Id do

Przykadowy rozdzia

Spis treci

Zatracona sztuka suchania

Autor: dr Michael P. Nichols Tumaczenie: Bartosz Sabut ISBN: 978-83-246-1727-2 Tytu oryginau: The Lost Art of Listening: How Learning to Listen Can Improve Relationships Format: A5, stron: 336
Jak sucha, by umacnia wizi z bliskimi? Jak mwi, by zosta wysuchanym i zrozumianym? Jak czyta czyje myli midzy wypowiadanymi sowami?

Katalog ksiazek
Nowoci Bestesllery

Zamw drukowany katalog

Odzyskaj utracon umiejtno suchania

Twj koszyk

Sucha, jak to atwo powiedzie Coraz mniej ze sob rozmawiamy, a kiedy ju do siebie mwimy, zwykle wymieniamy tylko niewiele znaczce zlepki zda. Gdy wreszcie mamy sobie co do powiedzenia, i tak zwykle nie potrafimy wsucha si w to, co mwi nam nasi rodzice, dzieci, przyjaciele. Dlaczego? Sami przed sob tumaczymy si, e jestemy zbyt zabiegani, zapracowani lub zmczeni. Jeli naprawd troszczysz si o ludzi, ktrych kochasz, jeli chcesz umocni czce Was wizi naucz si ich sucha i mwi tak, by zosta wysuchanym. Dowiedz si, dlaczego umiejtno suchania odgrywa w Twoim yciu tak wan rol. Czy wiesz, e osoby, ktre nie maj komu si zwierzy i zosta wysuchanymi, znacznie atwiej popadaj w pesymizm i depresj? To Ty jeste gwarantem szczcia i zdrowia Twoich bliskich. Przejmij kontrol nad wasnymi uczuciami i zrozum, w jaki sposb powiniene reagowa na emocje drugiej osoby, jak wsucha si w potrzeby Twojego partnera yciowego, czonka rodziny, przyjaciela czy wsppracownika.
Dlaczego ludzie unikaj suchania siebie nawzajem? Jak wsuchiwa si w to, co druga osoba ma na myli? Jak prosi o wsparcie, gdy nie chce si zbdnych porad? W jaki sposb skoni zamknit osob do otwarcia si? Jak budowa wiarygodno, eby inni chcieli nas sucha? Dlaczego druga osoba syszy co innego, ni powiedzielimy?

Dodaj do koszyka

Cennik i informacje

Zamw cennik

Zamw informacje o nowociach

Wydawnictwo Helion SA 44-100 Gliwice tel. 032 230 98 63 e-mail: sensus@sensus.pl

Spis treci

Wprowadzenie
C Z I

W POSZUKIWANIU ZROZUMIENIA

Rozdzia 1. Syszae, co powiedziaam? Rozdzia 2. Dzikuj, e mnie wysuchae

17 35

DLACZEGO SUCHANIE JEST TAK WANE W JAKI SPOSB SUCHANIE NAS KSZTATUJE I CZY Z INNYMI LUDMI

Rozdzia 3. Dlaczego ludzie nie suchaj? 53

DLACZEGO KOMUNIKACJA SZWANKUJE

C Z

I I

PRAWDZIWE POWODY, DLA KTRYCH LUDZIE NIE SUCHAJ

Rozdzia 4. Kiedy bdzie moja kolej?

83

KLUCZ DO EFEKTYWNEGO SUCHANIA: ZAPOMNIE NA MOMENT O WASNYCH POTRZEBACH

Rozdzia 5. Syszysz tylko to, co chcesz usysze Rozdzia 6. Dlaczego zawsze przesadzasz?!
DLACZEGO EMOCJE SKANIAJ NAS DO PRZYJMOWANIA POSTAWY OBRONNEJ

103 119

JAK UKRYTE ZAOENIA UTRUDNIAJ SUCHANIE

Spis treci

C Z

I I I

DOTRZE DO DRUGIEGO CZOWIEKA

Rozdzia 7. Nie spiesz si, cay czas ci sucham

JAK ODSUN NA BOK WASNE POTRZEBY I WYSUCHA DRUGIEGO CZOWIEKA

145

Rozdzia 8. Nie zdawaem sobie sprawy z tego, co czujesz 167

PIERWSZYM KROKIEM DO EMPATII JEST OTWARTO

Rozdzia 9. Widz, e bardzo ci to denerwuje

197

JAK ZAPANOWA NAD REAKTYWNOCI EMOCJONALN

C Z

I V

SUCHANIE W KONTEKCIE

Rozdzia 10. Ju w ogle ze sob nie rozmawiamy 235

O SUCHANIU W ZWIZKU

Rozdzia 11. Nikt mnie nigdy nie sucha 261

O SUCHANIU W RODZINIE

Rozdzia 12. Wiedziaem, e zrozumiesz 299

JAK SUCHA PRZYJACI I WSPPRACOWNIKW

Epilog 327

R O Z D Z I A

Dzikuj, e mnie wysuchae

W JAKI SPOSB SUCHANIE NAS KSZTATUJE I CZY Z INNYMI LUDMI

oprzez rozmowy z innymi ludmi definiujemy samych siebie i zaspokajamy wasne potrzeby. Odpowiednia reakcja suchajcej nas osoby decyduje o tym, e nasze uczucia, dziaania i intencje zaczynaj nabiera rzeczywistego znaczenia. Pozwala nam jasno i wyranie dostrzec, e mamy na co wpyw. Z poprzedniego rozdziau dowiedzielimy si jednak, e wyraanie siebie i reagowanie na drug osob to proces charakteryzujcy si wzajemnoci. Oznacza to, e poprzez rozmow wsptworzymy wasne ycie. Skoro moliwo bycia wysuchanym ma nas definiowa i pomaga nam budowa poczucie wasnej wartoci, osob suchajc musi by kto, kogo sami chtnie wysuchamy. Odpowiednia rwnowaga midzy wyraaniem siebie (mwieniem) a zaspokajaniem potrzeb drugiej osoby (suchaniem) umoliwia stworzenie warunkw do tego, by bliskie sobie osoby mogy komunikowa si jak niezaleni, rwni sobie ludzie. ycie jest bardzo ubogie, kiedy tej rwnowagi brakuje kiedy w relacjach ze wiatem lub najblisz osob czowiek nie potrafi w peni wyrazi wasnego ja lub zachowywa si wystarczajco empatycznie wobec innych. W tym rozdziale postaram si wykaza, dlaczego suchanie ma ogromne znaczenie z punktu widzenia zdolnoci do budowania silnego wasnego ja oraz ksztatowania zdrowych i silnych relacji z innymi ludmi.

