Professional Documents
Culture Documents
1998)
• Cała wiedza socjologiczna wyrasta z wiedzy potocznej. Istnieją dwa sposoby rodzenia się
wiedzy:
- historycznie
- z codziennych doświadczeń
Istnieją 2 kryteria stawania się wiedzy historycznej w socjologii (historiografia jako
podłoże do jej tworzenia):
a) pewna struktura pojęciowa (społeczeństwo, integracja) – zbiór pojęć abstrakcyjnych,
oderwanych od konkretnych faktów; pierwszy zastosował strukturę pojęciową A.
Comte
b) empiryczna kontrolowalność wiedzy, którą się wypowiada – wiedza socjologiczna
powinna być logicznie uporządkowana, a przez to empirycznie kontrolowalna (należy
mówić o społeczeństwie tylko to, co będzie można sprawdzić) ; socjologia stara się
logicznie dorównać innym naukom, ale nie jest to możliwe
• Istotną kwestią dla rozwoju socjologii jest budowa odpowiednich narzędzi potrzebnych do
zdobywania wiedzy o społeczeństwie.
Drogi w poszukiwaniu narzędzi socjologicznych:
- realizacja postulatu metodologicznego – należy odróżniać wiedzę naukową od wiedzy
wartościującej (uciec od pewnych wartości), odróżnić fakty od wartości
- unikanie faktów i wartości doprowadziło naukę do redukcjonizmu (redukowano całą
rzeczywistość społeczną do pewnej sfery rzeczywistości) ; przykładem redukcjonizmu
jest psychologizm (redukcja do psychologii tzn. najważniejsze są psychiczne
zachowania społeczne)
- odróżnianie socjologii czystej od socjologii stosowanej
a) czysta – abstrakcyjna, tworzy się modele, zakłada się, że odnosi się do wszystkich
społeczeństw niezależnie od czasu i miejsca ich istnienia
b) socjologia stosowana – ta która wskazuje dyrektywy w określonych warunkach
(jak należy postępować)
• Socjologia aby uzyskać status nauki musiała posiadać właściwy tylko sobie przedmiot
zainteresowania, którym jest życie społeczne. Emil Durkheim, badając jak jednostka jest
uwarunkowana społecznie, udowodnił, że życie społeczne jest osobną sferą
rzeczywistości.
Literatura:
J. Szacki „Historia myśli społecznej”
WYKŁAD 2 (15.10.98.)
Dzieło:
„Kurs filozofii pozytywnej”
WYKŁAD 3 (29.10.1998)
Dzieła:
„O demokracji w Ameryce”
„Dawny ustrój i rewolucja”
WYKŁAD 4 (5.11.1998)
2. Liberalizm
Jako koncepcja społeczna wywodzi się z teorii umowy społecznej. Jako nurt intelektualny
wiąże się z obszarem anglojęzycznym (Jeremi Bentham, John Steward Meall). Liberalizm
w polityce wydaje się bliski konserwatyzmowi (jeden i drugi odrzuca radykalizm).
Liberalizm – racjonalizm
a) jednostki ludzkie cechuje racjonalizm (wybiorą to, co będzie optymalne z ich
punktu widzenia)
b) liberalizm tworzy abstrakcyjne wizje poszczególnych społeczeństw, którym
jednostki ludzkie miałyby się podporządkowywać (wybierając to co najlepsze)
c) pojęcie sprawiedliwości abstrakcyjne, stworzone po to by jednostki
podporządkowywały się
d) uniwersalizm – jednostki nie są identyczne, ale podobne
e) psychologia więcej powie o rzeczywistości społecznej niż nauki historyczne
Liberalizm stanowi przykład nominalizmu socjologicznego (dążenie do własnego celu,
egoizm). Wizja rzeczywistości społecznej jest podobna do tej stworzonej przez Hobbesa -
trwa ustawiczna wojna wszystkich ze wszystkimi.
- więzi społeczne powstają dla realizacji indywidualnych interesów.
