RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNY ROK LXXII zeszyt 2 2010

WOJCIECH FILIPKOWSKI Wojciech Filipkowski

OCENA WYBRANYCH INSTYTUCJI

CYCH ZWALCZANIU PRZESTE PCZOSCI SUZA

ZORGANIZOWANEJ
Ocena wybranych instytucji suza cych zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej

I. WPROWADZENIE Przeste pczosc zorganizowana jako zjawisko spoeczne oraz problem prawny od dziesie cioleci zaprza ta uwage wadz ustawodawczych i wykonawczych w roznych krajach. Jest ono rowniez przedmiotem prac szeregu organizacji mie dzynarodowych 1. Pomysow na walke z tym zjawiskiem jest wiele i pojawiaja sie coraz to nowsze. Istnieja takze tendencje do standaryzowania tych instrumentow na paszczyznie mie dzynarodowej, np. w zakresie zakresu kryminalizacji, reakcji karnokryminalnej panstwa, mie dzynarodowej pomocy w sprawach karnych itd. W literaturze przedmiotu dominuja opracowania o charakterze teore cego tycznym i dogmatycznym 2, brakuje natomiast ocen skutecznosci istnieja instrumentarium prawnego. A dopiero taka ocena moze byc punktem wyjscia proponowania kolejnych rozwia . Cze zan sto zmiany legislacyjne opieraja sie jedynie na ge bokim i apriorycznym przekonaniu politykow o susznosci ich dziaan. Drugim katalizatorem zmian jest wymog sprostania mie dzynarodowym zobowia zaniom naszego kraju w tej materii 3. Takiego stanu rzeczy nie mozna uznac za zadowalaja cy. Oceny skutecznosci mozna dokonac wedug roznych kryteriow, np. liczby skazan czonkow grup przeste pczych, liczby rozbitych grup, wartosci mienia, ktore ulego przepadkowi itp. zaleznie od potrzeb konkretnej suzby, zakresu jej dziaalnosci lub wyznawanego swiatopogla du. Niewa tpliwie najcenniejsze moim zdaniem sa uwagi praktykow, ktorzy na co dzien zajmuja sie stosowaniem tych regulacji w dziaalnosci organow scigania i wymiaru
1 Por. M. Pachta, W. Zalewski, Kontrowersje woko pojecia przestepczosci zorganizowanej na gruncie Konwencji ONZ z 2000 r., ,,Przegla Sa d dowy 2003, nr 5, s. 3 i n. oraz Z. Rau, Przestepczosc zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Zakamycze, Krakow 2002, s. 84 i n. 2 Por. W. Filipkowski, Zwalczanie przestepczosci zorganizowanej w aspekcie finansowym, Zaka mycze, Krakow 2004; A. Michalska-Warias, Przestepczosc zorganizowana i prawnokarne formy jej przeciwdziaania, Verba, Lublin 2006; E. Pywaczewski, Przestepczosc zorganizowana i jej zwalczanie w Europie Zachodniej (ze szczegolnym uwzglednieniem Republiki Federalnej Niemiec), Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1992. 3 Zob. F. Jasinski, P. Rakowski, Walka z przestepczoscia zorganizowana i terroryzmem, w: F. Jasin ski, K. Smoter (red.), Obszar wolnosci, bezpieczenstwa i sprawiedliwosci Unii Europejskiej, Urza d Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2005, s. 230 i n.

158

Wojciech Filipkowski

sprawiedliwosci. Tymczasem mozna natkna sie jedynie na nieliczne przykady c zabierania gosu w tej sprawie przez osoby reprezentuja praktykow 4. Po ce drugie, najcze ciej wypowiadaja sie w tej sprawie prokuratorzy lub adwokaci, s gnie cie opinii tej ostatniej grupy a rzadziej se dziowie 5. Fakt ten uzasadnia zasie zawodowej w odniesieniu do systemu zwalczania przeste pczosci zorganizowanej w Polsce.

II. ZAOZENIA BADAN ANKIETOWYCH

Przedmiotem przeprowadzonego badania bya ocena istnieja cego w Polsce instrumentarium zwalczania przeste pczosci zorganizowanej 6, a jego celem byo zapoznanie sie z opiniami se w sa w apelacyjnych w tym wzgle dzio do dzie. W kre gu zainteresowania badan znalazy sie wybrane zagadnienia: wartosc dowodowa wynikow czynnosci operacyjno-rozpoznawczych, przydatnosc insty tucji prawa karnego materialnego i procesowego, efektywnosc wspopracy z wybranymi organami panstwowymi i podmiotami prywatnymi oraz proba okreslenia wad strategii walki z tym zjawiskiem i kierunki dziaan, jakie nalezaoby podja , aby uczynic ja bardziej efektywna c . Badania dotyczyy jednego problemu gownego oraz wynikaja cych z niego siedmiu szczegoowych. Szukano przede wszystkim odpowiedzi na zasadnicze pytanie: jak oceniana jest obecna polityka kryminalna wobec przeste pczosci zorganizowanej? Wynikaja z niego naste puja szczegoowe pytania badawcze: ce 1. Jak cze sto wyste puja w sprawach z zakresu przeste pczosci zorga nizowanej okreslone w ankiecie instytucje prawa policyjnego, karnego materialnego i procesowego na poszczegolnych etapach poste powan karnych? 2. Jak respondenci na podstawie swojego doswiadczenia zawodowego oceniaja przydatnosc tych instytucji w zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej? 3. Co nalezaoby zmienic w obecnej polityce kryminalnej wobec zjawiska? 4. Ktore z organow panstwowych i podmiotow prywatnych najcze ciej s wyste puja w sprawach karnych z zakresu przeste pczosci zorganizowanej?
kalski, Wybrane problemy wymiaru kary za przestepczosc zorganizowana , Por. np. Z. Cwia ?, ,,Prokuratura i Prawo 2001, nr 12, s. 7 i n.; B. Kurze pa, Swiadek koronny co dalej z ustawa ,,Prokuratur i Prawo 2006, nr 5, s. 82 i n.; Z. Rau, op. cit., s. 122 i n.; A. Stelmach, Zwalczanie przestepczosci zorganizowanej w Polsce. Wyzwania dla policji, w: A. Szymaniak, W. Ciepiela (red.), Policja w Polsce. Stan obecny i perspektywy, t. 2, Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, Poznan 2007, s. 109 i n. 5 d zku w orzecznictwie Zob. np. A. Wesoowska, M. Grzywaczewska, Przegla definicji grupy i zwia dowych wybrane zagadnienia, w: E. W. Pywaczewski (red.), i doktrynie na tle badan akt sa Przestepczosc zorganizowana, Swiadek koronny, Terroryzm w ujeciu praktycznym, Zakamycze, Krakow 2005, s. 731 i n. 6 Badania przeprowadzono w ramach projektu badawczego na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyzszego pt. ,,Monitoring, identyfikacja i przeciwdziaanie zagrozeniom bezpieczenstwa obywateli Nr PBZ-MNiSW-DBO-01 I 2007 realizowanego przez Uniwersytet w Biaymstoku oraz Wojskowa Akademie Techniczna w Warszawie. Kierownikiem projektu jest prof. zw. Emil W. Pywa czewski.
4