36

W POSZUKIWANIU ZROZUMIENIA

Suchanie jest tak istotne z punktu widzenia ksztatowania osobowoci czowieka, poniewa sowa maj moc opisywania i przekazywania dowiadcze, ale take moc ich przeksztacania i negowania. Wszystkie myli i uczucia, ktre s akceptowane przez drug osob (Tak, to przecie cudownie!), staj si czci naszego ja spoecznego, czyli ja, ktrym si czujemy i ktre dzielimy z innymi. Myli i uczucia nieznajdujce uznania w oczach innych (Zacznijmy od tego, e w ogle nie powiniene si tak czu) staj si z kolei czci ja prywatnego, z ktrego istnienia zdajemy sobie spraw, ale od ktrego staramy si odci, niekiedy ukrywajc je nawet przed samym sob. Wiele myli i uczu, ktre nie znajduj akceptacji w oczach innych, staje si elementem naszego ja wypartego, ktre psychiatra interpersonalny Harry Stack Sullivan nazywa nie ja1. Jedni rodzice bywaj zbyt niecierpliwi, by tolerowa gniew dziecka, a inni czuj si zbyt zawstydzeni, aby rozmawia z dzieckiem na tematy zwizane z seksem. Kady z nas ma w sobie wewntrzne ja, ktre napawa nas tak wielkim niepokojem, e wolimy odmawia mu roli w ksztatowaniu naszej osobowoci. Suchanie pomaga nam budowa wasn osobowo, natomiast jego brak czyni nas emocjonalnymi kalekami. Moda matka ubrana w dinsy strofowaa swoj crk za ch posiadania lalki Barbie. Przecie to gupie, dziewczynka powinna si wstydzi swojego zachowania, powinna mie wicej szacunku do samej siebie. Naprawd przykro byo tego sucha. Trudno byo nie dostrzec paradoksu w tym, e matka stara si nauczy crk szacunku do samej siebie, jednoczenie cakowicie depczc jej poczucie wasnej wartoci. Czy matka powinna pozwoli dziecku na posiadanie Barbie lalki, ktr ma przecie wikszo dziewczynek? To oczywicie zaley od jej decyzji. Z ca pewnoci powinna jednak uszanowa prawo crki do posiadania wasnego zdania. Ja formuje si stopniowo, dziki wsppracy midzy dzieckiem a rodzicami. Jest ksztatowane przez wypowiadane i usyszane sowa; czciowo opiera si na naturalnych dowiadczeniach dziecka, a czciowo na wartociach wpajanych mu przez rodzicw. Dziecko, ktre jest wysuchiwane, ronie i dojrzewa w sposb dosy bezpieczny i stabilny. Dziecku,
1

Harry Stack Sullivan, The Interpersonal Theory of Psychiatry, Norton, New York 1953.

W jaki sposb suchanie nas ksztatuje i czy z innymi ludmi

37

ktrego nikt nie sucha, brakuje zrozumienia. Bez zrozumienia trudno natomiast mwi o moliwoci zaakceptowania wasnej osoby takie dziecko wzrasta pod przemonym wpywem ycze i obaw otaczajcych je ludzi. Wanie tak sytuacj mia na myli synny psychoterapeuta Carl Rogers, gdy stwierdzi, e naturalne denie dziecka do poznawania samego siebie jest zaguszane przez jego potrzeb przypodobania si innym2.

Wzajemny stosunek myli prywatnych i spoecznych ma mniejsze znaczenie z punktu widzenia rozwoju naszej osobowoci ni myli i uczucia, ktrych nikt nigdy nie wysucha. To niewysuchane myli i uczucia powoduj powstanie podziau na ja prawdziwe i ja faszywe. Pierwsze zalki umiejtnoci suchania pojawiaj si w okresie dziecistwa wiele zaley od tego, jaki charakter ma wi midzy rodzicami a dzieckiem. Suchajc swoich dzieci, rodzice poprawiaj jego samoocen. Moliwo bycia wysuchanym pomaga dziecku w budowaniu silnego i stabilnego poczucia wasnego ja. Dziecko nabiera odpowiedniego poczucia wasnej wartoci i dziki temu moe rozwija swoje wyjtkowe zdolnoci, myli i pogldy, a take budowa relacje z innymi ludmi w poczuciu tolerancji i pewnoci siebie. Chyba nikogo nie powinno dziwi, e zrozumienie sprzyja budowaniu poczucia pewnoci siebie. Wikszo z nas nie ma problemu z wyobraeniem sobie matki, ktra z umiechem na twarzy sucha dziecka opowiadajcego o swoim sukcesie, lub matki, ktra pociesza dziecko paczce z powodu jakiego drobnego nieprzyjemnego zajcia. Wiemy rwnie, jak przykro jest obserwowa ojca, ktry doprowadza dziecko do ez, rozbudzajc w nim gniew i frustracj z powodu niewiele znaczcego bdu. Wszyscy zdajemy sobie spraw, e powtarzanie tego typu zachowa ma ogromny wpyw na ksztatowanie si osobowoci dziecka. Natomiast ju mniej oczywiste jest dla nas to, e istotny pozytywny wpyw na rozwj dziecka ma suchanie go ju we wczesnych fazach jego rozwoju.
2

Carl Rogers, Client-Centered Therapy, Houghton Mifflin, Boston 1951.