WYKŁAD 5 (12.11.1998)
• Ewolucjonizm
a) wpłynął na nauki społeczne
b) wywodzi się z biologii (od Darwina)
c) źródłem ewolucjonizmu była myśl T.Malthusa (anglikańskiego pastora)
- jego myśl ekonomiczna odwoływała się do demografii, do wzorów
matematycznych
- istnieją 2 elementy: przyrost ludności oraz zasoby materialne (wzrastają one
nieproporcjonalnie)
- ludzie są skazani na niedostatek materialny właśnie ze względu na te 2 wielkości
- ta dysproporcja rodzi kulturę, inteligencję , co zainspirowało ewolucjonizm
d) główne założenia ewolucjonizmu:
- o jednorodności świata społecznego (rzeczywistość społeczna jest z natury
wszędzie taka sama)
- jednolitość natury ludzkiej
- genetyzm – wszystko ma swoje pochodzenie, jest powiązane łańcuchem; wyjaśnić
zjawisko to wskazać jego pochodzenie
- przekonanie o istnieniu praw (uniwersalistycznych)
- zmienność – wszystko ewoluuje, zmienia się
- konieczność dokonywania się tych zmian – są one odpowiedzią na potrzeby
społeczne
- zmiany dokonują się wg określonych sposobów m.in. dyfuzja kulturowa – kontakt
z inną kulturą
- zmiany mają charakter globalny tzn. zmiana w każdej sferze życia pociąga za sobą
zmiany w innych sferach
- postęp – zmiany w określonym kierunku; postęp przypisywany jest wszystkim
społeczeństwom, ale każde znajduje się na innym etapie
- ewolucjonizm formułował obiektywne kryteria wyższości i niższości
(porównywanie np.: różnych przemian co do stopnia rozwoju, postępu) – wzorem
tych kryteriów była Europa Zachodnia
WYKŁAD 6 (26.11.1998)
Dzieła:
„Fenomenologia ducha”,
Dzieła (m.in.):
„Ideologia niemiecka”
„Nędza filozofii”
„Kapitał
• Punktem wyjścia dla poglądów Marksa były poglądy Hegla. Stąd zaczerpnął bowiem
ważne pojęcia: dialektykę, dynamikę i antagonizm.
• Pojęcie alienacji – zostało również zaczerpnięte z Hegla i jest przez Marksa rozumiane
jako coś, co wyodrębnia się ze sfery skąd pochodzi i staje się czymś zewnętrznym
(alienacja pracy – praca posiada cechy i wartość przeciwną wykonującym ją robotnikom).
• Pojęcie ideologii – w tym wypadku Marks wzorował się na pojęciu religii Fauerbacha.
Twierdził on mianowicie, że w religii człowiek kompensuje sobie to, czego nie potrafi
osiągnąć, religia to projekcja doskonałej wizji człowieka (Bóg to ideał człowieka). Wg
Marksa ideologia to wiedza tworzona po to, aby zaspokoić pewne potrzeby, interesy
jakiejś grupy (najczęściej ekonomiczne). Wszelka ludzka wiedza jest ideologią (czyli
służy czyimś konkretnym interesom).
• Materializm historyczny – pewna szczególna forma materializmu (wszystkim rządzi
materia – ujęcie naiwne). Wg Marksa w rzeczywistości istnieje tylko materia,
jednocześnie rzeczywistość społeczna wyrosła na rzeczywistości materialnej i jest jej
inną, wyższą formą, ale nadal stanowi ją wyłącznie materia. . Sposób jej funkcjonowania
może opisać język historii.
• Koncepcja Marksa opiera się w większości na ekonomii, uznawała, że to właśnie
ekonomia stanowi podstawę życia społecznego. Ekonomia jest ideologią. Społeczeństwo
dzieli się na 2 części
1. baza - ekonomia jako podstawa życia społecznego
2. nadbudowa – kultura, religia, zwyczaje, obyczaje, prawo itp. Zdeterminowane
przez bazę
• Społeczeństwo jako całość może przybierać różne kształty, gdyż wzór tworzenia (stosunki
międzyludzkie powstające wytwarzania dóbr międzyludzkich) może być różny. Można
jednak określić jakieś ogólne prawidłowości rozwojowe zachodzące w historii
społeczeństw.
Marks wyróżnił następujące formacje społeczno – ekonomiczne:
Dzieło:
„Wprowadzenie do humanistyki” (1893)
Dzieła:
„Społeczny podział pracy”,
„Reguły metody socjologicznej”,
„Samobójstwo” (1897),
„Elementarne formy życia religijnego”
WYKŁAD 12 (11.02.1999)
WYKŁAD 13 (18.02.99.)
• WSPÓLNOTA
- dominacja więzów pokrewieństwa, braterstwa, sąsiedztwa,
- ludzie połączeni jako osobowości,
- czynnikiem kontroli jest zwyczaj i tradycja,
- postępowaniem jednostek kieruje wiara (religijna),
- własność jest zbiorowa.
• STOWARZYSZENIE
- więzy umowy i wymiany, więzy wyrachowania i kalkulacji,
- jednostki są nosicielami określonych funkcji, które są im nadane,
- czynnikiem kontroli jest sformalizowane prawo,
- jednostki kierują się opinią publiczną,
- podstawą funkcjonowania jest pieniądz i własność prywatna.
