Professional Documents
Culture Documents
Rytmy biologiczne czowieka i praca zmianowa Nie kady czowiek decyduje si na podjcie pracy zmianowej lub nocnej, a ci co j wykonuj czsto rezygnuj w wyniku problemw jakie ona niesie. Najczciej s to problemy psychosocjalne i zdrowotne. Poczucie izolacji od codziennego ycia rodziny i znajomych, brak warunkw do waciwego wypoczynku po pracy i szereg innych czynnikw niekorzystnie wpywaj na psychik pracownika rozpoczynajc acuch negatywnych konsekwencji pracy zmianowej. Dugotrwaa praca w systemie zmianowym jest rdem stresu, mogcego wpywa niekorzystnie na stan zdrowia pracownika. U subpopulacji pracownikw zmianowych stwierdza si wyszy wskanik rozwodw, naduywania lekw, wystpowania depresji. Problem fizjologiczny pracy zmianowej, ktrego istnienie wikszo pracownikw czuje jedynie intuicyjnie, wynika z podejmowania aktywnoci zawodowej w porach niezgodnych z prawidow rytmik okoodobow wikszoci czynnoci fizjologicznych. W gwnej mierze dotyczy on wpywu pracy nocnej na okoodobowy rytm snu i czuwania. Cechy indywidualne i czynniki rodowiskowe majce wpyw na decyzj podejmowania pracy zmianowej nocnej oraz na jej dugoczasow akceptacj przedstawiono na foliogramie. U ludzi i zwierzt pozbawionych wpywu czynnikw rodowiska zewntrznego (izolacja) cyklicznie powtarzajce si zjawiska fizjologiczne trwaj 20 28 godzin. Jest to powd, by powtarzajce si codziennie procesy yciowe nazwa rytmami okoodobowymi, a nie dobowymi. Potwierdzeniem endogennego charakteru rytmw okoodobowych, sterowanych przez jeden lub liczne wewntrzne zegary biologiczne (oscylatory), mog by badania prowadzone na hodowlach komrek ssakw. Komrki te oddzielone od caoci organizmu nadal zachowuj zdolno odliczania czasu - kolejnych db. Badania przeprowadzone w celu lokalizacji nadrzdnego zegara biologicznego, doprowadziy do wniosku, e znajduje si on w mzgu, w podwzgrzu, a cilej - w zespole komrek nerwowych zwanych jdrem nadskrzyowaniowym (nazwa wynika z faktu, e jdro to pooone jest tu ponad skrzyowaniem nerww wzrokowych). Jdro nadskrzyowaniowe (NSC) ma poczenia wowe z gruczoem wydzielania wewntrznego - szyszynk, produkujc hormon melatonin. Fakt ten jest wany ze wzgldu na to, e szyszynka produkuje melatonin jedynie w ciemci, tj w czasie snu, w godzinach nocnych. Wydzielanie melatoniny do krwiobiegu jest sygnaem informujcym organizm czowieka o przeywaniu nocy.
Rytmy biologiczne czowieka i praca zmianowa U ludzi pracujcych i wypoczywajcych w cigu dnia, a sypiajcych w nocy wykazano, e sprawno umysowa jest najwiksza w porze dnia i najmniejsza w rodku nocy. Mona to przeledzi na przykadzie zmiennoci dobowej wynikw testu dodawania. W ocenie bierze si pod uwag czas i poprawno wykonywanych zada. Im czas jest duszy, tym gorszy wynik testu. Mona na tej podstawie wywnioskowa, i sprawno umysowa jest najwysza w cigu dnia. Przebieg dzienny charakteryzuje nieznaczne obnienie sprawnoci umysowej w porze wczesnopopoudniowej. Midzy godzinami 14:0015:00 pogarsza si nieznacznie czas reakcji na dwik czy koordynacja wzrokowo-ruchowa. W tecie dodawania podobne zjawisko wystpuje nieco wczeniej, bo okoo 12:00 godz. Trzeba zauway, e istniej czynniki modyfikujce przebieg opisanych parametrw, zwizane z rodzajem wykonywanej pracy, a cilej z towarzyszcym jej zmczeniem czy znudzeniem. Suma obu czynnikw to znuenie, ktre osiga swoje maksimum midzy godzinami 16:00 18:00. W porze nocy sprawno umysowa ulega znacznemu pogorszeniu. Najgorsze wyniki testw psychologicznych osigane s miedzy godzinami 01:00 03:00 w nocy. Powyszy fakt ma due znaczenie dla osb wykonujcych sw prac w nocy, zwaszcza gdy ma ona znamiona duej odpowiedzialnoci.
Zaburzenia przebiegu snu, zarwno w sensie jakociowym (poprawno cykli snu tj. okresu 45 minut, w ktrych powtarzaj si fazy snu I - IV i faza REM), jak i ilociowym (czas trwania cykli i faz snu), wpywaj niekorzystnie na stan czynnociowy ukadu dokrewnego i tolerancj stresu. Na jako snu maj wpyw warunki w jakich si on odbywa. Zarwno wiato elektryczne (w czasie snu nocnego), jak i haas nawet jeeli nie s powodem wybudzania to zmieniaj charakterystyk snu wpywajc zarwno na cykle, jak i poszczeglne fazy snu.
