Istnienie zegara biologicznego - decydujcego o kolejnoci zdarze yciowych w cigu doby, regulujcego przebieg snu i aktywnoci yciowej w cigu

dnia - jest udowodnione; znane s liczne dowody dowiadczalne i naukowe wyjaniajce jego lokalizacj i mechanizm dziaania. Zegar biologiczny umoliwia dostosowanie procesw yciowych organizmu do cyklicznie zmieniajcych si pr doby, tak by m.in. praca i wypoczynek przypaday na godziny dzienne, a sen nastpowa w nocy. Zegar biologiczny moe ulega rozregulowaniu w wyniku warunkw rodowiskowych i obyczajw wspczesnego czowieka. Zmieniony tryb ycia jako wynik pracy zmianowej, a zwaszcza pracy nocnej, moe przyczynia si do nieprawidowego biegu zegara biologicznego i w konsekwencji dolegliwoci zdrowotnych. Wykonywanie wielu zawodw jest zwizane z wykonywaniem pracy w staych, ale bardzo nietypowych godzinach, np.: piekarze chleb nasz powszedni piek noc, drukarze prasy codziennej, dostawcy ywnoci i zaopatrzenia dla duych aglomeracji miejskich wykonuj te czynnoci rwnie noc; mleczarze i pracownicy sortowni pocztowych pracuj we wczesnych godzinach rannych; pracownicy suby zdrowia, redni personel i lekarze decyduj o yciu i zdrowiu pacjentw w cigu caej doby - podobnie suby odpowiedzialne za bezpieczestwo publiczne (policja, strae miejskie, stra poarna itp.) peni dyury przez 24 godziny. W przemyle, w subach publicznych istnieje wiele regulacji pracy zmianowej, rni si one sposobem rotacji zmian i czasem ich trwania. W tak rozumianej pracy zmianowej wyrnia si zmiany ranne, popoudniowe i nocne. Definicje pracy zmianowej i nocnej zawarte s w midzynarodowych aktach prawnych, m.in. w Konwencji nr 171 Midzynarodowej Organizacji Pracy i Zaleceniu nr 178 z czerwca 1990 r. , Dyrektywie Unii Europejskiej 93/104/EC z 1993 r. i Zaleceniu wiatowej Organizacji Zdrowia z 1994 r. (Konferencja w Pekinie). Nie kady czowiek decyduje si na podjcie pracy zmianowej lub nocnej, a ci co j wykonuj czsto rezygnuj w wyniku problemw jakie ona niesie. Najczciej s to problemy psychosocjalne i zdrowotne. Poczucie izolacji od codziennego ycia rodziny i znajomych, brak warunkw do waciwego wypoczynku po pracy i szereg innych czynnikw niekorzystnie wpywaj na psychik pracownika rozpoczynajc acuch negatywnych konsekwencji pracy zmianowej. Dugotrwaa praca w systemie zmianowym jest rdem stresu, mogcego wpywa niekorzystnie na stan zdrowia pracownika. U subpopulacji pracownikw zmianowych stwierdza si wyszy wskanik rozwodw, naduywania lekw, wystpowania depresji. Problem fizjologiczny pracy zmianowej, ktrego istnienie wikszo pracownikw czuje jedynie intuicyjnie, wynika z podejmowania aktywnoci zawodowej w porach niezgodnych z prawidow rytmik okoodobow wikszoci czynnoci fizjologicznych. W gwnej mierze dotyczy on wpywu pracy nocnej na okoodobowy rytm snu i czuwania.

