacniajce organizm, wzmacniajce serce, obniajce wysokie cinienie krwi, przeciwzapalne, przeciwblowe, uspokajajce i ochadzajce . Stosujemy w chorobach garda, w powikszeniu wzw chonnych, w zapaleniu migdakw, w gboko osadzonych ropniach i w obrzkach limfatycznych. TRYBULA OGRODOWA Anthriscus cere foliom (L.) Hoffm. Trybula jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Baldaszkowych. Jest uprawiana w ogrdkach jako rolina przyprawowa i wystpuje w Polsce w stanie naturalnym zdziczaa i zadomowiona. Mode pdy i licie stanowi przypraw do zup, saatek, sosw, jarzyn, kurczakw i jaj. Jest rwnie zioem kosmetycznym, oczyszcza skr, poprawia elastyczno i zapobiega zmarszczkom. W lecznictwie uywamy wieego, surowego ziela i w postaci naparu, wieego soku oraz naparu z nasion. Ziele wykazuje dziaanie wzmacniajce, witaminizujce, mineralizujce . oczyszczajce, napotne, wykrztune, moczopdne i mlekopdne . Swicie ziele i sok stosujemy w uderzeniach krwi do gowy, w nadcinieniu, w taczce,

w kamicy ciowej, w osabieniu odka, w niedostatecznym wydzielaniu gruczow wewntrznych i gruczow mlecznych, w gorczce, w puchlinie wodnej, w ischiasie, w grulicy i w przewlekych wyrzutach skrnych . Napar z nasion stosujemy w skrofulozie, w przewlekych wyrzutach skrnych i w grulicy . Okady z gotowanej trybuli stosujemy w reumatyzmie, w zatrzymaniu moczu na pcherz i na hemoroidy. TYMIANEK POSPOLITY (1 MACIERZANKA) Thymus uulgaris L. Wg1g1lgd roliny Macierzanka i tymianek s drobnymi krzewinkami i nale do rodziny Wargowych . Rolina tworzy niskie gste darnie skadajce si z licznych odyg, dorastajcych najwyej do 30 cm wysokoci, cienkich, delikatnych . pokadajcych si i pezajcych . zapuszczajcych korzenie, od dou drewniejcych, gsto ulistnionych, zakonczonych szczytowymi groniastymi kwiatostanami. odygi tymianku s raczej zielone . a macierzanki bardziej czerwo557 558 no nabiege . Licie s bardzo drobne, naprzeciwlege, krtkoogonkowe lub siedzce, jajowate, eliptyczne lub rwnowskie, skrzaste i caobrzegie . Kwiaty s bardzo drobne, zebrane w okki, grzbieciste, dwuwargowe, barwy rowo-liliowo-f fioletowo-purpurowej od prawie biaej do do ciemnej, przy czym macierzanki maj kwiaty raczej ciemniejsze a tymianki janiejsze . Kwitn w czerwcu, po ciciu zakwitaj ponownie . Roliny odznaczaj si piknym, swoistym, aromatycznym, tymolowym zapachem, przypominajcym nieco kamfor . Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Rodzaj thymus jest bardzo bogaty w gatunki i jest ich kilkadziesit . S one bardzo podobne do siebie, bardzo atwo si krzyuj i wykazuj podobne dziaanie, chocia w zalenoci od odmiany. stanowiska na ktrym rosn i warunkw pogodowych rni si zawartoci poszczeglnych skadnikw . Podstawowa rnica midzy macierzankami i tymiankami polega na mrozoodpornoci . Macierzanki s rolinami o wikszym zasigu, w stanie naturalnym wystpuj w klimacie umiarkowanym i w ciepym w caej Europie, w Afryce pnocnej i w Ameryce Pnocnej . Tymianki pochodz z klimatu cieplejszego, z rejonu basenu Morza Srdziemnego, gdzie skupiska tych rolin mona spotka na stepach, na wybrzeu, w Alpach nadmorskich na suchych. wapiennych dobrze nasonecznionych stokach wzgrz . W zwizku ze swoim pochodzeniem tymianek jest wraliwszy na przemarzanie . Mimo tego jest on uprawiany w caej Europie a po Islandi i Norwegi oraz w Amcrycc Pnocnej . Wyhodowano typy tymianku rnice si wraliwoci na mrz .Typ f rancuski tymianku jest mao odporny na chody i u nas jest uprawiany jako rolina jednoroczna, natomiast typ niemiecki jest odporniejszy na przemarzanie i jako rolina wieloletnia jest uprawiany w wikszoci krajw.

Oba typy krzyuj si dajc podne (tj . rozmnaajce si z nasion potomstwo o rnym stopniu mrozoodpornoci. Tymianek jest jednym z zi najwczeniej rozpoznanych, docenionych i stosowanych przez czowieka . Wymieniony jest w papirusie Ebersa (okoo 3500 lat temu. W staroytnym Egipcie olejek tymiankowy suy do balsamowania zwok . Staroytni Grecy stosowali tymianek jako lek, przypraw i kadzido, a take do celw obrzdowych jako symbol odwagi i siy . Thymos po grecku znaczy silny, mski . Pisali o nim Tcof rast . Dioskurides i Pliniusz . By polecany, jako odtrutka na ukszenia wa, na ble gowy i na zaburzenia miesiczkowania. Na pnoc od Alp, czyli w pozostaej czci Europy tymianek jest znany od redniowiecza (od XI w.) Do Polski zosta przywieziony w czasach krlowej Bony. Wwczas damy ofiaroway go swoim rycerzom jako amulet i kpay si w nim wierzc, e wpywa na powikszenie biustu . Leczono nim rwnie rany . Macierzanka i tymianek s rolinami leczniczymi, przyprawowymi i ozdobnymi . Tymianek jest powszechni stosowan przypraw w kuchni woskiej, f rancuskicj, wgierskiej i w wielu innych krajach . Doskonale harmonizuje z takimi przyprawami jak li laurowy, gaka muszkatoowa, rozmaryn, szawia i majeranek . Przyprawiamy nim wszystkie cikostrawne zupy, takie jak grochwka, fasolowa i kapuniak, bigos, potrawy z makaronu, duszone warzywa, omlety . pizz, saatki - ziemniaczan, selerow i pomidorow, papryk, ciemne sosy z dodatkiem czerwonego wina i miso. Jest skadnikiem octw zioowych i jest uywany do konserwowania warzyw . Uprawa i uzyskiwanie surowca leczniczego Ziele macierzanki w celach leczniczych uzyskujemy ze stanu naturalnego, jest te uprawiana jako rolina ozdobna . Tymianek w naszej stref ie klimatycznej jest uprawiany w ogrdkach przydomowych i na plantacjach . Tymianek rozmnaamy z nasion, ktre w kwietniu wysiewamy wprost do gruntu bardzo pytko, gdy nasiona s bardzo drobne . w rzdy - co 30-90 cm . Ziemia musi by bardzo starannie uprawiona, gdy tymianek dugo kiekuje i pocztkowo siewki rosn bardzo wolno . Dlatego lepiej przygotowa rozsado w skrzynce . ewentualnie w ciepym inspekcie . W dobrych warunkach cieplnych nasiona tymianku kiekuj rwnomiernie i bardu szybko, w cigu tygodnia. Rozsad wysadzamy na miejsce stae, gdy siewki maj 559 560 okoo 6 cm wysokoci, w rozstawie 20 x 30 cm . Tymianek uprawiany z rozsady zakwita w pierwszym roku i mona zebra pierwszy, niewielki plon. Tymianek wymaga stanowiska ciepego, suchego, osonitego od wiatrw, najlepiej z poudniow lub poludniowo-wschodni wystaw. Gleba powinna by przepuszczalna, o dobrej strukturze i bogata w wap. Nie musi by zasobna w skadniki pokarmowe . Tymianek nie znosi gleb podmokych, zlewnych, zaskorupiajcych si . Tymianek i macierzank mona rwnie rozmnaa przez podzia rolin

matecznych. Poce si pdy atwo si ukorzeniaj i kpa roliny rozrasta si . Tymianki i macierzanki s piknymi rolinami ozdobnymi, ktre sadzimy w skalniakach, na murkach i midzy pytami chodnikowymi. Ciesz oczy i piknie pachn . Ziele cinamy dwukrotnie, tu przed zakwitniciem . Pierwsze cicie wykonujemy nisko, natomiast drugi raz wyej i najpniej pod koniec sierpnia, aby roliny przygotoway si do zimy, nie przemarzy i wczeniej odbiy wiosn. Kpy tymianku naley okry na zim igliwiem, limi, ewentualnie som . Sci e ziele suszymy w suszarni naturalnej, w suchym, przewiewnym miejscu . Przy suszeniu nie naley przekracza temperatury 30` C, aby ziele nie utracio cennych olejkw eterycznych . Z tego te powodu naley ziele przechowywa w zamknitych naczyniach . Surowce lecznicze Najczciej uywamy suszonego ziela . ale rwnie wieego ziela i olejku eterycznego . Ziele ma smak ostry i sabo gorzki, charakter osuszajcy i ciepy . Podstawowe substancje lecznicze Ziele zawiera olejek eteryczny, w ktrego skadzie znajduj si karwakol. tymol, cymen, a take inne zwizki w zmiennej iloci, w zalenoci od odmiany, ponadto garbniki . flawonoidy. zwizki goryczowe, kwasy organiczne . trjterpeny, saponiny, sole mineralne . Dziaanie Rolina dziaa wzmacniajalco na cay organizm, zwaszcza na serce i system nerwowy. Ziele wykazuje dziaanie wykrztune i symuluj drogi oddechowe, wzmaga czynnoci wydzielnicze bony luzowej, zwiksza ilo luzu oskrzelowego, pobudza naturalne ruchy nabonka rzskowego i dziaa rozkurczowe, co uatwia odkrztuszanie i oczyszczanie puc z zalegajcej flegmy . Dziaa rwnie stymulujce na ukad pokarmowy, zwiksza wydzielanie soku odkowego, co uatwia trawienie, dziaa rozkurczowe, co powoduje efekt przeciwblowy, a take dziaa cigajce . Wykazuje te dziaanie antyseptyczne, bakteriobjcze i grzybob oraz przeciwzapalne w obrbie drg oddechowych, jelit. a przede wszystkim zewntrznie na skro, a take na bony luzowe garda, jamy ustnej, pochwy i sromu: dziaa na nie rwnie cja gajce. Na skr wywiera dziaanie dranice i zwiksza dopyw krwi . Tymianek dziaa silniej ni macierzanka. Stosowanie Ziele jest stosowane w chorobach ukadu oddechowego, w nieytach drg oddechowych, w infekcjach puc, w nieytach garda i krtani poczonych ze skp wydzielin, chrypk i suchym kaszlem . w bronchicie i w astmie . Poddajemy wewntrznie do pukania i w f ormie inhalacji. Podajemy rwnie w chorobach ukadu trawiennego w nieytach odka, w chorobach zakanych, w niedomodze wtroby, w podranieniu jelit, w biegunce, w robaczycy (glisty), we wzdciach i kurczach, w nerwicy ukadu pokarmowego . Stosujemy rwnie w niedokrwistoci, w krwawieniach wewntrznych, w zaburzeniach cyklu miesiczkowego, w bolesnym miesiczkowaniu,

w chorobach pcherza, w puchlinie wodnej i w chorobie reumatycznej . Bardzo czsto stosujemy zewntrznie, do kapieli dzieci sabych . krzywiczych, a take w reumatyzmie i w celu poprawienia krenia w ischiasie . Napary su do przemywania oczu niemowlt i do leczenia skry. 561 562 Olejek stosujemy do nacierania skry w ukszeniu przez owady, do leczenia ran, do nacierania klatki piersiowej w infekcjach puc i do nacierania w blach reumatycznych i w przypadku nacignicia mini . Przeciwwskazania Rolina naley do zi o silnym dziaaniu . Zbyt due i zbyt czste dawki powoduj nudnoci, wymioty, zapalenie odka a nawet biakomocz. Nie naley stosowa w czasie ciy, gdy pobudza macic . Olejek dziaa jeszcze silniej, a take moe nadmiernie podrani bony luzowe i skr . Postpowanie praktyczne NAPAR Z ZIELA Przygotowanie leku. Do wyparzonego termosu wsypa 1 yeczk ziela i wla 1/Z szklanki wrztku, zakrci, odstawi na 5 minut . Stosowanie . Pi lek 3-5 razy dziennie przygotowujc za kadym razem wie porcj zi . Zioa stosujemy w chorobach ukadu oddechowego, w zaflegmieniu oskrzeli, gdy istnieje niebezpieczestwo zapalenia puc naley pi czciej), w dychawicy oskrzelowej, w alkoholizmie w celu oczyszczenia organizmu rwnie naley pi czciej . W padaczce naley pi zioa przez cay czas, zmieniajc co dwa tygodnie na inn mieszank . Stosujemy lek rwnie jako rodek regulujacy trawienie, w skurczach odka oraz w skurczach podbrzusza w czasie miesiczki . Napar mona stosowa zewnetrznie do pukania jamy ustnej i do przemywania chorej skry, rozcieczony 1 :1- stosujemy do przemywania oczu i podranionej skry niemowlt . KPIEL WZMACNIAJCA Z MACIERZANKA Przygotowanie kpieli . 200 g ziela zala 2 litrami wrzcej wody, przykry, odstawi na 3 minuty, odcedzi przez gaz do wanny z wod, zawiza zioa i woy do wody . Dla dorosych dodajemy 3 krople olejku tymiankowego. Stosowanie . Jest to bardzo dobra terapia dla dzieci sabych, chorowitych, po cikich chorobach, niespokojnych i nerwowych. Kpiel powinna by gorca i trwa okoo 20 minut. Dobrze jest zakoczy zimn kpiel ng, szczeglnie stop, przez oblanie ich wod, u maych dzieci przecieramy stopy chodnym, wilgotnym rcznikiem . Jest to rwnie wspaniaa terapia dla dorosych. uspokajajca . wzmacniajca i regulujca system nerwowy . Jest to rwnie dobra terapia w dolegliwociach skrnych. Przygotowanie leku . Do termosu wla 2 yki zi i zala 2 szklankami wrzcej wody, zamkn i odstawi na 1 godzin . Stosowanie . Przez tydzie pi lek porcjami na czczo i midzy posikami . Po tygodniu zmniejszy nieco dawk zi i pi przez

kilka tygodni . Kontrolowa ka na obecno cyst lamblii . Lek jest skuteczny rwnie w przypadku glisty ludzkiej i w przypadku owsikw . TYSIAlCZNIK patrz CENTURIA UBIOREK GORZKI Iberis amara L . Ubiorek gorzki jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Krzyowych. W Polsce jest uprawiany jako rolina ozdobna i niekiedy dziczeje . W lecznictwie uywamy czci naziemnych . Ziele wykazuje dziaanie rozkurczowe, odprajce, tonizujce przewd pokarmowy i wiatropdne. Stosujemy w reumatyzmie i w skazie moczanowej . 563 ZIOA PRZECIW LAMBLIOM 1 ROBAKOM Przygotowanie mieszanki zi . Tymianek, ziele 508 Tatarak, ziele 508 Oman, korze 508 Mita pieprzowa . li 25S Orzech woski . li 25 g Pioun, ziele 108 561 UCIEP TRJLISTKOWY Bidens tripartitus L . Uciep jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w Europie . W Polsce jest pospolity na niu i w dolnych partiach gr. Ronie w miejscach mokrych na mulistej glebie . W lecznictwie uywamy kwitncego, suszonego ziela uczepu . Wykazuje dziaanie wzmacniajace, moczopdne, pobudza gruczoy potowe. oczyszcza krew, pobudza krwawienia miesiczne. Stosujemy w chorobach skry u dzieci i modziey - w zapaleniu skry, w skonnoci do czyrakw, w trdziku pospolitym i krostowatym, a take podajemy dzieciom i osobom w wieku starszym w przypadku osabienia pochorobowego i w celu usunicia skutkw zastosowania nadmiernej iloci antybiotykw i lekw syntetycznych. UKWAP DWUPIENNY Antennario dioica (L.) Caertn. Ukwap dwupienny jest bylin i naley do rodziny Zoonych . W Polsce jest rolin pospolit . Ronie na suchych piaszczystych wzgrzach, na kach i w lasach . W lecznictwie uywamy kwiatw . Ukwap wykazuje dziaanie moczopdne, ciotwrcze, wzmacnia napicie naczy krwiononych, podnosi cinienie krwi, poprawia wydzielanie sokw trawiennych i prac trzustki. Napar stosujemy w krwiopluciu, w nieytach nerek i pcherza, w puchlinie wodnej, w reumatyzmie, w artretyzmie i w chorobach skry. UNDARIA PIERZASTA (WAKAME) Undaria pinnatifida (Hary.) Sur. (Ulopteryx pinnotifida(Harv.) Kjellm)

Wakame jest brunatnic i naley do rodziny Skrzydlicowatych . Wystpuje w przybrzenej strefie Japonii . Tradycyjnie plechy wakarne s uywane do przyrzdzania rnych potraw w kuchni chiskiej, japoskiej, makrobiotycznej i naturalnej . W lecznictwie uywamy suszonych plech wakame . Ziele wykazuje dziaanie oczyszczajce, przeczyszczajce, odtruwajce, zmikczajce. mineralizujce i przeciwnowotworowe . Stosujemy w celu oczyszczenia organizmu z toksyn w jelitach i we krwi, w zaluzowaniu jelit, w zaparciach, w nieprawidowej fermentacji w jelitach, w miadycy i w guzach wszelkiego rodzaju, zwaszcza w miniakach i w cystach piersi . Dodajemy do zup, do potraw z fasoli i do saatek z lici (uprzednio namoczone i ewentualnie podgotowane) . URGINIA patrz CEBULA MORSKA WAKAME patrz UNDARIA WANILIA PASKOLISTNA Vanilla pianifolia Andr. ( VV mexicana Mill., VV frayrans Ames) Wanilia jest wieloletnim, tropikalnym pnczem i naley do rodziny Storczykowatych . Wystpuje w stanie naturalnym w Ameryce Srodkowej, na Florydzie, w Meksyku i w Brazylii . Obecnie jest uprawiana w wielu krajach tropikalnych w Ameryce, w Afryce i w Azji . Wanilia jest przyprawa uywan do czekolady. ciast, deserw, sera . budyni, puddingw, kremw, likierw i kompotu jabkowego . Toltekowie i Aztekowie uywali wanilii jako lekarstwa na wzmocnienie serca, uwaali, e zapewnia si i zdrowie, usuwa zmczenie i odpdza strachy. Nalewka na wanilii wykazuje dziaanie pobudzajce, zwaszcza sprawno mini . Stosuje si w stanach gorczkowych, w reuma565 566 tyzmie, w zaburzeniach trawienia, w blednicy, w rozstroju nerwowym, w chorobach psychicznych, w sennoci . WARZUCHA LEKARSKA (WARZECHA) Cochlearia officinalis L. Warzucha lekarska jest rolin dwuletni i naley do rodziny Krzyowych. Pochodzi z arktycznej Ameryki Pnocnej . W Europie, rwnie w Polsce zawleczona, wystpuje rzadko . W Polsce, w stanie naturalnym wystpuje kilka pokrewnych gatunkw . Warzucha lekarska jest jadalna jako jarzyna i stosowana jako przyprawa . Dawniej bya lekiem przeciwszkorbutowym uywanym przez marynarzy. W lecznictwie uywamy wieego soku. wieego ziela i naparu z suszonego ziela . Wykazuje dziaanie dezynfekujce, moczopdne, oczyszczajce, lokalnie powoduje zaczerwienienia (jedna z ludowych nazw to chrzan lekarski . Stosujemy w szkorbucie . w chwiejcych si zbach, w blednicy, w niedokrwistoci, w niedomodze wtroby, w zym wydzielaniu ci, w chorobach drg moczowych i w kamicy moczowej . WAWRZYN

patrz LAUR WERBENA POSPOLITA Verbena officinalis L. Werbena pospolita jest bylin i naley do rodziny Werbenowatych. W Polsce wystpuje na suchych zboczach, na przydroach, na miejscach kamienistych . Werbena ogrodowa jest krzywk kilku gatunkw werbeny i jest pikn, uprawian rolin ozdobn . Jest rolin lecznicz znan w staroytnym Egipcie, w Persji, w Grecji, w Rzymie i w Chinach. Uywano jej rwnie do wyrobu bardzo cenionych perfum . W medycynie ludowej jest stosowana w poogu i do leczenia puchliny wodnej . W lecznictwie uywamy wieego i suszonego ziela werbeny oraz nalewki. Werbena ma smak gorzki i ostry, charakter chodny . Wykazuje dziaanie wzmacniajce, sedatywne. rozkurczowe, relaksujce, uspokajajce nerwy oraz pobudzajce, wzmacniajce i regenerujce wtrob, ciopdne, a take napotne, przeciwgorczkowe, mlekopdne, wzmacniajce i pobudzajce macic . Stosujemy w bezsennoci . w stanach napicia nerwowego i w depresji, w braku apetytu, w niedomodze wtroby, w taczce, w biegunkach, w zatruciach, w chorobach ledziony : w czasie porodu, w niedostatecznym wydzielaniu mleka: w gorczce, w grypie, w malarii : w poczeniu z innymi zioami w kamicy moczowej i w skazie moczanowej . Zewntrznie stosujemy do pukania ust w owrzodzeniu i przy mikkich dzisach . W postaci okadu lub maci w ukszeniach przez owady, w potuczeniach, w zwichniciach, w zranieniach, w egzemie . w sczcych si owrzodzeniach, w bolesnym gocu okoonerwowym. Roztarta, wiea werbena ma orzewiajcy, przyjemny zapach i wdychana usuwa bl gowy. WIARZWKA BOTNA I BULWKOWA Filipendulo u/marla Maxim. FF hexapetala Gilib Wgglqd roliny Wizwka botna jest bylin i naley do rodziny Rowatych . Rolina wytwarza grube kcze z licznymi korzeniami i odygi, ktre s sztywne, kanciaste, czerwono nabiege do 2 metrw wysokie, w grze sabo rozgazione . Licie w odziomkowej ryczce s ogonkowe, due . przerywano pierzastodzielne, listek szczytowy trjklapkowy, szeroki, listki jajowato wyduone . drobno. podwjnie zbkowane u szczytu zaostrzone, od gry ciemnozielone od spodu j aniejsze . n a ogl okrytc biaym f filcem . Na szczycie odygi znajduje si bardzo duy charakterystyczny kwiatostan, z bardzo licznymi biaokremowymi kwiatami promienistymi . pachncymi. Dolne gazki podbaldachy sigaj ponad grne . Kwitnie w czerwcu i w lipcu . 567 568 Wystpowanie, pochodzenie i historia roliny Wizwka wystpuje w Europie i w Azji . Ronie na yznej glebie w miejscach wilgotnych, na kach, w rowach, nad brzegami wd . w wilgotnych lasach olszynowe-jesionowych . W Polsce jest rolin

pospolit, ronie na niu, i w grach a po pitro kosodrzewiny . Gdy kwitnie, jest pikn ozdob obszaru, na ktrym wystpuje. Jako rolina lecznicza znana jest przynajmniej od XVI wieku . Pisali o niej Leonard Fusch (1545), Hieronymus Bock (1572) . John Gerard w 1597 napisa o wizwce : pijc wywar z kwiatw gotowanych z winem pozbywasz si gorczki " . Pniej pisali o niej wszyscy zie larze, a do czasw wynalezienia aspiryny, syntetycznego zwizku rozgrzewajcego. Po raz pierwszy salicylaty, zwizki o dziaaniu przeciwzapalnym wyekstrahowano z wizwki w roku 1830. Okoo 60 lat pniej zakady farmaceutyczne Bayera wyprodukoway sztuczny, podobny zwizek acetyle-salicyl, nazwany aspiryna. Nazwa leku pochodzi od dawnej nazwy wizwki Spirea almaria. O wizwce zapomniano, i z tego zapomnienia wydoby j w Polsce w okresie dwudziestolecia midzywojennego Jan Biegaski . O popularnoci roliny wiadcz ludowe nazwy : nazywana jest tawu botn, tawu kow, krlow k, kropidem botnym, kozi brod, gorczkowym zielem . Podobne waciwoci lecznicze wykazuje wizwka bulwkowa F hexapetala . Rolina jest nisza i ma rowe pki kwiatowe . Uprawa i uzyskiwanie surowca rolinnego Do celw leczniczych zbieramy kwiatostany wizwki ze stanu naturalnego na pocztku kwitnienia, gdy cz kwiatw jest jeszcze w pczkach i suszymy w suszarni naturalnej lub podgrzewanej do temperatury 30 C . Po wysuszeniu naley odrzuci szypuki kwiatowe. Dobrze ususzone kwiaty maj jasny, biaokremowy kolor i przyjemny zapach . Surowce lecznicze Najczciej uywane s suszone kwiaty wizwki, ale rwnie su szone czci naziemne i nalewka . Wizwka ma smak cierpki, charakter zimny oraz wilgotny i wysuszajcy zarazem . Podstawowe substancje lecznicze W kwiatach wizwki znajduj si glikozydy fenolowe, takie jak spircina, salicyna i monotropitozyd ; kwasy organiczne, midzy innymi salicylowy i cytrynowy ; olejek eteryczny o przyjemnym zapachu, zawierajcy wanili, aldehyd salicylowy, salicylan metylu i heliotropina oraz luzy, garbniki, flawonoidy, antociany i sole mineralne . Dzialanie Wizwka dziaa ozibiajce, przeciwgorczkowo i przeciwzaaplnie . Zwizki salicylowe hamuj syntez prostaglandyn, odpowiedzialnych za stany zapalne . W przeciwiestwie do aspiryny, ktrej dugotrwae zaywanie moe doprowadzi do owrzodzenia przewodu pokarmowego i krwawie, naturalne salicylany wizwki dziaaj osaniajce na przewd pokarmowy i modyfikuj dziaanie kwasu salicylowego, nie daj efektw ubocznych i dziaaj delikatnie przeciw nadkwasocie i przeciwblowo w chorobie reumatycznej . Garbniki dziaaj na przewd pokarmowy cigajce, przeciwbakteryinie i przeciwbiegunkowo. Flawonoidy dziaaj ciopdnie, pobudzaj nieznacznie dziaanie gruczow potowych, a take dziaaj moczopdnie, usprawniaj

wic procesy oczyszczania organizmu ze szkodliwych produktw przemiany materii . Stosowanie Przetwory z wizwki stosujemy w przezibieniach z gorczk, a take w chorobie reumatycznej, w blach reumatycznych . gocu stawowym, w skazie moczanowej, przy poszkarlatynowych zmianach w nerkach - cznie z innymi zioami . Stosujemy wewntrznie do picia lub robimy kompresy z naparu lub z nalewki na bolce miejsca . Ten kompres jest te pomocny w nerwoblach. Napar stosujemy rwnie jako rodek agodzcy w rozstroju odka u dzieci oraz do przemywania oczu w zapaleniu spojwek i innych dolegliwociach oczu . 4 569 570 Nalewke dodajemy do zi stosowanych w chorobie wrzodowej odka (na przykad czymy z lukrecj, nagietkiem, rumiankiem . rdestem ptasim czy z prawolazem albo do zi stosowanych w chorobach reumatycznych (na przykad czymy z limi brzozy, z zielem koniczyny czerwonej, ze znamionami kukurydzy, z zielem nawoci czy z zielem owsa Przeciwwskazania Zbyt due dawki wizwki mog powodowa zaparcia i podranienia przewodu pokarmowego . Postpowanie praktyczne NAPAR Z KWIATW WIAZWKI Przygotowanie leku . Do termosu wsypa 2 yki kwiatw wizwki i wla 1 szklank wrzcej wody, odstawi na 15 minut . Stosowanie . Wypi lek porcjami w cigu dnia, midzy posikami i przed snem, jako lek wspomagajcy oczyszczanie organizmu w chorobie reumatycznej . NALEWKA Z WIAZWKI Przygotowanie leku . Plitrowy, zakrcany soik wypeni limi odziomkowymi i kwiatostanami wizwki . Zioa powinny by drobno pokrojone . Wla 100 ml spirytusu i uzupeni wod, pozostawi w ciepym miejscu na dwa tygodnie . Stosowanie . Dolewa po yeczce nalewki 1-3 razy dziennie do zi stosowanych w przypadkach chorb reumatycznych oraz stanw zapalnych odka, cznic z wrzodami trawiennymi . Stosujemy rwnie do okadw w chorobie reumatycznej i nerwoblach . ZIOA NA PRZEZIEBIENIE Przygotowanie . Do termosu wsypa po 1 yce kwiatw wizwki, kwiatw lipy i 1 yeczk wieego, tartego korzenia imbi ru, wla dwie szklanki wrzcej wody, zakrci, odstawi na 5 minut. Stosowanie . Wypi lek w 2-3 porcjach, po przemarzniciu, jako lk przeciwgrypowy i w pocztkowym okresic przezibienia . ZIOA W STANACH CORACZKOWYCH Przygotowanie mieszanki zi. Wizwka, kwiat 200 g

Wierzba, kora 508 Brzoza, li 508 Przygotowanie leku. Do termosu wsypa sze yek zi i wla dwie szklanki wrzcej wody, zakrci, odstawi na pitnacie minut. Stosowanie. Pi co godzin 50-100 ml naparu w stanach gorczkowych. ZIOA W PUCHLINIE BRZUSZNEJ Przygotowanie mieszanki zi. Wizwka, kwiat 508 Brzoza, li 508 Fasola, strki 508 Wilyna, korzc 25 g Jaowiec, owoce 25 g Przygotowanie leku . Do dwch szklanek zimnej wody wsypa cztery yki zi, zagotowa na bardzo sabym ogniu, wla do termosu i odstawi na dziesi minut . Stosowanie. Pi co godzin okoo 100 ml zi. Lek powinien zmniejszy opuchlina brzucha przez wydalenie toksycznego pynu wraz z moczem, ktrego ilo powinna si zwikszy . ZIOA W CORACZCE REUMATYCZNEJ Przygotowanie mieszanki zi. Wizwka, kwiat 1008 Lipa, kwiatostan 508 Melisa, li 508 Przygotowanie leku . Do termosu wsypa cztery yki zi i wla dwie szklanki wrztku, zakrci, odstawi na pi minut . Stosowanie. Przy gorczkach reumatycznych pije si po okoo 100 ml zi co dwie godziny . Jest to recepta profesora Jana Murzyskiego, zmieniono jedynie nieznacznie dawkowanie . vi 571 572 WICIOKRZEW POMORSKI I JAPOSKI Lonicera periclymenum . L. japonica Wiciokrzew jest krzewem, pnczem i naley do rodziny Przewiertnicowatych . W Polsce wiciokrzew pomorski jest rolin rzadk i podlega cakowitej ochronie gatunkowej . Wiciokrzew pomorski jest rolin lecznicz znan od staroytnoci. By stosowany w astmie, w schorzeniach ledziony i drg moczowych oraz przy porodzie . W lecznictwie s uywane kwiaty i pczki kwiatowe wiee i suszone obu gatunkw oraz odygi wiciokrzewu japoskiego . Wiciokrzew ma smak sodki i charakter zimny . Wiciokrzew pomorski wykazuje dziaanie moczopdne, rozkurczowe, przeczyszczajce, wymiotne i wykrztune . Napar lub syrop stosujemy w uciliwym kaszlu i w astmie, czymy z innymi zioami o podobnym dziaaniu . Wiciokrzew japoski wykazuje dziaanie przeciwbaktcryinc, przeciwzapalne

. rozkurczowe, obniajce cinienie krwi i sabo moczopdne . Odwar z pczkw kwiatowych stosuje si w pocztkach przezibienia z wysok gorczk, z pragnieniem, z blem gowy i garda . Nalewk na pczkach stosuje si w letnim zatruciu pokarmowym z nieytem odka i biegunk . Odwar z odyg usuwa gorco i stymuluje krenie energii . Stosuje si w przezibieniach i w czasie grypy z gorczk oraz w ostrych stanach reumatoidalnego artretyzmu. WIDAK GODZISTY Lycopodium clavatum L. Widak godzisty jest zimozielon bylin i naley do rodziny Widakowatych, do gromady Paprotnikw. W Polsce jest rolin pospolit, prawnie chronion . Surowiec do celw leczniczych jest sprowadzany z krajw pnocnych . W lecznictwie uywamy ziela widaka i zarodnikw . Ziele stosuicmy w chorobach ukadu moczowego i narzdw pciowych. w blach i w schorzeniach jder, w kolce nerkowej, w przypadku piasku w nerkach, w artretyzmie, w reumatyzmie, w zapaleniu wtroby, w marskoci wtroby, w procesach nowotworowych wtroby. Wewntrznie stosujemy w postaci naparu, a zewntrznie poduszeczki i okady z ziela stosujemy w bolesnych kurczach mini . w blach nerek i w zatrzymaniu moczu . Zarodniki stosujemy jako zasypk na odleyny, odparzenia, oparzenia, rany i owrzodzenia . W polskiej medycynie ludowej widak jest stosowany w chorobach puc, w blach odka i w dolegliwociach kobiecych . WIELOSI BI KITNY Polomonium coreuleum Wielosi bkitny jest bylin i naley do rodziny Wielosiowatych . Wystpuje w lasach Syberii. W Polsce moe by uprawiany i zbir korzeni moliwy jest ju w pierwszym roku uprawy. W lecznictwie uywamy suszonego kcza w postaci odwaru . Wykazuje ono dziaanie wykrztune, uspokajajce, przeciwpadaczkowe i przeciwblowe . Stosujemy rwnie w bezsennoci i w depresji . WIERZBA PURPUROWA (WIKLINA). BIAA I OZINA Salix purpurea L., SS alba L., SS pentandra M. Wierzba jest krzewem i naley do rodziny Wierzbowatych . Wystpuje w Europie i w umiarkowanej stref ie Azji . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . Ronie nad brzegiem wd i jest uprawiana na plantacjach, gwnie jako surowiec do wyrobw wikliniarskich . W lecznictwie uywamy kory zdjtej z gazek wczesn wiosn, nalewki oraz lici . Wierzba ma smak pocztkowo cigajcy, pniej sabo gorzki i charakter suchy, chodny. Wykazuje dziaanie przeciwzapalne, przeciwgorczkowe, przeciwbakteryjne, przeciwblowe, przeciwreumatyczne, osuszajce, ci573 574 gajce, wzmacniajce i pobudzajce wydzielanie sokw trawiennych, przeciwbiegunkowe, zapierajace, przeciwpotne i przeciwzakrzepowe . Stosuje si w chorobach przezibieniowych z oraczka .

w krwiopluciu, w blach gowy, w nerwoblach, w stanach reumatycznych i artretycznych, w ischiasie, w infekcjach i stanach zapalnych przewodu pokarmowego, w uporczywych biegunkach . w krwawieniach wewntrznych, w biaych upawach, w grulicy i w cukrzycy. czymy z innymi zioami o podobnym dziaaniu . Swice licie byy stosowane w podobnych przypadkach jako rodek przeciwgorczkowy, w problemach z trawieniem i przeciw kolce, a nalewk leczono upie. Kotki, czyli kwiaty wierzby oziny (SS pentandra M.) stosuje si do pobudzenia czynnoci odka, a sproszkowan kor w osabieniu . zwaszcza nerwowym, w biegunkach, w upawach, w nieytach drg moczowych, a odwarem pucze si jam ustn w stanach zapalnych. WIERZBOWNICA DROBNOKWIATOWA, BLADOROWA, GRSKA, RZGOWATA, WZCRZOWA, BOTNA, DROBNOLISTNA Epilobium parviphlorum, E roseum. E montanum. E obscurum. E col/lnum. E pal/ostre (Chamaenerion pal/ostre), E anyallidifolium Wierzbownice s bylinami i nale do rodziny Wiesiokowatych . , Wierzbownica jest rodzajem bardzo pospolitym, obfitujcym w gatunki . Waciwoci lecznicze maj gatunki drobniejsze o jasnych, drobnych kwiatach . Nic maj tych waciwoci wierzbownice due . ktre osigaj wysoko do 150 cm i maj piciokrotnie wiksze i ciemniejsze kwiaty: wierzbownica kosmata (EE hirsutum). ktrej ma kwiaty s purpurowo-czerwone oraz wierzbownica kiprzyca (E. anyustifoliom syn. wierzbwka kipnica, Chamaeneria anyustifolium), o kwiatach fioletowo-rowo-purpurowych. Herbat z ziela wierzbownicy stosujemy na czczo i przed snem, w przerocie gruczou krokowego i w zoliwych schorzeniach pcherza moczowego i nerek . W polskiej medycynie ludowej ziele wierzbownicy grskiej stosowano w chorobach przewodu pokarmowego. w wymiotach i w blach wewntrznych . WILYNA CIERNISTA Ononis spinosa L. Wilyna jest krzewink i naley do rodziny Motylkowatych . Wystpuje w Europie, w umiarkowanej strefie Azji i w pnocnej Afryce. W Polsce ronie w zachodniej czci niu, na suchych kach i na przydroach . Jest pod ochron prawn . W celach leczniczych jest uprawiana. Rolina bya uywana do farbowania weny . W lecznictwie jest uywamy korze wilyny. Ma smak cierpki . drapicy i sodkawy. Wykazuje dziaanie moczopcdne, oczyszczadce, pobudza dziaanie gruczow wydzielania wewntrznego, pobudza czynnoci wydzielnicze odka, dziaa przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie i wykrztunie . Stosujemy odwar, napar lub sproszkowany korze w chorobach nerek i drg moczowych, w kamicy moczowej, w skazie moczano- w,w nieycie pcherza, w chorobach reumatycznych, w przerocie gruczou krokowego, w wyrzutach skrnych, w uszczycy, w nieytach przewodu pokarmowego, w krwawiacych hemoroidach .