38

W POSZUKIWANIU ZROZUMIENIA

SUCHANIE A BUDOWANIE
POCZUCIA WASNEJ WARTOCI Okrelone ja nie jest cech wrodzon, jak choby wzrost czy rude wosy. Ja to wasna wiadomo, ksztatowana poprzez relacje z innymi. Ja jest odzwierciedleniem tego, czym we wasnym odczuciu jestemy okrelamy je, obserwujc, jak reaguj na nas inni. Osobowo czowieka ksztatuje si w relacjach z innymi ludmi, jako wasnego ja zaley w zwizku z tym od charakteru tych relacji, a gwnie od jakoci suchania, ktr s nam w stanie zapewni ludzie z naszego otoczenia. Wrd najnowszych dokona, ktre mog przyczyni si do jeszcze lepszego zrozumienia olbrzymiego znaczenia umiejtnoci suchania, szczegln rol odgrywa praca Daniela Sterna, naukowca badajcego rozwj niemowlt3. Najbardziej radykalne twierdzenie Sterna mwi, e dziecko nigdy nie jest w peni zalene od swojej matki. Opracowana przez wgiersk psycholog dziecic Margaret Mahler teoria separacji i indywiduacji opieraa si na zaoeniu, e wyrastamy z relacji z innymi ludmi i dziki tym relacjom ksztatujemy wasn osobowo Mahler nie zgadzaa si zatem z twierdzeniem, e stajemy si bardziej aktywni i niezaleni w ramach tych relacji. Jeli jednak zgodzimy si z teori, e niemowlta nie rozpoczynaj ycia w symbiotycznym zespoleniu z matk, musimy zada sobie dwa pytania: w jaki sposb oddzielamy si od rodzicw oraz w jaki sposb uczymy si nawizywa kontakt z otoczeniem. Nie chodzi zatem o to, w jaki sposb uwalniamy si od ludzi, ale co robimy, aby ludzie nas suchali i rozumieli. Taki pogld na ja ja, ktre odczuwa podstawow potrzeb wyraania si i bycia wysuchanym wyksztaci si nie tylko w wyniku obserwacji niemowlt, lecz rwnie w gabinetach psychoterapeutw, ktrzy zaczli si wsuchiwa w niemowlce kwilenie przebijajce si midzy sowami ich dorosych pacjentw. Ogrom cierpienia ludzi samotnych, nieumiejcych nawiza kontaktu z samymi sob i z innymi, kae nam zada sobie pytanie: Czego nam potrzeba, abymy poczuli si spenieni?. W duej mierze chodzi o to, ebymy zostali wysuchani.

Daniel Stern, The Interpersonal World of the Infant, Basic Books, New York 1985.

W jaki sposb suchanie nas ksztatuje i czy z innymi ludmi

39

Badajc rozwj dzieci, Stern wyznaczy cztery kolejno nastpujce po sobie etapy ksztatowania si poczucia wasnego ja. Kada z tych faz ksztatuje si pod wpywem zmiany sposobu dowiadczania samego siebie oraz wchodzenia w relacje z innymi. Okazuje si, e drug najwaniejsz potrzeb czowieka zaraz po potrzebie uzyskania dostpu do poywienia i schronienia jest potrzeba bycia zrozumianym. Nawet niemowlta potrzebuj wysuchania, eby si rozwija. Koncepcja suchania niemowlcia moe si wydawa nieco niedorzeczna, w istocie ma jednak kluczowe znaczenie jako rodzicielskiej uwagi i zrozumienia ma znaczcy wpyw na to, kim bdziemy w przyszoci. Aby przekona si, w jaki sposb suchanie oddziauje na ksztatowanie si charakteru czowieka, przyjrzyjmy si czterem fazom rozwoju poczucia wasnego ja.

Jestem wyaniajce si poczucie ja (od momentu narodzin do drugiego miesica)

Potrzeba bycia wysuchanym jest u niemowlcia bardzo prosta i jednoczenie bardzo pilna. Ni std, ni zowd pojawiaj si jakie fizyczne potrzeby, ktre zmieniaj cudowne ycie podu w straszne ycie noworodka. Gd opanowuje cae ciao niczym gwatowna burza. Wszystko zaczyna si powoli najpierw dziecko zaczyna odczuwa, e co jest nie tak. Po jakim czasie boczenie si na wiat zamienia si w gony pacz, za pomoc ktrego dziecko stara si pozby poczucia blu. Pacz jest form sygnau alarmowego, ktry ma zawiadomi rodzicw, e dziecko oczekuje od nich jakiej reakcji. Na tym etapie rodzicielstwo jest bardzo proste. Pamitam, e dla mnie i dla mojej ony by to okres penej gotowoci do reagowania na nawet najcichsze odgosy wydawane przez dziecko (pamitam rwnie, e po kilku miesicach bez chwili spokojnego snu nasze nerwy byy w strzpach). Nasze pierwsze malestwo zostao obdarzone usposobieniem wyjca i co wieczr wzywao nas do eczka, abymy po raz kolejny mogli si przekona, jak tym razem zareaguje na laktoz. Zazwyczaj reagowaem pierwszy (nie byem przecie jednym z tych niewraliwych ojcw): Kochanie! woaem, zgrzytajc zbami. Zrb co!. Na ten sygna moja ona (zawsze wdziczna za okazywane jej wsparcie) biega w kierunku

