Archiwum Pastwowe

w Biaymstoku

Pogranicze polsko-litewsko-biaoruskie rda historyczne stan bada

Seria wydawnicza Wsplne dziedzictwo ziem pnocno-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej Tom I

Na okadce Herb Biaegostoku z 1919 r. Ze zbiorw Archiwum Pastwowego w Biaymstoku. Zesp: Akta miasta Biaegostoku 1838-1944 sygn.133.

ISBN 83-910713-6-7

Archiwum Pastwowe w Biaymstoku, Archiwum Pastwowe w Suwakach, Katedra Ekonomii i Nauk Spoecznych Politechniki Biaostockiej, Instytut Pamici Narodowej. Oddzia w Biaymstoku.

Skad i druk: Wydawnictwo PRYMAT Biaystok, ul. Zwycistwa 26C tel. 896 14 87, 0602 766 304 e-mail: prymat@snet.pl, www.prymat.stnet.pl

Archiwum Pastwowe
w Biaymstoku

Pogranicze polsko-litewskobiaoruskie rda historyczne stan bada

materiay z konferencji

Redakcja Marek Kietliski

Biaystok 2003

Seri wydawnicz Wsplne dziedzictwo ziem pnocno-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej otwieramy tomem studiw Pogranicze Polsko-Litewsko Biaoruskie. rda, stan bada. Zawiera on teksty z midzynarodowej konferencji, zorganizowanej w dniach 26-27 wrzenia 2002. Konferencj wsporganizoway: Archiwum Pastwowe w Biaymstoku, Archiwum Pastwowe w Suwakach, Katedra Ekonomii i Nauk Spoecznych Politechniki Biaostockiej, Instytut Pamici Narodowej - Oddzia w Biaymstoku. Organizatorzy cyklu konferencji odbywajcych si pod wsplnym tytuem Wsplne dziedzictwo ziem pnocno-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej reprezentujcy rne instytucje naukowe wierz, i Biaystok, dziki swojej historii, ale rwnie obecnemu pooeniu geopolitycznemu, moe sta si naturalnym pomostem spinajcym dawne pnocno - wschodnie ziemie Rzeczypospolitej niezalenie od ich obecnej przynalenoci pastwowej. Szanujc wspczesne granice pastwowe, nie mona zapomina o wsplnym historycznym dziedzictwie ziem byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, ktre winny by trwale obecne w naszym yciu naukowym i spoecznym. Pomysodawcy spotka nie pragn unika draliwych pyta i trudnych tematw, ktrych w historii stosunkw polsko-litewsko-biaoruskich w XX wieku byo wiele, planuj jednak zainicjowa jakociowo nowy sposb podchodzenia do wsplnych dziejw. Sztuczne dzielenie byych ziem Wielkiego Ksistwa Litewskiego na polskie, litewskie czy biaoruskie miao faktycznie zaciera ich wielokulturowy i wieloetniczny charakter. Winno si zerwa ze stereotypowym podchodzeniem do dziejw tych ziem dajcym kadej nacji monopol (pierwszestwo) w badaniu swojej narodowoci, nierzadko zupenie karkoomnie rozdzielajc jednolite historycznie regiony na polskie, litewskie czy biaoruskie. Redakcja

Wadysaw Stpniak (Warszawa) Wsplne europejskie dziedzictwo archiwalne. Aspekty teoretyczne i praktyczne
Dziedzictwo archiwalne, wchodzce w skad spucizny kulturalnej pastw i narodw, wywouje coraz wiksze zainteresowanie. Nie tylko profesjonalni historycy czsto zasiadaj, z reguy w ciasnych, czytelniach archiww. Spotyka si w nich stale bowiem wiele innych jeszcze osb genealogw, badaczy amatorw przeszoci wasnej miejscowoci czy regionu, dziennikarzy, prawnikw itd. Jeszcze wiksza liczba osb stara si dotrze do zbiorw archiwalnych drog korespondencyjn, uywajc ju z reguy poczty elektronicznej. Mode pokolenie czasami ze zdziwieniem przyjmuje do wiadomoci fakt, e ze zbiorw archiww historycznych nie mona korzysta przy pomocy internetu. To nowe zjawisko kulturalne i cywilizacyjne wystpio na tak znaczn skal w Europie w okresie, gdy nasiliy si procesy integracyjne, ktrych podstaw s wizi gospodarcze i wzajemne uzalenienie technologiczne, czemu towarzyszy poszukiwanie rde tosamoci europejskiej. To niezwykle ciekawe zjawisko skania musi archiwist i historyka do szeregu refleksji, w tym przede wszystkim do uwiadomienia sobie rozlicznych wizw i wspzalenoci midzy narodami i pastwami europejskimi. Jest to szczeglnie widoczne na obszarze midzy Morzem Batyckim a Morzami Czarnym i rdziemnym, gdzie na przestrzeni ostatniego tysica lat nie zachowaa cigoci adna forma organizacji politycznej spoeczestw, ktr s pastwa. Nie brak w tej czci Europy narodw, ktre wybiy si na niepodlego, organizujc pierwszy raz w swej historii wasne pastwa dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku! Przewaaj te, ktre pastwowo sw byy w stanie stworzy wczeniej, utrzymywa nawet przez wieki, ale nigdy bez przerwy. Z tego stanu rzeczy niezwykle wiele wypywa problemw1, ktre nie mog umkn uwadze archiwisty kustosza dziedzictwa archiwalnego wasnego pastwa, ktre okazuje si rwnoczenie dziedzictwem jednego lub kilku pastw ssiednich. Sytuacja ta jest czasami przyczyn powstawania sporw midzynarodowych, dotyczcych prawa wasnoci do akt tego rodzaju. Prb rozwizywania tego typu sytuacji bya propozycja Dyrektora Generalnego UNESCO, ktry w dniu 28 sierpnia 1978 r. przedstawi raport zawierajcy zalecenia tej organizacji, dotyczce rozstrzygania midzynarodowych sporw
1

A. Gieysztor, Uwagi o sukcesji historycznej w Europie rodkowo Wschodniej i Wschodniej, w: Z dziejw polityki i dyplomacji polskiej. Studia powicone pamici Edwarda hr. Raczyskiego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wychodstwie, Warszawa 1994, s. 13 17.

archiwalnych2. Jednym z proponowanych sposobw dziaania jest w tych zaleceniach koncepcja wsplnego dziedzictwa archiwalnego. Proponuje si jej stosowanie w sytuacjach, gdy w wyniku zmian terytorialnych midzy pastwami zesp archiwalny wzgldnie zasb danego archiwum, zawierajcy akta wytworzone przez organy administracji, ktrych sukcesorami s dwa lub wiksza liczba pastw, nie moe by podzielony bez naruszenia jego wartoci prawnej, administracyjnej i historycznej. Dziki przyjciu koncepcji wsplnego dziedzictwa akta tego rodzaju pozostaj w stanie nienaruszonym, tworzc cz zasobu archiwalnego jednego z partnerw, podczas gdy pozostali maj prawo do ich nieskrpowanego wykorzystywania3. Ten postulat UNESCO mimo e nie zosta uwzgldniony w Konwencji Wiedeskiej o sukcesji pastw dotyczcej mienia pastwowego, archiww i dugw4, pozostaje nadal interesujc, wart stosowania w stosunkach midzynarodowych, metod rozstrzygania sporw wok archiwaliw. Nie tylko jednak istnienie sporw archiwalnych czy si z t problematyk. Problemy dotyczce wsplnego europejskiego dziedzictwa kulturalnego zaczy wywoywa z innych zupenie wzgldw due zainteresowanie po roku 1989, kiedy to w wyniku zmiany sytuacji w Polsce po upadku systemu tzw. realnego socjalizmu przed Europ otworzya si szansa przezwycienia trwajcego do zakoczenia II wojny wiatowej dychotomicznego podziau i przywrcenia na caym kontynencie demokratycznych podstaw funkcjonowania pastw. Proces ten, rozpoczty wraz ze zmianami ustrojowymi w Portugalii i Hiszpanii, niezwykle wzmocniony rewolucyjnymi przeobraeniami w Polsce, a nastpnie we wszystkich bez wyjtku pastwach obozu sowieckiego, cznie z wieloma republikami radzieckimi, sprzyja uznaniu wsplnego dziedzictwa kulturalnego jako wanej przesanki integracji europejskiej. Nie jest dzieem przypadku, e wanie w Polsce w dniach 28 maja 7 czerwca 1991 r. odbyo si sympozjum na temat dziedzictwa kulturalnego pastw, uczestnikw Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy Europejskiej. Analizujc przebieg i rezultaty tej wanej konferencji5, stwierdzi naley, e bya ona wstpem do dalszych dziaa w Europie, ktre przyczyniay si do wykrystalizowania wspczesnej koncepcji wsplnego europejskiego dziedzictwa kulturalnego. Uwag uczestnikw spotkania krakowskiego skupiay problemy zachowania dziedzictwa kulturalnego poszczeglnych pastw i narodw europejskich oraz potrzeba propagowania wzajemnej tolerancji wobec jego
2

Study regarding problems involved in the transfer of documents from archives in the territory of certain countries to the country of their origin, w: Reference dossier on archival claims, Strasbourg 1997, s. 11 29. 3 Czym innym jest koncepcja wsplnej wasnoci archiwaliw w stosunkach midzynarodowych. Zaleca si jej stosowanie wtedy, gdy adne z pastw nie chce wycznie ponosi kosztw utrzymania akt tworzcych wsplne dziedzictwo archiwalne. 4 P. Kennedy, Grimsted, Tropiehs of War and Empire. The Archival Heritage of Ukraine, World War II, and the International Politics of Restitution, Cambridge, Massachusetts 2001; Ch. Kecskemti, Sovereignty. Disputed Claims. Professional Culture. Essays on Archival Policies, Brissels 2000; W. Stpniak, Kontrowersje wok podstaw prawnych rozstrzygania midzynarodowych sporw archiwalnych, w: Archiwa i archiwici w dobie spoeczestwa informacyjnego. Pamitnik IV Powszechnego Zjazdu Archiwistw Polskich, Tom 1, Toru 2002, s. 45 54. 5 Document of the Cracow Symposium of the Cultural Heritage of the CSCE Participating States, Cracow, 6 June 1991.

rnorodnoci, ktr naley przekaza przyszym pokoleniom oraz udostpnia w najszerszym zakresie wszystkim zainteresowanym osobom i instytucjom. Wanymi postanowieniami byy take te, ktre dotyczyy zobowizania si pastw europejskich do wsppracy w zakresie zabezpieczania wsplnego dziedzictwa kulturalnego, z wykorzystaniem najnowoczeniejszych technologii. Oglnie rzecz ujmujc konferencja ta przebiegaa jeszcze w atmosferze lat siedemdzziesitych, kiedy to rozpoczto nowe formy wsppracy europejskiej, ujtej w ramy organizacyjne Konferencji. W niczym nie umniejszajc jej znaczenia stwierdzi naley, e nie wykraczaa ona poza zakres konwencji w sprawie ochrony wiatowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjtej 21 XI 1972 r6. Stanowi ona, e wiatowe dziedzictwo kulturalne jest zbiorem kultur wszystkich pastw i narodw, a warto jego zasadza si na tej rnorodnoci. W tych warunkach uszczerbek w stanie zachowania kultury jednego pastwa jest uszczerbkiem dla caego wiatowego dziedzictwa kulturalnego. Z tych przesanek wypywa szereg imperatyww do dziaa ochronnych, ktrych podejmowanie jest obowizkiem wszystkich pastw. Znaczne rozszerzenie zakresu spojrzenia na problemy wsplnego dziedzictwa kulturalnego nastpio pod wpywem dziaa, majcych na celu znaczne zwikszenie liczby pastw, czonkw Unii Europejskiej. W tych nowych warunkach politycznych wsplne dziedzictwo kulturalne zaczto traktowa w kategoriach ideologii jednoczcej si Europy. Znalazo to wyraz w decyzji II Szczytu Szefw Pastw i Rzdw Rady Europy, obradujcego w dniach 10 11 padziernika 1997 r., ktry podj decyzj o przeprowadzeniu kampanii Europa, wsplne dziedzictwo. Przyjto wtedy, e przewidziana do przeprowadzenia w okresie wrzesie 1999 wrzesie 2000, 12-miesiczna kampania ma by dowodem na istnienie zjednoczonej Europy, wanie dziki jej wsplnemu dziedzictwu kulturalnemu, wzbogaconemu rnorodnoci kultur narodowych7. Przed kampani postawiono szereg celw. I tak na przykad w paszczynie politycznej wsplne dziedzictwo jest czynnikiem sucym jednoczeniu si spoeczestw, a pod wzgldem kulturalnym, jako rezultat wielowiekowego wspdziaania i wsplnoty tradycji europejskiej, wspomaga wzajemne zrozumienie midzy przedstawicielami rnych narodw. Zwrcono take uwag na aspekt ekonomiczny zagadnienia. Ot, wsplne dziedzictwo zawiera bardzo wiele wartoci i moe by rdem pracy dla obecnych i przyszych pokole, przyczyniajc si do oglnego rozwoju. Przeprowadzenie tej kampanii, zarwno na szczeblu oglnoeuropejskim8, jak i krajowym w Polsce, mimo e byo wydarzeniem bez precedensu w dziejach Starego Kontynentu, nie pozwala na stwierdzenie, e postawione cele zostay osignite9. Kampania ta jednak jest dowodem susznoci
6

Zob. W. Sieroszewski, Ochrona prawna dbr kultury na forum midzynarodowym w wietle legislacji UNESCO, Warszawa 1974, s. 197 212. 7 Council od Europe. Guide to the Europe: A Common Heritage Campaign, Strasbourg 14 December 1998, Dokument CC-PAT ( 98 )87 revise 2. 8 Council of Europe. Europe, a Common Heritage Campaign. Transnational Projects, Strasbourg 2001, Dok. CC PAT ( 2000 ) 50. 9 Wymaga to przeprowadzenia szczegowej analizy i zasuguje na oddzieln publikacj.

podejmowanych w Polsce inicjatyw, dotyczcych wsplnego dziedzictwa archiwalnego pastw i narodw Europy rodkowej i Wschodniej. Naley do nich take cykl midzynarodowych konferencji naukowych organizowanych przez rodowisko biaostockie, powiconych rdom do dziejw pogranicza polsko litewsko otewsko biaoruskiego, ktrego rezultaty publikowane s na amach czasopisma Biaostocczyzna. Stwierdzi mona nawet, e organizatorzy tych konferencji, podobnie jak i Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie, organizujce od pocztku lat dziewidziesitych minionego wieku midzynarodowe konferencje powicone dziedzictwu archiwalnemu Rzeczypospolitej Szlacheckiej10, mog by zaliczani do grona prekursorw dziaa, dotyczcych wsplnego europejskiego dziedzictwa kulturalnego. Dziaania tego rodzaju prowadzi take Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych, organizujca - poczwszy od roku 1995 - midzynarodowe konferencje archiww pastw Europy rodkowej i Wschodniej, ktrym w roku 1997 nadano nazw Colloquia Georgio Skowronek dedicata11. W tym te roku konferencja ta powicona zostaa wanie problematyce wsplnego dziedzictwa archiwalnego pastw i narodw Europy rodkowej i Wschodniej12. Jednym z efektw podjtych wtedy prac jest uruchomiona wanie strona internetowa programu The Common Archival Heritage of States and Nations of Eastern and Central Europe archiwa. gov.pl/cah/index.html. Koczy to okres dugich przygotowa do praktycznej realizacji koncepcji wsplnego dziedzictwa archiwalnego. Zanim do tego doszo, uczestnicy programu zmuszeni byli w pierwszej kolejnoci zdefiniowa pojcie wsplnego dziedzictwa,13 co uznano za wstp do dziaa praktycznych realizacji idei wsplnego dziedzictwa archiwalnego. W tym celu zlecono archiwistom polskim, rosyjskim i soweskim wsplne przygotowanie ankiety. Analiza odpowiedzi na t ankiet pozwolia na przedstawienie stosownych propozycji, w oparciu o szereg sugestii. Najbardziej zwiz propozycj sformuowali koledzy ze Szwecji, stwierdzajc, e s to akta majce istotne zwizki z histori kraju innego, ni ten, w ktrym s przechowywane. Zblion definicj podali koledzy z Biaorusi. Inny typ definicji zaproponowaa Sowacja, wedug ktrej wsplne dziedzictwo jest wynikiem wzajemnych politycznych, ekonomicznych, kulturalnych i innych stosunkw midzy krajami, odzwierciedlone w dokumentach archiwalnych. Jeszcze bardziej rozwinit definicj zaprezentowali koledzy z Chorwacji, ktrzy z jednej strony nawizali do dorobku UNESCO, a z drugiej stwierdzili, e wsplne dziedzictwo tworz take dokumenty majce oglnoeuropejskie
10 11

Materiay tych konferencji publikowane s na amach czasopisma Miscelanea Historico Archivistica. Zob. W. Stpniak, Colloquia Jerzy Skowronek dedicata we wsppracy archiww pastw Europy rodkowej i Wschodniej, Archeion, t. C, Warszawa 1999, s. 123 129: Tene, Midzynarodowa wsppraca archiwalna a badania polonikw w zbiorach pnocno wschodnich ssiadw Polski, Biaostocczyzna, nr 2 / 1998, s. 39 48. 12 W obradach konferencji uczestniczyli przedstawiciele 20 pastw, w tym Woch, Turcji i Izraela, oraz Sekretarz Generalny Midzynarodowej Rady Archiww, Ch. Kecskemeti. Zob. The Common Archival Heritage od States and Nations of Central and Eastern Europe, ed. by Wadysaw Stpniak, Warszawa1998. 13 W. Stpniak, A Survey on the Project; The Common Archival Heritage of the States and Nations of Central and Eastern Europe, w: The Private Archives and Archival Materials in the Central and East European Countries, ed. by W. Stpniak, Warszawa 1999, s. 21 27.

znaczenie, nawet jeeli dotycz tylko jednego kraju.14 Kolejna definicja przedstawiona przez Soweni braa pod uwag znaczenie archiwaliw dla potrzeb administracyjnych i wskazywaa na konieczno poszanowania ich integralnoci, z rwnoczesnym zapewnieniem penego dostpu wszystkim pastwom, ktrych one dotycz. Prbujc podsumowa wypywajce z tych odpowiedzi wnioski stwierdzi naley, e wsplne dziedzictwo archiwalne tworz archiwalia bdce wytworem wadz centralnych i lokalnych byych pastw wielonarodowych, spucizny znaczcych osobistoci oraz materiay dotyczce mniejszoci narodowych. W sumie uznano, e kryterium najjaniejszym jest objcie zakresem tej definicji tych archiwaliw i kolekcji, ktre powstay w wyniku dziaalnoci administracji instytucji pastwowych, publicznych, prywatnych, w tym partii politycznych, instytucji religijnych oraz osb fizycznych, a w ktrych to dokumentach znale by si mogy informacje dotyczce historii regionu, wzgldnie pastwa lub pastw ssiednich. Efektem finalnym programu ma by przewodnik po zbiorach archiwalnych, tworzcych wsplne dziedzictwo pastw tego regionu Europy15. Jest to jednak przedsiwzicie bardzo zoone, ktrego realizacja moe by wynikiem penego archiwalnego opracowania zbiorw, przy uyciu wspczesnych technologii informacyjnych. W tych warunkach programowi nadano bardziej elastyczny charakter, pozwalajcy na osignicie celu finalnego poprzez realizacj szeregu dziaa porednich, w tym przede wszystkim uruchomienie strony internetowej o nastpujcej strukturze : Oglna informacja o programie Wystawy internetowe materiaow archiwalnych tworzcych wsplne dziedzictwo. Jako zasad przyjto, e kade z uczestniczcych w programie pastw samodzielnie lub w porozumieniu z innymi partnerami prezentowa bdzie okresowo archiwalia dotyczce wybranego tematu, Colloquia Georgio Skowronek dedicata i inne konferencje midzynarodowe podejmujce problematyk wsplnego dziedzictwa archiwalnego w Europie, czyli wszystkie materiay konferencyjne corocznych spotka archiwistw Europy rodkowej i Wschodniej organizowane przez Naczeln Dyrekcj Archiww Pastwowych, Archiwum Gwne Akt Dawnych i Archiwum Pastwowe w Biaymstoku wraz z Biaostockim Towarzystwem Naukowym. W tym wanie miejscu upowszechniane bd on line materiay wszystkich dotychczasowych i przyszych konferencji na temat dziedzictwa archiwalnego pogranicza polsko biaorusko - litewsko - otewskiego.

14

Nasuwaj si tutaj analogie do programu UNESCO Memory od the World Memory of the World. General Guidelines to Safeguard Documentary Heritage. Prepared for UNESCO by Ray Edmontson, UNESCO 2002. 15 E. Rosowska, The Project of an international edition of the directory of archives of Central and Eastern Europe: The Common Archival Heritage of the Countries and Nations of Central and Eastern Europe, w :, Accessibility of Archival Materials in Compliance with the Law and General Practices of the States of Central and Eastern European Countries, ed. by W. Stpniak, Warszawa 2000, s. 203 212.

10

Informacje o wydarzeniach na obszarze Europy rodkowej i Wschodniej, dotyczcych wsplnego dziedzictwa. Bd tu upowszechniane wiadomoci na temat konferencji naukowych i wystaw, dotyczcych wsplnego dziedzictwa. Bibliografia do tego tematu, prowadzona wedug krajw w nim uczestniczcych, zwierajca take dane dotyczce publikowanych pomocy naukowych inwentarzy, katalogw, indeksw i przewodnikw archiwalnych. Baza danych Common Archival Heritage, bdca zarazem podstawowym elementem tej strony internetowej. Podstaw opisu archiwalnego na potrzeby bazy stanowi bdzie standard ISAD (G) i ISAAR16, ustalone przez Midzynarodow Rad Archiww. Przyjto rwnoczenie, e zostanie wprowadzone dodatkowe pole indeksowe, dotyczce nazwy krajw, ktrych dotycz materiay opisywanego zespou. W ten sposb, po kilku latach przygotowa, zainaugurowana zostaa praktyczna realizacja pionierskiego midzynarodowego programu archiwalnego, dotyczcego wsplnego dziedzictwa archiwalnego. Program ten jest wynikiem szeregu dziaa archiwistw, bibliotekarzy i historykw, ktrych dowiadczenia zawodowe wskazyway jednoznacznie na konieczno podjcia tego rodzaju dziaa w celu stworzenia warunkw pozwalajcych na badania przeszoci w oparciu o wszystkie istniejce do danego tematu rda przechowywane w zbiorach rnych pastw. Zoony charakter europejskiego procesu dziejowego powoduje, e potrzeba sigania do archiwaliw przechowywanych w zbiorach rnych archiww w wielu pastwach wystpuje w skali powszechnej. Sytuacja ta znalaza wyraz m. in. w odniesieniu do przyjtego przez Rad Europy programu Reconstitution of the Memory of Poland17, ktry jest take fragmentem dziaa na rzecz wsplnego europejskiego dziedzictwa archiwalnego. Wyniki konferencji na temat Pogranicze polsko litewsko biaoruskie. rda historyczne, stan bada przyczyni si walnie do realizacji piknej idei wsplnego dziedzictwa kulturalnego narodw europejskich, ktre szczliwie w chwili obecnej czciej odwouj si do swych wsplnych kulturalnych i cywilizacyjnych rde ni dzielcych je w przeszoci problemw.

16

Midzynarodowy standard opisu archiwalnego. Cz oglna, Warszawa 1995; Midzynarodowy standard archiwalnych hase wzorcowych ( ISAAR ( CPF ), Warszawa 2000. 17 Council of Europe. Reconstitution of the Memory of Poland. Sources to the History of Poland and Poles (1772 1945 ) in the europeans countries holdings, Warsaw 2000.

11

Henryk Majecki (Biaystok) Biaostocki okres w historii czasopisma Acta Baltico-Slavica (1964 -1973).
1. Wstp Wydawane przez Instytut Sowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk czasopismo Acta Baltico-Slavica ma ju swoj histori, lecz nie wszyscy jego czytelnicy pamitaj, e inicjatorem jego otwarcia oraz wydawc a do 1973 r. byo Biaostockie Towarzystwo Naukowe. Czasopismo to zarazem w latach 1964-1973 byo organem Biaostockiego Towarzystwa Naukowego, pierwszym w historii Towarzystwa. Chocia historia czasopisma Acta Balitico-Slavica nie jest jeszcze zamknita, to ju od dawna zamknity jest okres, w ktrym jego wydawc byo BTN. Obecnie, po 40 latach dziaalnoci BTN nadesza pora, aby podj badania nad histori jego organu naukowego, jedynego do czasu pojawienia si kwartalnika Biaostocczyzna. Czuj si moralnie upowaniony do podjcia tego zadania z wielu wzgldw: a) byem ostatnim faktycznym (nie formalnym) jego redaktorem, a zarazem inicjatorem i realizatorem myli przekazania go wczesnemu Zakadowi Sowianoznawstwa PAN, b) chocia do tego czasu nie wchodziem w skad Redakcji czasopisma, to utrzymywaem kontakt z jego faktycznym twrc, dr. Jerzym Antoniewiczem i wieloma jego wsppracownikami, jak dr. Janem Jaskanisem, prof. dr. hab. Jerzym Winiewskim, prof. dr. hab. Stanisawem Alexsandrowiczem i innymi. Pamitam do dzi wiele spraw zwizanych z histori czasopisma, nie utrwalonych w rdach historycznych. Nie zachoway si protokoy Redakcji czasopisma. Zreszt, znajc osobowo dr. J. Antoniewicza wcale nie jestem pewny, czy istniay. Podejrzewam, e dr. J. Antoniewicz nie zwoywa posiedze Redakcji, a kontakty z jej czonkami utrzymywa drog telefoniczn, lunej korespondencji oraz osobistych spotka. rdem do napisania niniejszego artykuu byy dla mnie: - poszczeglne numery czasopisma Acta Baltico-Slavica, szczeglnie z lat 1964 - 1973, - archiwum BTN, - wasne wspomnienia z omawianego okresu.

12

2. Powstanie czasopisma i warunki jego funkcjonowania Inicjatorem powoania czasopisma, autorem jego koncepcji oraz redaktorem w okresie od 1964 r. a do mierci w 1970 r. by dr Jerzy Antoniewicz. Nie bd bliej charakteryzowa jego dziaalnoci w regionie, gdy uczyniem to ju wczeniej w swych artykuach publikowanych w kwartalniku Biaostocczyzna, a zwaszcza w noszcym tytu: Biaostocki fragment dziaalnoci naukowej, naukowo-organizatorskiej i wydawniczej Jerzego Antoniewicza18. Koncepcja pisma przybraa ostateczny ksztat w trakcie dyskusji prowadzonych wrd czonkw Kompleksowej Ekspedycji Jawieskiej, ktrej animatorem by rwnie dr J. Antoniewicz19. Acta Baltico Slavica w myl pierwotnych zaoe miay by organem teje Ekspedycji, za rodki finansowe na pokrycie kosztw wydawania czasopisma miay pochodzi z budetu wojewdztwa, tej jego czci, ktrej dyspozytorem by Wydzia Kultury i Sztuki Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej W Biaymstoku. Koncepcja czasopisma zyskaa pene poparcie rodowisk naukowych Warszawy, Poznania, Torunia, Krakowa i Wrocawia, a wic pracownikw PAN i jej oddziaw w terenie, a take istniejcych wwczas w Polsce uniwersytetw. Istniaa bowiem potrzeba powoania tego czasopisma, a poszczeglni badacze widzieli moliwo popularyzacji w nim wynikw wasnych poszukiwa naukowych oraz form wymiany pogldw. Istniay jednak trudnoci zwizane z finansowaniem czasopisma. Ze wzgldu na swj charakter nie mogo mie masowego czytelnika i std od samego pocztku byo deficytowym. PAN finansowaa tylko wasne wydawnictwa naukowe lub tych towarzystw naukowych, ktre uznawane byy przez ni za jej nieoficjalne oddziay (Gdask, Toru, Pozna, Lublin). BTN nie naleao do rzdu tych towarzystw, a prby podejmowane przez dr. J. Antoniewicza i innych czonkw BTN w sprawie zmiany usytuowania BTN w schemacie polskiej nauki ostatecznie zakoczyy si niepowodzeniem. BTN mogo liczy na wsparcie PAN na odcinku finansowania czasopisma w stosunkowo skromnych rozmiarach, lecz wsparcie to nie mogo by staym. Sponsorem czasopisma sta si wic Wydzia Kultury i Sztuki Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej w Biaymstoku. dr J. Antoniewiczowi udao si przekona wczesne wadze wojewdzkie co do celowoci wydawania w Biaymstoku takiego czasopisma. Istniaa bowiem potrzeba organizowania rodowiska naukowego w regionie. Midzynarodowy zasig tego czasopisma podnosi presti regionu. Jednake wadze wojewdzkie nie byy zainteresowane w samodzielnym finansowaniu o tematyce ponadregionalnej, gdy moliwoci finansowe wojewdztwa byy ograniczone, a priorytet miaa tematyka cile zwizana z regionem.
18 19

Biaostocczyzna, nr 2/1999, s. 111- 115. Pisz na ten temat w artykule: Kompleksowa Ekspedycja Jawieska w 46. rocznic powstania, tame, nr 3/1999, s. 81-86.

13

Std te mimo zaangaowania dr. J. Antoniewicza w kompletowanie pierwszych numerw Acta Baltico Slavica, nie ten periodyk, lecz Rocznik Biaostocki sta si pierwszym czasopismem naukowym o profilu historycznym w regionie20. Acta Baltico Slavica od samego pocztku nie miay trwaych podstaw finansowych. Wydawc czasopisma byo Biaostockie Towarzystwo Naukowe, budet ktrego opiera si na dotacjach uzyskiwanych od Prezydium WRN w Biaymstoku. Wydanie kadego nowego numeru czasopisma wymagao odrbnych stara. Czasopismo wychodzio dziki ogromnemu osobistemu zaangaowaniu dr. J. Antoniewicza, jego przedsibiorczoci oraz zdolnoci pozyskiwania wsppracownikw. Trwao to a do 1969 r. Plonem dziaalnoci dr. J. Antoniewicza na tym odcinku byo 7 numerw czasopisma. Nastpnie naleao podj decyzj co do dalszych losw czasopisma. Problem ten zosta rozstrzygnity po mierci Jerzego Antoniewicza, w nowej ju kadencji zarzdu BTN (1970-1974). 3. Organizacja czasopisma. Jego wsppracownicy Kierownictwo czasopisma byo jednoosobowe. Redaktorem (edytorem) by dr Jerzy Antoniewicz. Funkcj sekretarza peni mgr Jan Jaskanis. Czasopismo miao Rad Naukow. Skad jej by nastpujcy: Wodzimierz Antoniewicz (Warszawa), Tadeusz Dzierykray Rogalski (Biaystok), Knut Olof Falk (Lww), Aleksander Gieysztor (Warszawa), Henryk owmiaski (Pozna), Marian Maowist (Warszawa), Jan Otrbski (Pozna), Jan Safarewicz (Krakw). Taki skad Rady by zaakceptowany przez I wydzia (Nauk Spoecznych) PAN. Utrzyma si on a do mierci dr. J. Antoniewicza. Czonkami Rady byli wic znani naukowcy w skali kraju, cieszcy si duym autorytetem w poszczeglnych rodowiskach naukowych, piastujcy powane funkcje naukowe. Reprezentowali oni nastpujce dyscypliny naukowe: histori, archeologi, jzykoznawstwo, antropologi, w wikszoci byli pracownikami PAN w Warszawie i jej oddziaw w terenie. Rada Redakcyjna firmowaa czasopismo podnosia jego rang w kontaktach ze rodowiskami naukowymi w kraju i za granic. Jednake jej wpyw na zawarto poszczeglnych numerw czasopisma by ograniczony. Z dokumentacji BTN nie wynika, eby odbyway si posiedzenia Rady. Decyzje podejmowa jednoosobowo dr. J. Antoniewicz, co nie wyklucza wczeniejszego zasignicia opinii poszczeglnych czonkw Rady. Czonkowie Rady naleeli do staych wsppracownikw czasopisma. Publikowali tu swoje materiay, uatwiali dr. J. Antoniewiczowi kontakty z naukowcami zagranicznymi. Czasopismo miao licznych wsppracownikw w kraju i za granic. Krajowi wsppracownicy czasopisma reprezentowali rodowiska naukowe PAN i jej oddziaw w terenie, wydziay humanistyczne uniwersytetw, muzea, Bibliotek Narodow. Zasilali czasopismo bardzo rnorodnymi materiaami:
20

Rocznik Biaostocki zacz wychodzi od 1961 r.