WINOROL WACIWA Vtis uiniferaL . Winorol jest krzewem owocowym i naley do rodziny Winorolowatych . Spotykamy j w najstarszych cywilizacjach Zachodu : jest jedn z pierwszych rolin uprawianych przez czowieka . Obecne odmiany uprawne s krzywkami wielu gatunkw, rwnie amerykaskich . Niestety, klimat naszego kraju nie nadaje si do uprawy winogron. Musiaby by cieplejszy. Waciwoci lecznicze maj wi575 576 nogrona z upraw naturalnych. Winogrona ..komercyjne te ktre docieraj powszechnie do Polski s nasiknite substancjami chemicznymi i czsto napromieniowane, a wic nie maj dziaania leczniczego, lecz dziaj4 wprost przeciwnie i dlatego lepsze s ju nasze winogrona z wasnej uprawy . Aby przeprowadzi kuracj winogronow, trzeba pojecha na poudnie, najlepiej do Grecji i je winogrona bardzo sodkie, drobniejsze, te na ktrych zauwaamy objawy psucia si, a nie te najdorodniejszc. ..komercyjne". W lecznictwie uywamy soku wyciekajcego z wiosennego przycinania pdw, suszonych wsw, suszonych lici, wieych owocw i wina . Sok z pdw stosujemy w wewntrznych krwawieniach, w czerwonce, w krwiopluciu, w kamicy moczowej, a zewntrznie na piegi, na wysypki skrne i w zapaleniu spojwek. Odwar z wsw dziaa napotnie, moczopdnie i oczyszczajce : stosujemy go w reumatyzmie i w ischiasie . Odwar z lici dziaa cigajce, gojce i przeciwkrwotocznie . Stosujemy go w krwiopluciu, w krwawych wymiotach i w czerwonce, zewntrznie w odmroeniach rk i ng . Kuracje owocami winogron przeprowadzamy jedzc przez kilka dni, do dwu tygodni, wycznie winogrona w iloci okoo dwch kilogramw dziennie . Wyjtkowo, w razie wystpienia silnego uczucia godu mona spoy na niadanie pene ziarna rozgotowane z wod bez soli czy jakichkolwiek innych dodatkw. Stosujemy w nieytach przewodu pokarmowego, w chorobach wtroby, w nadwraliwoci, w nerwicy odka, w biegunce, w zaparciu, w hemoroidach, w otyoci, w zaburzeniach przemiany materii, w zatruciach, w wyczerpaniu nerwowym, w zaf legmieniu drg oddechowych, w astmie oskrzelowej, w niedokrwistoci, w awitaminozie, w podagrze . Wino z winogron jest doskona substancj do przyrzdzania leczniczych nalewek zioowych, gdy wydobywa z zi skadniki czynne, niedostpne przy stosowaniu innych metod i wzmacnia ich dziaanie . Win biaych uywamy do sporzdzania nalewek oczyszczajcych, w takich chorobach jak reumatyzm, astma czy guzy, a win czerwonych w nalewkach wzmacniajcych, w problemach z krwi i w wychodzeniu organizmu. Oczywicie zawsze uywamy win bardzo dobrej jakoci, gronowych, naturalnych, wytrawnych . Z naszych krajowych owocw, wykazujcych waciwoci lecznicze i nadajcych si na nalewki, mona wymieni takie wina jak : wino

winogronowe, wino czereniowe (bez pestek), wino z ry (z caych owocw z nasionami), wino z gogu, wino z malin, wino z czarnej porzeczki . W ostatniej fazie fermentacji wino naley koniecznie dosodzi miodem, aby nie zawierao sacharozy, czyli biaej trucizny . WINIA Prunus cerasus L. Winia jest drzewem i naley do rodziny Rowatych . Jest owocem, ktry towarzyszy czowiekowi od czasw prehistorycznych. W Polsce jest powszechnie uprawiana . W lecznictwie uywamy ciemnoczerwonych owocw i ogonkw lici . Nalewka alkoholowa na owocach lub na soku z owocw (25% . czyli 1:4) z dodatkiem miodu, cynamonu i godzikw jest cennym lekiem oczyszczajcym i wzmacniajcym w zimnych chorobach ukadu moczowego, nerek i pcherza, w zimnym reumatyzmie i artretyzmie, wzmacnia i odywia krew . Herbata z przefermentowanych i wysuszonych ogonkw liciowych jest bardzo smaczn herbat codzienn, a ponadto dziaa leczniczo, poprawia trawienie. dziaa rozgrzewajce i moczopdnie . Do fermentowania mona doda licie wini oraz licie poziomki, jeyny i maliny. W medycynie ludowej stosowano odwar z kory w zatrzymaniu miesiczki i w upawach . WITEKS CZCZONY (NIEPOKALANEK PIEPRZOWY) Vtex agnus-castes Witeks jest krzewem lub drzewem i naley do rodziny Werbenowatych. Mielonych nasion uywamy jako przyprawy, podobnie jak pieprzu . Owoce uwaane s za mski af rodyzjak. 577 578 W lecznictwie uywamy suszonych jagd . Ziele zawiera substancje hormonalne, reguluje i pobudza przysadk mzgow i agodzi objawy menopauzy. WOSKOWNICA EUROPEJSKA I AMERYKASKA Myrica yale L .. MM cerifera Woskownica europejska jest krzewem i naley do rodziny Woskownicowatych . W Polsce wystpuje w stanie naturalnym na wrzosowiskach i na torf owiskach nad Batykiem. Bywa uprawiana jako rolina ozdobna. W Polsce s uprawiane inne gatunki woskownicy (wschodnioamerykaska, pensylwaska), ktre su do umacniania zboczy. Suszone licie i owoce woskownicy europejskiej s uywane jako przyprawa do zup i potraw duszonych, licie su do aromatyzowania piwa, a suszone do pert umowania bielizny. Owoce s uywane do wyrobu insektycydw i aromatycznych wiec. Z korzenia i kory otrzymujemy ty barwnik do farbowania weny. Herbata z lici pomaga w zaburzeniach odkowych . Kora woskownicy amerykaskiej wykazuje dziaanie pobudzajce, cigajce i napotne . Nic naley jej stosowa w nadmiarze gorca w organizmie . WROTYCZ MARUNA patrz ZOCIE MARUNA

WROTYCZ POSPOLITY Tanacetum vulgate L . Wrotycz pospolity jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w Europie i na Syberii . W Polsce jest rolin bardzo pospolit . W lecznictwie uywamy suszonych kwiatw wrotyczu pospolitego. Maj one bardzo silny aromat i gorzki smak . Wykazuj dziaanie wzmacniajce i pobudzajce ukad pokarmowy, macic i nerki . rozpraszajce zastoje i przeciwrobacze . W wikszych dawkach s trujce i dlatego obecnie rzadko stosuje si je wewntrznie . Byy czsto stosowane w mieszankach zioowych w chorobach kobiecych jako lek pobudzajcy i poruszajcy zastoje, w zatrzymaniu miesiczki i w blach miesiczkowych . Obecnie s wykorzystywano silne waciwoci przeciwrobacze . Wycig alkoholowy jest stosowany przeciw wierzbowcom i wszom, a w medycynie ludowej do naciera w blach gocowych i artretycznych . Ziele wrotyczu stosujemy jako rodek odstraszajcy mole i pluskwy . Wrotycz rwnie odstrasza stonke ziemniaczana i dobrze byoby sadzi wrotycz w pobliu ziemniakw, gdy stonka woli azotoks ni wrotycz. WRZOS POSPOLITY Calluna vulgaris (L.) Salisb Wrzos jest krzewink i naley do rodziny Wrzosowatych . Wystpuje na pkuli pnocnej w Europie, w Azji i w Ameryce. W Polsce jest rolin pospolit . Ronie na wrzosowiskach i w suchych lasach sosnowych i brzozowych . Jest rwnie uprawiany jako rolina ozdobna . W lecznictwie uywamy suszonych kwiatw wrzosu . Wykazuj dziaanie napotne, moczopdne, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i cigajce oraz wzmagaj wydzielanie soku odkowego . Najczciej stosujemy kwiaty wrzosu w stanach zapalnych drg moczowych, w kamicy moczowej i w reumatyzmie, rwnie w uleycie odka i jelit, w braku apetytu, w bezsocznoci, w nerwicy odka, w biegunkach i w zej przemianie materii . WSZEWOGA GRSKA Meum athamanticum Jacq . Wszewoga jest bylin i naley do rodziny Baldaszkowych . W Polsce ronie w grach, zwaszcza w Sudetach Zachodnich po Gry Kaczawskie. 579 580 W lecznictwie uywamy korzenia wszewogi w postaci odwaru lub proszku . Dziaa wykrztunie, moczopdnie i pobudzajco na odek. Stosujemy w astmie, w gorczce, w histerii . w nerwicach wewntrznych . Nalewk na caej rolinie z winem stosujemy w biaych upawach, w parciu na mocz, w gryzcym moczu . WYMIOTNICA PRAWDZIWA (IPEKUANA) Cephaelis ipecacuanha (Broi .) Tussac ., CC aeominata Wymiotnica jest krzewink i naley do rodziny Marzannowatych . W stanie naturalnym wystpuje w lasach Brazylii i Boliwii . Jest uprawiana rwnie w Azji . W Europie jest znana od XVII wieku

i bya bardzo cennym lekiem stosowanym w czerwonce. a take w wikszych dawkach jako rodek wymiotny i w mniejszych jako rodek napotny. przeciwkaszlowy i przeciwbicgunkowy. W lecznictwie uywamy korzenia wymiotnicy . Wykazuje dziaanie wykrztune w dawkach 0,5 g i wymiotne w dawkach 2 g . Stosujemy w nieycie oskrzeli z lepk wydzielin luzow, a w wikszych dawkach w celu wywoania wymiotw . Emetyna zawarta w korzeniu dziaa zabjczo na wegetatywne formy pezaka czerwonki i na inne pierwotniaki . Nie wolno przekracza dawek - 2 g jednorazowo i 4 g dziennie, gdy mog wystpi objawy dusznoci, osabienie czynnoci serca, podranienie bon luzowych przewodu pokarmowego i krwawe biegunki . ZOCIE BEYNA (WROTYCZ SZEROKOLISTNY) I DALMATYSKI Chrysanthemum balsamita (Tanacetum balsamita), Ch. cinerariae foliom (Pyrethrum cinerariae foliom) Zocie bcf2yna jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Bywa uprawiany. W przeszoci by ceniony z powodu piknych, balsamicznych lici i kwitncych pdw . Stosowano je przy warzeniu piwa ze wzgldu na waciwoci konserwujce i dla odwiciajcego, mitowe-cytrynowego aromatu . Licie maj smak gorzki i ostry i su do przyprawiania zupy marchwiowej, saatek, groszku, modych ziemniakw, do kurczakw i do dziczyzny, do ciast owocowych i do chleba, ktry tak przyprawiony by uwaany za lek dla osb cierpicych na kopoty trawienne . Su rwnie do odwieania powietrza i do odstraszania owadw . W lecznictwie uywamy naparu z lici . Ziele dziaa rozkurczowe, wzmacnia odek, przeciwdziaa wzdciom . Stosujemy w przypadku przezibienia, kataru, w niestrawnoci, w glicie ludzkiej, w nieytach drg ciowych, w padaczce i w celu zagodzenia blw porodowych . Okady z lici agodz otarcia, stuczenia, bl gowy (skronie) i bl po ukszeniu i udleniu . Zocie dalmatyski jest uprawiany jako rolina ozdobna . Kwiaty zocienia dalmatyskiego (Pyrethrum cinerariae foliom) zawieraj naturalny rodek owadobjczy, zwany proszkiem dalmatyskim . nietoksyczny dla zwierzt ciepokrwistych . Sproszkowane kwiaty su do tpienia karaluchw, much, pluskiew, mrwek, komarw i pajkw. jeeli chcemy zniszczy szkodniki w ogrodzie, naley opryska roliny o zmierzchu, aby nie wytru pszcz . Substancje czynne dezaktywizuj si szybko, zwaszcza na socu . ZOCIE MARUNA (WROTYCZ MARUNA) Tanacetum parthenium (L.) Schultz-Big (Chrysanthemum parthenium (L.) Bernh.) Wrotycz maruna jest bylin i naley do rodziny Zoonych . Wystpuje w Europie poudniowej i w Azji Mniejszej . Zocie maruna jest uprawiany w ogrodach jako rolina ozdobna i czasem dziczeje. Uywamy grnych, kwitncych czeci pcdw i lici . Ma smak gorzki i charakter ciepy, wysuszajcy. Wykazuje

dziaanie przeciwzapalne, rozluniajce naczynia krwionone, zwikszajce krzepliwo krwi, pobudzajce miesiczkowanie i przeciwrobacze. Wspczenie jest uwaany za doskonay rodek przeciw migrenom. Wystarczy zjada jeden wiey li dziennie . aby zapo581 582 biec migrenie. W razie ataku stosujemy nalewko, 5-10 kropli co 30 minut. Stosujemy rwnie wrotycz w bolesnych miesiaczkach, po porodzie (napar z zi i w ostrych stanach artretyzmu reumatoidalnego (nalewka . ZOTY KORZE patrz RORIOLA ABIENIEC BABKA WODNA Alisma plantago-aquatica L. abieniec jest bylin i naley do rodziny abiecowatych . W Polsce jest rolin pospolit. Ronie w rowach i nad brzegami wd . W lecznictwie uywamy kcza abieca . Ma charakter chodny. Wykazuje dziaanie rozpraszajce zastoje wilgoci, przeciwbakteryjne, moczopodne, czyszczce krew i obniajce cinienie krwi . W wiokszych dawkach jest trujcy . ANKIEL ZWYCZAJNA Sanicula europaea L. Zankiel jest bylin i naley do rodziny Baldaszkowych . W Polsce wystopuje pospolicie w caym kraju . Ronie w lasach liciastych i w zarolach . n a prchnicznej . wilgotnej glebie . W lecznictwie uywamy ziela ankicla . Wykazuje dziaanie wzmacniajce, cigajce, wykrztune, napotne, moczopodne i oczyszczajce . Stosujemy napar w nieytach drg oddechowych, w zapaleniu puc, w biegunkach . w nieytach drg moczowych, w krwawym moczu, w nadmiernych krwawieniach miesiocznych . Zewnotrznie stosujemy w postaci okadw w przypadku ran, wrzodw, krost i wyrzutw skrnych oraz do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej i w objawach szkorbutowych w uzobieniu. ARNOWIEC MIOTLASTY Saroihamnus scoparius (L.) Wimm. Zarnowicc jest krzewem i naley do rodziny Motylkowatych . W Polsce ronie nad Batykiem i w zachodniej czci niu . W lecznictwie uywamy kwitncych, suszonych, grnych czci pdw. Zarnowicc wykazuje dziaanie nasercowe . zwiksza napicie cian naczy krwiononych, dziaa moczopdnie, pobudza skurcze macicy. Jest stosowany w przewlekych chorobach serca . w krwawieniach wewntrznych. w nadmiernych krwawieniach miesicznych, przy porodzie . w hemoroidach, w kamicy moczowej, w reumatyzmie i w artretyzmie . Ziele ma silne dziaanie i naley stosowa niewielkie dawki . aby nie przeciy serca . E-SZE Panax ginsengC. A. Mcy. Ze-sze jest bylin i naley do rodziny Araliowatych . Wystpuje w Korei, w pnocne-wschodnich Chinach i na dalekowschodnich

obszarach byego ZSRR . Obecnie jest uprawiany w wielu krajach .rwnic w Ameryce, ale warto lecznicza rolin uprawianych jest kilkakrotnie nisza ni rolin ze stanu naturalnego. W naturze wystpuj rwnici inne gatunki e-szenia o podobnym, ale o znacznie sabszym dziaaniu . Ostatnio czsto hoduje si, rwnici w Azji, szybkorosncy pnocnoamerykaski e-sze piciolistny. Panax quinquefolium L. Ze-sze prawdziwy dziaa pobudzajaco i wzmacniajce na orodki wydzielnicze i ruchowe w orodkowym ukadzie nerwowym i w rdzeniu przeduonym, a wic dziaa regulujaco na cay organizm. Wpywa na czynnoci gruczow wydzielania wewntrznego i na poziom hormonw . Pobudza czynnoci serca, obnia cinienie krwi, obnia poziom cukru we krwi, dziaa moczopdnie, odtruwa organizm, dziaa przeciwnowotworowe i przeciwrzodowo, zwiksza ogln wydolno organizmu i zdolnoci adaptacyjne . 583 581 Naduywanie e-szenia, bez oczyszczenia organizmu powoduje nadcinienie, senno, biegunko i wysypki skrne . MIJOWIEC ZWYCZAJNY Echium vulyare L. Zmijowiec jest rolin dwuletni i naley do rodziny Szorstkolistnych. W Polsce jest rolin pospolit . Wystpuje na suchych wzgrzach, na miedzach i na miejscach kamienistych . Bywa uprawiany jako rolina ozdobna. Jest rolin atw w uprawie . gdy raz wprowadzony do ogrodu sam si rozsiewa . W korzeniu znajduje si czarny barwnik . Kwiaty dodajemy do saatek. Jest rwnie rolin miododjn. W lecznictwie uywamy ziela . Zawiera duo witaminy C, krzemionki i wapnia . Wykazuje waciwoci mineralizujce. wykrztune, napotne, przeciwkrwotoczne i uspokajajce . Stosujemy w postaci naparu w gorczce, w stanach zapalnych poczonych z blem . w blu gowy, w dolegliwociach nerwowych i w padaczce . Nalewka na nasionach z winem krzepi serce i odpdza melancholi . Zewntrznie stosujemy ziele przy ukszeniu mii . W duych dawkach . powyej 30 g, jest nieco toksyczny. TLICA DROBNOKWIATOWA I OWOSIONA Galinsoya parciflora Car.. G. quadriradiata Ruiz et Pav tlica jest rolin jednoroczn i naley do rodziny Zoonych . Pochodzi z Ameryki Poudniowej i jest bardzo pospolitym chwastem. Mode licie mona dodawa do saatek i do zup . W lecznictwie uywamy wieego i suszonego ziela tlicy . Napar z ziela stosujemy jako rodek przeciwszkorbutowy i mlekopodny oraz do przemywania ran . wiee, zmiadone ziele tlicy jest dobrym rodkiem w przypadku egzemy i wypryskw skrnych. YWOKOST LEKARSKI Symphytum officinale L. Zywokost jest bylin i naley do rodziny Szorstkolistnych . Wystpuje w Europie, z wyjtkiem kracw pnocnych i poudniowych .

oraz w Azji . W Polsce jest rolin pospolit . Bywa uprawiany. W lecznictwie stosuje si dwuletnie, suszone korzenie ywokostu . Stosowanie ich budzi due kontrowersje, gdy niektre skadniki dziaaj toksycznie i w niektrych krajach, rwnie w Polsce jest zakaz stosowania ywokostu wewntrznie . Podobne substancje (alkaloidy pirolizydynowc) zawiera ostroe pospolity i starzec zwyczajny. Powoduj one w wiekszych dawkach, stosowanych przez dugi okres uszkodzenie miszu wtroby i puc oraz dziaaj mutagennic . Korze ywokostu dziaa powlekajce, osaniajce, zmikczajce, gojce, regenerujce, krwiotamujco, przeciwskurczowe i wykrztunie. Pobudza mechanizmy obronne i ywi koci, czyli przyspiesza zrastanie si ich i regeneracj ubytkw. Stosuje si go w nieytach drg oddechowych i trawiennych, w grulicy, w krwiopluciu, w krwiomoczu, w biaych upawach, we wrzodach odka i dwunastnicy, w biegunkach, w uszkodzeniach bony luzowej przez leki i substancje toksyczne . Zewntrznie, najlepiej miazg ze wieego korzenia stosowa na rany, stuczenia, owrzodzenia ylakowate koczyn, na hemoroidy, na oparzenia, odmroenia, na ukszenia przez owady i na zamania koci . Zywokost jest mocnym lekiem i przy stosowaniu wewntrznym naley robi przerwy . YWORDKA patrz KALANCHOE 585 LITERATURA 1 . Julian ALEKSANDROWICZ. H. DUDA "U PROGU MEDYCYNY JUTRA". PZWL.1988 2 . Julian ALEKSANDROWICZ ..SUMIENIE EKOLOGICZNE". WP OMEGA. 1979 3 . Julian ALEKSANDROWICZ. 1 . GUMOWSKA ..KUCHNIA I MEDYCYNA". Watra, 1979 4 . Czcsaw BANKOWSKI . Jan SERWATKA ..O CHWASTACH I ICH ZASTOSOWANIU", PZWL.1972 5 . Rudolph BALLENTINE ..TRANSITIO TO VEGETARIANIZM", The Himaloyn Intcrnational Institutc, USA . Pcnsylwania.1987 6.Ojcowic BONIFRATRZY , .ZIELNIK KLASZTORNY" . Comcs.1994 7.Ojcowic BONIFRATRZY ..ZIELNIK KLASZTORNY DLA DZIECI" . Comcs .1992 8.Ojcowic BONIFRATRZY , .ZIELNIK KLASZTORNY DLA KOBIET" 9. Lcslcy BREMNESS ..WIELKA KSI) GA ZI". Wicdza i ycic . 1993 10. Warrict BEINFIELD, Efrcm KORNGOLD ..MI)iDZY NIEBEM A ZIEMI" . ABC, 1995 11 . Krystyna BONENBERG ..ROLINY UYTECZNE CZOWIEKOWI" . I. W. Zwizkw Zawodowych, 1988 12 . Wadysaw S . BRUD. 1. KONOPACKA ..PACHNCA APTEKA. ..TAJEMNICE AROMATOTERAPII". Comcs 13 . Ircna BURCHACKA ..SEKRETY ROLIN". Oficyna Wydawnicze-Poligraficzna ..Adam-. 1992 14 . Anna CZELE) ..PI PRZEMIAN W KUCHNI WEGETARIASKIEJ", Efekt, 1992 15 . Anna CZERNI-WARZYWA LICIOWE". Watra, 1986

16 . P Czikow. J . Lopticw ..ROLINY LECZNICZE I BOGATE W WITAMINY" . PWRiL.1978 17 . Ewa DBROWSKA .,PRZYWRACA ZDROWIE YWIENIEM" . Michalincum CMM.1996 18. Ewa DBROWSKA ..CIALO I DUCHA RATOWA YWIENIEM". Michalincum CMM.1996 19 . Claudc DIOLOSA ..LISTA PRODUKTW SPOYWCZYCH SKLASYFIKOWANYCH WEDUG PICIU ELEMENTW" 20 . Claudc DIOLOSA_WYKLADY Z TRADYCYJNEJ MEDYCYNY CHISKIEJ" 21 . Claudc DIOLOSA ..CHINY. KUCHNIA . TAJEMNICE MEDYCYNY". MM. Krakw 22. Robot DEHIN ..ZIELONY LEKARZ PAN DOKTOR ALOES" . Agcncja ..BIBLIOFIL" .1994 23 . H. FAJKOWSKA. K. WOLFOWA ..WARZYWA MAO ZNANE", PWR& 1978 24 . Bob GIBSON. Pctcr BROUGH,.ATLAS ROLIN EUROPY PNOCNEJ I RODKOWEJ" 25. Jadwiga GRNICKA ..APTEKA NATURY" . tom 1 .11. 111. Comcs . 1992 26 . Maria GRODECKA ,.ZMIERZCH WIADOMOCI LOWCY Vcga .1991 27 . Irena GUMOWSKA ..LENE SKARBY PTTK ..Kraj". 1987 28. Ircna GUMOWSKA ..PSZCZOY I LUDZIE" . Watra . 1986 29 . Irena GUMOWSKA ..BD ZDRW - SMACZNEGO ! " . Watra. 1987 30 . Wicsaw GROCHOWSKI ..JADALNE OWOCE LENE", PWRiL.1986 31 . Pctcr HOLMES ..THE ENERGETICS OF WESTERN HERBS". Nat Trop, BERKELEY. USA 1989 .1993 586 32 . Mirosaw HUSZCZ,.NIEPROSZENI GOCIE W NASZYM DOMU" I. W. Zwizkw Zawodowych . 1986 33 .Okakura KAKUZO ..KSlEGA HERBATY" . PIW, 1987 34 . Marian Janusz KAWAKO ..HISTORIE ZIOOWE" . KAW. 1986 35 . Andrzej Czcsaw KLIMUSZKO ..SPOSB NA ZDROWIE" 36 . Andrzej Czcsaw KLIMUSZKO ..WRMY DO ZI LECZNICZYCH". Oficyna Wydawnicza Rytm . 1995 37 . Lech KOMARNICKI, .IRYSY PWRiL.1993 38 . Macic] KORA ..ZIELONA MEDYCYNA". Oficyna Wydawnicza EKO-Vita1 .1995 39 . Marek loszek KRZENIAK,.APTEKA ZIOOWA". Sport i Turystyka, 1986 40 . Lidia KURDZIEL ..PRZYPRAWY ZIOOWE W DOMU i w OGRODZIE" . Edytor . 1993 41 . Eugeniusz KUNIEWSKI. Janina AUGUSTYN-PUZIEWICZ ..PRZEWODNIK ZIOOLECZNICTWA LUDOWEGO" . PWN, 1981 42 . Barbara KUNICKA . Maria DZIAK .,ZIOA LECZNICZE". PZWL,1972 43 . Dagmara LANGE ..ZWIASTUNY WIOSNY". Multico 44 . Maria E . LANGE-ERNST ..KOSMETYKI NATURALNE". Geocenter International . 1995 45 . ..LECZNICZE WACIWOCI ROLIN UPRAWNYCH PWRiL, 1991 46 . Jan MUSZYSKI ..ZIOOLECZNICTWO I LEKI ROLINNE", Polska Agencja Wydawnicza . 1919 52 . Penelopc ODY ..WIELKI ZIELNIK MEDYCZNY Debit . 1993 53. Penelopc ODY ..ZIOA W DOMY". wiat Ksiki . Warszawa 1996 54 . Alcksandcr OAROWSKI. Wacaw Jaronicwski,.ROLINY LECZNICZE I ICH PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE Instytut Wydawniczy Zwizkw Zawodowych, 1987

55 . Alcksandcr OAROWSKI (red .) ,.ZIOOLECZNICTWO. PORADNIK DLA LEKARZY", Warszawa 1983 56. Adam PALUCH ..ZERWIJ ZIELE Z DZIEWIECIU MIEDZ". Polskie Towarzystwo Ludoznawcze . 1989 57 . Zbigniew PODBIELKOWSKI ..SOWNIK ROLIN UYTKOWYCH" PWRiL.1989 58. Maria POLAKOWSKA ..LENE ROLINY ZIELARSKIE" . PWRiL.1987 59. Barbara POKORSKA ..PIWO W NASZYM DOMU". Watra, 1987 60. Witold POPRZECKI ..RECEPTARIUSZ ZIELARSKI". Warszawa 1983 61 . Witold POPRZECKI ..ZIOOLECZNICTWO" . Warszawa 1989 587 47 . Piotr i Dorota METERA ..ZIOA DLA WSZYSTKICH" . Instytut Wydawnictw Zwizkw Zawodowych . 1990 48 . Krystyna MIKOAJCZYK . Adam WIERZBICKI ,.ZIOA" . Ludowa Spdzielnia Wydawnicza, 1983 49 . Krystyna MIKOAJCZYK . Maria RESZCZYSKA ,.ZBIERAMY ZIOA". Wydawnictwo Spdziclcze,1987 50. Naboru MURAMOTO ..HEALING OURSELVES". Swat) House Publishing Company. USA 1973 51 . Janina OBODZISKA ..ZIOA W GOSPODARSTWIE DOMOWYM Instytut Wydawniczy Zwizkw Zawodowych 62. Christian RATSCH ..ROLINY MIOCI". Gamma 1992 63. Marian REJEWSKI ..ROLINY PRZYPRAWOWE I UYWKI ROLINNE PWRiL.1992 69. Vilmos ROMVARY ..ROLINY PRZYPRAWOWE I PRZYPRAWY W KUCHNI WGIERSKIEJ". PWRiL .1987 65. Antonina RUMISKA ..ROLINY LECZNICZE PWN. 1983 66. Andrzcj SARWA,.EGZOTYCZNE ROLINY UYTKOWE W DOMU i w OGRODZIE Instytut Wydawniczy Zwizkw Zawodowych, 1989 67. Andrzcj SARWA ,.DALEKOWSCHODNIE ROLINY LECZNICZE W OGRDKU I NA DZIACE". Almaprint .1992 68. ..WIADOMOCI ZIELARSKIE", Polski Komitet Ziclarski . Hortprcss 69. Jan SCHULTZ . Edyla OBERHUBER. ..LEKI Z BOEJ APTEKI". Znaki Czasu. 1991 70 . Paul SEITZ ..APTEKA OGRODOWA". Multico.1993 71. Makary SIERZADZKI ..YCIE BEZ CHORB Ridikarz, 1990 72 . Andrzcj SKARYSKI ..MAGIA ZI". Alfa. 1991 73. Grzcgorz Franciszck SROKA ..ZIELNIK KLASZTORNY OJCA GRZEGORZA" . Za i Przcciw . 1988 79. Feliksa STARZYSKA . Bohdan JACRZYSKI,.OWOCE DZIKO ROSNCE W YWIENIU RODZINY". Wydawnictwo Spdziclczc .1983 75. Wadysaw SZAFEK. Stanisaw KULCZYSKI, Bogumi PAWLOWSKI ..ROLINY POLSKI", PWN, 1969 76. Jiirgcn THORWALD ..DAWNA MEDYCYNA - JEJ TAJEMNICE I POTGA". Zakad Narodowy im . Ossoliskich, 1990 77 . Maria TREBEN .,APTEKA PANA BOGA". Natur-Produkt Tom-Mark, 1992 78. Maria TREBEN ..WRACAMY DO NATURY, DOLEGLIWOCI MSKIE" . SPAR,1993 79. Wodzimicrz TYMRAKIEWICZ ..ATLAS CHWASTW". PWRiL . 1976 80. Danuta TYSZYSKA-KOWNACKA, .ZIOA NA DZIACE I W OGRDKU PRZYDOMOWYM". Watra, 1978

