Fatih Sultan Mehmetin Divan ve Avnnin iirinde Hkmdarane Duygular

DL ve EDEBYAT

Fatih, stanbulu fethetti Avn, msralar

Gerekletirdii byk fetihle Osmanl Devletini cihanmul bir imparatorlua dntren Fatih Sultan Mehmed, ordulara hkmettii gibi, sz ve anlam dnyasna da hkmetmi; bata dnyann bakenti stanbul olmak zere saysz lke ve toprak fethettii kadar, iir lkesinin ve gzellie meftun insanlarn kalplerinin de gerek anlamda fatihi olmutur.

16

Prof. Dr. Muhammet Nur Doan

ir insan tanmann en gereki yolu, onu dorudan doruya kendine ait eylerden, ona ait

szl, yazl veya maddi bir belgeden hareketle dnce, duygu, inan, ruh ve karakterinin gereklerine nfuz etmeye almaktr. Bu belgelerin en tartmasz sonulara gtreni de kiiye ait yaz, mektup, iir veya hikye gibi sz malzemesidir. Bu szl malzeme insana ve toplumlara ait maddi kltr unsurlarnn aydnlatcs olabildii gibi; insanlarn herkese aklamadklar gizli yanlarn, duygularn, sevgilerini, aklarn, nefretlerini, gizli niyetlerini, karakterlerinin zayf ve gl yanlarn, zihinlerinin ve ruhlarnn kapal taraflarn da gzler nne serer. Bu sebeple, denilebilir ki; bir kiiyi, hele tarihe mal olmu bir ahsiyeti -yaptklar ettikleri ile- doru bir ekilde anlayabilmek iin en kesin ve netice alc yol, -eer var ise- onun bizzat yazl eserinden elde edilebilecek ipularndan hareket etmektir. Bu kii eer tarihin akn deitirmi, dnyaya mal olmu nemli bir ahsiyet ise, ona ait szl bir belge tabii ki ok daha fazla nem kazanr ve

bu belgeyi hesaba katmadan o kii hakknda hkm vermek eksik ve yanltc sonularn ortaya kmasna sebep olur. nk sz ve edebiyat, insan zihninin ve ruhunun inceliklerini gsteren sihirli bir kre; hayatn ve tarihin srlarn aksettiren bir yine-i cihannmadr. Edebiyat ve tarihin nemli ahsiyetlerine, olaylarna ve meselelerine hamasi duygularn, ideolojik ve siyasi yaklamlarn krletirici etkisi altnda bakmak, salkl sonularn alnmasna ve ilm gereklerin ortaya kmasna engeldir. Fikr retime konu olan ey bir edeb eserse, yaplmas gereken; edeb eseri nce anlama niyetiyle ele almak; bunu yaparken de kelimelerin lgatlarmzda bulunan veya bulunmayan btn muhtemel anlamlarn hesaba katarak bu eseri btn mana katmanlarn ihata edecek ekilde kavramaya almaktr. Dnceye konu olan ey, tarih bir ahsiyet de olabilir. Bu durumda yine yaplmas gereken ey; bata bu tarih ahsiyetin bizzat kendi eserinden hareketle, iin iine onunla ilgili olarak dorudan veya dolaysyla giren her faktr dhil edip derin ve aydn bir tefekkrle, karanlkta kalan hususlar aa kartmak, bilinmeyen hususlar bilinir hle getirmektir. Bu yaplmad takdirde, bu tarih ahsiyet hakknda
DL ve EDEBYAT

17

sylentiye veya tevatre dayal olarak o zamana kadar ileri srlen -doru, yanl- kanaatler katlanarak ve sylentiye dayal yeni unsurlar ilavesi ile byyerek tedavlde kalmaya devam edecektir. Bu ise, insan, toplum, tarih, kltr varl ve tarih ahsiyetler hakknda ilm gereklerin ortaya kna mani bir husustur. Hlbuki, gereklerin olduu gibi bilinmesinde, ilm kriterlere uygun bir hviyetle ortaya kmasnda saysz faydalar vardr. nk gelecein gl bir ekilde inaasnn, ancak insan dncesinin, gemii eksiksiz tespit edip, mazi-hl-istikbal ekseninde doru verilerle alarak salkl neticelere varma iindeki baarsna bal olduu unutulmamaldr. Milletimizin byk baarlar ve insan onurunu ycelten kazanmlarla dolu tarihinin en byk ahsiyetlerinden birisi de Fatih Sultan Mehmeddir. O, sadece bizim tarihimizin en byk isimlerinden biri deil; ayn zamanda insanlk tarihinin semasnda parldayan en kl yldzlardan biridir. Gerekletirdii byk fetihle Osmanl Devletini cihanmul bir imparatorlua dntren Fatih Sultan Mehmed, ordulara hkmettii gibi, sz ve anlam dnyasna da hkmetmi; bata dnyann bakenti stanbul olmak zere saysz lke ve toprak fethettii kadar, iir lkesinin ve
DL ve EDEBYAT