40

W POSZUKIWANIU ZROZUMIENIA

eczka i podejmowaa odpowiednie w danej sytuacji dziaania. C uroki rodzicielstwa. Dzieci s liczne, malutkie i nieporadne, a ich umiech, gaworzenie oraz pacz to radykalne formy komunikacji to rozkazy, ktrych nie mona nie posucha. Na tym etapie rodzice s zaabsorbowani przede wszystkim zaspokajaniem fizycznych potrzeb dziecka. Mog nie zdawa sobie sprawy z faktu, e przez cay czas nawizuj z nim relacje o charakterze spoecznym. Rodzice pokadaj w dziecku okrelone oczekiwania i nadzieje, jeszcze zanim zdobywa ono wiadomo wasnego jestestwa. Ju od dnia narodzin rodzice odnosz si do dziecka jak do rzeczywistego ja oraz jak do potencjalnego ja. Czowiek nie potrafi oprze si odruchowemu deniu do uzyskania zrozumienia. Psycholog rozwojowy Aidan Macfarlane zauway, e kiedy matka po raz pierwszy bierze w ramiona swoje nowo narodzone dziecko, zaczyna od razu przypisywa znaczenie kademu znakowi i dwikowi, jaki dziecko wydaje4. A skd ta surowa minka? wiat jest troch przeraajcy, prawda?. Matki raczej nie wierz, e dziecko je rozumie, a mimo to przypisuj znaczenie wszystkim zachowaniom noworodka i odpowiednio na nie reaguj. Z czasem opracowuj drobne schematy interakcji z dzieckiem, tworzc pierwsze proste sowa. W taki sposb ksztatuje si pierwsza kultura znana niemowlciu. Rodzice odruchowo przypisuj swoim dzieciom intencyjno (Ach, chcesz to), motywacj (Robisz tak, eby mamusia si pospieszya i ci nakarmia) oraz wiadome autorstwo dziaa (Zrobie to celowo, prawda?). Zachowujc si w ten sposb, reaguj na swoje dziecko i przyczyniaj si do ksztatowania jego poczucia wyaniajcego si ja. Przypisanie dziecku motywacji i intencji sprawia, e jego zachowania staj si dla rodzicw zrozumiae. Rodzice zaczynaj postrzega swoje dziecko jako istot racjonaln to znaczy jak czowieka, ktrym si kiedy stanie (pod warunkiem wszake, e dziecko rzeczywicie wyronie na tak osob, jak chcieli uksztatowa jego rodzice).

Aidan Macfarlane, The Psychology of Childbirth, Harvard University Press, Cambridge 1977.

W jaki sposb suchanie nas ksztatuje i czy z innymi ludmi

41

To, kim jestemy i co mwimy, wywouje odpowiednie reakcje innych ludzi. Te reakcje, podobnie jak interakcje z innymi, maj bardzo due znaczenie dla naszego zdrowia psychicznego. Nawet kiedy dziecko jest jeszcze zbyt mae, by mwi, rodzice chc nauczy si rozumie, co tak naprawd czuje ich pociecha. Kiedy dziecko pacze, rodzic musi rozpozna, co jest nie tak. Czy jest godne? Czy trzeba je przewin? A moe chce na rce? (Wyobramy sobie uczucia takiego dziecka przecie od tych dwch olbrzymich i nerwowych opiekunw, ktrych przydzielia mu matka natura, dzieli go prawdziwa przepa). W miar jak dziecko ronie i uczy si mwi, wzrasta rwnie jego umiejtno opisywania sowami wasnych potrzeb i uczu. To oczywicie nie znaczy, e dziecko jest w stanie dobrze te potrzeby i uczucia wyrazi. Czasami nawet doroli ludzie potrzebuj nieco pomocy we waciwym ksztatowaniu przekazu dla innych osb. Niemowlta s cakowicie uzalenione od swoich rodzicw. Jeeli rodzice nie interesuj si dzieckiem, s li lub w inny sposb nie reaguj na jego potrzeby, dziecko jest samotne i przeraone, czuje si, jakby cay wiat wali mu si na gow. Ten pierwszy okres, w ktrym dziecko nie dysponuje jeszcze zdolnociami do oddziaywania na ksztat swoich wizi ze wiatem, ma kluczowe znaczenie dla jego przetrwania. Po pewnym czasie rodzice w kocu uwiadamiaj sobie wasne znaczenie w rozwoju dziecka (jednym przychodzi to szybciej, innym niestety wolniej).

Hej, spjrzcie na mnie! rdzenne poczucie ja (od drugiego do sidmego miesica)

Midzy smym a dwunastym tygodniem ycia dzieci staj si naprawd towarzyskie. Pojawia si u nich umiech spoeczny, zaczynaj si komunikowa gosowo i nawizywa kontakt wzrokowy. Jak nie kocha dziecka, ktre spoglda w gr i umiecha si, rozchlapuje wod w wannie lub chichocze z radoci? Pewnie wikszoci z nas wydaje si, e wszyscy rodzice intuicyjnie reaguj na te objawy zainteresowania. Niestety nie jest to prawda. Niektrzy rodzice s tak zajci rnymi innymi rzeczami, tak

42

W POSZUKIWANIU ZROZUMIENIA

pogreni w depresji lub tak nieosigalni z innych powodw, e po prostu ignoruj te zachowania swoich dzieci. Czsto zdarza si te, e rodzice nie reaguj na swoje dzieci jak na mae istoty yjce we wasnym rytmie i majce swoje humorki, lecz jak na to dla swoich wasnych potrzeb. Kade niemowl ma swj optymalny poziom pobudzenia. Aktywno przekraczajca ten poziom nosi znamiona nadstymulacji takie dowiadczenie staje si dla dziecka przykre. Poniej optymalnego progu pobudzenia dziecko nie jest stymulowane w wystarczajcym stopniu i po prostu zaczyna si nudzi. Rodzice musz nauczy si rozumie swoje dziecko. Dlatego powinni traktowa je jak powan osob powinni stara si reagowa na jego uczucia, poniewa w ten sposb ofiarowuj dziecku zrozumienie i akceptacj, ktre ono wykorzystuje do budowania poczucia wasnej wartoci. Warto wykorzysta obserwacj przebiegu interakcji dorosego z maym dzieckiem, eby postara si wychwyci rnice midzy reakcjami stanowicymi odzwierciedlenie poziomu pobudzenia dziecka a skutkami narzucania temu dziecku emocji osoby dorosej. Jeli bdzie to dorosy o przytpionych reakcjach emocjonalnych, ignorujcy ywo reagujce dziecko, c bdzie to przykad pocztku dugiego i przykrego procesu tamszenia entuzjazmu przez biernych rodzicw ten proces przypomina nieco obumieranie roliny, ktrej nikt nie podlewa. Mam wystarczajco duo niepodlanych kwiatw w gabinecie i stwierdziem, e nie chc mie kolejnego takiego w domu. Pamitam, jak wieczorami zakradaem si na palcach do pokoju mojej crki, kiedy ta ju smacznie spaa lub przynajmniej udawaa, e pi. Moja diabelska mska intuicja podpowiadaa mi, e ona tak naprawd wcale nie chce spa, e chce zosta szybkim ruchem podniesiona pod sufit, a nastpnie rwnie szybko znale si na pododze (jak skoczek bez spadochronu) i e chce w ostatniej chwili zosta wyrwana z krwioerczej paszczy tatusia. W takich chwilach moja creczka z radoci nie moga wykrztusi sowa, otwieraa szeroko oczy, a skra na jej twarzy robia si lekko sina. Nadmierny entuzjazm jest z ca pewnoci mniej brzemienny w skutki, w adnym razie nie mona go jednak uzna za form lepszego reagowania na potrzeby dziecka. Na pewno kady z nas widzia kiedy dorosego,