81. Danuta TYSZYSKA-KOWNACKA ..ZIOA W DOMU Przyjacika 82. Danuta TYSZYSKA-KOWNACKA . Leszck Marek KRZENIAK ..LECZYMY SI ZIOAMI Z DZIAKI" . Polski Zwizck Dziakowcw. PWRiL.1987 83. Wadysaw WALEWSKI ..TOWAROZNAWSTWO ZIELARSKIE". PZWL.1985 89 . Mikoaj WIERZBICKI ,.ZIOA", LSW,1983 85. Tyllcr WHITE ..OWCY ROLIN", Wicdza Powszcchna,1976 86. Milada ZEMANKOWA .,SOJA W NASZEJ KUCHNI" . SPAR 87. Elibicta ZIELISKA ..DWA YKI MAKROBIOTYKI", Omnibus, 1990 588 LEKSYKON CHORB. OBJAWW CHOROBOWYCH I FUNKCJI ZI DAPTOGENNE - ZWI) KSZAJCE ODPORNO 1 WYTRZYMAO ORGANIZMU NA NIEKORZYSTNE CZYNNIKI - aloes, aralia, arcydziogiel, bylica. cytrynicc . czarci pazur, czosnek, eleuterokok, dziogiel, jeiwka, kalanchoe . konopie, kozieradka. macierzanka, owies, pioun, pokrzywa, rodiola (ricnicc) . sadziec konopiasty, e-szc. AFRODYZJAKI - cytrynicc, kminek, kolcowj, kozieradka, owies, por, robinia, ra, skrzyp . ALERGICZNY NIEYT NOSA - babka, rumianek . ALERGIE - WYELIMINOWA CUKIER . MLEKO I WSZYSTKIE PRODUKTY POCHODZENIA ZWIERZ) CELO - doglda, dziewanna. dziurawiec, lukrecja, ostroe warzywny. pokrzywa, skrzyp, rumianek, szawia, marchew, drode, kapusta, brukiew, li pietruszki . ALERGIE SKRNE - krwawnik. ANEMIA - NIEDOKRWISTO - WZMACNIAJCE LEDZIONI -> KRWIOTWRCZE - aloes, buraczek (sok), cytrynicc, joczmic . krwawnik, marchew (sok). nagietek, orzech (upina, nasiona), pokrzywa (sproszkowana), poziewnik, poziomka, ra, skrzyp, tatarak, tasznik, orzeszka czarna (sproszkowany li) . ANGINA - ZAPALENIE MIGDAW. JAMY USTNEJ 1 GARDA - anyek, bez, cebula, biedrzeniec mniejszy, db, lipa, mak polny, ogrecznik, olcha, pokrzywa, prawolaz, rdest woiownik . rzepik, rumianek, szawia. ANTYBIOTYCZNE -> BAKTERIOBJCZE - cebula, czosnek, opian, perz, szawia. ANTYRAKOWE -> PRZECIWRAKOWE ANTYREUMATYCZNE - PRZECIWREUMATYCZNE ANTYSEPTYCZNE - DEZYNFEKUJCE. ODKAAJCE - bazylia, borwka (li), cebula, cynamon, czosnek, fenku, geranium . gwiazdnica, godzik, kosaciec, lawenda, macierzanka, majeranek . marzanka, mcznica (li), nagietek, oman, pietruszka, rdest woownik, ra, rumianek, sosna, dziegie sosnowy, szawia, szanta, tasznik, tymianek, olcjck miotowy, wierzba . APATIA -> ADAPTOGENNE - WZMACNIAJCE ORGANIZM - geranium. APETYTU BRAK - BRAK APETYTU. BRAK AKNIENIA -> NIEDOKWANO WZMACNIAJCE TRAWIENIE - bazylia, bylica pospolita, bluszczyk kurdybanek . cynamon .

szaber, drapacz, dziurawiec, efedra, krwawnik, kminek, glistnik, goryczka, kozieradka, lawenda, lebiodka, lubczyk, majeranek, miota, oman, orzech, przywrotnik, rumianek, szawia, olcjck tatarakowy, werbena . ARTRETYCZNE ZAPALENIE STAWW -orocznik, szczaw kodzierzawy. ARTRETYZM -> BLE ARTRETYCZNE - DNA SKAZA MOCZANOWA -- CHOROBY REUMATYCZNE - chrzan, fasola, jaowiec, opian, pietruszka, podagrycznik, pokrzywa, poziomka, rdest ostrogorzki, rdest ptasi, sosna, ukwap, arnowiec . ARTRETYZM STAWW KOLANOWYCH - iywokost . 589 ASTMA - DYCHAWICA OSKRZELOWA - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO aloes. bluszczyk kurdybanek, aminek egipski, bicdrzcnicc mniejszy, cytrynicc, czosnek, dogl4da, drapacz . dziewanna, efedra, fenku, glistnik, hyzop . J4wmic, lawenda, lobelia (stroiczka), lukrecja, lebiodka, mk Po lny (I4k), melisa, miodunka, mydlnica, nawo, oman, pierwiosnek, podbia, prawolaz, rdest ptasi . rumianek, saata (nasiona), seler, siwicc, sosna, szawia . ATONIA PRZEWODU POKARMOWEGO- NIEDOWLAD. BRAK NAPICIA . KATAR JELIT KATAR 0LDKA - WITAMINIZUJCE --> MINERALIZUJCE -> REGENERUJCE - czosnek, kminek, kruszyna, lebiodka, lubczyk, scrdccznik, ostry (woreczka ciowego). ATROFIA WTROBY - ZANIK WTROBY -> WZMACNIAJCE WTROB ostropest . AWITAMINOZA -> WITAMINIZUJCE - chrzan, cytryna, dere, drode, fasola, kapusta, komosa, konopie (li), malina, marchewe pokrzywa, lubczyk, prsz sienny (kpiel dzieci), robinia (li), sosna, ra. BAKTERIOBJCZE-> ANTYBIOTYCZNE -> ANTYSEPTYCZNE - aloes, cebula, czosnek, glistnik, kminek, lubczyk, opian, majeranek, olejek mi4towy, miodunka, nagietek, oman, orzech (li), ostry, pi4ciornik kurze ziele, ruta, olejek sosnowy, szawia, tatarak (zewD4trznie). BEZKWASNOSC -> NIEDOKWASNOSC - babka, centuria, przywrotnik, olcjck tatarakowy . BEZMOCZ - ZATRZYMANIE MOCZU BEZPODNOSC - jaglana kasza, przetacznik, rzodkiew czarna (li, kpiele) . BEZSENNOSC- TRDNOCI Z ZASYPIANIEM - arcydzigiel, chmiel, cytrynicc, dziurawiec, efedra, konopie, mak polny, maczek kalifornijski (eszolcja), marzanka, melisa, owies, rumianek, saata, sosna, werbena . BEZSOCZNOS -> POBUDZAJCE WYDZIELANIE SOKW TRAWIENNYCH babka, centuria, czosnek, drapacz, kocanka (odka), olcjck tatarakowy, ostropest (odka) . B1 BNICA-> WZDCIA BRZUCHA WIATROPDNE BIAACZKA -> WITAMINIZUJCE - arcydzi48iel, doglda, hyzop, lukrecja, marchew, pokrzywa,

poziewnik, szpinak, pi4ciornik kurze ziele (kcze), tatarak . BIAE UPAWY--> UPLAWY (BIAE), - IRYGACJA POCHWY BIAKOMOCZ - brzoza (paczki, li), bawatek, kalafior (surowy), mcznica, pietruszka (wiey korze i li), seler (wiey korze i li), skrzyp . BIEGUNKA -> CIGAJCE -> ODTRUWAJCE. ROZWOLNIENIE - babka, bagno, barszcz, bicdrzcnicc mniejszy, bluszczyk kurdybanek, borwka (li sproszkowany, suszone jagody), bylica boe drzewko, bylica pospolita, czaber, cynamon, czosnek, dere, hyzop. dYna (li sproszkowany), pieciornik gesi, pi4ciornik kurze ziele, pokrzywa (li sproszkowany), porzeczka czarna (li sproszkowany), poziomka, przywrotnik, rdest ptasi, rdest w4iownik (ostra), rokitnik (przewleka) . ra, rumianek, rzepik, rzodkiewka, scrdccznik, szawia, szanta, tarnina, tatarak, tasznik, werbena, ankiel . BIELACTWO - JASNE PLAMY NA SKRZE - aminek wi4kszy. arcydzigie1, dziurawiec (intrakt, olej), ruta (intrakt) . BLEDNICA -> KRWIOTWRCZE -> WZMACNIAJCE ORGANIZM - WITAMINIZUJCE - MINERALIZUJCE - bazylia (sproszkowana), burak czerwony, drode. 590 i 1 majeranek (sproszkowany), marchew, marzanka, piociornik kurze ziele (sproszkowany korze), orzech (sproszkowany li), porzeczka czarna (sproszkowany li), pokrzywa (sproszkowana), sosna, szanta . BLIZNY -> GOJCE -> REGENERUJCE - ogrecznik, poziewnik (pooperacyjne), przywrotnik, rdest ptasi, skrzyp . BOLESNE ODDAWANIE MOCZU - ZAPALENIE DRG MOCZOWYCH. KAMICA MOCZOWA - prawolaz . BOLE -> PRZECIWBLOWE BLE ARTRETYCZNE I REUMATYCZNE - arcydziogiel, cebula, chmiel, chrzan, goryczka . gwiazdnica, jaowiec (olejek), ostroe, pieprzowiec, imbir, podagrycznik, pokrzywa, sosna (olejek) . tatarak (olejek), wiazwka, wrotycz pospolity, zocie maruna. BLE BRZUCHA - anyek, balsamowiec, bylica pospolita, bylica boe drzewko, czabcr, dziurawiec . lisg tnik, hyzop, jeyna, kminek, kozieradka, krwawnik. lubczyk, lukrecja, macierzanka, melisa, miota . oman, orzech, piociornik gosi, pokrzywa, przywrotnik, rdest woiownik, rumianek. rumian szlachetny, ruta. rzodkiew czarna, szawia, tatarak. BOLE GARDA - anyek (u ziarna), balsamowiec, geranium, og dzik (u), lawenda, mak polny, morwa, podbia, przywrotnik, rzepik, sosna, szawia, gowienka . BOLE GOWY - MIGRENY - czabcr (gastryczne), glistnik (migrenowe), lawenda, geranium .

goryczka, majeranek, marzanka, pokrzywa, rozmaryn, wcrbcna, mijowiec . BOLE KRZYZA - LFDWIOWE. KREGOSUPA - agawa (nalewka), imbir (okady), przestop , przymiotno . BOLE MIESICZKOWE - MENSTRUACYJNE ---> MIESICZKI BOLESNE BOLE MISNI WZMACNIAJCE MIENIE - agawa (nalewka) arnika, gorczyca biaa, imbir . muszkatoowiec, pieprzowiec . BLE MIGRENOWE -> MIGRENY BLE NEUROGENNE -> NERWOBLE BOLE OCZU -> CHOROBY OCZU -> ZAPALENIE SPOJWEK -ustnik, herbata czarna. rumianek, wietlik . BOLE PORODOWE -> PORD - kozieradka, serdecznik, wcrbcna, zocie beena . BLE POOPERACYJNE - arnika BOLE SERCA --> NASERCOWE -> KOATANIE SERCA - serdecznik . BOLE STAWOW -4 BLE ARTRETYCZNE I REUMATYCZNE - arnika, agawa, gorczyca biaa, imbir, sasanka. BLE CIEGIEN - agawa , arnika, imbir (okad), gorczyca czarna (okad) . BLE UCHA - cebula (okad), dziewanna, geranium, prsz sienny (kpiele) . BOLE W ISCHIASIE -> ISCHIAS - RWA KULSZOWA. ZAPALENIE NERWU KULSZOWEGO BOLE ZBOW - MINERALIZUJCE. WZMACNIAJCE KOCI I NERKI - buk, hyzop, muszkatoowiec, ostroe, przestop . BRAK APETYTU -> APETYTU BRAK BRAK AKNIENIA -> APETYTU BRAK 591 BRAK MIESICZKI -> ZATRZYMANIE MIESICZKI BRODAWKI - KURZAJKI NA SKRZE RK I TWARZY, KYKCINY KOCZYSTE WOK ODBYTU I SROMU - glistnik (wiey sok, sproszkowany z wazelin), mniszek (wiey sok), ty tulipan z popioem z kory brzozy. BRODAWKI SUTKOWE BOLESNE U KARMICYCH - PIERSI U KARMICYCH -> ZALEGANIE (ZASTJ) MLEKA U KARMICYCH - nagietek (ekstrakt olejowy), podbia (licie), ra (olej z nasion) . BRONCHIT --> ZAPALENIE OSKRZELI BRZYDKI ZAPACH STP - CUCHNCY POT, FETOR -- NADMIERNA POTLIWO STP BUFORUJCE - REGULUJCE KWANO - prawolaz. CHOROBA BASEDOWA CHOROBA TARCZYCY, NADCZYNNO TARCZYCY, MINERALIZUJCE - burak, db, malina (li), marchew, morszczyn, abkaa sodkowodna, kombu, rdest ptasi, szawia. CHOROBA BURGERA - CHROMANIE PRZESTANKOWE, ZABURZENIA KRENIA OBWODOWEGO, CHOROBA PALACZY BRAK WITAMINY E = PRZEDWCZESNE STARZENIE Sll; I IMPOTENCJA - kieki pszenicy i inne wiee kieki, anyek (proszek), kminek (proszek), len (proszek) . bukwica + kozieradka +pokrzywa + rzepik (proszek) CHOROBA CROHNA - WRZODZIEJCE ZPALENIE JELITA GRUBEGO CHOROBA LOKOMOCYJNA I MORSKA - imbir, miota, ostropest. CHOROBA PARKINSONA - BRAK WITAMINY B6. - WITAMINIZUJCE - drode,

fasola (nasiona), pierwiosnek (li), szawia, szczawik zajoczy . CHOROBA WRZODOWA --> WRZODY CHOROBY DEGENERACYJNE - ZWYRODNIENIOWE -> MIADYCA, SM - owies (SM), porzeczka czarna, skrzyp, sosna (SM). CHOROBY DROG MOCZOWYCH - UKADU MOCZOWEGO -> KAMICA MOCZOWA -> ZAPALENIE - konopie, kukurydza, mcznica, mniszek, mydlnica, nawo . ogrecznik, owies, pietruszka, poonicznik, porzeczka czarna (li), rdest ptasi, rumianek, seler, skrzyp, tatarak, wili na . CHOROBY DRG CIOWYCH -> POBUDZAJCE -> KOLKA ->CIOPI;DNE. ROZKURCZOWE. KAMICA - berberys, dziurawiec, jarzobina (owoc) . konopie, miota, pietruszka, pokrzywa, rdest ptasi, ria, serdecznik, skrzyp, szanta . CHOROBY GORCZKOWE -> GORCZKA -> PRZECIWGORCZKOWE - dere, rokitnik, ra, rumianek . CHOROBY KOBIECE - MIESICZKI, KLIMAKTERIUM, SYNDROM PRZEDMIESICZKOWY -4 CHOROBY MACICY - CHOROBY LEDZIONY -> BRODAWKI SUTKOWE BOLESNE- > MLEKOPI;DNE-> HAMUJCE LAKTACJE - PIERSI -> ZALEGANIE MLEKA - babka, bylica, cebula, gorzknik, imbir, jaglana kasza, 592 krwawnik, melisa, mniszek, nagietek, pietruszka, porzeczka czarna (olej, licie), przywrotnik. pokrzywa, pszenica, rumianek, ruta, szawia, szanta . CHOROBY KRWI -> KRWIOTWRCZE -> KRWAWIENIA --> KRZEPNICIE KRWI jaglana kasza, krwawnik, pietruszka, pokrzywa, rdest ptasi, ra, seler, skrzyp. bukwica + kozieradka +pokrzywa + rzepik (proszek). CHOROBY MACICY - MONIAKI WTROBOWE - cebula, pi4ciornik 84si, pszenica, skrzyp. CHOROBY METABOLICZNE -> CUKRZYCA - PRZEMIANA MATERII ZA CHOROBY NEREK -> WZMACNIAJCE ORGANIZM -> WZMACNIAJCE NERKI cytryniec, lubczyk, kminek, fenku. any gwiazdkowy, kozieradka, rozmaryn, tymianek. jaglana kasza. owies, orzchy woskie (nasiona), por, kasztany jadalne, skrzyp, rdest ptasi, wizwka (zmiany poszkarlatynowc), wilgi. CHOROBY NOWOTWOROWE - WYELIMINOWA ANTYBIOTYKI. HORMONY I WSZYSTKIE PRODUKTY POCHODZENIA ZWIERZCEGO -> PRZECIWNOWOTWOROWE - OCZYSZCZAJCE - babka, brzoza (macerat z huby). burak chmiel (sproszkowane licie), drapacz . dziurawiec, glistnik, jeyna (sproszkowane licie), ka usta (sok), kombu, lukrecja opian (nasiona), marchew, morszczyn, nagietek, nostrzyk (macica, jdra, odbyt), orzech, pietruszka, pokrzywa, porzeczka czarna (li, olej) pszenica, ra, skrzyp soja (ziarna i miso) . wakamc . CHOROBY OCZU -> OCZY -> ZAPALENIE SPOJWEK - aloes, bez (kwiat), chaber (kwiat), listnik, gowienka, jarz4bina (owoc), komosa, lubczyk, marchew, nagietek, rumianek skrzyp. liwki suszone, wietlik, wizwka . CHOROBY PUC - CHOROBY UKADU ODDECHOWEGO - WYKRZTUNE . ZAPALENIE - KRWOTOKI -> GRULICA -> ROZEDMA - cytrynicc, krwawnik (uszkodzenie). miodunka (uszkodzenie), poziewnik, rdest ptasi, skrzyp .

CHOROBY PRZEZUIENIOWE -> PRZEZIi BIENIE CHOROBY REUMATYCZNE - REUMATYZM -> GOCIEC -> SKAZA MOCZANOWA -> PRZECIW REUMATYCZNE - berberys bz, brzoza, cebula, chrzan cynamon . czarnuszka, czosnek, fasola (strk, nasiona), jaglana kasza jeyna, kasztan (owoc), kukurydza, lawenda, lebioda, opian . macierzanka, malina (owoc), mniszek, nawo,, ogrecznik, ostroe, owies, erz . pietruszka, podagrycznik, pokrzywa, poziomka, porzeczka czarna (li), przymiotno, rdest ostrogorzki . rdest ptasi, ra, sadziec konopiasty seler skrzyp. sosna, szczaw k4dzierzawy, tr ;downik, ukwap. wizwka, wierzba, arnowiec . CHOROBY SERCA - NASERCOWE - WZMACNIAJCE SERCE - KOATANIE SERCA - gg, ra, majeranek. miek miorzb, naparstnica, serdecznik, skrzyp, arnowiec. CHOROBY SERCOWO-NACZYNIOWE - UKAD KRENIA - arnika dziurawiec. jaglana kasza, miorzab, pszenica, rdest ptasi, ra, ruta, skrzyp . CHOROBY SKORY - PODRANIENIA. DERMATOZY -> EGZEMY -> TRDZIK -> USZCZYCA - aloes. bez, cebula, dziurawiec, fioek, kozek, lipa, opian, macierzanka, mydlnica . na ietek, nawo, nostrzyk, ogrecznik, orzech, owies, rdest ptasi, skrzyp, sosna, szawia, szanta . tr4downik . uczep . 593 CHOROBY SYSTEMU (UKADU) NERWOWEGO - WYCZERPANIE APATIA - BEZSENNOSC - chmiel, gg, krwawnik, kminek, kozek, lawenda (odprajce i wzmacniajce), lipa, melisa, ogrecznik, owies, rumianek, ruta, serdecznik . CHOROBY SLEDZIONY - WZMACNIAJCE KREW -> ZAPALENIE -- OSUSZAJCE - a Jp kasza, mniszek, papro, pokrzywa, sadziec, szparag, tasznik, werbena . CHOROBY TARCZYCY - CHOROBA BASEDOWA - kombu, morszczyn, owies, rukiew . szawia (nadczynno) . CHOROBY TRZUSTKI -> CUKRZYCA - jaglana kasza, owies, pokrzywa, poziewnik . CHOROBY UKADU LIMFATYCZNEGO -> WZY CHONNE ZAPALENIE. NACZYNIA LIMFATYCZNE - krwawnica (oczyszczajce), marzanka, jewka, nostrzyk, orzech, przytulia, szkaratka . CHOROBY UKADU ODDECHOWEGO -> NIEYT -> ZAPALENIE - aloes, bez . cebula, chrzan . fenku, hyzop, jewka, kalanchoe, kminek, lawenda,Lcn, lipa, lukrecja, macierzanka . mydlnica, oman, owies, rdest ptasi, rumianek, skrzyp, szanta . CHOROBY UKADU TRAWIENNEGO - PRZEWODU POKARMOWEGO - aloes, arcydzigiel, bylica (wszystkie bylice), chrzan, drapacz, dziurawiec, hyzop, jaglana kasza, jeczmic . kminek. krwawnik, lebioda, len, lukrecja, lubczyk, macierzanka, mita, nagietek, nawo, oman, owie s pokrzywa, pioun, rdest ptasi, ra, rumianek, szanta, tatarak . CHOROBY WTROBY ---> WTROBOWE -4 WZMACNIAJCE WTROB -CIOTWRCZE, ATROFIA . MARSKO. KAMIENIE. ZAPALENIE - bluszczyk

kurdybanek, bylica boe drzewko, centuria, cytrynicc, drapacz, dymnica, dziurawiec, listnik, goryczka . jarzbina (owoc), jczmie, kapusta, karczoch, lebiodka, mniszek, mita, nagietek, ostropest, owiess piciornik gsi, pokrzywa, poziomka, pszenica, rdest ptasi, ra, rumianek, rzepik, rzewie, skrzyp, szawia, szanta, werbena . CHOROBY WORECZKA (PCHERZYKA) CIOWEGO - ATONIA. ZASTJ CI. POBUDZAJCE. KOLKA. CIOPDNE. ZAPALENIE - goryczka, karczoch, mniszek, mita, piciornik gsi, szanta . CHOROBY ZAKANE - GRYPA, ODRA. WIATRWKA. WZW INFEKCJE - bez, cebula, czosnek, chrzan, mniszek, lukrecja, pokrzywa, prsz sienny (kpiele), ra, sosna . CHRYPKA - GARDO. NIEYT, ZAPALENIE - biedrzeniec (wiey korze), hyzop . lukrecja . mak polny, miodunka, mydlnica, podbia, poziewnik, prawolaz, sosna, laz. CHWIEJCE Sll MY - WYPADANIE ZBW - * WZMACNIAJCE DZISA . PARADONTOZA. DZISA - rdest wownik . CIENIENIE KRWI OBNI ZAJ - WYSOKIE CINIENIE KRWI - barwinek, chmiel, cebula, cytryna (skrka), czosnek . dbrwka, gowienka, gg, jemioa, piwonia, pokrzywa, ruta, ry, abieniec . CIENIENIE KRWI PODNOSZ - NISKIE CINIENIE KRWI - glistnik, gorzknik, herbata zielona, janowiec, kawa, kola, ostro est, pomaracza gorzka, portulaka pospolita, rozmaryn, ukwap . CIENIENIE KRWI REGULUJ - glistnik, serdecznik, gg, tasznik . COLITIS ULCEROSA WRZODZIEJCE ZAPALENIE JELITA GRUBEGO CUCHNCE GAZY -> GAZY CUCHNCE 591 CUCHNCY POT POT CUCHNCY CUKRZYCA - NIEDOBR WITAMIN grupy B, zwaszcza B 12 i PP. NADMIAR CUKRU. PRODUKTW POCHODZENIA ZWIERZI CELO, zwaszcza TUSZCZW -> PRZECIWCUKRZYCOWE -> OBNIAJCE POZIOM CUKRU - bagno, bez (licie) . dymnica, fasola (strki, nasiona), karczoch, droidie, borwka (li), czosnek, kozieradka, kukurydza . opian (nasiona, korze), marchew, mniszek (licie, korze), morwa czarna (li), orzech (li), perz . pomocnik baldaszkowy, pokrzywa, por, rdest ptasi, rukiew, rutwica, szawia . CYSTY - TORBIELE - babka, bluszcz, jaglana kasza, jeyna, wakamc, kombu, morszczyn . CYTOSTATYCZNE - kalina, lukrecja, zimowit . CZERWIENICA -> NIESTRAWNO -> OTYO -- PRZEMIANA MATERII ZA - OCZYSZCZAJCE -> CINIENIE KRWI OBNIAJ USPOKAJAJCE - droidie . szpinak, bukwica + kozieradka +pokrzywa + rzepik (proszek). CZERWONKA BAKTERYJNA I PEZAKOWATA PRZECIWBIEGUNKOWE -> BAKTERIOBJCZE --> PIERWOTNIAKOBJCZE -> KRZEPNIECIE KRWI ZWIFKSZAJ - barszcz, czosnek (doustnie, lewatywa), oboda, rumian szlachetny, db, wierzba (kora), szawia, arcydzigiel (proszek), piciornik kurze ziele (korze, proszek), rdest wownik (kcze,

proszek), ywokost (proszek), szczaw kobylak (nasiona, ziele), jerzyna (li), marzanna, miodunka . orzech (li) . CZKAWKA -> ZABURZENIA 0DKOWO - JELITOWE -> NADKWANO -> KOLKI --> CHOROBY NEREK -> NERWICA - koper + krwawnik (kwiat) + rumianek . kozek (nalewka) glg (nalewka) mita (nalewka) CZYRACZNOS - CZYRACZYCA. CZYRAKI. FIGWKA GRONKOWCOWA -> PRZEMIANA MATERII ZA. NIEDOBR WITAMIN z grupy B I MINERAW droidie, fasola (nasiona), kapusta, opian, mniszek, nawo, nostrzyk, owies, prawolaz, rdest ptasi, rukiew wodna, szawia, trdownik, uczep . CZYSZCZCE KREW - OCZYSZCZAJCE KREW -> WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA - bratek polny, bluszczyk kurdybanek, bukwica, chmiel, cykoria, czosnaczek . drapacz, kocanka, krwawnik, mniszek, morszczyn, ogrecznik, pokrzywa, poziomka, przetacznik, przylaszczka, przytulia, skrzyp, stokrotka, uczep, wakamc, abieniec . ALEKOWZROCZNOS - DYSFUNKCJA WTROBY AWITAMINOZA "A D>WITAMINIZUJCE. R - karoten - komosa . DEMINERALIZACJA ORGANIZMU - MINERALIZUJCE DEPRESJA - NIEDOBR MAGNEZU I WITAMIN z grupy B - bazylia, cytryniec, drode, fasola (nasiona), lawenda, melisa (rwnie sproszkowane licie), nagietek, ogrecznik, owies, rozmaryn. ria, werbena . DERMATOZY -> CHOROBY SKRY DEZYNFEKUJCE -> ANTYSEPTYCZNE (ODKAAJCE) DNA -> ARTRETYZM. (SKAZA MOCZANOWA -> PRZEMIANA MATERII ZA kalafior (surowy), pietruszka (surowa), seler (surowy), ostroe, poziomka, opian (sok), brzoza (sok) : - brzoza + malina +poziomka (napar), sosna (igliwie, kpiel) 595 DOLEGLIWOSCI MIESICZKOWE -> CHOROBY KOBIECE -> MIESICZKI. NAPICIE PRZEDMIESICZKOWE, SYNDROM PRZEDMIESICZKOWY - czber. gorzknik, krwawnik. marzanka, mdisa . nagietek, rumianek + bez czarny, rdest ptasi, szawia . DRAZLIWOSC- NIEDOBR MAGNEZU I WITAMIN z grupy B - chmiel, drode . DRESZCZE- imbir, ogrecznik . DRG MOCZOWYCH ZAPALENIE ZAPALENIE DRG MOCZOWYCH DRG CIOWYCH ZAPALENIE ZAPALENIE DRG LCIOWYCH DRZAZGI USUWA - gwiazdnica. DUR BRZUSZNY- SALMONELLOZA - orzech, piciornik kurze ziele, rdest wownik . DUSZNICA BOLESNA - NIEWYDOLNO WIECOWA . DAWICA PIERSIOWA -> NADCINIENIE -> WWD CIA -> ZAPARCIA - aminek egipski, gg (kwiat, owoc), marchew (nasiona), melisa (li), serdecznik, len (siemi midonc) : - konwalia (kwiat) + melisa (li) + piciornik ysi + serdecznik (napar). DYCHAWICA OSKRZELOWA --> ASTMA DYSFUNKCJE UKADU ROZRODCZEGO -> REGULUJCE -4 WZMACNIAJCE - kozieradka. DYSPEPSJA -> NIESTRAWNO

DZISA -> PARADONTOZA -> ZAPALENIE JAMY USTNEJ I GARDA -> ZAPALENIE DZISE - db (krwawienia), lawenda, lukrecja (zapalenie), nagietek, werbena (mikkie), pokrzywa . szawia, gowienka (krwawienia). DZIECI - ZIOA DLA DZIECI - anyek, fenku, mak polny, tymianek, marchew, dynia, rumianek . GZEMA - WYPRYSK OSTRY PRZEWLEKY OJOTOKOWY. DZIECICY. ENIEDOBR WITAMIN C i grupy B ORAZ MINERAOW -> CZYSZCZCE KREW ->ODTRUWAJCE-> OCZYSZCZAJCE-> MINERALIZUJCE - WITAMINIZUJCE - aloes (wiey). arnika, bluszcz. bluszczyk kurdybanek, brzoza, cebula (ma), chmiel, czosnek (ekstrakt olejowy), dziewanna (napar, kpiel), fioek trjbarwny (wewntrznie, zewntrznie), dziurawiec (ekstrakt olejowy), jaowice (kpiel), krwawnik, lebiodka, olej lniany toczony na zimno (wewntrznie, zewntrznie), drode, fasola (nasiona), .opian macierzanka (wcwntrznic, kpiel) . mniszek, mydlnica, nagietek (ekstrakt olejowy), oman, ogrecznik (olej), orzech woski . dymnica, koniczyna, gwiazdnica, przytulia, pokrzywa (wcwntrznic, zewntrznie), piwonia, szczaw kcdzierzawy, tredownlk bulwiasty, owies (kpiel), perz, rumianek, rzepik, skrzyp. szawia (wcwntrznic, zewntrznie), tatarak (wewntrznie, zewntrznie), tymianek (kpie), uczep (wcwntrznic, kapie) . EMOCJONALNE ZABURZENIA - > USPOKAJAJCE -> NADPOBUDLIWO NERWOWA EPILEPSJA --> PADACZKA ESTROGENNE - chmiel, geranium, malwa czarna, owies, szawia. FEBRA ZOTA WIRUSOWA. TROPIKALNA. DRESZCZE, GORCZKA - dere . FERMENTACJA W JELITACH NADMIERNA -> GAZY - chmiel, cykoria. czaber, lebiodka, lawenda, maic_~anck ,anck, len, rdest ptasi, rumianek, szawia . 596 FERMETACJA W JELITACH NIEPRAWIDOWA -> PROCESY GNILNE W JELITACH. GAZY CUCHNCE - babka (li, proszek), chmiel, czber, drapacz. drode . kminek. kapusta, kombu, nagietek . nawo, orzech (li, proszek), pokrzywa (proszek), porzeczka czarna (li, proszek), rdest wownik, rumianek, rzodkiew czarna, szawia, liwki suszone, tatarak, wakamc . FIGWKA GRONKOWCOWA -> CZYRACZNO ARDO -> ANGINA - BLE GARDA -> ZAPALENIE GAZY -> WZDI;CIA FERMENTACJA W JELITACH GAZY CUCHNCE - arcydzigle, kminek, jeyna. GLISTNICA -> PRZECIWROBACZE - ROBACZYCA - bylica boe drzewko, czber, dynia (nasiona wiee), kozek, kruszyna, oboda, marchew, tymianek, pioun, wrotycz, recepta przy ->lambliozic.