gzellie meftun insanlarn kalplerinin de gerek anlamda fatihi olmutur. Yazd kk apl bir divanla, bizim devlet geleneimizin hangi kltrel, medeni ve estetik deerler ve ne tr ilm ve felsefi unsurlar zerine ina edildiini ortaya koyan Fatih Sultan Mehmedin bu eseri, toplumsal tarihimizin de hangi dinamikler zerine ina edildiinin parltl bir belgesi durumundadr. imdiye kadar Fatih Sultan Mehmed zerine yaplan tetkiklerde ve ilm aratrmalarda fazlasyla ihmal edilmi bulunan bu divan, klasik edebiyatn kendine has tahlil ve erh metoduyla didik didik taranmal ve buradan gerek Fatih Sultan Mehmedin gl ahsiyetine ve gerekse dnemin kltrel, siyasi, sosyal ve medeni hayatna ait gereklerin ipularna ulalmaldr. Biz, bu yazda, nce Fatih Sultan Mehmedin ahsiyetinin en gereki ipularn ihtiva eden divan zerinde duracaz ve daha sonra da bu divandan setiimiz beyitlerde byk sultann, hkmdarane duygularn beyitlere nasl yansttn gstermeye alacaz. Asrlar boyu bir dnya devleti olarak ok geni bir corafyada adaletle hkmeden ve insanlk tarihine zamann bir ilkbahar mevsimi gibi kalc gzellikler sunan Osmanl Cihan Devletinin gl

18

padiah Fatih Sultan II. Mehmed 1432 1481 yllar arasnda yaam ve otuz yl devleti ynetmitir. Tarihin kaydettii en nemli dnmlerden birinin balangc durumundaki kutlu fethi gerekletiren Fatih Sultan Mehmed, kudretli bir hkmdar, byk bir siyaset dehas ve muzaffer bir komutan olduu kadar; kltr, sanat ve edebiyatta da ismini altn harflerle tarihe yazdrm entelektel bir ahsiyet ve kuvvetli bir airdir. Kendisi de bir air olan Sultan II. Muradn olu Fatih Sultan Mehmed, devrinin en gl ilim, fikir ve sanat adamlarnn elinde yetimi; asil ruhu, Devlet-i Aliyyeyi besleyip gl bir nar gibi ayakta tutan ihtiaml ve engin kltrn hamuruyla yorulmu, birok Dou ve Bat lisanna vakf, matematik ve mspet ilimlerde, felsefede ve edebiyatta sz sahibi bir sultandr. Fatih Sultan Mehmedin airlik ynyle ilgili bilgilere devrin tezkirelerinde ve nazire mecmualarnda rastland gibi, onun yazd iirlerin bir ksmn ihtiva eden yazma bir Divan- Sultan Mehmed nshas da bugn kltr varlklarmzn en deerlilerinden biri olarak elimizin altnda bulunmaktadr. iirlerinin tamam henz ele geirilememi bulunan Fatihin iir metinleriyle

ilgili bilinen tek nsha, bugn Fatih Millet Ktphanesi, Yazma Manzum Eserler ksm No.305te kaytl bulunan, Ali Emir Efendinin bulduu yazmadr. Umumiyetle gazellerden oluan bu yazmay Ali Emir kendi el yazsyla iki defa kopya etmi ve ilim lemine de bu yazmay yine kendisi tantmtr. Fatihin baz iirlerini ilk defa derli toplu bir ekilde yaymlayan Dr. Georg Jacobdur. Onun, iindeki iirlerin byk blmn Uppsala Kraliyet niversitesi Ktphanesindeki bir yazma mecmuadan kopya edip bir ksmn da baz tezkire ve tarihlerden alarak 1904 ylnda Berlinde bastrd bu divan, aslnda ufak apl bir gazeliyattan ibarettir. Fatihin iirlerinin neri ile ilgili ikinci kitap, Fethin 500. yl mnasebetiyle Saffet Stk (Bilmen)in hazrlad ve 1944te baslan Fatih Divan, Ali Emirnin, Millet Ktphanesindeki yazma nshadan yapt kopyalardan yararlanlarak hazrlanmtr. lm olmaktan uzak ve beyitlerle ilgili herhangi bir aklamaya yer vermeyen bu yayn, birok terkip, okuma, yazm ve deerlendirme hatas tamaktadr. nc Fatih Divan yayn ise, yine Fethin 500. yl mnasebetiyle Kemal Edip nsel (Krkolu)in hazrlad, Fatihin iirleri adl kitaptr. 1946 ylnda Trk Tarih Kurumu Yaynlar arasnda kan bu kitap
DL ve EDEBYAT

19

tamamen Ali Emir nshasna dayanmaktadr. Baka yerlerden de 10 para ilavesiyle iir says 87yi bulan ve ilm bakmdan en shhatli neir olan bu kitap, transkripsiyonlu bir yayn olmakla kalmaz, ayn zamanda Ali Emir yazma nshasnn faksimilesini de ihtiva eder. Ancak bu yaynda da saylar ok olmamakla birlikte, baz okuma, terkip ve deerlendirme hatasna rastlanmaktadr. Fatih Sultan Mehmedin iirleriyle ilgili drdnc alma 1992 ylnda neredilen Ftih ve iirleri adl kitaptr. Ahmed Aymutlu tarafndan hazrlanan bu yayn, beyitlerin nesre evirisini de ihtiva etmektedir. Ancak gerek iirlerin okunuunda ve gerekse nesre eviride ok sayda hatay barndran bu kitap hibir ilm hviyet tamamaktadr. Fatih Sultan Mehmed (Avn) Divan ile ilgili son yayn, almalarn Divan iiri sahasna teksif etmi bulunan skender Palaya aittir. skender Pala, 2001 ylnda yaymlad bu almada nce mparatorluk Kurmu lk air Hkmdar bal altnda Fatihi besleyen kltr zemini, Fatih devrinde dil ve edebiyatn grnm, Fatihin airleri himayesi ve bir air olarak Fatih Sultan Mehmed ile ilgili bilgi vermi ve kitabn daha sonraki ksmn da iirlerin elifbe sras ile okunuuna, nesre evirisine ve aklamalarna ayrmtr.
DL ve EDEBYAT