U ludzi i zwierzt pozbawionych wpywu czynnikw rodowiska zewntrznego (izolacja) cyklicznie powtarzajce si zjawiska fizjologiczne trwaj 20 28 godzin. Jest to powd, by powtarzajce si codziennie procesy yciowe nazwa rytmami okoodobowymi, a nie dobowymi. Potwierdzeniem endogennego charakteru rytmw okoodobowych, sterowanych przez jeden lub liczne wewntrzne zegary biologiczne (oscylatory), mog by badania prowadzone na hodowlach komrek ssakw. Komrki te oddzielone od caoci organizmu nadal zachowuj zdolno odliczania czasu kolejnych db. Badania przeprowadzone w celu lokalizacji nadrzdnego zegara biologicznego, doprowadziy do wniosku, e znaj-duje si on w mzgu, w podwzgrzu, a cilej - w zespole komrek nerwowych zwanych jdrem nadskrzyowaniowym (nazwa wynika z faktu, e jdro to pooone jest tu ponad skrzyowaniem nerww wzrokowych). Jdro nadskrzyowaniowe (NSC) ma poczenia nerwowe z gruczoem wydzielania wewntrznego - szyszynk, produkujc hormon melatonin. Fakt ten jest wany ze wzgldu na to, e szyszynka produkuje melatonin jedynie w ciemnoci, tj. w czasie snu, w godzinach nocnych. Wydzielanie melatoniny do krwiobiegu jest sygnaem informujcym organizm czowieka o przeywaniu nocy. U ludzi pracujcych i wypoczywajcych w cigu dnia, a sypiajcych w nocy wykazano, e sprawno umysowa jest najwiksza w porze dnia i najmniejsza w rodku nocy. Mona to przeledzi na przykadzie zmiennoci dobowej wynikw testu dodawania. W ocenie bierze si pod uwag czas i poprawno wykonywanych zada. Im czas jest duszy, tym gorszy wynik testu. Mona na tej podstawie wywnioskowa, i sprawno umysowa jest najwysza w cigu dnia. Przebieg dzienny charakteryzuje nieznaczne obnienie sprawnoci umysowej w porze wczesno-popoudniowej. Midzy godzinami 14:0015:00 pogarsza si nieznacznie czas reakcji na dwik czy koordynacja wzrokowo-ruchowa. W tecie dodawania podobne zjawisko wystpuje nieco wczeniej, bo okoo 12:00 godz. Trzeba zauway, e istniej czynniki modyfikujce przebieg opisanych parametrw, zwizane z rodzajem wykonywanej pracy, a cilej z towarzyszcym jej zmczeniem czy znudzeniem. Suma obu czynnikw to znuenie, ktre osiga swoje maksimum midzy godzinami 16:00 18:00. W porze nocy sprawno umysowa ulega znacznemu po-gorszeniu. Najgorsze wyniki testw psychologicznych osigane s miedzy godzinami 01:00 03:00 w nocy. Powyszy fakt ma due znaczenie dla osb wykonujcych sw prac w nocy, zwaszcza gdy ma ona znamiona duej odpowiedzialnoci. Sen zdrowego czowieka Na podstawie bada fizjologicznych, rejestracji czynnoci bioelektrycznej mzgu (EEG), mini (EMG) oraz ruchw gaek ocznych (EOG), dokonano podziau przebiegu snu na 5 charakterystycznych faz. Fazy I - IV oznaczaj stany snu o rnej gbokoci, przy czym fazy I i II nazywane bywaj snem pytkim, za fazy III - IV snem gbokim. Kady sen inicjowany jest faz I trwajc 10 15 minut. Faza II snu zajmuje blisko 50% cakowitego czasu naszego snu. Nie do koca znana jest rola fizjologiczna tej fazy. Wiadomo, e brak jej we wzorze snu oznacza niemoliwo kontynuacji snu, bowiem przejcie do fazy III wymaga choby krtkiego snu w fazie II. Po okresie deficytu snu i po lekach nasennych, we wzorze snu cakowitego obserwuje si wyduenie fazy II . Do niezwyky przebieg ma tzw. sen paradoksalny. Paradoksalno polega na tym, e podczas tego fragmentu snu obserwuje si aktywno bioelektryczn mzgu (w zapisie EEG) tak jak podczas czuwania, przy jednoczesnym zniesieniu napicia miniowego. U osoby picej, znajdujcej si w fazie snu paradoksalnego, mona zauway pod zamknitymi po-wiekami szybkie 2