14

artykuami, biografiami w powizaniu z bibliografi, informacjami naukowymi, recenzjami i omwieniami bibliograficznymi. Czasopismo miao swoich wsppracownikw rwnie za granic. Utrzymywane byy kontakty z pracownikami akademii nauk: ZSRR w Moskwie i jej filii w Leningradzie, Biaorusi, Litwy, otwy i Estonii, uniwersytetw w: Moskwie, Leningradzie, Misku, Wilnie, Rydze i Tartu. Wrd wsppracownikw znajdowali si tacy znani naukowcy, jak np. Wadimir Paszuto (Moskwa), Piotr Tretiakow (Leningrad), Fryda Gurewicz (Leningrad), modsi wiekiem zapowiadajcy si naukowcy, jak Anatol Hryckiewicz, Pawe Mieleszko i Wasilij Mieleszko z Miska, czy Wytautas Maulis z Wilna. Czasopismo zasilali take swymi pracami (przewanie recenzjami) autorzy z Niemiec, krajw skandynawskich, Wielkiej Brytanii, Stanw Zjednoczonych Ameryki, sporadycznie rwnie z innych krajw. Przewanie byli to uchodcy polityczni lub ich potomkowie z Litwy, otwy i Estonii, wzgldnie potomkowie wczeniejszych emigrantw z tych krajw. Kontakty ze wsppracownikami rozszerzay zasig oddziaywania czasopisma na okrelone rodowiska naukowe, gwnie historykw i archeologw, w mniejszym za stopniu jzykoznawcw. 4. Charakter czasopisma. Jego struktura Acta Baltico- Slavica byo pismem sensu stricte naukowym, przeznaczonym dla stosunkowo wskiego krgu odbiorcw, specjalistw z tych gazi nauki, ktre byy wymienione w zaoeniach programowych czasopisma. Tak byo w rzeczywistoci. Jednake twrcy czasopisma inaczej wyobraali sobie jego przyszo. Marzyo si im pismo posiadajce stosunkowo duy krg odbiorcw, dostpne w bibliotekach publicznych i szkolnych. Byo to zaoenie utopijne. Nakad czasopisma wynosi rednio 900 egz. By on za duy w stosunku do moliwoci jego upowszechnienia. Znaczna cz nakadu bya przeznaczona do wymiany midzybibliotecznej. Dzi z perspektywy upywu lat sdz, e wymiana ta bya nie zawsze racjonalna. Cz nakadu trafiaa do bibliotek politechnik, akademii medycznych. Czasopismo to nie pasowao do profilu bibliotek tych uczelni. Z kolei biblioteka BTN tytuem rekompensaty otrzymywaa wydawnictwa tych uczelni. I one te znajdoway odbiorcw wrd czytelnikw biblioteki BTN. Niewielka cz nakadu poszczeglnych numerw czasopisma rozchodzia si drog sprzeday w ksigarniach. Efekty tej sprzeday byy skromne. Czasopismo byo potrzebne i reprezentowao poziom naukowy nie ustpujcy standardom tego typu periodykw, zarwno krajowym, jak i zagranicznym. Teksty byy drukowane w jzykach: angielskim, niemieckim, francuskim, rosyjskim i polskim. Zaoenia programowe zostay opublikowane na wewntrznych okadkach (poczwszy od nr. 2). Zaoenia te byy nastpujce: Acta Baltico Slavica. Rocznik powicony kontaktom polsko sowiasko batyjskim w dziedzinie hiostorii, jzykoznawstwa i kultury materialnej.

15

Acta Baltico-Slawica jest organem naukowym Biaostockiego Towarzystwa Naukowego powiconym stosunkom politycznym, spoecznym, kulturalnym, jakie zachodziy i zachodz midzy ludami batyjskimi (staroytnymi Prusami, Jawingami, Litwinami i otyszami) i ludami sowiaskimi (Polakami, Biaorusinami i Rosjanami). (...) Zaoenia te zostay opublikowane w 5 wersjach jzykowych: polskiej, rosyjskiej, biaoruskiej, litewskiej, i otewskiej i bya powtarzana w kolejnych numerach czasopisma. Podtytu czasopisma brzmia: Archeologia, Historia, Etnografia, Jzykoznawstwo. Wskazywa on dyscypliny naukowe, ktrymi ma si zajmowa czasopismo. W jaki sposb zaoenia te byy realizowane, przedstawi w dalszej czci artykuu. Stopniowo uksztatowaa si struktura czasopisma. Z wyjtkiem tych numerw, w ktrych publikowano materiay z konferencji naukowych, w czasopimie wystpoway nastpujce dziay: studia (artykuy), materiay, kronika oraz recenzje i omwienia. W kilku numerach zostay opublikowane biografie badaczy wraz z wykazami ich dorobku naukowego. 5. Zawarto czasopisma W podtytule czasopisma s wymienione dyscypliny naukowe, ktrymi miay zajmowa si Acta Baltico Slavica. Wyniki analizy zawartoci poszczeglnych numerw wykazuj, e Redakcja konsekwentnie realizowaa swoje zamierzenia. Tylko kilka niewielkich rozmiarami tekstw odbiegao od ustalonej problematyki. Autorem ich by antropolog, czonek Redakcji, prof. dr hab. T. Dzierykray Rogalski. Redakcja zakadaa te, e czasopismo powiecone bdzie problematyce batosowiaskiej. Zawarto poszczeglnych numerw w zasadzie nie odbiegaa od tej problematyki. Nie znaczy to jednak, e nie byo odstpstwa od tej reguy. Mianowicie kilka tekstw dotyczy problematyki Estonii. Byo to wynikiem kontaktw naukowych nawizanych przez Redakcj ze rodowiskami naukowymi w Talinie i Tartu. Ponadto problematyk ugrofisk interesowali si wsppracownicy czasopisma: Czesaw Kudzinowski i ucja Okulicz. W pniejszym czasie opublikowali oni wiele prac powiconych problematyce ugrofiskiej. Podtytu czasopisma sugerowa, e bdzie istnie pewna proporcja midzy poszczeglnymi dyscyplinami. Tak jednak nie byo, we wszystkich numerach czasopisma zdecydowanie przewaaa archeologia. Wiele materiaw dotyczyo problematyki historycznej. W przyblieniu ponad 90% rozmiarw czasopisma zajmowaa problematyka archeologiczna i historyczna. Reszta przypadaa na jzykoznawstwo, etnografi i antropologi. Mona wic Acta Baltico Slavica nazwa czasopismem o profilu historycznym lub archeologiczno historycznym. W poprzedniej czci niniejszego artykuu przedstawiem struktur wewntrzn czasopisma. Wspominaem rwnie, e w kilku jego numerach czasopisma wystpiy jednak odstpstwa od przyjtych ustale. W ich rzdzie 16

znajduje si nr 121, z podtytuem: Pamitnik konferencji nauk historycznych powicony badaniom ziem pnocno-wschodniej Polski w Biaymstoku. Konferencja ta odbya si w dniach 2-3 czerwca 1961 r. W omawianym numerze opublikowane s materiay konferencji, zarwno referaty, jak i przebieg dyskusji. Obrady konferencji odbyway si w trzech sekcjach problemowych: archeologiczno mediewistycznej, historii nowoytnej i najnowszej oraz jzykoznawczej. Ukad wewntrzny materiaw zamieszczonych w nr 1 jest wiernym odbiciem obrad konferencji. Drugim numerem czasopisma zawierajcym jedynie tylko materiay konferencji naukowej by Suplement do tomu 722. Nosi on podtytu: Rozwj nauki na Biaostoczynie w 25-leciu PRL. Zawiera materiay konferencji o tym samym tytule, ktra odbya si w Biaymstoku 9 czerwca 1969 r. Numer ten zawiera wycznie referaty wygoszone na konferencji . Ukad wewntrzny wg sekcji tam wystpujcych. Istniay 4 sekcje: nauk historycznych, nauk medycznych i przyrodniczych, nauk ekonomicznych oraz nauk socjologicznych i pedagogicznych. Zakres problemowy materiaw konferencji nie mieci si w formule czasopisma, dlatego ukazay si one jako odrbny wolumen poza oficjaln numeracj. Nietypowy jest rwnie nr 4 czasopisma23. Z jednej strony zachowuje struktur podobn do innych numerw, wystpuj wic tam: studia, kronika oraz recenzje i mwienia. Z drugiej strony s to materiay zgoszone na VII Kongres Midzynarodowy Nauk Historycznych i Prehistorycznych w Pradze w 1966 r. Teksty napisane s po angielsku lub niemiecku. Cz z nich bya wygoszona na konferencji w formie referatw lub komunikatw w duym skrcie. Cao materiaw zostaa zaczona do protokow konferencji. Tom ten zosta rwnie upowszechniony wrd uczestnikw konferencji. Celem tych dziaa byo poinformowanie zagranicznych historykw o osigniciach Biaostockiego Towarzystwa Naukowego w zakresie bada nad problematyk baltosowiask. Niejednolity ukad wewntrzny ma rwnie nr 6. Numer ten w zasadzie zachowuje ukad tradycyjny. Jednake znajduje si w nim cz wyodrbniona, noszca tytu: Materiay Sympozjum Polsko - Radzieckiego powiconego stosunkom balto-slawickim w Biaymstoku24. Sympozjum odbyo si w dniach 20-23 wrzenia 1965r. Wzili w nim udzia naukowcy z Polski (Warszawa, Toru, Pozna, Biaystok, Olsztyn) oraz z obszaru wczesnego ZSRR (Moskwa, Leningrad, Grodno, Ryga i Wilno). Teksty byy opublikowane w jzykach: polskim, rosyjskim i angielskim. Redakcja czasopisma duo uwagi powicaa popularyzacji naukowcw, ktrzy wnieli duy wkad w rozwj dyscyplin naukowych zwizanych z problematyk sowianoznawstwa lub bada balto sowiaskich.

21 22

Acta Baltico Slavica, (dalej ABS), nr 1/1964. ABS, Suplement do tomu 7, 1971. 23 ABS, nr 4/ 1966. 24 ABS, nr 6/1969, s. 103-263.

17

I tak nr 3 czasopisma zosta powicony biografii i dorobkowi naukowemu prof. Jana Otrbskiego25, jest tam zamieszczona krtka notka biograficzna wraz ze zdjciem profesora oraz bibliografia jego prac sporzdzona przez on, Halin Otrbsk. Profesorowi J. Otrbskiemu jest powicony rwnie nr 8 czasopisma26. Profesor bowiem zmar w midzyczasie i fakt ten powinien by odnotowany w czasopimie. W numerze tym zostaa zamieszczona biografia profesora pira Jana Safarewicza oraz dalszy cig wykazu jego prac (od 1967 1971) opracowany przez H. Otrbsk. Nr 6 czasopisma jest powicony wybitnemu uczonemu estoskiemu, prof. Harrisowi Moora (1900 1960)27. Znajduje si tam zdjcie profesora, szkic biograficzny pira dr. J. Antoniewicza napisany po angielsku oraz wykaz publikacji opracowany przez Mart Schmiedehelm (Ryga). Nr 7 czasopisma jest powicony pamici wybitnego jzykoznawcy polsko litewskiego Mioaja Jakielewicza28. Znajduje si tam zdjcie badacza oraz artyku prof. J. Otrbowskiego p.t. Mikoaj Jakielewicz (1829 -1887) i jego Metryka jzyka litewskiego W tym e samym numerze czasopisma znajduje si notka biograficzna p.t. Jzef Obrbowski (1905 1967) opracowana przez Jerzego Antoniewicza i Stefana Nowakowskiego29. W czasopimie byy publikowane rwnie materiay bibliograficzne. Przewanie stanowiy one zaczniki do biografii badaczy. W jednym jednak przypadku jest inaczej. Bibliografia jzyka staropruskiego opracowana przez Weronik Kubick30 stanowi zupenie samodzielny tekst. Archeologia dominuje w Acta Baltico Slawica w nr. 1 8. Dotyczy to zarwno dziau studiw, jak i kroniki oraz recenzji. Najwicej tekstw opracowa sam J. Antoniewicz. Duo miejsca zajmuj te teksty jego wsppracownikw z Warszawy, Biaegostoku, Olsztyna, a take Torunia i Poznania. W czasopimie publikowali swoje materiay rwnie archeolodzy z zagranicy, gwnie z Rosji, Biaorusi, Litwy i otwy. Ciekawe opracowania na temat stosunkw batosowiaskich w dorzeczu grnego Dniepru opublikowali: R. Tretjakow (Leningrad) i A. Szmidt31. Ciekawy jest rwnie artyku F. Gurewicz z Leningradu o skadzie etnicznym ludnoci dawnego Nowogrdka32. W nr. 8 czasopisma na szczegln uwag zasuguj artykuy: A. Endziunasa z Wilna o dawnych sposobach produkcji elaza na obszarze Litwy33 oraz W. Wilinbachowa z Leningradu o Sowianach w Inflantach34.To s tylko przykady. Archeolodzy z Wilna, Miska oraz Rygi zamieszczali take recenzje
25 26

ABS, nr 3/1966, s. 7-22. ABS, nr 8/1973, s. 7-19 27 ABS, nr 7/1970, s. 7-22 28 ABS, nr 7/1970, s.7-22. 29 Tame, s. 364 366. 30 ABS, nr 5/1967. 31 ABS, nr 6/1969, s. 117 144. 32 Tame, s. 219 230. 33 ABS, nr 8/1973, s. 21 52. 34 Tame, s. 53 67.

18

prac z dziedziny archeologii dotyczce problematyki interesujcej czasopismo, a publikowanych w ich krajach. Znacznie mniej materiaw dotyczy problematyki historycznej. Rozpito chronologiczna oraz tematyczna jest tu dua. Najwicej opracowa dotyczy okresu Wielkiego Ksistwa Litewskiego oraz XIX w. Stosunkowo niewiele jest tekstw dotyczcych Podlasia oraz otwy. Spord prac historykw polskich na szczegln uwag zasuguj artykuy: Henryka owmiaskiego Zagadnienie sowiaskich i batyjskich nazw plemiennych w Sarmacji Europejskiej Ptolomeusza35. Jerzego Winiewskiego Rozwj osadnictwa na pograniczu polsko rusko litewskim od koca XIV w. Do poowy XVIII w36. oraz Stanisawa Alexsandrowicza Powstanie i rozwj miast wojewdztwa podlaskiego37 i Geneza i rozwj sieci miejskiej Biaorusi i Litwy do poowy XVIII w38. Na amach czasopisma publikowali swoje prace rwnie historycy rosyjscy, biaoruscy, litewscy i otewscy. Najwicej tekstw opublikowali historycy biaoruscy z Miska. Do ciekawszych artykuw nale: W. Mieleszki o kontaktach handlowych Mohylewa z miastami Polski i wybrzea Batyku od drugiej poowy XVI w. do drugiej poowy XVII w39. oraz pooeniu chopw starostwa kryczewskiego w kocu XVII i w pierwszej poowie XVIII w40., A. Hryckiewicz o kontaktach handlowych Sucka z miastami Rzeczypospolitej oraz wybrzea Batyku w XVII i XVIII w41., A. Choroszkiewicza o historii wydania Metryki Litewskiej42. Rwnie historycy biaoruscy dostarczali wiele recenzji prac, ktre ukazay si na obszarze ich republiki. Spord polskich historykw na uwag zasuguj recenzje Jerzego Winiewskiego, Jerzego Ochmaskiego, Piotra assowskiego, Mariana Lecha. Jzykoznawstwo jest reprezentowane znacznie skromniej na amach czasopisma. Uwaga ta dotyczy wszystkich jego oddziaw. Skromniejsza te liczba jzykoznawcw, zarwno polskich, jak i zagranicznych wsppracujcych z czasopismem. Do ciekawszych materiaw z dziedziny jzykoznawstwa prezentowanych w czasopimie nale artykuy: Jana Otrbskiego Udzia Jawingw w uksztatowaniu jzyka polskiego43 oraz Antoniny Obrbskiej Jaboskiej Dialektologiczna problematyka bada slawistycznych na Biaostocczynie44. Jeszcze skromniej jest reprezentowana etnografia: zaledwie kilka informacji oraz recenzji. Do wsppracownikw czasopisma spord etnografw nalea Marian Pokropek. Jednake i jego udzia w zapenianiu szpalt poszczeglnych numerw by wwczas niewielki. Wiksz aktywno przejawia on na amach Rocznika Biaostockiego.
35 36

ABS, nr 1/1964, s. 37 47. Tame, s. 115 136. 37 Tame, s. 137 156. 38 ABS, nr 7/1970, s. 47 108. 39 ABS, nr 2/1966, s. 61 102. 40 ABS, nr 7/1970, s. 108 196. 41 ABS, nr 6/1969, s. 51 74. 42 ABS, nr 8/1973, s. 69 94. 43 ABS, nr 1/1964, s. 207 216. 44 Tame, s. 197 205.

19

Kilka drobnych materiaw zamieszczonych w czasopimie prezentowao problematyk antropologiczn. Bya to jednak wyczna zasuga prof. T. Dzierykray Rogalskiego. Informacje te potwierdzaj wczeniej wyraon przez mnie opini o charakterze Acta Baltico Slavica jako czasopimie archeologiczno historycznym. 6. Dylematy czasopisma w latach 1970 1973 Wydawanie czasopisma napotykao na coraz to nowe trudnoci. Podstawowa to brak rodkw finansowych. Spowodowao to opnienia w wydawaniu dalszych numerw czasopisma. W 1970 r. ukaza si nr 7, ju po mierci jego redaktora. Powsta dylemat dalszych losw czasopisma. By on nie tylko inicjatorem powoania czasopisma oraz jego redaktorem, ale rwnie gwnym animatorem. Bez J. Antoniewicza trudno byoby wydawa to czasopismo w Biaymstoku. Ponadto wadze wojewdzkie nie byy skonne samodzielne finansowa czasopisma, ktrego tematyka w maym stopniu dotyczya regionu. Naley doda jeszcze jeden argument. rodowisko naukowe Biaegostoku poza kilkoma osobami (J. Jaskanis. D. Jaskanis) nie byo zwizane z problematyk, ktr zajmowao si czasopismo. Problem dalszych losw czasopisma by przedmiotem dyskusji czonkw Zarzdu BTN45. Na posiedzeniu Komisji Wydawniczej BTN z udziaem czonkw Prezydium Zarzdu BTN w dniu 24 lutego 1971 r. podjto decyzj kontynuowania czasopisma. Powoano rwnie nowy skad jego redakcji. Funkcj redaktora naczelnego mia peni prof. dr hab. T. Cielak, prezes BTN, jego zastpc mia by dr J. Jaskanis, za sekretarzem doc. dr hab. Andrzej Wyrobisz. W skad Redakcji mia wej ponadto prof. dr hab. T. Dzierykray Rogalski46. Na posiedzeniu tym nie ustalono sposobu zdobycia rodkw finansowych na kontynuowanie pisma. Sam dobr czonkw Redakcji by niewaciwy. Spord nich tylko dr J. Jaskanis zajmowa si problematyk bato sowiask i tylko on jeden mieszka w Biaymstoku. Tote ustalenia zebrania pozostay na papierze. Nie znaleziono rodkw finansowych na kontynuowanie czasopisma. Nie przystpi do wykonywania swoich obowizkw nowo powoany sekretarz Redakcji. Powsta wic impas na tym odcinku dziaania. Nie oznacza to jednak, e Zarzd nie szuka innych rozwiza Rozwaano rwnie moliwo zmiany profilu czasopisma, pozostawiajc dotychczasow nazw. Nowe czasopismo byoby faktycznym organem BTN. Publikowano by w nim prace czonkw wszystkich istniejcych komisji BTN. Za utrzymaniem dotychczasowego tytuu przemawiay nie merytoryczne, ale nie mniej wwczas wane wzgldy formalne. Uzyskanie zgody na wydawanie zupenie nowego czasopisma byo wwczas bardzo trudne, graniczyo niemal z niemoliwoci. Podjto jednak dziaania na rzecz realizacji tego drugiego wariantu.
45 46

O problemach tych pisz w samym artykule opublikowanym w Biaostocczynie, nr 3/4/2001, s. 69 - 78. Archiwum BTN. Komisja Wydawnicza BTN, 1969 1971, protok z posiedzenia w dniu 24 lutego 1971 r., s.12.

20

Na wspomnianym posiedzeniu Komisji Wydawniczej BTN postanowiono opublikowa materiay z konferencji naukowej z 1969 r. powiconej rozwojowi nauki w regionie w latach 1944 1969 w ramach czasopisma Acta Baltico Slavica, jednake poza dotychczasow numeracj, w formie suplementu do tomu 7. Ten suplement mia utorowa drog nowej formule czasopisma. Jego redaktorem mia by prof. dr hab. T. Cielak. Myl ta doczekaa si realizacji ju w kocu 1971 r. Suplement zosta wydany w tej samej formie graficznej i formacie co dotychczasowe numery czasopisma. Prof. dr hab. T. Cielak by redaktorem tej publikacji tylko formalnie. Opracowa j zesp w skadzie: doc. dr hab. Lucjan Winiewski (nauki medyczne i przyrodnicze), dr Henryk Majecki (nauki historyczne), dr Andrzej Barwijuk (nauki ekonomiczne) i mgr Stefan Asanowicz (nauki socjologiczne i pedagogiczne). Koordynatorem caoci by doc. dr hab. L. Winiewski. Ten, e zesp by faktycznym autorem artykuu wstpnego prof. dr T. Cielaka. Tymczasem powstaa nowa sytuacja w BTN. Dotychczasowy prezes BTN, a zarazem redaktor czasopisma Acta Baltico Slavica prof. dr T. Cielak zoy rezygnacj z zajmowanych w BTN funkcji. Powodem by wyjazd za granic na stanowisko dyrektora Instytutu Polskiego w Londynie. Nowym prezesem BTN zosta doc. dr hab. Lucjan Winiewski. Funkcj sekretarza generalnego BTN z dniem 3 marca 1972 r. obj dr H. Majecki. Jemu te powierzono kierownictwo czasopisma. Otrzyma w zwizku z tym zadanie ostatecznego rozwizania sprawy dalszych losw czasopisma. Nowy redaktor uzna, e oba istniejce warianty okrelenia dalszych losw czasopisma s nie do przyjcia. Niemoliwe jest dalsze wydawanie czasopisma przy braku rodkw finansowych. Zmiana profilu czasopisma oznaczaoby jego likwidacj. Wydawanie za czasopisma pod dotychczasowym tytuem, a zawierajcym zarwno z dziedziny nauk humanistycznych, ekonomicznych, socjologii, medycznych, nauk technicznych byoby poczynaniem bez precedensu w historii polskiej nauki. Takie publikacje mog mie charakter jednorazowego wydania, a nie periodyku. W takiej sytuacji najbardziej sensownym rozwizaniem byoby utrzymanie czasopisma z rwnoczesnym przekazaniem go innej instytucji, w tym przypadku - PAN. Dr H. Majecki rozpocz dziaania zmierzajce do realizacji tej wanie koncepcji. O konkretnych jego dziaaniach pisaem w artykule pt. Dziaalno Biaostockiego Towarzystwa Naukowego w latach 1972 197847. Problem ten znalaz rozstrzygnicie jeszcze w 1972 r. 16 grudnia 1972 r. nastpio podpisanie umowy midzy Wydziaem Nauk Spoecznych PAN w sprawie przekazania czasopisma Acta Baltico Slavica Zakadowi Sowianoznawstwa PAN. Warunki umowy byy nastpujce: -Zarzd BTN wyda jako ju ostatni nr 8 czasopisma. - Od nr. 9 czasopismo przejmie Zakad Sowianoznawstwa PAN. - W skadzie nowej Redakcji BTN bdzie reprezentowane przez dotychczasowego redaktora dr H. Majeckiego.
47

Biaostocczyzna, nr 3-4/2001, s. 69 80.

21

Umow t w imieniu PAN podpisali: prof. dr hab. Marian Wojciechowski, kierownik Wydziau I PAN oraz prof. dr hab. Janusz Siatkowski reprezentujcy Zakad Sowianoznawstwa PAN, w imieniu Zarzdu BTN dr H. Majecki. Postanowienia te zostay zrealizowane. Do mnie naleao wydanie drukiem nr. 8 czasopisma. Zebraem zgromadzone przez dr. J. Antoniewicza materiay. Przeprowadziem ich selekcj pod ktem ich wartoci naukowej. Korzystaem przy tym z konsultacji udzielanych mi przez naukowcw, specjalistw z zakresu archeologii i jzykoznawstwa. Nie czuem si bowiem wadny podejmowa decyzje w sprawie materiaw z dziedzin, w ktrych nie czuem si specjalist. Skompletowaem ostatni ju numer czasopisma, nadaem mu ostateczny ukad, usunem mankamenty redakcyjne wystpujce w poszczeglnych tekstach. Reszty dokonali redaktorzy PAN. Kolejne zadanie to zdobycie rodkw finansowych na wydanie tego numeru. rodki te zdobyem z budetu Prezydium WRN w Biaymstoku po zoeniu zobowizania, e bdzie to ju ostatni numer czasopisma finansowany ze rodkw budetowych wojewdzkich. Podjem te decyzj o zmniejszeniu nakadu o 50% - do 400 egz. Podyktowane to byo nie tylko wzgldami oszczdnociowymi, ale take wynikami analizy dotychczasowego kolportau czasopisma. Numer ten ukaza si w 1973 r. Prof. dr hab. T. Cielak na odwrocie strony tytuowej numeru jest wymieniony jako redaktor. Nie jest to zgodne z prawd. Materiay do nr. 8 zebra i wstpnie zakwalifikowa J. Antoniewicz jeszcze przed swoj mierci. Dr H. Majecki uzupeni je o materiay, ktre napyny pniej, dokona poprawek redakcyjnych i nada im ostateczny ukad. Prof. dr hab. T. Cielak nie odegra adnej roli podczas przygotowania numeru do druku. Nie zna nawet jego zawartoci. Postanowiem jednak pozostawi jego nazwisko jako redaktora numeru po to, aby utrzyma presti naukowy czasopisma, za nie czuem si predysponowany do wystpowania w roli redaktora. Nie czuem si specjalist w tych dyscyplinach, ktrymi zajmowao si czasopismo. Za faktycznego redaktora tego numeru uwaaem nadal dr. J. Antoniewicza, a sam speniaem tylko jego rol i zadanie to wykonaem w miar swych umiejtnoci. Moja rola skoczya si wraz z wyjciem w druku nr 8. Takie byy losy wydania ostatniego ju numeru czasopisma Acta Balico Slavica w okresie, kiedy jego wydawc byo Biaostockie Towarzystwo Naukowe.

7. Dalsze losy czasopisma Dalsze losy czasopisma powinny by przedmiotem odrbnych bada. Nie zamierzam ich podj, jednake czuj si zobowizany do przedstawienia swoich spostrzee na temat zmian, ktre nastpiy w czasopimie po przejciu go przez Zakad Sowianoznawstwa PAN. Za rdo do tych rozwaa posuyy mi nastpne numery czasopisma od nr 9 /1976 do nr 16/1983. 22

Analiz zaczn od zmian w organizacji czasopisma. Jego wydawc by Zakad Sowianoznawstwa PAN, podniesiony pniej do rangi Instytutu, a nastpnie przemianowany na Instytut Sowianoznawstwa i Bakanistyki PAN. Funkcj redaktora piastowa przez ten czas prof. dr hab. Jan Safarewicz z Krakowa. Obowizki sekretarza penia doc. dr Iryda Grek Pabisowa z Zakadu Sowianoznawstwa PAN w Warszawie. Tam te miecia si Redakcja czasopisma. Powoano nowy skad Redakcji. Znaleli si w nim czonkowie dawnego skadu Rady i nowe osoby. Bya to wic aktualizacja skadu Rady drog jej uzupenienia, a nie powoania Rady w nowym skadzie. W pniejszym czasie do skadu Rady delegowano dalsze osoby, gwnie z zagranicy (Wilno, Misk). Redakcj czasopisma od strony technicznej przejo Ossolineum. Nakad czasopisma zosta utrzymany na poziomie nakadu nr 8 (400 egz.). Zosta utrzymany format czasopisma i jego ukad graficzny. Zmiany dotyczyy okadki. Bya ona lakierowana, rnokolorowa za kadym numerem i w kadym numerze by inny ukad liter na okadce. Utrzymany zosta profil czasopisma. W podtytule wymienione byy te same dyscypliny naukowe co uprzednio. W kadym numerze powtarzane byy w tych samych co uprzednio jzykach zaoenia programowe czasopisma. Nie znaczy to wcale, e czasopismo byo tym samym co uprzednio. Zmiany dotyczyy proporcji midzy poszczeglnymi dyscyplinami oraz dziaaniami czasopisma. O ile uprzednio byo to w zasadzie czasopismo o charakterze archeologiczno - historycznym ze zdecydowan przewag archeologii, to obecnie stao si czasopismem jzykoznawczo historycznym ze zdecydowan przewag jzykoznawstwa. Bardzo si skurczy swymi rozmiarami dzia recenzji. Ponadto zaczy w nim zdecydowanie przewaa recenzje prac z dziedziny jzykoznawstwa. Nie zosta te utrzymany zwizek czasopisma z regionem, nawet od strony osobowej. W skad Redakcji od nr 9 12 wchodzi dr H. Majecki jako przedstawiciel BTN. Jednake nie by on aktywnym czonkiem Redakcji, a od koca 1974 r. zawiesi w niej swj udzia ze wzgldu na zamiany w skadzie Zarzdu BTN. Jego miejsce zaj dr Jan Jaskanis, prezes BTN w latach 1974 1981. Jednake on wyniki swych bada archeologicznych publikowa w Roczniku Biaostockim, ktrego by redaktorem. Z czasopismem tym zwizali si te jego ladem czonkowie Komisji Archeologicznej BTN oraz pracownicy Dziau Archeologii Muzeum Okrgowego w Biaymstoku. Std te ani dr H. Majecki, ani dr J. Jaskanis nie odegrali adnej roli w historii czasopisma od nr 9/1976 r. Od 1976 r. na amach czasopisma bardzo rzadko pojawiay si teksty pisane przez biaostockich autorw. Dotyczyy one zreszt peryferyjnych zagadnie. Mona wic przyj, e od nr 9 przerwana zostaa wi midzy czasopismem a regionem. Powstaje pytanie, jak naley oceni z perspektywy lat fakt przejcia czasopisma przez Zakad Sowianoznawstwa PAN. Moim zdaniem fakt ten naley oceni pozytywnie. Czasopismo mogo by kontynuowane, czego nie byoby w stanie zagwarantowa mu Biaostockie Towarzystwo Naukowe. 23

Czasopismo utrzymao wysoki poziom naukowy. Utracio kontakty z pewnymi rodowiskami, ale nawizao nowe. Wprawdzie zachwiane zostay proporcje midzy poszczeglnymi dyscyplinami wystpujcymi w czasopimie, ale dysproporcje istniay rwnie uprzednio. Zerwao ono zwizek z regionem, ale uprzednio ten zwizek rwnie nie by cisy, raczej formalny. 8. Zakoczenie Inicjatorem powoania czasopisma Acta Baltico Slavica byo Biaostockie Towarzystwo Naukowe z gwn rol organizatorsk dr. Jerzego Antoniewicza. Czasopismo to nie miao charakteru regionalnego, mimo e jego wydawc byo regionalne towarzystwo naukowe. Podejmowao tematy kontaktw sowiasko batyjskich na przestrzeni historii. Byo czasopismem interdyscyplinarnym, przynajmniej w swych zaoeniach. Utrzymywao kontakty z wieloma rodowiskami naukowymi w kraju oraz za granic, szczeglnie w krajach nadbatyckich, Biaorusi i Rosji. Byo wic czasopismem potrzebnym i poytecznym. Biaostockie Towarzystwo Naukowe, decydujc si na wydawanie czasopisma, przecenio swoje moliwoci. Groba likwidacji czasopisma zostaa zaegnana przez przekazanie go Zakadowi Sowianoznawstwa PAN. Wysoki poziom naukowy czasopisma spowodowa, e kierownictwo Wydziau Nauk Spoecznych PAN zdecydowao zaliczy je w poczet wasnych wydawnictw. Czasopismo byo kontynuowane, lata 1964 1973 to tylko fragment w jego historii, jednake znaczcy fragment. W tym czasie bowiem przybrao ono ksztat, ktry pozosta na zawsze. Koncepcja czasopisma, jego walory naukowe, jego zawarto w latach 1964 1973 to trway wkad Biaostockiego Towarzystwa Naukowego w rozwj polskiej nauki. Biaostocki okres w historii czasopisma Acta Baltico Slavica odegra du rol rwnie w historii Biaostockiego Towarzystwa Naukowego. Tematy podjte przez czasopismo kontynuowane byy na konferencjach naukowych, w wydawnictwach nieperiodycznych, a nastpnie na amach kwartalnika Biaostocczyzna48. Intensyfikacja tych dziaa nastpia po 1990 r. z chwil powstania moliwoci nawizania bliszych kontaktw z naukowcami Biaorusi, Litwy i otwy po upadku ZSRR oraz dotarcia do zasobw archiwalnych w tych krajach.