Tarihimizin ve edebiyatmzn en byk dehalarndan biri olan Fatih Sultan Mehmedin divanyla ilgili neir ve eviri abalarnn tad eksiklikleri gz nnde bulundurarak, biz de byk sultann, devrinin fikr, edeb ve siyasi anlayn ve kendini en iyi yanstan eserini yeniden yaymlamay ve iirlerini erh etmeyi dndk. Avn Divannn metnini hazrlarken temel aldmz nsha, Fatih Millet Ktphanesi Manzum 305 numarada kaytl bulunan biricik yazmadr. Bu nshada bulunan btn iirler srasyla okunmu, ayrca, klasik edebiyatmzn en nemli hazineleri olan nazire mecmualar da olabildiince taranarak Millet Ktphanesindeki nshada bulunmayan baz iirler metne dhil edilmitir. Bunlardan en nemlisi, metnimizde 50. srada yer alan gazeldir. Fatihin daha nce yeni harflerle yaynlanmam olan bu gazelini M. Ali Tanyeri, Topkap Saray Mzesi Badat Kk kitapl 406 numarada kaytl Pervane Bey Mecmuasnda bulmu ve Pnar Dergisinin Mays 1977de kan 65. saysnda yaymlamt. Biz, bu gazeli, kendisinin de msaadesiyle metne dhil ettik. Yine, Millet Ktphanesi nshasnda bulunmayan bir baka iir de Pervane Bey Mecmuasnda bulunan ve bizim metnimizde (75). srada yer alan iki drt-

20

lktr. Dr. ahmeran Baltacolu, 2004te hazrlad Ftih (Avn) Divan ve Tahlili unvanl doktora tezinin 905. sayfasnda bu iki drtl metne dhil etmitir. Bu vesileyle sayn M. Ali Tanyeri ile sayn Dr. ahmeran Baltacoluna teekkrlerimi sunuyorum. Avn Divan yaynlarnda Fatih Sultan Mehmede ait olduu ileri srlp de, gerek kaynaklarn belirttii eitli pheler ve gerekse sluplarndaki ok bariz farkllk sebebiyle baz iirler metne dhil edilmemitir. Bunlarn nemli bir blm Sultan III. Mehmede ait iirlerdir. imdiye kadar gerekletirilmi en ciddi ve ilm Avn Divan yayn olan Kemal Edip nselin kitabnda geen (ve sonraki nairlerin de aynen tekrarlad) baz okuma ve deerlendirme hatalar ile bizzat merhum nselin istinsah hatas olarak nitelendirdii ancak bizim okuma hatas olduunu tespit ettiimiz hususlara metnin dipnotlarnda ve izahlarnda iaret edilerek bunlarn doru okunular verilmeye allmtr. Klasik edebiyatmzn sistemine ve arka plannda bulunan ok kkl ve zengin kltrn hakikatine nfuz edilemedii iin iirlerinin anlalmasnda gadre urayan divan airlerimiz gibi, Fatih Sultan Mehmedin iirleri de btn incelikleriyle anlalamam ve bu sebeple hatta byk

sultan hakknda tarih gereklerle asla badamayan sylemler gelitirilmitir. Btn bir divan airleri kadrosunun ortak slubu olan hakikat-mecaz paralellii hususu gz nnde bulundurulmadan bu iirleri anlamak ve bunlardan toplumsal hayata, airin dnce, inan ve davran hususiyetlerine dair kesin hkmlere varmak mmkn deildir. airlerimiz bu ok gelimi, dallanp budaklanm ve sonsuz eitlilik ierisinde klielemi estetik sisteminin tand imknlardan hner gstermek maksadyla yararlanmakta, baz dnce ve estetik kalplarn kullanarak iirde incelii, baary ve orijinaliteyi yakalamaya almaktadrlar. Yoksa btn bunlar, airin gerek duygu, inan ve davrannn gerek izgileri gibi okumak ve bunlardan airin dnya grnn net fotorafn yakalamak mmkn deildir. te biz btn bu gerekleri gz nnde bulundurarak Fatih Sultan Mehmedin iirlerini nesre evirdik ve gerekli grdmz beyitlerin erhlerini yaptk. Kimisini uzun bir zaman periyodu ierisinde ve bazlarn blmmzde grev yapan deerli meslektalarmla tartarak anlamaya ve erh etmeye altmz beyitlerin bize gsterdii gerek udur ki; Fatih Sultan Mehmedin gerek edeb ahsiyeti ve gerekse kiisel zellikleriyle ilgili olarak ileri srlen fikir, dnce ve tespitler onun
DL ve EDEBYAT