Ocena wybranych instytucji suza cych zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej

159

5. Jak respondenci na podstawie swojego doswiadczenia zawodowego oceniaja przydatnosc wybranych organow panstwowych i podmiotow prywatnych w zwalczaniu zjawiska? 6. Czy organy powoane w szczegolnosci do zwalczania przeste pczosci zorganizowanej sa lepiej oceniane w tym zakresie od innych organow lub podmiotow? 7. Jakie powinny byc obecnie priorytety polityki kryminalnej w zakresie zwalczania zjawiska? Na potrzeby badan zostaa przyje naste ta puja hipoteza gowna: ogolna ca se dziowska ocena obecnej polityki kryminalnej wobec zjawiska przeste pczosci zorganizowanej jest pozytywna. Natomiast powyzszym szczegoowym pytaniom badawczym odpowiaday naste puje hipotezy: 1. Najcze ciej wyste s puja cymi instytucjami prawa policyjnego, karnego materialnego i procesowego sa te z nich, ktore powstay specjalnie w celu zwalczania przeste pczosci zorganizowanej. 2. Najwyzej oceniane pod wzgle dem przydatnosci w ocenie respondentow sa te instytucje, ktore powstay specjalnie w celu zwalczania przeste pczosci zorganizowanej. 3. Obecna polityka kryminalna wobec zjawiska w ocenie respondentow nie wymaga zmian. 4. W sprawach karnych dotycza cych przeste pczosci zorganizowanej wyste puja przede wszystkim organy panstwowe, ktore z zaozenia powinny zwalczac to zjawisko. 5. Najbardziej przydatnym organem panstwowym w walce z przeste p czoscia jest Centralne Biuro Sledcze KGP. 6. Organy, ktore maja wpisane w zakres swoich zadan walke z przeste pczoscia zorganizowana sa oceniane lepiej niz pozostae organy , i podmioty. 7. Priorytetem polityki kryminalnej wobec przeste pczosci zorganizowanej powinno byc surowe karanie osob biora cych w niej udzia. Dla osia gnie cia zakadanego celu najlepsza metoda jest sondaz diag nostyczny. Pozwala on na zapoznanie sie z wiedza i opiniami duzej grupy respondentow w stosunkowo krotkim przedziale czasu. Kwestionariusz daje takze mozliwosc odpowiedzi na postawione pytania w czasie odpowiednim dla respondenta oraz daje poczucie anonimowosci. Aby zminimalizowac wady tej metody badawczej, zastosowano rowniez pytania pootwarte i otwarte, aby w ten sposob dac respondentowi szanse na przedstawienie swoich pogla w bez do ograniczen zwia zanych z ustalona lista mozliwych odpowiedzi 7. Po drugie, na potrzeby badan dobrana zostaa grupa respondentow. Przyje iz najwie to, ksza wiedze o stosowaniu i przydatnosci przepisow prawnych zwalczaja cych przeste pczosc zorganizowana na roznych etapach poste powania karnego be posiaday osoby na co dzien stykaja sie z tym zjawiskiem 8. da ce
Zob. B. Hoyst, Kryminologia, LexisNexis, Warszawa 2007, s. 220. W ramach projektu badawczego zamawianego przeprowadzono badania za pomoca podobnego narze dzia takze wsrod funkcjonariuszy Centralnego Biura Sledczego Komendy Gownej Policji oraz prokuratorow wydziaow do spraw walki z przeste pczoscia zorganizowana Wyniki tych badan be . da sukcesywnie publikowane. O roli ekspertow w badaniach zob. B. Hoyst, op. cit., s. 212.
8 7