48

Szerzej pisz na ten temat w artykule p.t. Ziemie Wielkiego Ksistwa Litewskiego oraz kresw pnocnowschodnich II Rzeczypospolitej w badaniach i publikacjach Biaostockiego Towarzystwa Naukowego, Biaostocczyzna, nr 1/2000, s. 3 12.

24

Jury Hardzieje (Krakw) rda do dziejw Grodna w zbiorach krakowskich. Wstp do bada
Najwicej materiaw rdowych dotyczcych dziejw dawnego Grodna, jak wiadomo, znajduje si w zbiorach tego miasta, a take Miska oraz Wilna. Geografia grodzieskiej spucizny historycznej nie ogranicza si jednak do wymienionych orodkw. Spotykamy je rwnie w placwkach archiwalnych oraz bibliotecznych Polski: Biaegostoku, Krnika, Warszawy oraz Krakowa. W zbiorach krakowskich przechowywane s zarwno rda rkopimienne, jak i materiay ikonograficzne grodzieskie, ktre zasuguj na osobne, szczegowe potraktowanie. Dokumenty proweniencji grodzieskiej trafiay do Krakowa przewanie jako dary osb prywatnych49. Dlatego naley zwrci uwag na to, e rda krakowskie, traktujce o dziejach Grodna, nie s liczne. Mimo wszystko niektre z nich pozwalaj istotnie uzupeni obecn wiedz na temat grodu nad Niemnem, a co wicej - zweryfikowa utarte w historiografii przedmiotu pogldy, burzc tym samym zakorzenione mity. Materiay, dotyczce dziejw Grodna, znajduj si przede wszystkim w rkopimiennych zbiorach Biblioteki Jagielloskiej, Biblioteki Naukowej Polskiej Akademii Umiejtnoci i Polskiej Akademii Nauk oraz Biblioteki Czartoryskich, a take w Archiwum Pastwowym w Krakowie - Oddzia na Wawelu (Zespoy Chodkiewiczw i Sanguszkw). W zbiorach krakowskich znajduj si materiay rdowe, ktre bezporednio nie ilustruj ycia Grodna, lecz w znacznej wikszoci przedstawiaj ycie spoeczno-polityczne regionu lub kraju. S to instrukcje sejmikw szlachty powiatu grodzieskiego, a take materiay obradujcych w Grodnie sejmw (diariusze oraz mowy)50. 1. Archiwum Pastwowe w Krakowie W Archiwum Sanguszkw przechowywane s dokumenty, dotyczce osiemnastowiecznych posiadoci grodzieskich reprezentantw tego rodu. Rkps 572 zawiera Opisanie paacu tudzie i dworku grodzieskiego marszaka
49

Feliks Zawadzki przekaza np. do Biblioteki Jagielloskiej rzadkie materiay cechu krawieckiego grodzieskiego z XVI-XIX w. (Biblioteka Jagielloska (dalej BJ), rkps 3579). 50 Instrukcj szlachty powiatu grodzieskiego na sejm z lat 1650, 1767 (Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie (dalej Bibl. Nauk. PAU i PAN w Krakowie), rkps 371 k. 129; rkps 1045 k. 45; rkps 1586 k. 40-46). Do tej grupy nale diariusze sejmw grodzieskich z lat 1744 oraz 1752 (rkps 661 k. 148-154; lub rkps 1854), materiay sejmw z lat 1678-79, 1693, 1744, 1793; Biblioteka Czartoryskich (dalej BCz), rkps 176, 177, 409a, 584, 590 890, 2115), mowa Jana II Sobieskiego na sejmie w 1688 r. (BJ, rkps 3709), diariusze z lat 1726, 1752 (BJ, rkps 1047, 6263).

25

wielkiego litewskiego Pawa Karola Sanguszki z 1745 r. Zabudowana paacem posesja znajdowaa si przy ulicy Skalimanowskiej, obok Horodnicy, za dworek sta w Rynku gwnym miasta51. Nowoytne dzieje posiadoci, nalecych w XVIII w. do Sanguszkw, spotykamy take w rkps 78752 oraz rkps 93553. Materiay, pozwalajce na odtworzenie stosunkw wasnociowych w Grodnie, znajduj si rwnie w Zespole Chodkiewiczw. S to np. wzmianki z lat 30. XVII w. o darowinie podskarbiego nadwornego litewskiego Pawa Woowicza placu zabudowanego przy ulicy Zamkowej dla fary grodzieskiej54. 2. Biblioteka Czartoryskich w Krakowie Biblioteka Czartoryskich jest w posiadaniu osiemnastowiecznego kopiariusza aktu fundacyjnego klasztoru brygidek grodzieskich55. W dokumencie tym do gruntownie opisana jest jego lokalizacja przy dawnej ulicy Jezierskiej, ponadto wyszczeglnione s wszystkie nabyte oraz podarowane place i grunta, podane do ksig miejskich w 1636 r. Za bardzo istotn informacj, przybliajc badaczy do rozwizania problematyki ewolucji form przestrzennych Grodna, naley uzna wzmiank o bramie zdawna zwanej Jeziersk56, ktra jeszcze w latach 30. XVII w. znajdowaa si obok placu mieszczan Rutkowskich. Wzmianka ta jest bardzo wana z kilku powodw. Po pierwsze, na razie posiadamy wzmianki o trzech miejskich bramach wjazdowych. Po wtre, w przypadku nowoytnego Grodna, ktre nie miao murw obronnych, bramy wyznaczay granic miejsk. Po trzecie, rekonstrukcja graficzna tej czci ulicy wskazuje na to, e ta dziaka, a wic i brama, miecia si na rogu ulic Jezierskiej oraz Nowikowskiej. Te spostrzeenia pozwalaj na wniosek o procesie cigej rozbudowy ulicy Jezierskiej oraz wskazuj na lini wschodniej granicy miasta, ktra w XVI w. hipotetycznie przebiegaa obok fasady wybudowanego pniej kocioa brygidek57. Wiadomoci o Grodnie mona znale rwnie w zespoach rodzinnych, np. Archiwum Druckich-Lubeckich. Zachowa si tu np. dokadny opis paacu Druckich-Lubeckich z 1810 r. (poprzednio nalea do Radziwiw), rachunki

51 52

Archiwum Pastwowe w Krakowie, Oddzia na Wawelu, Archiwum Sanguszkw, rkps 572, k. 37-39. Tame, rkps 787: Percepta pienidzy z intraty paacu grodzieskiego i juryzdyki do tego nalecej z lat 1790-1793. 53 Tame, rkps 935, k. 47-51. 54 Tame, Archiwum Chodkiewiczw, rkps 1104. 55 BCz, rkps 3582. 56 Tame, k. 6v-7v. 57 BCz, rkps 3582; Dzia Rkopisw Biblioteki AN Litwy (dalej DR BAN Litwy), F 43-8207 k. 4.

26

dochodw i wydatkw, codzienne rachunki domowe z lat 20.-40. XIX w., Opisanie meblw i sprztw rnych w paacu grodzieskim, akt sprzeday tej nieruchomoci oraz cenne materiay statystyczne do majtku Stanisawowo z lat 1841-184258. W rkopisie 2583 zawarte s regestry celne komr funkcjonujcych na terenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego, w tym grodzieskiej. Wstpna analiza dokumentu wskazuje na to, e dla Grodna gwnymi partnerami handlowymi byy miasta Prus, Wilno oraz Kowno. Handlem w miecie trudnili si w wikszoci ydzi. Operacje handlowe prowadzio take grodzieskie ziemiastwo. wiadcz o tym liczne wzmianki, np. w kwietniu 1708 r. na komorze jurburskiej zarejestrowano przewocego towary horodniczego grodzieskiego Jakuba Politalskiego. Do miasta sprowadzano wwczas: sl, wino francuskie, rne korzenie, sztaby elaza, obuwie, drobiazgi rne kramne, cukier, pieprz, kmin, oliw, rodzynki, imbir, sukno woskie, holenderskie oraz siermine, a take kouchy. W dokumencie znajdujemy rwnie wzmianki o wywoonym z Grodna do Kowna miodzie przanym59. Nadzwyczaj ciekawym rdem do odtworzenia dziejw Grodna doby stanisawowskiej stanowi korespondencja podskarbiego nadwornego litewskiego Antoniego Tyzenhauza do krla Stanisawa Augusta60. W listach znajdujemy relacje podskarbiego o codziennym yciu miasta: obciajcym mieszczan stacjonowaniu rosyjskich wojsk w 1772 r., cenach ywnoci, zabudowie Horodnicy czy jego opini na temat powoania grodzieskiej Komisji Dobrego Porzdku w 1776 r. Korespondencja ta nasuwa rwnie wniosek o powanych zarzutach, stawianych na pocztku lat osiemdziesitych XVIII w. wobec Tyzenhauza, ktry dopuci si istotnych zaniedba wzgldem cigania podatkw z mieszkacw miasta lub w zakresie poprawy stanu zabudowy osiedla61. W drugiej poowie XVIII w. Antoni Tyzenhauz znacznie powikszy posiadoci nieruchome swego rodu w rdmieciu Grodna. O jednym z nabytkw, a take o metodach poszerzania dbr synnego starosty

58 59 60

Tame, Archiwum Druckich-Lubeckich, rkps 58, 61. Tame, rkps 2583, k. 67, 85v, 111, 113, 125, 153, 255, 257. Tame, rkps 714-721. 61 Tame, rkps 715, k. 37, 73v; rkps 716, k. 130, 209; rkps 720: Sprawa Skarbu Rzeczypospolitej s. 4, 37; Uwiadomienie sprawy administracyi JKM Dbr Stoowych Litewskich z Antoniego Tyzenhauza zostaej, s. 6, 7.

27

grodzieskiego wspomina si w teje korespondencji. Jak wiadomo, w 1778 r. marszaek wielki litewski Jzef Paulin Sanguszko przez szacunek wielkiej przyjani podarowa Antoniemu Tyzenhauzowi kamienic z karczm w Rynku miasta. Ze wstpnej czci listu Sanguszki wynika jednak, e nieco wczeniej matka marszaka wielkiego litewskiego wyrazia zgod na przeniesienie do paacu, pooonego przy ulicy Skalimanowskiej, szkoy kadetw. Po uzyskaniu w spadku tej posesji Jzef Paulin Sanguszko bezskutecznie prbowa uregulowa spraw przywaszczenia trzech jurydyk grodzieskich rodu przez Tyzenhauza, w tym i paacu, proszc aby mi go nazad przywrci lub wszed w uoenie jakie. Materiay korespondencji wskazuj na to, e Tyzenhauz w tych jurydykach rzdzi mi [tj. Sanguszce] nie da i sam je za wysze pienidze arenduje, a za 200 z[oty]ch daje murgrabiowi62. 3. Biblioteka Jagielloska W zbiorach tej placwki warto odnotowa niewielk liczb rkopisw, odnoszcych si do dziejw Grodna. Z ca pewnoci naley jednak zauway, e maj one charakter wyjtkowy. Dotyczy to przede wszystkim inwentarza praw i przywilejw cechu grodzieskich krawcw z lat 1570-1827. Jak wiadomo, na temat dziejw cechw rzemielniczych grodzieskich nie zachowao si wiele materiaw. Zdaniem Jzefa Jodkowskiego ksigi cechowe zaginy w czasie pierwszej wojny wiatowej63. Naley nieco ucili t opini. Akta zrzesze rzemielniczych niszczone byy ju od XVII w64. Dlatego znajdujc si w zbiorach Biblioteki Jagielloskiej spucizn aktow krawcw grodzieskich mona uzna za wartociowe rdo do dziejw gospodarczych nowoytnego Grodna. Z dokumentu tego dowiadujemy si, i w ladzie cechowej jeszcze na pocztku XIX w. znajdowao si 8 oryginalnych

62

Tame, rkps 718, k. 1057-1058; Narodowe Archiwum Historyczne Biaorusi w Misku (dalej NAHB w Misku), F. 1711 op. 1akt 61, k. 592-594. 63 J. Jodkowski, Cechy grodzieskie w wiekach dawnych, Grodno 1926, s. 3. 64 NAHB w Misku F. 1800 op.1 nr 1 k. 94.

28

przywilejw krlewskich, w tym wilkierz, ksigi cechowe wpisujcych si do cechu mistrzw i czeladnikw, wyzwalajcych si uczniw, wyborw starszych, rozporzdze i skarg oraz rachunki przychodw i wydatkw65. ycie klasztorw grodzieskich odtwarza sporzdzona przez wicedziekana grodzieskiego Michaa Sizieniewskiego Wizyta generalna XX. Karmelitw Bosych Klasztoru Grodzieskiego z pocztku XIX w. W wizytacji zanotowane zostay dzieje tej placwki, stan wczesnej zabudowy klasztornej oraz dobra miejskie karmelitw bosych i wystrj wntrza wityni. Oprcz tego znajdujemy tu informacje o zbiorach bibliotecznych klasztoru, liczcych okoo 1000 pozycji, o prowadzonych przez kler trzyletnich studiach filozoficznych i szerokim spektrum wykadanych przedmiotw66. Wiadomoci o przeszoci karmelitw bosych grodzieskich spotykamy take w Spisie Karmelitw i Karmelitek Bosych [...] Diecezji Wileskiej z 1818 r.67 Cenne rdo, traktujce o mao znanych dziejach skasowanej w 1673 r. grodzieskiej placwki zakonu augustianw, stanowi rkopis 6586. Jest to wystosowany w okresie sejmu grodzieskiego 1688 r. list augustianw do krla Jana III. Dokument potwierdza fakt istnienia w Grodnie klasztoru z kocioem pod wezwaniem w. Trjcy tego zgromadzenia oraz wiadczy o jego uposaeniu z prowentu ekonomii grodzieskiej. Jak wynika z listu zakonnicy opucili miasto przez powietrze68. Mimo tych stara bracia eremici do Grodna nigdy nie wrcili. Do teje tematycznej grupy naley rkopis 6325. S to akta wizytacji grodzieskiego klasztoru bernardynek z 1818 r.69 W zbiorach Biblioteki Jagielloskiej przechowywane jest inne, bardzo interesujce rdo grodzieskie70. Jest to utwr literacki, opisujcy dwa poary Grodna z 1753 r. Analiza wiersza, a dokadniej dwch wierszy, zawiera przesanki, wskazujce nam osob autora, ktrym mg by prezydent Grodna Jzef Badaraki. 4. Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie W zbiorach tej placwki znajduje si spora liczba odpisw z ksig grodzkich i ziemskich powiatu grodzieskiego z XVII - XVIII w71. Przechowywane s tu testamenty oraz materiay omawiajce sprawy wasnociowe rodu Massalskich w powiecie grodzieskim z pocztku XVII w. oraz posiadoci wjta grodzieskiego Stefana Alexandrowicza z koca XVII w72. Warto zwrci uwag na rkps 5784. Jest to odpis z ksig grodzkich grodzieskich z 1721 r., ktry dotyczy zatargu Felicjana Chockiewicza, sucego u starosty mcisawskiego Jana Lindorfa, z podwojewodzim
65 66

BJ, rkps 3579. Tame, rkps 6331. 67 Tame, rkps 6330. 68 Tame, rkps 6586. 69 Tame, rkps 6325. 70 Tame, rkps 6357, s. 25-26. 71 Bibl. Nauk. PAU i PAN w Krakowie, rkps 1586; rkps 4391 k. 52; rkps 5784. 72 Tame, rkps 3409; rkps 1045, k. 2, 19, 26, 37.

29

nowogrdzkim Krzysztofem Kondratowiczem z powodu zatopienia na Niemnie wicin. Dokument zdradza interesujce szczegy z ycia gospodarczego miasta, np. charakter przewoonego towaru: siemi lniane, j, mka ytnia, ptno szare, take i kierunki eksportu, odbywajcy si w komorze grodzieskiej proces oclenia towaru, konkretyzuje miejsce wczesnej przystani nad rzek, czyli pod cegielni jezuitw grodzieskich73. W rkps 1665 zachoway si materiay dotyczce dziejw ekonomii grodzieskiej z drugiej poowy lat 80. XVIII w. Jest tam kontrakt Stanisawa Poniatowskiego z Jakubem Bcu na dzieraw manufaktur grodzieskich z 1787 r. Znajdujemy te np. wykaz mieszkacw domw boniackich z 1788 r., wiadomoci o zamiarze budowy farbiarni nad Niemnem, rachunki z kasy manufaktur grodzieskich z lat 1787-1788, najciu domw boniackich na skad tytoniu oraz o tuczeniu korzeni tytoniowych we mynie. Z dokumentu wynika, i po upadku przedsiwzicia Antoniego Tyzenhauza przez duszy okres dziaaa fabryka sukna. Wspomina si rwnie o farbiarni oraz foluszu na ososiance (Foluszem nazywa si obecnie jedna z dzielnic Grodna). Z dokumentu dowiadujemy si o tym, e w 1790 r. chory nadworny litewski Antoni Woowicz oraz podkomorzy Marcin Badeni uzyskali przywilej krlewski na prowadzenie manufaktur74. Problematyk gospodarcz uzupenia rkps 5750, poszerzajcy nasz wiedz o mynarstwie grodzieskim z pocztku XVIII w. Dotyczy prawa zastawnego jednego z licznych mynw ososiaskich od horodniczego grodzieskiego Sebastiana Stanisawa Wokowyckiego Pawowi Makarewiczowi. Wspomina si w nim o trzech mynach, z ktrych jeden nalea do bernardynw grodzieskich. Myny na ososiance wznoszono z drewna, na co wyranie wskazuje wzmianka o wolnym wrbie do puszczy na reparacj myna75. Nielicznych, lecz bardzo interesujcych danych o yciu gospodarczym Horodnicy dostarcza rkps 568. Jest obszerny dokument pt. Opisanie Administarcyi Skarbu Litt do Roku 1791 mie[si]ca Januaryi 20 dnia, z wyszczeglnieniem Natury wszystkich Prowentw, ich wpywu oraz z doczeniem niektrych Skarbowych wiadomoci stosownie do Konstytucjw, Uniwersaw, Protokow, Komissyi dawnych y pnieyszych porzdkw, w ktrym szeroko omawia si wczesny system podatkowy oraz celny w Wielkim Ksistwie Litewskim, zagadnienie budowy Kanau Muchowieckiego oraz

73 74 75

Tame, rkps 5784. Tame, rkps 1665, k. 21, 21v, 30-33v, 38, 53-55. Tame, rkps 5750 k. 100-101.

30

monopolu tabacznego. Spotykamy tu wzmianki o obsadzie grodzieskiej komory celnej, w tym pakamerowej. Z tyche materiaw dowiadujemy si o pracujcej na Horodnicy, w domach manufaktur JKMci Grodzieskich, fabryce tabacznej oraz urzdnikach tego zakadu, a nawet ich wynagrodzeniu. Po 1785 r. bya ona jedyn na terenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Nie opodal znajdowa si rwnie magazyn tabaczny76. W rkps 6105 znajduje si Specyfikacja expensowych pienidzy na reparacj Dworku JW. Hetmana na przedmieciu grodzieskim bdcego. Zauwamy, e wacicielem nieruchomoci by hetman wielki litewski Micha Kazimierz Ogiski, ktry w drugiej poowie XVIII w. dysponowa licznymi dziakami na przedmieciu zaniemeskim, w tym dworkiem, znajdujcym si we wschodniej czci Rynku zaniemeskiego. Z dokumentu, ktrego data nie jest znana, wynika, i Ogiski przeprowadzi gruntown napraw swego dworku. Wwczas odnowiono kryty darnicami dach oraz drewniane rynny. Wewntrz budowli wymienione zostay podogi, przeprowadzono wytynkowanie izby, postawiono nowy piec. Naprawiono okna z szybami, okiennice, drzwi, wykonano nowe klamki oraz przeswki do okien. Niezbdny do prac materia, np. wapno, wir i glin dostarczano prawdopodobnie z pooonych na prawym brzegu Niemna, niedaleko miasta, Gr Kredowych. Dlatego te w Specyfikacji spotykamy wzmiank o paceniu promowego za przewz wozw z materiaem. Fabryka mularska i ciesielska wraz z kosztami promowego oraz dozorowania obiektu wyniosa 905 z 22 gr.77 Dokument nie podaje budulca, z jakiego wzniesiono dworek. Niemniej mona sdzi, e by to dworek drewniany lub postawiony technik muru pruskiego. Rkps 4501 zawiera wykaz dochodw oraz wydatkw jurydyki grodzieskiej hetmana litewskiego Ogiskiego z 1797 r. W dokumencie omawia si przebieg prac porzdkowych oraz remontowych w 1797 r., ktre zwizane byy z zamiarem zwiedzenia miasta przez cesarza rosyjskiego Pawa I. Wwczas dach paacu pokryto now dachwk, naprawiono piece i okna, ochdoono kominy, zrobiono now bram wjazdow, przebudowano wozownie, a ulice posypano piaskiem. Interesujce szczegy na temat uytkowania posesji Ogiskiego znajdujemy w opisaniu paacu Ogiskiego, sporzdzonym w 1803 r. Opis ten

76 77

Tame, rkps 568, k. 27, 32, 72, 75. Tame, rkps 6105, k. 148.

31

przedstawia waciwoci konstrukcyjne budowli, charakter rozplanowania jej przestrzeni oraz wyposaenie paacu. Pokoje zdobiy kominki oraz piece kaflowe moskiewskie i szwedzkie, z zielonej i biaej polewy, sufit pcienny [...] malowany, ciany obito papierem, a podogi byy przewanie drewniane. W 1798 r. paac zosta zajty pod koszary, dlatego urzdnicy miejscy w inwentarzu zwrcili uwag na to, e znacznej uleg dewastacji78. Naley zauway, i wspomniany paac Ogiskich, mieszczcy si niegdy w samym rdmieciu Grodna, obecnie nie istnieje, rwnie nie ma na planie miasta ulicy, nazywanej Drug z ulicy Dziemianowskiej79. W rkps 4508 zawarte s to Akta procesowe dotyczce sprawy Michaa Kazimierza Ogiskiego z miastem Grodnem o place z lat 1751-1799, gdzie rozwizana jest kwestia, w jaki sposb Ogiscy nabyli te dobra oraz podane wiadomoci o placu oraz jego wacicielach od poowy XVII i w XVIII w.80 O nadniemeskim paacu murowanym Ogiskich wspomina si w rkps 583681. Jak wiadomo, paac wojewody trockiego Jzefa Ogiskiego zaznaczono na planie Grodna z 1706 r. W drugiej poowie XVIII w. nalea on do pisarza polnego litewskiego oraz hetmana wielkiego litewskiego Michaa Kazimierza Ogiskiego. Ogiscy posiadali t posesj do 1779 r.82 Sprawy wasnociowo-gospodarcze omawia rkps 5745. W styczniu 1752 r. ksidz przeor kameduw wigierskich Jan Gwalbert za sum 500 z czerwonych wynaj dworek grodzieski marszakowi wielkiemu litewskiemu Ignacemu Ogiskiemu83. Wiadomo, e kameduli z Wigier nabyli t posiado mieszczc si na skrzyowaniu ulicy Rzenickiej ze Skalimanowsk w 1679 r.84 Dziki

78 79

Tame, rkps 4501 k. 16-26, 65-68v, 85. , 1993, s. 171-172. 80 Bibl. Nauk. PAU i PAN w Krakowie, rkps 4508 k. 1-2. Patrz rwnie: Litewskie Pastwowe Archiwum Historyczne (dalej LPAH), F. 1177 op. 1 akt 4748 k. 1-9, 25-26; F. 1274 op. 1 akt 61 k. 93; NAHB w Misku, F. 1761 op. 1 akt 9 k. 65-67. 81 Tame, rkps 5836 k. 19. 82 Narodowe Archiwum Historyczne Biaorusi w Grodnie, F. 1475 op. 1 akt 4 k. 31. 83 Bibl. Nauk. PAU i PAN w Krakowie, rkps 5745 k. 28-28v. 84 NAHB w Misku, F. 1761 op.1 akt 3 k.120; (dalej ), . 2, s. 297-298.

32

danym zawartym w kontrakcie moliwa jest rekonstrukcja zabudowy placu. Wznosi si tu niewtpliwie drewniany dworek ze spor liczb pokoi, salami, piecami z kominami, cukierni i kuchni. Jak wynika z dokumentu, zakonnicy zamierzali dobudowa sze nowych pokoikw [...] podogi wymoci [...] lampery w dole i grze [...] sporzdzi. Na dziace stay: oficyny, stajnie, szopa na cztery karety, ktra tarcicami obita zamczysta by powinna. Wod z postawionej obok studni wypeniano koryto, ktre kameduli planowali wwczas przysposobi. Ksidz Jan Gwalbert parokrotnie i niedwuznacznie zwraca uwag na konieczno zachowania bezpieczestwa przeciwpoarowego. Powszechnie dominowaa bowiem zabudowa drewniana, a wic jego zdaniem naleao stra dzienn i nocn, wszelak pilno, ostrono od ognia ruiny przestrzega85. Obawy przeora miay podstawy. W 1753 r. potny poar strawi cz miasta, nie oszczdzajc zabudowa kamedulskich86. Rkps 6081 informuje o zatargu pomidzy karmelitami bosymi a sukcesorami Hrehorego Ogiskiego, ktry zapisa klasztorowi 40 000 tynfw, w tym kwot 25 000 tynfw na erekcj kocioa87. Sumy te lokowane byy na dobrach indurskich Ogiskich. Jak wynika z rkopisu spadkobiercy magnata, Pacowie, Wojnowie oraz Puzynowie, nie wywizali si z zadania. Dopiero po rozpoczciu procederu w Trybunale Lubelskim w latach 1755-1756 zakonnicy uzyskali 4500 z88. Inny wymiar stosunkw pomidzy reprezentantami elit spoecznych znajduje si w rkps 5869. Jest to Memoria do respektu wojewody witebskiego od OO. Bernardynw po solennym akcie pogrzebowym. Chodzio niewtpliwie o wojewod witebskiego Marcjana Michaa Ogiskiego. W dokumencie mwi si o wydatkach rodziny na wilie, msze oraz dzwonienie. Na msz piewan przeznaczono wwczas 2 z czerwone, a na msz czytan 12 tynfw. Ofiara na podzwonne wynosia 111 z, poniewa bernardyni dzwonili 37 razy. Rodzina Ogiskich ofiarowaa rwnie pewne kwoty na msze, odprawiane w kociele franciszkanw grodzieskich89. Wybr tego kocioa jako miejsca odprawienia naboestw aobnych upatrywa naley w tym, e w pierwszej poowie XVIII w. zmary wojewoda by wacicielem posesji na przedmieciu grodzieskim. Sprawy gospodarcze klasztoru franciszkanw grodzieskich przedstawia rkps 4414. W dokumencie wzmiankuje si o prowizji nieokrelonego pochodzenia w wysokoci 140 z, odebranej przez ksidza Danowskiego w 1782 r. Znajdujemy tu rwnie zapis z 1784 r. o lokowaniu przez klasztor sumy 2 tysicy z polskich na dobrach [...] Ogiskiego hetmana wielkiego litewskiego oraz otrzymaniu prowizji w dzie w. Andrzeja [...] z dworu wisockiego 140 z90. W rkps 4431 znajdujemy kwity, wystawione przez
85 86 87

Bibl. Nauk. PAU i PAN w Krakowie, rkps 5745, k. 28-28v. Instytut Sztuki PAN w Warszawie, nr 51093. LPAH, F. 694 op. 1 akt 4020, k. 233-233v. 88 Bibl. Nauk. PAU i PAN w Krakowie, rkps 6081, k. 7. 89 Tame, rkps 5869, k. 139, 141. 90 Tame, rkps 4414, k. 165, 186.

33

franciszkanw oraz bernardynw grodzieskich z lat 1778-1779, ktrzy lokowali pewne kwoty na dobrach indurskich91. Nadzwyczaj interesujce wiadomoci zawiera Kronika bernardynw grodzieskich z XVII-XVIII w. 92 W zapiskach kronikarskich omwiono przede wszystkim pocztkowe dzieje tej grodzieskiej placwki bernardynw, powstanie zespou dbr nieruchomych, wspomniano o kociele, budowie jego wiey oraz otarzy, umieszczono rwnie wykazy zakonnikw. Regestr expensy na ozdob kocioa z 1736 r. oraz Regestr expensy wystawienia wiey z 1738 r. wiadcz przede wszystkim o przebudowie wntrza wityni. Dostarczaj one bogatych informacji o yciu gospodarczym klasztoru oraz strukturze zawodowej rzemiosa grodzieskiego. W Regestrze z 1736 r., omawiajcym wystawienie cymborium oraz trzech otarzy w kaplicy w. Kazimierza, spotykamy wiadomoci o sprowadzeniu z Wilna snycerza oraz stolarza. Konfrontacja tych danych z materiaami ksig miejskich stanowi kolejne potwierdzenie hipotezy o zaniku w osiemnastowiecznym Grodnie cechu stolarzy. Mona sdzi, e reprezentanci innych bran budowlanych, np. murarzy, malarzy oraz traczy pochodzili z Grodna93. Materiay wspomnianej Kroniki zawieraj wiadomoci o rnorakich aspektach ycia codziennego zakonnikw. Jak wiadomo, ksia bernardyni penili funkcj kapelanw w pooonym w ssiedniej dzielnicy zgromadzeniu brygidek. W dokumencie spotykamy informacje o tym, e za duchowne posugi - odprawienie mszy oraz spowiadanie siostry kadego roku miay obowizek dostarczania do klasztoru bernardynw yta, pszenicy, gryki i grochu. Do spiarni bernardynw trafiay te artykuy misne: woy, prosita, kury, kaczki, gsi, indyki, oraz nabia: maso i ser. Siostry zobowizay si poza tym dostarcza sukno na habity, kouchy, drwa oraz wiece94. Materiay Kroniki nie ograniczaj si jednak do zagadnienia wewntrznego ycia klasztoru. Na jej stronach znajdujemy wiadomoci dotyczce ycia spoeczno-gospodarczego miasta w okresie nowoytnym. W zwizku z faktem zniknicia najdawniejszych ksig miejskich grodzieskich maj charakter szczeglnie wanego rda. Ze wszystkich zawartych w dokumencie informacji na wyjtkow uwag zasuguje szczegowa relacja toczcego si na zamku grodzieskim w 1721 r. procesu sdowego pomidzy samorzdem miejskim a kilkoma klasztorami

91 92

Tame, rkps 4431, k. 104, 123. Tame, rkps 369. 93 Tame, k. 66-69. 94 Tame, k. 77-78.