21

gerek kimliini yanstmaktan ok uzak sathi deerlendirmelerden ve speklasyonlardan ileri gitmemektedir. Fatih Divan ve erhi adl bu almann ortaya kard hususlar ylece sralayabiliriz: 1. ok kuvvetli bir eitim alm, birka lisan bilen, zamannn btn ilm, kltrel, felsef, siyas ve entelektel birikimine sahip kudretli bir padiah olan Fatih Sultan Mehmedin iiri bu yksek bilgi ve kltr hamulesi ile birlikte btn bir klasik Trk edebiyatnn son derecede gelimi ve neredeyse mkemmeliyete ulam muhteva birikimini gl bir ekilde yanstmaktadr. 2. Hacim olarak ancak kk bir divane oluturan bu iirler duygu ve dnce bakmndan olduka gelimi bir sanatkr ahsiyetinin renkli, samimi ve orijinal yansmalarn tamaktadr. 3. Beyitlerde ve msralarda, byk bir cihan devletini yneten, Dounun padiah olduu kadar Batnn da kayzeri olmaya azmetmi bir hkmdarn bu yksek ahsiyetinin sanatkrlk ve sz sultanl ile bir kat daha glenmi parltl akisleri de kendini hissettirmektedir. 4. Gerek devrinin byk airleri ve gerekse btn bir klasik Trk edebiyat airler kadrosu ierisinde yaplacak ciddi aratrmaya dayal bir mukayese sonucu,
DL ve EDEBYAT

air Avnnin, hi de telaffuz edildii gibi orta derecede bir air olmayp; aksine, hayal ve bilgi asndan ok ynllk zellii tayan slubu gz nnde bulundurulacak olursa, emsallerinden geri kalmayan, birinci snf sanatkrlar arasnda saylabilecei sylenebilir. 5. Avnnin iiri klasik Trk edebiyatnn olanca bilgi, kltr ve estetik birikimini btn ihtiamyla yanstt kadar, tasavvufun ve tasavvuf ile ilgili btn hususlarn mecazi dnceyi, sembolizmi ve hatta alegoriyi besleyen etkilerine de sonuna kadar aktr. Onun iirlerinde sevgili, sevgiliye ait btn bedeni gzellik unsurlar, arap, meyhane, kilise, put, znnar, saki, sultan, kle vb. gibi maddi deerler, bir taraftan dnyevi (gerek) nitelikleriyle boy gsterirken; dier taraftan da tasavvufi (platonik) dnce dnyasna ait mecaz ve sembolizm unsurlar olarak karmza karlar. 6. Avnnin iirleri tebih, tehis, mecaz, kapal ve ak istiare, telmih, hsn-i talil, iham (tevriye) gibi sanat ve ifade sluplar asndan da artc bir zenginlik tamaktadr. 7. Avn, hacimce kk, ama tad edeb ve estetik deer bakmndan ihmal edilemeyecek nemdeki bu divanyla edebiyat tarihimizde mstesna bir yere sahip gl bir sanatkrdr.

22

8. Fatih Sultan Mehmedin olduka kuvvetli dnce, kltr, tasavvuf, felsefe ve estetik klar saan iirleri, kudretli bir hkmdar ahsiyeti ile gl bir sanatkrlk ve airlik kimliini btnletirerek bizim devlet anlaymzn hangi temeller zerinde ykseldii hususunu da ortaya koyan belgeler durumundadr... imdi artk divanda bulunan ve Fatihin hkmdarlk duygularn yanstan beyitlerin takdimine geebiliriz. nce beyitlerin metni verilecek, ardndan gnmz Trkesine evrilecek ve bunlar daha sonra erh edilecektir:
Ol eh-i hsn cemle n kul oldun Avny Sana olmdur msellem mlk-i Osmn var ise1

nl rzasyla kul olmasdr.

kar cm- Cemi Avn haznenden tem kl Eger bilmek murdunsa kemh kr- dnyy2

Ey Avn! Galiba, o gzellik ve cemal padiahna kul olduun iindir ki, Osmanl lkesi hkmdarl sana baland. Avn bu beyitteki eh-i hsn cemal ibaresi ile btn gzelliklerin mutlak sahibi, maliki ve hkimi olan Allah kastederek byk bir cihan imparatorunun slami duyarlln ve byk imann gzler nne sermektedir. Ona gre, Osmanl lkesi ve devleti hkmdarlnn kendisine balanm olmasnn tek sebebi; onun, mutlak gzellik ve cemal sultan olan Allaha kaytsz artsz itaat edip g-

Ey Avn! Eer u dnyann ilerini btn gerei ile bilmek istiyorsan, Cemin kadehini hazinenden kar da seyret. Bu beyitte divan iirinin vazgeilmez hakikat-mecaz paralellii kural kendini gstermekte ve airimiz usta bir dokumac gibi bir kuman atks ve zgs durumundaki sz ve anlam unsurlarn kullanp kelimeler arasnda muhteem balantlar kurmak suretiyle bize sanatn, szn ve anlam gzelliinin paha biilmez kumandan nadide bir rnek sunmaktadr. Beytin hakiki ve mecazi anlam katmanlar ayn derecede kuvvetli sz ve mana unsurlar tamakta ve zengin armlara vcut vermektedir. Beytin hakiki anlam boyutunda -kudretli bir sultan olarak- Avn (Fatih Sultan Mehmed), Cemin -her eyi gsteren- kadehi (Cam- Cem) ve hazine ba rol alan unsurlardr. Avn (Fatih Sultan Mehmed), kendine hitap ederek, Eer dnyada meydana gelen olaylarn gerek sebebini ve hikmetini renmek istiyorsan, hazinende sakl bulunan Cemin kadehini
DL ve EDEBYAT