160

Wojciech Filipkowski

Zdecydowano sie na skierowanie ankiet do se w sa w apelacyjnych. dzio do Zaozono, ze maja oni duze doswiadczenie zawodowe. W swojej pracy przechodzili poszczegolne szczeble kariery i mieli stycznosc m.in. ze sprawami, ktore dotyczyy przeste pczosci zorganizowanej. Dlatego tez ich opinie sa szczegolnie wazne dla caosciowej oceny polityki kryminalnej wobec zjawiska. Do tej pory ta grupa respondentow stosunkowo rzadko wyrazaa swoje pogla dy w tym zakresie 9. W celu realizacji tak postawionych zaozen badawczych wybrano narze dzie badawcze w postaci ankiety. Badania pilotazowe przeprowadzono 2 wrzesnia 2008 r. w Serocku, podczas szkolenia dotycza cego przeste pczosci gospodarczej, organizowanego przez owczesne Krajowe Centrum Szkolenia Kadr Sa w do Powszechnych i Prokuratury na grupie se w apelacyjnych biora dzio cych w nim udzia. Ankiety wypenio 37 se w. W wyniku badan pilotazowych dokonano dzio cze ciowej modyfikacji pytan oraz sposobu udzielania na nie odpowiedzi. s Ankieta dotycza ca polityki kryminalnej wobec przeste pczosci zorganizo wanej skadaa sie z czterech zestawow pytan. Pierwszy z nich zawiera pytania zamknie te odnosza ce sie do: 9 rodzajow dowodow uzyskanych w drodze czynnosci operacyjno-rozpoznawczych; 10 instytucji funkcjonuja cych gownie na etapie poste powania przygotowawczego oraz 8 instytucji funkcjonuja cych na etapie poste powania przed sa dem. W kazdym przypadku respondent mia wskazac, czy mia z dana instytucja stycznosc. Jezeli odpowiedz bya pozytywna, respondent by proszony o oszacowanie, jak cze sto miao to miejsce, oraz o ocene ich przydatnosci wedug jego subiektywnej oceny. Ponadto w tym zestawie byy trzy pytania otwarte, w ktorych respondent mog dopisac wasne instytucje i poddac je ocenie. Drugi zestaw zawiera jedno pytanie otwarte odnosza sie do opinii respondentow co do koniecznosci zmian obecnej polityki ce kryminalnej wobec przeste pczosci zorganizowanej. Zestaw trzeci zawiera wykaz 11 organow panstwowych i podmiotow prywatnych moga cych potencjalnie wspopracowac z sa dami w sprawach karnych dotycza cych przeste pczosci zorganizowanej i jedno pytanie otwarte, aby respondent mog sam wpisac inne organy lub instytucje, ktore uzna za stosowne. Zestaw czwarty zawiera wykaz 5 gownych kierunkow zmian obecnej polityki kryminalnej wobec przeste pczosci zorganizowanej. Ponadto respondent mog dopisac inny, wasny pomys na taki kierunek. Zasadnicze badania ankietowe przeprowadzono droga listowna w drugim kwartale 2009 r. Zestawy z odpowiednia liczba ankiet byy wysyane do Przewodnicza cych Wydziaow Karnych Sa w Apelacyjnych na terenie caego do kraju z prosba o ich przekazanie poszczegolnym se dziom. Wypenione ankiety odsyane byy zbiorczo. Sposrod wszystkich ankiet wysanych do prezesow sa w apelacyjnych do w caej Polsce odesano 45. W okresie prowadzenia badan pracowao okoo 135 se w w wydziaach karnych sa w apelacyjnych 10. Respondenci jako miejsce dzio do zamieszkania podali naste puja miasta: Gdansk (9 se w), Katowice (4), ce dzio
Zob. Z. Rau, op. cit., s. 126-127. Autor zwroci sie do przewodnicza cych wydziaow karnych sa w apelacyjnych o podanie liczby do se w tam pracuja dzio cych. Odpowiedzi uzyskano z 11 sposrod 12 wydziaow w Polsce. Po ich zsumowaniu uzyskano liczbe 125 se w. Z wydziau, z ktorego nie uzyskano odpowiedzi, nadesano 10 ankiet, mozna dzio zatem przyja , ze caa populacja wynosia okoo 135 osob. c
10 9

Ocena wybranych instytucji suza cych zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej

161

Wykres 1 Wiek respondentow

0 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68

Zrodo

Wiek (w latach)

Krakow (4), Lublin (6), Rzeszow (4), Szczecin (2), Warszawa (6), Wrocaw (10). Nie otrzymano ankiet z Biaegostoku, odzi i Poznania. Mozna wie c przypuszczac, iz badania obje jedna trzecia se w. Nie mozna mowic y dzio o reprezentatywnosci badan dla tak dobranej populacji. Z drugiej jednak strony mozna uznac, ze uzyskane informacje sa na tyle interesuja ce, iz nie mozna zaniechac ich przedstawienia. Wszelkie dokonane uogolnienia dotycza jedynie tej wybranej populacji respondentow i powinny byc traktowane jako przyczynek do dyskusji i do dalszych badan. Ankiety zostay wypenione przez 8 kobiet oraz 32 me czyzn (5 osob nie z podao swojej pci). Sposrod nich 42 osoby stwierdziy, ze przynajmniej raz orzekao w sprawie zwia zanej z przeste pczoscia zorganizowana (3 osoby nie udzieliy odpowiedzi). Sposrod tej cze ci respondentow, ktora orzekaa w tego s typu sprawach, na pytanie ,,Jak cze sto miao to miejsce?: 15 odpowiedziao, ze przecie tnie; 13 cze sto, 10 rzadko, 3 bardzo cze sto. Po jednej osobie odpowiedziao, ze bardzo rzadko lub trudno powiedziec. Kolejna cecha charakteryzuja badana populacje jest wiek. Najliczniejsza ca grupe stanowia osoby w wieku 48 i 58 lat (po 4 osoby). Drugie w kolejnosci sa osoby w wieku 49 i 59 lat (po 3 osoby). Kolejna grupe wg liczebnosci sa osoby w wieku: 50, 51, 53, 54 i 55 (po 2 osoby). Najmodszy z respondentow mia 40, a najstarszy 68 lat. Uzyskane wyniki nie budza wa tpliwosci, gdyz funkcje se dziego apelacyjnego moga piastowac osoby, ktore maja juz za soba kilkunasto lub kilkudziesie cioletnia prace zawodowa . Doswiadczenie zawodowe byo kolejna cecha badana wsrod respondentow. Zostaa ona podzielona na dwa aspekty: czas pracy w wydziaach karnych sa w roznych szczebli oraz staz pracy w sa do dzie apelacyjnym.

162

Wojciech Filipkowski

Zgodnie z oczekiwaniami, wsrod respondentow przewazay osoby, ktore przez wie kszosc lub caosc swojej kariery zawodowej w sa dzie zwia zay sie z wydziaami karnymi. Najliczniejsza grupe stanowia osoby, ktore w tych wydziaach pracoway 21-25 lat (11 osob). Druga co do liczebnosci grupe stanowiy osoby o stazu od 26 do 30 lat oraz 31-35 lat (po 8 osob). Trzecia grupe stanowiy osoby ze stazem w wydziaach karnych 16-20 lat (7 osob). Najmniej liczebne grupy to te o stazu od 6 do 10 lat oraz od 11 do 15 lat (po 2 osoby). Nie stwierdzono osob o stazu ponizej 5 lat. Natomiast 4 osoby poday, ze ich staz w wydziaach karnych miesci sie w przedziale od 36 do 40 lat. Nie ulega wa tpliwosci, ze respondenci stanowia taka grupe ktora charakteryzuje sie , duzym doswiadczeniem zawodowym w zakresie orzekania w sprawach karnych. Najliczniejsza grupe stanowili respondenci, ktorzy pracuja w sa dzie apelacyjnym nie duzej niz 5 lat (13 osob). Kolejnymi pod wzgle dem ilosci respondentow byy grupy z przedziau pomie dzy 6 a 10 lat (12 osob) oraz pomie dzy 11 a 15 lat (10 osob). Jedna osoba, wskazuja staz pracy w sa c dzie apelacyjnym wskazaa przedzia 31-35 lat. W 6 przypadkach staz pracy wynosi od 16 do 20 lat. Wynika z tego, ze respondentami w wie kszosci byy osoby, ktore stosunkowo krotko pracuja w sa dach apelacyjnych. Biora pod uwage wyniki c dotycza stazu w wydziaach karnych, nalezy potwierdzic zaozenie, ze tylko ce osoby o odpowiednim doswiadczeniu zawodowym sa se dziami sa w apelado cyjnych, a udzielane przez nich odpowiedzi maja znacza walor poznawczy. cy