34

grodzieskimi. Miasto pozwao wwczas bazylianw, bernardynw, dominikanw, jezuitw oraz karmelitw bosych, zarzucajc im bezprawne zawaszczenie licznych nieruchomoci miejskich. Jak wiadomo, problem rozwoju jurydyk klasztornych w Grodnie nabra szczeglnego znaczenia ju w XVII w. Mona sdzi, e zatargw na tym tle nie dao si rozwiza na szczeblu lokalnym. Po niepowodzeniu gmina miejska nie miaa innego wyboru, odwoujc si do sdu wyszej instancji. W listopadzie 1720 r. zapad dekret remisyjny krlewskiego Sdu Asesorskiego95, a wic spraw odoono na pniej. W roku nastpnym doszo do rozsdzenia spraw za kilkoma dekretami. Zarzuty miasta mona sformuowa w oglnym zarysie nastpujco: klasztory weszy w posiadanie licznych dbr miejskich na terenie osiedla oraz w podmiejskich wsiach, objy swoj jurysdykcj spor liczb rzemielnikw, nie pacc z tego tytuu do skarbu adnych wiadcze. Z mandatu aob magistratu czyta obroca miasta, mostowniczy inflancki Piotr Antoni Milkont Narwoysz. W treci Kroniki znajdujemy zapis np. o tym, e bazylianie kooascy cech rybacki od juryzdykcyi miasta Grodna oddalili, podatkw, skadek miejskich paci posuszestwa magistratowi peni zakazali, wniesione za podatki zakonnicy gwatownie zabrali y dotd nie wrcili96. Dominikanom zarzucono sprzedanie parceli, posiadanie kilku dziaek oraz gruntw ornych pod Grodnem i wykorzystanie gliny na wygonach miejskich. Niezadowolenie wywoa rwnie fakt powstania jurydyk jezuitw, bernardynw i karmelitw bosych97. Jako pierwszy 5 listopada 1721 r. odby si proces z bazylianami grodzieskimi. Gwny zarzut miasta dotyczy podporzdkowania jurysdykcji klasztornej mieszkajcych na Kooy i Horodnicy czonkw cechu rybackiego. Odpowied duchownych brzmiaa nastpujco. Osadzeni na gruntach klasztornych rybacy sami [...] do cechu powpisywali si, za wspomniane przez zastpc procesowego miejskiego dobra Kooa i Horodnica le extra circulum miasta Grodna. Nastpnie prokurator bazylianw Mikoaj Turczynowicz Suszczyski przedstawi dowody, czyli wzmianki o nadaniach i

95 96 97

Tame, k. 37v. Tame, k. 36-36v. Tame, k. 36v-37.

35

przywilejach, wedug ktrych dobra na Kooy podlegaj prawu ziemskiemu. Zdaniem tego obrocy rybacy s nadal poddanymi klasztoru, dlatego nie maj prawa tytuowa si [...] osobami cechowymi. Ze rda poza tym wynika, e rybacy kooascy wolne targi maj [...] zapaciwszy brukowe, sosowe i okciowe towary swe rybne w Rynku sprzedaj. Wreszcie zakonnicy stwierdzili, i samorzd miejski nie respektujc [...] dobra ziemskie way si palety posya, czego wynikiem byo wybranie od ludzi bazyliaskich w latach 1706-1721 podatkw w wysokoci 775 z. Urzdnicy magistratu nie pozostawali duni, postanawiajc, by rzemielnicy klasztorni do targowania rybami na okciach i targu nie byli dopuszczeni [...] aeby byli apani i za kadym razem [...] byli karani i od cechu odsdzeni. Pobieranie wiadcze z kolei uzasadniali tym, e byy one cigane nie z dbr bazylianw, lecz z rybakw cechowych98. Omawiajc spr miasta z klasztorem na Kooy naley podkreli, e uzasadniajc swoje prawa bazylianie zoyli szczegowy opis jurydyki klasztornej. Informacje te naley uzna za nadzwyczaj ciekawe, poniewa pozwalaj one zrekonstruowa krajobraz geohistoryczny obszarw, przylegajcych do miasta z zachodu: uksztatowanie powierzchni, okoliczny ukad nawodnienia (rzeki, krynice oraz studnie), granice jurydyki, a wic i ssiedzkie stosunki wasnociowe, oraz obiekty gospodarcze (np. cegielnia lub wapniarnia)99. Po uwzgldnieniu dowodw obydwch stron komisarze krlewscy ogosili wyrok, na podstawie ktrego miastu zakazano interweniowa do dbr ziemskich bazylianw, ani adnych dyspozycyi na skadanki miejskie nie wydawa. Oprcz tego ustalono, e na gruntach [] Bazylianw najduj si z cechu tego rybackiego cechmistrze y rybacy inni, ktrzy na dodatek benevole do cechu rybackiego i do urzdw cechu tego garnli si. Pewne

98 99

Tame, k. 39-44. Tame, k. 39-40.

36

sprzecznoci w okreleniu wywouje ostateczna decyzja komisarzy, ktrzy stwierdzali, i poddanym OO. Bazylianw w cechu by nie zabraniamy100. Rozprawa sdowa miasta z dominikanami grodzieskimi odbya si 6 listopada 1721 r. i w wikszym stopniu dotyczya alienowania trzynastu posesji miejskich na rzecz tego zgromadzenia. Stanowiy je place w Rynku gwnym, zabudowane karczm oraz kamienic zwan Jaroszewiczowsk, dziaki Lewonowiczowska oraz Lewkowiczowska przy ulicy Wileskiej, place stolarza Grygiera, Szafarnicka, Pancernego, apki, Skowroskiego przy ulicy Jezierskej, dwie parcele przy ulicy Kaluciskiej; jedna Romana Kudyri, za druga zamieszkaa przez Ejdziaowicza, w Rynku Niemieckim, parcela nad waem za jezuitami. Oprcz tego list uzupeniaa wybudowana na wygonach miejskich cegielnia oraz grunta we wsiach miejskich: Olszance, Grandziczach, Baranowiczach oraz Suchym Siele101. Referujc spraw, wystpujcy w imieniu strony pozwanej patron przytacza liczne umowy kupna-sprzeday parceli miejskich. Z wniesionych do rozpatrzenia przez komisarzy Sdu Asesorskiego dokumentw autentycznych wynikao, e w 1634 r., czyli tu po zaoeniu placwki dominikaskiej w Grodnie, zakonnicy uzyskali prawo do posesji przy Kaluciskiej Jerzego Grodziskiego, waciciela Sejn oraz fundatora klasztoru dominikanw sejneskich. W 1675 r. dominikanie nabyli plac ziemianki Anny z domu Skumin Mikuliczw Uzowskiej. W 1682 r. Daniel i Agnieszka ze Szmarowskich Wajdowie sprzedali plac przeorowi dominikanw grodzieskich Ludwikowi Solatyckiemu. W 1693 r. dobra grodzieskie zgromadzenia powikszyy si o parcel Bernarda Lewkowicza przy ulicy Wileskiej. Z 1719r. pochodzi wzmianka o nabyciu przez przeora Arnolda Bilmina placu burmistrza Jana Kazimierza Rozumowicza. Dlatego komisarze orzekli, i nieruchomoci te maj charakter dziedzicznych ziemskich, a to znaczy, e pretensje miasta zostay uznane za bezpodstawne. Mimo wszystko nie bya to pena przegrana miasta, pod ktrego jurysdykcj miaa wrci cz placw oraz grunta w folwarkach podgrodzieskich102. Sprawy wasnociowe zdominoway listopadowe posiedzenie Sdu Asesorskiego, ktry w mniejszym stopniu interesowa si zarzutami o zasiedlenie jurydyki dominikaskiej przez rzemielnikw i ludzi handlem bawicych si, ktrzy do cechw i miasta nale103. Nastpnego dnia po wydaniu dekretu w sprawie z dominikanami, tj. 7 listopada 1721 r., na zamku grodzieskim odbyo si posiedzenie, na ktrym rozpatrywano roszczenia miasta wobec miejscowych jezuitw. Jak i w poprzedzajcym je przypadku, dotyczyy one utraty nieruchomoci przez miasto. Gwne dowody jezuitw znalazy oparcie w prawach wieczystych przedanych. Np. w 1645 r. klasztor uzyska przywilej krla Wadysawa IV na place od rnych Jchm na zajcie kocioa na Collegium. Byy one pooone na Podolu oraz w Poniemuniu. W 1662 r. prawo wasnoci na plac przy ulicy
100 101

Tame, k. 45. Tame, k. 45-46. 102 Tamze, k. 48v-50. 103 Tame, k. 49.

37

Jezierskiej przenis na jezuitw Marcin Czernecki104. W wyniku toczcego si postpowania dowodowego potwierdzono prawa jezuitw na place, z ktrych skadaa si jurydyka klasztorna. Zarzuty miasta, jak podaje si z Kronice, zostay annihilowane. Nastpnie komisarze Sdu Asesorskiego zajli si zbadaniem spraw wasnociowych miasta z bernardynami, ktrzy fundusz swj na placach miejskich nulliter zabranych juryzdyk ufundowali. W trakcie rozprawy ustalono fakt poginicia spraw rnych konwentowi nalecych podczas zarazy w 1711 r. Mimo wszystko bernardyni przytoczyli przykady nabycia w 1608 r. dziaki na Podolu od Karpia Kasperowicza Grzembowskiego lub legacji w 1645 r. mieszczanina Jana Konckiego na dom pod gr przy ulicy Mostowej. Prawdopodobnie po wysuchaniu argumentw stron wyrokodawcy uznali, e magistrat grodzieski nie dostarczy gruntownych dowodw, ktre by potwierdzay prawa miasta do dziaek na Podolu i Podgrzu105. Wreszcie jako ostatni przeprowadzono proces z karmelitami bosymi, ktrym jeszcze w XVII w. nadano place garbarskie wraz z cmentarzem brackim przy ulicy Mostowej. Klasztor wszed take w posiadanie sporej liczby gruntw w Grandziczach, apienkach, Pootkowie i Maachowiczach. W 1680 r. naby te dobra Tuewlany od pisarza grodzkiego grodzieskiego Aleksandra Sopoki. Do tych zarzutw obroca miejski doda, e miasto od wojsk litewskich, rosyjskich oraz szwedzkich w ustawicznych trudnociach zostawao. Opakany stan finansw miasta pogbiaj wic dziaania klasztorw, w tym karmelitw bosych, ktrzy podatkw i skadek do miasta [...] paci nie chc. Oprcz tego w jurydyce klasztornej mieszkaj osoby rne handle majce i przekupstwem bawice si. Swoje argumenty karmelici bosi oparli na przywilejach krlewskich oraz konstytucjach sejmowych z lat 1676-1717, co przesdzio o zapadym wyroku, zwalniajcym karmelitw bosych od pacenia podatkw z gruntw we wsiach podgrodzieskich106. Nie wszystkie prby samorzdu grodzieskiego zmierzajce ku uporzdkowaniu stanu wasnoci w miecie powiody si w 1721 r. Dua cz podjtych przez komisarzy krlewskich decyzji nie zostaa rozstrzygnita na korzy miasta. Dlatego, jak mona sadzi, niepomylne dla spoecznoci mieszczaskiej wyniki procesu sdowego przyczyniy si do tego, i w XVIII

104 105 106

Tame, k. 50v-51. Tame, k. 55v-57v. Tame, k. 58v-65v.

38

w. magistrat grodzieski jeszcze dwukrotnie, w latach 1754 oraz 1789, prbowa odzyska nalece niegdy do gminy miejskiej nieruchomoci107. Stosunki pomidzy gmin miejsk a bernardynami wyglday nieco inaczej. W 1760 r. klasztor zrzek si na korzy miasta placw swojej jurydyki na Podgrzu oraz przy ulicy Mostowej, ale pod jednym warunkiem. Na przekazanych gminie miejskiej dziakach mona byo osadza tylko juryzdyczan religii katolickiej prcz tylko ydw i karczem. Mieszkacom nowych placw zakazywano rwnie kopa ogrodw [...] gry narzuca i podkopywa108. Z kolei w rkps 438 widzimy dramat rodzinny. Kupiec lubelski, Woch July Bosso w 1752 r. wystosowa list do magistratu grodzieskiego niecodziennej treci. List zawiera bowiem prob, by magistrat tutejszy [...] wzi w areszt rozkaza jego on Margarit, ktra porzucia go i od kilku lat z drugim ya oraz by odesa maonk do domu109. 5. Zbiory klasztorne Oprcz placwek publicznych wiadomoci o nowoytnym Grodnie posiadaj take archiwa klasztorne Krakowa110. Ilustruj to np. materiay Archiwum Franciszkanw krakowskich, wrd ktrych odnotowa naley kilka interesujcych rkopisw o grodzieskiej placwce tej formacji zakonnej. Zaliczy tu przede wszystkim opracowanie ojca Alojzego Karwackiego, ktry opierajc si na wczesnej literaturze przedmiotu oraz bogatej bazie rdowej przedstawi zarys dziejw klasztoru franciszkanw grodzieskich. Powica sporo uwagi architekturze kocioa oraz zabudowaniom klasztoru, pooonym na jurydyce na przedmieciu zaniemeskim w Grodnie. W kociele znajdoway si trzy krypty: zakonnikw, Jundziw oraz Ogiskiego. Z danych tego opracowania wynika, e franciszkanie posiadali bogate archiwum oraz bibliotek, skadajc si z 517 dzie teologicznych, filozoficznych, moralnych

107

, . 2, 1882; Obiasnienie interesu miasta sejmowego J. K. Mci Grodna ze wszystkimi juryzdyk, paacw, kamienic, dworw, domw i placw tak zabudowanych, jako te pustych, w miecie Grodnie bdcych posesorami i dziedzicami w pozwach i aktorami wyraonymi, 1789. 108 Bibl. Nauk. PAU i PAN w Krakowie, rkps 369, k. 71v-73. 109 Tame, rkps 438, k. 141. 110 Przechowywane one s np. w zbiorach Archiwum Bernardynw. Zob.: Klasztory bernardyskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985.

39

oraz historycznych. Wedug opinii autora franciszkanie grodziescy w drugiej poowie XVIII w. mieli szpital oraz drukarni. Do szczegowo ojciec Karwacki informuje o wzniesionych przy klasztorze i w nalecych do niego folwarkach zakadach produkcyjno-usugowych. W Poniemuniu franciszkanie posiadali np. warzywni, gumno, obory, spichlerze, browar, anie nad brzegiem Niemna, dwie niewielkie karczmy oraz cegielni, ktra skadaa si z dwch piecw, chaupy dla strycharza oraz szopy do suszenia cegy. Gospodarka klasztorna nie ograniczaa si jedynie do rolnictwa i produkcji rzemielniczej. Istotnym jej filarem byy kapitay, lokowane na kahale grodzieskim, wileskim, nowogrdzkim i posiadociach ziemskich Ogiskich oraz Jundziw111. Wykaz zmarych zakonnikw od XVII do XIX w. w grodzieskim klasztorze franciszkanw zawiera praca o. Witolda Henryka Grala Nekrolog czyli spis zmarych w Prowincji Litewskiej ojcw franciszkanw112. W zespole Archiwum Prowincji Litewskiej franciszkanw przechowywane s materiay, dotyczce ycia wewntrznego klasztoru oraz kustodii franciszkaskiej grodzieskiej z koca XVII w. i drugiej poowy XVIII w. Wyjtkowe znaczenie wrd zbiorw grodzieskich zajmuj liczne inwentarze klasztoru z lat 1736, 1739, 1745, 1748, zawierajce opisy zabudowa klasztornych, spraw gospodarczych, tzw. regestry ekonomiczne oraz wykazy poddanych jurysdyczan113. Przedstawiony przegld rde dotyczcych dziejw Grodna ma charakter bada wstpnych, co przemawia za potrzeb dalszego przeprowadzenia wnikliwszych kwerend w licznych placwkach publicznych oraz klasztornych, a take peniejszego wykorzystania krakowskich zbiorw.

111

Archiwum OO. Franciszkanw w Krakowie, rkps E-I-5 s. 48-67: O. A. Karwacki, Litwa, materiay do historii prowincji i konwentw OO. Franciszkanw, t. 5, Essen 1996. 112 Tame, APL-C-8 i 9. 113 Tame, APL-C-2; APL-C-3.

40

41

Dorota Michaluk (Toru) Przedwojenne opracowanie mapy wojewdztwa podlaskiego w XVI wieku
W 1921 r. dziaalno swoj rozpocza Komisja dla Atlasu Historycznego Polski, ktrej zadaniem byo wydanie Atlasu Historycznego Rzeczypospolitej. Ju rok pniej opublikowano program prac opracowany przez Wadysawa Semkowicza oraz dwa projekty mapy historycznej: projekt mapy rozwojowej przygotowany przez Zofi Kozowsk i projekt mapy przekrojowej zaproponowany przez Stanisawa Arnolda114. Komisja Atlasowa powstaa w czterech orodkach: w Krakowie przy Polskiej Akademii Umiejtnoci, w Warszawie i we Lwowie przy tamtejszych Towarzystwach Naukowych oraz w Poznaniu przy Towarzystwie Przyjaci Nauk. Poszczeglne orodki opracowa miay przypisane im regiony historyczne: krakowski Maopolsk i lsk, lwowski ziemie ruskie Korony, poznaski Wielkopolsk, Prusy Krlewskie i w miar moliwoci Prusy Ksice115. Komisji warszawskiej, ktrej przewodniczy Marceli Handelsman, a sekretarzowa Stanisaw Arnold, do realizacji przypado Mazowsze, Podlasie, Kujawy, czyckie i Sieradzkie. Zasadniczym celem byo opracowanie atlasu historycznego w skali 1:200000, obok tego postanowiono zaj si te map przegldow Polski w XVI wieku w skali 1: 750000. Mapa obj miaa terytorium Rzeczypospolitej wraz z ksistwami lennymi i lskiem w latach 1546-1469. Jej tre przedstawia miaa granice polityczno-administracyjne i kocielne, sie osadnicz z uwzgldnieniem funkcji i ich przynalenoci wasnociow, podziay administracyjne i kocielne, drogi handlowe i przewozy116. Prac nad

114 115

Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski, Krakw 1922. Szerzej na temat realizacji koncepcji atlasu historycznego zob. B. Konopska, Polskie atlasy historyczne koncepcje i realizacje, Warszawa 1994. 116 Komisja dla Atlasu Historycznego Polski (Sprawozdanie z dziaalnoci), w: Pamitnik IV Zjazdu historykw polskich w Poznaniu 6-8 grudnia 1925, t. 1 Referaty, cz. 1, Lww 1925, Sekcja VI, s. 1-8.

42

tymi regionami przed wybuchem drugiej wojny wiatowej nie zakoczono jednak publikacj117. Prace swoje komisja postanowia rozpocz od opracowania atlasu wojewdztwa podlaskiego w drugiej poowie XVI w. w granicach po reformie administracyjnej 1565-1566 r., czyli mia on obejmowa trzy ziemie: bielsk, mielnick i drohick przedstawione w skali 1: 750 000. Wybr tego terenu jako pierwszego motywowano wzgldami metodycznymi, jako e skomplikowane w kadej dziedzinie stosunki [w tym regionie] najlepiej suy mog jako prba bada kartograficznych dla tej epoki118. Projekt ten realizowany by przy poparciu finansowym warszawskiego Towarzystwa Naukowego oraz Kasy im. J. Mianowskiego. Do 1925 r. sporzdzony zosta pierworys atlasu, a wyniki prac przedstawione na zjedzie historykw polskich w Poznaniu przez jej autora, Tadeusza ebrowskiego119. Jest to, jak si wydaje, jedyne rdo informacji o przygotowywanej mapie Podlasia. W 1944 r. zniszczeniu ulego archiwum warszawskiego Towarzystwa Naukowego, a wraz z nim caa dokumentacja. Podstaw rdow pracy stanowiy rejestry poborowe, lustracje krlewszczyzn z lat 1570-1580, inwentarze z lat 1545-1591 przechowywane w Archiwum Skarbowym w zbiorach Archiwum Gwnego Akt Dawnych w Warszawie120. Korzystano z materiaw rdowych wydanych drukiem. Podstaw do najwczeniejszych ustale wasnociowych na tym terenie byy (i waciwie do dzisiaj pozostaj) popisy wojskowe z lat 1528, 1565, 1567 r. opublikowane w 33 tomie Russkoj Istoriczeskoj Biblioteki (Petrograd 1915). Analizowano take inwentarze starostwa suraskiego i braskiego z lat 15601563 i 1558 zamieszczone w pracach Wilenskoj Archeograficznej Komisji (tom XIV) i w Piscowej knidze grodnienskoj ekonomii (Wilno 1882). Literatura

117

W 1948 r. dziki staraniom Stanisawa Arnolda reaktywowana zostaa Komisja dla Atlasu Historycznego przez Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Nowy zesp badawczy zmodyfikowa stare koncepcje i wyda kilka atlasw historycznych, m.in. Wojewdztwo pockie okoo 1578 roku, pod. red. S. Herbsta, Warszawa 1958; Mazowsze w drugiej poowie XVI wieku, pod. red. W. Pauckiego, Warszawa 1973, Prusy Krlewskie w drugiej poowie XVI wieku, pod red. M. Biskupa, Warszawa 1961. 118 T. ebrowski, Mapa Podlasia w drugiej poowie XVI w., w: Pamitnik IV Zjazdu historykw polskich w Poznaniu 1925 r., cz. 2, Protokoy, Lww 1925, s. 1. 119 Tame. 120 Zesp ten we wspczesnej literaturze szeroko omawia A. Laszuk, Materiay do dziejw Podlasia w Archiwum Skarbu Koronnego w zbiorach Archiwum Gwnego Akt Dawnych, Biaostocczyzna, nr 2/1998, s.91-96.

43

dotyczca Podlasia bya w tym czasie jeszcze bardzo mizerna, a badania sabo zaawansowane. Bazowano wic na trzytomowym dziele Aleksandra Jabonowskiego dotyczcym geografii i statystyki Podlasia w XVI w. Wydane zaledwie kilkanacie lat wczeniej, dawao badaczowi obfito materiau rdowego121. Wydanie tej pracy wizao si z wielkim przedsiwziciem, podjtym przez Aleksandra Jabonowskiego i Adolfa Pawiskiego, ktrego celem byo zebranie materiau rdowego, przyszej podstawy do wydania Atlasu historycznego Rzeczypospolitej122. W ramach tego programu ukaza si atlas historyczny ziem ruskich Korony na przeomie XVI i XVII w. opracowany przez Aleksandra Jabonowskiego123. Rozpocz on rwnie opracowywanie kartograficznej syntezy wojewdztwa podlaskiego pracy tej jednak nie skoczy, pozostawiajc bruliony swoich prac sporzdzone na mapie gen. Wojciecha Chrzanowskiego wydanej w 1859 roku w skali 1: 300000. Byy one przechowywane w zbiorach Historycznego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego124. Znane Tadeuszowi ebrowskiemu, nie zostay jednak przez niego wykorzystane z tego powodu, e Jabonowski nie pozostawi na nich jakichkolwiek objanie. W pracach nad map Podlasia nie korzysta te ebrowski z adnych rde kartograficznych, uznajc je za nieprzydatne z uwagi na wycinkowo, ma skal i niecisoci nielicznych zabytkw kartograficznych z XVI i XVII w. Informacje wydobyte ze rde nanoszono za pomoc symboli i kolorw na map podstawow, ktr bya austriacka Generalkarte w skali 1:200000, a dla czci pnocnej (powyej 5330 ) mapa pruska w tej samej, dobrej dla tego typu bada, skali. Pomocniczo opierano si na Karte des westlichen Russlands

121

A. Jabonowski, Podlasie, cz.1-3, w: Polska XVI w. pod wzgldem geograficzno-statystycznym t. VI, w: rda dziejowe, t. XVII, Warszawa 1908-1910. 122 Szerzej o tym zob.: B. Konopska, Podlaskie atlasy.., dz.cyt., s. 48-59. 123 A. Jabonowski, Atlas historyczny ziem ruskich Korony w epoce przeomu z wieku XVI-go na XVII-ty, w: Pamitnik III Zjazdu Historykw Polskich w Krakowie, Krakw 1900, cz. I Referaty. Sekcja 1, s.1-6. 124 T. ebrowski, Mapa..., dz. cyt. przypis 1, s. 1.

44

w skali 1:100 000. Stosowano, jak to okrela autor, metod przekrojow wykorzystujc rda tylko z drugiej poowy XVI w. Pomocniczo sigano do rde wczeniejszych i pniejszych ale starano si nie wykracza poza okres pidziesiciu lat pomidzy 1545 a 1591 r., koncentrujc si gwnie na dekadzie 1570-1580. Z tego czasu pochodzi najwiksza liczba rde dla caego obszaru (m.in. lustracje dbr krlewskich i rejestr poborowy 1580 r. oraz popisy wojskowe). Do druku zamierzano zmniejszy map do skali 1:750000, przystosowujc j do wymogw ustalonych na posiedzeniach programowych. Niemal czterokrotne zmniejszenie mapy grozio zuboeniem informacji i przekrelao wysiek woony w przygotowanie pierworysw. Dzisiaj, oceniajc finalne zaoenia tego projektu, pod znakiem zapytania stawia si sensowno takiej publikacji. Stan wczesnych bada tego terenu nie pozwoli na przedstawienie wszystkich elementw zgodnie z opracowan instrukcj. Najwiksz satysfakcj przynioso autorowi zrekonstruowanie w niemal 90% sieci osadniczej. Zastosowano znaki rozrniajce dla wsi i miast, nie oznaczano jednak wielkoci osiedli. Przedstawiono sze rodzajw wasnoci przez zrnicowanie zabarwienia znaku: szlacheck, magnack (t wg klasyfikacji przeprowadzonej przez A. Jabonowskiego), krlewsk, duchown Kociow katolickiego i prawosawnego oraz miejsk. Zastosowano dawne nazewnictwo osad, ale w przypadku gdy nazwa zasadniczo odbiegaa od nazwy wspczesnej t ostatni podawano w nawiasie. Nie prowadzono odrbnych studiw w zakresie rekonstrukcji osadnictwa: lasy i bagna wypeniay puste miejsca, ktre pozostay po naniesieniu na map sieci osadniczej. Intensywniejszym kolorem oznaczono jedynie puszcze Knyszysk, Bielsk (tj. Lack), Biaowiesk i puszcze ekonomii grodzieskiej opierajc si na znanych opisach granic puszcz wydanych drukiem w XIX w. Rewizja puszcz krolewskich z 1559 roku (Wilno 1867) i Ordynacja puszcz krlewskich (Wilno 1871). Tadeusz ebrowski podj badania nad przebiegiem granicy wojewdztwa podlaskiego po 1566 r. Najmniejsze kopoty sprawio odtworzenie granicy zachodniej od granicy pruskiej a do zbiegu granic wojewdztw podlaskiego, brzeskiego i lubelskiego opar si na dosy drobiazgowym opisie granic z 1546 r. wydanym przez Macieja Dogiela125. Ale ju granica wschodnia i poudniowa przedstawiay spore trudnoci z powodu braku odpowiedniej bazy rdowej. I tak granic poudniow na odcinku z dobrami midzyrzeckimi (nie wchodzcymi w XVI w. w granice Podlasia126) rekonstruowano w oparciu o opis granic z 1546 r. oraz informacje zebrane przez ks. A. Pleszczyskiego 127. Za granic powiatu bielskiego uznano granic sprzed reformy 1842 r., przy jej odtwarzaniu oparto si na mapie Chrzanowskiego. Hipotetycznie tylko przedstawiono fragment granicy na wysokoci Zabudowa nie odnaleziono
125

Limites Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae ex originalibus et exemplis authenticis descripti, wyd. M. Dogiel [1775]. 126 O ksztatowaniu si poudniowej granicy wojewdztwa podlaskiego zob. D. Michaluk, Midzy Koron a Litw, Ksztatowanie si terytorium ziemi mielnickiej w XVI-XVII wieku. 127 A. Pleszczyski, Opis historyczno-statystyczny parafii midzyrzeckiej, Warszawa 1911.

45

jeszcze wtedy adnych materiaw dotyczcych dbr zabudowskich128. Z terenu wojewdztwa podlaskiego wyczono dobra zabudowskie oraz -wbrew ustaleniom A. Jabonowskiego- dobra choroszczasko-supraskie, uznajc je za przynalene do wojewdztwa trockiego. Kopoty sprawio ebrowskiemu wykrelenie granic powiatw, a nawet ustalenie ich liczby. Jego wasne badania nie potwierdziy tezy Jabonowskiego o podziale ziemi bielskiej na powiaty braski, suraski i tykociski. Dostarczaj one informacji jedynie o rokach sdowych odbywajcych si w Brasku i Surau, a od 1581 r. w Tykocinie, co nie moe by dostatecznym dowodem, zdaniem ebrowskiego, na istnienie osobnych powiatw. Trudnoci sprawiao rwnie jednolite przedstawienie podziaw administracyjnych Kocioa katolickiego. rde do tych podziaw dostarczyy rejestry poborowe, wymieniajce dobra szlacheckie skupione w poszczeglne parafie. Podziay takie na mapie mona byo przedstawi kompletnie tylko dla zachodniej czci wojewdztwa gdzie przewaaa drobna i rednia wasno kocielna. Wschodnia zdominowana bya przez wasno magnack i krlewsk. Ta ostatnia, oczywicie, w ogle nie bya ujta w rejestrach poborowych, w przypadku magnackich za wymieniany by tylko gwny orodek dbr. Wicej informacji przyniosaby kwerenda w archiwach diecezji lubelskiej i wileskiej, tej jednak nie przeprowadzono. Hipotetycznie wykrelono granice diecezji uckiej, gdy dane zebrane przez Jabonowskiego nie byy zdaniem ebrowskiego pewne, bo nie potwierdzone rdowo. Podziaw kocielnych (tj. sieci parafialnej). Cerkwi prawosawnej nie brano pod uwag, ograniczajc si jedynie to zaznaczenia na mapie cerkwi i klasztorw prawosawnych129. Oznaczono take i klasztory katolickie, siedziby dekanatw i parafii katolickich, synagogi, zbory protestanckie, szkoy, drukarnie, miejsca odbywania sdw ziemskich, grodw, sejmikw ziemskich, miasta ze zrnicowaniem uywanego przez nie prawa: magdeburskiego lub chemiskiego oraz komory celne. Nie udao si odtworzy sieci dronej, nie pozwoliy na to zbyt skpe informacje, a take brak bada w tym kierunku odczuwalny i dzisiaj. Autorem opracowania by Tadeusz ebrowski. W jego sprawozdaniu z pracy utrzymanym raczej w formie bezosobowej raz tylko wskazuje na siebie jako autora opracowania. Nigdzie jednak nie ma wzmianki o pracy zespoowej. Tadeusz ebrowski, absolwent studiw historycznych, pojawia si we wspomnieniach pracownikw Archiwum Gwnego Akt Dawnych w Warszawie

128 129

Prawa i przywileje miasta i dbr ziemskich Zabudw XV-XVIII w., opr. J. Maroszek, Biaystok 1994. Zadanie takie nie jest atwe do przeprowadzenia z uwagi na skromn baz rdow zob. D. Michaluk, O moliwociach bada struktury etnicznej ludnoci Podlasia w XVI wieku, Biaoruskie Zeszyty Historyczne, nr 17/2002, s. 57-72.