23

kartp onu seyret. demektedir. Bilindii gibi Cam- Cem yani Cemin kadehi klasik iirimizde yer alan ran kaynakl ok saydaki efsaneden biridir. Bu efsaneye gre Cam- Cem, Cemin arap itiine inanlan, yedi madenden yedi kat ge benzetilerek imal edilmi sihirli kadehtir. Bunun bir ad da Cam- cihan-nmadr. Hafz rihi Sud Efendiye gre bu Cam- cihannma, sultanlarn miras yolu ile sahip olduklar mehur kadehtir. Byk sultanlar, sahip olduklar bu kadeh vastasyla lemin adalet, zulm ve nizam ile intizamn ondan seyrederler. Sud, cam- Cem ve cam- cihannma ile ilgili u tamamlayc malumat vermektedir: Cm- Cem, Cm- cihn-nm, Cm- cihan-bn bir kadehin ismidir ki, Cemin zamannda hkem (filozoflar) peyd eyledi (icat etti) ki her kang memleketin hlini bilmek istese, ol kadehe nazar ederdi ve ol memleketin ahvalini mahede eylerdi. T, Dr bin Behmen zamanna gelince... Dr fevt olunca (lnce) Drb nam oluna -ki skender-i Rmnin ata bir karnda idimiras yolu ile intikal eyledi. skender, babasnn memleketinin yarsn istemek iin asker ekince Drb, Cm- cihan-nmya bakp skenderin hline ve hilesine muttali olurdu. skender de muzaffer olamazd. Nihayet yanndaki limlere emretti:
DL ve EDEBYAT

skenderiyede bir tepe zerinde bir yine vaaz eyledi ki yedi iklimi andan seyrederdi. yne-i skender budur. 3 te Avn (Sultan Fatih) beyitte Cm- Ceme temas edip bu kadehin kendi hazinesinde bulunduunu sylerken, dolaysyla da, kendisinin, bu kadehe miras yoluyla sahip olan byk sultanlar zincirinin son halkas olduunu ima etmektedir. Beytin mecazi anlam boyutuna gelince: Klasik Trk iirinde kelime ve kavramlarn hakiki anlamlarnn dnda, byk oranda tasavvufi meselelerin sembolleri hline gelmi bulunan mecazi anlamlar da bulunmaktadr. Divan edebiyat vadisinde yazlm bir iiri anlamak demek, kelimelerin bu hakiki ve mecazi anlamlarn doru tespit etmek ve bu kelime ve kavramlarn iir ierisinde birbirleriyle kurulmu bulunan ok ynl ilikilerinin sistemine -dolaysyla bu ilikilerden telmih, iham (tevriye), tenasp ve hsntalil yoluyla vcuda getirilen birden ok anlam katmanlarna- nfuz etmek demektir. Beyitte de bu husus kendini gstermekte ve beyit yukarda izah etmeye altmz hakiki anlam boyutunun yannda, olduka renkli bir mecazi (tasavvuf) mana boyutuna sahip bulunmaktadr. Kadeh ve arap tasavvufta ilah akn; hazne ise akn, iinde tecelli ettii (ve sakl bulunduu) gnln karldr.

24

Metinde geen arap kadehinin hazineden kartlp seyredilmesi ibaresi, akn gnlde saklanmayarak galeyana gelmesi; dnceyi, zihni ve duygular kontrol etmeye balamas demektir. Bu durumda, insan artk meydana gelen hadiselere plak akln ve kuru mantn penceresinden deil; sofilerin, varla vcut veren oluun ta kendisi gzyle baktklar, akn zaviyesinden bakacaktr. te Avn, beytin mecazi boyutunda, varlk ve oluun izah sadedinde sofilerce gelitirilen bu dncenin altnda dnyaya bakyor ve yle demek istiyor: Dnyaya ak kadehinin penceresinden bakarsan, gelmi gemi btn olaylarn gereini, zamann- meknn, varln-yokluun, ezelin-ebedin, hayatn-lmn ve Tanr-lem ilikisinin btn esrarna vkf olur, bylece eyann hakikatine ularsn.
Avny klma gmn kim sana rm ola nigr Sen Sitanbul hsun ol [da] Kalata hdur (14/5)

geen iki yer adna tesadf edilir. Bunun biri stanbul; dieri de Kalata (Galata)dr. stanbul, ayn zamanda kudretli bir sultan olan airin ikamet ettii ve saraynn da iinde bulunduu asl ehirdir. Galata ise gayrimslimlerin yaad ve Mslman unsurun pek fazla uramad semtin addr. Galatada daha ok Hristiyanlar yaad iin buraya Firengistan da denmektedir. Avnye gre; ierisinde dolaan huri gibi gzellerle, Galatay grenler, Firdevs cennetine gnl vermez olurlar. Orada nazl nazl salnan servi boylu sevgiliyi grenler de (cennette biten) servi aacn hatrlarna bile getirmezler. air yukardaki beyitte sevgilinin gzellik lkesinin padiah olduu Galata ile kendisinin padiah olduu stanbulu mukayese etmekte; tabii olarak Galatay stn grerek, orann padiah olan sevgilinin, Galatadan daha aa olan stanbulun padiah olan kendisine ba eemeyeceini dnmektedir.
Hsn ile cnnlar ire cn- cnndur Veyis erbet-i lliyle dil derdine dermndur Veyis4