III. PREZENTACJA WYNIKOW BADAN ANKIETOWYCH

1. Ocena wybranych instytucji W tym miejscu nalezy wyjasnic, ze dobor instytucji prawa dotycza cego dziaania policji (czynnosci operacyjno-rozpoznawczych), karnego materialnego i procesowego zosta dokonany na podstawie doste pnej literatury przedmiotu. Sowo ,,instytucja zostao potraktowane w sposob stosunkowo szeroki, jako pewien zespo regulacji zawartych we wskazanych przepisach tworza caosc. cy Dlatego tez na liscie znalazy sie czynnosci operacyjno-rozpoznawcze, instytucje probacyjne, srodki dowodowe, kary, srodki karne i zabezpieczaja itd. W moim ce przekonaniu, wszystkie one moga miec znaczenie dla polityki kryminalnej wobec przeste pczosci zorganizowanej. Poza tym chodzio o przedstawienie instytucji typowych dla poste powan karnych dotycza cych spraw z zakresu nie tylko przeste pczosci zorganizowanej. W sposob szczegolny potraktowano dowody uzyskane w wyniku czynnosci operacyjno-rozpoznawczych, ktore zostay wydzielone przed instytucjami poste powania przygotowawczego. Byo to podyktowane ich specyfika oraz zakresem projektu badawczego. W jego ramach podobne ankiety zostay przygotowane dla roznych grup respondentow funkcjonariuszy policji, prokuratorow i se w. Taka konstrukcja miaa w zaozeniu uatwic dzio porownanie ocen poszczegolnych grup.

Ocena wybranych instytucji suza cych zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej

163

1.1. Dowody pochodza z czynnosci operacyjno-rozpoznawczych 11 ce Stosowanie czynnosci operacyjno-rozpoznawczych oraz uzyskane w ich wyniku dowody budza wiele kontrowersji w opinii publicznej oraz wsrod prawnikow, zwaszcza z punktu widzenia etycznego oraz sposobow ich stosowania 12. Uzyskane wyniki daja podstawe do twierdzenia, iz w ocenie se w (ktorzy zetkne sie z nimi w toku swojej pracy zawodowej) tego typu dzio li dowody sa przydatne w zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej. Wynika to z istotnej przewagi liczebnej odpowiedzi pozytywnych nad negatywnymi. Najwyzej oceniane sa dowody pochodza z podsuchu telefonicznego, ze zrode ce dziowie osobowych oraz z kontroli korespondencji zwykej 13. Bardzo rzadko se w sposob definitywny oceniaja je jako nieprzydatne (pojedyncze odpowiedzi). Niektore z nich sa jednak trudne do ocenienia, prawdopodobnie ze wzgle na du ich rzadkie wyste powanie (np. podsuch pokojowy, kontrola korespondencji elektronicznej).14

Tabela 1 Czy materia dowodowy przeksztacony z wymienionych czynnosci operacyjnych jest przydatny w zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej? 14 Lp.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Nazwa instytucji
Podsuch telefoniczny Osobowe zroda informacji Kontrola korespondencji zwykej Niejawne rejestrowanie obrazu Kontrolowane wre czenie korzysci maja tkowej Niejawny nadzor nad prze mieszczaniem sie osob Kontrola korespondencji elektronicznej Podsuch pokojowy

Suma odpowiedzi
44 35 30 18 16 15 15 14

Tak
40 29 23 15 14 12 11 6

Nie
1 1 2 0 1 0 0 0

Trudno powiedziec
3 5 5 3 1 3 4 8

11 W zwia zku z ograniczeniami niniejszego opracowania przedstawiono gownie wyniki oceny efektywnosci danych instytucji w zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej. 12 Respondenci mieli tez mozliwosc dodania takiej czynnosci operacyjnej, ktora nie zostaa wymieniona w przedstawionym wykazie i poddanie jej ocenie. Jednakze zaden z respondentow nie skorzysta z tego.

Jednoczesnie respondenci wskazali, iz najcze ciej w sprawach karnych wykorzystywane sa s materiay operacyjne pochodza ce ze zrode osobowych oraz podsuchu telefonicznego. Pozostae z wymienionych wyste puja przecie tnie lub rzadko. 14 Instytucje we wszystkich tabelach zostay uszeregowane wedug ilosci odpowiedzi pozytywnych uznaja cych je za przydatne w walce z przeste pczoscia zorganizowana .