46

Jadwigi Karwasiskiej i Jzefa Stojanowskiego, dyrektora archiwum. Std wiadomo, e pracowa w archiwum od 10 listopada 1922 r. do 1930 r., pocztkowo jako pracownik kontraktowy, nastpnie przeszed na etat stay130. Podobnie jak wszyscy pracownicy archiwum w tym czasie, zajmowa si Archiwum Koronnym. Do jego specjalnych zada naleao opracowanie tematu: akta Zarzdu Dbr Pastwa oraz akta miasta Warszawy od XV w. do 1815 r. Do 1926 r. zbada i zinwentaryzowa 2000 ksig z Archiwum Starej Warszawy131. Temat ten znalaz swoje odbicie w opracowanym przez niego studium: Archiwum miasta Warszawy. ,,Prawie skoczone, jak wspomina Karwasiska, czekao na powrt autora z odbywanej w spnionym terminie suby wojskowej, a nastpnie z paroletniego pobytu stypendialnego za granic132. Na temat porzdkowanego przez siebie zbioru opublikowa ebrowski kilka artykuw 133. Z dniem 31 grudnia 1930 r. dr Tadeusz ebrowski, urzdnik Archiwum Gwnego Akt Dawnych w Warszawie odszed z pracy na wasn prob134. Jego nazwisko raz jeszcze pojawia si w bibliografii historii Polski za 1933 r135. Mapa Podlasia Tadeusza ebrowskiego, gotowa w rkopisie ju w 1925 r., nigdy nie ukazaa si drukiem, a jej pierworys przygotowany tak duym nakadem si, spon w 1944 r. w czasie Powstania Warszawskiego136. Na tym samym zjedzie wygaszano sprawozdanie z realizacji innej mapy, wczonej do programu Warszawskiego Towarzystwa. Naukowego dopiero w 1923 r137. Bya to mapa Jana Jakubowskiego, przedstawiajca pnocn cz

130

J. Stojanowski, Pi lat pracy w Archiwum Gwnym Akt Dawnych w Warszawie, w: Ksiga pamitkowa 150-lecia Archiwum Gwnego Akt Dawnych w Warszawie, Warszawa 1958, s.113; J. Karwasiska, Archiwum Gwne Akt Dawnych w latach 1920-1939, w: Tame, s.120, 126, 130; J. Siemieski, Archiwum Gwne w Warszawie lata 1915-1926, Archeion, T. 2, R. 1927, s.131. 131 Tame, s. 138. 132 J. Karwasiska, Archiwum..., s. 126. 133 T. ebrowski, Dawny samorzd Warszawy, w: Warszawa, Warszawa 1929; Tene, Archiwum Starej Warszawy, Nowiny Naukowe, R.1, nr 2, Warszawa 1925, s. 4; Tene, Powstanie i upadek Archiwum Generalnego Warszawy w zwizku z ustrojem 3 maja, Archeion, T. 5, R. 1929 s. 37-44; 134 Archeion, R. 1930, T. VIII, s. 41. 135 T. ebrowski, Bibliographie dhistoire coloniale. Pologne. Paris.Leroux [1933], s.10 (Odbitka z wyd. Bibliogr. dhist. colon. 1900-30, Paris 1932), w: Bibliografij polskiej za rok 1932, opr. M. i M. Friedbergowie, Lww 1933, s. 71, nr 1713. 136 B. Konopska, Polskie atlasy..., dz. cyt., s.108. 137 J. Jakubowski, Wielkie Ksistwo Litewskie w poowie XVI w. Cz pnocna. Mapa historyczna w podziace 1:800000, w: Pamitnik IV Zjazdu..., s. 1.

47

Wielkiego Ksistwa Litewskiego w XVI w., przygotowywana pierwotnie w skali 1:800000. W 1927 r. mapa ta przedstawiajca osadnictwo i stosunki wasnociowe zostaa wydana drukiem w nieco zmienionej skali 1:800000138. Jak si pniej miao okaza bya, jedyn map, jak zdoano wyda drukiem w ramach projektu prowadzonego przez komisj warszawsk139. Obja ona swoich zasigiem nie tylko ziemie mudzkie, litewskie i biaoruskie (w tym wojewdztwo brzesko-litewskie) lecz rwnie podlaskie w granicach po 1566r., ograniczone do ziem mielnickiej, bielskiej, drohickiej. Pojawia si wic pytanie o wykorzystanie przez Jana Jakubowskiego map kanwowych szczegowo opracowanych przez Tadeusza ebrowskiego w skali 1:200000. Porwnujc oba sprawozdania i opublikowan map Jakubowskiego wydaje si, e korzysta on z uwag ebrowskiego przynajmniej odnonie do przebiegu granicy wojewdztwa. O ile bowiem jeszcze w swoim sprawozdaniu Jakubowski ocenia niemal wzorcowo opis granic trzech powiatw podlaskich sporzdzony przez Aleksandra Jabonowskiego, to na jego mapie nie znajduje to ju odbicia w caoci przebiegu linii granicznej. W myl sugestii Tadeusza ebrowskiego przeprowadza korekt na odcinku dbr zabudowskich, wyczajc je z terytorium wojewdztwa podlaskiego. W przeciwiestwie do niego jednak zdecydowa si na przedstawienie podziaw kocielnych przynajmniej dla zachodniej czci wojewdztwa podlaskiego. Pozostae elementy obu map wydaj si podobne (osadnictwo i struktura wasnoci), obie przygotowane zostay przecie w myl tej samej instrukcji i w ramach tego samego programu. Wydanie mapy Wielkiego Ksistwa Litewskiego Jakubowskiego wraz z ziemiami podlaskimi, kopoty finansowe Towarzystwa, a pniej zmiana koncepcji atlasu na rzecz opracowywania map XVIII wiecznej Rzeczypospolitej

138

J. Jakubowski, Mapa Wielkiego Ksistwa Litewskiego w po. XVI w. Cz pnocna, Objanienia do mapy, Krakw 1928. 139 W ramach programu komisji opracowana zostaa jeszcze mapa Mazowsza w XVIII w., ale i jej pierworys spon w 1944 r. B. Konopska, Atlasy..., dz.cyt., s.108.

48

spowodoway pewnie pozostawienie mapy Podlasia ebrowskiego w rkopisie. Nie opublikowana, ulega utracie. aowa naley przede wszystkim utraty map kanwowych opracowanych na wielu arkuszach w znakomitej do dalszych bada skali. Ze wzgldu na swoj skal mapa Jana Jakubowskiego przedstawia bardzo oglnie sie osadnicz i struktur wasnociow wojewdztw podlaskiego i brzesko-litewskiego w XVI w. Wiele szczegw musiao zosta zredukowanych. Obaj badacze napotkali na podobne problemy badawcze, ktrych przyczyna leaa w sabej ju wtedy bazie rdowej i braku bada przy pozorach solidnoci opracowania Aleksandra Jabonowskiego. Tadeusz ebrowski, oceniajc bardzo krytycznie swoj prac, zwraca uwag na konieczno jej poprzedzenia badaniami niemal w kadym kierunku. Stan bowiem przed pytaniami, na ktre bez wczeniejszych drobiazgowych analiz nie by w stanie da jednoznacznych odpowiedzi, a takich wymagao porzdkowanie danych przy przenoszeniu ich na map. W zakoczeniu swego referaty zwraca uwag: Mapa historyczna powinna by ju syntez ze stanowiska geografji dotychczasowych bada historycznych. Niestety, przy dotychczasowym ich stanie przy opracowywaniu mapy naley rozwizywa szereg zagadnie, ktre wykraczaj poza ramy geograficzno-historycznej, a nale do historji ustroju, kocioa czy kultury. Te zagadnienia powinny by opracowane wprzdy przez specjalistw, w pewnych sprawach przekraczajcych dla porwnania teren, do ktrego ograniczony jest geograf ten za ostatni powinien rozwizanie przez nich osignite rozplanowa na mapie. Przy tych za lukach, jakie przedstawia nasza dotychczasowa historja regionalna, praca kartograficzna jest bardzo utrudniona140. Sowa te napisane prawie osiemdziesit lat temu s w czci aktualne i dzisiaj. Pamita jednak naley, e systematyczne badania nad tym regionem kraju rozwiny si pno, bo waciwie dopiero w latach szedziesitych ostatniego wieku. Zbiego si to z powstaniem w Biaymstoku w 1968 r. uniwersyteckiego orodka naukowego i z rozpoczciem bada przez ekspedycj jawiesk. Nie jest to jednak teren wdziczny do bada. Zajmujc si Podlasiem stajemy przed zadaniem trudnym niepen i z baz rdow. Ju choby dla wikszoci miast nie zachoway si ksigi miejskie, te rewindykowane po traktacie ryskim, spony w czasie Powstania Warszawskiego. Dla wikszoci orodkw nie istniej jednak takie rda jak ksigi awnicze, radzieckie, ksigi przyj do prawa miejskiego, ksigi przychodw i rozchodw. Nieznane s inwentarze mieszczaskie czy testamenty. Nawet przywileje lokacyjne wikszoci podlaskich orodkw miejskich znane s tylko z publikacji rde wydanych przed pierwsz wojn wiatow141. Podejmujc prb oceny bada nad tym regionem pod ktem opracowania w przyszoci atlasu historycznego Podlasia (planowanego zreszt przez
140 141

T. ebrowski, Mapa...., dz.cyt., s 6. Szerzej na temat rde i istniejcej literatury zob. D. Michaluk, Stan i perspektywy bada nad spoecznoci miast podlaskich okresu nowoytnego, referat na konferencji: Miasta i mieszczastwo w Europie rodkowowschodniej od redniowiecza do poowy XIX w., Toru listopad 2001 (materiay w druku).

49

Pracowni Atlasu Historycznego PAN) stwierdzi naley, e badania nie s rwnomierne. Stosunkowo dobrze poznana jest sie miejska142. Opracowano szereg tematw dotyczcych przeszoci wielu miejscowoci, niekiedy nawet w ujciu monograficznym, m.in. Siemiatycz, Bielska Podlaskiego, Biaegostoku, Narwi, Mielnika, Midzyrzecza, Gonidza, Wgrowa, Narwi, osic143. Wiele informacji na temat miast podlaskich i innych problemw zwizanych z tym obszarem znale mona w periodykach naukowych, takich jak: Biaostocczyzna, Rocznik Biaostocki, Rocznik Midzyrzecki, Rocznik Bialskopodlaski, Biaoruskie Zeszyty Historyczne, Studia i materiay do dziejw Biaegostoku. Podjto prb ustalenia organizacji Kociow katolickiego, prawosawnego i unickiego144. Rozwiny si badania nad osadnictwem i struktur wasnoci caego wojewdztwa podlaskiego w XVI i w XVII w.145. Mimo to niewiele wiadomo o sytuacji wasnociowej w ziemi drohickiej i bielskiej w XVI w., chocia podstawowe materiay do bada popisy wojskowe z lat 1528, 1565 i 1567 opublikowane zostay drukiem146. Bardzo sabo w tym zakresie (i nie tylko) prezentuj si badania dla wieku dziewitnastego. Niewiele wiadomo o rozwoju osadnictwa, strukturze majtkowej, ale te nic na temat ycia lokalnych spoecznoci miejskich i wiejskich. Moe troch wicej o przebiegu powstania listopadowego i styczniowego, ale ju bez uwzgldnienia rde rosyjskich. Niewielki stopie

142

S. Alexandrowicz, Powstanie i rozwj miast wojewdztwa podlaskiego XV w. I po. XVII w., Acta Baltico-Slavica, nr 1/1964, s.137-156; W. Jarmolik, Rozwj niemieckiego prawa miejskiego na Podlasiu do Unii Lubelskiej do 1569 r., Przegld Historyczny, t.75, 1982, z.1-2, s. 23-46. 143 S. Alexandrowicz, Zarys dziejw osic (XIII-XVIII w.), w: osice 12641966, Warszawa; A. Wdzki, Problem genezy Midzyrzeca Podlaskiego na tle procesw urbanizacyjnych na poudniowo-zachodnim pograniczu Podlasia, Rocznik Midzyrzecki, t.6, 1974, s.34-46; J. Chomicki, Powstanie i rozwj ukadu przestrzennego Midzyrzeca Podlaskiego od redniowiecza do czasw obecnych, Rocznik Midzyrzecki, 1988-1990, t. 21-23, s.78-193; P. Alexandrowicz, Miasto Midzyrzec Podlaski w XVII i XVIII w., Rocznik Midzyrzecki, t.2, 1970, s.59-89; J. Zieleniewski, Powstanie i rozwj ukadu przestrzennego Bielska Podlaskiego w XIV-XVIII w., Studia Podlaskie, t. 1, 1990, s.47-70; J. Flisiski, Dawne miasteczka podlaskie: Piszczac, Rossosz i Wisznice, Rocznik Bialskopodlaski, t.4,1996, s. 34-56; I.K. Gilewski, Siemiatycze, Zarys monografii od pradziejw do 1939 roku, Siemiatycze 1958; Studia i materiay do dziejw Siemiatycz, pod red. H. Majeckiego, Warszawa 1989, s.8-9; D. Michaluk, Mielnik stolica ziemi mielnickiej na Podlasiu (do koca XVIII wieku), Mielnik 1999; Tene, Z dziejw Narwi i okolic. W 480 rocznic nadania prawa chemiskiego 1514-1994, Biaystok-Narew 1996; J. Kazimierski, Z dziejw Wgrowa w XV-XVII wieku, Rocznik Mazowiecki, t. 3, 1970, s. 272; J. Kloza, J. Maroszek, Dzieje Gonidza w 450 rocznic praw miejskich, Biaystok-Gonidz 1997. 144 L. Krlik, Organizacja dekanalna diecezji uckiej i brzeskiej w XVII i w XVIII w., Lublin 1981; Tene, Organizacja diecezji uckiej i brzeskiej w XVII i XVIII w., Lublin 1981; A. Mironowicz, Podlaskie orodki i organizacje prawosawne w XVI i XVII wieku, Biaystok 1991; A. Gil, Prawosawna eparchia chemska do 1596 roku, Lublin-Chem 1999. 145 J. Winiewski, Osadnictwo wschodniej Biaostocczyzny. Geneza, rozwj oraz zrnicowanie i przemiany etniczne, Acta Baltico-Slavica, nr11/1977, s.7-79; Tene, Rozwj osadnictwa na pograniczu polsko-ruskolitewskim od koca XIV do poowy XVII wieku, Acta Baltico-Slavica, nr 1/1964, s.115-136; J. Ochmaski, Struktura feudalnej wasnoci ziemskiej na Podlasiu, Acta Baltico-Slavica, t.1, 1964, s.157-163; A. Laszuk, Zacianki i krlewszczyzny. Struktura wasnoci ziemskiej w wojewdztwie podlaskim w drugiej poowie XVII w., Warszawa 1998; D. Michaluk, Ziemia mielnicka wojewdztwa podlaskiego w XVI-XVII wieku. Osadnictwo, wasno ziemska i podziay kocielne, Toru 2002. 146 Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. 33, Petrograd 1915.

50

poznania tego okresu bardzo dziwi, bowiem rda do dziejw obwodu biaostockiego s dobrze zachowane w archiwum grodzieskim, od lat dziesiciu dostpne bez ogranicze rwnie dla polskich badaczy. Obecny stan bada oraz studia z zakresu rdoznawstwa daj ju pewne podstawy do podjcia prac nad syntez dziejw Podlasia, a przynajmniej opracowania strategii bada tego regionu z myl o przyszej syntezie. Przy czym na Podlasie patrze naley znacznie szerzej ni to czyni dzisiaj historycy, przyjmujc jego obszar - zakodowany w wiadomoci poprzez pioniersk monografi Aleksandra Jabonowskiego - ograniczony do ziem drohickiej, bielskiej i mielnickiej. Rzeczywicie tak wygldao wojewdztwo podlaskie, ale dopiero po reformie administracyjnej Wielkiego Ksistwa Litewskiego przeprowadzonej w 1565-1566 r. Do tego czasu w jego skadzie znajdoway si te ziemie: brzeska, kamieniecka i kobryska. Trzon tego dawnego wojewdztwa podlaskiego tworzy spjny region zwizany dorzeczem rodkowego Bugu, w najwczeniejszych rdach okrelany wymiennie jako ziemia brzeska lub ziemia drohicka z gwnymi orodkami: Drohiczynem, Brzeciem, Kobryniem, Kamiecem Litewskim, Mielnikiem, Suraem, Bielskiem. rodkowy odcinek Bugu wiza ten region pod wzgldem osadniczym i gospodarczym. Stosunkowo pno, w wyniku walk, przyczone zostay tereny pojawieskie na pnocy oraz powiat wgrowski przy granicy z Mazowszem, nadajc temu tworowi cechy sztucznoci, co niejednokrotnie podkrelane byo przez historykw. Rozpad tego obszaru na dwie mniejsze jednostki, cice do dwch silnych orodkw, Drohiczyna i Brzecia, zapocztkowany w redniowieczu, utrwalony zosta poprzez reorganizacj struktury administracyjnej Wielkiego Ksistwa Litewskiego oraz powstanie granicy pastwowej po unii lubelskiej. Powstae wtedy jednostki administracyjne nie pokryway si jednak ze starym regionem historycznym wytworzonym w oparciu o rodkowy odcinek Bugu. Podobnie tworzyy si i inne regiony Polski i Europy147. Takie, szersze ni dotychczas spojrzenie na region historyczny, wane jest w przypadku bada stosunkw osadniczych, wasnociowych i gospodarczych. Wydaje si zatem wrcz koniecznoci rozszerzenie terenu bada, bo tylko wtedy moliwa bdzie prawidowa analiza wielu zachodzcych tu procesw i zjawisk. Niezbdne jest przy tym czstsze

147

M. Janiszewski, Regiony geograficzne Polski, Warszawa 1959. Por. take: E. Romer, Polska, ziemia i pastwo, Lww 1917.

51

ni dotychczas wykorzystanie coraz bardziej interesujcych wynikw bada historykw z biaoruskich orodkw naukowych.

52

Sawomir Filipowicz (Suwaki) Ocena rde do powstania styczniowego w guberni augustowskiej w zasobie Litewskiego Pastwowego Archiwum Historycznego w Wilnie
Stan bada nad powstaniem styczniowym w guberni augustowskiej przedstawia si dalece niezadowalajco. Jedyna szersza publikacja, to monografia pira Stanisawa Chankowskiego148. Jest to praca niezwykle rzetelna, oparta na dostpnych wwczas rnorodnych rdach i bogatej literaturze. W niej zainteresowani znajd bibliografi oraz charakterystyk literatury i rde do zagadnienia149. Niestety, autor nie korzysta z bogactwa rde przechowywanych za nasz wschodni granic (poza dokumentami z Biblioteki Uniwersytetu Wileskiego). S. Chankowski jest take autorem cyklu artykuw dotyczcych wszych zagadnie z dziejw powstania w guberni augustowskiej, publikowanych w rnych periodykach naukowych, w tym w Roczniku Biaostockim, opartych na podobnej bazie rdowej150. Na amach tego zasuonego dla regionu czasopisma, nie liczc kilku recenzji, ukaza si jeszcze tylko jeden artyku przedstawiajcy problem tradycji powstania wrd ludnoci wiejskiej151. rda do powstania styczniowego w guberni augustowskiej s powanie zdekompletowane i bardzo rozproszone. Zasoby archiww polskich powanie ucierpiay w czasie II wojny wiatowej. Krtki przegld tego, co znajduje si w AGAD, przedstawia Franciszka Ramotowska na amach Archeionu152, natomiast znacznie obszerniej, w sposb ogromnie wnikliwy, z dziejami ustrojowymi, prb opisu losw zespow i ustalenia ich obecnej lokalizacji, w
148

Stanisaw Chankowski, Powstanie styczniowe w Augustowskiem, Prace BTN Nr 17, PWN, Warszawa 1972, ss. 260. 149 Tame, s. 6-14. 150 Stanisaw Chankowski, Z dziejw roku 1863 w omyskiem, Rocznik Biaostocki, t. 4, 1963, s. 103157; Tame, Ludno ydowska w Augustowskiem wobec powstania styczniowego, Biuletyn ydowskiego Instytutu Historycznego nr 64/1967, , s. 55-68; Tame, Powstacze plany wyprawy na Litw w 1863-1864 r., w: Wiek XIX. Prace ofiarowane Stefanowi Kieniewiczowi w 60 rocznic urodzin, Warszawa 1967, s. 335343; Tame, Okrg biebrzaski w powstaniu styczniowym, Przegld Historyczny, t. 62, 1971, z. 3, s. 437447; Tame, Spoeczestwo ziem pnocno-wschodnich wobec powstania styczniowego, w: Powstanie Styczniowe 1863-1864, Wrzenie, Bj, Europa, Wizje, pod red. Sawomira Kalembki, PWN Warszawa 1990, s. 349-371. 151 Stanisaw Frelek, Wspczesna tradycja ludowa powstania 1863-1864 roku na Suwalszczynie, Rocznik Biaostocki, t. 6, 1965, s. 405-425; podobnie: Tame, [Prba sondau treci i oceny wartoci tradycji ludowej dla poznania powstania styczniowego na Suwalszczynie], w: Powstanie styczniowe 1863, cz. 2, IX Powszechny Zjazd Historykw Polskich w Warszawie 13-15 wrzenia 1963, Warszawa 1964, s. 313-316. 152 F. Ramotowska, rda archiwalne do dziejw powstania styczniowego w Archiwum Gwnym Akt Dawnych w Warszawie, Archeion, t. 38,1962, s. 105-127.

53

przewodniku po zasobie AGAD153. W pracy tej autorka nie uja jednak archiwaliw przechowywanych obecnie w Litewskim Pastwowym Archiwum Historycznym w Wilnie154. W Archiwum Pastwowym w Suwakach, posiadajcym stosunkowo bogat baz rdow do bada dziejw regionu w XIX w., jest niewiele archiwaliw do zagadnienia powstania styczniowego, przewanie o charakterze porednim, podobnie jak w Oddziale w omy Archiwum Pastwowego w Biaymstoku155. Wyjtkowe, godne szczeglnej uwagi, s przechowywane w zasobie AP w Biaymstoku szcztki zespow akt naczelnikw wojennych z powiatu omyskiego rnych szczebli (od Naczelnika Oddziau po naczelnikw rejonowych)156. Okoo dziesi lat temu przed badaczami otwary si nowe moliwoci prowadzenia poszukiwa historycznych i rdoznawczych w archiwach i innych instytucjach przechowujcych zbiory rkopimienne na obszarze byego ZSRR. Okazao si, e szczeglnie interesujce i bogate rda do dziejw regionu z XIX w. znajduj si w zasobie Litewskiego Pastwowego Archiwum Historycznego w Wilnie (Lietuvos valstybs istorijos archyvas). Przechowywanych jest tu 86 zespow liczcych ogem ok. 40.000 j. a. (ponad 70 % cakowitej iloci j.a. w zachowanych zespoach z XIX w. dotyczcych Suwalszczyzny)157. Interesujca i nierzadko dramatyczna bya droga, jak odbyy archiwalia suwalskie, zanim znalazy si w Wilnie. Czciowo to akta instytucji ewakuowanych jeszcze tu przed I wojn wiatow i w jej trakcie w gb Rosji. W wikszoci jednak to zasb dawnego Archiwum Pastwowego w Suwakach, przewieziony jeszcze w okresie midzywojennym do Archiwum Pastwowego w Grodnie. W okresie II wojny wiatowej, w tym okupacji najpierw radzieckiej, a nastpnie szczeglnie niemieckiej, nastpnie dziaa zbrojnych, suwalskie archiwalia byy przemieszczane (zwaszcza do Krlewca), czciowo niszczone. Po zakoczeniu wojny, na skutek zmiany granic pastwowych, znalazy si na terenie ZSRR. Dzielc losy innych dbr kultury traktowanych jako zdobycze wojenne, cz z nich wdrowaa po rnych radzieckich archiwach. Istotne zmiany zaszy po podjciu przez wadze ZSRR w II poowie

153

Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie. Tom II. Epoka porozbiorowa, Oprac. zbiorowe. Red. i systematyzacja F. Ramotowska, s. 371-473. 154 Dalej LPAH. 155 Akta administracji oglnej i specjalnej z XIX w. z omyskiego znajdoway si w wikszoci w zasobie Archiwum Akt Dawnych i podzieliy jego los, zob. Donata Godlewska, Straty w archiwaliach omyskich i wiskich, Rocznik Biaostocki, t. 8: 1967, s. 463-465. 156 Zespoy nr 463-465, 467-469, w sumie obejmujce 30 j.a. 157 W statystyce tej wzito pod uwag wycznie zespoy wytworzone na obszarze guberni augustowskiej w XIX w. Por.: S. Filipowicz, Archiwalia z XIX w. dotyczce Suwalszczyzny w zasobie Litewskiego Pastwowego Archiwum Historycznego, Biaostocczyzna nr 1/1997, s. 150-155; op. cit., rda do dziejw Suwalszczyzny w archiwach Litwy i Biaorusi, Biaostocczyzna nr 1/2000, s. 61-66.

54

lat 50. decyzji o przekazaniu Polsce niektrych archiwaliw. Przygotowujc si do tego dokonano koncentracji XIX-wiecznych archiwaliw suwalskich w Centralnym Pastwowym Archiwum Historycznym [Republiki] Litewskiej ZSRR158. Cz z nich wrcia do Polski, wikszo zostaa w Wilnie159. Dodatkowym argumentem zachcajcym do zainteresowania si zasobem LPAH byy przesanki historyczno-ustrojowe: operowanie w guberni suwalskiej oddziaw rosyjskich majcych swe centra w Wilnie, wreszcie oddanie wadzy nad pnocn czci guberni M. Murawiewowi. Nic wic dziwnego, e zasb LPAH od czasu jego normalnego udostpnienia sta si ciekawym obiektem rwnie dla badaczy dziejw powstania styczniowego. Uytkownicy spotykaj si jednak z trudnociami, ktre wynikaj m.in. z wieloletniego zamknicia tego zasobu, brakw w odpowiednim jego opracowaniu i popularyzacji. Warto skorzysta z pomocy archiwistw litewskich. Inspiracj dla szczeglnego zajcia si zasobem LPAH przynis wanie referat jego pracownika - Leokadii Olechnowicz, pt. Przegld archiwaliw, dotyczcych Polski w obecnych jej granicach w zasobie Litewskiego Pastwowego Archiwum Historycznego, wygoszony w 1995 r. w Suwakach160. W referacie autorka zwrcia uwag na liczne i ciekawe materiay rdowe do powstania styczniowego w guberni augustowskiej, zawarte w zespole nr 1020 Upravlenie Voennogo Naalnika Avgustowskogo Otdela (Zarzd Naczelnika Wojskowego Oddziau Augustowskiego) 1861-1866. Stosunkowo niele przedstawia si informacja na poziomie zespow. Opublikowany zosta do kompletny przewodnik po zasobie LPAH161. Jednak dla badaczy nie znajcych jzyka litewskiego ma on ograniczon przydatno, gdy nie tylko notki poszczeglnych zespow, ale rwnie ich nazwy s podawane wycznie w jzyku litewskim. Polskiego badacza cieszy niewtpliwie wydany po polsku przewodnik w opracowaniu M. Kocjowej zawierajcy informacje o zasobie LPAH162. Wedug terminologii archiwistyki

158 159

Centralnyj Gosudarstviennyj Istorieskij Archiv Litovskoj SSSR, obecnie LPAH. Zainteresowani tematyk znajd wicej na ten temat w artykule: S. Filipowicz, Rewindykacje archiwaliw suwalskich z ZSRR, Biaostocczyzna nr 3-4/2001, s. 48-56. 160 Na sesji z okazji 40-lecia Archiwum Pastwowego w Suwakach, w dniu 24 padziernika 1995 r. w sali Muzeum Okrgowego w Suwakach. Referat niepublikowany. 161 Lietuvos centrinio valstybinio istorijos archyvo fondu inynas, t. 1, Wilno 1990, ss. 239. 162 Przewodnik po zbiorach rkopisw w Wilnie, oprac. M. Kocjowa, Studia Batoriana Nr 1, [Krakw 1993], s. 359. Zasb LPAH opisany na s. 135-248.

55

nie jest to waciwie przewodnik, lecz informator, poniewa zawiera tylko podstawow informacj o zespoach: nazw, numer zespou, ilo j.a. oraz daty skrajne. Nazwy zespow s tam zamieszczone w jzyku polskim i litewskim. Niestety, odbiegaj od przyjtych w archiwistyce polskiej zalece i norm zawartych w instrukcjach metodycznych. Mocn stron tej publikacji jest aparat pomocniczy. Gorzej jest z informacj gbsz. Wszystkie zespoy posiadaj inwentarze archiwalne, niestety, w wikszoci prowizoryczne. Zwykle s to pierwsze spisy sporzdzone przez radzieckich archiwistw, czsto jeszcze w latach 40. i 50. w Moskwie, raczej w celach ewidencyjnych ni informacyjnych. Wie si z tym pospieszny, czasami przypadkowy ukad, rczne, niedbae pismo. Poza jakoci aparatu informacyjnego wystpuj bariery innego rodzaju. Jedn z nich w przypadku zespow zmikrofilmowanych jest za jako mikrofilmw: s nieostre i o niskim kontracie. Tych uciliwoci nie mog zrekompensowa dobrej klasy czytniki ani porzdna czytelnia mikrofilmw. Przegldanie mikrofilmw jest mczce, a w przypadku mao czytelnych tekstw (typowych dla akt spraw XIX w., czsto wystpujcych w kopiach i wersjach roboczych) bywa wprost niemoliwe. Jeszcze innym problemem s braki jednostek archiwalnych zewidencjonowanych w inwentarzach. Zwykle dotyczy to interesujcych jednostek, nieraz caych grup. Braki s oznaczone w inwentarzach sowem wybyo. Bywa, e na podstawie dopiskw znajdziemy, kiedy i na jakiej podstawie zostay te jednostki wyczone, jednak w praktyce na wiele si to nie przyda, gdy nie mona si dowiedzie, gdzie s i czy jest szansa na dostp do nich w przyszoci. Z uwagi wic na skromne wci jeszcze wykorzystywanie tego zasobu, niewystarczajc popularyzacj, niedostatki aparatu informacyjnego, istnieje uzasadniona potrzeba przeprowadzania kwerend archiwalnych i rdoznawczych oraz popularyzowania ich wynikw. Szczeglne miejsce

56

powstania styczniowego w historii Polski i naszego regionu zmusza do zwrcenia wikszej uwagi na to wydarzenie. Przyczynkiem do tego jest niniejszy artyku. Mg on powsta dziki cyklicznym, kilkukrotnym wyjazdom do LPAH na przestrzeni kilku lat. Metoda prowadzenia bada polegaa na zwyczajnej pracy w czytelni archiwum, tj. typowaniu zespow archiwalnych, przegldaniu inwentarzy, nastpnie zawartoci wybranych jednostek archiwalnych. Taka metoda, zwaszcza wobec duej iloci archiwaliw suwalskich, nie moe, oczywicie, da satysfakcjonujcych efektw. Dla lepszego ich poznania nieodzowny byby dugotrway, bezporedni, swobodny dostp do akt oraz sporzdzanie odpowiadajcych randze tych archiwaliw i potrzebom badawczym pomocy informacyjnych. Wytypowane zespoy archiwalne przechowywane w LPAH, ktre w jaki sposb dotycz powstania styczniowego w guberni augustowskiej, podzielone zostan na trzy grupy: - bdce wytworem urzdw bezporednio zajmujcych si powstaniem na terenie guberni augustowskiej, - innych urzdw z terenu guberni augustowskiej, w ktrych znalazy odbicie wydarzenia powstania, - urzdw z siedzib poza guberni augustowsk, w ktrych powstanie na tym terenie znalazo odbicie. Dla kadego zespou podane zostan oglne informacje163 oraz omwiona zawarto pod ktem tematu, z wyszczeglnieniem materiaw ciekawszych lub typowych. Podjta zostanie prba przeprowadzenia analizy charakteru rde i przydatnoci badawczej do tematu. Uzupenia to bd praktyczne uwagi na temat ewentualnych trudnoci, z ktrymi moe si spotka badacz. Zespoy bdce wytworem urzdw bezporednio zajmujcych si powstaniem na terenie guberni augustowskiej: Zesp Nr 1020 Upravlenie Voennogo Naalnika Avgustowskogo Otdela (Zarzd Naczelnika Wojskowego Oddziau Augustowskiego) 1861-1866, 143 j.a. Organ ten, jako element jednolitej struktury wojenno-policyjnej powoany zosta jesieni 1861 r. w zwizku z nastrojami politycznymi w Krlestwie i wprowadzeniem stanu wojennego. Obejmowa wwczas pod nazw okrgu augustowskiego obszar caej guberni. Pniej, w czasie powstania, nazw okrg zastpiono nazw oddzia. Celem jego dziaania byo stumienie wszelkimi rodkami ruchu patriotyczno-narodowego. Naczelnikowi wojennemu podporzdkowano wszystkie organy policyjne i miejscow administracj cywiln. Naczelnik powoywa na swym terenie komisje wojenno-ledcze i wojenno-sdowe dziaajce w oparciu o przepisy stanu wojennego. Jeszcze wiksze uprawnienia urzd ten otrzyma po wybuchu powstania styczniowego. Naczelnik wojenny oddziau powoywa te naczelnikw wojennych niszego
163

Majcy decydujce znaczenie w metodyce archiwalnej oraz historiografii naszych wschodnich ssiadw numer zespou, nazwa oryginalna oraz tumaczona na jzyk polski, daty skrajne, rozmiar w jednostkach archiwalnych oraz uwagi na temat pomocy archiwalnych.