Ey Avn, gnl verdiin (Hristiyan) gzelinin sana ram olacan asla umma! nk sen (nihayetinde) stanbulun ahsn; o ise (gzellik lkesinin bakenti olan ve iinde, cennet gibi, hurilerin dolat) Galatann padiahdr. Avn Divannda, estetik unsuru olarak

Veyis, bu gzellii ile sevgililer arasnda can gibi (aziz)dir ve dudann erbeti ile de, gnl derdine dermandr. Veyis, Arapa veysin Trkede
DL ve EDEBYAT

25

kullanlan eklidir. Erkek ismi olan Veyis, klasik Trk edebiyat metinlerinde sevgili yerine kullanlan ok saydaki anonim (sembolik) isimlerden birisidir. Klasik iirin temelinde bulunan tasavvufi (platonik) ak anlay ierisinde mutlak gzelliin yansmas olan sevgili tipi en mkemmel gzellik lleriyle erkek cinsinde kendini ortaya koyar. Fatihin iirlerinde erkek kimliiyle karmza kan sevgili tipi de mecazi ak-ilah ak ikilemi ierisinde anlamlandrlmas gereken bir husustur. Dolaysyla Veyis isminin gerek bir kiilii temsil ettiini dnmek ve Fatih Sultan Mehmedin, bu gazeli erkek klelerinden (hizmetilerinden) bir kii iin yazdn sylemek,5 divan iirindeki hakikat-mecaz ilikisini hesaba katmamak demektir ve en hafif tabiriyle Fatih Sultan Mehmedin kiiliine kar bir hakszlktr.
Devlet-i akyla pyem bir makma irdi kim num anlar grenler izz chumdan benm6

ah) benzetilmitir. Metindeki devlet, Pye, makm, n ve izz ch gibi szckler hep kudretli bir devleti ve bu devletin ileyiini hatrlatan unsurlardr.
Sultn- hsn yzn hcibdrr kaun Celld em zlf-i siyeh perde-dr- hsn7

O sevgilinin aknn devletinde yle bir rtbeye (makam) ykseldim ki; kudretimi, itibarm ve stn makamm grenler anmn ne kadar yce olduunu anlarlar. Beyitte sevgilinin ak, kudretli bir devlete; k da bu devlette padiahlk makamna sahip olan kiiye (ak padiDL ve EDEBYAT

(Ey sevgili! Esizlii ile herkesi kendine kul eden) yzn, gzellik lkesinin sultandr. Kalarn, o sultann hcibi; (hml yan bak klc ile klarnn canlarn almakta mahir olan) gzn, onun cellad ve (yzn btnyle gizleyen) simsiyah zlflerin de, o sultann perdedardr. Fatih Sultan Mehmet (Avn) bu beytinde, sevgilinin yzne ait gzellik unsurlarn saray hayatnn deiik zelliklerini btn hlinde temsil edecek ekilde tasvir etmi ve byk bir sultann ihtiaml duygularn yanstmtr. Hcib, padiahn, huzuruna kacak olanlarla mnasebet ve irtibatn salamakla grevli saray memurlar iin kullanlan bir tabirdir. Ayrca kalar iin de hcib tabiri kullanlrd. Sa ka hcib-i yemn; sol ka ise hcib-i yesrdr. Perde-dr ise, padiahlar ile vezirler ve valilerin resm dairelerinin kap perdesi yannda duran hizmetiler iin kullanlan bir tabirdir. Eskiden resm dairelerin kaplarnda perde olduu iin bu tabir ortaya kmtr.8 Zlfler, yz perdeledii iin gzellik pa-

26

diahnn perdedarna benzetilmitir.

Gricek gller yoluna dklp sauldugn Varn ol dem nisr itdi nnde nesteren9

le rten uzun ve siyah salar da bu padiahn iinde glgelendii, siyah parlak (mgn) adr gibi dnlmtr.
Hsnn ki mesken eyledi haddn serrini Sund kaun revn ana miskn iki keman11

(Ey sevgili)! Gllerin, yoluna salp dkldn grnce, nesteren iei de varn younu senin nnde datt. Avn, padiahlarn ve yksek rtbeli kiilerin yollarna altn, gm, inci ve mcevher salmas (sa) detine telmihte bulunuyor. Bilindii gibi, krmz ve sar yapraklaryla gl, klasik edebiyatmzda altn paraya (filorin) benzetilmi; yasemin ve nesteren gibi beyaz yaprakl iekler de gm paraya (aka) tebih edilmitir. Yaban gl, yahut Austos gl de denilen nesteren, yapraklar oka dklen beyaz, katmerli ve kk iekli bir yabani gl trdr.
Pr old hayl-i hsnn ile yine bu cihn Hsnn ehine kurd saun mg sye-bn10