W jaki sposb suchanie nas ksztatuje i czy z innymi ludmi

43

ktry nieustannie zachwyca si maym dzieckiem, cay czas mwi do niego przesodzonym gosem, uywa tylko i wycznie zdrobnie i przez cay czas rozczula si nad malestwem. To niemal automatyczna reakcja dorosego na mae dziecko dzieci s na tyle oywione, e stymuluj nas do zwikszania intensywnoci naszych reakcji. Kiedy jednak entuzjazm osoby dorosej stale przewysza entuzjazm dziecka, mamy do czynienia z rac rozbienoci emocjonaln. Kochajcy rodzice podzielaj nastroje swoich dzieci i potrafi to odpowiednio okaza.

Jeeli chcemy okaza dziecku swoj trosk, powinnimy je zauwaa, rozumie i traktowa powanie wylewno i inne podobne emocje nie pomog nam osign celu. Dziecko, ktre jest askotane i szturchane, kiedy nie ma na to ochoty, czuje si zupenie podobnie pozostawione samo sobie ze swoim realnym ja jak dziecko cakowicie ignorowane przez rodzicw. Narzucanie dziecku przez rodzicw ich wasnych emocji jest mistyfikacj, przez ktr dziecko traci kontakt z wasn rzeczywistoci psychiatra Ronald David Laing nazwa ten fenomen polityk dowiadczenia5. Niezrozumienie i niepowane traktowanie moe by przyczyn odczuwania samotnoci i pozbawia nawet bardzo mae dziecko poczucia pewnoci siebie. Psychoanalityk Ernest Wolf powiedzia kiedy: Samotno, psychologiczna samotno, jest matk niepokoju6.

Zimno tu, kochanie. Nie chcesz czasem swetra? podmiotowe poczucie ja (od sidmego do pitnastego miesica)
Mniej wicej w okolicach dwunastego miesica swojego ycia dziecko uwiadamia sobie, e ma wasny, wewntrzny wiat, wypeniony pragnieniami, potrzebami, uczuciami, mylami i wspomnieniami, ktre dla innych

5 6

Ronald David Laing, Polityka dowiadczenia. Rajski ptak, KR, Warszawa 1996. Ernest Wolf, Developmental Line of Self-Object Relations, w: Arnold Goldberg (red.), Advances in Self Psychology, International Universities Press, New York 1980.

44

W POSZUKIWANIU ZROZUMIENIA

pozostaj niewidoczne, dopki nie zostan okazane. Moliwo (lub jej brak) podzielenia si tymi niewidzialnymi mylami i uczuciami jest rdem najwikszego szczcia i najwikszych frustracji. Wyobramy sobie przez moment, e jestemy dzieckiem, ktre ma ochot na ciastko, ale ktre nie potrafi jeszcze mwi. Co zrobimy, jeeli widzimy ciastko, ale nie moemy go dosign? To proste zachowamy si tak, aby mama odgada nasze myli. Odgadywanie cudzych myli moe wydawa si nieco ekstrawaganckim pomysem, w istocie jednak to wanie do tego sprowadza si kady akt komunikacji. Dziecko musi zwrci na siebie uwag matki i musi da jej do zrozumienia, co ma na myli, w taki sposb, aby matka odebraa i zrozumiaa jego przesanie. Chc ciastko to komunikat, ktry atwo jest wysa i atwo odebra, nawet bez uycia sw. W przypadku bardziej skomplikowanych komunikatw dzieci (podobnie zreszt jak kady z nas) musz si nieco bardziej postara. Musz te mie nadziej, e druga osoba zrobi wszystko, eby je zrozumie. Moliwo dzielenia si dowiadczeniami utwierdza dziecko w przekonaniu, e jego ja jest rozumiane i akceptowane. Stwarza rwnie poczucie intymnoci, poznawania i bycia poznawanym. Co jest celem tego procesu? Ot celem jest ustalenie, ktrymi czciami wewntrznego wiata mona si dzieli z innymi, a ktre nie s powszechnie uznawane i akceptowane. Mono bycia wysuchanym rodzi poczucie akceptacji, a jej brak poczucie izolacji. Moliwo dzielenia si swoimi stanami emocjonalnymi z drugim czowiekiem rodzi take ryzyko wystpowania nieporozumie. Kade dziecko jest maym odkrywc. Siedzc na kolanach mamy lub taty, moe woy swj palec do ust czy nosa rodzica lub te pocign go za pukiel wosw (po to, eby si przekona, czy moe da si je troch poluzowa). Rodzic moe odebra to jako akt agresji moe si zdenerwowa i przypisa dziecku wrogie uczucia. Moe wwczas zdecydowa si na kolejny krok i skarci dziecko, da mu klapsa lub w inny sposb okaza mu dezaprobat. A przecie dziecko zrobio co, co w jego wieku jest zupenie naturalne.