57

szczebla. W sierpniu 1863 r. pnocne powiaty guberni augustowskiej (mariampolski, kalwaryjski, sejneski, augustowski) oddano pod zarzd wojenno-policyjny genera-gubernatora wileskiego gen. Michaia Murawiewa. Na obszarze guberni powstay w zwizku z tym dwa oddziay wojenne. W 1864 r. caa gubernia augustowska powrcia z powrotem do Krlestwa. Urzdy naczelnikw wojennych w Krlestwie Polskim zlikwidowano w zwizku z reorganizacj administracji w 1867 r. Akta zespou zewidencjonowane s w jednym inwentarzu (opis 1) wedug nastpujcego ukadu: najpierw na podstawie struktury organizacyjnej urzdu, nastpnie wedug numerw kancelaryjnych. W dziale pt. 1 oddelenije znajduje si niewiele jednostek aktowych zaledwie 4, ale o treci oglniejszej: o osobach, ktre bray udzia w powstaniu w 1863164, o dziaalnoci tych osb w 1864 r. oraz o kontrolach powierzonego terenu przez wojennych naczelnikw powiatowych i rewirw w 1864 r. Szczeglnie ciekawy jest jeden z raportw Naczelnika Wojennego Powiatu Augustowskiego z 22 listopada 1864 zawierajcy analiz sytuacji politycznej w poudniowej czci powiatu (k. 57-60)165. Dzia 2 oddelenije (sygn. 5-39) zawiera gwnie sprawy poszczeglnych uczestnikw powstania, zarwno pojedynczych osb, jak i grupowe, obejmujce od dwch do kilkunastu osb. Bardzo ciekawa sprawa, ktra poruszya samego Naczelnika Wojennego Guberni Augustowskiej gen. majora Drejera, zawiera si w teczce o sygn. 28166. We wrzeniu 1864 r. w pomieszczeniach Aresztu Policyjnego w Suwakach znalezione zostay pisma i hymny patriotyczne. Wietrzono ju szeroki spisek. W toku ledztwa stwierdzono, e znalezione rkopisy i druki nale do byego stranika Witalisa Modzelewskiego, skazanego ju w maju tego roku na zesanie za przestpstwa polityczne167. Teczka zawiera nie tylko dokumenty ledcze, ale rwnie owe materiay polityczne od okresu Ksistwa Warszawskiego, poprzez powstanie listopadowe, do manifestacji patriotycznych 1861 r.168. Kolekcja tych
164

LPAH, op. 1, sygn. 4, O licach, otluivichsja dlja prisoedzinenija k uastnikom pol'skogo vosstanija 1863 g. Jest to teczka b. obszerna (k. 484) Zawiera listy osb, ktre oddaliy si z miejsc zamieszkania (z miast, gmin, powiatw). S wrd nich z pewnoci osoby, ktre nie uczestniczyy w powstaniu, np. liczni ydzi, ale s te powstacy (np. lista osb, ktre oddaliy si bez pozwolenia z miasta Suwak z 1863 r. - k. 356-357, z powiatu omyskiego - k. 435-444). Licznie reprezentowane s listy poszukiwanych z rysopisami, podejrzanych o dziaalno powstacz. Wszyto te protoky ze zoenia przysigi przez czonkw oddziaw partyzanckich, ktrzy opucili je i si ujawnili (np. k. 388-389). Poza szczegowymi, znale mona dane syntetyczne. 165 LPAH, f. 1020, op. 1, sygn. 3, O licach, otluivichsja dlja prisoedzinenija k szajkom, 1863, (k. 57-60). 166 LPAH, f. 1020, op. 1, sygn. 28, O najdenych bumagach i Gimnach" patriotieskogo soinenija v" G. Suvalkach 1864. 167 LPAH, f. 1248, op. 2, sygn. 252, Szereg. suwalsk. komendy stray wewn. Hierasimow Jan, dozorca suwalsk. miejsk. wizienia Mazalewski Witalis 1864-1869, k. 50. 168 S tu zarwno druki, jak i rkopisy, m. in.: k. 12. "Pie z dnia 26. Marca 1861. r. ~w Warszawie~ Boe co Polsk [...]" , k. 13. "Pie do serca Pana Jezusowego", k. 16-17. "Pie do Boga Rodzicy Czstochowskiej", k. 17. k. 18. "Pie III-cia" "Boe Ojcze! Twoje dzieci [...]", k. 19. "Dodatek do pieni Boe co Polsk ..." b. ciekawe zwrotki, odwoujce si m. in. do wsplnej walki o wolno Ojczyzny z brami Litwinami, k. 22-23. Mowa patriotyczna nawizujca do 31. rocznicy powstania listopadowego, k. 23a-24. "Mowa Jasnowidzcej" Grassyldy Narkiewiczowej, k. 25. kopia listu poegnalnego siostry W. Modzelewskiego pisanego przed samobjstwem, k. 26 i n. Druki z powstania listopadowego - "Polak Sumienny", Ksistwa Warszawskiego - akt konfederacji generalnej, "Dziennik Departamentowy omyski, zestawienia monarchw europejskich, w tym polskich.

58

materiaw jest niezwykle wymownym, wspaniaym przykadem pielgnowania tradycji patriotycznych. Interesujc teczk po wzgldem archiwalnym i rdoznawczym jest alfabetyczny spis spraw sdowo-ledczych 2 otdelenija za 1865 r. Jest to waciwie spis osb, dla ktrych zaoono sprawy wraz z ich numerami. Nie daje on gbokich informacji, natomiast pozwala pozna wszystkie osoby, przeciw ktrym wszczto sprawy w tym roku oraz cakowit liczb spraw. Dostarcza wic podstaw do oszacowania stanu zachowania zespou169. Dzia 3 otdelenije zawiera zaledwie 2 sprawy: o poszukiwaniu osb obwinianych o przestpstwa polityczne w 1864 r. (sygn. 40) oraz bardzo ciekaw, dotyczc sytuacji na granicy powiatu augustowskiego z Prusami i kolportowania wydawnictw patriotycznych w latach 1864-1865 170. Do dziau Voenno-sledsvennye dela w wikszoci wchodz sprawy uczestnikw powstania, m. in. indywidualna sprawa zakoczona kar mierci zasdzon przez sd polowy na dowdcy oddziau powstaczego Polikarpie Bugielskim171, czy zbiorowe172. Ponadto jest tam kilka teczek oglniejszej

169

LPAH, f. 1020, op. 1, sygn. 39, Alfavit iz del 2-go Otdelenija Upravlenija Avgustovskogo Vojennogo Otdela 1965. Maksymalny nr sprawy 150, jednak wystpuj rwnie sprawy grupowe, np. do sprawy nr 147 wczono ich kilkanacie. 170 LPAH, f. 1020, op. 1, sygn. 41, O pojavlenii brodjag i napadenija na doma (w inwentarzu bdnie: O oddziaach, ruchach oddziaw powstaczych i rozszerzaniu si powstania) 1864 [-1865]. W teczce znale mona raporty oddajce dziaania stray granicznej (kozakw) i Naczelnika Wojennego Powiatu Augustowskiego. Na podstawie tych raportw moemy si dowiedzie, e z terenu Prus przybywali uzbrojeni wczdzy i napadali na mieszkacw terenw przygranicznych pow. augustowskiego. W celu ich zwalczania nawizano wspprac z lokalnymi wadzami Pruskimi (zwaszcza landratem Margrabowa), przeprowadzano ekstradycj pochwyconych podejrzanych, poszukiwano zbiegych osb (np. k. 43 uchodcy, ziemianina pow. kalwaryjskiego Szmidta). Drugi nurt spraw dotyczy przeciwdziaania rozpowszechnianiu wydawnictw patriotycznych krajowych (k. 92-93 - Manifest Rzdu Narodowego do Ludu Polski, Litwy i Rusi po polsku i litewsku wydany w Warszawie 31.01.1865 r.) i przemycanych z zagranicy (k. 105-117 Naczelnik Wojenny Powiatu Kalwaryjskiego w raporcie z dnia 10.06.1865 r. melduje o zatrzymaniu w Prusach paczki ze 100 egzemplarzami wydawnictw "rewolucyjnych", m. in. Komitetu Centralnego Francusko-Polskiego, Komitetu Domu Inwalidw Polskich w Szwajcarii, Towarzystwa Wzajemnej Pomocy w Paryu). 171 LPAH, f. 1020, op. 1, sygn. 115, Delo [...] o Naalnike mjatenieskoj ajki dvorjanine Polikarpe Bugielskom 1864. Jest to jeden z przykadw sprawy w trybie natychmiastowym. Teczka zawiera m. in. krtki raport z dziaa przeciwko oddziaowi P. Bugielskiego (uinskij Voenno Stanovoj Naalnik podpukownika 10-go Grenadierskiego Maojarosawskiego polku Klimontowicz do Vojennogo Naalnika Avgustovskogo Uezda z 24.04.1864 r. Akcj poprzedzon rozpoznaniem zaczto 23.04.1864 r. wieczorem, starcie miao miejsce nastpnego dnia o g. 4 z rana. Rozbito wwczas oddzia 17 powstacw: 5 zabito, 1 ciko raniono, 11 wzito do niewoli, w tym dowdc P. Bugielskiego - k. 18) oraz dokumenty ze sprawy sdowo-ledczej przed sdem polowym (Kommissija polevogo Voennogo Suda pri 10-m Grenadierskom Maojarosawskom polku) przeprowadzonej w dniach 29-30.04.1864 r. (k. 25-36); w tym: k. 32-34 - ankieta ledcza: yciorys, udzia w powstaniu, k. 36 sentencja wyroku. 172 LPAH, f. 1020, op. 1, sygn. 118, O dvorjanach: Annie Volkom, Aleksandre Vakevie, Osipe Godlevskom, Lucijanie Pucjatyckom, Bronislave Vetskom, France Sobeanskom, Antonine Vetskoj, Jane Sobolevskom, Antone Chruckom, Oskare Goftmane i Osipe Slovikovskom 1864; sygn. 120, O Vaclave Pucjatyckom, Vladislave Kuevskom, Vladislave Lovcevie, Eduarde Mrozevskom, Eduarde Lejke, Antone Boguevskom, Felikse Gradovskom, Juljane Markovskom i Francike Sulevskom 1864. S to typowe akta sprawy tego rodzaju: zaczyna si od Raportu Naczelnika wojennego Oddziau Augustowskiego z oskareniami, korespondencja midzy wadzami woskowymi i ledczymi, aresztowania i ledztwo, naoone kary pienine na podsdnych. Proby oskaronych i ich rodzin o agodne potraktowanie. k. 22-73 obszerny wycig z akt ledczych o udziale w powstaniu podsdnych i licznych okolicznociach, k. 103-114. Wyrok sdu polowego.

59

natury: zarzdzenia, rozkazy, korespondencja ze sztabem wojsk w KP w sprawie aresztantw 1863 r. (sygn. 125), rozkazy w sprawach wewntrznych, organizacyjnych, 1864 r. (sygn. 126). Wyodrbnione w osobny dzia Dela Vojenno-sledsvennoj Kommisii po politieskim delam v g. Suvalkach (sygn. 127-139) dotycz gwnie znw poszczeglnych uczestnikw powstania, ale s te innego rodzaju, np. o zaborze przez powstacw kasy lenictwa Balinka na sum 1068,98 rb. w czerwcu 1863r. (sygn. 128). Na kocu inwentarza umieszczono dopiski (sygn. 140-142). Ciekawsze z nich to: dostarczanie wiadomoci o rozszerzaniu si zdarze w guberni augustowskiej 1861-1862 (sygn. 140), spis osb znajdujcych si pod nadzorem policji w m. Suwakach b.d. (sygn. 141). Oceniajc zawarto zespou mona stwierdzi, e w jego skad wchodz przede wszystkim sprawy ledcze, a czasem i sdowe, osb podejrzanych o jakikolwiek udzia w powstaniu. Nie we wszystkich sprawach podejrzenia potwierdzono. Teczki nie zawsze zawieraj kompletny materia ledczy do sprawy. Nieraz materia ten jest sporzdzony nieudolnie. Generalnie, im niszy szczebel, tym gorzej. Szczegln niekompetencj wyrniaj si dowdcy pododdziaw uczestniczcy w operacjach przeciw powstaniu. Ich raporty s czasami obarczone takimi bdami gramatycznymi i logicznymi, e po prostu niezrozumiae. Rwnie materiay obciajce gromadzone przez naczelnikw wojennych powiatw pozostawiaj nieraz, z formalnego punktu widzenia, wiele do yczenia. Tylko do niektrych teczek wczono sentencje wyrokw. Oczywiste jest, e wikszo zezna osb oskaronych neguje bd minimalizuje sw rol. Rzadko zdarzaj si zeznania, w ktrych uczestnicy opisuj udzia w powstaniu (a jeli nawet to zdawkowo i takie, by nie obcia innych). Porwnujc materiay ledcze osb rnych stanw spoecznych, zamonoci, wyksztacenia, mona zauway, jak pozycja, wyksztacenia i majtek decydoway o ksztacie ledztwa i w ostatecznoci o losie oskaronych.

60

Chopi, ubodzy mieszczanie w wikszoci przyznawali si do winy i byli za udzia w powstaniu skazywani, natomiast osoby znane z dziaalnoci powstaczej, ale wpywowe i majtne potrafiy unikn wikszej odpowiezialnoci173. Wykorzystujc te akta naley wic zachowa daleko idc ostrono i w miar moliwoci konfrontowa je z innymi rdami. Zesp Nr 1082 Voennyj Naalnik Goroda Suvalki (Naczelnik Wojenny Miasta Suwak) 1864, 1 j.a. Urzd powoany i podporzdkowany Naczelnikowi Wojennemu Oddziau Augustowskiego. Pod interesujc nazw kryje si zaledwie szcztek zespou i to mao ciekawy w postaci teczki zawierajcej rozkazy z 1864 r. skierowane do garnizonu suwalskiego w sprawie uroczystoci cerkiewnych oraz organizacji poczty. Zesp Nr 1013 Upravlenije Suvalkskogo Policejmejstera (Zarzd Policmajstra Suwalskiego) 1864-1917, 3.574 j.a. Ten organ policyjny powoany zosta w miastach gubernialnych w kocu 1866 r., a wic po powstaniu, w zwizku z reorganizacj administracji oglnej i specjalnej. Dokumentacja zachowana w LPAH odzwierciedla jego kompetencje take w zakresie bezpieczestwa wewntrznego. Jak mona si byo spodziewa, brakuje spraw bezporednio dotyczcych powstania. Granice terytorialne to w wikszoci miasto Suwaki. W AP w Suwakach s szcztki tego zespou w postaci 3 j.a. z pniejszego okresu. W LPAH cz akt to anteriora. Opis 1. zawiera 3418 j.a. z lat 1864-1916. Ukad najpierw chronologiczny, na niszym stopniu zgodnie ze struktur kancelaryjn. Oto ciekawsze sprawy dotyczce sytuacji popowstaniowej: korespondencja o osobach podejrzewanych o kontakty z polskimi emigrantami 1867-1870 (sygn. 8), o osobach znajdujcych si pod sekretnym nadzorem policji 18671870 (sygn. 18, podobne teczki dla lat pniejszych), o osobach, ktrym zabroniono zajmowania stanowisk w urzdach pastwowych 1867-1869 (sygn. 21), o osobach, ktre nie mog opuszcza miejsc zamieszkania 1867-1868 (sygn. 29), rejestracja i korespondencja dotyczca osb, ktre powrciy ze zsyek 1872-1888 (sygn. 323, 480, 543, 649, 823, 960, 1082, 1335, 1410), sekretna korespondencja w sprawach nadzoru nad duchowiestwem rzymskokatolickim 1867-1870 (sygn. 19), nadzr nad rozpowszechnianiem zakazanych
173

Np. sprawa znanych z dziaalnoci powstaczej braci Gallerw. Henryka Galler, znanego z wczeniejszej dziaanoci antyrosyjskiej (m. in. udzia w powstaniu 1848 r. i emigracji), podejrzewano o penienie funkcji naczelnika powstania w powiecie kalwaryjskim i dowdcy oddziau, (m. in. na podstawie zeznania Oskara Awejde i przechwyconego listu Jzefa Piotrowskiego). Pozostawiono go tylko pod podejrzeniem, ale zwolniono za porczeniem i oddano pod cisy nadzr policji (konfirmacja Berga). Adolf Gallera podejrzewany by rwnie o udzia w powstaniu, w tym nie wykluczano, e to on peni niektre funkcje przypisywane bratu. Ostatecznie udowodniono mu tylko ukrywanie w swoim domu przestpcy F. Rostkowskiego (skazanego m. in. za kradzie w 1863 r. 46.000 rbs. z Zarzdu Poczt w KP i przekazanie ich rzdowi powstaczemu), za co skazano na kar pienina 300 rbs. LPAH, f. 1020, op. 1, sygn. 33 O pomeikach Adolfe i Genriche Gallerach i neizvestnogo zvanija eloveke nazyvavemsja prede Petrom Slavinskim potom Jezerkovskim, a okazalos' to on inovnik Fedor Rostkovskij, 1864-1865.

61

wydawnictw 1867-1870 (sygn. 20, 31). Szczeglnie wartociowe wydaj si teczki spraw dotyczce powrotw z Syberii. Mona z nich odtworzy miejsca i rodzaj zesa, czasem ich powody, losy po powrocie174. Opis 2. zawiera 156 j.a. z lat 1865-1917. Ukad chronologiczny. Tylko 2 j.a. dotycz lat bliszych powstaniu: 1865 i 1866 r. Cezur pocztkow reszty dokumentacji jest 1869 r. Jednak i w teczkach zewidencjonowanych w tym inwentarzu wystpuj represje popowstaniowe: poszukiwania kapitaw i innego majtku rnych osb na danie urzdw, w tym za udzia w powstaniu (sygn. 6), ledzenie noszenia aoby (sygn. 7), ledztwa w sprawach politycznych (sygn. 8-9), poszukiwania osb obwinionych o przestpstwa polityczne oraz tych, ktre w niewiadomych okolicznociach opuciy miejsce staego zamieszkania, poszukiwania osb ukrywajcych si. Zespoy innych urzdw z terenu guberni augustowskiej, w ktrych znalazy odbicie wydarzenia powstania Zesp Nr 1073 Avgustovskoe Gubernskoe Pravlenie (Rzd Gubernialny Augustowski) 1816-1877, 1.058 j.a. W inwentarzu (op. 1) wida koncepcj nadania ukadu strukturalnego (zgodnego z organizacj instytucji), jednak nie przeprowadzono tego konsekwentnie, w wyniku czego ukad jest do chaotyczny. Pod ktem omawianego zagadnienia interesujcy jest dzia zatytuowany Policejskoje oddelenije 1816-1866 [-1871] (sygn. 682-724). Znale w nim mona sprawy luniej zwizane z samym powstaniem: m. in. urzdzanie i utrzymanie wizie i aresztw, towarzystwa i organizacje, demonstracje i niepokoje, napady na policj w okresie przed powstaniem styczniowym, nadzr policyjny nad osobami, wprowadzenia na urzd gubernatora cywilnego barona Hermana Fersen175. rde cilej dotyczcych powstania niewiele, zaledwie kilka teczek: wprowadzenie stanu wojennego w czci guberni augustowskiej176, wpywanie a duchowiestwo177, a zwaszcza zesacw politycznych178. Czasami zdarza si, e w aktach spraw pod na pozr mao ciekawym tytuem mog si kry interesujce informacje, jak np. w teczce dotyczcej dostaw opau i materiaw owietleniowych dla wojska179. Znale tam mona
174 175

Rwnie wartociowe teczki o tej tematyce znajduj si w kilku innych opisywanych poniej zespoach. LPAH, f. 1073, op. 1, sygn. 713, Akta tyczce si Instalacji Gubernatora Cywilnego Augustowskiego, Rzeczywistego Radcy Stanu Barona Hermana Fersen 1859-1864. Niektre dokumenty w teczce dotycz tej wanej w okresie przedpowstaniowym dla Suwalszczyzny postaci (k. 1 - odpis nominacji z 7/19.07.1859, k. 4 - protok objcia urzdu Gubernatora Cywilnego Guberni Augustowskiej 29.08/10.09.1859, k. 18-28 przebieg suby H. Fersena). Ze spraw oglniejszych jest ciekawy opis stanu finansowego guberni (bilans otwarcia). S w nim wyszczeglnione bardzo ciekawe pozycje wydatkw (np. utrzymanie pomnika pod wsi Jaka, wyliczenie wizie, wykaz narzdzi ogniowych). 176 LPAH, f. 1073, op. 1, sygn. 590, Delo o vvedenii vojennogo poloenija v asti carstva pol'skogo 1863. M. in. na k. 2-4 pismo Gubernatora Cywilnego Guberni Augustowskiej z 16/28.10.1863 na podstawie ukazu cara z 20.09.1863 o rozcigniciu wadzy Murawiewana na 4 powiaty guberni augustowskiej: mariampolski, kalwaryjski, sejneski i augustowski. 177 LPAH, f. 1073, op. 1, sygn. 498, Wykonania przysigi przez duchownych na wierno 1863. 178 LPAH, f. 1073, op. 1, sygn. 719, Akta przestpcw politycznych na Syberi zesanych 1865-1871. W teczce m. in. proby u umoliwienie wyjazdu on zesacw do miejsc zesania, proby rodzin i zesacw w rnych sprawach, w tym dotyczce przesyania pienidzy, porzdkowania spraw majtkowych. 179 LPAH, f. 1073, op. 1, sygn. 667, Akta dostawy opau, wiata dla wojska w miecie Suwakach 1864-1866.

62

zestawienia, jakie jednostki, czy te pododdziay i w jakiej sile stacjonoway w Suwakach w tym okresie, zaobserwowa ich stopniowy wzrost liczebnoci. Naley wic zachowywa ostrono przy typowaniu jednostek na podstawie inwentarza archiwalnego. Zesp Nr 1009 Suvalkskoe Gubernskoe Pravlenie (Rzd Gubernialny Suwalski) [1838-] 1861-1918, 15.066 j.a. Zesp jest duy i bogaty w cenne materiay rdowe. Inwentarze (opisy) nr 1, 1a, 2-10 sporzdzone zostay wkrtce po II wojnie wiatowej, poza inwentarzem nr 12, ktry jest pniejszy. Wszystkie s rcznie pisane. Zastosowano ukad najpierw strukturalny, nastpnie chronologiczny, a dalej sygnaturami registraturalnymi lub archiwum zakadowego. W zasadzie sprawy zaczynaj si od 1867 r., wczeniejsze to nieliczne anteriora. Bezporednio do powstania styczniowego, niestety, nie ma akt. Jedynie w teczkach spraw zewidencjonowanych w opisie 8 jest nieco na temat represji po powstaniu: sprawy rekwizycji majtku180, wprowadzeniu jzyka rosyjskiego w kociele rzymskokatolickim181, wysyania obcokrajowcw uczestnikw powstania do swoich krajw182. Zesp Nr 1093 Kancelarija Avgustovskogo Gradanskogo Gubernatora (Kancelaria Augustowskiego Gubernatora Cywilnego) 1864-1867, 23 j.a. Zesp zachowany jest w stanie szcztkowym. Ukad inwentarza na pierwszym stopniu podziau chronologiczny, nastpnie przypadkowy. Znale w nim mona kilka teczek na temat udziau w powstaniu (m. in. naczelnika powiatu Jana Wojczyskiego183) oraz jedn o dostarczaniu i produkcji broni na rzecz powstacw przez poddanych pruskich184.

180

LPAH, f. 1009, op. 8, sygn. 2, O rozyske imuestv politieskich prestupnikov Kuinskogo i Kozeckogo 1867-1868. 181 LPAH, f. 1009, op. 8, sygn. 37, O tom toby duchovenstvo pisalo na russkom jazyke 1868. 182 LPAH, f. 1009, op. 8, sygn. 63, Po predstavleniju Departamenta Policii Ispolnitelnoj o vysylke na rodinu inostrancev otdannych v vojennuju slubu po pol'skomu mjateu 1868. 183 LPAH, f. 1093, op. 1, sygn. 11, O pomeike Avgustovskogo uezda Ivane Vojinskom 1866. Sama teczka jest niezbyt obszerna (k. 11) i zawiera niewiele materiau rdowego. Na k. 1 informacja, e przy konfiskacie majtku awsk, nalecego do J. Wojczyskiego, znaleziono pewn ilo powstaczych czapek, siode i in. przedmiotw oraz ksig finansow rewolucyjnego Naczelnika Powiatu. S take wymienieni dwaj andarmi -wieszatele: Sieroszewski i Mierlewski. 184 LPAH, f. 1093, op. 1, sygn. 10, O Prusskich poddanych Vilgelme Basase i Leopolde Filigere, obvinjaemych v podnoske oruija dlja mjatenikov 1866. Z kart 2-3 dowiadujemy si, e W. Basas - to ojciec, kowal, L. Filiger jego syn. W. Basas podobno by zmuszony pracowa przy produkcji broni w oddziale partyzanckim, skd po kilku dniach uciek. Nie wiadomo, kiedy przybyli z Prus. Dostarczali take stal. Mieli zosta wysani z powrotem do Prus.

63

Zesp Nr 1010 Kancelarija Suvalkskogo Gubernatora (Kancelaria Gubernatora Suwalskiego) 1865-1918, 2.819 j.a. Na temat samego powstania nie ma nic, wystpuj jedynie sprawy popowstaniowe w opisie 1 (zesp zewidencjonowany w dwch inwentarzach opis 1 i 2). Zastosowano w nim ukad kancelaryjny: na pierwszym stopniu zgodny ze struktur urzdu, nastpnie chronologiczny, a w ramach lat zgodnie z porzdkiem registraturalnym lub archiwalnym. Podobna tematyka spraw wystpuje w wielu dziaach, co nie uatwia pracy uytkownikowi. W czci Po kancelarii z lat 1868-1917 znalaza odbicie dziaalno stray ziemskiej, w tym sprawy naruszajce porzdek spoeczny (kryminalne, polityczne) - gwnie ich poszukiwanie i zatrzymywanie, nadzr policyjny. Nieliczne teczki dotycz zesacw. Tego typu sprawy znajduj si rwnie w nastpnych czciach. W dziaach 1 sto oraz 4 sto wystpuj sprawy wyzna religijnych i owiecenia publicznego, m. in. na temat kasaty grekounitw, ksiy (ich przemieszczania, mianowania na stanowiska, podlegajcych osdzeniu). S take policyjne: nadzr policyjny, zesacy polityczni (zsyki, darowanie kar, powroty z zesania), ledzenie i ciganie emigrantw nielegalnie przebywajcych w guberni i prowadzcych dziaalno polityczn. W dziale Sekretnyj sto znale mona sprawy polityczne, sprawy ksiy, w tym skargi na nich, sprawy i skargi przeciw urzdnikom i wojskowym, bezpieczestwo publiczne, cenzur, sprawy przestpcw politycznych itp. Zesp Nr 1068 Magistrat g. Avgustov (Magistrat miasta Augustw) 18071917, 145 j.a. Jest to cz zespou nieprzekazana Polsce, wikszo akt z lat 1807-1913 jest przechowywana w AP w Suwakach - 666 j. a. W LPAH zatrzymano sprawy wojskowe (zaopatrzenie, zakwaterowanie, wiadczenia ludnoci, pobr), policyjne (polityczne, cenzura, meldunkowe, poszukiwania osb, nadzr policyjny, porzdkowe), nieco dotyczcych urzdu.