• Punktem wyjścia dla koncepcji Webera było uczynienie z socjologii nauki tak
obiektywnej i jednoznacznej, jak nauki przyrodnicze, ale inaczej podchodzącej do
swojego przedmiotu badań.
• Należy wprowadzić rozróżnienie między sądem wartościującym (który opiera się o pewne
wartości, ma charakter oceny), a odniesieniem do wartości (obiektywne uznanie działania
wartości w rzeczywistości społecznej). W naukach społecznych powinno się stosować
podejście drugie, natomiast w naukach przyrodniczych nie należy używać żadnego z tych
podejść.
• Weber uważał, że człowiek zawsze działa jako jednostka, ale jego działanie ma charakter
zbiorowy – jest nakierowane na innych i zawsze zawiera w sobie element społeczny.
• Przedmiotem zainteresowania socjologii są:
- czynności ludzkie (to co człowiek robi)
- zachowania odruchowe (podyktowane niespołecznymi prawami nauk przyrodniczych)
- zachowania znaczące (socjologia jest właśnie nauką o zachowaniach znaczących) – są
to działania do których jednostka przywiązuje znaczenie (tzn. sama subiektywnie
uznaje je za ważne)
• Aby odkryć jakie znaczenie mają dla jednostki poszczególne działania, należy zastosować
nową procedurę naukową – rozumienie. Można wyróżnić 2 rodzaje rozumienia:
a) bezpośrednie – wyjaśnienie narzucające się samorzutnie, automatycznie (np.: gdy
obserwujemy śmiech, płacz itp.)
b) wyjaśniające – jest to odkrycie prawdziwych motywów leżących u podstaw jakiegoś
działania;
rozumienie wyjaśniające może sprawić badaczowi trudności związane z tym, że:
- jednostki mogą mieć powody, aby ukrywać swoje motywy, zarówno przed
badaczem, jak i przed sobą samym
- działania społeczne mogą być wynikiem nakładania się motywów (także
sprzecznych ze sobą)
- określenie motywów uwarunkowane jest spostrzeganiem przez jednostkę życia
społecznego w danej sytuacji
Działanie społeczne jest zawsze zorientowane na innych ludzi, jest od nich zależne.
Czynności społeczne są jednokierunkowe. Odbiorca czynności może na nie zareagować,
ale nie musi. Gdy pojawia się reakcja mówimy o stosunkach społecznych.
• Weber wprowadził do socjologii pojęcie typów idealnych. Są to pewne idealne wzory
rzeczywistości, pomagające w badaniu różnych zjawisk. O wartości typu idealnego
decyduje jego skuteczność jako środka służącego poznawaniu społeczeństwa.
Typy idealne nie powinny mieć zabarwienia wartościującego. Typ idealny wskazuje jak
mogłoby być, a nie jak jest.
Weber zastosował typ idealny przy wyjaśnianiu, jak ludzie dokonują wyboru czynności
społecznych. Przyjął mianowicie, że ludzie zawsze działają w sposób racjonalny.
Wyróżnił 4 kategorie działań ludzkich:
- działania tradycjonalne
- działania emocjonalne
- działania celowo – racjonalne
WYKŁAD 15 (4.03.1999.)
Dzieło:
"Podręcznik ekonomii politycznej" (1906)
"Traktat socjologii ogólnej" (1916)
niewidoczna część
• Psychologia mówi nam jakie są działania ludzkie kierowane przez głębokie pokłady
psychiczne,
• Kultura to postać życia społecznego, którą człowiek sam tworzy.
• Socjologia V. Pareto:
WYKŁAD 16 (11.03.1999)
Dzieła:
„Wstęp do psychoanalizy”
„Totem i tabu”
„Kultura jako źródło cierpień”
• Freud z zawodu był lekarzem. Jego koncepcja nie została stworzona w ramach socjologii,
ale wywarła na nią znaczny wpływ. Freuda można zatem zaliczyć, podobnie jak V.Pareto,
do nurtu psychologizmu. Psychoanaliza przekracza nie tylko granice psychologii, ale i
całej współczesnej humanistyki.
Ego
Jaźń, świadomość, poczucie „ja”, określenie siebie
Id
Tu realizuje się proces pierwotny. Jest to podświadomość,
wrodzone, pierwotne instynkty
„Ja” jest miejscem nieustannego konfliktu. Jest poddane presji ze strony Superego oraz
Id.
Freudowska wizja człowieka jest wizją bardzo dynamiczną. Jednostka ludzka to obiekt w
stanie ciągłego konfliktu, podlegający ciągłym zmianom.