13

164

Wojciech Filipkowski

1.2. Etap poste powania przygotowawczego Rowniez w przypadku instytucji charakterystycznych dla poste powania przygotowawczego mozna przyja teze o ich generalnej przydatnosci w walce c kszosc se w, ktorzy sie dzio z przeste pczoscia zorganizowana 15. Znakomita wie z nimi zetkne 16, w sposob jednoznaczny ocenia je pozytywnie. li
Tabela 2 Czy wymienione instytucje prawa karnego wyste puja na etapie poste ce powania przygotowawczego sa przydatne w zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej? Lp.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Nazwa instytucji
Zeznania swiadkow Wyjasnienia oskarzonego Informacja z rejestru skazanych Tzw. may swiadek koronny Korzystanie z zagranicznej pomocy prawnej

Suma odpowiedzi
43 43 37 40 36 36 35 29 36 22

Tak
42 40 36 36 32 32 30 29 28 15

Nie
0 2 0 1 0 0 0 0 3 3

Trudno powiedziec
1 1 1 3 4 4 5 0 5 4

Swiadek koronny
Uzyskanie historii rachunkow bankowych Dobrowolne poddanie sie karze Zabezpieczenie maja tkowe Warunkowe umorzenie poste powania karnego

Na pierwszym miejscu mamy te z nich, ktore wyste puja we wszystkich typach poste powan przygotowawczych. Sa to przede wszystkim takie osobowe zroda i srodki dowodowe, jak: zeznania swiadkow, wyjasnienia podejrzanego, oraz takie zroda dowodowe, jak tzw. may swiadek koronny i swiadek koronny 17. Natomiast te dwie ostatnie instytucje sa utozsamiane jako przykady metod zwalczania przeste pczosci zorganizowanej. Rowniez w przypadku tych instytucji nieliczne sa odpowiedzi negatywnie oceniaja ce ich przydatnosc w walce z tego rodzaju przeste pczoscia Niektore instytucje jednak budza pewne . wa tpliwosci u nielicznych respondentow, np. uzyskanie historii rachunkow bankowych, zabezpieczenie maja tkowe oraz warunkowe umorzenie poste powania karnego, swiadek koronny, korzystanie z zagranicznej pomocy prawnej.
15 Respondenci mogli dopisac inne niz podane w ankiecie instytucje i poddac je ocenie cze stotliwosci wyste powania i przydatnosci. Nikt nie skorzysta z tej mozliwosci. 16 Pod wzgle dem cze ci wyste stos powania tych instytucji w poste powaniach przygotowawczych, na pierwszych trzech miejscach sa informacja z rejestru skazanych, zeznania swiadkow oraz wyjasnienia : podejrzanego. 17 Respondenci wskazali, ze te dwie instytucje wyste puja na poziomie przecie tnym. Cze ciej pojawia s sie dobrowolne poddanie sie karze lub zabezpieczenie maja tkowe.

Ocena wybranych instytucji suza cych zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej

165

1.3. Etap poste powania sa dowego Wnioski z analizy odpowiedzi dotycza cych instytucji wyste puja cych najcze ciej na etapie poste s powania sa dowego sa podobne, jak w przypadku poprzednich etapow. W znakomitej wie kszosc podane instytucje zostay uznane za przydatne w zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej. Tylko w przypadku dwoch z nich pojawiy sie odpowiedzi negatywne: krotkoterminowej kary pozbawienia wolnosci (5) oraz warunkowego zawieszenia wykonania kary (2). Natomiast stosunkowo cze sto udzielana bya odpowiedz ,,trudno powiedziec w odniesieniu do powyzszych instytucji. Byy to jednoczesnie instytucje, z ktorymi respondenci mieli najrzadszy kontakt w sprawach z zakresu przeste pczosci zorganizowanej.
Tabela 3 Czy wymienione instytucje prawa karnego wyste puja na etapie poste ce powania sa dowego sa przydatne w zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej? Lp.
1. 2.

Nazwa instytucji
Dugoterminowa kara pozbawienia wolnosci (powyzej 5 lat)

Suma odpowiedzi
36

Tak

Nie

Trudno powiedziec
2

34

Srednioterminowa kara pozbawienia wolnosci (od 1 roku do 5 lat wa cznie)

Przepadek przedmiotow Przepadek korzysci Zagraniczna pomoc prawna Skazanie bez rozprawy Warunkowe zawieszenie wykonania kary Krotkoterminowa kara pozbawienia wolnosci (do 1 roku wa cznie)

34 30 29 26 24 26

31 30 28 23 22 18

0 0 0 0 0 2

3 0 1 3 2 6

3. 4. 5. 6. 7. 8.

25

16

Odpowiedzi wskazuja ze respondenci opowiadaja sie za dugo- i srednio, terminowymi karami pozbawienia wolnosci jako sankcjami przydatnymi w zwalczaniu zjawiska 18. Kolejnymi w kolejnosci instrumentami skutecznymi w tego typu sprawach sa sankcje o charakterze maja tkowym: przepadek przedmiotow lub korzysci 19.

18 Powyzsze sankcje wedug odpowiedzi respondentow wyste puja tez najcze ciej w sprawach s karnych z zakresu przeste pczosci zorganizowanej. 19 Respondenci mieli mozliwosc dopisania wasnej instytucji wyste puja cej na etapie poste powania sa dowego i poddanie jej ocenie. Zaden z respondentow nie skorzysta z tej mozliwosci.