64

Dla akt pozostaych w Wilnie zaoono nowy inwentarz (opis 1) pisany rcznie, pismem bardzo niestarannym, nieczytelnym. Zastosowano w nim ukad chronologiczny. Powstanie styczniowe jest w tych aktach sabo reprezentowane, w zaledwie kilku teczkach. Dokumenty dotycz: zakwaterowania i zaopatrzenia wojska rosyjskiego, wiadcze mieszkacw na jego rzecz, poszukiwa osb zamieszanych w powstanie i ich mienia, zsyek. S poza tym instrukcje i cyrkularze gubernatora cywilnego oraz naczelnika powiatu augustowskiego w sprawach przeciwdziaania wystpieniom antyrzdowym. Zesp Nr 1070 Magistrat g. Suvalki (Magistrat miasta Suwaki) 18091915, 1.070 j.a. Jest to, podobnie jak w przypadku analogicznego zespou opisywanego powyej, cz zespou nie przekazana Polsce. Wikszo akt z lat 1808-1914 jest przechowywana w AP w Suwakach - 5.315 j. a. W LPAH zatrzymano sprawy o problematyce zaopatrzenia wojska, poboru, mobilizacji, kwestie obyczajowe, bezpieczestwo publiczne. Nie bya to jednak cisa selekcja. Dla akt pozostawionych w Wilnie rwnie zaoono nowy inwentarz (opis 1), w tym przypadku do staranny w formie, z indeksem rzeczowym (niestety, na skutek zastosowania oglnych i raczej formalnych hase mao uytecznym). Zastosowano ukad zbliony do chronologicznego, cho nie do koca konsekwentny, s przemieszania. W czci wileskiej zespou od ok. poowy XIX w. zaczynaj si sprawy polityczne. Ilo ich wzrasta w okresie powstania styczniowego. Gwnie s to represje zwizane z powstaniem, poszukiwania powstacw, sprawy dotyczce aresztantw. a zwaszcza powrotw z Syberii itp. W tym zakresie jest to bardzo cenne uzupenienie czci przechowywanej w AP w Suwakach. Zespoy urzdw z siedzib poza guberni augustowsk, w ktrych powstanie na tym terenie znalazo odbicie Zesp Nr 439 Archiv Muzeja Grafa M.N. Muraviova (Muzeum Hrabiego Michaa Murawiewa) 1830-1915, 301 j.a. Kolekcja ta bya bardzo intensywnie wykorzystywana przez badaczy w okresie midzywojennym. Liczya ona ponad 16.000 j.a. i zawieraa bardzo cenne rda do dziejw powstania na ziemiach zabranych, a take w guberni augustowskiej. Niestety, zostaa rozproszona. Wedug kolegw litewskich, w 1939 r. wraz z innymi archiwaliami z archiwum wileskiego wywieziono j do Archiwum Wojenno-Historycznego do Moskwy. W kocu lat pidziesitych cz wrcia do Wilna, cz zostaa w Moskwie, cz przekazano na Biaoru (Misk i Witebsk). Jednak i tej resztki, ktra wrcia do Wilna nie uszanowano. Rozbito j na kilka czci: jedn pozostawiono pod star nazw, inne wczono do rnych zespow, w tym Nr 438 i 1248, opisywanych poniej. Szcztki pozostawione pod star nazw z lat 1830-1915 zinwentaryzowane s w opisie 1, licz 301 j.a. Inwentarz ten zosta sporzdzony pismem maszynowym (ale dopiski, w iloci ok. 50 j.a., rcznie), w jzyku rosyjskim. 65

Zastosowano ukad chronologiczny. Jest jeszcze opis 1a, stanowicy konkordacj sygnatur dawnego zespou z sygnaturami nowych zespow. Niestety, podczas ostatniej wizyty w listopadzie 2001 r. by niedostpny. Zesp zawiera ukazy Senatu, cyrkularze gubernatorw, dokadne zapiski M.N. Murawiewa o sytuacji politycznej w kraju, opracowania historyczne, ogoszenia, rachunki finansowe i inne dokumenty zwizane z organizacj muzeum Murawiewa, albumy, zdjcia fotograficzne uczestnikw powstania i urzdnikw carskich itp. Do Suwalszczyzny bezporednio z inwentarza mona wyowi kilka j.a. dotyczcych zwierzchnictwa M.N. Murawiewa nad wojskiem i administracj tumicymi powstanie. Jednak badacz powinien bliej przyjrze si temu zespoowi, gdy jest prawdopodobne, e mog w nim by rwnie inne ciekawe rda dotyczce powstania na Suwalszczynie. Wobec maej iloci zachowanych rde ikonograficznych sensacj byoby, gdyby na fotografiach znaleli si uczestnicy powstania z naszego regionu185. Zesp jest zmikrofilmowany. Zesp Nr 1248 Vremennyj polevoj auditoriat pri tabe vojsk Vilenskogo Vojennogo Okruga (Tymczasowy Audytoriat Polowy przy Sztabie Wojskowym Okrgu Wileskiego) 1863-1891, 2.818 j.a. Jest to zesp sformowany prawdopodobnie po II wojnie wiatowej w archiwum wileskim. Akta tego zespou wchodziy wczeniej w skad Muzeum Hr. Michaa Murawiewa186. Zachowano nawet dawny ukad wraz z polskimi inwentarzami z okresu midzywojennego, ktre su badaczom do dzisiaj (opis 1-2); s tylko czciowo przesygnowane. W skad op. 1 wchodzi 988 j.a. z lat 1863-1902. S to gwnie sprawy ledcze poszczeglnych uczestnikw powstania. Cz spraw wyczono (wybyy), np. 29 jednostek na podstawie rozkazu z 09 stycznia 1980 r. Ukad akt chronologiczny. W zespole s liczne sprawy uczestnikw powstania z Suwak, guberni augustowskiej (w zwizku z poddaniem pnocnej czci guberni augustowskiej w latach 1863-1864 pod wadz genera-gubernatora wileskiego gen. Michaia

185

Dostp do nich nie jest atwy. Jednostk opisan w inwentarzu jest zbir fotografii na jedn lub kilka liter, od ktrych zaczynaj si nazwiska. By szuka konkretnych osb naley na mikrofilmie stara si rozpozna dan osob z kopii zdjcia lub odcyfrowa nieczytelne zapiski na odwrocie, czego dodatkowo nie uatwia omawiana wczeniej niska jako mikrofilmw. 186 S pieczcie wasnociowe Centr. gosarchiva Lit. SSR na jednostkach archiwalnych ze starymi sygnaturami zespou Nr 439.

66

Murawiewa), guberni grodzieskiej, powiatu biaostockiego. Osoby te s rnych stanw, narodowoci, wyzna (szlachta, chopi, mieszczanie, uczniowie, studenci, klerycy, ydzi). Wystpuj proby o zagodzenie kar osobistych i zwizanych z zajciami majtkw. Zachoway si wykazy osb osdzonych lub wobec ktrych podejmowano jakie czynnoci sdowo-ledcze (sygn. 608-614, 618), ale cz z nich (zwaszcza z lat 1863-1864 r.) oraz inne ciekawsze wybyy. Z akt oglniejszej natury s protoky posiedze Polowego Audytoriatu przy Sztabie Wileskiego Wojennego Okrgu z lat 18631867 (sygn. 591-599). W opisie 2. zinwentaryzowano 1831 j.a. z lat 1864-1911. S to wycznie sprawy sdowo-ledcze uczestnikw powstania. Niestety, w 1980 r. wybyo 35 spraw. Z do duej iloci spraw nieatwo jest wyowi te, ktre dotycz mieszkacw czy osb zwizanych z guberni augustowsk. Czciowo jest to moliwe ju na etapie przegldania tytuw jednostek w inwentarzu dziki wyszczeglnianiu miejsca zamieszkania, lecz dla cakowitej pewnoci naley przejrze skrupulatnie niemal wszystkie akta. Zesp Nr 438 Vilenska sledsvennaja kommissija po politieskim delam (Wileska Komisja ledcza do Spraw Politycznych), 1863-1888, 1.579 j.a. Akta tego zespou prawdopodobnie rwnie wchodziy w skad Muzeum Hrabiego Michaa Murawiewa. Jest jeden inwentarz (opis 1) - pisany na maszynie przedwojenny inwentarz polski, tylko kilkadziesit jednostek dodano pniej, co wyranie odrnia si nie tylko z powodu jzyka (rosyjski), ale i rcznego pisma. Ukad: w czci zasadniczej chronologiczny, zgodnie z napywem spraw. Zawarto to gwnie sprawy sdowo-ledcze poszczeglnych powstacw lub grup, ale pomidzy nimi s teczki oglniejszej natury, w tym dotyczce dziaa partyzanckich, dokumentacja wewntrzna Komisji o charakterze organizacyjno-porzdkowym. Do powstania styczniowego na Suwalszczynie z inwentarza z pewnoci wyowi mona 1 jednostk, za to bardzo ciekaw - sygn. 232 Papiery odebrane od pewnego powstaca po bitwie pod Stryciszkami [augustow. gub.], 1863187. Z alem jednak stwierdzamy, e zostaa z zespou wyczona (wybya)! Cho figuruje w rejestrze mikrofilmw, nie zostaa rwnie

187

Chodzi z pewnoci o bitw pod Staciszkami! Zgodnie z inwentarzem jest bardzo obszerna, liczy 880 kart.

67

zmikrofilmowana. Dokadniejsza kwerenda pozwoli z pewnoci wyowi w tym zespole wicej materiaw dla guberni augustowskiej. Zesp jest zmikrofilmowany. Nr 378 Kanceljarija General-Gubernatora Vilenskogo (Kancelaria Generagubernatora Wileskiego) 1794-1912, 151.272 j.a. Jest to ogromny zesp. Jako inwentarze su XIX-wieczne pomoce kancelaryjne spisy teczek spraw. Na kady rok jest nowy spis (zwykle wielotomowy). W LPAH zaczto wspaniae, lecz niezwykle pracochonne przedsiwzicie sporzdzenia indeksu osobowego do tych akt, z podaniem opisanych w dokumencie czy te wynikajcych ze sprawy, okolicznoci188. Prace nad indeksem przerwano i w zasadzie nie jest udostpniany uytkownikom, a byaby to kapitalna pomoc, take dla badaczy zainteresowanych powstaniem styczniowym w guberni augustowskiej. W innym przypadku kwerenda tematyczna jest waciwie, z powodu pracochonnoci, nieopacalna. Jeli wemiemy pod uwag ogln ilo archiwaliw z II poowy XIX w. z guberni augustowskiej w zasobie LPAH, w ktrych mona byoby spodziewa si materiaw do powstania styczniowego, to po wstpnej kwerendzie naley stwierdzi, e rde tych jest stosunkowo niewiele. To pozorne rozczarowanie znika jednak, gdy przyjrzymy si bliej tym materiaom. Zaprezentowany zasb jest bowiem niezwykle cenny dla bada nad powstaniem styczniowym w guberni augustowskiej. Zawiera du liczb niemal niewykorzystywanych dotd szczegowych materiaw dotyczcych uczestnikw powstania. Pozwala te, w wikszoci niestety porednio, opisa i oceni dziaalno aparatu wojskowego i administracyjno-policyjnego zaangaowanego w tumienie

188

Przykady wypisane z indeksu: Boski Rafa, gub. omyska, pod nadzorem - f. 378, op. 1878, delo 6, k. 88. Brandt, pk, d-ca oddziau powstaczego - f. 378, op. 1868, delo 217, k. 194. Bugielski Polikarp - f. 668, op. 1, delo 407, k. 200.

68

powstania. W kontekcie zniszcze archiwaliw polskich w II wojnie wiatowej ich waga jeszcze bardziej wzrasta. Z przegldu zawartoci poszczeglnych zespow wynika, e najwiksza ilo rde do powstania styczniowego w guberni augustowskiej znajduje si w dwch zespoach: Zesp Nr 1020 Upravlenie Voennogo Naalnika Avgustowskogo Otdela (Zarzd Naczelnika Wojskowego Oddziau Augustowskiego) 1861-1866, Zesp Nr 1248 Vremennyj polevoj auditoriat pri tabe vojsk Vilenskogo Vojennogo Okruga (Tymczasowy Audytoriat Polowy przy Sztabie Wojskowym Okrgu Wileskiego) 1863-1891. Pierwszy z nich naley do I grupy, wedug zastosowanej klasyfikacji, drugi do III grupy. Zespoy te w wikszoci, zgodnie z kompetencjami swoich twrcw, zawieraj akta sdowo-ledcze osb oskaronych o uczestnictwo w powstaniu. Zwykle nie znajdziemy w aktach spraw kompletnego materiau dotyczcego dziaalnoci oskaronych osb, a co najwyej w zakresie okrelonym przez oskarenie. Mona mie rwnie wtpliwoci co do rzetelnoci tych materiaw dowodowych. Podchodzi wic naley do nich bardzo krytycznie. Czasami nie potwierdzaj one roli i dziaalnoci osb opisanych ju w literaturze na podstawie innych rde. Zdarza si, e sprawy tych samych uczestnikw powstania wystpuj w obu tych zespoach. Daje to dodatkow moliwo krytyki. Pozostae zespoy w stosunkowo niewielkim stopniu uzupeniaj ten materia. Rysuj przede wszystkim obraz policyjno-administracyjnych represji po upadku powstania. Z pewnoci ciekawe byyby rda prezentujce przebieg dziaa zbrojnych przeciw partyzanckim oddziaom powstaczym. Tego jednak w zespoach urzdw administracji oglnej czy te aparatu policyjnego i bezpieczestwa wewntrznego (nawet jeli te funkcje realizowane byy w oparciu o organy wojskowe), ktre wanie przechowywane s w LPAH, w zasadzie nie znajdziemy. Zaprezentowany przegld nie moe by traktowany jako kompletny przewodnik. Ograniczony dostp do rde i przyjta z koniecznoci metoda wyznaczyy jego ramy do formy prezentacji zasobu, wstpnej zaledwie selekcji oraz prby opisu rdoznawczego i wartociowania. Na tej podstawie bdzie moe atwiej wyznaczy kierunki bardziej wnikliwych bada. Przedstawione rwnie zostay pewne praktyczne trudnoci i bariery, z ktrymi badacz musi si liczy. Dokadniejsze badania problemu z pewnoci pozwol wydoby nowe rda z zasobu LPAH, a by moe przewartociowa przedstawione wnioski i oceny.

69

Grzegorz Ryewski rda do dziejw rodu Chreptowiczw i Grodzieszczyzny z XV-XIX w. w archiwach i bibliotekach polskich i zagranicznych (wschodnich)
Chreptowiczowie to mony rd litewsko-ruski, wywodzcy si z Nowogrdczyzny. Od XV do XVIII w. czonkowie tej rodziny odgrywali bardzo wan rol w dziejach Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Byli wysokimi urzdnikami, senatorami, biskupami Kocioa wschodniego, kolatorami parafii rzymskich i greckich. Wielu czonkw tego rodu byo zwizanych z Grodzieszczyzn, gdzie posiadali swoje woci i piastowali rne urzdy. Prowadzone badania pozwoliy wywietli genealogie i dzieje czonkw rodu Chreptowiczw z Grodzieszczyzny (tzw. linia grodzieska), o ktrych milcz rda drukowane i popularne herbarze. Wynikao to zapewne z faktu, e bya to biedniejsza ga tej zacnej rodziny. W referacie niniejszym chciabym wskaza gwne rda dotyczce Chreptowiczw i Grodzieszczyzny znajdujce si w bibliotekach i archiwach krajowych i zagranicznych. Jeeli chodzi o t grodziesk lini rodu, to tylko nieliczne materiay przechowywane s w instytucjach polskich, natomiast gros rde posiadaj archiwa zagraniczne, wschodnie. 1. Zbiory w instytucjach polskich Archiwum Diecezjalne w omy Dzia III nr 12 zawiera Akta Konsystorza Jeneralnego Diecezji Augustowskiej tyczce si funduszu klasztoru ksiy dominikanw krasnoborskich. S tu dokumenty dotyczce Chreptowiczw krasnoborskich: akty fundacyjne klasztorw (bernardynw i dominikanw), testamenty, inwentarze folwarkw, inwentarze kocielne, dokumenty sdowe dominikanw z Chreptowiczami (XVII-XVIII w.).

70

Biblioteka PAU i PAN w Krakowie W rkopisie nr 5775 znajduj si dokumenty dotyczce spraw Chreptowiczw wacicieli krasnoborskich, z rnymi osobami. S tu zapisy dzieraw, akty kupna sprzeday posiadoci ziemskich, regesty dokumentw majtkowych itp. Chronologia akt to XVI XVIII wiek. Oprcz Chrteptowiczw w aktach tych jako strony wystpuj najczciej: Dolscy, Kuncewiczowie, Tyszkiewiczowie, Sapiehowie, Radziwiowie, Chodkiewiczowie Sanguszkowie, Leszczyscy, Zienkiewiczowie. Majtki i dobra, do ktrych te rda si odnosz to: Biaawicze, Piesek, Podorsk, Sawatycze, Krasnybr, Zabudw, Grdek, Choroszcz, Dojlidy, Biaystok, Koliki, Karakule, Hermanowszczyzna, Tykocin. Te nazwy miejscowe wystpuj najczciej. W korespondencji Rostockich (nr 4013) zachowa si list Teresy Chreptowiczwny, przeoonej klasztoru brygidek grodzieskich, do jednego z czonkw tego rodu, pochodzcy z 1761 roku. By moe adresatem by Tadeusz Rostocki, (1725-1805), biskup chemski, nastpnie arcybiskup kijowski i metropolita unicki caej Rusi, pierwszy senator duchowny unicki, a w tym czasie profesor filozofii i teologii w szkole zakonnej w Chemie. Biblioteka PAN w Krniku Podstawowy materia zawiera rkps. 1308 (Archiwum Chreptowiczw). Znajduje si tu kopia dziea genealogicznego autorstwa Joachima Chreptowicza pt. Pamitnik rodu Litaworw Chreptowiczw od pocztku jak wiadomo zasiga do roku 1795. Jednak najciekawsze w tym zbiorze s wypisy z ksig Metryki WKL, dotyczce rodu. Wypisy te zostay sporzdzone z polecenia ostatniego kanclerza wielkiego, i suyy mu do napisania rzeczonego dziea. Akta metryczne pochodz z XV i XVI wieku, i wiele z nich odnosi si do obszaru dawnego powiatu grodzieskiego i Podlasia. Dokumenty wymieniaj: Drohiczyn, Mukobody, Krasnybr, Lipsk, dwr Strzelnikowski (mielnicki), Horodek (drohicki), Dorgu, suby abickie (augustowski). Wiele dokumentw mwi o sporach mieszczan i ziemian drohickich z Janem Litaworem Chreptowiczem, namiestnikiem, starost drohickim oraz o procesach jego ony o majtki po zmarym mu. W zespole nr 35252, zawierajcym materiay do powstania kociuszkowskiego na Grodzieszczynie znajduje si rzadki starodruk. Jest to

71

mowa Joachima Chreptowicza do Grodnian, zachcajca do insurekcji pt.: Gos Joachima Chreptowicza, komisarza porzdkowego, pttu: grodzieskiego miany do zgromadzonych miasta Grodna obywateli i caego ludu na dniu 19 maja 1794 roku. Warto zwrci baczniejsz uwag na ten zesp ze wzgldu na ciekawe materiay dotyczce insurekcji kociuszkowskiej na Grodzieszczynie, poniewa dzieje powstania 1794 roku na tym terenie nie s dostatecznie rozpoznane. Biblioteka Narodowa w Warszawie W zespole nr 3287, ktry zawiera korespondencj Aleksandra Sapiehy, wojewody poockiego, hetmana polnego litewskiego, znajduj si listy Teresy Chreptowiczwny, kseni brygidek grodzieskich, dotyczce spraw zgromadzenia (XVIII w.) W zbiorach Biblioteki Ordynacji Zamojskich nr 960, w dziale zawierajcym listy Jana Karola Chodkiewicza, przechowywana jest korespondencja Adama Chreptowicza, podkomorzego nowogrdzkiego, waciciela m.in. Krasnegoboru, dotyczca spraw rodzinnych (pocz. XVII w.) Biblioteka Czartoryskich w Krakowie W aktach konfederacji barskiej, zesp nr 941, zachoway si listy Karola Chreptowicza, pisarza ziemskiego grodzieskiego, chorego nadwornego WKL, starosty grodzieskiego, pisane z wygnania, dotyczce konfederacji. Listy pisane do nieznanego adresata pochodz z lat 1773-1774. Karol Chreptowicz wraz ze swymi towarzyszami zabiega o pomoc zbrojn i materialn Europy Zachodniej przeciwko Moskwie. Rkopis nr 858 (varia historyczne) zawiera drzewo genealogiczne rodziny. Cenne rda przechowywane s te w rkps. 860, gdzie oprcz materiaw genealogicznych znajduje si kopia kroniki rodzinnej, spisanej ok. 1617 r., autorstwa Adama Chreptowicza pt. Rd ichm. Panw Chreptowiczw. Biblioteka PAN Ossolineum we Wrocawiu W zbiorach wrocawskich, w kodeksie papierowym oznaczonym jako rkps. 94 znajduje si korespondencja z 1665 roku do Samuela Chreptowicza,

72

dotyczca spraw pieninych zwizanych z fundacj klasztoru bernardynw w Krasnymborze. Archiwum Gwne Akt Dawnych Zesp Metryka Koronna nr 410 i 412. W zespole tym znajduj si wypisy z ksig metrycznych WKL. S tu dokumenty dotyczce Chreptowiczw z Krasnegoboru i Lipska (Hoynki) oraz tych majtkw. Spory Adama Chreptowicza z Piotrem Wiesioowskim, o Puszcz Serwy, komisje graniczne. Wiele materiaw odnosi si do terenw dawnego powiatu grodzieskiego. Bardzo ciekawy materia przedstawia korespondencja Adama Chreptowicza z Krzysztofem Radziwiem (Archiwum Radziwiw, dz. V). Listy pochodz z przeomu XVI i XVII w., a dotycz gwnie spraw gospodarczych, majtkowych Chreptowiczw i Radziwiw. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego Tutaj najcenniejsze rda do Chreptowiczw z Grodzieszczyzny znajdziemy w czstkach akt pozostaych po Woyniowiczach zesp nr. 317. S to sprawy Chreptowiczw z Woyniowiczami dotyczce gwnie XVII w. I chocia akta te w przewaajcej czci odnosz si do dbr woyniowiczowskich i chreptowiczowskich sytuowanych w dawnym wojewdztwie nowogrdzkim, to jako strony czsto wystpuj Chreptowiczowie z Grodzieszczyzny. 2. rda w instytucjach zagranicznych. Narodowe Archiwum Historyczne w Misku Gwnym rdem do bada nad rodzin Chreptowiczw s ksigi ziemskie grodzieskie (zesp nr 1755) i grodzkie grodzieskie (zesp nr 1711). Cenniejszy materia znajduje si w ksigach grodzkich, co by moe wynika z faktu, e szlachta wolaa zaatwia sprawy w grodzie. W ksigach tych s wszystkie rodzaje dokumentw prawnych: zastawy, kupna-sprzedae, testamenty itp. S tu sprawy Chreptowiczw z: kameduami wigierskimi, bazylianami kunickimi, karmelitami grodzieskimi, ekonomi grodziesk, Charliskimi, Pakoszami, Alexandrowiczami, Borzckimi, Bukowskimi, Eysymontami, Bouffaami, Kotowiczami, Karpiami, Szczukami, Zembockimi (starostami augustowskimi), Grobickimi, Massalskimi, Reszkami, Rukiewiczami, Heybowiczami, Brynkami, Moniuszkami, Andrzejkiewiczami, Usowiczami, Soohubami, Stryieskimi, Szymonowiczami, Turczynowiczami, Pyrskimi, Sopokami. To tylko niektre nazwiska, pojawiajce si najczciej. Majtki, o ktrych mowa, to: Ostrwek, Ostasze, Krasnybr, Kamionka miasteczko, Kopciowszczyzna, Krzemienica, Kolnica, Milkowszczyzna, Gudziewicze, Rusota, osona, Klimwka, Iwanowce, Dubano, Czarnowszczyzna, Supral, Trzcianka (koo Janowa), Woroniany, Sidra, Siderka, Grodzisk, Popowa Olsza (Olsza), Zielone Bagna (Bagny), Sikorowszczyzna, Starzynki, Kalno, Jawka, Pieszczanki. Materiay dotyczce rodziny Chreptowiczw mona te znale w ksigach miejskich grodzieskich (nr zespou 1761 op. 1.), w ktrych si znajduj

73

materiay dotyczce gwnie nieruchomoci Chreptowiczw na terenie miasta Grodna i procesy z magistratem. Wszystkie akta tu wymienione pochodz tylko z XVIII w., cho dotycz te spraw z wiekw wczeniejszych. Biblioteka Uniwersytetu Wileskiego Tutaj bardzo cenne rda dotyczce Chreptowiczw z Grodzieszczyzny mona odnale w zespole 4 nr 722. S to dokumenty klasztoru awryszewskiego. Chreptowiczowie byli opiekunami i podawcami tego sawnego monasteru. Chronologia akt to XV-XIX wiek. Szczeglnie czsto wymieniani s waciciele dbr Krasnoborskich - Teodor (XVI w.) i Adam (XVII w.) Chreptowiczowie. Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk W zespole nr 4 35, przechowuje si oryginalny dokument pergaminowy fundacji cerkwi unickich w Sztabinie i Krasnymborze. Zesp nr 273 zawiera listy krla Jana III w sprawie Chreptowiczw z Alexandrowiczami, sprawy Chreptowiczw z Chlewoskimi. S tu te listy Joachima Chreptowicza dotyczce spraw gospodarczych zwizanych z majtkami grodzieskimi (Krasnybr). Litewskie Pastwowe Archiwum Historyczne w Wilnie Zesp nr 18971 zawiera akta procesowe z lat 1703 1759 dotyczce sporw Chreptowiczw z Usowiczami o majtek Godowszczyzn, zwany te oson Godowszczyzn. Inny zesp akt oznaczony nr 32 (kolekcja dokumentw o tematyce sdowej) chroni dokumenty tej samej treci, lecz do roku 1764. Oprcz Usowiczw jako strony wystpuj, po 1758 r., bazylianie z Suprala i Kunicy. Poza tym s tu sprawy Chreptowiczw z Krasickimi o Rusot, z Szadurskimi i Kociakowskimi, Bobiskimi, Krasiskimi. Niezwykle cennymi dla bada genealogicznych, i to nie tylko nad rodzin Chreptowiczw, s rda zespou nr 391. Znajduj si tu dokumenty Deputacji Generalnej Wywodowej Szlacheckiej Guberni Litewskiej, a wic wywody szlacheckie, materiay genealogiczne wiadczce o szlachectwie danej rodziny, herby itp. Jest tu te Komisja o szlacheckim pochodzeniu Chreptowiczw. S to akta XIX - wieczne. Zesp nr 3938 zawiera informacje dotyczce chreptowiczowskich Putryszek, Rusoty, Hoynki, Kulbak. Zesp nr 447 zawiera akta sdowe Chreptowiczw z Dolskimi o dobra Krasnybr, a take rda dotyczce dominikanw krasnoborskich. S to

74

dokumenty z drugiej poowy XVII w. Znajduj si tu rwnie akta procesowe Ignacego Chreptowicza z dominikanami klimowieckimi o Klimwk, i Czarnowszczyzn z lat 1776-1793, akta procesowe Chreptowiczw z Borzckimi o karczm w Putryszkach (1781 r.), akta Chreptowiczw z Mazowskimi, Borzckimi, Eysymontami o Rusot, (1789 r.). Akta (XIX w.) spraw Brzostowskich Chreptowiczw i Kleczkowskich z Czyem o dugi. Wiele dokumentw z XVII i XVIII wieku dotyczcych Chreptowiczw z Grodzieszczyzny znajduje si w Ksigach Spraw Wieczystych Trybunau Gwnego WKL. S to rwnie wszystkie rodzaje dokumentw prawnych: akty sprzeday-kupna, dzierawy, testamenty, darowizny, akta procesowe, itp. Tak wic s to sprawy Chreptowiczw z: Filipowiczami, Oziembowskimi, Hladowickimi, Pacami, Massalskimi, Tuowskimi o oson, oson Jurgielewszczyzn, Rusot, Krasnybr itp. Zesp nr 1282 (kolekcja rnych dokumentw XVI-XIX w.) zawiera rda odnoszce si m. in. do Lipska (Hoynki) Chreptowiczw, a take zapisy funduszowe Chreptowiczw krasnoborskich na cerkwie w Szczorsach i Siennie z lat 1634-1666. Zesp nr 694 opis 1 nr 49 to dzieo o Chreptowiczach wraz z drzewem genealogicznym. Zesp nr 110, w ktrym znajduj si akta na temat ekonomii grodzieskiej, posiada rwnie rda dotyczce Chreptowiczw z Grodzieszczyzny. Chodzi tu gwnie o spory majtkowe Chreptowiczw z ekonomi grodziesk, sprawy dotyczce dbr ekonomicznych dzierawionych przez Chreptowiczw. Majtki, o ktrych mowa w rdach, to: Dubana, Nowosiki, Jurowlany, Jawka, Krasny Br. W zespole nr 1029 jest kontrakt midzy Jzefem Grodkowskim i Jerzym Chreptowiczem na arend majtku Lipsk. (1631 r.). Biblioteka Narodowa Ukrainy im. Wernadzkiego do niedawna Biblioteka Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie. Tutaj w zbiorach dawnej biblioteki szczorsowskiej stworzonej przez Chreptowiczw (Joachima i jego syna Adama) zachowao si wiele cennych dokumentw dotyczcych rodziny. Natomiast wzmianki o Grodzieszczynie i czonkach rodu j zamieszkujcych s nike. Naley wymieni tylko nr 6014,

75

gdzie znajduje si kodeks zawierajcy oryginalny tekst autorstwa Joachima Chreptowicza pt. Pamitnik rodu Litaworw Chreptowiczw od pocztku jak wiadomo zasiga do roku 1795. Jest to dzieo genealogiczne, opisujce dzieje rodziny Chreptowiczw od czasw najdawniejszych. Zawiera ono rwnie informacje dotyczce Chreptowiczw z Grodzieszczyzny i ich majtkw. Na szczeglna uwag zasuguje piknie wykonane drzewo genealogiczne rodziny. Pod sygnatur I/5990 jest manifest Karola Chreptowicza, przeciwko gwatom Repnina z 1767 r. Manifest ten jest chyba najpopularniejszym rkopisem chreptowiczowskim. Praktycznie w kadej z wyej wymienionych instytucji polskich i zagranicznych zachoway si odpisy tego dziea. Osobicie naliczyem kilkanacie kopii tego manuskryptu w rnych archiwach i bibliotekach. wiadczy to niewtpliwie o duej popularnoci tego rkopisu w XVIII w.

76

Zbigniew Romaniuk (Brask) Losy redniowiecznych dokumentw podlaskich z Archiwum Koronnego Krakowskiego
Artyku ten jest prb ustalenia losw czci akt podlaskich wchodzcych niegdy w skad Archiwum Koronnego. Ograniczam si do najstarszych pergaminw z lat 1401-1501 i nie wyczerpuj zagadnienia. Niestety, nie wszystkie dokumenty dochoway si do czasw nam wspczesnych, a cay zesp jest obecnie rozproszony. Tych cennych dokumentw badacze niemal nie wykorzystywali. Staropolskie inwentarze Archiwum Koronnego wymieniaj co najmniej 25 redniowiecznych dokumentw podlaskich. Pierwotnie znajdoway si one w posiadaniu odbiorcw nada i rozstrzygni, a potem u ich spadkobiercw prawnych. Wszystkie w XVI w. trafiy do litewskiego archiwum wielkoksicego, wraz z monarszym przejmowaniem poszczeglnych dbr po: Gasztodach (18 dokumentw, w tym np. na Tykocin, Wysokie i Rzdziany), Korczewskich (5 dokumentw, np. na Korczew, Rudk), Radziwiach (np. Zabiele), Janie Steczce. W tych przypadkach przejmowano je do archiwum hospodarskiego kompletami. Po wczeniu Podlasia do Korony, zapewne krtko po 1571 r. dokumenty przekazano do Archiwum Koronnego w Krakowie189. Wymienia je tam w wyodrbnionym zbiorze oznaczonym jako Litterae Palatinatus Podlachiae, najbardziej znany spis inwentaryzacyjny dokonany przez komisj sejmow w 1682 r., a opublikowany przez Erazma Rykaczewskiego w 1862 r.190 Niestety, drukowana wersja zawiera liczne omyki i bdy, std przy obecnym stanie wiedzy dalsze korzystanie z tej publikacji przynie moe tylko szkody191. Wpisane na odwrocie pergaminw sygnatury literowe oraz cyfrowe dowodz kilkakrotnego ich spisywania i oznakowania, ostatni raz w 1730 r. W 1765 r. wraz z pozosta czci krakowsk Archiwum Koronnego przewieziono je do Warszawy i na polecenie Wielkiej Komisji Skarbowej
189

Z 1571 r. pochodzi najmodszy dokument w zasobie akt podlaskich Archiwum Koronnego, a nie wymienia ich inwentarz tego archiwum sporzdzony pod kierunkiem Jana Zamoyskiego z ok. 1567-1569 r. 190 Inventarium omnium et singulorum privilegiorum, litterarum, diplomatum, scripturarum et monumentorum quaecuque in archivo in acre cracoviensi continentur per commissarios a sacra regia majestate et republica ad revidendum et connotandum omnes scripturas in eodem archivo existentes deputatos conpectum Anno Domini MDCLXXXII cura bibliotecae Polonicae editum, opr. Erazm Rykaczewski, Lutetiae Parisiorum 1862, s. 357371, 383. 191 Nie porwnywaem, ale zapewne wykaz jest te zbieny ze spisem inwentaryzacyjnym akt Archiwum Koronnego z 1613 r. (Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie, dalej: AGAD, Varia, oddz. I, sygn. 57). Poprawniejszy od drukowanego przez Rykaczewskiego spis z 1682 r. znajduje si w AGAD, Zbir tzw. Metryki Litewskiej, VIII, nr 6.