ruchy gaek ocznych. S to ruchy w kierunku pionowym lub/i poziomym, od ktrych w pimiennictwie medycznym sen paradoksalny nazywany jest faz REM (ang. Rapid Eye Movments - szybkie ruchy gaek ocznych). Dla kadego czowieka mona opisa charakterystyczny wzr snu, tj. waciwe proporcje czasowe wystpowania i trwania faz I - IV oraz fazy REM. W czasie snu zachodz procesy niezbdne do sprawnego dziaania czowieka w porze aktywnoci yciowej. Pozbawienie czowieka fazy REM we nie, co ma miejsce , np. po przebytej intoksykacji alkoholowej, moe wywoywa zaburzenia nerwowo-wegetatywne przyrwnywane do stanu kaca (katzenjameru). Wikszo stosowanych rodkw nasennych powoduje skrcenie lub eliminacj fazy REM oraz wyduenie fazy II. Zaburzenia przebiegu snu, zarwno w sensie jakociowym (poprawno cykli snu tj. okresu 45 minut, w ktrych powtarzaj si fazy snu I - IV i faza REM), jak i ilociowym (czas trwania cykli i faz snu), wpywaj niekorzystnie na stan czynnociowy ukadu dokrewnego i tolerancj stresu. Na jako snu maj wpyw warunki w jakich si on odbywa. Zarwno wiato elektryczne (w czasie snu nocnego), jak i haas nawet jeeli nie s powodem wybudzania to zmieniaj charakterystyk snu wpywajc zarwno na cykle, jak i poszczeglne fazy snu. Biologiczne skutki pracy zmianowej Biologicznym skutkiem pracy zmianowej jest desynchronizacja wewntrznych rytmw biologicznych. Polega ona gwnie na zaburzeniu sekwencji czasowej wystpowania maksimw (akrofaz) rytmw endogennych czowieka. Przyczyn takiego stanu jest desynchronizacja zewntrzna wymuszona podjciem pracy w porze nocy. W warunkach synchronizacji rytmw endogennych z fazami dnia i nocy, czowiek pi w porze nocy, a aktywny jest w porze dnia. Odwrcenie tego porzdku poprzez prac w porze nocy i sen w porze dnia, jest przyczyn wystpowania objaww okrelanych jako zesp dugu czasowego (ang. jet lag). Objawy te szybko przemijaj, gdy zachodzi ostra desynchronizacja ze-wntrzna, majca miejsce , np. w chwili rozpoczcia pracy nocnej lub po przylocie do nowej strefy czasowej. Maj one charakter przewleky przy wieloletniej pracy w systemie zmianowym, na zmianie nocnej. W przypadku odbywania lotw z przekraczaniem wielu stref czasowych, objawy desynchronizacji zewntrznej pojawiaj si przy rnicy czasu co najmniej 2 godziny i s tym wyraniejsze, im wiksza jest rnica czasu astronomicznego midzy miejscem wy-lotu a celu podry oraz zale od kierunku w jakim odbywa si przelot. W pracy zmianowej odpowiada to kierunkowi rotacji zmian; przelot ze wschodu na zachd mona przyrwna do podjcia pracy zmianowej, gdy zmiany zmieniaj si zgodnie z kierunkiem zegara (zmiana ranna - popoudniowa - nocna), natomiast przelot z zachodu na wschd (o wiele gorzej tolerowany) odpowiada pracy zmianowej przy zmianach przebiegajcych przeciw kierunkowi zegara. Przemijanie objaww desynchronizacji zewntrznej nastpuje po kilku dniach, co oznacza odzyskiwanie zgodnoci faz rytmw biologicznych z fazami synchronizatorw zewntrznych (rodowiskowych dawcw czasu: dzie - noc, pory i czsto posikw, haas - cisza). Praca zmianowa, zwaszcza nocna, jest przyczyn wystpowania stanu przewlekej de-synchronizacji zewntrznej. Przystosowywanie si faz rytmw endogennych do faz synchronizatorw zewntrznych, odbywa si za kadym razem, gdy ma miejsce przejcie ze zmiany rannej lub popoudniowej na nocn i odwrotnie.