166

Wojciech Filipkowski

2. Postulaty zmian obecnej polityki kryminalnej wobec przeste pczosci zorganizowanej Respondenci zostali poproszeni o wskazanie, jakich instytucji brakuje w polskim systemie prawa, ewentualnie, ktore z nich powinny zostac zmienione i dlaczego. Zaledwie 11 osob udzielio odpowiedzi na tak postawione pytanie otwarte. Pie cioro sposrod nich wprost nie widziao koniecznosci uzupeniania obecnej polityki kryminalnej, czy tez dokonania w niej jakichkolwiek zmian. Natomiast szescioro respondentow przedstawio swoje postulaty o stosunkowo szerokim zakresie tematycznym. W odniesieniu do pracy organow scigania, respondenci zauwazyli, ze: cze sto poste powanie dowodowe jest nadmiernie rozbudowane i nie dotyczy sedna sprawy; zachodzi koniecznosc ujednolicenia uprawnien organow scigania i suzb specjalnych w zakresie stosowania instytucji tego samego rodzaju (np. czynnosci operacyjnych) celem ich realnego i efektywnego wykorzystania; zmiana ustroju i zadan prokuratury (np. poprzez jej strukturalne wyodre bnienie, jako konstytucyjnego organu panstwowego w peni nie zaleznego od wadzy wykonawczej); nalezy cze ciej korzystac z mozliwosci ,,wprowadzenie do srodowiska s przeste pczego funkcjonariusza organow scigania lub suzb specjalnych, a naste pnie wykorzystac jego zeznania w celach procesowych. W dwoch ankietach zawarto opinie krytykuja ce instytucje swiadka koronnego, gdyz jest on ,,zrodem bezpodstawnych pomowien, ktore czyni w zamian za bezkarnosc. Dlatego tez nalezy ograniczyc stosowanie tej procedury do niezbe dnego minimum lub zlikwidowac definitywnie. Postulo wano tez ograniczenie stosowania swiadka anonimowego ze wzgle du na trudnosci w stosowaniu tej instytucji, co powoduje wielokrotne uchylanie wyrokow przez sa apelacyjne lub Sa Najwyzszy. dy d Jednoczesnie w jednej z tych ankiet postulowano wykorzystanie mozliwosci wprowadzenia do srodowiska przeste pczego funkcjonariusza organow scigania lub suzb specjalnych, a naste pnie wykorzystanie jego zeznan. Mozna uznac, ze respondent uznaje zeznania funkcjonariusza policji dziaaja cego ,,pod przykryciem za bardziej wartosciowe niz zeznania byego czonka grupy przeste pczej. Jednoczesnie nalezy zaznaczyc, ze istnieja powazne ograniczenia co do mozliwosci uczestniczenia funkcjonariusza policji w funkcjonowaniu grupy przeste pczej 20. W dwoch ankietach wskazano na problemy z pozbawianiem sprawcow owocow przeste pstw. Na pewno ten kierunek polityki kryminalnej wobec przeste pczosci zorganizowanej nie jest wykorzystywany w sposob efektywny. Konieczna jest poprawa praktyki w tym zakresie. W jednej z ankiet zwrocono
20 Szerzej na ten temat oraz o kwestiach zwia zanych z tzw. ustawa o czynnosciach operacyjnych, zob. Z. Rau, Czynnosci operacyjno-rozpoznawcze w polskim systemie prawa dziaania w kierunku uniwersalnej ustawy, w: L. Paprzycki, Z. Rau (red.), Praktyczne elementy zwalczania przestepczosci zorganizowanej i terroryzmu. Nowoczesne technologie i praca operacyjna, Warszawa 2009, s. 717 i n.

Ocena wybranych instytucji suza cych zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej

167

uwage na nieprawidowy sposob wykonywania zabezpieczenia (na podstawie art. 44 i 45 k.k.). W innej postulowano wprowadzenie konfiskaty mienia. Jedna opinia dotyczya technicznego usprawnienia toku poste powania karnego. Respondent opowiedzia sie za szerszym stosowaniem wideo konferencji (np. do skadania wyjasnien na odlegosc) jako sposobu na to, aby ograniczyc koniecznosc przemieszczania w konwojach z aresztow tymczasowych osob oskarzonych w kilku poste powaniach o rozne przeste pstwa. Z taka sytuacja mamy do czynienia w sprawach z zakresu przeste pczosci zorga nizowanej. Zdaniem respondenta, wymaga to rozwijania zarowno przepisow prawnych, jak i rozwia technicznych. Efektem jej zastosowania byoby zan skrocenie czasu trwania samego poste powania. Nie trzeba byoby ustalac odlegych terminow posiedzen uwzgle dniaja cych przewoz takiej osoby. Oczywiscie oskarzony musiaby miec mozliwosc nieskre powanego kontaktu ze swoim obronca Te sama technologie mozna byoby zastosowac w przypadku . zeznan swiadkow (w tym koronnych). Nalezy zgodzic sie z wyrazona opinia . Wymiar sprawiedliwosci (w tym organa scigania) powinien korzystac z mozli wosci, jakie daje nowoczesna technologia w ramach obowia zuja cego prawa. Jest to szansa na usprawnienie przebiegu poste powania. 3. Wspopraca z organami panstwowymi i instytucjami prywatnymi Respondenci zostali poproszeni o wskazanie na podstawie swojego doswiadczenia zawodowego z ktorymi z wymienionych organow lub instytucji mieli w ogole stycznosc w swojej pracy zawodowej zwia zanej ze zwalczaniem pnie podanie, w przyblizeniu, jak przeste pczosci zorganizowanej 21, a naste cze sto miao to miejsce oraz jak oceniaja ich przydatnosc w zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej. Ocena moga zostac dokonana tylko wtedy, gdy respondent mia z dana instytucja stycznosc. Odpowiedzi na to pytanie daja dosyc ciekawy obraz. Wysoko oceniane sa nie tylko te organy panstwowe, ktore sa powoane do zwalczania przeste pczosci zorganizowanej. Nie dziwi wysoka pozycja prokuratury, Centralnego Biura trznego 22. Podobnie jest Sledczego KGP i Agencji Bezpieczenstwa Wewne w przypadku Strazy Granicznej. Natomiast nisko oceniany jest Generalny Inspektor Informacji Finansowej, ktory jest powoany do zwalczania prania pienie dzy zjawiska towarzysza cego przeste pczosci zorganizowanej. Na pewno na te ocene wpywa ograniczony zakres wyste powania tego organu w poste powaniach przed sa dem. Najcze ciej jego rola polega na zawiadomieniu s prokuratury o podejrzeniu popenienia przeste pstwa i przygotowaniu analiz przepywow finansowych. Respondenci docenili urze dy skarbowe, urze dy kontroli skarbowej oraz banki, ktore sa nieodzowne w walce z tego rodzaju przeste pczoscia w paszczyznie finansowej.
Respondenci mieli tez mozliwosc dodania od siebie takich instytucji lub organizacji, ktore nie zostay wymienione w przedstawionym wykazie i poddanie jej ocenie, jednakze zaden z respondentow nie skorzysta z niej. 22 One tez sa podawane przez respondentow, jako najcze ciej wyste s puja w sprawach karnych ce z zakresu przeste pczosci zorganizowanej.
21

168
Tabela 4

Wojciech Filipkowski

Czy wymienione instytucje lub organizacje sa przydatne w zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej? Lp. Nazwa instytucji lub organizacji
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Prokuratura

Suma odpowiedzi
40 29 25 24 17 20 13 10 14 10 8 7

Tak
40 24 20 19 15 15 6 5 4 4 3 3

Nie
0 1 1 1 0 1 1 1 6 0 1 0

Trudno powiedziec
0 4 4 4 2 4 6 4 4 6 4 4

Centralne Biuro Sledcze KGP

Urze skarbowe, urze kontroli dy dy skarbowej Agencja Bezpieczenstwa Wewne trznego Straz Graniczna Banki Najwyzsza Izba Kontroli Generalny Inspektor Informacji Finansowej Centralne Biuro Antykorupcyjne Organy samorza du terytorialnego Europejska Siec Sa dowa EUROJUST

Zauwazyc mozna, ze jest grupa podmiotow, ktorych jednoznaczna ocena ich przydatnosci sprawia respondentom kopot. Do tej grupy nalezy: Najwyzsza Izba Kontroli, wspominany Generalny Inspektor, Centralne Biuro Antykorupcyjne, organy samorza du terytorialnego, Europejska Siec Sa downicza i EUROJUST. Prawdopodobnie wynika to z faktu rzadkiego ich wyste powania w tego typu sprawach karnych.