Rytmy biologiczne czowieka i praca zmianowa Zaburzenia przebiegu rytmw okoodobowych czowieka polegaj nie tylko na rozlunieniu spjnoci fazowej midzy kilkoma rytmami, ale take na zmianie charakterystyk pojedynczych rytmw. Wrd zlece opracowanych podczas Konferencji Wsppracujcych ze wiatow Organizacj Zdrowia (WHO) Orodkw Zdrowia Pracujcych (Pekin, Chiny 1994 rok) znalaz si zapis: ...Moliwo adaptacji do niekonwencjonalnego rytmu pracy jest osobniczo zrnicowana. Starzenie si obnia zdolnoci adaptacyjne, w zwizku z czym nie zaleca si pracy trzyzmianowej dla adnego pracownika powyej 45 roku ycia..... Skutki pracy zmianowej najczciej rozpatruje si w trzech podgrupach, jako : skutki socjologiczne skutki biologiczne skutki zdrowotne. Skutki socjologiczne dotycz ycia pozazawodowego pracownikw zmianowych, nocnych. Wykonywanie pracy w porze, gdy inni pi i wynikajca z tego potrzeba snu w porze dnia, to niewtpliwe utrudnienie dla aktywnego uczestniczenia w yciu spoecznym i politycznym. Praca w nocy przyczynia si do znacznego utrudnienia kontaktw rodzinnych. Czas przeznaczony na wypoczynek, po pracy na nocnej zmianie, oznacza skrcenie czasu powicanego rodzinie, dzieciom. Moe to wpywa na osabienie kontaktw z najbliszymi. Warunki zapewniajce waciwy odpoczynek i sen w porze dnia, zwizane z eliminacj haasu i odpowiednim zaciemnieniem pomieszczenia, mog wymusza ograniczenie aktywno pozostaych czonkw rodziny. Rezygnacja ze snu lub ograniczanie dugoci snu przez pracownika zmianowego nie poprawia tej sytuacji, gdy czsto wywouje u niego nerwowo, zniecierpliwienie i znuenie, sprzyjajce ryzyku konfliktw rodzinnych. Wrd skutkw biologicznych pracy zmianowej naley podkreli konieczno wykonywania pracy w porach doby, gdy natenie procesw fizjologicznych jest obnione, gdy sprawno umysowa czowieka jest najnisza. Fakt ten stanowi podstawowy problem z punktu widzenia bezpieczestwa pracy.
Problem pracy zmianowej jest problemem zoonym, gdy na poprzednio wymienione skutki socjologiczne i biologiczne nakadaj si skutki zdrowotne. Zajcia zawodowe pracownikw zmianowych nierzadko wykonywane s w stresorodnym rodowisku pracy. Oba te czynniki cznie wpywaj niekorzystnie na stan zdrowia pracownika, obcienie psychiczne, stopie nasilenia objaww klinicznych podmiotowych i przedmiotowych. Stres psychologiczny i przecienie prac prowadz w swych skutkach do: braku satysfakcji zawodowej objawu wypalania si depresji zaburze snu zwikszonej czstoci wystpowania chorb sercowo-naczyniowych w tym choroby wiecowej i nadcinienia ttniczego. Dla pracodawcy, nastpstwem negatywnych skutkw pracy zmianowej jest wzrost absencji chorobowej, mniejsza wydajno pracy, ryzyko konfliktw personalnych. Na nocnej zmianie stosunkowo czciej obserwuje si wypadki pracownikw, w porwnaniu z pracownikami zatrudnionymi na zmianach dziennych. Przy podejmowaniu decyzji o wykonywaniu pracy zmianowej, warto rozway czynniki negatywnie wpywajce na tolerowanie tego rodzaju pracy.
Rozwizanie problemu negatywnych skutkw jakie wywiera na pracownika praca zmianowa czy nocna nie jest atwe. Ograniczenie tych skutkw przez lepsz organizacj pracy, to tylko poszukiwanie pewnego kompromisu. Cz przyczyn zej tolerancji pracy zmianowej jest uzaleniona od warunkw ycia domowego wymagajcego dostosowania do trybu pracy. 4. Literatura 1. Kwarecki K., Zuewicz K.: Rytmy biologiczne czowieka. W: Patofizjologia. Red. S. Maliski i J. Ryewski. Wyd. II. Warszawa, PZWL 1998. 2. Kwarecki K., Zuewicz K.: Zesp dugu czasowego skutki fizjologiczne nagej zmiany stref czasu - implikacje dla sportu wypoczynkowego. Medicina sportiva 2000, 4, s. 101 112. 3. Zuewicz K., Kwarecki K.: Skutki fizjologiczne pracy zmianowej. W: Bezpieczestwo i ochrona czowieka w rodowisku pracy. t. 20. Warszawa, CIOP 1999.