(Ey sevgili)! Senin gzelliinin ordusu btn cihan feth etti. San da, gzelliinin sultanna misk renkli (simsiyah) bir adr kurdu. Sevgili, btn gzellik unsurlaryla birlikte, klarn gnl lkesini ele geiren hametli ve kudretli bir orduya; yz de bu ordunun gne gibi parlak padiahna benzetilmitir. Sevgilinin, yz btny-

(Ey sevgili)! Gzelliin, (muhteem bir padiah gibi gelmi ve) yanann tahtna kurulmu; (padiahn hacibi olan) kalar ise ona hemen misk kokulu iki arap kadehi sunmutur. Fatihin, yine hkmdarane duygularla kaleme ald bu beyitte gzellik mefhumu, muhteem bir padiaha; sevgilinin, ayva tyleri ve benlerden mcevherlerle bezeli krmz parlak yanaklar da, o padiahn kurulduu krmz atlas kapl bir tahta benzetilmitir. Sevgilinin kalar ise bu sultana - hcib, kapc ve hizmeti olarak-, iine misk katlm iki arap kadehi sunmutur. Beyitte revan, miskin ve keman kelimeleri tevriyeli (ikier anlaml) olarak kullanlmtr. Revann birinci anlam; hemen, derhl; ikinci anlam ise iki, araptr. Misknin de ilk anlam misk renkli, simsiyah; ikinci anlam da misk gibi gzel kokan, iine misk katlmtr. Keman szcnn ilk anlam da okun atlmasna yarayan yay, keman; ikinci anlam ise, iinde arap iilen kadehtir. air bunlarn ikinci anlamlarn kast etmekte; ilk anlamlaryla da iham- tenasp yaparak iirine espri
DL ve EDEBYAT

27

katmaktadr. Sevgilinin, ortasnda simsiyah (miskin) gz bebeklerinin bulunduu; beyaznn da kan rengine brnm, naz sarhou gzlerinin klasik iirimizde, iine misk katlm arap kadehine benzetildiini dnrsek, bu beyitte gerekletirilen estetik ihtiamn daha iyi farkna varabiliriz. Gam-hnene getrimeyesn ol dilberi Avn ne denl eyler isen hkmni revn12 Ey Avn! (Bir padiah olarak) hkmn ne denli yrtrsen yrt, o sevgiliyi gam sarayna getiremezsin. nk Avn, nihayetinde stanbulun, fakirlii, rintlii ve gam-ddelii iar edinmi padiah; o sevgili ise, gzellik lkesinin kalplere hkmeden, klar kendine kul kle edinen gl hkmdardr.
Nola old ise Avn cihn sultanlar hn Ki ddi stne sye senn destn Hmsndan13

bana derse veya kimin bana konarsa, o kii padiah olur. Hma, klasik edebiyatmzda mutluluun, kudretin, baht aklnn ve devletin sembol olarak kullanlmtr. Dest (el) ise, edebiyatta vcudun nemli bir organ olmasnn yannda, mecazen de g, kudret, zafer, nusret, yardm, inayet, fayda, menfaat, kanun ve kural anlamlarna gelir. Beyitteki dest (el), sevgililer sevgilisi olan Allahn yardm ve inayetinden kinayedir. Avn, saltanatnn kudretini ve devletinin gcn, Allahn yardm ve inayetine balayarak, yksek imana sahip bir hkmdarn tevazuunu ve slami duyarlla sahip bir insann kr hlini yanstmaktadr. Ol eh-i hsn cemle n kul oldun Avny Sana olmdur msellem mlk-i Osmn var ise14 Ey Avn! Galiba, o gzellik ve cemal padiahna kul olduun iindir ki, Osmanl lkesi hkmdarl sana baland. Avn bu beyittki eh-i hsn cemal ibaresiyle btn gzelliklerin mutlak sahibi olan Allah kastederek byk bir cihan imparatorunun slami duyarlln ve byk imann gzler nne sermektedir. Ona gre, Osmanl lkesi ve devleti hkmdarlnn kendisine balanm olmasnn tek sebebi, onun, mutlak g-

(Ey sevgili)! Avn cihan sultanlarnn padiah olmusa buna alr m?.. nk onun zerine senin elinin hmasnn glgesi dmtr. Sevgilinin eli, efsanev bir varlk olan hma kuuna benzetilmitir. Devlet kuu ve talih kuu olarak da bilinen Hma, Kafdanda yaadna, ok ykseklerden utuuna inanlan efsanevi bir kutur. Utuu esnada kanadnn glgesi kimin
DL ve EDEBYAT

28

zellik ve cemal sultan olan Allaha kaytsz artsz itaat edip Ona gnl rzas ile kul olmasdr.
Yz srem bir ehsvrun at izine dime Dahi gerdine erimeden gubr eyler seni15