4. Priorytety polityki kryminalnej wobec przeste pczosci zorganizowanej Respondentom przedstawiono przygotowane na podstawie literatury przedmiotu kierunki zwalczania przeste pczosci zorganizowanej. Se dziowie mieli za zadanie uszeregowac je od najwazniejszego do najmniej waznego poprzez przypisanie im wartosci od 1 (najwazniejszy) do 6 (najmniej wazny) 23.

23 Wyniki zostay uporza dkowane wedug sredniej arytmetycznej obliczonej na podstawie udzielonych odpowiedzi dla kazdego z kierunkow.

Ocena wybranych instytucji suza cych zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej

169

Odpowiedzi wskazuja ze respondenci optuja sie za zwie , kszeniem znaczenia z dziaan prewencyjnych wobec przeste pczosci zorganizowanej 24. Wia e sie to z zaakcentowaniem dziaan podejmowanych przez organy scigania i suzby specjalne, a nie dziaan wymiaru sprawiedliwosci, ktory jest reprezentowany przez respondentow.
Tabela 5 Analiza odpowiedzi o kolejnosc kierunkow polityki kryminalnej zwalczania przeste pczosci zorganizowanej
Lp. 1. 2. 3. Kierunki polityki kryminalnej Rozbijanie solidarnosci wewna trz zorganizowanej grupy przeste pczej. Pozbawianie sprawcow owocow przeste pstwa, pozbawianie maja tku itp. Wzmozona praca operacyjna policji nastawiona na przeciwdziaanie powstawaniu grup przeste pczych, popenianiu przeste pstw itp. Dugoterminowa izolacja czonkow zorganizowa nych grup przeste pczych. Wspopraca mie dzynarodowa w walce z przeste pczoscia zorganizowana . 1 14 13 2 12 8 3 3 7 4 4 8 5 4 4 6 4 3

12 3 1

6 9 8

7 8 8

6 7 12

11 13 11

0 2 2

4. 5.

Uwazam, ze jest to przyzwolenie m.in. na prowadzenie przez organy scigania lub suzby specjalne pracy operacyjnej, jako efektywnego sposobu walki z przeste pczoscia zorganizowana Rozbijanie solidarnosci wewna . trz grup przeste pczych, to nic innego jak pozyskiwanie agentury wewna trz grupy lub wprowadzanie do niej funkcjonariuszy ,,pod przykryciem. Swiadomosc przeste w, iz organy panstwowe moga podejmowac tego typu srodki, skutkuje pco osabieniem wzajemnego zaufania. Drugim elementem jest stosowanie takich instytucji, jak swiadek koronny lub tzw. may swiadek koronny, ktore powoduja ze czonek grupy jest skonny wydac pozostaych jej czonkow , i wspopracowac z wymiarem sprawiedliwosci. Trzecie miejsce zajmuje wymieniona wprost praca operacyjna policji. Nalezy jednak podkreslic, iz zdarzaja sie tez zdania przeciwne, co swiadczy o kontrowersjach woko stosowania tego typu form zwalczania przeste pczosci zorganizowanej. Drugim co do waznosci kierunkiem w ocenie respondentow jest pozbawianie sprawcow owocow przeste pstw 25. Wynik ten koresponduje z wysoka ocena
24 W badaniach pilotazowych wyniki w sposob zdecydowany preferoway dziaania prewencyjne polegaja na pracy operacyjnej w porownaniu do innych kierunkow. ce 25 O zwalczania przeste pczosci zorganizowanej w uje ciu Kodeksu karnego i pyna cych wnioskach z ich analizy, por. K. Laskowska, Organized Crime In Poland Criminological and Legal Dilemmas, w: E. W. Pywaczewski (red.), Current Problems of the Penal Law and Criminology, Temida2, Biaystok 2009, s. 329-330; A. Michalska-Warias, Zwalczanie zorganizowanych form przestepczosci w prawie zuja cym na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008, karnym obowia s. 148 i n.

170

Wojciech Filipkowski

przydatnosci przepadku przedmiotow i korzysci na etapie poste powania przed sa dem oraz zgaszanymi postulatami. Jest to paszczyzna wazna, ktora w chwili obecnej moim zdaniem nie funkcjonuje w sposob efektywny. Braki wyste puja na wielu etapach caego procesu od wykrywania skadnikow maja tkowych, poprzez ich zabezpieczanie, orzekanie przepadku, az po egzekucje . Najmniej zwolennikow miao surowe traktowanie czonkow zorganizowa nych grup przeste pczych poprzez dugoterminowa ich izolacje oraz wspopraca mie dzynarodowa w walce z tym zjawiskiem. Zwaszcza ten ostatni kierunek moze wskazywac, iz w ocenie respondentow przeste pczosc zorganizowana z ktora sie stykaja w sprawach karnych ma charakter przede wszystkim krajowy, lokalny. Teza ta znajduje potwierdzenie w tym, ze respondenci nisko ocenili zarowno wyste powanie, jak i przydatnosc zagranicznej pomocy prawnej na roznych etapach poste powania karnego oraz instytucji mie dzynarodowych zajmuja cych sie wasnie ta metoda zwalczania przeste pczosci zorganizowanej. Ponadto respondenci wskazali naste puja inne kierunki polityki krymice nalnej: ,,proby resocjalizacji (jako najmniej wazny); ,,analiza przyczyn, ktore rodza przeste pstwo podatki, akcyza, roznice cen; ,,umieszczenie swoich agentow w strukturach przeste pczosci zorganizowanej (bez oznaczenia waznosci). Jeden z respondentow wskaza, iz to wasnie przyczyny ekonomiczne sa powodem popeniania przeste pstw w zorganizowanych grupach przeste pczych.