GOJCE -> REGENERUJCE -> USZKODZENIA -> UBYTKI, TKANKI - aloes. owienka, krwawnik, len, lipa, nagietek, piciornik kurze ziele, poziewnik, przywrotnik, rdest ptasi, rdest wownik, rumianek, lnica, szawia . GOJCE BONY LUZOWE - kukur y dza (ziarno), lukrecja, na fetek, poziewnik, rdest ptasi, rumianek, szawia . GOJCE RANY -> RANY ROPNE -> RANY TRUDNO GOJCE SI - aloes, babka. balsamowiec, cebula, gowienka, gwiazdnica, dziurawiec, melisa, nagietek, nostrzyk, krwawnik, ogrecznik, olcha, poziewnik, prawolaz, przywrotnik, rdest ptasi, rumianek (ekstrakt olejowy), rzepik (cite), serdecznik, sonecznik . szanta, szawia, laz, werbena, ankiel, ywokost . GORCZKA ---> CHOROBY GORCZKOWE -> PRZECIWGORCZKOWE - bagno, bez, lipa, oboda, ogrecznik, skrzyp . werbena, mijowiec . GOSCIEC --> CHOROBY REUMATYCZNE - chrzan, cytryna, dziurawiec, jaowiec, kruszyna . rdest ostrogorzki, rdest ptasi, skrzyp, wizwka . GRUCZOY CHONNE --> WZY LIMFATYCZNE GRUCZOY WYDZIELANIA WEWNI TRZNEGO STYMULUJ -> POBUDZAJ GRUCZOY WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO GRUZLICA PUC I STAN PO GRUZLICY - NIEDOBR KRZEMU I WITAMINY A -~ WZMACNIAJCE PUCA - WZMACNIAJCE TKANK CZN WZMACNIAJCE BONY SLUZOWE WZMACNIAJCE ORGANIZM . WZMACNIAJCE NERKI - WZMACNIAJCE ODPORNO - MINERALIZUJCE. (WITAMINIZUJCE (P - karoten). -> PRZECIWZAPALNE - PRZECIWPOTNE - aloes czosnek, doglda, dziewanna, jczmie, kozie mleko, kozieradka (proszek), len (proszek) . miodunka, oman, pasternak, podbia, poonicznik, poziewnik, rdest ptasi, siwicc, skrzyp szawia tarczownica, toje, dziewanna +pokrzywa + tarczownica (napar), oman +poziewnik + rdest ptasi + skrzyp (odwar) . GRYPA - WIRUSOWE ZAPALENIE GRNYCH DRG ODDECHOWYCH PRZECIWWIRUSOWE -> WZMACNIAJCE ODPORNO - NAPOTNE ~MUNIE --> PRZECIWGORCZKOWE-> MOCZOPDNE, (WZMACNIAJCE BONY SLUZOWE - aloes (wiey), bez (kwiat), geranium, kalanchoe, lipa. 597 jaglana kasza, jeyna, miodunka . nasturcja (nasiona), ogrecznik, podbia, poziewnik, sosna (olejek) . werbena, wizwka . GRZYBICA -> PRZECIWGRZYBICZE -> WZMACNIAJCE ODPORNO WZMACNIAJCE TKANK CZN -> WZMACNIAJCE BONY LUZOWE - MINERALIZUJCE - chmiel, nagietek, skrzyp, trdownik, jaglana kasza . GRZYBICA POCHWY -> IRYGACJE - GRZYBICA - balsamowiec, imbir . nagietek . GRZYBICA SKRY - GRZYBICA -- AROMATERAPIA - czosnek (ekstrakt olejowy), db

(kpiele), imbir (wewntrznie, zewntrznie), listnik (wiey sok), o ian, macierzanka (wewntrznie, zewntrznie), mita, nagietek, sosna (dziegie) . GRZYBOBJCZE -> PRZECIWGRZYBICZE GUZY ---> PRZECIWNOWOTWOROWE - OCZYSZCZAJCE - babka, bluszcz, jeyna, kombu, morszczyn, sadziec purpurowy, wakamc . GUZY JELIT - GUZY - czber, orzech (li) . GUZY KRWAWNICZE - HEMOROIDY HAMUJCE KRWAWIENIA HEMOSTATYCZNE -> KRWAWIENIA -4 KRZEPNICIE KRWI HAMUJCE LAKTACJI (WYDZIELANIE MLEKA) U KOBIET barwinek, orzech (li), szawia . HAMUJCE WYDZIELANIE POTU PRZECIWPOTNE HAMUJCE WYDZIELANIE LINY - LINOTOK HEMOROIDY - GUZY KRWAWNICZE. YLAKI ODBYTU -- KRWAWIENIA WZMACNIAJCE LEDZION -~ WZMACNIAJCE BONY LUZOWE - WZMACNIAJCE TKANK CZN MINERALIZUJCE - WITAMINIZUJCE ((3-karoten) - aloes, bylica pospolita, db, glistnik (wiey sok) . babka szerokolistna (proszek), imbir (zewntrznie), jczmie, jaglana kasza, kozieradka (proszek), chmiel . e na (licie, proszek), len (proszek), miodunka, nagietek, orzech (licie . proszek), ostropest, rukiew, trdownik, arnowiec. HIPOCHONDRIA - ogrecznik, rumian szlachetny HIRSUTYZM -> NADMIERNE OWOSIENIE U KOBIET HISTERIA - NIEDOBR MAGNEZU I WITAMIN z grupy B -> NERWICA WEGETATYWNA-> MINERALIZUJCEJ WITAMINIZUJCE - ADAPTOGENNE - WZMACNIAJCE SYSTEM NERWOWY - arcydzigiel, barszcz, chmiel, drode, dziurawiec, fasola (nasiona), marzanka, melisa, rumian szlachetny, serdecznik. MMUNOSTYMULUJCE -- WZMACNIAJCE ODPORNO - aloes, arcydzigiel, cebula, czosnek . jewka kalanchoe, mniszek (rwnie immunoregulujce), nagietek. IMPOTENCJA - NIEMOC PCIOWA -> AFRODYZJAKI -> WZMACNIAJCE NERKI -> NERWICA WEGETATYWNA - WYCZERPANIE FIZYCZNE I PSYCHICZNE -> ZATRUCIE - aralia, dziurawiec, drode, eleuterokok, kozieradka (proszek), kocanka, kozek (nalewka), krwawnik (proszek), mita (nalewka), nagietek (nalewka), kminek (proszek), konopie, tatarak (nalewka, proszek), melisa (proszek), pokrzywa (proszek), szawia (proszek) . 598 INFEKCJE -> CHOROBY ZAKANE -> ZAPALENIE IRYGACJA POCHWY -> GRZYBICA POCHWY NADERKA --> CHOROBY KOBIECE - db, imbir, rdest ptasi, rdest wownik, rzepik, serdecznik, skrzyp, szawia. ISCHIAS - RWA KULSZOWA, ZAPALENIE NERWU KULSZOWEGO NERWOBL agawa, bagno, chrzan, drode, fasola (nasiona), imbir, len, pietruszka, podagrycznik, seler, sosna, topola (Pczki), J bez (kwiat) + brzoza + porzeczka czarna (li) + topola + wizwka + wierzba (odwar) AGLICA - ROPIEJCE. ZAKANE ZAPALENIE SPOJWEK -> ANTYSEPTYCZNE

- WZMACNIAJCE ODPORNO - CZYSZCZCE KREW -> ZAPALENIE SPOJWEK - bawatek + babka + nostrzyk + wietlik (mocny napar wkrapla do oczu i przemywa oczy co pgodziny). JAMA USTNA -> DZISA -> GARDO - OWRZODZENIE -~ ZAPALENIE -> ZBY JASKRA - WZROST CINIENIA PYNU RDGAKOWEGO CZYSZCZCE KREW -> OCZYSZCZAJCE WTROB - jarzbina . JELITA ZAPALENIE -> WRZODZIEJCE ZAPALENIE JELITA GRUBEGO JhCZMIEN I GRADWKA - WYWOANE PRZEZ BAKTERIE ROPOTWRCZE ZAPALENIE GRUCZOU OJOWEGO PRZYRZSKOWEGO LUB W TARCZCE POWIEKI (--> JAGLICA) . NIEDOBR WITAMIN A i C -> WITAMINIZUJCE ((3 karoten) - aloes (wiey, napar) . babka, nagietek (ekstrakt olejowy), mniszek (kwiat), nostrzyk, rokitnik (olej), ra (olej z nasion) . KAC - ZATRUCIE ALKOHOLOWE - dziurawiec, drode, wiesioek (olej). KAMICA FOSFORANOWA - KAMICA - borwka (lit), fiolek trjbarwny + mcznica + fasola (strki) + kukurydza (wosy) + wrzos (kwiat) - odwar. KAMICA MOCZOWA - KAMIENIE MOCZOWE - ZOGI POWSTAE NA SKUTEK ZABURZENIA RWNOWAGI MINERAW I KWASOWOCI- > MOCZOPDNE -> OCZYSZCZAJCE -> PRZEMIANA MATERII ZA -> KOLKA - aminek egipski (nalewka), berberys, bez, biedrzeniec mniejszy, bluszczyk kurdybanek, brzoza, cytryna, chaber bawatek, dziurawiec, fasola (nasiona, strki), fioek trjbarwny, glistnik (nalewka), hyzop, imbir, jaowiec, janowiec, jarzbina (owoc), jczmie, kukurydza, koniczyna czerwona, lubczyk (wiee licie), marzanka . mcznica, mydlnica, nawo, ostropest (licie), ostroe, owies, , pietruszka, pokrzywa . poonicznik . por, porzeczka czarna (li), rdest ostrogorzki, rdest ptasi, ruta, rze pik, seler (wiey korze, wiee licie), skrzyp, szawia (olejek), werbena, wilyna, ziemniaki (odwar z obierek), arnowiec. KAMICA SZCZAWIANOWA -> KAMICA - krwawnik 25g + glistnik 25g + rdest ptasi 1508 (20g namoczy. zagotowa i wypi w ciggu dnia) KAMICA ZCIOWA - KAMIENIE WTROBOWE - NADMIAR KALORII. NADMIAR TUSZCZW ZWIERZCYCH, NIEDOBR WITAMIN A . grupy B,C i K - CZYSZCZCE KREW OCZYSZCZAJCE WTROB - WTROBOWE -->CIOPDNE - KOLKA -> WITAMINIZUJCE -> WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA -aloes (glona), berberys, bluszczyk kurdybanek, dymnica, dziurawiec, IiE stnik (odwar, nalewka), hyzop, kocanka, kruszyna, kukurydza, len (proszek), marzanka, mita (napar, nalewka), 599 mniszek, mydlnica, oliwka (oliwa toczona na zimno), ostry, perz, pietruszka, rdest ptasi, ruta, rzepik, rzodkiew czarna (sok wiey), szanta: - bobrek + mita + kocanka + kolendra (napar). KARMIENIE PIERSI -> BOLESNE SUTKI - HAMUJCRE LAKTACJI~ - MLEKOUDNE -> ZALEGANIE MLEKA KASZEL -> WYKRZTUNE -> POWLEKAJCE -> ROZKURCZOWE -4 MINERALIZUJCE - cebula, (sok), chrzan (sok), gwiazdnica, lebiodka, jeyna, nawo.

biedrzeniec, czosnek, doglda (nalewka), dziewanna, prawolaz malwa czarna, przetacznik, poziewnik, rdest ptasi, skrzyp, sosna (pczki, olejek), tymianek (napar, syrop, olejek) . KASZEL MFCZCY - BOLESNY - KASZEL -cebula (sok), chrzan, hyzop, macierzanka, mk polny, mniszek (kwiat), mydlnica, pierwiosnka, skrzyp, szawia . KASZEL PORANNY U PALACZY -> KASZEL - pierwiosnka, podbia, skrzyp . KASZEL SUCHY - KASZEL - ak (proszek, syrop), babka lancetowata, biedrzeniec mniejszy, cebula, fenku (dla dzieci), glistnik, gowienka, lebiodka, lukrecja, mk polny, miodunka, mydlnica . pierwiosnka, podbia, skrzyp, laz, ywokost . KASZEL UPORCZYWY-CHRONICZNY PRZEWLEKY ZADAWNIONY-> KASZEL - bazylia, gowienka, jaowice (olejek), lukrecja, macierzanka, mk polny, mniszek (kwiat), oman . pierwiosnka, podbia, przetacznik. siwiec, tarczownica . KATAR -4 NIEYT NOSA KATAR SIENNY -> NIEYT NOSA -oman, rumianek. KLIMAKTERIUM - DOLEGLIWOCI OKRESU PRZEKWITANIA -> CHOROBY KOBIECE - POBUDLIWO NERWOWA - POBUDZAJCE MACICY WZMACNIAJCE NERKI - aralia (nalewka), babka, chmiel (szyszki, lupulina), drode . grzybie, kalina, kminek, kozek, lipa, o ian . malwa czarna, melisa, nawrot, przywrotnik, rdest wielkokwiatowy, rdest ostrogorzki, ruta, serdecznik, siwiec, szawia, tasznik . KOJCE - LAGODZCE, POWLEKAJCE - lipa, len, marzanka, melisa, ogrecznik, rumnianek . KOKLUSZ - KRZTUSIEC -> KASZEL M> CZCY - dziewanna, ogrecznik, pierwiosnka, rdest ptasi, rumianek . sasanka. KOLKA BRZUSZNA -arcydzigiel, bobrek, bylica, fenku (u dzieci), kozek, krwawnik, lebiodka . lukrecja, melisa, piciornik gsi, pokrzywa, prawolaz, ruta, szawia, tatarak . KOLKA I KURCZ - SKURCZE. STANY SPASTYCZNE -> ROZKURCZOWE -> BLE KOLKA JELITOWA --> KOLKA -> KOLKA BRZUSZNA - bylica pospolita, czosnek, kminek (rwnie proszek), krwawnik, lawenda, mantr anck, mak polny, mita, piciornik gsi, rumianek, tatarak. KOLKA NERKOWA - SKURCZE DRG MOCZOWYCH - KOLKA - glistnik, konopie. nostrzyk, marzanka . KOLKA WTROBOWA - arcydzigiel . dom, listnik, kminek, krwawnik, kukurydza, melisa, piciornik gsi, tatarak . KOLKA ZODKOWA -> KOLKA - majemanck, piciornik gsi, rumianek bezpromieniowy, tatarak . KOATANIE SERCA - NIEMIAROWO PRACY SERCA -> NASERCOWE - rura, saata,serdccznik,szanta . 600 KONCENTRACJA UWAGI SABA --> NIEDOBR MINERAW, ZWASZCZA MAGNEZU I WITAMIN z grupy B -~ WYCZERPANIE UMYSOWE - aralia, drode, fasola (nasiona), li p.& pokrzywa (proszek). KONTUZJA - KRWIAKI, SINIAKI - GOJCE RANY -> USZKODZENIA SKRY -

arnika, kasztanowiec (kwiat, niedojrzay owoc, len (okad z nasion, nagietek, nostrzyk, podbia (li, ogrecznik (wiee ziele, rdest ostrogorzki, szawia . KRENIA MZGOWE POPRAWIAJ - arnika, bukwica, miorzb, gg . KRENIA OBWODOWEGO NIEWYDOLNO - WZMACNIAJCE KRENIE -> ZASTJ KRWI - aralia, arnika, kasztanowiec (kwiat, li, owoc, marzanka, nostrzyk, sosna (k4piclc) . KREW CZYSZCZ -4 CZYSZCZCE KREW - WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA KRETY - bez czarny. KROTKOWZROCZNOS - AWITAMINOZA A, grupy B i C - WITAMINIZUJCE komosa. KRTAN -> JAMA USTNA ZAPALENIE KRTANI KRUCHO NACZY KRWIONONYCH PLAMICA - USZCZELNIAJCE NACZYNIA KRWIONOSCNE - dziurawiec, jarzbina, kasztan, nagietek, rdest ptasi . KRWAWIENIA HAMUJ -HEMOSTATYCZNE--> PRZECIWKRWOTOCZNE. KRWIOTAMUJCE -> KRZEPNIJ CIE KRWI MW KSZAJ -> WZMACNIAJ KREW -> KRWIOTWRCZE WZMACNIAJCE LEDZION> - aloes, gowienka, kasztan, krwawnik . miodunka, dziurawiec, kolcowj, orzech (licie, pokrzywa, przymiotno, rdest ptasi, ra . szawia, tasznik . KRWAWIENIA MACICZNE - Z DRG RODNYCH KRWAWIENIA - berberys, kalina, mniszek . ostropest, piciornik rozogowy, przymiotno, rdest ostrogorzki, serdecznik (po porodzie), skrzyp, tasznik . KRWAWIENIA MIESICZNE NADMIERNE - OBFITE. DLUGOTRWALE -> KRWAWIENIA - gorzknik, gryczana kasza, jemioa, krwawnik, jasnota, jeyna, ostropest, piciornik rozogowy, pokrzywa (proszek) . poziomka, przymiotno, rdest ostrogorzki, rze ik, skrzyp, tasznik, ankiel, arnowiec . KRWAWIENIA WEWNURZNE HAMUJ - KRWAWIENIA HAMUJ - barwinek, gowienka, jaglana kasza, krwawnik, marzanna, mniszek, ostropest, piciornik kurze ziele, pokrzywa, rdest ostrogorzki, rdest ptasi, tasznik, arnowiec . KRWAWIENIA Z DZISE -> KRWAWIENIA HAMUJ - gowienka, piciornik kurze ziele, pokrzywa, rdest wownik . KRWAWIENIA Z NOSA - KRWAWIENIA HAMUJ - jemioa, krwawnik, ostropest . pokrzywa, skrzyp, tasznik . KRWAWIENIA Z PRZEWODU POKARMOWEGO - Z JELIT. Z OWRZODZE ODKA -> KRWAWIENIA HAMUJ - krwawnik, ostropest, piciornik gsi, piciornik kurze ziele, pokrzywa, rdest wownik, skrzyp, tasznik . 601 KRWAWIENIA Z YLAKW ODBYTU - Z HEMOROIDW - KRWAWIENIA HAMUJ - miodunka, skrzyp, tasznik, wilyna, ywokost . KRWIOMOCZ -> KRWAWIENIA HAMUJ - KAMICA MOCZOWA - bodziszek cuchncy, barwinek, dziurawiec, gowienka, macznica, miodunka, ostropest, skrzyp, tasznik, ankle .

KRWIONONE NACZYNIA -> NACZYNIA KRWIONONE WZMACNIAJ -> PLAMICA KRWIOPLUCIE - bluszczyk kurdybanek, gowienka, gwiazdnica, oboda, miodunka, nawo, ostopest, pokrzywa, portulaka, przymiotno, rdest ostrogorzki, rdest ptasi, rukiew, toje . KRWIOTAMUJCE -> KRWAWIENIA HAMUJ KRWIOTWRCZE - WZMACNIAJCE KREW --> WZMACNIAJCE LEDZIOM; - ANEMIA - burak (sok), centuria, dzigiel, jeyna (sproszkowany li, mniszek, marchew (sok). jaglana kasza, pokrzywa (proszek, kozieradka (proszek, skrzyp, tatarak . KRWOTOKI PUCNE - KRWAWIENIA HAMUJ - agrest, jemioa, krwawnik . miodunka, skrzyp . KRZEPNIECIE KRWI REGULUJ - len, przymiotno, tasznik . KRZEPNIECIE KRWI ZMNIEJSZAJ -> KRWAWIENIA HAMUJ - krwawnik . oczar . pokrzywa, skrzyp, tasznik, zocie maruna . KRZEPNIECIE KRWI ZWIZKSZAJ -- ZASTJ KRWI - nostrzyk, owies . KRZYWICA - AWITAMINOZA "D" U MATKI - macierzanka, marzanka, owies, prsz sienny (kpiel. pszenne otrby (kpiel), anyek, kminek, dziurawiec, bukwica + bylica + fiolek trjbarwny + kozieradka + rzepik (sproszkowane, wymiesza z miodem). KURACJA WIOSENNA - WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA KURCZE BRZUSZNE -->KOLKI KURCZE KONCZYN BOLESNE - SKURCZE MII;NI ZDARZAJCE SW RACZEJ W NOCY MOE TO BY POCZTEK SM, NADMIAR SOLI, KALORII I TUSZCZW ZWIERZI;CYCH. PRZECIONA WTROBA. NIEDOBR MINERAW (zwaszcza MAGNEZU) I WITAMIN z grupy B oraz C -> OCZYSZCZAJCE -> WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA -> WTROBOWE - MINERALIZUJCE -> WITAMINIZUJCE - drode, burak (sok), marchew (sok), cytryna, chrzan (wiey), majeranek . lubczyk (wiee licie), pietruszka (wiee licie), pokrzywa (sok, wiee licie), pszenica (gotowane cae ziarna, patki, kieki), len (proszek, olej toczony na zimno), kminek (proszek), kolendra (proszek) . pietruszka (wiee licie, korze), seler (wiey korze, sok, licie) . AMBLIOZA - ZAKAENIE PIERWOTNIAKIEM PRZEWODU POKARMOWEGO cebula (wiey sok, wino), czosnek, tatarak (macerat, odwar, nalewka), tymianek : - mita 159 + oman 509 + orzech (licie) 15y + piolun l0y + tymianek My (napar w termosie LEPKO KRWI NADMIERNA - CZERWIENICA - lipa . LEKI - stany lkowe - bazylia, dziurawiec (lki nocne), kozek, mak polny (lki w astmie), serdecznik. LIMFATYCZNY UKAD - OBRZIfK LIMFATYCZNY ZAPALENIE W) ZLW CHONNYCH. ZASTJ LIMFATYCZNY -> OCZYSZCZAJCE UKAD LIMFATYCZNY 60 2 LISZAJ - CZYSZCZ KREW OCZYSZCZAJCE -> PRZEMIANA MATERII ZA -> CHOROBY SKRY - aloes (wiey, czosnek (ekstrakt olejowy, db (kpiel, mydlnica . naictck, oman orzech (li), rokitnik (olej), ra (olej z nasion, skrzyp (wewntrznie, zewntrznie) . sosna (dziegie), topola ;

- arcydzigiel + perz + ruta + tatarak + topola, pczki (odwar-wewntrznie), kozieradka + oanka czosnkowa + ruta (kompres z mocnego odwaru)., - babka + centuria + mniszek + orzech (li) + szawia (napar wewntrznie). AGODZCE - KOJCE. POWLEKAJCE . REGENERUJCE - aloes, len, lipa, oman, pierwiosnka (li, podbia (]i), pokrzywa (sok), szanta (na bony luzowe . AMLIWOSC NACZYN KRWIONONYCH - KRUCHO -> PLAMICA ATWE MYCZENIE SIY - M) CZLIWO -> WYCZERPANIE -> WZMACNIAJCE ORGANIZM OJOTOK - YSIENIE -> OCZYSZCZAJCE -> WTROBOWE -> WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA - chmid, kozek, opian, mydlnica, pokrzywa, sosna (dziegie, szawia, pszenica (cae ziarna, patki, kieki . UPISZ -> OCZYSZCZAJCE -> WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA - WZMACNIAJCE KREW -> WZMACNIAJCE LEDZION)* - jaglana kasza, kozek . opian, mydlnica, pokrzywa, szawia. USZCZYCA - ZANIECZYSZCZENIE ORGANIZMU. ZWASZCZA WTROBY. STRESY. NIEDOBR WITAMIN grupy B . C i F -> OCZYSZCZAJCE -> WTROBOWE -> WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA -> WITAMINIZUJCE TOCZE POSPOLITY - aminek wikszy, bez, brzoza (rwnie wiosenny sok z pnia, jaowiec (olejek, kka usta (sok), koniczyna czerwona (nalewka), kozieradka, len, opian, marchew (sok), pierwiosnka, pokrzywa (napar, proszek, sok), szcnica (gotowane ziarna, kieki), rukiew, ruta, rzodkiewka (wiea, caa z limi, sok) . seler (sok, wiee licie), skrzyp (wewntrznie, zewntrznie), szpinak, tredownik, wilyna, szczaw kdzierzawy. YSIENIE PLACKOWATE - OJOTOK -> WZMACNIAJCE NERKI - aminek wikszy. bluszczyk kurdybanek, jarzbina (owoc), opian, pokrzywa, rozchodnik, szanta : - nasturcja +pokrzywa (nalewka zewntrznie) . MACICA -> KRWAWIENIA -> CHOROBY KOBIECE -> WZMACNIAJCE MACIC)* -> PORD MALARIA - ZIMNICA - werbena, rumian szlachetny, chinowiec . MARSKO WTROBY - WTROBY MARSKO MARZWCIE DLONI I STP - WZMACNIAJCE NERKI. (WZMACNIAJCE SLEDZION> - imbir (wewntrznie, zewntrznie), pieprzowiec (wymieszany z olejem zewntrznie) . MDOCI - NUDNOCI MELANCHOLIA - marzanka, ogrecznik, przetacznik, serdecznik . METABOLIZM -- CHOROBY METABOLICZNE MIAZD2YCA - ODKADANIE Sl) ZOGW TUSZCZU. WAPNIA I TOKSYN W CIANACH NACZY KRWIONONYCH . PROWADZI DO ZAWAU . UDARU MZGU. NADCINIENIA I CHOROBY BORGERA . PRZYCZYNA - NADMIAR 60 3 TUSZCZW ZWIERZCYCH, PRODUKTW ZWIERZCYCH I SOLI, NIEDOBR MAGNEZU I WITAMIN z grupy B i E . (CHOROBY DEGENERACYJNE - OCZYSZCZAJCE -> WTROBOWE -> WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA

- aralia, czosnek, gg, jarzbina (owoc), jcmioa, ka usta (sok), karczoch (li, kombu, kruszyna . krwawnik, len (olej na zimno, sproszkowane nasiona), lipa, marchew (sok), mniszek (caa rolina), morszczyn. pietruszka (caa rolina), pokrzywa, por, porzeczka czarna (li), pszenica (cae, gotowane ziarna, kieki), rdest ptasi, ruta, seler (sok : caa, wiea roslina), skrzyp, szanta, wakame : - yig + jemiofa + morszczyn (odwar) . MIESICZKI BOLESNE - BLE MIESICZKOWE -> NAPICIE PRZEDMIESICZKOWE - bez (kwiat), glistnik hyzop, jaowiec, jarzbina (kwiat), jasnota . kozieradka, krwawnik. melisa, nagietek (nalewka), przywrotnik, picciornik gom, rumianek +bez, rumian szlachetny, ruta . serdecznik . MIESICZKI NADMIERNE - KRWAWIENIA MIESICZNE NADMIERNE MIESICZKI NIEREGULARNE - REGULUJCE MIESICZKI - bylica pospolita, jasnota, kminek, koniczyna, malwa czarna, marchew, melisa, mniszek, nagietek (nalewka), ogrecznik (olej), powj, przywrotnik, ra, ruta, serdecznik . MIESICZKI SKPE - POBUDZAJCE KRWAWIENIA MIESICZNE - hyzop, jarzbina (kwiat), lubczyk, melisa, malwa czarna, mniszek, nagietek (nalewka), szanta . MIESICZKI WYDUZAJCE SI -> ZATRZYMANIE MIESICZKI - babka, jasnota, nagietek (nalewka), ip oun, serdecznik, szawia (nalewka), szanta . MINIAKI - babka, bluszcz. jeyna (li sproszkowany), kapusta (sok), mniszek (caa rolina), morszczyn, kombu, rzodkiew czarna (sok, kpiel bioder w liciach), sdcr (sok . caa, wiea rolina), wakame, pszenica (kuracja ziarnem) . MIGRENA - WYELIMINOWA CUKIER I SLODYCZE -> BLE GOWY - bukwica. dymnica, listnik, lawenda, majeranek (napar, olejek), mita (inhalacje olejem), ostropest, porzeczka czarna (sproszkowany li), rumianek, rumian szlachetny, ruta, zocie maruna (wiee licie): - bukwica + chmiel + dziurawiec + koziek + kuklik (korze) + lawenda + pierwiosnka (kwiat) napar. MLEKOPDNE - ZWIKSZAJCE LAKTACJ - aLn ek, barwinek, bazom, czarnuszka, kminek, konopie, fenku, kozieradka, marchew (sok) . melisa, ogrecznik . pokrzywa, rutwica, werbena, majeranek . MOCZENIE NOCNE U DZIECI - BRAK POCZUCIA BEZPIECZESTWA I MIOCI . NADMIAR SLODYCZY - cynamon. dziurawiec, kukurydza, mcznica, owies, skrzyp, rdest ostrogorzki . MOCZOPDNE - bez. bazylia, borwka (li), brzoza, bylica pospolita, cebula morska, chaber bawatek, chmiel, czarnuszka, czber, cykoria, dziurawiec, drapacz, fasola (nasiona, strki), fioek trjbarwny, glistnik, gorysz, gwiazdnica, herbata, hyzop, jaowiec, jasnota, jarzbina, jcmioa, jeyna,

kalafior, kalina, kminek, konopie, kukurydza, kosaciec, kocanka, lawenda, lebiodka, lipa . lubczyk, lukrecja, oboda, opian, majeranek, malina (owoc), marchew, marzanka, marzanna, mcznica, mniszek, miodunka, mydlnica, nawo, nostrzyk, oman, podagrycznik, crz, ictruszka, pokrzywa, poonicznik, poziomka. porzeczka czarna (li), poziewnik, przetacznik, pomocnik, rdest ptasi, ra, ruta, rutwica, rzepik, sdcr 601 (caa rolina), serdecznik, skrzyp, sosna, stokrotka (kwiat), szanta, tasznik, tatarak, topola, uczep, werbena, wiazwka, wilgi, wrzos, ankiel, arnowiec . MOLE -> ROBAKOBJCZE - bagno, lawenda, marznka, nastrzyk, wrotycz pospolity . MSZYCE - miota, tyto. MSZY - bez hebd. cebula morska, miota . NACZYNIA KRWIONONE OCZU WZMACNIA - borwka czernica (li . suszone jagody) . NACZYNIA KRWIONONE WZMACNIAJCE - USZCZELNIAJCE jaglana kasza, marzanka, mydlnica. nostrzyk, ogrecznik, ostropest, owies, perz, piociornik gosi, poziewnik, rdest ptasi, ruta, rzodkiew czarna, sadziec konopiasty, seler, skrzyp, tasznik, arnowiec (napiocic naczy zwioksza) . NACZYNIA LIMFATYCZNE WZMACNIAJ - marzanka, mydlnica, nostrzyk . przytulia . NACZYNIA MZGOWE WZMACNIAJ - gg, miorzb . NACZYNIA WIECOWE WZMACNIAJ - aminek egipski, borwka brusznica (li) . marchew (nasiona), miorzb, piociornik goli, pokrzywa . NADCISNIENIE - NADMIAR SOLI I PRODUKTW ZWIERZI;CYCH --> MIADYCA -> CISNIENIE KRWI OBNIZAJ - czosnek, dynia (sok), fasola (nasiona, strki), gg, jemioa . kapusta (sok), mniszek, nawo, ostroe, pokrzywa (sok, sproszkowana, napar), rdest ptasi, robinia, ry peny, seler (sok), skrzyp, wilyna ; - gfg (kwiat) 50g +jemioa 50g + koziek IOg + poziomka ]Og (macerat na ziomno), pszenica (cale ziarna, kiefki). NADKWASOTA - NADKWANO. ZGAGA. ZAPARCIA. STRESY - gorczyca biaa. Jen (macerat, odwar, sproszkowane nasiona), lukrecja, prawolaz (sproszkowany, macerat), robinia (sproszkowana), tatarak (macerat), kapusta (sok) . NADMIAR CHOLESTEROLU -> MIADYCA -> OBNIAJCE POZIOM CHOLESTEROLU NADMIAR GORCA -- ZIMNE I OCHACHADZAJCE NADMIERNA FERMENTACJA W JELITACH - FERMENTACJA W JELITACH NADMIERNA NADMIERNA POTLIWOSC STOP - BRZYDKI ZAPACH STP - PRZECIWPOTNE -> NERWICA WEGETATYWNA - chmiel, db, goryczka, hyzop, w otra, olcha, owies, orzech . rdest woiownik, szawia.