W jaki sposb suchanie nas ksztatuje i czy z innymi ludmi

45

Niewaciwie zrozumiane dziecko jest zdezorientowane nie wie, dlaczego rodzice go nie rozumiej, jest zdenerwowane i przestraszone, poniewa zostao skarcone i odrzucone. Myli sobie wwczas: moe to by bd. Jeli nastpnie dziecko zdecyduje si na powtrzenie swojego eksploracyjnego dziaania aby pozby si poczucia dezorientacji, wzbudzi inn reakcj lub zemci si za swoj krzywd tym razem bdzie dziaa z wiksz determinacj. Tym samym utwierdzi rodzica w przekonaniu, e jego pierwsza (bdna) interpretacja zachowania dziecka bya suszna ono rzeczywicie jest agresywne. Jeli sytuacja bdzie si powtarza, niewaciwa interpretacja rodzica moe sta si oficjaln interpretacj niemowlcia (a pniej wikszego ju dziecka) odkrywanie wiata jest przejawem agresji i jako takie jest ze. Dziecko moe zacz postrzega samo siebie jako osob agresywn, a nawet wrogo nastawion do otoczenia. Rzeczywisto innej osoby stanie si jego rzeczywistoci. Tego rodzaju nieporozumienia nie tylko osabiaj zaufanie do innych, lecz rwnie zaufanie do wasnej oceny sytuacji. Wymian dowiadcze nazywa si intersubiektywizmem. Ten skomplikowany termin stworzony zosta dlatego, e prostsze sowa, na przykad komunikacja, zdaj si nie nie w sobie tego elementu, z ktrego wynikaoby, e zrozumienie jest wsplnym sukcesem obu porozumiewajcych si stron. Jedna osoba stara si wyrazi, co ma na myli, a druga stara si ten komunikat odebra. Aby nauczy si rozumie wasne dziecko, trzeba si najpierw do niego dostroi. Dostrojenie emocjonalne, czyli zdolno rodzica do dzielenia stanu emocjonalnego dziecka, jest dominujcym elementem relacji rodzic dziecko i ma bardzo powane konsekwencje praktyczne. To co w rodzaju pierwotnej wersji empatii to esencja rozumienia drugiego czowieka. Pierwszymi objawami dostrojenia emocjonalnego jest wykazywanie przez rodzica intuicyjnych reakcji na zachowanie dziecka, wiadczce o tym, e rodzic waciwie odczytuje nastrj dziecka i w odpowiedni sposb mu to okazuje. Dziecko wyciga przed siebie rczk i chwyta zabawk. Dziecko bierze do rki zabawk, upuszcza j na ziemi i z rozbrajajcym Ach! zaczyna patrze na mam. Mama reaguje w sposb uprzejmy umiecha si do dziecka, potakujco kiwa gow i mwi Tak. Matka prawidowo odczytaa nastrj dziecka i odpowiedziaa mu takim samym nastrojem. Na tym wanie polega dostrojenie emocjonalne.

46

W POSZUKIWANIU ZROZUMIENIA

Jednym ze sposobw wykazania, e dziecko odczuwa potrzeb dostrojonej reakcji, jest metoda kamiennej twarzy. Jeli w trakcie interakcji z dzieckiem matka (lub ojciec) przybierze kamienny wyraz twarzy, czyli nie bdzie okazywa adnych emocji, dziecko stanie si smutne, a potem wycofa si z interakcji. Szczeglnie siln reakcj na stosowanie tej metody wykazuj dzieci w wieku przekraczajcym 10 tygodni. Najpierw zaczynaj si rozglda, po chwili przestaj si umiecha i zaczynaj marszczy brwi. Podejmuj kolejne prby pobudzenia matki do dalszej interakcji umiechaj si, gestykuluj i nawouj. Jeli im si nie uda, w kocu odwracaj si od matki s nieszczliwe i zdezorientowane7. Wyciganie rki do kogo, kto na to nie reaguje, jest bolesne.

Nie chc spa! Chc si bawi! werbalne poczucie ja (od pitnastego do osiemnastego miesica)
Wi midzy dzieckiem a rodzicami ulega znacznej transformacji wraz z tym, jak dziecko uczy si mwi. Opanowanie umiejtnoci posugiwania si jzykiem od zawsze byo postrzegane jako znaczcy krok na drodze do osignicia przez dziecko wasnej tosamoci, odrbnej od tosamoci rodzicw. Za waniejsz uznawano tylko umiejtno chodzenia. Prawdziwe jest jednak rwnie twierdzenie dokadnie odwrotne umiejtno mwienia jest potn si jednoczc i zbliajc. Psychologowie rozwojowi Arnold Sameroff i Robert Emde podsumowuj liczne opracowania naukowe, wykazujc, e emocjonalna pasywno rodzica wywouje u dziecka ograniczanie umiejtnoci wyraania emocji, mniejsz jasno sygnaw oraz czsty brak zaangaowania, cierpienie oraz unikanie interakcji. W takich warunkach psychologowie kliniczni obserwuj rwnie wyczanie si dziecka z interakcji emocjonalnych, a w skrajnych przypadkach nawet przewleky smutek i depresj8. Chodzi zatem o to, e dziecko, ktrego reakcje nie s odwzajemniane, w kocu rezygnuje i wycofuje si w gb siebie.

7 8

Daniel Stern, Diary of a Baby, Basic Books, New York 1990. Arnold Sameroff, Robert Emde (red.), Relationship Disturbances in Early Childhood, Basic Books, New York 1989, s. 47.

W jaki sposb suchanie nas ksztatuje i czy z innymi ludmi

47

Kiedy dostrzegamy u kogo smutek i depresj, zakadamy, e co jest nie tak, e wydarzyo si co zego. By moe chodzi o to, e ta osoba nie ma nikogo, kto byby gotw jej wysucha.

DZIECKO, KTREGO SI SUCHA,

JEST DZIECKIEM PEWNYM SIEBIE Kiedy dzieci maj cztery lub pi lat, ich osobowo jest ju czciowo uksztatowana empatia lub jej brak miay na to niebagatelny wpyw. Dziecko, ktrego rodzice okazuj mu zrozumienie, ronie i oczekuje od innych, e bd na nie reagowa. Doskonale to wida na przykadzie dzieci, ktre staraj si jak najwicej uczy od osb, z ktrymi przebywaj, zanim pjd do szkoy. Dziecko, ktre jest wysuchiwane, bez wahania zwrci si o pomoc do nauczyciela, gdy bdzie chore lub gdy zrani si na szkolnym boisku. Dzieci pozbawione poczucia pewnoci siebie w takich sytuacjach nie zawsze szukaj pomocy. Chopiec jest rozczarowany, splata rce i dsa si. Dziewczynka uderza gow w blat stou i chowa si pod nim, aby by sama. Ostatniego dnia szkoy dziecko jest smutne, siedzi nieruchomo na kanapie i nie okazuje adnych emocji9. To reakcje typowe dla niesuchanych dzieci tylko nieznacznie zmieniaj si z wiekiem. Dzieci w wieku przedszkolnym, ktrych rodzice suchaj i ktrym okazuj empati, s bardziej aktywne i lepiej czuj si w towarzystwie rwienikw. Spodziewaj si po innych ludziach pozytywnych reakcji i dlatego czciej angauj si w relacje midzyludzkie. atwiej nawizuj przyjanie i s oglnie szczliwsze. S rwnie dobrymi suchaczami. Dziecko w wieku czterech lub piciu lat, ktre nie zaznao empatii nie mwi tu o jakim okruciestwie lub wykorzystywaniu przez rodzicw, lecz o zwykym braku zrozumienia czuje si wyalienowane i zagubione, kady przejaw odrzucenia bardzo je krzywdzi i dlatego boi si ono nowych ludzi oraz nowych dowiadcze.
9