III. PODSUMOWANIE W ramach podsumowania dokonana be dzie analiza tez postawionych na pocza tku badan ankietowych. Gowna hipoteza moim zdaniem zostaa potwierdzona. Se dziowska ocena obecnej polityki kryminalnej wobec zjawiska przeste pczosci zorganizowanej jest pozytywna. Jest to widoczne zarowno na paszczyznie rozwia prawnych, jak zan i organizacyjnych. Jednakze zawsze jest miejsce na podniesienie ich efektywnosci, na co wskazywali nieliczni respondenci. Natomiast inna kwestia jest takie rozozenie akcentow w zakresie praktyki stosowania poszczegolnych srodkow polityki karnej, aby dostosowac reakcje panstwa do dynamicznie zmieniaja cego sie zjawiska. Pierwsza z hipotez szczegoowych zostaa zweryfikowana cze ciowo. Nie jest s prawda iz instytucje prawne, ktore zostay stworzone do walki z przeste , pczoscia zorganizowana wyste , puja najcze ciej w sprawach zwia s zanych z taka przeste pczoscia Charakter przeste . pstw be cych przedmiotem poste da powania nie zmienia faktu, ze musi ono zawierac pewne elementy, ktore sa typowe dla innych rodzajow poste powan karnych. Dowody uzyskane w wyniku pracy operacyjnej zostay uznane za przydatne przez wie kszosc respondentow, ktorzy mieli z nimi stycznosc. Natomiast w odniesieniu do instytucji funkcjonuja cych na etapie poste powania przygotowawczego i sa dowego w sprawach z zakresu przeste pczosci zorganizowanej, w zasadzie potrzebne sa takie same instytucje jak w innych typach poste powan.

Ocena wybranych instytucji suza cych zwalczaniu przeste pczosci zorganizowanej

171

Na uwage zasuguje spostrzezenie, iz respondenci uznaja osobowe zroda dowodowe za najbardziej przydatne w zwalczaniu omawianego tu zjawiska. Na podstawie odpowiedzi respondentow mozna potwierdzic teze ze obecna , polityka kryminalna wzgle dem przeste pczosci zorganizowanej nie wymaga zmian. Na 45 respondentow tylko 11 w ogole zabrao gos w tej sprawie, w tym zaledwie 6 zgosio wnioski dotycza ce zmian w roznych paszczyznach tej polityki, pozostali nie widzieli takiej potrzeby. Natomiast proponowane zmiany koresponduja z wynikami dotycza cymi priorytetowych kierunkow polityki kryminalnej wzgle dem zjawiska. Na podstawie udzielonych odpowiedzi mozna stwierdzic, ze w sprawach dotycza cych przeste pczosci zorganizowanej wyste puja najcze ciej takie organy, s jak prokuratura, Centralne Biuro Sledcze czy Agencja Bezpieczenstwa Wewne trznego. Natomiast bardzo rzadko wyste puje Generalny Inspektor Informacji Finansowej, chociaz jest on kluczowym organem walcza z proce cy derem legalizacji wartosci maja tkowych pochodza cych z nielegalnych zrode. Sposrod najcze ciej wyste s puja cych w tego typu sprawach organow procesowych to nie Centralne Biuro Sledcze KGP jest oceniane jako najbardziej przydatne, lecz prokuratura. Moze to wynikac z faktu, ze respondenci w toku swojej pracy cze ciej stykaja sie wasnie z prokuratorami, co pozwala im na s bardziej jednoznaczna ocene ich dziaan. Natomiast nie jest im znana caosc czynnosci podejmowanych przez funkcjonariuszy policji. Na podstawie analizy odpowiedzi respondentow nie mozna uznac, iz wszystkie organy, ktore maja wpisane w zakres swoich obowia w zwalczanie zko przeste pczosci zorganizowanej, sa oceniane lepiej niz pozostae organy i podmioty. Jest to prawdziwe w kontekscie funkcjonowania prokuratury lub trznego czy CBS. Przydatnosc w tym zakresie Agencji Bezpieczenstwa Wewne wspominanego wczesniej Generalnego Inspektora Informacji Finansowej jest oceniana gorzej. Ostatnia z tez zostaa zweryfikowana negatywnie, i to w sposob zde cydowany. To nie surowe karanie powinno byc podstawowym priorytetem polityki kryminalnej wobec przeste pczosci zorganizowanej. Respondenci wskazali na dziaania operacyjno-rozpoznawcze organow scigania i pozbawia nie sprawcow owocow przeste pstw. Surowe karanie osob biora cych udzia w zorganizowanych grupach lub zwia zkach przeste pczych i popeniaja cych w nich przeste pstwa znalazo sie na czwartym miejscu (na pie mozliwych). c Przedstawione wyniki badan powinny byc traktowane jako przyczynek do dyskusji nad polska polityka kryminalna wobec przeste pczosci zorganizowanej. Jest to tez gos w sprawie wykorzystania doswiadczenia srodowiska se dziowskiego i innych praktykow w pracach nad jej udoskonalaniem we wszelkich obecnych i przyszych zmianach legislacyjno-organizacyjnych.
dr Wojciech Filipkowski Uniwersytet w Biaymstoku

172

Wojciech Filipkowski

EVALUATION OF SELECTED INSTITUTIONS COMBATING ORGANISED CRIME Summary

The paper presents the results of a survey carried out among judges of criminal departments of appellate courts in Poland in which they were asked their opinions on the currently available instruments of law and the existing institutions aimed at combating organised crime. First of all, selected institutions of police regulations, substantive criminal law and criminal procedure were evaluated. That part of the survey was completed through a series of questions about the efficiency of government agencies and private organisations in the prevention of and fighting organised crime. Next, the directions of change in the criminal policy regulating those issues were reviewed. The results of the survey may be used as a starting point in the discussion on the whole system of instruments available for fighting organised crime.