NADMIERNA PRZEPUSZCZALNO NACZY KRWIONONYCH -> PLAMICA NADMIERNE KRWAWIENIA MIESICZNE -+ KRWAWIENIA MIESIZCZNE NADMIERNE NADMIERNE OWOSIENIE U KOBIET -> ESTROGENNE - g listnik (wiey sok zcwnotrznic) . NADPOBUDLIWO NERWOWA -> POBUDLIWO NERWOWA NADPOBUDLIWO PCIOWA U MCZYZN - chmiel, piwo. 605 NADERKA SZYJKI MACICY. POCHWY -> UPLAWY -> CHOROBY KOBIECE imbir, nagietek rokitnik . NAG KOFEINOWY - marzanka. NAPII CIE NERWOWE - RELAKSUJCE - ODPRI;ZAJCE - KOJCE -> POBUDLIWOSC NERWOWA - kozek krwawnik lawenda, lipa, rumianek, serdecznik werbena . NAPIZCIE PRZEDMIESICZKOWE - SYNDROM PRZEDMIESICZKOWY -> MIESICZKI -> WTROBOWE - czber, gorzknik krwawnik . NAPOTNE - bez brzoza efedra (zlec), fioek trjbarwny, gorysz (korze lawenda, lipa opian malina (owoc, melisa miota nawo ogrecznik oman pietruszka (korze, nasiona porzeczka czarna (li przetacznik rumianek rutwica sadziec konopiasty tatarak, topola, uczep werbena wizwka, ankiel mijowiec . NARKOTYCZNE - marzanka. NASENNE - barwinek chmiel konopie, melisa, nostrzyk . NASERCOWE -> WZMACNIAJCE SERCE - cebula morska. gg konwalia, miek naparstnica, pszonak serdecznik, mijowiec . NASTRJ PODNOSZ - POPRAWIAJ SAMOPOCZUCIE I HUMOR - liwki werbena . NAWILZAJCE CIEPLE I GORCE - cae licie aloesu, len, owies rumianek . NAWILZAJCE OBOJUNE - lukrecja pszenica, joczmie . NAWILAJCE ZIMNE I CHODNE - el aloesu, kozek, kukurydza, ogrecznik. poziomka, prawolaz, wizwka, odkiewka. odkiew biaa, mandarynki, jabka, seler eukaliptus, morszczyn gwiazdnica dziewanna fioek . NERCZYCA - UCIECZKA BIAKA Z MOCZEM -> BIAKOMOCZ - WZMACNIAJCE NERKI -> NADCINIENIE - babka (sproszkowany li), chrzan (wiey korze), len (sproszkowany). podbia (sproszkowany li) . kozieradka (sproszkowana), majeranek (sproszkowany) . kminek (sproszkowany), czarnuszka (sproszkowana) . pietruszka (wiey li), prawolaz (sproszkowany korze), seler (wiey li), ywokost (sproszkowany korze) . brzoza (odwar z pczkw) przymiotno: - brzoza (li) + brzoza (pczki) + chaber blawatek + mcznica + skrzyp (odwar) . NEREK NIEWYDOLNO -> NIEWYDOLNO NEREK NERWICA EMOCJONALNA - BEZSENNO -> L) K --> HISTERIA

NERWICA SERCA - NIEDOBR MAGNEZU I WITAMIN z grupy B i E -> CHOROBY SERCA -> CHOROBY SERCOWO - NACZYNIOWE - drode, fasola (ziarna), lawenda, lubczyk, majeranek, serdecznik . pszenica (ziarno, kieki - wit . E): - biedrzeniec (korze) + kozek + krwawnik + melisa + piciornik gsi + ruta (napar). - chmiel + macierzanka + sosna (igliwie) - kpiele. NERWICA WEGETATYWNA - NIEDOBR MAGNEZU I WITAMIN z grupy B - anyek (sproszkowany) . drode, dziurawiec . fasola (nasiona). goryczka . kminek (sproszkowany) . krwawnik, kolendra (sproszkowana) . lebiodka (sproszkowana), lipa . lubczyk . oboda, marchew (sok), marzanka. melisa. mierznica, miota, pieprzowiec, ruta, sosna, tatarak (nalewka . sproszkowany). pszenica (ziarno, patki, kieki) . kasza gryczana . 606 NERWICA ZODKA -> ATONIA PRZEWODU POKARMOWEGO -> NERWICA WEGETATYWNA - anyek (proszek), barszcz, centuria, chrzan, czaber, hyzop, krwawnik (sok) . kozieradka, lubczyk, lukrecja, nostrzyk, ostropest, porzeczka czarna (sproszkowane licie), przetacznik bobowiec, robinia, rumian szlachetny, saata, tatarak (macerat, sproszkowany) : - melisa + mita + nostrzyk + rumianek rzymski (napar - anyek + melisa + koper (nasiona) + piciornik gsi + tatarak (proszek zwaszcza wprzypadkach blu): - arcydzigiel + dziurawiec + lukrecja + melisa (napar w przypadku wymiotw), - anyek + len + kozieradka (sproszkowane na wzmocnienie olgdka). NERWOBL - BLE NEUROGENNE. WYELIMINOWA CUKIER I ALKOHOL . NIEDOBR MAGNEZU I WITAMIN z grupy B - bez czarny (owoc, odwar, sok), chrzan, drode. fasola (nasiona), gorczyca biaa, gorczyca czarna, imbir, jaowiec (olejek) . lawenda (olejek), lipa, miota, nostrzyk, pieprzowiec, rumianek (ekstrakt olejowy, napar), rumian szlachetny, sosna (olejek), tatarak (olejek), wizwka, bursztynowy spirytus, sosna (kpiel w igliwiu), olejek terpentynowy . NERWOWE POBUDZENIE - POBUDLIWO NERWOWA NERWOWO --> NERWICA EMOCJONALNA NEURASTENIA - STAN WYCZERPANIA NERWOWEGO. NIEDOBR MAGNEZU I WITAMIN z grupy B. WYELIMINOWA CUKIER -> WYCZERPANIE NERWOWEprzetacznik . NIEDOBR KRWI -> KRWIOTWRCZE -> WZMACNIAJCE LEDZION)* NIEDOBR PEPSYNY - NIEDOBR SOKU ODKOWEGO -> NADKWANO -> BEZSOCZNO NIEDOKRWISTOS --> ANEMIA -> BLEDNICA -> KRWIOTWRCZE --> WZMACNIAJCE LEDZIONE NIEDOKWANOS ZODKA - BRAK SOKW ODKOWYCH I PEPSYNY. WYELIMINOWA CUKIER -> BEZSOCZNO - WZMACNIAJCE BONY SLUZOWE -> WZMACNIAJCE OLADEK - aloes, bluszczyk kurdybanek, bylica pospolita, bylica boe drzewko, chmiel, cykoria, hyzop, koniczyna, lebiodka, opian, macieranka, miota, mniszek,

oman przywrotnik, rzepik, szawia, tatarak . NIEDOMOGA JAJNIKW - NIEDOCZYNNO -> ESTROGENNE -> WZMACNIAJCE LEDZION)* - WZMACNIAJCE NERKI --> BEZPODNO jaglana kasza, jarzobina (kwiat), mniszek (kwiat) . NIEDOMOGA KRZENIA -> WZMACNIAJCE KRZENIE --> CINIENIE KRWI PODNOSZ NIEDOMOGA WTROBY -NIEDOCZYNNO. NIEWYDOLNO. OSABIENIE - WIOSENNA KURACJA--> WZMACNIAJCE WTROBY-> WTROBOWEbluszczyk kurdybanek, bobrek, chrzan, drode, fasola (nasiona), gorzknik, kapusta (sok), kminek (rwnie sproszkowany), karczoch, kocanka, lebiodka (rwnie sproszkowana), majeranek (rwnie sproszkowany) . miota, napa , ostro est, perz. przetacznik bobownik, rdest ptasi, szawia szanta, werbena . NIEDOSTATECZNE WCHANIANIE POKARMW - UPOLEDZENIE WCHANIANIA POKARMW 607 NIEDOSTATECZNE WYDALANIE MOCZU -> SKOMPOMOCZ -> MOCZOP) DNE -> ZATRZYMANIE MOCZU NIEDYSPOZYCJA JELIT -> NIEYT JELIT NIEDYSPOZYCJA ODKA - ROSTRJ ODKA NIEMIAROWOSC SERCA - KOATANIE SERCA NIEMOC PCIOWA -> AFRODYZJAKI -> IMPOTENCJA -> WZMACNIAJCE NERKI NIEMMUTA - CHOROBY NIEMOWLT -> DZIECI - anyek, fcnku, marchew por rumianek NIEPOKJ -> NERWICA EMOCJONALNA - cytryniec, droidie, lawenda, melisa ogrecznik owies rumianek serdecznik . NIESTRAWNO - DYSPEPSJA. ZASTJ POKARMU . ZALEGANIE POKARMU - POBUDZAJCE TRAWIENIE -> ZIOA W KUCHNI, PRZYPRAWY - arcydzigiel. barszcz bobrek bylica bole drzewko, bukwica, chrzan centuria cykoria cynamon. czaber, gorczyca biaa gorzknik, imbir, jaowice, jGunnie, fcnku kminek lebiodka (rwniei sproszkowana lubczyk . majeranek, melisa, muszkatoowiec orzech pieprzowiec, impik . rzodkiew czarna (wiciy sok), szawia tatarak, tymianek : - bobrek + kminek + oman (sproszkowane) ., - arcydzigiel + szafwia + tatarak (sproszkowane)., - arcydzigiel + babka +goryczka + malina + rdest ptasi + tymianek (odwar) NIEWYDOLNO WNIA SERCOWEGO -> NASERCOWE -4 WZMACNIAJCE SERCE - chrzan, pokrzywa : - meliso + macierzanko + piciornik gsi + ruta + serdecznik (napar) NIEWYDOLNO NEREK -~ SKOMPOMOCZ ZATRZYMANIE MOCZU - ZATRUCIE ORGANIZMU REGENERUJCE WZMACNIAJCE NERKI - bezz borwka, brzoza (wiciy sok z pnia, sproszkowane licie), chaber bawatek dziurawiec eleuterokok, fasola (strki nasiona, jaowice, janowiec, jarnbina, karczoch (nalewka na liciach, koniczyna kombu,

kukurydza, lipa. Inica, marzanka mcznica, morszczyn, nawo, ogrecznik, oman, ostroie, owies (ziele, ziarno), perz . pietruszka (korze, nasiona, pokrzywa, porzeczka czarna (sproszkowane licie, rdest ptasi, robinia (sproszkowane kwiaty, napar, ruta, rutwica, seler (syrop z miodem), skrzyp, stokrotka szanta. tarnina, topola, uczep wizwka wiliyna, wrzos wakame : - dziurawiec + fiolek trjbarwny + serdecznik +skrzyp + wrotycz (kwiat) +ywokost (napar). NIEWYDOLNO ZASTAWEK - chrzan (woreczek z ususzonym chrzanem na sercu) . NIEZDOLNO DO KONCENTRACJI -> KONCENTRACJA UWAGI NIEM GARDA I JAMY USTNEJ - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO KROWIE - anyick, hyzop lukrecja miodunka mniszek (kwiat), pokrzywa, podbia (u palaczy tytoniu) rdest ptasi, sosna (olejek) szawia, szanta. NIEZYT DROG ODDECHOWYCH - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO - bez . chrzan, geranium . lebiodka, lukrecja, oboda, melisa, mniszek (kwiat), nawo, perz, podbia pokrzywa, sosna, laz, iankiel . 608 NIEYT JELIT I DRG TRAWIENNYCH BIEGUNKI -> BLE BRZUCHA -> OCZYSZCZAJCE-> ODFLEGMIAJCE WZMACNIAJCE BONY LUZOWE - barwinek, bluszczyk kurdybanek, centuria, czosnek, miota, kozicradka (sproszkowana), len (sproszkowany), opian, pokrzywa (sproszkowana), prawolaz, rzodkiew biaa i czarna (sok), szawia (sproszkowana), wilyna : - kminek + opian + kozfek + melisa + szczaw kobylak (proszek) . - anyek + orzech woski (li) + pieciornik kurze ziele (proszek). NIEM NOSA, czyli KATAR - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO - aloes (u wiey misz), bez (kwiat), macierzanka, geranium (naciera wieym sokiem okolice nosa, oczu, uszu), ma crt anek (napar, olejek), miota (inhalacje olejkiem, rwnie kroplami mitowymi), pokrzywa (sok wkrapla do nosa, je sproszkowan), rumianek (napar do inhalacji, rwnie do wewntrz), sosna (nalewka na pczkach), szawia, topola . NIEZYT OSKRZELI - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO ZAPALENIE OSKRZELI -a WYKRZTUNE - a (sproszkowany), bagno . czosnek, glistnik, gorczyca czarna . hyzop, imbir (wewnotrznie i okady), len (sproszkowany), lukrecja, macierzanka, miodunka, mniszek (kwiat), nostrzyk, rdest ptasi, rumianek, szanta, szawia, sosna (olejek) : - dziewanna + malina (li) + sosna (pgezki) + podbia (li) - napar . NIEZYT ZOLDKA - WYELIMINOWA CUKIER . JE REGULARNIE CIEPE POSIKI -> BEZSOCZNO - NADKWASOTA -> NERWICA ODKA -kozicradka, chrzan . gorczyca, hyzop, kminek (sproszkowany), krwawnik, len (sproszkowany), lukrecja, opian, miota nagietek. nawo, nostrzyk, oman, porzeczka czarna (sproszkowany li), przywrotnik, prawolaz, ra, rzepik : - kalina + len + lubczyk + lukrecja + prawolaz (proszek) .

- cykoria 20g + jarzbina 2008 + rdest ptasi 20g + skrzyp 20g + szafwia 20g ywokost 20g (macerat na zimno i odwar z fusw przy zwiotczeniu. osabieniu i opuszczeniu olgdka). NISKIE CISNIENIE KRWI -4 CINIENIE KRWI PODNOSZ NOCNE MOCZENIE U DZIECI -> MOCZENIE NOCNE U DZIECI NOWOTWOR -> CHOROBY NOWOTWOROWE -> PRZECIWNOWOTWOROWE NUDNOSCI - MDOCI, WYELIMINOWA CUKIER -> PRZECIWWYMIOTNE imbir, krwawnik, lawenda, melisa, miota, muszkatoowiec, oman, szawia . NUDNOCI PORANNE U KOBIET -> NUDNOCI - imbir (200mg sproszkowanego ziela na dawko). BNIAJCE CISNIENIE KRWI -> CINIENIE KRWI OBNIAJ OBNIAJCE POZIOM CHOLESTEROLU -czosnek, kukurydza (olej), marchew, owies, perz, pietruszka. OBNIAJCE POZIOM CUKRU WE KRWI -a PRZECIWCUKRZYCOWE borwka, cebula, cynamon, kozicradka, kolcowj . orzech (licie), pokrzywa, rutwica, szawia . OBNIAJCE POZIOM KWASW TUSZCZOWYCH -czosnek . perz. OBRZEKI - OPUCHLINY - OSUSZAJCE - bagno, brzoza, cebula morska, chaber bawatek . chrzan, dynia, fasola (nasiona, strki), hyzop, jaowiec, janowiec, kasztan, kukurydza, majeranek, melisa . mniszek, ogrecznik, pietruszka, robinia, skrzyp, laz (stp i doni), sosna . 60 9 OBRZF,KI LIMFATYCZNE - POWIEKSZENIE WI ZLW CHONNYCH - bodziszek cuchncy, koniczyna, nostrzyk, przytulia, trcdowr ik. OBRZI KI MZGU I PUC - kasztan. OBSTRUKCJA ->ZAPARCIA OCHRONNIE - ostropest + rzepik (na wtroby), prawolaz (na powoki ciaa, narzdy), tatarak . wizwka, wilyna. OCZY -> ZAPALENIE SPOJWEK -> NACZYNIA KRWIONONE OCZU OCZYSZCZAJCE ORGANIZM -> CZYSZCZCE KREW WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA -> PRZEMIANA MATERII ZA - barwinek, bluszcz (narzdy rodne kobiet), bluszczyk kurdybanek, bylica pospolita, dbrwka, doglda (z flegmy), fasola (nasiona . strki), fioek, gwiazdnica, grzyby (nerki), jaglana kasza, jaowice, jeyna, kombu, kucmerka, lebiodka, lubczyk, obodi, opian, malina, marchew, mniszek, nawo, oliwka, orzech (licie), ostropest, ostroe, pasternak . podagrycznik. pokrzywa, porzeczka czarna (li - jelita), pieczarki (nerki), poziomka . przetacznik, pszenica, rdest ptasi, rokitnik, ra, seler, skrzyp, soja, tr4downik, uczep, wakame, ankle. OCZYSZCZAJCE UKAD LIMFATYCZNY - jaglana kasza, krwawnik, nostrzyk . przytulia, tr4downik . OCZYSZCZAJCE WTROB1 -> ODTRUWAJCE - cz ber, nagietek, poziomka, rdest ptasi, ra, skrzyp . ODBIJANIE --> NERWICA ODKA - bylica boe drzewko. kminek . krwawnik, len, ostropest,

pisciornik go, portulaka pospolita (kwane odbijania), rumianek, szawia : - chmiel + mita + nostrzyk +piciornik gsi + tatarak + wrzos (napar) . ODFLEGMIAJCE - ODLUZOWUJCE - drapacz, do 1 da, dziewanna, orzknik, imbir. jaglana kasza, kucmerka, mydlnica, nasturcja, oman, oanka waciwa, pierwiosnka, podbia, pokrzywa . prawolaz, soja (miso), rze ik, rzodkiew biaa i czarna, rzodkiewka, ywokost . ODKAZAJCO ANTYSEPTYCZNIE ODKWASZAJCE - robinia, portulaka pospolita . ODLEZYNY - czosnek, lebiodka, len, przymiotno. rokitnik, rumianek . ODMADZAJCE - REWITALIZUJCE -> REGENERUJCE - marchew, nagietek, owies, pokrzywa, rdest ptasi, rdest wielkokwiatowy, ra, skrzyp . ODMROZENIA - drapacz, db, kasztan. Jen, nagietek, ogrecznik, rokitnik, seler, sosna, rumianek : - dqb (odwar) + szalwia (napar) - stosowa w kapie/ach. ODPORNO NA NIEKORZYSTNE CZYNNIKI I STRESY -> ADAPTOGENNE ODPORNOC OBNIZONA - OSABIENIE ODPORNOCI --> IMMUNOSTYMULUJCE -> WZMACNIAJCE ODPORNO - aloes, aralia, babka, brzoza (huba), cebula, chrzan, czosnek, jaglana kasza . jc wka, jeyna, kozieradka, mniszek, nagietek, pokrzywa, ra . ODPR~ZAJCE - KOJCE SYSTEM NERWOWY - melisa, lipa . ODSTRASZAJCE OWADY - INSEKTY -> ROBAKOBJCZE - bylica boe drzewko. laur, marzanka, melisa, ruta, wrotycz pospolity, pioun, tyto . ODTRUWAJCE -> ZATRUCIA - bluszczyk kurdybanek . fioek, imbir, jemioa, kombu . 610 lebiodka, wogiel aktywny (z lipy), lubczyk, opian, mniszek, morszczyn, nagietek . nawo, oliwka, orzech (licie), ostropest, ostroe . prawolaz, pietruszka, pokrzywa, ruta, uczep, wakame . ODZYWCZE -> WYCHUDZENIE - Icn, oboda, kozieradka, kminek, kucmerka, marchew, mech irlandzki, orzech (nasiona), owies (ziarna), podagrycznik, pokrzywa, por, ra, seler, sezam . sonecznik (nasiona), soja, tarczownica . OGRZEWAJCE -> CIEPE - kozieradka, orzech (nasiona), owies . podagrycznik, rozmaryn. OPARZENIA - barwinek, db, dziurawiec, gwiazdnica, kasztan, lawenda, len, miota (olejek), nagietek, ogrecznik, ostroe, przymiotno. rdest ptasi, rokitnik, rumianek, szawia . OPRYSZCZKA - mydlnica, owies. OPUCHNIECIE - OBRZEKI OSABIENIE -> WZMACNIAJCE OSABIENIE POCHOROBOWE -> REKONWALESCENCJA - aralia, hyzop, kozieradka, kminek, lukrecja, lubczyk, pokrzywa, skrzyp, uczep : - kosaciec + orzech (li) + porzeczka czarna (li) + poziomka (li) -proszek. OSANIAJCE - POWLEKAJCE. REGENERUJCE BONY LUZOWE - babka . konopie, len, lipa, joczmie (ziarno), kukurydza (ziarno), ogrecznik, prawolaz, laz, tarczownica, wizwka, podbia (li), dziewanna . OSTEOPOROZA - WYELIMINOWA CUKIER 1 MLEKO KROWIE

- WZMACNIAJCE KOCI -> WZMACNIAJCE NERKI - MINERALIZUJCE babka (sproszkowane licie), kombu, morszczyn . jeyna (sproszkowane licie), lebiodka (sproszkowana), pokrzywa (sproszkowana), szczawik zajoczy . wakame, orzech (sproszkowane licie) . OSTROGA MTOWA - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO -> OCZYSZCZAJCE - skrzyp (wewnotrznie, zewnotrznie) . OSUSZAJCE CHODNE I ZIMNE - bez, miota, lawenda, melisa, krwawnik, przywrotnik . tasznik, jewka, skrzyp, chmiel, gorzknik, szawia, opian, bylica pospolita, kapusta, nagietek . herbata . trodownik . pochrzyn, sadziec. kozek, goryczka, dziurawiec, orzech, serdecznik, szkaratka, babka. gowienka, bukwica, malina, rzeiwe, wierzba, pokrzywa, kalina, rzepik . OSUSZAJCE CIEPE I GORCE - arcydziogiel, macierzanka, bazylia, hyzop, imbir, oman, czosnek. zocie maruna, pieprzowiec, rozmaryn, balsamowiec, fenku. OTARCIA NASKORKA - USZKODZENIA - melisa, aloes, babka, nagietek, rzepik, skrzyp . szawia. OTYOSC - WYELIMINOWA CUKIER. OWOCE 1 MLEKO. WI) CEJ RUCHU WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA -> OCZYSZCZAJCE -> MIADYCA - drode, gorczyca biaa, babka (sproszkowana), majeranek (sproszkowany), kapusta (sok), kombu, kruszyna, fasola (nasiona), mniszek, morszczyn, lebiodka (sproszkowana), perz, pietruszka, orzcczka czarna (sproszkowane licie), pokrzywa (sproszkowana), rdest ptasi, wakame, seler (sok). pszenica (cae ziarna, kieki). OWADOBOJCZE - ROBAKOBJCZE - wawrzyn (odstrasza woki zboonc), wrotycz pospolity, pioun, tyto, zocie dalmatyski, szanta (odstrasza miernikowce) . OWOSIENIE NADMIERNE U KOBIET, HIRSUTYZM - NADMIERNE OWOSIENIE U KOBIET 611 OWRZODZENIA JAMY USTNEJ I UST - arnika, balsamowiec, dbrwka, lubczyk . malina mniszek nagietek przywrotnik, szawia, werbena . OWRZODZENIA JELITA GRUBEGO - WRZODZIEJCE ZAPALENIE JELITA GRUBEGO -> FERMENTACJA W JELITACH NIEPRAWIDOWA - bylica boe drzewko nagictck, krwawnik, orzech (sproszkowane lici), porzeczka czarna (sproszkowane licie), rzepik . OWRZODZENIA NOWOTWOROWE - WRZODY NOWOTWOROWE - popoch, bodziszek cuchncy, skrzyp . OWRZODZENIA SKRY - WRZODY OWRZODZENIA YLAKOWATE - KOCZYN - dziurawiec, jgpian, aa_ i~ ciek nostrzyk, rdest wownik, rumianek, rzepik skrzyp, topola (pczki), ywokost. OWSIKI - WYELIMINOWAC CUKIER - borwka czernica (wiey owoc), bylica boe drzewko bylica pospolita . ip1ohrn. czosnek, dynia (wiee nasiona), kozek kruszyna marchew ostroka (ziele) .

ruta tymianek. PADACZKA - EPILEPSJA. WYELIMINOWA MI) SO I OGRANICZY SL bobrek, bbylica, chmiel czeremcha, dziurawiec, konopie konwalia kozek, gg, jemioa melisa mita, lebiodka, przytulia . owies pszenica serdecznik sonecznik, skrzyp, mijowiec, przetacznik tatarak, wierzba : - arnika 15g +grzybie (kwiat) 15g + konwalia (kwiat) 109 + kozek 309 + pokrzywa Mg napar. PAMII;C -> ZDOLNO DO ZAPAMI) TYWANIA PARADONTOZA - PRZYZZBICA, WYELIMINOWA CUKIER -> MINERALIZUJCE WZMACNIAJCE BONY LUZOWE - jarzbina (owoc, wypadanie zbw) . jad 1 kasza . malina (owoc). pierwiosnka rdest ptasi szawia . PCHY - ROBAKOBJCZE - olcha, perz bez hebel . PFCHERZYCA - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO, NIEDOBR WITAMIN z grupy B -> CHOROBY SKORY - OCZYSZCZAJCE - drode fasola (nasiona), trdownik kapusta (sok wewntrznie kpiele), pszenica (ziarno kpiele w otrbach), nagictck (nalewka zewntrznie) : - fiolek trjbarwny 50g + jafowiee 50g + pokrzywa 1009 (napar),- arcydzigiel + skrzyp + tarczownica + tatarak (odwar). PIEGI - chrzan lipa poziomka, pietruszka (wiea + sok z cytryny): - mita + serdecznik + stokrotka + tymianek + wierzba (napar wewntrznie) . PLAMICA - SKAZA KRWOTOCZNA, KRUCHO NACZY KRWIONONYCH, AWITAMINOZA C K i P WYELIMINOWA CUKIER -> NACZYNIA KRWIONONE WZMACNIAJ - KRWIOTWRCZE -> WZMACNIAJCE LEDZION); - berberys (owoc), bez, jarzbina (owoc) kasztan (kwiat niedojrzay owoc. kora), krwawnik, nawo, poziewnik ruta tasznik: - ruta + ra +pokrzywa (macerowa, zagotowa), - dziurawiec + krwawnik + rdest ostrogorzki + tasznik + tatarak (odwar) PLESNIAWKI - pokrzywa (sok) rdest ptasi ra (napar z patkw) szawia . PLUSKWY -> ROBAKOBJCZE - bagno, bez hebel . POBUDLIWOSC NERWOWA - POBUDZENIE NERWOWE -- NERWICA EMOCJONALNA - arcydzigiel, marzanka, melisa kalina kozek pokrzywa, serdecznik szawia . 612 POBUDZAJCE -> STYMULUJCE POBUDZAJCE APETYT APETYTU BRAK POBUDZAJCE CZYNNOCI WYDZIELNICZE TRZUSTKI - kozieradka, opian, mita, mniszek, mydlnica, pioun . pokrzywa, ukwap. POBUDZAJCE FUNKCJ SZPIKU KOSTNEGO - KRWIOTWRCZE kozicradka . POBUDZAJCE GRUCZOY LINOWE - chinowiec, drapacz. goryczka, kozieradka . lebiodka . oman . pietruszka . POBUDZAJCE GRUCZOY WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO AKTYWNOSC HORMONOW - bobrek, eleuterokok . jemioa, kozieradka, lawenda, owies, perz.

pokrzywa, skrzyp, tatarak, wilyna . POBUDZAJCE KORT; NADNERCZY - bazylia, lukrecja, oman japoski (kwiaty) . POBUDZAJCE KRENIE -> WZMACNIAJCE KRENIE POBUDZAJCE KRWAWIENIA MIESICZNE - bagno, bluszcz, bylica, jarzbina (kwiat), krwawnik, lubczyk, opian, malwa czarna, nagietek, pietruszka, ruta, szawia, szanta, uczep, zocie maruna . POBUDZAJCE MACIC - bylica, bukwica, balsamowiec, arcydzigiel, cynamon, gorzknik, jaowiec, fcnku, kozieradka, lawenda, pierwiosnka, pietruszka, piciornik gsi, przywrotnik, ruta, serdecznik, szawia, tasznik, werbena, wrotycz pospolity, arnowiec (skurcze) . POBUDZAJCE PERYSTALTYK JELIT - CZYNNOCI RUCHOWE JELIT - glona, cynamon, hyzop, janowiec, len, krusz, rumianek, ruta, rzewie, rzodkiew czarna, serdecznik, szawia . tatarak . POBUDZAJCE SERCE - NASERCOWE - WZMACNIAJCE KRENIE WZMACNIAJCE SERCE - gorysz, kakao, kawa, herbata (bardzo mocna, wiey napar), hyzop, szawia, trdownik, rozmaryn . POBUDZAJCE TRAWIENIE - TRAWIENNE - APETYTU BRAK - estragon, cebula. cynamon, goryczka, hyzop, kminek, krwawnik, lebiodka, drapacz (trawienie biaka), melisa, mita, malina (licie), muszkatoowiec, oman, orzech (licie), pokrzywa, przywrotnik, ra, rumianek, rzodkiew czarna. szanta, seler, sadziec konopiasty, tatarak . POBUDZAJCE UKAD NERWOWY- bazylia, gorysz, janowiec, lawenda, dziurawiec, szawia, rozmaryn . POBUDZAJCE WTROB - OSABIONE WYDZIELANIE CI - >2CIOTWRCZE - czaber, bylica boe drzewko, bylica, cykoria, dziurawiec, kocanka, kozieradka, krwawnik, lubczyk, opian, melisa, mita, mniszek . nagietek, oman, ostropest, osiLy, rdest ptasi, rzepik, skrzyp, szawia, szanta, tatarak, werbena. POBUDZAJCE WORECZEK CIOWY->CIOP> DNE POBUDZAJCE ZODEK-CZYNNOCI WYDZIELNICZE --> BEZSOCZNO -> NIEDOKWANO - bazylia, bobrek, bylica, cykoria, cynamon, drapacz, dziurawiec, goryczka, gorysz, imbir, kocanka, kozieradka, lawenda, lipa, lebiodka, lubczyk, opian, majeranek, melisa, mniszek, mydlnica, oman, ostropest, przetacznik, przywrotnik, szanta, tarczownica, tatarak, tymianek, wilyna . PODAGRA - DNA, ARTRETYZM, SKAZA MOCZANOWA - mierznica, mniszek, owies . podagrycznik, trdownik . 613 POLIPY GARDA 1 PODNIEBIENIA - skrz y p. POPRAWIAJCE KRENIE -> WZMACNIAJCE KRENIE POPRAWIAJCE PAMWC -> ZDOLNO DO ZAPAMITYWANIA POPRAWIAJCE PRZEMIAN); MATERII - PRZEMIANA MATERII ZLA - OCZYSZCZAJCE - chrzan, listnik, jemioa, ~kapusta . kozieradka, drapacz, dziurawiec, lipa .

o ian, jeyna, fasola (nasiona, strki), marchew, marzanka, mniszek, morszczyn, nawo, ogrecznik . owies, perz, pokrzywa, rdest ptasi, ra, wizwka, skrzyp . POPRAWIAJCE PRZYSWAJANIE POKARMW - UPOLEDZONE PRZYSWAJANIE POKARMW PORONIENIA - HAMUJCE RYZYKO PORONIENIA, PODTRZYMANIE CIY kalina, rdest woownik (nawykowe) . POROD-> POBUDZAJCE MACIC - muszkatoowiec, arcydziogid, bylica pospolita, kozieradka, sasanka, serdecznik, tasznik, sadziec purpurowy, werbena, zocie bcfiyna, zocica maruna, arnowiec. POTY NOCNE - NADMIERNA POTLIWO -> PRZECIWPOTNE - bukwica, szawia, tarczownica, db (kpiele), orzech (licie), mydoka (pot cuchncy) . POWIKSZENIE WZW CHONNYCH -> OBRZKI LIMFATYCZNE POWLEKAJCE -> OSLANIAJCE - len, marzanka, podbia, laz . POPASIEC- WYELIMINOWA ALKOHOL I CUKIER - bez, fioek trjbarwny, kozieradka (sproszkowana), owies: - arcydzigiel + dq6 + szawia + wizwka (odwar) PROMIENIUJCE ZIOA - chrzan, gorczyca biaa i czarna, kasztan (owoc), miota . PROSTATA -> PRZEROST GRUCZOU KROKOWEGO PRZECIW DEPRESYJNE -~ DEPRESJE PRZECIWALERGICZNE ALERGIE PRZECIWBAKTERYJNE - borwka brusznica, cykoria, cebula, czosnek, dziurawiec, jewka, jeyna, kasztan, lukrecja, opian (nasiona), melisa, miota, nagietek, nawo, orzech (li), podbia, poonicznik, porzeczka czarna (li), przywrotnik . rdest ptasi, rdest woownik, ra, rumianek, rzepik, rzodkiew czarna, serdecznik, skrzyp, sosna, szawia, wizwka . PRZECIWBIEGUNKOWE -> BIEGUNKA - borwka czernica, gowienka, herbata, jarzobina . jeyna (li), wogid aktywny (z lipy), majeranek, piociornik gosi, piociornik kurze ziele, pokrzywa . przetacznik, przywrotnik, rdest ptasi, rdest woiownik, rumianek, rzepik, szawia . PRZECIWBOLOW E -> BL -> ROZKURCZOWE - aloes, barwinek, cebula. dziurawiec. listnik, godzik (bl garda), konopie, kozek, krwawnik, lebiodka, lubczyk, lukrecja, marzanka, mi ta. nostrzyk, oman, owies, piociornik gosi, rumianek, ruta, szawia, tatarak, wizwka . PRZECIWCUKRZYCOWE -> CUKRZYCA -> OBNIAJCE POZIOM CUKRU czosnek, fasola (nasiona, strki), dynia, kozek, opian, mniszek, nawrot, orzech (licie), perz, pomocnik baldaszkowy, rdest ptasi, ra, seler serdecznik, pokrzywa, szawia, wizwka . PRZECIWGNILNE-chrzan, rumianek, szawia . PRZECIWGORCZKOWE CHOROBY GORCZKOWE -> GORCZKA - bez, 614 bobrek, drapacz, goryczka, opian (nasiona), malina (owoce), mita, ogrecznik, perz, ra, rumianck, rumianck rzymski, sadziec konopiasty, sonecznik, werbena, wizwka, wierzba . PRZECIWGRZYBICZE I GRZYBOBJCZE--> GRZYBICA - aloes, bylica boe drzewko,

czosnek, listnik, jc6wka, kminek, lawenda, nagietek, orzech (licie), piciornik kurze ziele, rdest wownik, skrzyp, sosna. PRZECIWKRWOTOCZNE- KRWAWIENIA HAMUJ, KRWIOTAMUJCE - borwka brusznica, dbrwka, gowienka, jemioa, kalina, krwawnica, krwawnik . pokrzywa, przymiotno, rdest ostrogorzki, rdest ptasi . ruta, rzepik . skrzyp, szawia, tasznik, toboki, wilyna, mijowiec. PRZECIWMIAZDZYCOWE - MIADYCA - estragon, czosnek, jarzbina (owoc), jemioa, kapusta, kombu, len, lubczyk, marchew, morszczyn, oliwka, pszenica, rdest ptasi, skrzyp. sonecznik . soja, wakamc . PRZECIWMOLOWE ---> MOLE PRZECIWNIEYTOWO -4 NIEYT PRZECIWNOWOTWOROWE -> PRZECIWRAKOWE - RAK - GUZY -> OCZYSZCZAJCE - aloes, babka, bluszcz . burak, brzoza (huba), cebula, chmiel, czosnek, drapacz . glistnik, dziurawiec, fioek wonny, jemioa, kombu, lukrecja, opian (nasiona), mniszek, morela (nasiona) . morszczyn, nagietek, oliwka, orzech (li), pokrzywa, przewiercie, przytulia, pszenica (kieki), ra . skrzyp, soja, wakamc . PRZECIWOBR WOWE - OBRZ> Kl PRZECIWPADACZKOWE--> PADACZKA PRZECIWPOTNE- POTY HAMUJ - POTY NOCNE - hyzop, prawolaz (korze), orzech (li), rdest ptasi, skrzyp, szawia, tarczownica . PRZECIWRAKOWE- bodziszek cuchncy, brzoza (huba), czerenia (guma), fioek wonny, glistnik . PRZECIWREUMATYCZNE-> CHOROBY REUMATYCZNE PRZECIWROBACZE - PRZECIWPASOYTNICZE --> ROBAKOBJCZE - aloes, bagno. borwka czernica, cebula, centuria, efedra (korze), czosnek, dynia (nasiona), goryczka, marchew, oman, orzech (licie), perz, pioun, rumianck, rumianck bezpromieniowy, ruta, tymianek, wrotycz pospolity. zocie maruna . PRZECIWSKURCZOWE -> ROZKURCZOWE PRZECIWWIDOWE -> WID PRZECIWWIRUSOWE - babka, czosnek, dziewanna, hyzop . jc6wka, mniszek, pokrzywa, ra . rzepik . PRZECIWWYMIOTNE -> NUDNOCI -> WYMIOTY - mech irlandzki, mierzwica, imbir, mita, rumianck, tarczownica . PRZECIWZAPALNE-> ZAPALENIE-aloes, bobrck, bylica boe drzewko, dziewanna, fenku, dziurawiec, gowienka, hyzop, jarzbina, jeyna, kalina, kasztan . kocanka, kozieradka, krwawnik, kukurydza, len, lukrecja, opian, majeranek, marzanka . melisa, mita (olejek), nagietek, nawo, ogrecznik, orzech (li), ostry, piciornik gsi . piciornik kurze ziele, podbia, poonicznik, prawolaz .

porzeczka czarna (li), przywrotnik, rdest ptasi, rdest wownik, ra, rumianck, rzepik, skrzyp. szawia, laz, tatarak, wizwka, wilyna, zocie maruna. 615 PRZECZYSZCZAJCE - glona, anyek, bez czarny (owoc), kruszyna, rzewie . PRZEKWITANIE - KLIMAKTERIUM PRZEYK - USZKODZENIE PRZEYKU PRZEMCZENIE - WYCZERPANIE PRZEMIANA MATERII ZA -> POPRAWIAJACE PRZEMIAN MATERII PRZEPUKLINA - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO -> WZMACNIAJACE LEDZION - tasznik (nalewka) . PRZEROST GRUCZOU KROKOWEGO-PROSTATA, WYELIMINOWA CUKIER I PRODUKTY POCHODZENIA ZWIERZCEGO -> OCZYSZCZAJCE pietruszka, skrzyp, wilyna, wierzbownica : - borwka brusznica (li) + borwka czernica (li) +jeyna (li) + malina (li) + porzeczka czarna (li) - napar. PRZEZUIENIE- ZAZIBIENIE -> CHOROBY PRZEZIBIENIOWE - bez, lukrecja, imbir. jaglana kasza, majeranek, malina (owoc), melisa, miodunka, nawo, owiec, wizwka (z goryczk) . PRZYGNUIENIE- DEPRESJA -> WYCZERPANIE PSYCHICZNE - ogrecznik, owies . PRZYKURCZ MWSNI BOLESNY- NIEDOBR MAGNEZU . WITAMIN z grupy B i C. WYELIMINOWA WSZYSTKIE PRODUKTY POCHODZENIA ZWIERZCEGO, YWNO PRZETWARZANA PRZEMYSOWO I NADMIAR SOLI -> WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA - anyek, drode, fasola (nasiona), kapusta, chrzan, gorczyca, maieranek, lebiodka, melisa, groch, kminek, czarnuszka, kolendra, kozieradka, czber, pszenica, dziurawiec. krwawnik, bobrek, miota, przywrotnik, bazylia, macierzanka: - bobrek + czgber + lubczyk (proszek)., - kpiele z: licie : mity, orzecha . topoli, robini + klgcze paproci + igliwie : sosny, jody, wierka. PRZYZBICA-> PARADONTOZA PSZCZOLY ZABIJA- melisa, miota zielona, szanta . PUCHLINA BRZUSZNA- WODNA, WYELIMINOWA CUKIER I ALKOHOL ORAZ NADMIAR SOLI -> WZMACNIAJACE KRENIE -> WZMACNIAJACE NERKI -> OSUSZAJACE - jeyna, marzanka, nawo, ostropest (licie), przymiotno, rdest ostrogorzki . tarnina (kwiat), ukwap, werbena, wizwka : - brzoza (li) + lubczyk (korze) + melisa + nawo - stosowa czste napary w niewielkich ilociach : - brzoza (pgczki)100g +fasola (strki) 60g + mgeznica 60g + pietruszka (nasiona) 80g odwar- arcydzigiel + brzoza (pczki) + chmiel + macierzanka + rumianek + tatarak - kapie/e . PYLICA PLUG - zioa takie jak w NIEYCIE OSKRZELI RAK- WYELIMINOWA WSZYSTKIE PRODUKTY POCHODZENIA ZWIERZCEGO - OCZYSZCZAJCE -> PRZECIWNOWOTWOROWE - brzoza (huba czarna i biaa), chmiel, czerenia (guma), przewiercie, przytulia, fioek wonny . RAK JFZYKA- RAK - przytulia . RAK ZODKA -> RAK - nagietek, piociornik kurze zlec.