Zaburzenia przebiegu rytmw okoodobowych czowieka polegaj nie tylko na rozlunieniu spjnoci fazowej midzy kilkoma rytmami, ale take na zmianie charakterystyk pojedynczych rytmw. Wrd zalece opracowanych podczas Konferencji Wsppracujcych ze wiatow Organizacj Zdrowia (WHO) Orodkw Zdrowia Pracujcych (Pekin, Chiny 1994 rok) znalaz si zapis: ...Moliwo adaptacji do niekonwencjonalnego rytmu pracy jest osobniczo zrnicowana. Starzenie si obnia zdolnoci adaptacyjne, w zwizku z czym nie zaleca si pracy trzyzmianowej dla adnego pracownika powyej 45 roku ycia..... Skutki pracy zmianowej najczciej rozpatruje si w trzech podgrupach, jako : 1) skutki socjologiczne 2) skutki biologiczne 3) skutki zdrowotne. Skutki socjologiczne dotycz ycia pozazawodowego pracownikw zmianowych, nocnych. Wykonywanie pracy w porze, gdy inni pi i wynikajca z tego potrzeba snu w porze dnia, to niewtpliwe utrudnienie dla aktywnego uczestniczenia w yciu spoecznym i politycznym. Praca w nocy przyczynia si do znacznego utrudnienia kontaktw rodzinnych. Czas przeznaczony na wypoczynek, po pracy na nocnej zmianie, oznacza skrcenie czasu powicanego rodzinie, dzieciom. Moe to wpywa na osabienie kontaktw z najbliszymi. Warunki zapewniajce waciwy odpoczynek i sen w porze dnia, zwizane z eliminacj haasu i odpowiednim zaciemnieniem pomieszczenia, mog wymusza ograniczenie aktywno pozostaych czonkw rodziny. Rezygnacja ze snu lub ograniczanie dugoci snu przez pracownika zmianowego nie poprawia tej sytuacji, gdy czsto wywouje u niego nerwowo, zniecierpliwienie i znuenie, sprzyjajce ryzyku konfliktw rodzinnych. Wrd skutkw biologicznych pracy zmianowej naley podkreli konieczno wykonywania pracy w porach doby, gdy natenie procesw fizjologicznych jest obnione, gdy sprawno umysowa czowieka jest najnisza. Fakt ten stanowi podstawowy problem z punktu widzenia bezpieczestwa pracy. Problem pracy zmianowej jest problemem zoonym, gdy na poprzednio wymienione skutki socjologiczne i biologiczne nakadaj si skutki zdrowotne. Zajcia zawodowe pracownikw zmianowych nierzadko wykonywane s w stresorodnym rodowisku pracy. Oba te czynniki cznie wpywaj niekorzystnie na stan zdrowia pracownika, obcienie psychiczne, stopie nasilenia objaww klinicznych podmiotowych i przedmiotowych. Stres psychologiczny i przecienie prac prowadz w swych skutkach do: a) braku satysfakcji zawodowej b) objawu wypalania si c) depresji d) zaburze snu e) zwikszonej czstoci wystpowania chorb sercowo-naczyniowych w tym choroby wiecowej i nadcinienia ttniczego.

Dla pracodawcy, nastpstwem negatywnych skutkw pracy zmianowej jest wzrost absencji chorobowej, mniejsza wydajno pracy, ryzyko konfliktw personalnych. Na nocnej zmianie stosunkowo czciej obserwuje si wypadki pracownikw, w porwnaniu z pracownikami zatrudnionymi na zmianach dziennych. Przy podejmowaniu decyzji o wykonywaniu pracy zmianowej, warto rozway czynniki negatywnie wpywajce na tolerowanie tego rodzaju pracy. Rozwizanie problemu negatywnych skutkw jakie wywiera na pracownika praca zmianowa czy nocna nie jest atwe. Ograniczenie tych skutkw przez lepsz organizacj pracy, to tylko poszukiwanie pewnego kompromisu. Cz przyczyn zej tolerancji pracy zmianowej jest uzaleniona od warunkw ycia domowego wymagajcego dostosowania do trybu pracy. Literatura 1. Kwarecki K., Zuewicz K.: Rytmy biologiczne czowieka. W: Patofizjologia. Red. S. Maliski i J. Ryewski. Wyd. II. Warszawa, PZWL 1998. 2. Kwarecki K., Zuewicz K.: Zesp dugu czasowego skutki fizjologiczne nagej zmiany stref czasu - implikacje dla sportu wypoczynkowego. Medicina sportiva 2000. 3. Zuewicz K., Kwarecki K.: Skutki fizjologiczne pracy zmianowej. W: Bezpieczestwo i ochrona czowieka w rodowisku pracy. t. 20. Warszawa, CIOP 1999. 4. Marek Gausza : Poradnik BHP dla pracodawcw i osb kierujcych pracownikami. Wyd. IV . TARBONUS 2006