Choroby psychiczne i stany destrukcyjne wynikają z nadmiernej walki między id i superego.
• Podsumowanie psychologizmu:
1. Naturalizm – sfera kulturowa i społeczna jest konsekwencją sfery przyrodniczej
2. Odrzucenie ewolucjonizmu – człowiek właściwie stoi ciągle w miejscu
3. Nominalizm socjologiczny
4. Podstawą koncepcji psychoanalizy są zjawiska psychiczne (zastosowanie pojęć
psychologii)
5. Nacisk na zjawiska podświadome – emocje, instynkty (zastosowanie hipnozy itd.)
•
WYKŁAD 17 (19.03.1999)
Dzieło socjologiczne:
„Teoria klasy próżniaczej”
WYKŁAD 18 (25.03.1999)
Dzieła:
„Natura ludzka i porządek społeczny” (1902)
„Organizacja społeczna”
„Proces społeczny” (1918)
1. Holizm (ujęcie całościowe - życie społeczne nie stanowi jedynie sumy przeżyć
poszczególnych jednostek)
Postulat organiczności życia społecznego (społeczeństwo jest jednym wielkim
organizmem)
2. Życie społeczne jest czymś rzeczywistym;
- Jednostka i społeczeństwo to pojęcia abstrakcyjne, za ich pomocą możemy
określić życie społeczne
- Pojęć tych używamy w różnym aspekcie, ze względu na to, jaką część
rzeczywistości badamy
Najważniejszym elementem życia społecznego jest komunikowanie się
- rozumienie tego pojęcia jest bardzo szerokie
- jest to cała sfera przekazów, które człowiek dokonuje świadomie lub
nieświadomie
- dużą część informacji człowiek przekazuje i odbiera nieświadomie
- jest to ogół symboli ukrytych w podświadomości
WYKŁAD 19 (8.04.1999)
Dzieła:
„Prymitywne zachowanie” (1937)
„Chłop polski w Europie i Ameryce” (we współpracy ze Znanieckim)
Wnioski:
a) W rzeczywistości społecznej najważniejsza jest zmiana; kryzys wymusza zmianę;
b) Charakter zmiany ma 2 aspekty:
- obiektywne warunki zewnętrzne (kryzys) np.: przyroda
- świadoma reakcja jednostki (uwaga); badania społeczne muszą skupić się na tym
drugim aspekcie.
Reakcja jednostki zależy od tego, jaką dobierze sobie definicję sytuacji.
Najważniejsza definicja sytuacji to ta, którą posiada uczestnik sytuacji (nie uczony).
Jest ona wartościowa dla socjologa.
Definicja sytuacji: „Jeśli jednostka definiuje sytuację jako rzeczywistą, to będzie ona
miała rzeczywiste konsekwencje”
• Socjologia:
a) mówi o tym, jak jednostka stwarza siebie wobec innych;
rzeczywistość społeczna jest dynamiczna i wszystkie zmiany trzeba opisać
b) „nic dwa razy się nie zdarza” – jednostka ciągle znajduje się w odmiennych
sytuacjach, nigdy nie są one identyczne
c) aspekt socjologiczny to odkrycie tego co jednostki w danej sytuacji myślą i czynią
Dzieło:
„Umysł, osobowość, społeczeństwo” (wydane dopiero po śmierci)
SZKOŁA CHICAGOWSKA
• Szkoła chicagowska
1892 rok – założenie wydziału socjologii i antropologii – są to pierwsze podstawy
instytucjonalne badań socjologii opisowej
W Chicago w tym okresie miała miejsce bardzo szybka urbanizacja, wzrost
przestępczości i przyrost miejskiego proletariatu.. Na tym terenie działała grupa
terenowych badaczy, której przewodził Robert Park.
Park i Burges są autorami „Wprowadzenie do nauki socjologii” oraz artykułu „Miasto
– uwagi na temat badań zachowania ludzkiego w mieście”
Rozróżnienie 2 rodzajów badań:
a) social surwey – czysty opis tego co istnieje
b) sociological surwey – związane z socjologią i ważne dla niej badania, które
prowadzą do okrywania praw socjologicznych
Programowo badacze tej szkoły zakładali badanie procesów urbanizacji, które wywołują
zanik więzi. Głównym pytaniem przez nich stawianym było: jak w warunkach miejskich
można uzyskać ład społeczny taki, jaki istniał zanim pojawiło się życie wielkomiejskie
• Podejście ekologiczne
1. Skupiska ludzkie są określone według jakiegoś wzoru przestrzennego – jest on
podyktowany przez środowisko przyrodnicze
2. Terytorialnie wyróżnione strefy posiadają specyficzne wskaźniki np.: religię,
mentalność, obyczaje, język, poziom dochodu, zawód itp.