Alan Sroufe, Relationships, Self, and Individual Adaptation, w: Arnold Sameroff, Robert Emde (red.), Relationship Disturbances in Early Childhood, Basic Books, New York 1989, s. 88 89.

48

W POSZUKIWANIU ZROZUMIENIA

Wyobramy sobie picioletni Tammy, ktra wzrastaa w atmosferze empatii, jak opowiada swojemu rwienikowi z ssiedztwa o maym terrorycie z przedszkola: A potem mnie popchn i zabra mi wszystkie kredki!. Na malutkiej twarzy Ryana zagocia smutna mina. Jako nieszczeglnie lubi agresywne dzieci, wiedzia jednak, e suchanie i okazywanie wspczucia jest dla miczakw. Ryan by pewien, e gdyby bardzo si zdenerwowa, powaliby delikwenta jednym uderzeniem pici. Ryan byby zwolennikiem rozwiza radykalnych: Jeli jeszcze raz ci tak zrobi, powinna naka mu farby we wosy i przyoy mu linijk. W ten sposb doszo do spotkania dwch bratnich dusz, ktrym udao si porozumie. Dziki powiedziaa Tammy ale chyba woa mnie mama. Mio si z tob rozmawiao. Potrzeba bycia wysuchanym opiera si czciowo na naszej potrzebie podtrzymywania poczucia wasnej wartoci. Jeli suchajca nas osoba okazuje nam zrozumienie, mamy poczucie, e powica nam swoj uwag i swj czas. Koncepcja suchania jako czego, co jedna osoba ofiarowuje drugiej, jest jednak tylko czciowo suszna drugim wanym elementem suchania jest wzajemno.

SUCHANIE JEST MOSTEM CZCYM LUDZI

Istota wzajemnoci polega na tym, e nie tylko czujemy si rozumiani i cenieni, lecz rwnie mamy poczucie obcowania z drugim czowiekiem. W takiej relacji nie liczy si ja, ale my. Nasze dowiadczenia staj si peniejsze dziki temu, e z kim je dzielimy. Kiedy chc si z kim podzieli wan dla mnie myl lub uczuciem, tak naprawd chc zosta zrozumiany, potraktowany powanie, dostrzeony (nazywanie takiej sytuacji dzieleniem si jest form napuszonego eufemizmu, poniewa tak naprawd zaley nam na tym, aby wyrazi wasne emocje i zosta wysuchanym). Chodzi o to, e to ja chc zosta utwierdzony w przekonaniu o susznoci mojej drogi rozumowania. Kiedy jednak zauwa w gazecie szczeglnie zabawny rysunek, natychmiast zaczynam si zastanawia, z kim by si tu nim podzieli (w tym kontekcie wyraenie dzieli si jest uywane waciwie, poniewa poszukuj

W jaki sposb suchanie nas ksztatuje i czy z innymi ludmi

49

pewnego wsplnego dowiadczenia z drug osob). W takiej sytuacji nie chc by podziwiany ani ceniony, chc po prostu pomia si z kim. Jak mawia psycholog Ruthellen Josselson, wzajemno jest potnym, ale czsto ignorowanym aspektem ludzkich dowiadcze10. Dopki jestemy modzi i dopki ycie nie stpi naszych odsonitych zakocze nerwowych, nasza potrzeba wzajemnoci wyraa si przede wszystkim w poszukiwaniu bratniej duszy. Znajdujemy sobie kogo szczeglnie bliskiego, z kim moemy dzieli si radociami i najgbszymi przemyleniami. Wzajemno jest staym elementem codziennej wymiany zachodzcej midzy ludmi. Wymieniamy si uwagami na temat ostatniej gafy prezydenta, narzekamy na pogod albo rozmawiamy na temat rozkadu dnia. Nie dzieje si nic wanego ot, zwyke codzienne ycie czowieka. Pewna kobieta powiedziaa kiedy, e kiedy wyjeda subowo, co wieczr dzwoni do ma, eby powiedzie mu, jak poszo spotkanie, czy pada deszcz lub e zapomniaa spakowa jak par butw. Ta kobieta niczego nie potrzebuje, po prostu chce si podzieli swoimi codziennymi obserwacjami, opiniami i alami, ktre w przeciwnym razie pitrzyyby si w jej wntrzu i pogray j w smutku. Wikszo teorii relacji midzyludzkich kadzie nacisk na jeden z aspektw interakcji, na przykad na wzajemno, funkcj odzwierciedlania wasnego ja, poczucie bliskoci, przywizania czy troski. Kady z tych modeli opisuje zasady pokonywania przestrzeni, ktra dzieli nas od innych. Wszystkie nasze dziaania opieraj si na zaoeniu, e podstawowym sposobem nawizywania relacji jest mowa, a bycie wysuchanym jest gwn drog do tego, by zosta rwnie zrozumianym i docenionym. Nie uywam sowa doceniony w znaczeniu podziwiany chodzi raczej o to, e czowiek chce, by jego postrzeganie wasnego ja byo rozumiane i akceptowane. Kiedy mwimy komu, e jestemy w gbokiej depresji, nie chcemy usysze, e jestemy wspaniaymi ludmi chcemy jedynie, by nasze ze samopoczucie zostao dostrzeone. Chcemy, aby inni co o nas wiedzieli. Tak naprawd jednak nikt nie jest w stanie pozna drugiego czowieka w stu procentach uwiadamiamy to sobie bolenie za kadym razem,
10

Ruthellen Josselson, The Space Between Us: Exploring the Dimensions of Human Relationships, Jossey-Bass, San Francisco 1992.