RAKOWE GUZY SKRY-> RAK -przytulia. 6 16 RANY - GOJCE RANY RANY ROPNE - ROPIEJCE -> GOJCE RANY - czosnek, lawenda, len, por, szawia, rdest w4iownik. RANY TRUDNO GOJCE SIE - GOJCE RANY - kozieradka, lawenda, opian (u cukrzykw), majeranek, marzanka, nagietek (u cukrzykw), nawo, ogrecznik, rdest ostrogorzki . rdest w4i~iik. REGENERUJCE BONY SLUZOWE - USZKODZENIE BLONY LUZOWEJ babka (bakteryjne), kukurydza, marchew, miodunka, naeictek, nawo, ogrecznik, poziewnik, prawolaz. przywrotnik, rdest ptasi, rumianek, skrzyp, liwki suszone . REGENERUJCE ORGANIZM -> WZMACNIAJCE ORGANIZM - imbir, kozieradka . len, nagietek . pokrzywa, poziewnik, ra, sezam . skrzyp, szanta. REGENERUJCE SKORY - USZKODZENIA SKRY -- WZMACNIAJCE SKR); -> CHOROBY SKORY - babka, mniszek, nagietek, poziewnik, prawolaz, przywrotnik, sonecznik . REGENERUJCE TKANKI -> USZKODZENIA -> WZMACNIAJCE - kapusta, serdecznik, rzepik : TKANK) PUCN - miodunka poziewnik : MISZ WTROBY ostropest (i NERKI), werbena . REGENERUJCE UKAD NERWOWY - SYSTEM NERWOWY - dziurawiec, melisa, owies . REGULUJCE CISNIENIE KRWI - CISNIENIE KRWI REGULUJ REGULUJCE KRZEPLIWO KRWI-> KRZEPNIECIE KRWI REGULUJ REGULUJCE MIESICZKI -> MIESICZKI NIEREGULARNE REGULUJCE TRAWIENIE -> POBUDZAJCE TRAWIENIE -> APETYTU BRAK bazylia, Jeyna, marchew . REGULUJCE, HARMONIZUJCE FUNKCJONOWANIE ORGANIZMUENZYMY, HORMONY -> ADAPTOGENNE - pokrzywa, serdecznik, tasznik, mniszek . REKONWALESCENCJA --> OSLABIENIE POCHOROBOWE -> REGULUJCE - REGENERUJCE - deuterokok, drapacz, goryczka, gwiazdnica, len, lukrecia, lubczyk, marchew mniszek, owies, pokrzywa, ra . RELAKSUJCE-> NAPIJ CIE NERWOWE REUMATYZM -> CHOROBY REUMATYCZNE REWITALIZUJCE--> ODMLADZAJACE ROBACZYCA-> PRZECIWROBACZE-- ROBAKOBJCZE - czosnek, borwka czernica, dynia, pioun. tymianek, wrotycz pospolity : - czarnuszka + kruszyna +paprotka (kcze) + wrotycz pospolity (kwiat) - odwar na czczo i przed snem . ROBAKOBOJCZE- PRZECIWROBACZE - kozek, kruszyna, ostrka (ziele), zocie dalmatyski . ROPIEN- WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO -> CZYSZCZCE KREW - mniszek, nostrzyk, owies, rdest ptasi . skrzyp, tr;downik : rozparzony, mielony len (okady): gotowana cebula (okady) : - len + nostrzyk +prawolaz (licie) + laz (licie) - okady z odwaru. 61 7

ROPIE PUC - cebula . czosnek . chrzan, gorczyca - stosowa czsto, w niewielkich ilociach : -janowiec (olejek) mita (olejek). sosna (olejek) - stosowa do inhalacji. ROPOMOCZ -> ZAPALENIE UKADU MOCZOWEGO -> ZAKAENIE DRG MOCZOWYCH - skrzyp. ROZEDMA PUC - NIEDOBR KRZEMU I WIATAMINY A. WYELIMINOWA CUKIER 1 MLEKO -> REGENERUJCE - czosnek, doglda, hyzop, len (sproszkowany), miodunka, nasturcja, poziewnik . skrzyp. laz . liwki suszone . ROZGRZEWAJCE - CIEPE I GORCE -> OSUSZAJACE CIEPE 1 GORCE cynamon. imbir, oboda, majeranek, muszkatoowiec, nawo, tcrpcntynowy olcjck . ROZKURCZOWE - PRZECIWSKURCZOWE -> KOLKI - babka, bylica boc drzcwko. bylica pospolita, dymnica, dziurawiec, listnikk gg, gwiazdnica, jemioa, kakao (oskrzela i serce) . kalina (macica, woreczek), kruszyna (drogi ciowe), kozek, kocanka, kminek (woreczek ciowy) . krwawnik, kukurydza, lawda, lebiodka, lipa (rozluniajce), lubczyk, lukrecja . ma' er, anek, malina (li) . marchew (nasiona na naczynia wiecowe) . marzanka, melisa, mniszek, nawo, ostry, piciornik gsi . podbia, pokrzywa, poonicznik, rdest ptasi (drogi ciowe), rumianek, ruta, skrzyp, sosna (olejek). szawia, szanta, tatarak. ROZPRASZAJCE ZASTOJE -> ZALEGANIE - ZASTJ - imbir, wrotycz pospolity . abieniec (wilgo) . ROZSTROJ ZODKA - NIEDYSPOZYCJA ODKA - bobrek, imbir, centuria, kminek (sproszkowany), mita (bardzo mocny napar), {aun . orzech (nalewka na modych owocach), dziurawiec, szanta, wizwka (u dzieci). ROZWALNIAJCE -> PRZECZYSZCZAJCE - anyek, len, lnica, kocanka, kruszyna, rutwica . janowiec. ROZA - PACIORKOWCOWA CHOROBA SKRY WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO OCZYSZCZAJCE -> WZMACNIAJCE LEDZION){ -> WTROBOWE WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA - jaglana kasza. pszenica (ziarno, otreby), skrzyp (wewnetrznie, okady), przestp : - bobrek + glg (kwiat) + krwawnik + mita + wierzba - napar: - kozieradka + rumianek + zywokost - okady ze sproszkowanych rozparzonych zi. RWA KULSZOWA - ISCHIAS RZEZCZKA -> IRYGACJE - mcznica . RZFSISTKOWICA IRYGACJE - glistnik, nagietek . SEDATYWNE USPOKAJAJCO - cytryniec, dziurawiec. melisa, ra, werbena . SEKSUALNE PROBLEMY -> AFRODYZJAKI - chmiel . SERCE STARCZE -> NASERCOWE - arnika . miek. SINIAKI - arnika, dbrwka, hyzop. ra, skrzyp, sonecznik . SKAZA KRWOTOCZNA - WYELIMINOWA CUKIER -> POBUDZAJCE FUNKCJE SZPIKU KOSTNEGO -> PLAMICA -- WZMACNIAJCE KREW - jarzbina (owoc), przymiotno .

SKAZA MOCZANOWA ---> PODAGRA DNA -> ARTRETYZM - brzoza, dziurawiec, 618 janowiec, kukurydza, mniszek, mydlnica, nawo, ogrecznik, podagrycznik, pokrzywa, przymiotno, rdest ptasi, skrzyp, topola, werbena, wizwka, wilzyna . SKOMPOMOCZ -> MOCZOPIIDNE - ZATRZYMANIE MOCZU - kukurydza, rdest ptasi, pokrzywa, pietruszka, perz, ruta, skrzyp . SKORA - OPOZNIAJCE PROCES STARZENIA SI - lubczyk rozmaryn. SKRA - POPRAWIAJ WE JFDRNO I ELASTYCZNO - marchew. ogrecznik . SKORA - ZACZERWIENIENIA - bez. krwawnik, ogrecznik, ogrek, rumianek. SKORA -- CHOROBY SKRY - RANY - EGZEMY - CZYRAKI. RA. ODLEYNY. OWRZODZENIA YLAKOWATE, ROPNIE--> WID SKROFULOZA - WYELIMINOWA CUKIER. MLEKO I TUSZCZE ZWIERZ> CE - OCZYSZCZAJCE - CZYSZCZACE KREW - WZMACNIAJCE ODPORNO jaglana kasza, joczmicd, fasola, marzanna, pieprzowiec, pomocnik baldaszkowy, prsz sienny, pszenica sosna, szkaratka amerykaska, szpinak, trcdownik : - kosaciec + porzeczka (li) + poziomka (li) + orzecie (li) - sproszkowa, dla dzieci wymiesza z miodem . SKURCZE -> KOLKI SKURCZE MACICY - PORONIENIA -> BLE - piociornik $osi . SKURCZE OSKRZELI -> ASTMA - podbia. STANY GORCZKOWE -> CHOROBY GORCZKOWE -> GORCZKA -> PRZECIWGORCZKOWE STANY LKOWE - L> KI STANY NERWICOWE U CIARNYCH-kozek. STANY NIEYTOWE -> NIEYT STANY POBUDZENIA NERWOWEGO -> POBUDLIWO NERWOWA STANY POCHOROBOWE - OSLABIENIE POCHOROBOWE - REKONWALESCENCJA STANY POOPERACYJNE -- REGENERUJCE - arnika, poziewnik, ra, skrzyp, tasznik . STANY ROPNE PUC -> ROPIE PLUG STANY SKURCZOWE - SPASTYCZNE - KOLKI - SKURCZE STANY ZAPALNE-> ZAPALENIE STUCZENIA - hyzop, lipa (licie, majeranek, nagietek, skrzyp . szawia . STUSZCZENIE WTROBY - REGENERUJCE MIZSZ WTROBY - perz, rzepik . STONKA - wrotycz pospolity. STOPY POCCE SI -> NADMIERNA POTLIWO STP POTY -> PRZECIWPOTNE STRESY - drode, ogrecznik, owies, rumianek. STRUPY - skrzyp. STWARDNIENIE WTROBY - ATROFIA -> MARSKO - STUSZCZENIE WTROBY - OCZYSZCZAJCE-> WTROBOWE-rzepik . 619 STYMULUJCE -> POBUDZAJCE STYMULUJCE KRENIE -> WZMACNIAJCE KRZENIE STYMULUJCE WYDZIELANIE INTERFERONU - babka. brzoza (huba). SYNDROM PRZEDMIESICZKOWY -- NAPII CIE PRZEDMIESICZKOWE SZCZURY - cebula morska .

SZKORBUT - GNILEC, WYELIMINOWA CUKIER -> REGENERUJCE BONY LUZOWE -> WZMACNIAJCE SLEDZION) -> MINERALIZUJCE -> WITAMINIZUJCE - cytryna, drode, len (sproszkowany), malina (owoc), marzanka, ra,- anyek + centuria + drapacz + mniszek + rukiew + sza/wio (sproszkowane)., - mita + sza/wio (piuka jam ustnq mocnym odwarem). SZUM W USZACH - cytryna (wkrapla wiey sok), geranium (wkada wiee licie), jemioa, majeranek . SCIGAJCE - PRZECIWGIEGUNKOWE -> OSUSZAJCE - barwinek, borwka brusznica i czernica, cytryniec, czber . . dziurawiec, gowienka, hyzop, jarz4bina (owoc), kalina, kuklik (korze) . kasztanowiec (kora), oboda, miodunka, nawo, pieciornik $osi, pieciornik kurze zlec, podbia (li), pokrzywa, porzeczka czarna (li), poziewnik, przetacznik, przywrotnik, rdest ptasi, rdest wcownik, ra, rumianek rzymski, rzc ik, skrzyp, szawia, laz, tasznik, tatarak, werbena, wizwka, ankle . LINOTOK - szawia, toje . SWID ODBYTU--> SWID SKORY - imbir, rumianek (olej), skrzyp. WID POCHWY I SROMU -> IRYGACJE -> WID SKRY -> PRZECIWGRZYBICZE - babka, imbir, orzech (licie), ostroe, przywrotnik, rumianek, szawia, skrzyp . SWID SKORY - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO -> OCZYSZCZAJCE bazylia. dbrwka, dziurawiec, lebiodka, len, imbir, malina (li), mita (olejek), oman, orzech (li), prawolaz, rumianek sosna (dziegie), szawia . SWID STARCZY -> SWID SKRY - przetacznik, skrzyp . SWIERZB - ROBAKOBOJCZE - miota (o/ciek). ip oun, rdest ptasi, sosna (dziegie), wrotycz pospolity. AMUJCE KRWAWIENIA--> KRWAWIENIA TARCZYCA -> CHOROBY TARCZYCY TASIEMIEC - TGORYJEC - dynia (wiee nasiona) . TEZEC - macierzanka + melisa + piciornik ysi + tatarak (odwar). TOCZEN POSPOLITY - DZIKIE MISO -- OCZYSZCZAJCE -> SZKORBUT -> USZCZYCA - PCHERZYCA -> REGENERUJCE -> MINERALIZUJCE -> WID - jaglana kasza, skrzyp, kapusta (sok), seler (sok), arnika (nalewka zewnotrznie), glistnik (nalewka zewnotrznie), pokrzywa (odwar z korzenia zewnotrznie) . TOCZE TRZEWNY - KOLAGENOZA, WYELIMONOWA CUKIER I MLEKO -> MINERALIZUJCE -> WZMACNIAJCE LEDZION - jaglana kasza, skrzyp . kapusta (sok). marchew (sok) . TONIZUJCE --> WZMACNIAJCE 6 20 TORBIELE - CYSTY

TRAWIENIE -4 NIESTRAWNO -> POBUDZAJACE TRAWIENIE -> APETYTU BRAK TRDZIK POSPOLITY - MODZIECZY, NIEDOBR KRZEMU I WITAMIN z grupy B. WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO -> OCZYSZCZAJACE - CHOROBY SKRY POPRAWIAJCE PRZEMIAN); MATERII - drapacz, fioek, malina (li), mniszek, orzech (li), ogrecznik (trdzik modzieczy), owies, uczep (trdzik krostowaty) : - fiolek trjbarwny + topian + krwawnik + orzech (li(f) +perz - sproszkowany: - oklady z rozparzonego rumianku lub kozieradki . TRUDNOCI W ODDAWANIU MOCZU - SKAPOMOCZ TRUDNOCI Z WYPRNIANIEM --> ROZWALNIAJACE . PRZECZYSZCZAJACE TRUDNOCI Z ZASYPIANIEM -> BEZSENNO - kozek, lipa, rumianek, tatarak. TRZUSTKA CHOROBY TRZUSTKI --> CUKRZYCA --> POBUDZAJACE CZYNNOCI WYDZIELNICZE TRZUSTKI WZMACNIAJCE TRZUSTK) UCZUCUE NIEPOKOJU -4 NIEPOKJ UDERZENIE KRWI DO GOWY KLIMAKTERIUM -> NADCISNIENIE UDRANIAJCE DROGI ODDECHOWE - cebula, majeranek, mita, chrzan . UKSZENIA PRZEZ OWADY - aloes, arnika, babka, cebula, oboda, melisa, rumianek, szawia (rwnie udlenia), werbena, lawenda (rwnie udlenia) . UKSZENIA PRZEZ PAZY I GADY - piciornik gsi, mijowiec . UKAD -> CHOROBY UKADU UNIECZYNNIAJACE - WIAACE I USUWAJACE TOKSYNY ZATRUCIA - kombu. morszczyn. piciornik kurze zlec, poziomka, rzepik, wakamc . UPAWY U KOBIET - BIALE UPAWY -> IRYGACJE - jasnota, jeyna, koniczyna. ostropest (licie), poonicznik, prawolaz, przetacznik bobownik, przywrotnik, rdest wownik, rumianek, serdecznik . skrzyp, szawia: - koniczyna biaa (kwiat) + pokrzywa - napar do picia. UPOLEDZENIE TRAWIENIA TUSZCZW - mita, mydlnica, karczoch, siwicc. UPOLEDZENIE WCHANIANIA POKARMW - OSLABIENIE. NIEDOSTATECZNE WCHANIANIE - MINERALIZUJACE REGENERUJACE BONY SLUZOWE - lawenda, opian, macierzanka, melisa, mita, przywrotnik , rzepik, skrzyp, szanta . URAZY - marznak, nagietek, ogrecznik, laz, ywokost . USPOKAJAJCE - SEDATYWNE DZIAANIE NA UKAD NERWOWY - bylica pospolita, chmiel, kalina, kozek, lipa, marzanka, melisa, mita, ra, rumianek, rzepik, nalewka bursztynowa, mijowiec . USZCZELNIAJCE NACZYNIA KRWIONONE -KRUCH08 NACZY KRWIONOSNYCH -> PLAMICA - arnika, kasztan, krwawnik, nawo, ogrecznik, piciornik gsi . poziewnik, skrzyp . USZKODZENIA BON SLUZOWYCH -> REGENERUJCE BONY LUZOWE USZKODZENIA CIAA- BLIZNY POOPERACYJNE. RANY - REGENERUJACE poziewnik, rdest ptasi, skrzyp, ywokost . 62 1 USZKODZENIA KOSCI 1 MIESNI -> USZKODZENIA CIAA - WZMACNIAJCE -> ZAMANIA USZKODZENIA NASKRKA -> OTARCIA

USZKODZENIA PRZEYKU -gowienka. ywokost. USZKODZENIA SKORY - UBYTKI. URAZY SKRY -> GOJCE RANY - babka. dziurawicc, nagictek, krwawnik, ogrecznik, poziewnik, przywrotnik. rdest ptasi, rumianek (promieniami Roentgena) . USZKODZENIA WTROBY - USZKODZENIA MISZU --> REGENERUJCE cykoria, kocanka, mniszek, nagictek, piciornik gsi, poziewnik, ostropest, ruta, rzodkiew czarna, werbena . USZY - SZUM W USZACH UTRUDNIONE ODKRZTUSZANIE I PRZEYKANIE - GARDO, PRZEYK, CHRYPKA. WYKRZTUNE. BL -> NIEYT, ZAPALENIE - len, podbia, prawolaz, sosna (nalewka na pczkach), szawia, szanta . UZDLENIA ->DA WYCIGNIECIE - babka, cebula. natka pietruszki, szawia. TROBOWE USZKODZENIE WTROBY KOLKA -~ KAMICA berberys. bylica boe drzewko, drapacz, dziurawicc, goryczka, gorzknik, ostropest, rzodkiew czarna .rzcpik. WTROBY MARSKOSC - WYELIMINOWA ALKOHOL. LEKI CHEMICZNE. CUKIER I WSZYSTKIE PRODUKTY POCHODZENIA ZWIERZECEGO -> USZKODZENIA WTROBY -> POBUDZAJCE WTROBE - aloes (nalewka na miszu), estragon, chrzan, kminek, majeranek, czber, kolendra, czarnuszka, kozieradka, len (sproszkowany) . drode, goryczka biaa : - kocanka + lipa + krwawnik + pokrzywa + rumianek + szanta (napar). WEZY CHONNE - OBRZEKI LIMFATYCZNE -> OCZYSZCZAJCE -> ZAPALENIE WIATROUDNE - arcydzigiel, bazylia, hyzop, kminek, kozek, krwawnik, lawenda, lebiodka, lubczyk, majeranek, melisa, mita, oman, rumianek, ruta, szawia, tatarak . WICE TOKSYNY I METALE CW2KIE -> UNIECZYNNIAJCE - morszczyn. kombu, piciornik kurze ziele, wakame . WIDZENIE O ZMIERZCHO ZE - borwka czernica . WIOSENNA KURACJA OCZYSZCZAJCA -babka. gwiazdnica. lubczyk (licie) . opian (licie), krwawnik, marzanka, mniszek (caa rolina), podagrycznik, pokrzywa, portulaka pospolita, przytulia, rdest ptasi, stokrotka, tasznik, toboki . WIRUSOWE ZAPALENIE WTROBY -> ZAPALENIE WITAMINIZUJCE - cebula, drode, jarzbina, len marchew, owies, pokrzywa, ra, gryka, portulaka pospolita, pszenica (kieki), rokitnik, seler, sonecznik (nasiona), liwki (suszone). WOSY WZMACNIAJ - dbrwka, jarzbina, .opian mydlnica, nasturcja, owies, ostroe, pokrzywa, rzodkiew czarna . WRZODY DWUNASTNICY - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO - kapusta (sok) . krwawnik, kminek, len, lukrecja, nagietek, prawolaz, rdest ptasi, robinia, rokitnik, ra, szawia, laz. tarczownica, zywokost. 62 2 WRZODY JAMY USTNEJ - OWRZODZENIE JAMY USTNEJ WRZODY SKORNE - OWRZODZENIA. WYELIMINOWA CUKIER 1 MLEKO - aloes .

arnika, barszcz, chmid, czber, drapacz, dziurawiec, gwiazdnica, kozieradka, len, fasola (na twarzy), oboda, marzanka, nagietek, nawo, prawolaz, przywrotnik, rdest ptasi, rukiew, rumianek, ruta, skrzyp, laz . ankiel, werbena. WRZODY ZODKA - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO - aloes, drapacz, gorczyca biaa, kapusta (sok), kminek, krwawnik, len (proszek), lukrecja, nagietek, pokrzywa, prawolaz, przetacznik, rdest ptasi, robinia, rokitnik, ra, szawia, laz, tarczownica, wizwka, ywokost . WRZODY ZOADKA I JELIT - WRZODZIEJACE ZAPALENIE JELITA GRUBEGO aloes, babka, drapacz, krwawnik, nagietek, rumianek . WRZODZIEJCE ZAPALENIE JELITA GRUBEGO - WYELIMINOWA CUKIER I PRODUKTY POCHODZENIA ZWIERZ) CELO - babka, fasola, jeyna (li), nagietek . czber, pszenica, tarczownica, liwki (suszone), pokrzywa, wizwka (ziele), poziomka (licie): - babka +jeyna (li) + pokrzywa - sproszkowane. WSZY - bagno, bylica boe drzewko (z kurnika), geranium, olcha (z kurnika), ostrka (ziele), wrotycz pospolity. WYBROCZYNY - czber, dziurawiec, jarzobina (owoc), nostrzyk. ogrecznik, pierwiosnka, ra, skrzyp . WYCHUDZENIE -> APETYTU BRAK - UPOSLEDZENIE PRZYSWAJANIA POKARMOW - cykoria, kozieradka, len : - bylica boe drzewko + len + kozieradka + pokrzywa + ywokost (proszek) WYCZERPANIE FIZYCZNE - aralia, cytrynicc, drode, deuterokok . imbir, owies, pokrzywa, rozmaryn. WYCZERPANIE NERWOWE - NEURASTENIA - bazylia, chmid, dziurawiec . lawenda . melisa, owies, rozmaryn, rumianek, tatarak . WYCZERPANIE PSYCHICZNE - deuterokok, rozmaryn . WYCZERPANIE UMYSOWE - aralia, bazylia, cytrynicc, lipa, przetacznik . WYKRZTUSNE - awek, babk, bazylia, cebula, gwiazdnica. hyzop, fenku, imbir, kminek, kozieradka, lebiodka, lukrecja, oboda, macierzanka, mydlnica, owies, pierwiosnka, podbia, poonicznik. poziewnik, prawolaz, sadziec konopiasty, sosna, laz, wilyna, ankiel, mijowiec . WYMIOTY - bazylia, imbir, miota, muszkatoowiec, pieprzowiec . WYMIOTY U CW2ARNYCH - imbir, melisa, oman . skrzyp (krwawe) . WYNISZCZENIE POCHOROBOWE -> OSABIENIE POCHOROBOWE - REKONWALESCENCJA WYPADANIE NARZDOW - WYPADANIE MACICY I ODBYTU -> WZMACNIAJCE SLEDZION) - tasznik . WYPADANIE ZEBOW -> PARADONTOZA -> SZKORBUT WYSYPKI SKRNE - jeyna, kozieradka, len (alergiczne), oboda, marzanna, ostroe (alergiczne) . pokrzywa . portulaka pospolita, skrzyp, wilyna . WZDI CIA - WIATROPEDNE -anyek, bazylia, babka, bylica, bobrek, chmid, czabcr, czosnek .

drapacz, dziurawiec, fenku(u dzieci), gorczyca biaa, imbir, jaoiwec, jeyna, krwawnik, lawenda, lebiodka, 623 lubczyk, lukrecja, macierzanka, ma erb anek, melisa, mirta, ostropest, pi4ciornik 84si, przywrotnik, rdest ptasi, rumianek, rzepik, rzodkiew czarna, serdecznik, szawia, tatarak . WZMACNIAJCE BONY SLUZOWE - marchew, nagietek, owies, miodunka, ogrecznik. perz, poziewnik, przywrotnik . skrzyp . WZMACNIAJCE ENERGW - kolcowj, imbir, owies, pokrzywa, pomaracza gorzka, por. przewiercie . WZMACNIAJCE KOSCI -> MINERALIZUJACE -> WZMACNIAJCE NERKI bukwica, kozieradka, kminek, opian, owies, rdest ptasi, sezam, skrzyp, ywokost . WZMACNIAJCE KRENIE -> CISNIENIE KRWI PODNOSZA - bez (kwiat), cebula morska, krwawnik, pieprzowiec, pokrzywa, serdecznik, skrzyp, tasznik, cynamon, balsamowiec, gg, miorzb, melisa, rozmaryn, bukwica, imbir, trtdownik . WZMACNIAJCE MIF ME -> WZMACNIAJACE LEDZION): - tasznik. WZMACNIAJCE NADNERCZA -ogrecznik. WZMACNIAJCE NAMCIE CIAN WZMACNIAJCE NERKI - cytryniec, kminek, kolcowj, kozieradka, owies, por, robinia, ra . skrzyp. WZMACNIAJCE ODPORNOSC - IMMUNOSTYMULUJACE - cebula, balsamowiec mirra, aloes, aralia, elcuterokok, lukrecja, marchew, mniszek, nagietek, kalanchoe, jawka, ostroe, jaglana kasza, pokrzywa (interferon), sadziec konopiasty, sosna . WZMACNIAJCE ORGANIZM -> WZMACNIAJACE ENERGII - barwinek, bazylia, berberys, bluszczyk kurdybanek, estragon, bobrek, bylica, cebula, chrzan, cynamon, cytryniec, czosnek . dziewiesi, dziegiel, goryczka, gwiazdnica, imbir, kozieradka, marchew, mniszek, oman, orzech, ostroe, oanka czosnkowa, perz, pokrzywa, portulaka pospolita, por, poziewnik, owies, rdest ptasi, ra, sezam . skrzyp, sonecznik (nasiona), tarczownica . WZMACNIAJCE PAZNOKCIE - owies, rdest ptasi, skrzyp. WZMACNIAJCE SERCE - chrzan . gg . jaglana kasza, kalina, kminek . konwalia, majeranek . melisa, ogrecznik, porzeczka czarna (li), ruta, rozmaryn, serdecznik, skrzyp . WZMACNIAJCE SK~ - cytryniec, marchew, mniszek, owies, perz, poziewnik, przywrotnik . rdest ptasi, skrzyp . WZMACNIAJCE SLEDZIONI -> OSUSZAJACE -> ODFLEGMIAJACE -> KRWIOTWORCZE - dzisgicl, jaglana kasza, fcnku, kminek, owies (ziarna), ry sodki, koper, cynamon, godzik, kolendra, imbir, ziele angielskie, pietruszka (korze, nasiona), bazylia, lebiodka, tymianek, estragon, kardamon, skrka mandarynki, any gwiazdkowy, kawa . WZMACNIAJCE TKANK> CZN -> REGENERUJCE TKANKI - WZMACNIAJACE SLEDZIONE - perz. miodunka, poziewnik, przywrotnik, rdest ptasi, skrzyp .