3. Rzeczywistość społeczna jest dynamiczna, wiąże się ze zmianą terytorialną
4. Przedstawiciele tej szkoły przedstawiali wyniki swoich badań w sposób graficzny
Procesy w ramach których należy opisywać społeczności lokalne:
- centralizacja
- sukcesja
- koncentracja
- inwazja
Dzieła:
„Cultural reality” (1919)
„Wstęp do socjologii” (1922(
„Socjologia wychowania”
„Miasto w świadomości i jego obywatele”
„Ludzie teraźniejsi, a cywilizacja przyszłości”
„Methods of sociology”
„Społeczna rola uczonych”
• Znaniecki w najszerszym zakresie interesował się kulturą, na tym właśnie tle stworzył
koncepcję socjologii.
• Zdaniem Znanieckiego błędem jego poprzedników było traktowanie tworów kultury jako
czegoś co już istnieje. Według niego twory kultury powstają lub zmieniają się w
momencie ich obserwacji, wraz ze zmianą obserwującego je podmiotu. Aby opisać świat
kultury nie należy opisywać przedmiotów kultury, lecz relacje między obiektem kultury, a
ich badaczem. Przebieg procesu poznania nie jest całkowicie subiektywny, ale też nie do
końca obiektywny – określił go jako względnie obiektywny.
Człowiek poznaje rzeczywistość kulturową na podstawie świata wartości.
Rzeczywistość kulturową należy badać uwzględniając, że należy ona do pewnych
określonych podmiotów (bez nich nie istnieje).
1. Czynności społeczne
Jest to podstawowy rodzaj danych społecznych (danych, czyli tego co odbieramy).
- są to działania człowieka wobec innych ludzi
- z czynności społecznych wyłaniają się kolejne poziomy układów
- czynności społeczne mają małe znaczenie – to co widzimy w społeczeństwie to już
wyższy poziom
- czynności społeczne nie dostarczają odpowiedzi dlaczego społeczeństwo wygląda
tak, a nie inaczej
- w każdym społeczeństwie występują inne czynności społeczne
2. Stosunki społeczne
Stosunki społeczne to systemy czynności społecznych współzależnych ze względu na
funkcje.
- powstają, gdy mamy do czynienia z grupą jednostek
- stosunki społeczne tworzą nową jakość, ale powstają na bazie czynności
społecznych
- obserwując stosunki społeczne mamy do czynienia z ich wzajemnym nakładaniem
się
- stosunki społeczne dzielą się na powtarzalne i niepowtarzalne
- socjologia powinna zwracać uwagę na te stosunki społeczne, które są względnie
stałe i powtarzalne
- stosunki społeczne są wg Znanieckiego aksjonormatywnie uporządkowane tzn.
uporządkowane ze względu na pewne wartości, z których wynikają określone
normy
- aksjonormatywny porządek w społeczeństwie przejawia się w powtarzalności
stosunków społecznych i jest podstawą społeczeństwa, którą socjologia powinna
badać
- aksjonormatywny porządek jest obiektywną całością w społeczeństwie
3. Osoby społeczne
Osoby społeczne to pewne fragmenty rzeczywistości społecznej, w których przejawia się
jednostka (role społeczne).
- rola społeczna to system normatywnych powiązań stosunków między jednostką, a
jej środowiskiem społecznym
- rola społeczna określa społeczną osobowość jednostki, tworzy wzór jej kontaktów
z otoczeniem
- rolę społeczną łatwo jest określić poprzez postawy jednostek w społeczeństwie
- rola społeczna jest przejawem ponad jednostkowego porządku normatywnego,
cechuje ją trwałość i powtarzalność
- rola społeczna jest maską, przebraniem, które jednostka przybiera chcąc
znajdować kontakty w społeczeństwie
- istnieje wiele nakładających się na siebie ról społecznych
- rola mówi coś o człowieku i grupach społecznych, ale nigdy nie podaje całości
- dynamiczność ról społecznych – przeobrażają się one w inne role, znikają,
pojawiają się nowe
WYKŁAD 24 (20.05.1999)
KARL MANNHEIM
Dzieło:
„Ideologia i utopia” (1929)
istnieje ani prawda, a dobra ideologia. Wszelka wiedza jest ułomna, właśnie ze względu na
procesów splatania się i walki wielu ideologii i różnych rodzajów typów wiedzy.