50

W POSZUKIWANIU ZROZUMIENIA

gdy kto nas le zrozumie lub skrzywdzi. Kady widzi to, co moe i chce zobaczy. Inni wiedz o nas tylko tyle, ile im powiemy. Reszta zostaje w naszej sferze prywatnej, pozostaje nasz tajemnic. Dajemy si pozna innym dziki mechanizmowi empatycznego reagowania na drugiego czowieka, ktry Heinz Kohut nazywa odzwierciedlaniem11. Dobry suchacz (lub obiekt odzwierciedlenia) docenia nas takimi, jakimi jestemy, akceptuje wyraane przez nas uczucia i myli. Dziki temu czujemy si rozumiani i akceptowani. Empatia, nazywana rwnie echem czowieka, jest warunkiem koniecznym dobrego samopoczucia emocjonalnego. Odpowiednio odzwierciedlane emocje staj si bowiem czci naszego rzeczywistego ja. Dziecko, ktrego si sucha i ktre jest doceniane, ma wiksze szanse na prawidowy rozwj emocjonalny. Osoba dorosa, ktrej si sucha i ktra jest doceniana, ma wiksze szanse na utrzymanie rwnowagi emocjonalnej.

NIEWYPOWIEDZIANE UCZUCIA I MYLI SZKODZ

Niektrzy ludzie dobrze sobie radz z nakanianiem innych do tego, by okazywali im zrozumienie. Czasami jednak problem polega na tym, e czowiek za bardzo si stara; nie jest szczery wobec siebie samego w takiej sytuacji wiat moe doceni tylko to, co czowiek zechce mu pokaza. Czowiek, ktry ma zbyt wiele tajemnic przed innymi, nigdy nie bdzie czerpa prawdziwej pociechy z okazywanego mu wsparcia. Dlaczego zatem niektrzy ludzie tak mao mwi o sobie? Poniewa ycie nauczyo ich, e nie naley si wychyla. Pierwsze nawizywane przez nas relacje s wyrazem penego nadziei i entuzjazmu poszukiwania akceptacji skutki takiej otwartoci mog by rne. Niektrzy maj szczcie i otrzymuj zainteresowanie, ktrego potrzebuj. Dziki temu wyrastaj na ludzi otwartych i pewnych siebie. Inni maj tego szczcia mniej nikt ich nigdy nie sucha i w kocu zaczynaj unika
11

Dwa najwiksze (cho niestety bardzo skondensowane) dziea Heinza Kohuta to: The Analysis of the Self. A Systematic Approach to the Psychoanalytic Treatment of Narcissistic Personality Disorders, International Universities Press, New York 1971 oraz The Restoration of the Self, International Universities Press, New York 1977.

W jaki sposb suchanie nas ksztatuje i czy z innymi ludmi

51

otwierania si na innych. Niektrym osobom jestemy skonni przypisywa skromno, podczas gdy prawdziwym powodem ich powcigliwego zachowania jest niech do ponownego dowiadczenia przykroci ze strony innych ludzi. Jeszcze inni ucz si kanalizowa swoj potrzeb bycia docenionym poprzez dziaania zmierzajce do realizacji wasnych ambicji lub poprzez niesienie pomocy innym ludziom.

To, e nikt nas nie sucha, jest dla nas bolesne. Dlatego stosujemy rne mechanizmy obronne, by zaguszy potrzeb bycia wysuchanym. Niektrzy ludzie staj si ekspertami w dziedzinie unikania innych i ksztatuj w sobie umiejtno przebywania w samotnoci. Urok odosobnienia (dokadnie opisany przez brytyjskiego psychiatr Anthonyego Storra12) polega na tym, e czowiek zyskuje przestrze na odpoczynek i refleksj, moliwo zagldania w gb siebie i robienia czego twrczego. Samotno daje wytchnienie od haaliwego i wymagajcego codziennego ycia wrd ludzi. Niekiedy uciekanie w gb siebie jest jednak form reakcji obronnej, form ochrony przed poczuciem krzywdy, ktrej rdem jest brak odpowiedniego suchacza. Mechanizmy obronne ksztatujce charakter osoby samotnej daj jej silne zudzenie samowystarczalnoci. Gdybymy mogli zbada wewntrzne uczucia i myli takiej osoby, odkrylibymy, e milczenie czowieka samotnego jest bardzo czsto pene wyimaginowanych rozmw. Niewypowiedziane uczucia nie tylko zmniejszaj nasze poczucie autentycznoci i zakcaj nasz rwnowag emocjonaln, lecz rwnie nieustannie gryz od wewntrz. Tumienie uczu nie polega na odoeniu ich gdzie na odleg pk czy usuniciu ich ze wiadomoci. Tumienie uczu wymaga nieustannego wysiku, ktry powoli pozbawia nas si. Poczucie bycia niezrozumianym jest jednym z najboleniejszych uczu, jakich moe dowiadczy czowiek. Kiedy nikt nas nie docenia i nikt na nas nie reaguje, odczuwamy mniejsz ch do ycia i czerpiemy
12

Anthony Storr, Solitude: A Return to the Self, The Free Press, New York 1988.

52

W POSZUKIWANIU ZROZUMIENIA

z niego mniej radoci. Kiedy jestemy z kim, kto nie sucha, zamykamy si w sobie. Kiedy jestemy z kim, kto jest dobrym suchaczem wykazuje zainteresowanie i reaguje na nas rozkwitamy i wracamy do ycia. Moliwo bycia wysuchanym jest rwnie wanym skadnikiem yciowego entuzjazmu, jak mio czy praca. Zrozumienie zasad rzdzcych dobrym suchaniem pomaga nam pogbi i wzbogaci zwizki z innymi ludmi. Najpierw musimy si nauczy przestawa interesowa si sob, a nastpnie odkry korzyci pynce z okazywania prawdziwej empatii. Kiedy pozwalamy doj do gosu emocjom, ktre wzbudzaj w nas sowa drugiej osoby, przestajemy jej sucha i zaczynamy zamyka si w sobie. Oczywicie moemy nauczy si reagowa inaczej.