WZMACNIAJCE TRZUSTK) - jaglana kasza, pokrzywa, poziewnik . WZMACNIAJCE UKAD NERWOWY - SYSTEM NERWOWY -arcydzirgieldziurawiec, kminek. lawenda, lipa, majeranek, melisa, owies, ruta, seler. WZMACNIAJCE UKAD POKARMOWY - WZMACNIAJACE LEDZION* arcydzi48iel, bluszczyk kurdybanek, jaglana kasza, kminek . lebiodka, mniszek (licie), owies. przywrotnik. rdest ptasi, orzech (licie) . 621 i WZMACNIAJCE WTROBI - mniszek, nagietek . ostropest, poziomka, rdest ptasi . werbena . WZMACNIAJCE ODEK - arcydzi4gie1, kminek, kozieradka, jaglana kasza, lebiodka, lipa . malina, marzanna, melisa, muszkatoowiec, owies, porzeczka czarna (li) . WZMAGAJCE -> POBUDZAJCE ZABURZENIA EMOCJONALNE -> USPOKAJCE - scrdccznik . ZABURZENIA MIESICZKOWANIA - MIESIACZKI NIEREGULARNE -opian marzanka, mniszek, nagietek, pietruszka, przetacznik bobownik, rumianek, tatarak . ZABURZENIA PRZEMIANY TUSZCZOWEJ - karczoch . ZABURZENIA RYTMU SERCA - gg . chrzan . ZABURZENIA SNU - BEZSENNO TRUDNOCI Z ZASYPIANIEM - scrdccznik . ZABURZENIA TRAWIENIA - fenkuf krwawnik, opian, ostry, scrdccznik, tatarak . ZAMA - KATARAKTA - glistnik (wiey sok lub macerat) . ZAFLEGMIENIE - ODFLEGMIAJCE -> WZMACNIAJCE LEDZIONZ ZAFLEGMIENIE DRG ODDECHOWYCH - macierzanka, melisa, miota (olejek), oman, sosna . ZAFLEGMIENIE PUC - gwiazdnica, imbir, lukrecja. majeranek, melisa. prawolaz. rukiew. rzodkiew biaa . rzodkiewka, seler. ZAFLEGMIENIE PRZEWODU POKARMOWEGO- czber. imbir . jeyna (sproszkowany li), pokrzywa (sproszkowana), rzodkiew biaa i czarna . soja (miso) . ZAKAENIE DRG MOCZOWYCH - mcznica. ZAKAENIE SKRY - cebula . czosnek, miota (olejek). ZALEGANIE MLEKA U KARMICYCH - miota (olejek). ZALEGANIE POKARMU - ZASTJ POKARMU - NUDNOCI - imbir. centuria . muszkatoowiec. pieprzowiec, pioiun . ZALEGANIE SLUZU W ZATOKACH - geranium (wicie licie). miota (inhalacje z kropli) . ZANIK MI NI - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO -> WZMACNIAJCE LEDZIONE -> REGENERUJCE - drode . kapusta (sok). marchew (sok). tasznik (wewnotrznic, zewnotrznie nalewka). ZANIKOWY NIEYT BONY LUZOWEJ ODKA - WYELIMINOWA CUKIER I MLEKO --> REGENERUJCE - drapacz, skrzyp. ZAPALENIE - STANY ZAPALNE -> PRZECIWZAPALNE ZAPALENIE BONY LUZOWEJ ODKA I JELIT-dziurawiec, len, lukrecja . nagictck, rdest woiownik, wizwka (ziele - odek) . ZAPALENIE CEWKI MOCZOWEJ-poonicznik. ZAPALENIE DRG MOCZOWYCH - nasturcja (nasiona). nawo. pokrzywa . poonicznik . ZAPALENIE DRG ZCIOWYCH -> STANY ZAPALNE DRG CIOWYCH ZAPALENIE DZISE - OWRZODZENIE JAMY USTNEJ - PARADONTOZA - babka.

lukrecja, pokrzywa, szawia, lawenda, rumianek, n.agietek ZAPALENIE GARDA - babka, gowienka macierzanka. oman. owies, przywrotnik . rdest ptasi. rdest woownik, rumianek . szawia, laz, trodownik . 62 5 ZAPALENIE JAJNIKW - PRZYDATKOW - melisa, mniszek (kwiat), nagietek . ZAPALENIE JAMY NOSOWO -> GARDOWEJ - lebiodka, lawenda, rzepik. ZAPALENIE JAMY USTNEJ- babka, lawenda, macierzanka, jeyna (li), nagietek, orzech (li) . oman, owies, przywrotnik, rdest ptasi, rdest wownik, rumianek, rzepik, szawia, ankiel, pokrzywa, skrzyp . ZAPALENIE KALETKI MAZIOWEJ - ywokost . ZAPALENIE KI;BUSZKW NERKOWYCH - mcznica, nawo, ogrecznik . ZAPALENIE KORZONKW NERWOWYCH - agawa (nalewka), chrzan, gorczyca czarna . skrzyp, nawo . ZAPALENIE ODBYTNICY- czosnek, lawenda. ZAPALENIE OKOSTNEJ - rdest wownik. ZAPALENIE OPUCNEJ - ogrecznik, ostropest (licie), poonicznik, prsz sienny . ZAPALENIE OPRYSZCZKOWE SKRY - ogrecznik . ZAPALENIE OSKRZELI - BRONCHIT - oman, poonicznik . rdest ptasi, rzepik, skrzyp, laz . ZAPALENIE OTRZEWNEJ - cynamon . ZAPALENIE PI CHERZA MOCZOWEGO - kukurydza, mcznica, gwiadnica, nawo . poonicznik, rumianek, skrzyp . ZAPALENIE PUC - gorczyca czarna, miodunka, nasturcja (nasiona), ostropest (licie), poonicznik . prsz sienny, saata (nasiona), ankiel . ZAPALENIE POWIEK - prawolaz . ZAPALENIE SPOJOWEK -> OCZY - babka, chaber, kozek, mak, nostrzyk, orzech (licie) . ostroe . prawolaz, rumianek (alergie, ropne, rzepik, swictlik, wizwka . ZAPALENIE STAWW - mita. ZAPALENIE SZYI - rzepik . ZAPALENIE CI1 GIEN - kasztan . ZAPALENIE LEDZIONY -> CHOROBY LEDZIONY - rzepik . ZAPALENIE UCHA RODKOWEGO - prsz sienny. ZAPALENIE WIRUSOWE WA,TROBY - mniszek, ostropest, r.zepik szanta. ZAPALENIE WORECZKA CIOWEGO - PT CHERZYKA CIOWEGO mita, rzepik . ZAPALENIE WYROSTKA ROBACZKOWEGO - czber. ZAPALENIE ZATOK OBOCZNYCH NOSA - NIEYT ZATOK - majeranek, mita. rumianek, olejek sosnowy. ZAPALENIE Y - kasztan. ZAPARCIA - aloes (glona), babka (nasiona), kruszyna, lukrecja, rawolaz, ruta, morszczyn, wakame . szczaw kdzierzawy, rzewie. ZAPARCIA ATOMICZNE - krwawnik, kruszyna, len, mita . ZAPARCIA NAWYKOWE - krusz yna, serdecznik. ZAPARCIA SPASTYCZNE - krwawnik, mita. ZAPARCIA U DZIECI - prawolaz . 626

ZAPELENIE KRTANI - przywrotnik, laz, rdest ptasi . ZAPOBIEGANIE WYMIOTOM -> PRZECIWWYMIOTNE ZAPOMINANIE - ZDOLNO DO ZAPAMIMWANIA ZASTJ KRWI - arnika, balsamowiec, dziurawiec, kasztan, naparstnica, nostrzyk, pokrzywa . ZASTJ LIMFATYCZNY - marzanka, nostrzyk, trodownik . ZASTJ POKARMU -4 ZALEGANIE POKARMU - kardamon, joezmicti, imbir, picprzowicc, pomarzcza gorzka, powj . ZASTJ SLUW - ZALEGANIE LUZU -> ODFLEGMIAJCE - kardamon, imbir, mirta (olejek). podbia. pierwiosnka. ZASTJ WILGOCI - OSUSZAJCE - abienice . ZASTJ ZIMNA - pieprz czarny, rozmaryn . ZASTJ ZCI ->CIOPI;DNE - dziurawiec, glistnik, jaowice, karczoch, kminek, kocanka, miota, mniszek, ostpy, ruta, rzepik, rzodkiew czarna, szanta . ZASTJ ZYLNY - marzanka, pokrzywa . ZATKANY NOS - UDRANIAJCE DROGI ODDECHOWE ZATOKI - cebula, geranium, majeranek, miota (olejek. nostrzyk, rumianek . ZATRUCIA -> ODTRUWAJACE ZATRUCIE LEKAMI - czber, imbir, ra, uczep . ZATRUCIE ORGANIZMU PRODUKTAMI PRZEMIANY MATERII ZATRUCIE METABOLITAMII - morszczyn, mniszek, pietruszka, przylaszczka, ra, szanta, werbena . ZATRUCIE POKARMOWE - ZATRUCIE GRZYBAMI - czber, imbier, krwawnik, wogiel aktywny z lipy, ostropest (muchomorem sromotnikowym), piociornik kurze ziek rdest ptasi, ra, lobelia (stroiczka . ZATRUCIE SUBSTANCJAMI CHEMICZNYMI - NARKOTYKAMI - czber, imbir. krwawnik, morszczyn, piociornik kurze ziele, lobelia (stroiczka . ZATRUCIE WTROBY - rdest ptasi, szanta . ZATRZYMANIE MIESICZKI - babka . bylica. nagietek, pioun, piociornik gosi, malwa czarna rumianek, ruta, szanta, tarnina (kwiat . ZATRZYMANIE MOCZU - BEZMOCZ - fasola, jaowice, kukurydza, lebiodka, mydlnica, nawo, porzeczka czarna (li), rdest ostrogorzki, robinia, tarnina (kwiat, topola (pczki. ZATWARDZENIE - ZAPARCIA ZAWROTY GOWY - jemioa, kozek, pokrzywa, przestop, ruta, skrzyp, lawenda. ZAZIBIENIE -> PRZEZIEBIENIE - bazylia, geranium, olejek miotowy (inhalacje), ogrecznik, picprzowicc . ZDENERWOWANIE -> KOJCE - melisa, lipa . rumianek. ZDOLNOS DO ZAPAMITYWANIA - WYELIMINOWA CUKIER - drode . eleuterokok, jaglana kasza, pokrzywa, przetacznik . ZGAGA - czber, kminek . len (proszek), majeranek, jeyna, portulaka pospolita, rumianek . ZIARNICA -jemioa . 627 ZIMNE - CHODNE. SUCHE - babka, bez, bylica pospolita, chmiel, dziurawiec, herbata zielona .

gowienka, goryczka, gorzknik, jewka, kapusta, krwawnik, lawenda, opian, malina, nagictck, przytulia, przywrotnik . rzepik, rzewie, sadziec, serdecznik, skrzyp, szawia, szkaratka, tasznik, tr ;downik. wizwka, wierzba. ZIMNE - WILGOTNE - jabo, ogrecznik, morszczyn, poziomka, prawolaz, seler . ZIMNE DONIE I STOPY - imbir, pieprzowiec, por . ZIMNICA -> MALARIA ZA PRZEMIANA MATERII -> PRZEMIANA MATERII ZA ZAMANIA KOSCI - eleutcrokok, skrzyp, ywokost, imbir . ZE TRAWIENIE TUSZCZOW UPOLEDZENIE TRAWIENIA TUSZCZW ZMAZY NOCNA - POLUCJE NOCNE - mcznica . ZMCZENIE - ZNUENIE -> WYCZERPANIE FIZYCZNE - pokrzywa . ZMCZENIE KOCZYN - agawa, rumianek (olej) . ZMTNIENIE ROGWKI -glistnik . ZMIANY NOWOTWOROWE -> NOWOTWORY - jeyna, mniszek (wiosenna kuracja oczyszczajca), na g ietek . pokrzywa . ZMIKCZAJCE - konopie, len, kozieradka, !!pa . morszczyn, ogrecznik, prawolaz, skrzyp. laz, wakamc. ZWAPNIENIE ZY - jemioa, morszczyn, skrzyp . ZWICHNICIA - rdest ostrogorzki, werbena, ywokost. ZWIKSZAJCE APETYT - AKNIENIE -> APETYTU BRAK - ostropest, przywrotnik . ZWIKSZAJCE CZYNNOCI FAGOCYTARNE BIAYCH KRWINEK mniszck . ZWIKSZAJCE DIUREZ MOCZOPI~DNA ZWIKSZAJCE KRZEPNICIE KRWI - krwawnik. ZWIKSZAJCE LAKTACJ -> MLEKOPI~DNE ZWIKSZAJCE LICZB KRWINEK CZERWONYCH - pokrzywa, poziewnik, skrzyp . ZWIKSZAJCE LICZB KRWINEK CZERWONYCH I BIAYCH - kozieradka. ZWIKSZAJCE LICZB PYTEK KRWI -> SKAZA KRWOTOCZNA -> PLAMICA - przymiotno . ZWIKSZAJCE ODPORNOSC -> WZMACNIAJCE -> ADAPTOGENNE mniszek, nagietek, e-szed. ZWIKSZAJCE POPD PCIOWY -> AFRODYZJAKI - bobrek, bylica, imbir, kozieradka, pioun, ra . ZWIKSZAJCE POZIOM HEMOGLOBINY -> KRWIOTWRCZE -pokrzywa. skrzyp . ZWIKSZAJCE WYDZIELANIE SOKW TRAWIENNYCH -> POBUDZAJACE ZWIKSZAJCE WYDZIELANIE LUZU - lebiodka, szanta . ZWYRODNIENIE BONY LUZOWEJ ODKA - pokrzywa. przetacznik . 628 ZDO - UDLENIE - szawia . DO - WYCIGNIJ CIE - gwiazdnica. ZCIOPI DNE -> ROZKURCZOWE - POBUDZAJCE WORECZEK CIOWY -> ZASTJ CI - bylica boe drzewko, dziurawiec, glistnik, kminek, kocanka . kruszyna, lawenda, lebiodka, lipa, oboda, majeranek, marzanka, mniszek, ostry, perz . rumianek, ruta,

rzepik, sadziec konopiasty, szawia, szanta, wizwka . ZCIOTWRCZE -> STYMULUJCE WTROB) -> POBUDZAJCE CZYNNOCI WYDZIELNICZE WTROBY - bylica boe drzewko, cykoria, dziurawiec, glistnik, kminek, kocanka, kukurydza, lawenda, lebiodka, mniszek, nagictck, ostry . piociornik gosi, ruta, szanta . ZTACZKA - centuria, drapacz . goryczka, karczoch, konopie, lebiodka, oboda, marchew, marzanka, miota, mniszek, nagictck . nawoE. ostry, poziomka, poonicznik, saata, szanta . ZYLAKI - NOG I PODUDZI - chmiel, kapusta, .opian marzanka (ng, odbytu, nagictck, oman, ostroe, piociornik gosi, rumianek, szawia . ZYLAKI ODBYTU -> HEMOROIDY - czosnek, kasztan, kruszyna, krwawnik, jarzobina . marzanka, rdest ostrogorzki, imbir, rdest woownik, rumianek, szawia . ZYLAKI WRZODZIEJCE->OWRZODZENIA YLAKOWATE ZAPALENIA YLAKOWATE 629 1 A SKOROWIDZ POLSKICH NAZW ROLIN GAWR AMERYKASKA I SIZALOWA Agave americana L ., A . sizalana Per 92 AGREST OGRODOWY Grossularia spicata L 93 AJWON patrz CHROPAWIEC AKSAMITKA ROZPIERZCHA Tagetes patula L 93 ALOES DRZEWIASTY I POSPOLITY Aloe arboresces Mill. A. vera L . (A . vulgaris Lam) 93 ALPINIA LEKARSKA (GAGAN. GALGANT. KARDAMON DZIKI) Alpinia officinarum Hance (Alpinia galgant L .) 101 AMINEK EGIPSKI Ammi visanga Lam 101 AMINEK WWKSZY Ammi maius Lam 102 ANANAS JADALNY Ananas comosus (L.) Merr 102 ANYEK patrz BIEDRZENIEC ANY ANYZ GWIAZDKOWY (BADIAN) Illicium verum Hook 103 ARALIA MANDURSKA (CZARTOWSKIE DRZEWO) I SERCOWATA Aralia elata (A . mandschurica), A. cordata (A . schmidti) 103 ARCYDZWGIEL LITWOR Archangelica officinalis Hoffm 109 ARCYDZI~CIEL NADBRZENY Archangelica officinalis Fr 108 B ARNICA GORSKA Arnica montana L 108 ABKA LANCETOWATA I SZEROKOLISTNA Plantago lanceolatum . P major L. (P psyllium . P ovata . P. indica) 109 BAGNO ZWYCZAJNE Ledum palustre L 113 BALSAMOWIEC MIRRA Commiphora molmol 114 BAMBUS Phyllostachys nigra, Bambusa sp 119 BEZ CZARNY Sambucus nigra L 120 BEZ HEBD Sambucus ebulus L 120 BIEDRZENIEC ANY (ANYEK) Pimpinella anisum L 121 BIEDRZENIEC MNIEJSZY. CZARNY I WIELKI Pimpinella saxifaga .

P nigra. P major 121 skorowidz polskich nazw rolin - 631 BARSZCZ ZWYCZAJNY Heracleum sphondylium L 115 BARWINEK POSPOLITY Vinca minor L 115 BAZYLIA POSPOLITA Ocimum basilicum L 115 BERBERYS ZWYCZAJNY Berberis vulgaris L 119 BLUSZCZ POSPOLITY Hedera helix L 121 BLUSZCZYK KURDYBANEK Glechoma hederacea L 122 BOBREK TRJLISTKOWY Menyanthes trifoliate L 123 BODZISZEK CUCHNCY Geranium robertianum L 123 BORWKA BRUSZNICA Vaccinium vitis idaca L 129 BORWKA CZERNICA Vaccinium myrtillus L 129 BOB Vicia faba L. Faba vulgaris Mnch 125 BRUKIEW SIEWNA Brasica napus var. rapifera L 125 BRZOZA BRODAWKOWATA Betula verrucosa Ehrh. (B . pubescens Ehrh) .... 126 BUKSZPAN ZWYCZAJNY Buxus scmpervivcns L 129 BUKWICA ZWYCZAJNA Betonica officinalis L . (Stachys officinalis) 130 BUK ZWYCZAJNY Fagus silvaticus L 130 BURAK ZWYCZAJNY, czyli WIKOWY Betula vulgaris L 130 BYLICA BOZE DRZEWKO Artemisja abrotanum L 131 BYLICA ESTRAGON Artemisja dracunculus L 132 BYLICA PIOUN Artemisja absinthium L 133 BYLICA POSPOLITA Artemisja vulgaris L 134 cEBULA JADALNA Allium cepa L 139 CEBULA MORSKA Urginea maritima (L.) Baker 193 CENTURIA POSPOLITA (TYSICZNIK) Centaurium minus Moench 143 CHABER BAWATEK Centaurea cyanus L 194 CHINOWIEC SOCZYSTOCZERWONY Cinchona succirubra Par (C . pubescen Vahl) 199 CHMIEL ZWYCZAJNY Humulus lupulus L 195 CHROPAWIEC KOPTYJSKI, czyli AJWON Trachyspcrmum arami Sprag (T . copticum Link. Arami copticum L .) 199 CHRZAN POSPOLITY Armoracja lapantifolia Gilib 150 CIBORA OKRGAWA Cyperus rotundus 153 CIEMIERNIK BIAY Helleborus niger L 154 CIEMIYCA BIAA Vcratrum album L 154 CYKORIA PODRNIK Cichorium intybus L 159 CYNAMONOWIEC CEJLONSKI I WONNY Cinnamonum zeylanicum Nees, Blume (C. verum J. S. Presl), Cinnamonum cassia 155 CYTRYNA Citrus limos Burm 155 CYTRYNIEC CHISKI Schizandra chincnsis Baill 156 CZARCI PAZUR (DIABELSKI PAZUR) Harpagophytum procumbens Dc 157 CZARNUSZKA SIEWNA Nigella saliva L 157 63 2 - skorowidz polskich nazw rolin i CZBER OGRODOWY Satureja hortensis L .. (S. montana . S. cuncifolia . S. vulgaris) 158 CZEREMCHA ZWYCZAJNA Padus avium Mill (Prunus padus L.) 161 CZERENIA Cerasus avium Moench (Prunus avium L .) 162 CZERNIEC GRONKOWCOWY Actaea spicata L 162

CZOSNACZEK POSPOLITY Alliaria officinalis Andrz 163 CZOSNEK POSPOLITY Allium sativum L 163 CZYCICA WIELKOKWIATOWA Calamintha grandif lora (C. vulgaris L.. C. officinalis Mnch .) 168 CZYCIEC BOTNY Stachys palustris L 169 DBRWKA ROZOGOWA Ajuga reptans L 169 DB SZYPUKOWY. BEZSZYPUKOWY I GALASOWY Quercus rober L.. Q. sessilis Ehrh .. Q. infectoria 169 DERE WACIWY Cornus mas L 170 DOGLDA WIELKA Grindelia robusta Nutt 170 DRAPACZ LEKARSKI Cnicus benedictus L 171 DRIAKIEW PODGRYZIONA Scabiosa succisa L 179 DRODE PIWNE I PIEKARNICZE Saccharomyces cervisiae Meyen 171 DYMNICA POSPOLITA Fumaria officinalis L 175 DYNIA ZWYCZAJNA Cucurbita pepo L 176 DYPTAM JESIONOLISTNY (GOREJCY KRZAK MOJESZA) I OWOSIONY Dictamnus albus L .. D . dasycarpus 176 DZIEWANNA WIELKOKWIATOWA. KUTNEROWATA I DROBNOKWIATOWA Verbascum thapsiforme Schrad . V. plomoides . V. thapsus 177 DZIEWICIORNIK BOTNY Parnassia palustris L 178 DZIEWISI BEZODYGOWY Carlina acaulis L 178 DZIGIEL LENY I CHISKI Angelica silvestris L .. A . sinensis 178 DZIURAWIEC ZWYCZAJNY (WITOJASKIE ZIELE) Hypericum E perforatum L ., (H. humifusum L .. H. maculatum Cr.. H. atutum Mnch .) 179 LEUTEROKOK KOLCZASTY Eleutherococcus senticosus Maxim 184 EUKALIPTUS GAKOWY Eucalyptus globules Labill 189 F ARBOWNIK LEKARSKI Anchusa officinalis L 185 FASOLA ZWYCZAJNA Phaseolus vulgaris L 185 FIGOWIEC POSPOLITY Ficus carica L 186 FIOEK TRJBARWNY. POLNY I WONNY Viola tricolor L., V . arvensis Murr.. V. odorata L ., (V . yodoensis) 187 skorowidz polskich nazw rolin - 633 cAULTERIA ROZESANA (STRZI;LA ROZESANA) Gaultheria procumbens L 187 GERANIUM, czyli ANGINKA (PELARGONIA) Pelargoniom graveolens L .. P. odoratissimum L ., P fragrans 188 GLISTNIK JASKCZE ZIELE Chelidonium majus L 190 GOWIENKA POSPOLITA I WIELKOKWIATOWA Prunella vulgaris L ., P grandiflora Jacq 194 GOZYNA POSPOLITA (SZYDLICA. JUJUBA) Zizipus jujuba Mill.. (Rhamnus ziziphus L .) 195 GG DWUSZYJKOWY I JEDNOSZYJKOWY Crataegus oxyacantha L ., Crataegus monogyna Jacq ., (C . pinnatifida) 195 GORCZYCA BIAA Sinapsis alba L ., (S . arvensis) 198 GORCZYCA CZARNA Brasica nigra L . Koch 199 GOREJCY KRZAK MOJRZESZA patrz DYPTAM JESIONOLISTNY GORYCZKA TA Gentiana lutea L.. (G. pannonica . G . purpurea . G . punctata . G. macrocephala, G . suaba) 200

GORYSZ MIARZ Peucedanum ostruthium (L.) Koch. (Imperatoria ostruthium L.) 201 GORZKNIK KANADYJSKI Hydastis canadensis 201 GOZDZIKOWIEC KORZENNY Syzgium aromaticum L . Merr. (Eugnium carophyllata Thun) 202 GROCH ZWYCZAJNY I GROSZEK Pism sativum L .. Latyrus sativus L 202 GRUSZA ZWYCZAJNA Pyrs communis L 203 GRYKA ZWYCZAJNA Fagopyrum esculentum L 203 GRZYBIE BIAY Nymphea alba L 209 GWIAZDNICA POSPOLITA Stellaria media Will., (S . dichotoma) 204 HERBATA CHISKA Thea sinensis L . (Camellia smensis) 205 HYZOP LEKARSKI Hyssopus officinalis L 206 GLICA POSPOLITA Erodium cicutarium L 211 i IMBIR LEKARSKI Zingiber officinalis Rosc 211 ABO DOMOWA I DZIKA (PONKA) Malus domestica Borg . (M . communis) . M. silvestris (L.) Mill 216 JAOWIEC POSPOLITY Juniperus communis L 217 JANOWIEC BARWIERSKI I CIERNISTY Genista tinctoria L .. G. germanica L 218 JARZB POSPOLITY (JARZI;BINA) Sorbus aucuparia L 219 634 - skorowidz polskich nazw rolin JASNOTA BIAA Lamium album L 222 JASTRZI BIEC KOSMACZEK I GRONKOWY Hicracium pilosella L .. H. auricula L 222 JEMIOA POSPOLITA Viscum album L 223 JESION WYNIOSY Fraxinus ecsclsior L 226 JEWKA WSKOLISTNA 1 PURPUROWA Echinacea angustifolia, E . purpurea 227 JEYNA FADOWANA I POPIELICA Rubus plicatus W et N., R. caesius L.227 J) CZMIE ZWYCZAJNY Hordcolum vulgare L 228 JUJUBA patrz GOYNA KAKAOWIEC WACIWY Theobroma cacao L 229 KALANCHOE PIERZASTE (YWORDKA, PODNOLIST, BRIOFILUM) Calanchoe pinnata Pers (Bryophyllum pinnatum Lam) . C . dajgremontiana 229 KALINA KORALOWA Viburnum opulus L 230 KAPUSTA WARZYWNA I KALAFIOR Brasica oleracca L., B. var. botrylis . 233 KARCZOCH ZWYCZAJNY Cynara scolymus L 234 KARDAMON MALABARSKI Elcttaria cardamonum White et Maron (Amonum cardamonum L.) 235 KASZTANOWIEC ZWYCZAJNY Aesculus hippocastanum L 235 KAWA Coffea L 236 KMINEK ZWYCZAJNY Carum carvi L 237 KOCANKA PIASKOWA Helichrysum arenarium Moench 242 KOCIMII;TKA WACIWA Nepera cataria L 242 KOKORNAK POWOJNIKOWATY Aristolochia clematis L 243 KOKORYCZKA WONNA Polygonatum odoratum (Mili) Druce 243 KOLA BYSZCZCA Cola nitida (Vent) Schott 244 KOLCOWJ CHISKI I SZKARATNY Lycium chinense,

L. halimifolum Mill 244 KOLENDRA SIEWNA Coriandrum sativum L 245 KOMBU (LISTOWNCA JAPOSKA I CLOUSTONA) Laminaria japonica Areschoug, L . cloustoni Edmondst 246 KOMOSA BIAA I MEKSYKASKA Chcnopodium album L ., Ch. ambrosioides 246 KONICYNA KOWA Trifolium pratcnsc L 247 KONOPIE SIEWNE I INDYJSKIE Cannabis sativa L ., C . indica 248 KONWALIA MAJOWA Convallaria maialis L 249 KOPER OGRODOWY Anethum graveolens L 250 skorowidz polskich nazw rolin - 635 KOPER WOSKI, czyli FENKU Foeniculum capillaceum Gilib.. (Foeniculum of f icinale) 250 KOPYTNIK POSPOLITY Asarum curopacum L 259 KORZENNIK LEKARSKI (ZIELE ANGIELSKIE) Pimenta dioica L. Merril (P officinalis Lindley) 255 KOSACIEC FLORENCKI. BLADY. NIEMIECKI I BOTNY (IRYS) Iris florcntina . I. pallida. I . germanica . I. pscudocoru s 255 KOWALNIK JAPOSKI (KONWALNIK . NAYCA. OGONWKA. OFIOPOGON) Ophiopogon japonicus Ker (Convallaria japonica) 256 KOZIERADKA POSPOLITA Trigonella feonum graccem L 256 KOZEK LEKARSKI (WALERIANA) Valcriana officinalis L 260 KROKOSZ BARWIERSKI (SZAFRAN FASZYWY. SZAFLOR) Carthamus tinctorius L 269 KROPIDO WODNE Oenanthe aquatica (L.) Poir.. (O . phellandrium Lam.) . 265 KRUSZYNA POSPOLLITA Rhamnus frangula L 265 KRWAWNICA POSPOLITA Lythrum salicaria 270 KRWAWNIK POSPOLITY Achilles millefolium L 270 KRWICIG LEKARSKI Sanquisorba officinalis L 275 KRZYOWNICA GORZKA I WIRGINIJSKA Polygala amara senega L 276 KUCMERKA patrz MAREK KUCMERKA KUKLIK POSPOLITY I ZWISY Gcum urbanum . G. rivalc 277 KUKURYDZA ZWYCZAJNA Zca mays L 277 KURKUMA patrz OSTRY KURZYLAD POLNY I BKITNY Anagallis arvensis L 281 AUR SZLACHETNY, czyli WAWRZYN Laurus nobilis L 281 LAWENDA WSKOLISTNA I SZEROKOLISTNA Lawandula vera Dc.. (L. officinalis . L. angustifolia) . L. spita 282 LAWSONIA BEZBRONNA, czyli HENNA (NABARWIA) Lawsonia intcrmis L . Alkanna s inosa 8 LEBIODKA POSPOLITA Origanum vulgareL 287 LEN ZWYCZAJNY Linam usitatissimum L 291 LEPINIK ROWY Petasitcs officinalis Mocnch (P hybridus) 295 LEUZEA KROKOSZOWATA (KORZE MARALA) Lcuzca carthamoidcs (Rhaponticum carthamoides) 295 LIGUSTR POSPOLITY I BYSZCZCY Ligustrum vulgarc L .. L. lucidum 296 LILIA BIAA Liliam candidam L 296 LIPA DROBNOLISTNA I SZEROKOLISTNA Tilia cordata Mill.. T. platyphyllos Scopoli 297 636 - skorowidz polskich nazw rolin

LNICA POSPOLITA Linaria vulgaris L 301 LOBELIA patrz STROICZKA LUBCZYK OGRODOWY Levisticum officinale Koch 302 LUKRECJA GADKA Glycyrrhiza glabra L 306 LOBODA OGRODOWA Atriplex hortensis L 311 OPIAN WI KSZY Arctium lappa L 311 MACIERZANKA PIASKOWA Thymus serpyllum L 316 MAGNOLIA CZERWONOKWIATOWA (ROZWO PURPUROWA) Magnolia liliiflora Dcsrouss 317 MAJERANEK OGRODOWY Origanum majorana L .. (Majorana hortcnsis Mocnch) 317 MAKLEJA DROBNOOWOCOWA Maclcya microcarpa 322 MAK LEKARSKI Papaver somnifcrum L 323 MAK POLNY 1 PIASKOWY Papaver rhocas L., P argcmone L 323 MALINA WACIWA (I JEYNA) Rubus ideaus L 327 MALWA patrz PRAWOLAZ MANDARYNKA patrz POMARACZA MARCHEW SIEWNA Daucus tarota L 332 MAREK KUCMERKA I SZEROKOLISTNY (KUCMERKA) Siura sisasum L .. S. latifolium L 336 MARZANKA WONNA Asperula odorata L 337 MARZANNA BARWIERSKA Rubia tinctorum L 340 MARZYWTA GRZEBIENIASTA Elsholtzia Partini (Lcpechin) Garckc, 311 MCZNICA LEKARSKA Arctostaphylos uva-ursi L 341 MECH IRLANDZKI (CHRZ> SCICA K1WIERZAWA) Chondrus crispus (L.) Satackh 345 MECH fSLANDZKI patrz TARCZOWNICA MELISA LEKARSKA Melissa officinalis L 346 MIERZNICA CZARNA I CUCHNCA Ballota nigra L ., B. foctida Lam 350 MI1 TA PIEPRZOWA (1 INNE GATUNKI MI> TY) Mcntha pipcrita L.. (M. arvcnsis . M. pulegium . M. viridis . M. aquatica. M. spicata. M. cardiata. M. crisp a) 351 MIEK WIOSENNY Adonis vernalis L 357 MIORZB JAPOSKI Ginkgo biloba 358 MIODUNKA PLAMISTA I MA Pulmonaria officinalis L .. P obscura Dum 360 MNISZEK POSPOLITY Taraxacum officinale Web 364 skorowidz polskich nazw rolin - 637 MORELA ZWYCZAJNA Armeniaca vulgaris L 369 MORSZTYN PECHERZYKOWATY Fucus vesiculosus L 369 MORWA CZARNA I BIAA Morus nigra L ., M . alba L 370 MUSZKATOOWIEC WONNY Myristica fragrans Houttryn 311 MYDLNICA LEKARSKA Saponaria officinalis L 372 MYDOKA WACIWA (KWILIA) Quillaja saponaria Mol 373 NAGIETEK LEKARSKI Calendula officinalis L 374 NAPARSTNICA WENIASTA I PURPUROWA Digitalis lanata Ehrhart, Digitalis purpurca L 379 NARECZNICA patrz PAPRO NASTURCJA WIELKA Tropaedum macus L 380 NAWO POSPOLLITA Solidago virgo aurea L 381

NAWROT LEKARSKI Lithospermum officinalc L 384 NOSTRZYK TY I WYNIOSY Melilotus officinalis (L .) Lam., M. altissimus Thuill 385 oCZAR WIRGINIJSKI Hamamelis virginiana L 386 OGRECZNIK LEKARSKI Borago of f icinalis L 386 OLCHA CZARNA Alnus glutinosa Garet 391 OLIWKA EUROPEJSKA Olea europaca L 391 OMAN WIELKI I JAPOSKI Inula hclcnim L ., I . japonika 393 ORZECH WOSKI Juglans regla L 397 OSTROKRZEW KOLCZASTY I PARAGWAJSKI (HERBA MATE) Ilex aquifolium L ., 1 . paraguariensis St. Hil 398 OSTROPEST PLAMISTY Silybum marianum (L.) Gaertner 399 OSTROE WARZYWNY (CZARCIE EBRO) I POLNY Cirsium oleraceum Scop.. C . arvense Scop 400 OSTRKA POLNA Delphinium consolida L 401 OSTRYZ DUGI czyli KURKUMA Curcuma longa L 401 OWIES ZWYCZAJNY Avena sativa L 02 OZANKA CZOSNKOWA. NIERWNOZBKOWANA I WASCIWA p Teucrium scordium L .. T. scordonia L .. T. chamaedrys L 407 APRO ZWYCZANA I NARECZNICA Polypodim vulgare L.. Dryoptenis sp . Adans 407 PAPRYKA patrz PIEPRZOWIEC PARIETARIA LEKARSKA (POMURNIK) I ROZPIERZCHA Parictaria officinalis L ., Parictaria dif f usa 408 PASTERNAK ZWYCZAJNY Pastinaca sativa L 408 PERZ WASCIWY Agropyron repens L 409 638 - skorowidz polskich nazw rolin PIEPRZ CZARNY Piper nigrum L 410 PIEPRZOWIEC ROCZNY I GAZISTY czyli PAPRYKA Capsicum annum L.. C. annum v. microcarpum, C. frutescens L 411 PIERWIOSNKA LEKARSKA I WYNIOSA Primula officinalis (L.) Hill, (P veris Jacq .), P elatior (L.) Gruf b 412 PIETRUSZKA ZWYCZAJNA Petroselium sativum Hoffm 413 MCIORNIK G1 SI Potentilla anserina L 414 PII CIORNIK KURZE ZIELE I ROZOGOWY Potentilla erecta (tormentillae) L .. P. reptens 418 PIGWA POSPOITA Cydonia vulgaris Pers(C. oblonga Mill.) 419 PIWONIA CHISKA I DRZEWIASTA Peonia lactiflora L . (P of f icinalis L.), P suf f ructicosa 419 PLUSKWICA EUROPEJSKA I GRONIASTA Cimcifuga europaea Szipa . (C . foetida L.), C. racemosa (L.) Nuit 420 POCHRZYN MEKSYKANSKI. CHINSKI I SIEDMIOKLAPKOWY Discorea villosa, D . opposita . D . hypoglauca 420 PODAGRYCZNIK POSPOLITY Aegopodium podagraria L 421 PODBIA POSPOLITY Tusilago farfara L 422 POKRZYWA ZWYCZAJNA Urtica dioica L 426 POONICZNIK NAGI I KOSMATY Herniaria glabra L.. H. hirsuta L 131 POMARACZA GORZKA. SODKA 1 MANDARYNKA Citrus aurantium L., C . sinensis L .. C. reticulata 432 POMOCNIK BALDASZKOWY (GRUSZYCZKA)