Sakn, at binici bir gzelin atnn izine yzn sreyim deme! O usta binici, seni, daha ban topraa koymadan toz edip ge savurur. Metinde geen ehsvr, gerd (toz, toprak) ve yz srme unsurlar birlikte dnldnde, beyitte, ilk grlen anlamdan farkl hususlar akla gelmektedir. Klasik edebiyatn anlam ve kltr dnyas ierisinde Tanr-gne-padiahsevgiliden ibaret drtl sistem byk nem tar. Bu drt varlk, temel hususiyetleri ve sfatlar bakmndan birbirlerine benzetilirler ve istiare unsuru olarak sk sk birbirlerinin yerine kullanlrlar. Metinde, sevgiliyi anlatmak iin seilen ehsvar, bir taraftan gzellerin padiah olan sevgiliyi anlatmakta; dier taraftan da -Divan iirinde en ok geen konulardan biri olan gne-zerre ilikisi erevesinde- Tanr ve gnei artrmakta; bunun tasavvufi mecazlar sistemi ierisinde ald anlama uygun olarak da, kulun fenafillah yolundaki ykseli seyrini (seyr-i urc) hatrlatmaktadr. Gnein hararetiyle hava snnca, tozlar yerden

yukarya doru ykselir ve n etkisi altnda, sanki gnee doru hareket ediyormu gibi bir grnt verirler. Eskiler bu hadiseyi, zerrelerin gnein cazibesine kaplarak ona doru komas eklinde tefsir etmiler ve buna bir de tasavvufi anlam ykleyerek, zerrelerin gnee kavutuu ve hatta gne olduu gibi, ak yolunda ilah cezbeye kaplp seyr-i urca giren salikin de Tanrya vasl olup onda fena bulmas hadisesine telmihte bulunmulardr. Zerrelerin gnee doru ykseldikleri ve gne olduklar dncesiyle ilgili olarak Gelibolulu Mustafa lnin Tuhfetl-uk adl mesnevisinin 1213. beyti rnek olarak gsterilebilir: Zerre-ve raks-knn eyle bizi Ik ile mihr-i nihn eyle bizi 16 Bizi zerre gibi raks ettir de, ak ile gizli bir gne hline gelmemizi sala! Sevgilinin ayann veya atnn ayann toprana yz srme motifi de Divan iirinde oka rastlanan bir husustur. Burada, sevgilinin aya veya mahallesi toprann srme (khl) veya ttiya olarak dnlmesi esastr. Srme veya ttiya ise ss iin gz kapaklar iine ekilen siyahms veya lacivert bir tozdur. Isfahan srmesi olduka mehur olduu iin klasik edebiyatmzda khl-i Isfahan (Isfahan srmesi) sz ok geer. Srmenin scak l ikliminde gzleri
DL ve EDEBYAT

29

gnein parlak klarndan koruduu veya gzn grme kabiliyetini artrd sylenirdi. Hatta baz srmelerin birtakm acayip eylerin grlmesine sebep olduuna, bunu gzlerine eken kiilerin btn yldzlar kendi yerlerinde mkemmel bir ekilde grdklerine ve youn cisimlere nfuz ederek arkasndaki nesneleri mahede edebildiklerine inanlrd. te -padiah, gne ve Tanr gibi deerli olan- sevgilinin ayann yahut mahallesinin topra bu dn sistemi ierisinde bir nevi kutsallamakta ve ona yz srmenin -ki bu, ona kar duyulan ballk, tazim, itaat ve sonsuz muhabbet ve ak duygularnn semboldr- can (gnl) gzn aydnlatt, yani basireti artrd hususu vurgulanmaktadr. Can (gnl) gz, gaflete dmeden ve duygulara kaplmadan, ileriyi ve gerekleri isabetli olarak grme yeteneidir. Ayrca nuru ile aydnlanm kalbin nesnelerin hakikati ve i yzn grme gcdr. Buna kuts kuvvet de denilmektedir.17 Srmenin (ttiya) basiret, gr ve sezi gc, kuts kuvvet anlamnda kullanm ile ilgili olarak 15. yzyln gl airi Tacizade Cafer elebinin u beyti rnek gsterilebilir: Ne meclis olur ki hk-i pki Cn emine ayn- ttiydur18

O nasl bir meclistir ki; ayaklarnn temiz topra can gznn srmesi gibidir. Btn bu izahlarn altnda beyti tasavvufi balamda yle anlayabiliriz: (Ey hakikat yolcusu)! O mutlak gzellik padiah olan Tanrnn yoluna ba koyar ve ona ulama yolunda -her trl dnyevi balantlardan kendini uzak tutup- btn varln onun urunda feda edecek olursan; o padiah, daha sen buna niyetlenir niyetlenmez gznn nne gaybn btn gzelliklerini aarak sana eyann hakikatini gsterip yoluna klavuzlar ve zerrelerin gnee cezbedilii gibi, seni kendine doru hzla ykseltir.

_ DPNOTLAR _
1 - Avn Divan, g. 6676. 2 - Avn Divan, g. 70/8. 3 - Sud, Hfz Divan erhi, I, 359. 4 - Avn Divan, g. 30/1. 5 - Bk. skender Pala, Fatih Sultan Mehmet, s. 109. 6 - Avn Divan, g. 51/3. 7 - Avn Divan, g. 56/5. 8 - Bk. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Derdedr md. 9 - Avn Divan, g. 58/4. 10 - Avn Divan, g. 59/1. 11 - Avn Divan, g. 59/2. 12 - Avn Divan, g. 59/7. 13 - Avn Divan, g. 63/6. 14 - Avn Divan, g. 66/6. 15 - Avn Divan, g. 69/3. 16 - Gelibolulu Mustafa l, Tuhfetl-Uk, Haz. . Hakk Aksoyak, s.214. 17 - Bk. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s.86. 18 - smail Ernsal, Tacizade Cafer elebi Divan, k. 9/1-6.

30

DL ve EDEBYAT