Chimaphila umbellata (L.) Nutt 433 POMURNIK patrz PARIETARIA POPOCH POSPOLITY Onopordon acanthium L 434 POR OGRODOWY Allium porrum L 434 POROST ISLANDZKI patrz TARCZOWNICA PORTULAKA POSPOLITA (SIEWNA) Portulaka oleraceae L 435 PORZECZKA CZARNA Ribes nigrum L 435 POWJ POLNY Convolvulus arvensis L 436 POZIEWNIK SZORSTKI Galeopsis tetrachit L .. (G. angustifolia. G. ladanum. G. pubescens . G. ochroleuc a) 437 POZIOMKA POSPOLITA Fragaria vesca L 437 PRAWOLAZ LEKARSKI I OGRODOWY (MALWA) Althaea officinalis L ., A. rosea var . nigra Hort 8 PROSO ZWYCZAJNE Pankum miliaceum L 444 PROSI SIENNY Florens graminis 445 skorowidz polskich nazw rolin - 639 PRZELOT POSPOLITY Anthyllis vulneraria L 445 PRZEST> P BIAY I DWUPIENNY Bryonia alba L .. B. dioica Jacq 446 PRZETACZNIK LENY I BOBOWNIK Veronica officinalis L ., V. beccabunga L 446 PRZEWIERCIE CHISKI Buplcurum chinensc 447 PRZEWOKA CZARNA Smyrnium olusatrum 447 MR SL SKRZYPOWATA. CHINSKA I DWUKOSOWA Ephedra equisetina Bge ., E. sinica . E. distacha 448 PRZYLASZCZKA POSPOLITA Hepatica nobilis Garsault (H. triloba Gilib .) 449 PRZYMIOTNO KANADYJSKIE Erigeron canadensis L 449 PRZYTULIA WACIWA (TA). CZEPNA I POSPOLITA Galium verum L., G. aparinc L .. G. mollugo L 450 PRZYWROTNIK POSPOLITY Alchemilla vulgaris L 451 PSIANKA SODKOGRZ Solanum dulcamara L 455 PSZENICA ZWYCZAJNA Triticum vulgarc 455 PSZONAK DROBNOKWIATOWY Erysimum churanthodes L 156 PYSZNOGWKA DWOISTA Monarda didyma 457 AUWOLFIA MIJOWA I WYMIOTNA (ZGRZYN) Rauwolfia serpentina Benth., R. vomitoria Af zel 457 RDEST OSTROGORZKI Polygonum hydropiper L 458 RDEST PTASI Polygonum aviculare L 459 RDEST WFZOWNIK Polygonum bistorta L 463 RDEST WIELOKWIATOWY Polygonum multiflorum 464 REMANIA Rhemania glutinosa 64 ROBINIA AKACJOWA, czyli AKACJA Robinia pseudoacacia L 464 RODIOLA ROWA (RENIEC, ZOTY KORZE. ROWY KORZE) Rhodiola rosca (Scdum rosca) 465 ROJNIK MUROWY Scmpcrvivum tectorum L 466 ROKITNIK ZWYCZAJNY Hippophac rhamnoides L 466 ROZCHODNIK OSTRY Sedum acrc L 467 ROZMARYN LEKARSKI Rosmarinus officinalis L 468 RA DZIKA Rosa tanina L 471 RENIEC patrz RODZIOLA

ROWY KORZE patrz RODIOLA RUKIEW LEKARSKA (WODNA) Nasturtium officinale R . Brown 477 RUMIANEK BEZPROMIENIOWY (MARUNA AMERYKASKA) Matricaria discoidea Dc 471 640 - skorowidz polskich nazw rolin RUMIANEK POSPOLITY Chamomilla recutita L., (Matricaria chamomilla L .) 478 RUMIAN SZLACHETNY (RZYMSKI) Anthemis nobilis L., (Chamaemelum nobile) 485 RUTA ZWYCZAJNA Ruta graveolens L 485 RUTWICA LEKARSKA Galega officinalis L 493 RZEPIEN POSPOLITY I SYBERYJSKI Xanthium strumarium L ., X. sibiricum 493 RZEPIK POSPOLITY I WONNY Agrimonia eupatoria L .. A . odorata Mi11. .494 RZEWIE DONIASTY Rhcum palmatum 498 RZEUCHA LAKOWA Cardaminc pratensis L 498 RZODKIEW CZARNA, BIAA I RZODKIEWKA sRaphanus sativus L . var . niger Kerner . R. s. L. var. radicula Pers 499 ADZIEC KONOPIASTY I PURPUROWY Eupatorium cannabinum L., E. purpurcum 500 SAATA JADOWITA. KOMPASOWA I SIEWNA Lactuca virosa L.. L. scariola L.. L. sativa L 502 SASANKA ZWYCZAJNA I LAKOWA Pulsatilla pratensis (Anemone pulsatilla) 502 SELER ZWYCZAJNY Apium graveolens L 503 SENES patrz STRACZYNIEC SERDECZNIK POSPOLITY Lconurus cardiaca L 504 SEZAM INDYJSKI Sezam indicum (S . orientale L ., S. olciferum Moench) 508 SIWIEC TY Glaucium flavum Cr 509 SKRYTEK POLNY Aphanes arvensis L . (Alchemilla arvensis Scop) 509 SKRZYP POLNY I ZIMOWY Equisetum arvense L ., E. hiemale 509 SONECZNIK ZWYCZAJNY Helianthus annuus L 517 SOJA OWOSIONA Glycinc max (L.) Merril G. his ida Maxim, Soja his ida Moench 517 SOSNA ZWYCZAJNA Pinus silvestris L 518 STARZEC POSPOLITY Senecjo vulgaris L 523 STOKROTKA POSPOLITA Bellis perennis L 524 STOPOWIEC TARCZOWATY Podophyllum peltatum L 524 STRACZYNIEC OSTROLISTNY I WASKOLISTNY (SENES) Cassia acutifolia Dcl . (C . senna L.) . C. angustifolia Vahl . (Senna officinalis Roxb .) 525 STROICZKA ROMD TA (LOBELIA) Lobelia inflanta L 525 STULISZ LEKARSKI Sisymbrium officinale (L.) Scop ---526 STYRAKOWIEC BENZOESOWY Styrax benzoin Dryander 526 skorowidz polskich nazw rolin - 641 SZAKAK POSPOLITY I PURSHA Rhamnus catharica L ., R. purshiana 527 SZAWIA LEKARSKA Salvia officinalis L 527 SZANTA ZWYCZAJNA Marubium vulgare L 534 SZAROTA BOTNA Gnaphalium uliginosum L 538 SZCZAWIK ZAJ1 CZY Oxalis acetosella L 538 SZCZAW LANCETOWATY. ZWYCZAJNY. K1WIERZAWY,1 TPOLISTNY

Rumex hydrolpathum Huds .. R. acetosa L .. R . crispus L .. R. obtusifolium L 539 SZKARATKA AMERYKASKA Phytolacca americana 539 SZPARAG OGRODOWY Asparagus officinalis L 540 SZ,~INAK OGRODOWY Spinacia deraccac L 541 LAZ DZIKI. ZANIEDBANY I DROBNOKWIATOWY Malva silvestris L .. M. neglccta Wallr., M . pusilla Sm . et Sow 511 LIWA TARNINA I DOMOWA Prunus spinosa L., P domestica 542 WIETLIK KOWY. WYPR)2ONY I ZWARTY T Euphrasia rostkoviana Haync, E . stricta Hos, E . turu (Fr.) . Wettst 542 ARCZOWNICA ISLANDZKA (POROST ISLANDZKI . MECH ISLANDZKI. PUCNIK ISLANDZKI) Cetraria islandics (L.) Acharius 543 TARCZYCA BOCZNOKWIATOWA I BAJKALSKA Scutellaria laterif lora . S. baicalensis 544 TASZNIK POSPOLITY Capsella bursapastoris L 545 TATARAK ZWYCZAJNY Acorns calamus L 549 TOBOKI POLNE Thlaspi arvense L 553 TOJE ROZESANA Lisimachia nummularia L 554 TOJOWIEC KONDURANGO Marsdenia cundurango Reichb. fil 551 TOPOLA CZARNA, BALSAMICZNA I OSIKA Populus nigra L., P balsamifcra L ., P tremula L 554 TRAGANEK GUMODAJNY. SZEROKOLISTNY I CHISKI Astragalus gummifer Labill, A . glycyphyllos L ., A. membranaccus 555 TRI DOWNIK BULWIASTY (KNOTOWY) I CHISKI Scrophularia nodosa L ., S. nindpoensis 556 TRYBULA OGRODOWA Anthriscus cerefolium (L.) Hoffm 557 TYMIANEK POSPOLITY (I MACIERZANKA) Thymus vulgaris L 557 TYSICZNIK patrz CENTURIA uBIOREK GORZKI Iberis amara L 563 UCIEP TRJLISTKOWY Bidens tripartitus L 564 UKWAP DWUPIENNY Antennaria dioica (L.) Gacrtn 64 2 - skorowidz polskich nazw rolin UNDARIA PIERZASTA(WAKAME) Undaria pinnatifida (Hary.) Sur. (Ulopteryx pinnatif ida (Hary .) Kjellm) 564 URGINIA patrz CEBULA MORSKA WAKAME patrz UNDARIA WANILIA PLASKOLISTNA Vanilla planifolia Andr. (V. mcxicana MAL V. f ragrans Ames) 565 WARZUCHA LEKARSKA (WARZECHA) Cochlearia of f icinalis L 566 WAWRZYN patrz LAUR WERBENA POSPOLITA Verbcna officinalis L 566 WIZWKA BOTNA I BULWKOWA Filipendula ulmaria Maxim. F hexapetala Gilib 567 WICIOKRZEW POMORSKI I JAPONSKI Lonicera periclymenum . L. japonica 572 WIDAK GODZISTY Lycopodium clavatum L 572 WIELOSI BL> KITNY Polomonium coreuleum 573 WIERZBA PURPUROWA (WIKLINA). BIAA I OZINA Salix purpurca L ., S. alba L ., S. pentandra M 573 WIERZBOWNICA DROBNOKWIATOWA. BLADOROWA. GRSKA.

RZGOWATA. WZGRZOWA, BOTNA. DROBNOLISTNA Epilobium parviphlorum . E. roscum . E. montanum . E. obkurum, E. collinum . E . pallustre (Chamacncrion pallustre) . E. angallidifolium 574 WILYNA CIERNISTA Ononis spinosa L WINOROSL WLASCIWA Vitis vinifcra L 575 WISNIA Prunus cerasus L 577 WITEKS CZCZONY (NIEPOKALANEK PIEPRZOWY) Vitex agnus-castus 577 WOSKOWNICA EUROPEJSKA I AMERYKASKA Myrica gale L ., M . cerifera 578 WROTYCZ MARUNA patrz ZOCIE MARUNA WROTYCZ POSPOLITY Tanacetum vulgare L 578 WRZOS POSPOLITY Calluna vulgaris (L.) Salisb 579 WSZEWOGA GRSKA Mcum athamanticum Jacq 579 WYMIOTNICA PRAWDZIWA (IPEKUANA) Cephaelis ipecacuanha (Broi .) Z Tussac .. C. acuminata 580 OCIE BELYNA (WROTYCZ SZEROKOLISTNY) I DALMATYNSKI Chrysanthemum balsamita (Tanacetum balsamita), Ch. cinerariaefolium (Pyrethrum cinerariaefolium) 580 skorowidz polskich nazw roglin - 643 ZOCIE MARUNA (WROTYCZ MARUNA) Tanacctum parthcnium (L.) Schultz-Big (Chrysanthemum parthcnium (L.) Bcrnh.) 581 ZOTY KORZE patrz RORIOLA ABIENIEC BABKA WODNA Alisma plantago-aquatica L 582 ANKIEL ZWYCZAJNA Sanicula curopaca L 582 ARNOWIEC MIOTLASTY Sarothamnus scoparius (L.) Wimm 583 E-SZE Panax ginseng C. A. Mey 583 MIJOWIEC ZWYCZAJNY Echium vulgarc L 584 TLICA DROBNOKWIATOWA I OWOSIONA Galinsoga parvif lora Car .. G . quadriradiata Ruiz ct Pav 584 YWOKOST LEKARSKI Symphytum officinalc L 585 YWORDKA patrz KALANCHOE 611 - skorowidz polskich nazw rolin SKOROWIDZ ACISKICH NAZW ROLIN ACHILLEA, 270 millefolium, 270 ACORUS CALAMUS, 549 ACTAEA SPICATA, 162 ADONIS VERNALIS, 357 AEGOPODIUM PODAGRARIA, 421 AESCULUS HIPPOCASTANUM, 235 AGAVE americana. 92 sizalana, 92 AGRIMONIA eupatoria, 494 odorata, 494, 495 pilona, 495

AGROPYRON REPENS, 409 AJUGA REPTANS,169 ALCHEMILLA arvensis, 509 vulgaris, 451 ALISMA PLANTAGO-AQUATICA, 582 ALKANNA SPINOSA, 286 ALLIARIA OFFICINALIS,167 ALLIUM cepa. 139 porrum, 434 sativum, 163 ALNUS GLUTINOSA, 391 ALOE arboresces, 93 vera, 93 vulgaris, 93 ALPINIA galgant,101 of f icinarum, 101 ALTHAEA of f icinalis, 462 roses var. nigra, 462, 463 AMMI copticum, 149 mains, 102 visanga, 101 AMONUM anqustifolium, 235 cardamonum, 235 compactum, 235 granum-paradisi, 235 ANAGALLIS ARVENSIS, 281 ANANAS COMOSUS, 102 ANCHUSA OFFICINALIS, 185 ANEMONE PULSATILLA, 502 ANETHUM GRAVEOLENS, 250 ANGELICA silvestris, 178 sinensis, 178.195 skorowidz aciskich nazw rolin - 615 l ANTENNARIA DIOICA, 564 ANTHEMIS NOBILIS, 485 ANTHRISCUS CEREFOLIUM, 557 ANTHYLLIS VULNERARIA, 445 APHANES ARVENSIS, 509 APIUM GRAVEOLENS, 503 ARALIA cordata, 103

elata,103 mandschurica, 103 schmidti, 103 ARCHANGELICA, 108 officinalis, 108 ARCTIUM lappa, 311 minus, 313 nemorosum, 313 temenfosum, 313 ARCTOSTAPHYLOS UVA-URSI, 341 ARISTOLOCHIA CLEMATIS, 243 ARMENIACA VULGARIS, 369 ARMORACJA LAPANTIFOLIA, 150 ARNICA MONTANA, 108 ARTEMISJA abrotanum,131 absinthium,133 dracunculus, 132 vulgaris,134 ASARUM EUROPAEUM, 254 ASPARAGUS OFFICINALIS, 540 ASPERULA ODORATA, 337 ASTRAGALUS glycyphyllos, 555 gummifer, 555 membranaceus, 555 ATRIPLEX HORTENSIS, 311 616 - skorowidz aciskich nazw rolin AVENA SATIVA, 402 BALLOTA foetida, 350 nigra, 350 BAMBUSA, 114 BELLIS PERENNIS . 524 BERBERIS VULGARIS,119 BETONICA OFFICINALIS,130 BETULA pubescens, 126 verrucosa, 126 vulgaris, 130 BIDENS TRIPARTITUS, 564 BLUME, 155 BORAGO OFFICINALIS, 386 BRASICA napus var. rapif era, 125 nigra,199 oleracea, 233 var. botrylis, 233 BRYONIA

alba, 446 dioica, 446 BRYOPHYLLUM PINNATUM, 229 BUPLEURUM CHINENSE, 447 BUXUS SEMPERVIVENS, 129 CALAMINTHA clinopodium, 168 grandiflora, 168 of ficinalis,168 vulgaris, 168 CALANCHOE daigremontiana, 229 pinnata, 229 CALENDULA OFFICINALIS, 374 CALLUNA VULGARIS, 579 CAMELLIA SINENSIS . 205 CANNABIS indica, 248 sativa, 248 CAPSELLA BURSAPASTORIS, 545 CAPSICUM annum, 411 v. microcarpum. 411 frutescens, 411 CARDAMINE PRATENSIS, 498 CARLINA ACAULIS,178 CARTHAMUS TINCTORIUS, 264 CARUM CARVI, 237 CASSIA acutifolia, 525 angustifolia, 525 senna. 525 CENTAUREA CYANUS.144 CENTAURIUM MINUS. 113 CEPHAELIS acuminata, 580 ipecacuanha, 850 CERASUS AVIUM, 162 CETRARIA ISLANDICS . 543 CHAMAEMELUM NOBILE. 485 CHAMAENERIA ANGUSTIFOLIUM . 574 CHAMAENERION PALLUSTRE, 574 CHAMOMILLA RECUTITA . 478 CHELIDONIUM MAJUS . 190 CHENOPODIUM album, 246 ambrosioides, 246 CHIMAPHILA UMBELLATA, 433 CHONDRUS CRISPUS, 345 CHRYSANTHEMUM

balsamita, 580 cinerariaefolium, 580 morif lorum, 244 parthenium, 581 CICHORIUM INTYBUS,154 CIMCIFUGA europaea, 420 foetida, 420 racemosa, 420 CINCHONA ledgeriana, 144 pubescens, 144 succirubra, 144 CINNAMONUM cassia, 155 verum,155 zeylanicum,155 CIRSIUM arvense, 400 lanceolatum, 400 oleraceum, 400 rivulare, 400 CITRUS aurantium, 432 limon, 155 reticulata, 432 sinensis, 432, 433 CNICUS BENEDICTUS, 171 COCHLEARIA OFFICINALIS, 566 COFFEA, 236 arabica, 236 liberia, 236 robusta, 236 COLA NITIDA, 244 COMMIPHORA MOLMOL, 114 CONVALLARIA japonica, 256 skorowidz aciskich nazw rolin - 647 maialis, 249 CONVOLVULUS ARVENSIS, 436 CORIANDRUM SATIVUM, 245 CORNUS MAS, 170 CRATAEGUS intricata, 196 mono8yna,195,196 oxyacantha,195 pinnatif ida, 195, 196 CUCURBITA PEPO, 176 CURCUMA longa, 401

xanthorriza, 402 CYDONIA oblonga, 419 vulgaris, 419 CYNARA SCOLYMUS. 234 CYPERUS ROTUNDUS.153 DAUCUS CAROTA, 332 DELPHINIUM CONSOLIDA, 401 DICTAMNUS albus,176 dasycarpus,176 DIGITALIS lanata, 379 purpurea, 379 DISCOREA alata, 421 batatas, 421 bulbifera, 421 hypoglauca, 420, 421 opposita, 420, 421 sativa, 421 villosa, 420, 421 DRYOPTERIS. 407 ECHINACEA 618 - skorowidz aciskich nazw rolin angustifolia, 227 purpurea, 227 ECHIUM VULGARE, 584 ELETTARIA CARDAMONUM, 235 var. major, 235 var. minuscula, 235 ELEUTHEROCOCCUS SENTICOSUS, 184 ELSHOLTZIA, 341 cristata, 341 EPHEDRA distacha, 448 equisetina, 448 sinica, 448 EPILOBIUM angallidifolium, 574 angustifolium, 574 collinum, 574 hirsutum, 574 montanum, 574 obscurum, 574 pallustre, 574 parviphlorum, 574 roseum, 574 EQUISETUM arvense, 509

hiemale, 509.510 ERIGERON CANADENSIS, 449 ERODIUM CICUTARIUM, 211 ERYSIMUM canescens,457 churanthoides, 456 repandum, 457 EUCALYPTUS GLOBULUS. 184 EUGENIUM CAROPHYLLATA, 202 EUPATORIUM cannabinum, 500 purpureum, 500 EUPHRASIA curta, 542 rostkoviana, 542 stricta, 542 FAGA VULGARIS. 125 FAGOPYRUM ESCULENTUM. 203 FAGUS SILVATICUS. 130 FICUS CARICA. 186 FILIPENDULA hexapetala, 567, 568 ulmaria, 567 FLORENS GRAMINIS . 445 FOENICULUM capillaceum, 250 var. azoricum, 251 var. dulce. 251 var. uulyare, 251 of f icinale, 250 FRAGARIA collina, 438 elatior, 438 moschata, 438 vesca, 437 viridis, 439 FRAXINUS ECSELSIOR . 226 FUCUS VESICULOSUS. 369 FUMARIA OFFICINALIS. 175 GALEGA OFFICINALIS . 493 GALEOPSIS angustifolia, 437 ladanum, 435 ochroleuca, 437 pubescens, 437 tetrachit, 437 GALINSOGA parviflora, 584 quadriradiata, 584 GALIUM

aparine, 450 mollugo, 450 verum, 450 GAULTHERIA PROCUMBENS. 187 GENISTA germanica, 218 tinctoria, 218 GENTIANA lutea, 200 macrocephala, 200 pannonica, 200 punctata, 200 purpurea, 200 scabra, 200 suaba, 200 GERANIUM ROBERTIANUM, 123 GEUM rivale, 277 urbanum, 277 GINKGO BILOBA, 358 GLAUCIUM FLAVUM, 509 GLECHOMA HEDERACEA, 122 GLYCINE hispida, 517 max, 517 GLYCYRRHIZA glabra, 306 korshinskyi, 307 uralensis, 307 GNAPHALIUM ULIGINOSUM, 538 GRINDELIA ROBUSTA, 170 GROSSULARIA SPICATA, 93 HAMAMELIS VIRGINIANA, 386 skorowidz aciskich nazw rolin - 619 HARPAGOPHYTUM PROCUMBENS,157 HEDERA HELIX, 121 HELIANTHUS ANNUUS, 517 HELICHRYSUM ARENARIUM, 242 HELLEBORUS NIGER, 154 HEPATICA nobilis, 449 triloba, 449 HERACLEUM SPHONDYLIUM,115 HERNIARIA glabra, 431 hirsuta, 431 HIERACIUM auricula, 222 pilosella, 222 HIPPOPHAE RHAMNOIDES, 466

HORDEOLUM VULGARE, 228 HUMULUS LUPULUS,115 HYDRASTIS CANADENSIS, 201 HYPERICUM acutum, 179, 180 hirsutum,180 humifusum,179,180 maculatum, 179,180 perf oratum, 179 quadrangulum, 180 tetrapterum, 180 HYSSOPUS OFFICINALIS, 206 IBERIS AMARA, 563 ILEX aquifolium, 398 paraguariensis, 398 ILLICIUM VERUM,103 IMPERATORIA OSTRUTHIUM, 207 INULA helenim, 393 650 - skorowidz aciskich nazw rolin japonika, 393, 394 IRIS florentina, 255 germanica, 255 pallida, 255 pseudocorus, 255 JUGLANS REGLA, 397 JUNIPERUS COMMUNIS, 217 LACTUCA sativa, 502 scariola, 502 virosa, 502 LAMINARIA cloustoni. 246 digitata, 246 japonica, 246 saccharina, 246 LAMIUM ALBUM, 222 LATHYRUS SATIVUS, 202 LAURUS NOBILIS, 281 LAWANDULA angustifolia, 282 off icinalis, 282 spica, 282 vera, 282 LAWSONIA INTERMIS, 286 LEDUM PALUSTRE,113 LEONURUS CARDIACA, 504 LEUZEA CARTHAMOIDES, 295

LEVLSTICUM OFFICINALE, 302 LIGUSTRUM lucidum, 296 vulgate, 296 LILIUM CANDIDUM, 296 LINARIA VULGARIS, 301 LWUM USITATISSIMUM, 291 LISIMACHIA NUMMULARIA, 554 LITHOSPERMUM OFFICINALL, 384 LOBELIA INFLANTA, 525 LONICERA japonica, 572 periclymenum, 572 LYCIUM chinense, 244 halimifolum, 244 LYCOPODIUM CLAVATIW. 572 LYTHRUM SALICARIA, 270 MACLEYA MICROCA P/, , 322 MAGNOLIA LILIIFLORA, 317 MAJORANA HO "'FN'`:,, 317 MALUS communis, 216 domestica, 216 silvestris, 216 MALVA neglecta, 541 pusilla, 541 silvestris, 541 MARSDENIA CUNDURANGO, 554 MARUBIUM VULGARE, 534 MATRICARIA chamomilla, 478 discoidea, 477 MELILOTUS altissimus, 385 of f icinalis, 385 MELISSA OFFICINALIS, 346 MENTHA aquatica, 351 arvensis, 351, 352, 355 cardiaca, 351, 352 crispa, 351, 352 piperita, 351, 352 pulegium, 351, 352 spicata, 351, 352 var. crispata, 352 viridis, 351 MENYANTHES TRIFOLIATA,123 MEUM ATHAMANTICUM, 579

MONARDA DIDYMA, 457 MORUS alba, 370 nigra, 370 MYRICA cerif era, 578 gale, 578 MYRISTICA FRAGRANS. 371 NASTURTIUM OFFICINALE, 477 NEPETA CATARIA, 242 NIGELLA SATIVA, 157 NYMPHEA ALBA, 204 OCIMUM BASILICUM,115 OENANTHE aquatica, 265 phellandrium, 265 OLEA EUROPAEA, 391 ONONIS SPINOSA, 575 ONOPORDON ACANTHIUM, 434 OPHIOPOGON JAPONICUS . 256 ORIGANUM majorana, 317 vulgare, 287 OXALIS ACETOSELLA, 538 PADUS AVIUM,161 PANAX ginseng, 583 quinquefolium. 583 PANKUM MILIACEUM, 444 skorowidz aciskich nazw rolin - 651 PAPAVER argemone, 323 dubium, 324 rhoeas, 323 somniferum, 323 PARIETARIA diffusa, 408 of f icinalis, 408 PARNASSIA PALUSTRIS, 178 PASTINACA SATIVA, 408 PELARGONIOM fragrans, 188 graveolens,188 odoratissimum, 188 PEONIA lactif lora, 419 officinalis, 419 suffructicosa, 419 PETASITES hybridus, 295

officinalis, 295 PETROSELIUM SATIVUM, 413 PEUCEDANUM OSTRUTHIUM, 201 PHASEOLUS VULGARIS, 185 PHYLLOSTACHYS NIGRA, 114 PHYTOLACCA AMERICANA, 539 PIMENTA dioica, 255 officinalis, 255 PIMPINELLA anisum, 121 major, 121 nigra, 121 saxifaga, 121 PINUS SILVESTRIS, 518 PIPER 652 - skorowidz laciskich nazw rolin angustifolium, 410 cubeba, 410 guineese, 410 longum, 410 nigrum, 410 retrof ractum, 410 PISUM SATIVUM, 202 PLANTAGO indica,109,110 lanceolatum, 109 ovata, 109, 110 psyllium, 109, 110 PODOPHYLLUM PELTATUM, 524 POLOMONIUM COREULEUM, 573 POLYGALA AMARA SENEG k. 276 POLYGONATUM odoratum, 243 of f icinale, 243 POLYGONUM aviculare, 459 bistorta, 459, 463 hydropiper, 458, 459 multif lorum, 245, 459, 466 persicaria, 459 POLYPODIUM VULGARE, 407 POPULUS balsamif era, 554 nigra, 554 tremula, 554 PORTULAKA OLERACEAE, 435 POTENTILLA anserina, 414 erecta (tormentillae), 418

reptens, 418 PRIMULA elatior, 412 k officinalis, 412 veris, 412 PRUNELLA grandif lora, 194 vulgaris,191 PRUNUS avium, 162 cerasus, 577 domestica, 542 padus,161 spinosa, 542 PULMONARIA obscura, 360 off icinalis, 360 PULSATILLA PRATENSIS , 502 PYRETHRUM CINERARIAEFOLIUM , 580 PYRUS COMMUNIS , 203 QUERCUS infectoria,169 robur, 169 sessilis,169 QUILLAJA SAPONARIA , 373 RAPHANUS SATIVUS var. niger, 499 var. radicula, 499, 500 RAUWOLFIA serpentina . 457 vomitoria, 457 RHAMNUS catharica, 527 frangula, 265 purshiana, 527 ziziphus,195 RHAPONTICUM CARTHAMOIDES, 295 RHEMANIA CLUTINOSA, 245, 464 RHEUM PALMATUM, 498 RHODIOLA ROSEA , 465 RIBES NICRUM , 435 ROBINIA PSEUDOACACIA , 464 RosA canina, 471 centif olia. 473 damascena . 473 gallica, 473 laevigata, 472 rugosa, 472

ROSMARINUS OFFICINALIS, 468 RUBLA TINCTORUM, 340 RUBUS caesius. 227 ideaus. 327 plicatus, 227 RUMEX acetosa, 539 crispus . 539 hydrolapathum, 539 obtusifolium. 539 RUTA bracteosa. 486 chalapensis . 486 corsica . 486 divaricata, 486 graveolens, 185. 486 macrophylla. 486 montana. 486 SACCHAROMYCES CERVISIAE, 174 SALIX alba . 573 pentandra. 573. 571 purpurea. 573 SALVIA OFFICINALIS, 527 SAMBUCUS skorowidz iaciskicb nazw rolin - 653 ebulus,120 nigra . 120 SANICULA EUROPAEA, 582 SANQUISORBA OFFICINALIS, 275 SAPONARIA OFFICINALIS, 372 SAROTHAMNUS SCOPARIUS, 583 SATUREJA cuncifolia,158, 159 hortensis, 158 montana,115588,,159 vulgaris,158,159 SCABIOSA SUCCISA, 174 SCHIZANDRA CHINENSIS,156 SCROPHULARIA nindpoensis, 556 ningpoensis, 556 nodosa, 556 SCUTELLARIA baicalensis, 544 laterif lora, 544 SEDUM acre, 467 rosea, 467

SEMPERVIVUM TECTORUM, 466 SENECJO VULGARIS, 523 SENNA OFFICINALIS, 525 SEZAM indicum, 508 oleiferum, 508 orientale, 508 SILYBUM MARIANUM, 399 SINAPSIS alba, 198 arvensis, 198 SISYMBRIUM OFFICINALE, 526 SZUM 651 - skorowidz aciskich nazw rolin latifolium, 336 sisasum, 336 SMYRNIUM OLUSATRUM, 447 SOJA HISPIDA, 517 , OLANUM DULCAMARA, 455 i;OLIDAGO VIRGO AUREA, 381 SORBUS AUCUPARIA, 219 SPINACZA DERACEAE, 541 SPIREA ULMARIA, 568 STACHYS officinalis, 130 palustris, 169 STELLARIA dichotoma, 204 media, 204 STYRAX BENZOIN, 526 SYMPHYTUM OFFICINALE, 585 SYZYGIUM AROMATICUM, 202 TAGETES PATULA, 93 TANACETUM balsamita, 580 parthenium, 581 vulgare, 578 TARAXACUM OFFICINALE, 364 TEUCRIUM chamaedrys, 407 scordium, 407 scordonia, 407 THEA SINENSIS, 205 THEOBROMA CACAO, 229 THLASPI ARVENSE, 553 THYMUS serpyllum, 316 vulgaris, 557 TILIA argentea, 297

cordata. 297 platyphyllos . 297 TRACHYSPERMUM ammi, 149 copticum, 149 TRIFOLIUM arvense. 247 fragif erum . 247 hybridum. 247 lupinaster. 247 pratense, 247 repens. 247 TRIGONELLA FEONUM GRAECUM, 256 TRITICUM VULGARE, 455 TROPAEDUM MACUS, 380 TUSILAGO FARFARA, 422 ULOPTERYX PINNATIFIDA, 564 UNDARIA PINNATIFIDA, 564 URGINEA MARITIMA,113 URTICA DIOICA, 426 VACCINIUM MYRTILLUS, 124 VACCINIUM VITIS IDAEA, 124 VALERIANA OFFICINALIS, 260 VANILLA fragrans. 565 mexicana, 565 planifolia . 565 VERATRUM ALBUM, 151 VERBASCUM plomoides.177 thapsif orme, 177 thapsus .177 VERBENA OFFICINALIS, 566 VERONICA beccabunga, 446 chamaedrys. 446 officinalis, 446 spicata, 446 VIBURNUM OPULUS, 230 VICIA FABA, 125 VINCA MINOR, 115 VIOLA arvensis, 187 odorata. 187 tricolor, 187 yodoensis, 187 VISCUM ALBUM, 223 VITEX AGNUS-CASTUS, 577 VITIS VINIFERA, 575 XANTHIUM

italicum. 493 sibiricum, 493 spinosum, 493 strumarium . 493 ZEA MAYS, 277 ZINGIBER OFFICINALIS, 211 ZIZIPUS JUJUBA, 195 skorowidz iaciskicb nazw rolin - 655

You might also like