77

zoono w Archiwum Metryki Koronnej. Okoo dwadziecia lat potem kopiowaniem tych akt do prywatnego archiwum krlewskiego zaj si biskup Adam Naruszewicz. Dokumenty podlaskie odpisywa on z oryginaw w kocu czerwca i na pocztku lipca 1785 r. Wyjtek w tym wzgldzie stanowi dokument dla Pretora na Rudk, odpisany trzy lata wczeniej, gdy znajdowa si pord dokumentw Wielkiego Ksistwa Litewskiego, a nie podlaskich. Z ubolewaniem stwierdzam, e niezwykle cenny zbir zwany Tekami Naruszewicza do obecnej chwili lakoniczne wykorzystywao zaledwie kilku badaczy Podlasia, a wiele akt tam wpisanych nadal uchodzi za nieznane. Naruszewicz na kadej kopii podawa proweniencj, w tym przypadku Ex Orig. Achi. Regni, przyblion dat wystawienia aktu oraz tytu. Po zasadniczej treci umieszcza informacj o oryginale, podajc materia na ktrym spisano akt, sposb zamocowania pieczci (kolory sznurkw, pergaminowe zawiaski) oraz obecno pieczci, ponadto dat sporzdzenia odpisu. Dzieo Naruszewicza stanowi swoisty ostatni inwentarz Archiwum Koronnego. W przypadku Podlasia jest on zbieny z inwentarzem z 1682 r. Z dziau podlaskiego pominito trzy dokumenty z 1492 r. dotyczce Radziwiw i Marcina Gasztoda, ktre bezporednio nie s zwizane z Podlasiem, a dotycz spraw rodzinnych i majtkowych wspomnianych osb. W latach osiemdziesitych XVIII stulecia w Archiwum Koronnym znajdowao si ogem kilkadziesit dokumentw i fascykuw akt podlaskich z XV i XVI w. Niestety, czas rozbiorw spowodowa znaczne rozproszenie zasobu, a w konsekwencji jego czciow utrat. Losy redniowiecznych akt podlaskich w XIX w. stanowi zagadk. Z pewnoci jako akty o mniejszej wartoci nie zostay wywiezione (moe z maymi wyjtkami?) do Rosji, tak jak to stao si z wikszoci byego Archiwum Koronnego, ktre rewindykowano do Polski dopiero w drugiej poowie lat dwudziestych XX w. Wiele pergaminw w niewyjanionych okolicznociach trafio w rce prywatnych kolekcjonerw, a od pocztku XX w. znajdoway si one ju w zbiorach archiwalnych. W 1906 r. Piotr Umiski przekaza do Biblioteki Czartoryskich w Krakowie sze dokumentw. Brak odpowiedniej dokumentacji uniemoliwi ustalenie, kiedy i w jaki sposb do zbiorw Polskiej Akademii Umiejtnoci w Krakowie trafiy cztery inne pergaminy, ktre znajduj si tam co najmniej od 1912 r. Ponadto dwa akty odnaleziono w Archiwum Gwnym Akt Dawnych w Warszawie oraz po jednym w Archiwum Pastwowym w Krakowie i Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. W ostatnim przypadku pergamin z nadaniem prawa miejskiego Bielsku z 1501 r. znajdowa si ju tam co najmniej od 1898 r.192 Cigle istnieje szansa na odszukanie przynajmniej czci zaginionych dokumentw. W niewystarczajcym stopniu przebadaem pod tym ktem przykadowo AGAD i archiwa wileskie193. Niestety, opracowywany przez Jzefa Siemitkowskiego przed II wojn wiatow inwentarz Archiwum Koronnego Krakowskiego,
192

Opisanie rukopisnogo otdelenia Vilenskoj Publinoj Biblioteki, vypusk 3, Vilna 1898, opisanije nr 32, s. 42-44. 193 Jest to efekt sabiej opracowanych katalogw posiadanych dokumentw pergaminowych.

78

rewindykowanego z ZSRR, spon w 1944 r. wraz aktami, co uniemoliwia ukazanie ewentualnych strat podlaskich. Wiadomo, e niektre dokumenty znajdoway si w AGAD ju w okresie midzywojennym, przed rewindykacj ze wschodu, np. nadanie Jana Gasztoda na Tykocin z 1436 r.194 Jeden pergamin podlaski z 1434 r., pierwotnie zaliczony do dziau Litterae Magni Ducatus Litvaniae Archiwum Koronnego, przed wojn trafi do Biblioteki Ordynacji Krasiskich w Warszawie i spon tam w kocu 1944r. Na 25 aktw do naszych czasw dochowao si 15 oryginaw. Stan ich zachowania, z maymi wyjtkami, jest dobry. Niestety osiem z nich jest pozbawionych pieczci195, ale z jednym wyjtkiem, przy pozostaych zachoway si jedwabne sznurki bd pergaminowe zawieszki. Wikszo zachowanych pieczci jest uszkodzona. W najgorszym stanie jest pergamin z 1439 r. dotyczcy sprzeday Drogwina (dzisiejsze Rzdziany). Obecny wygld dokumentw daje ogle wyobraenie o ich skomplikowanych losach przeszy w XIX stuleciu. Oderwane pieczcie to zapewne wynik rozwijajcego si wczenie kolekcjonerstwa, przykadowo w osobie Wiktora Wittyga196, a po czci skutek czstego przemieszczania pergaminw i nieodpowiedniego ich przechowywania. Odnaleziono nastpujce oryginalne dokumenty z Archiwum Koronnego: ksicia mazowieckiego Janusza na Korczewo z 1401 r., wielkiego ksicia litewskiego Witolda: na Korczewo z 1416 r., na wjtostwo tykociskie z 1425 r., na Milewo z 1429 r., na wjtostwo bielskie z 1430 r., na opuchowo z 1430 r., Jana Gasztoda na wjtostwo tykociskie z 1436 r., dziedzica na Drogwinie Stefana na rzecz Andrzeja ze Zotorii z 1439 r., ksicia mazowieckiego Bolesawa IV na Drogwino z 1440 r., rozstrzygnicie tego ksicia w sprawie wsi Daniowo z 1442 r. oraz Aleksandra Jagielloczyka na prawo miejskie i wjtostwo w Wysokiem z 1494 r., na browar w Wysokiem z 1501 r., potwierdzenie prawa miejskiego Bielska z 1501 r., Janowi Stecce Doubowa w 1501 r. Ponadto w zbiorze podlaskim Archiwum Koronnego znajdoway si wyodrbnione jako Fasciculi (fascykuy) - wizki akt zawierajce dokumenty graniczne midzy dobrami i inne, dotyczce przykadowo Knyszyna, Gonidza, Wysokiego, Tykocina, Mordw i Houbli, Rajgrodu, przywileje Aleksandra dla Rajgrodu, tego super terram Gonidz dictam, tego super forum annuum in Mordy, tego quibus confirmat jura oppido Drohiczyn czy oglny Litterae Vladislai Jagiellonis, fundationes ecclesiae catholicae in MD Litvaniae continentes197. Ze wzgldu na lakoniczno zapisw inwentarzowych wikszo z nich trudno dzisiaj zidentyfikowa w zasobach archiwalnych. Z interesujcego okresu mogo pochodzi kilka z nich.
194

W. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlacht polsk w Horodle roku 1413, Lituano-Slavica Poznaniensia. Studia Historica, t. III, 1989, s. 86, 93, 96; Artyku tego autora w Roczniku Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, t. VI, 1923. 195 W 1785 r. niemal wszystkie dokumenty miay pieczcie, z maymi wyjtkami, np. akt z 1437 r. 196 Zgromadzony przez niego zbir odciskw pieczci znajduje si w Muzeum Narodowym w Krakowie. Niektre oderwane od dokumentw. W archiwum parafialnym w Bielsku zachowao si pokwitowanie Wittyga na dokument Zygmunta I z pieczci. Niestety, akt ten nie wrci ju do waciciela. 197 E. Rykaczewski, oprac. Inventarium..., dz.cyt., s. 369-371.

79

Artyku jest wynikiem realizacji projektu pod robocz nazw Kodeks podlaski i w efekcie kocowym ma doprowadzi do opublikowania caoci zachowanych do dzisiaj w oryginaach bd kopiach i regestach dokumentw zwizanych z Podlasiem do 1513 r. Ich ilo szacuj na kilkaset. Z tego zgromadzono ju ponad 300. Dla porwnania podam, e dotd zaledwie okoo trzecia cz z nich znajdowaa si w obiegu naukowym i to nieraz jedynie z wykorzystaniem odnalezionych wzmianek, gdy teraz znane s ju cae akty bd ich obszerne streszczenia. Nadmieni, e pozostae dokumenty podlaskie lat 1504-1571 z Archiwum Koronnego spotka podobny los, a niektre z nich znajduj si we wspomnianych archiwach198. Aneks 1 Pergaminy podlaskie z lat 1401-1501 znajdujce si niegdy w Archiwum Koronnym
Wystawca i odbiorca dokumentu
Janusz, ks. mazowiecki, nadaje Pretorowi wie Korczewo w pow. Drohickim

Miejsce i data nadania

Obecne miejsce przechowywania oryginau

Kopie z oryginau
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (dalej: BCz), Teki Naruszewicza (TN), t. 10, nr 24, s. 105-108 (kopia z 1785). Pergamin z pieczci na zielonym jedwabnym sznurku BCz, TN, t. 11 (kopia z 1785). Pergamin z przywieszon pieczci

Uwagi
faksymilie: A. Buszko, Ziemia Korczewska, Korczew 1997, s. 8 faksymilie: A. Buszko, Ziemia Korczewska, Korczew 1997, s. 10; druk: Vitoldiana, nr 90

Grdek, Archiwum Pastwowe 9 VI 1401 w Krakowie, dyplomat perg. 867. Zachowana piecz, w 1/3 ukruszona Troki, 11 I 1416 Biblioteka Naukowa (dalej: BN) PAN i PAU w Krakowie, dok. perg. nr 22. Dobrze zachowany z fragmentem pieczci na czerwonobrzowym sznurku

Witold, wielki ksi litewski, nadaje Pretorowi Korczewo i Szczeglacin w ziemi drohickiej

Janusz I, ksie mazowiecki ustanawia wjtostwo tykociskie i nadaje je Piotrowi z Gumowa Witold nadaje Piotrowi z Gumowa wjtostwo tykociskie uposaone picioma wkami z obowizkiem suby wojennej

oma, 5 IV 1424 zaginiony

Troki, 31 XII 1425

AGAD w Warszawie, dok. perg. 815. Pergamin do gruby, z pieczci konn Witolda przywieszon na sznurku z czerwonego i niebieskiego jedwabiu

BCz, TN, t. 14, nr 21, s. w druku 81-83 (kopia z 27 VI 1785); tame, s. 89-91, nr 23 (kopia z 13 VI 1785 r.). Pergamin z pieczci na zielono-czarnym jedwabnym sznurku BCz, TN, t. 14, nr 92, s. w druku 421-422 (kopia z 5 VII 1785). Pergamin z pieczci konn na sznurku czerwononiebieskim

198

J. Czubek, Katalog rkopisw Akademii Umiejtnoci w Krakowie, dodatek I, Krakw 1912; K. Dziwik, Katalog dokumentw pergaminowych Biblioteki PAN w Krakowie, cz. I, Dokumenty z lat 1113-1571, Wrocaw 1966; Pergamentu katalogas [Katalog pergaminw Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie], zebr. R. Jasas, Vilnius 1980; J. Tomaszewicz, Katalog dokumentw pergaminowych Muzeum Narodowego w Krakowie, Krakw 1992.

80

Witold nadaje na prawie lennym Stanisawowi Milewskiemu wie Milewo nad rz. lin w powiecie suraskim

Grodno, 23 XII 1429

Muzeum Narodowe w Krakowie [dalej: MNK], dok. perg. 533/12, brak pieczci, pozosta czerwony jedwabny sznurek. Dar P. Umiskiego

BCz., TN, t. 14, nr 150, s. 639-641 (kopia z 6 VII 1785). Pergamin z pieczci na czerwonym jedwabnym sznurku

Witold funduje wjtostwo w Bielsku i nadaje je wjtowi Andrzejowi pod warunkiem, e bdzie osadza tylko ludzi obrzdku rzymskiego Polakw i Niemcw

Grodno, 2 I 1430

Biblioteka Naukowa PAN i PAU w Krakowie, dok. dypl. nr 31. Pergamin z przywieszon pieczci majestatyczn Witolda na jedwabnym czerwono-niebieskim sznurku. W zbiorach BN PAU by ju w 1912 r

BCz, TN, t. 15, nr 1, s. 910 (kopia z 1785). Pergamin z przywieszon pieczci Witolda

Witold nadaje Tomaszowi z Cieciorek wjtostwo we wsi opuchowo i okrela jego prawa i obowizki Zygmunt, wielki ksi litewski nadaje Pretorowi z Korczewa dobra Rudka, Czarna, Czoomyje, Mordy, Prusin, Guchowo i inne w ziemi drohickiej

Przeom, 26 IV 1430

Jan Gasztod potwierdza Piotrowi prawa do wjtostwa tykociskiego

Micha syn Zygunnta, ks. litewski nadaje Stanisawowi zwanemu Ostasz i Mikoajowi zwanemu Myn dobra Rogowo

MNK, dok. perg. 533/13. Pergamin pozbawiony pieczci i sznurka. Dar P. Umiskiego Troki, Orygina w kocu 4 IX 1434 1944 r. spon w Bibliotece Ordynacji Krasiskich w Warszawie. Dokument trafi tam ju bez pieczci ksicej. W Archiwum Koronnym by pord dokumentw Wielkiego Ksistwa Litewskiego, a nie Podlaskich Zamek w AGAD, dok. perg. nr Smolesk 780. Przywieszona u, 5 II piecz Gasztoda. 1436 Dokument by ju AGADzie w 1923 r., sygn. 731/419 Brask, 20 XI zaginiony 1437

BCz., TN, t. 15., nr 6, s. 27-29 (kopia z 10 VII 1785). Pergamin z pieczci jedwabnym na sznurku BCz., TN, t. 15, nr 131, s. 443-446 (kopia z 29 VII 1782). Pergamin z pieczci majestatyczn (opis) przywieszon na jedwabnym czarnopsowym sznurku

druk: S. Szybkowski, Dokument w.ks.lit. Witolda Kiejstutowicza dla Stanisawa Milewskiego z 23 XII 1429 r., Gdaskie Studia z dziejw redniowiecza, nr 6, 1999, s. 291-301 druk: Z. Romaniuk, Przywileje wielkoksice i krlewskie dotyczce Bielska Podlaskiego z lat 1430-1512, Bielsk Podlaski studia i materiay do dziejw miasta, 1999, s. 252254 druk z bdnej kopii[!]: Vitoldiana..., nr 120, s. 109-110 druk: Z. Romaniuk, Rudka. Dzieje majtku, wsi i parafii, Rudka 2002, s. 242243

BCz., TN, t. 16, nr 31, s. 147-149 (kopia z 16 VII 1785). Pergamin z pieczci na jedwabnym niebiesko-czerwonobiaym sznurku BCz., TN, t. 16, nr 50 (fakt. 58), s. 315-316 (kopia z 4 VII 1785). Orygina pergaminowy, piecz oderwana.

w druku

81

Pietko, starosta bielski i braski, po mierci Adalberta (Wojciecha) wprowadza we wadanie dobrami Drogwino Stefana i jego spadkobiercw Stefan dziedzic wsi Drogwino sprzedaje szlachetnemu Andrzejowi ze Zotorii grunt w Drogwinie Bolesaw ks. mazowiecki zatwierdza sprzeda wsi Drogwino przez Stefana Andrzejowi endzianowi (dzianowiczowi) Bolesaw, ksi mazowiecki przywraca Stanisawowi Lachowi i jego onie Dorocie, crce Piotra z Suraa oraz jej stryjowi Pawowi z Suraa wie Daniowo, ktr gwatem im odebrali dzierawcy grodu braskiego Sd ziemski braski (sdzia Pawe z Wyszonek) rozstrzyga spr midzy kmieciami suraskimi, a dziedzicami Radul o granice Jan Gasztod, pan na Tykocinie, nadaje Beczcystok (Beczanczystok) Maciejowi z Tykocina Sd ziemski drohicki potwierdza przekazanie dbr przez Jakuba Dowojnowicza i jego on Fedk Stanisawowi Korczewskiemu Aleksander, w. ks. lit, rozstrzyga spr Stanisawa Korczewskiego z plebanem drohickim Janem, o dziesicin z Korczewa i Bartkowa Aleksander Jagielloczyk, wielki ksi litewski okrela granice nowozaoonego miasta Wysokie i tamtejsze wjtostwo nadaje Janowi Hiczy z Wierzchucy

Brask, 16 VII 1439

zaginiony

BCz., TN, t. 16, nr 110, s. 525-526 (kopia z 16 VII 1785). Pergamin z dwiema pieczciami na zawieszkach BCz., TN, t. 16, nr 127, s. Druk: I. Kapica581-582 (kopia z 15 VII Milewski, 1785). Pergamin, u dou Herbarz, nr 637 na zwieszkach dwie pieczcie BCz., TN, t. 17, nr 53 (kopia z 1785)

Sura, 30 XI 1439

MNK 533/15. Brak pieczci, dokument pomity. Pismo miejscami nieczytelne. Dar P. Umiskiego MNK, dok. perg. 533/17. Brak pieczci, pozosta biaoniebieski jedwabny sznurek. Dar P. Umiskiego MNK, dok. perg. 533/20. Brak pieczci, pozosta biaobeowo-granatowy sznurek. Dar P. Umiskiego

Nowogr d, 4 VII 1440

Nur, 29 IX 1442

Brask, 6 lub 7 V 1443

zaginiony

BCz., TN, t. 17, nr 182, s. 647-648 (kopia z 4 VII 1785). U pergaminu na zawieszkach wisiay dwie pieczcie BCz., TN, t. 18, nr 184, s. 857-859 (kopia z 7 VII 1785). Pergamin z pieczci na zawieszce BCz., TN, t. 22, nr 94, s. 283-284. Orygina by pergaminowy E. Rykaczewski zdublowa ten dokument wpisujc go rwnie pod 1435 r.

Wilno, 24 I 1455

zaginiony

Drohiczy n, 6 VI 1485

zaginiony

Wilno, 29 V 1493

zaginiony

BCz., TN, t. 23, nr 49, s. 255-257 (kopia z 12 VII 1785). Pergamin z pieczci przywieszon na jedwabnym czerwonym sznurku w druku

Brze, 11 IX 1494

BN PAN i PAU w Krakowie, dok. perg. 84. Piecz oderwana, zachowa si jedwabny czerwony sznurek. Ten akt by ju tam w 1912 r.

82

Aleksander Jagielloczyk nadaje Bielskowi prawo magdeburskie obejmujc nim wszystkich mieszkacw miasta, take Rusinw. Wjtem mianuje gdaszczanina Jakuba Hoppena z prawem dziedzicznym. Okrela granice wolnego wyrbu puszczy na budowle wznoszone w Bielsku oraz wschodni granic miasta Aleksander funduje wjtostwo Zabiele i Jawie w pow. Gonidzkim oraz nadaje je wraz z mynem na rz. Brzozwce Maciejowi Moniuszko Aleksander, wielki ksi litewski nadaje miastu Wysokie prawo organizowania trzech jarmarkw Aleksander potwierdza Janowi Stecko, starocie drohickiemu, posiadanie dbr Doubowo z wsiami Chrocianka i Widgowo oraz wsi Filipy i Wierzbowo, darowane mu przez ciotk Dorot z Doubowa, on nieyjcego Wita Aleksander krl-elekt nadaje Janowi Hinczy wjtowi dziedzicznemu w miecie Wysokiem browar, na ktry Hincza ju przedtem otrzyma dokument w jzyku ruskim Aleksander Jagielloczyk potwierdza prawo magdeburskie Bielska i posiadanie wjtostwa Jakubowi Hoppenowi oraz uwalnia mieszczan bielskich od wadzy starosty i innych urzdnikw wielkoksicych. Reguluje sposb wyaniania rajcw miejskich

Grodno, 18 XI 1495

zaginiony

BCz., TN, t. 23, k. 459464 (kopia z 27 VI 1785)

Druk: Z. Romaniuk, Przywileje wielkoksice i krlewskie dotyczce Bielska Podlaskiego z lat 1430-1512, Bielsk Podlaski studia i materiay do dziejw miasta, 1999, s. 257-60

Wilno, 28 VI 1496

zaginiony

BCz., TN, t. 23, nr 110, s. 529-533 (kopia z 2 VII 1785). Pergamin z pieczci na jedwabnym sznurku BCz., TN, t. 23 , nr 201, s. 955-956 (kopia z 4 VII 1785). Pergamin z pieczci na jedwabnym morderowym sznurku BCz., TN, t. 24 (kopia z 1785). Pergamin z pieczci w druku

Wilno, 6 IX 1499 zaginiony

Wilno, 22 II 1501

BN PAN i PAU w Krakowie, dok. perg. 86. Brak pieczci, po ktrej w zakadce widoczne dziurki. W zbiorach PAU co najmniej od 1912 r.

Mielnik, 29 (22?) X 1501

MNK, dok. perg. 534/3. Zachowana piecz Aleksandra zawieszona na toczarnym jedwabnym sznurku. Ze zbioru P. Umiskiego Mielnik, Biblioteka Litewskiej 3 XI 1501 Akademii Nauk w Wilnie, sygn. F1-32. Pergamin

BCz., TN, t. 24 (kopia z 1785). Pergamin z pieczci na jedwabnym sznurku

w druku

BCz., TN, t. 24 (kopia z 1785). Pergamin z pieczci

druk: Z. Romaniuk, Przywileje..., s. 262-266

83

Tamara Bairaauskait (Wilno) Diariusz sejmiku 1817 r. jako rdo do dziejw szlachty litewskiej
Prowadzenie dziennikw, diariuszy, protokow sejmikw powiatowych i gubernialnych ziem litewskich nakazyway odnoszce si do nich przepisy porzdkowe. W przypadku sejmiku gubernialnego przebieg obrad by notowany przez sekretarza deputacji szlacheckiej. Nastpnego dnia gone odczytanie tekstu stanowio pierwszy punkt sesji. Jeli tekst zosta przez zgromadzonych zaaprobowany, marszaek gubernialny lub w pewnych okresach, bo i w tym punkcie przepisy si zmieniay, marszaek gubernialny i powiatowi zatwierdzali go, skadajc na tekcie podpis. Oficjalnych dziennikw sejmikowych zachowao si w caoci i we fragmentach stosunkowo wiele. Prezentowany, ktry opisuje przebieg gonego z powodu zajcia si spraw uwaszczenia poddanych gubernialnego sejmiku wileskiego 1817 r., jest jedynym znanym diariuszem prywatnym sejmiku. Znajduje si w Dziale Rkopisw Biblioteki Narodowej w Warszawie, w archiwum rodzinnym Romerw, wrd akt osobistych wybitnego przedstawiciela rodu, marszaka guberni litewskowileskiej Michaa Jzefa Romera (17781853). Rkopis zatytuowany jest: Diariusz czynnoci elekcyjnych (1817 r.) 199. Tekst liczy 36 kart formatu zblionego do A5 zapisanych obustronnie. Zosta spisany dziewitnastowieczn polszczyzn kresow. Peno jest rusycyzmw. Zawiera bdy gramatyczne i stylistyczne. Pierwszy wpis nosi dat 3 grudnia [starego stylu], ostatni 23 grudnia 1817r. Tego dnia autor Diariusza zapisa: Ju tedy dopiero mojego Diariuszu prawdziwy koniec. Finis (k. 36). O nastpnych posiedzeniach mia informowa Jzef Strumio, ktry dziki poparciu adresata Diariusza zosta po raz kolejny wybrany na sekretarza deputacji szlacheckiej. Teraz niech pan Strumio wrcony przez JW Pana Dobrodzieja do spokojnoci umysu i zostajcy na swoim stopniu jako dokadniej mogcy wiedzie ze swojego urnau, co deputaci zrobi, co na koniec teraniejsze zgromadzenie dobrego dla ogu uoy, urzdzi, postara si przesa onego kopi. O czym ja mu powiem (k.36)200. Relacje Jzefa Strumiy nie s znane. Poniewa sejmik rozpocz si 1 grudnia 1817 r., a zakoczy 6 stycznia 1818 r., brakuje wic relacji z dwu pierwszych i trzech ostatnich dni obrad (24 i 30 grudnia oraz 6 stycznia 1818).
199

Diariusz sejmiku elekcyjnego gubernialnego (1817 r.), Biblioteka Narodowa. Warszawa. Archiwum Rmerw (dalej BN AR), IV 8669, k. 136. 200 Fragmenty oficjalnego dziennika wileskiego sejmiku gubernialnego z 23, 24, 30 grudnia 1817 r. oraz 6 stycznia 1818 r. opublikowa A. Janulaitis (A. Janulaitis, Baudiav panaikinimo sumanymai Lietuvoje (18171819 m.). Lapas i socials Lietuvos istorijos, Kaunas 1929, s. 8688.

84

Z ca pewnoci mona przyj, e tekst powsta z myl o konkretnym odbiorcy. By partiami do niego wysyany. Na to wskazuje szeciokrotne powtrzenie tytuu: Diariusz, uzupeniane informacj, e to kontynuacja. Mona wic przypuszcza, e brakujcy opis pierwszych dwu dni sejmiku znajdowa si w przesyce, ktra zagina. Nie wiadomo jednak, kim by, odbiorca. Autor diariusza poprzestaje na tytule: Janie Wielmony Pan Dobrodziej. Jest prawdopodobne, e nalea do szlachty posiadajcej prawo wyborcze na sejmikach powiatowych, by bowiem czowiekiem niele sytuowanym, skoro zamierza u siebie, to znaczy w swych dobrach, zorganizowa na wzr wileskich obchody z okazji mierci Tadeusza Kociuszki (k. 18). By czonkiem Towarzystwa Dobroczynnoci (k. 30). Nic nie wskazuje na to, by sejmik gubernialny interesowa go jako kandydata na urzd. Kwesti otwart jest, czy chcia dokadnie wiedzie, jak si potoczy na nim sprawa wociaska, o ktrej byo gono jeszcze przed obradami. Z ca pewnoci nie by nim Micha Jzef Romer, bo ten przebywa wwczas w Wilnie i czynnie uczestniczy w pracach sejmiku. Rkopis mg otrzyma jako dar, choby na pamitk tryumfalnego wyboru na marszaka gubernialnego. Nieznany pozostaje take autor Diariusza czynnoci elekcyjnych. W tecie kilkakrotnie tytuuje si redaktorem. Mao czytelny podpis: Antuzy, Antusewicz, Antuzewicz, Antuszewski, pozwala przypuszcza, e to jaki Antuszewicz lub Antuszewski. Nieliczne wtrty wskazuj, e by dobrze obeznany w realiach guberni. Niewtpliwie pochodzi z miejscowej szlachty i by znany senatorowi Michaowi Kleofasowi Ogiskiemu, bo na to wskazuje otrzymanie od niego zaproszenia na uroczystoci z okazji mierci Tadeusza Kociuszki: w kocielie w. Kazimira byem za biletem ksicia Senatora mnie przysanym (k. 18). Wzmianka o mundurze nie noszonym od 1812 r. moe wskazywa, e wwczas suy w wojsku. Pniej w subie pastwowej nie uczestniczy, a jego warunki materialne byy skromne. Zapisa bowiem: jaki za bdzie dzisiaj bal nie wiem (chodzio o bal dawany z okazji jakiej uroczystoci w rodzinie carskiej), powinien by dobry, kiedy marszakowie i delegowani od nosa dali po [rubli] 3. Ksie Senator [M.K. Ogiski] na nim nie bdzie, poleni si ubiera, a Antuszewi[cza] dla tego nie bdzie, e si nie mia w co ubra, munduru od 1812 r. na swoim grzbiecie nie noszc (k. 18). Gdyby suy, musiaby mundur zakada. I innym przypadku naleao przyj w stosownym do rangi uroczystoci ubraniu. Wiadomo, e prowadzi pamitnik: ju sejmikowy urna zamykam, z moim tylko domowym dziennikiem i tygodnikiem do mierci zamkn si nie mog (k. 30). Bada wymaga kwestia, czy tajemniczym adresatem nie by Kazimierz Strawiski, jeden z zaoycieli Towarzystwa Szubrawcw, ktry po wybraniu Michaa Jzefa Romera na wileskiego marszaka gubernialnego zosta marszakiem powiatu trockiego (1818 1820). W 1817 r. za nie uczestniczy jako delegat w sejmiku wileskim, nie musia wic by w Wilnie. Czy zatem adresata Diariusza nie naley szuka w krgu Szubrawcw i masonw? W kadym razie wiadomo, e wolnomularze brali czynny udzia w sejmiku. 85

Wrd delegatw byo ich 43, obrady w sprawie wociaskiej zapocztkowa rwnie mason Szymon Zawisza 201. Diariusz zasadniczo nowych wiadomoci o samym sejmiku nie przynosi. Jego warto polega przede wszystkim na monoci uzupenienia oficjalnych protokow, oceny wydarze i ludzi. Jak wynika z relacji autora, sejmik nie zanosi si na wyjtkowy. Odbywa si pod lask Teodora Roppa, penicego urzd marszaka gubernialnego w latach 18141817. W obradach uczestniczy 121 osb. Byli to marszakowie powiatowi i po 10 delegatw z jedenastu powiatw gubernii wileskiej202. Porzdek obrad okrelay tak zwane prawida sejmikowe zatwierdzone przez genera-gubernatora. Punktem pierwszym byy zatem wybory. W roku 1817 miano wybra marszaka gubernialnego, prezydenta i asesorw, 1 (kryminalnego) oraz 2 (cywilnego) departamentu Sdu Gwnego, prezydenta sdu granicznego apelacyjnego oraz sekretarza deputacji wywodowej. Pniej naleao przystpi do omwienia dezyderatw, ktre zamierzano skierowa do rzdu i spraw gospodarczych. Ju na wstpie porzdek obrad zosta przez uczestnikw zakcony. Powodem byy decyzje Michaa PlateraZyberga, wczesnego wicegubernatora wileskiego, a jednoczenie penicego urzd gubernatora cywilnego. W ogoszonej drukiem Organizacji elekcji szlacheckich, czyli wspomnianych prawidach sejmikowych, a take w kilku instrukcjach zamieci bowiem postanowienia surowsze ni przewidywao prawo. Marszaek powiatu upickiego Szymon Zawisza zaproponowa, eby przed przystpieniem do wyborw wyoni komisj, ktrej zadaniem by rozdzia powinnoci ziemskich. Delegat powiatu kowieskiego, byy marszaek powiatowy Ignacy Zawisza owiadczy, e ma przeciwko organizacji wiele do gadania, e jej pilnowa nie yczyby, na koniec zada sprawozdania deputacji szlacheckiej z dziaalnoci finansowej w poprzednich latach, na co byy wydane pienidze, ktre zebrano od szlachty dla dobra gubernii. Uzasadnia to tym, e na kadym sejmiku formuj jakie projekta [], a nic dokadnego nikt nigdy ani widzi, ani syszy (k. 3). Propozycj zaaprobowano i zgromadzenie powoao komisj majc zbada stan finansw samorzdu szlacheckiego. Protestowano przeciwko nowemu rodzajowi wazonu do gosowania, a konkretnie przeciw karze za jego uszkodzenie. Delegat powiatu wileskiego Antoni appa zastrzeg, e nowego przez nieznajom mu wykonceptowan mechanik wazonu zna nie chce i na niego si nie zgadza, zwaszcza gdy na elekcji powiatowej w instrukcji co do wazonu wydanej by nader straszny dla psujcego ony obywatela warunek, e traci na zawsze prawo mieszczenia si w obradach szlacheckich. Rozstrzygnicie tej kwestii trwao ponad dwie godziny. Na koniec zdecydowano, e postanowienia odnoszce si do wazonu nie musz obowizywa w czasie wyborw gubernialnych (k. 5v 6).
201

Z. Skwarczyski, Kazimierz Kontrym. Towarzystwo Szubrawcw. Dwa studia, d 1961, s. 115; T. Bairaauskait, 1817 met Vilniaus gubernijos bajor seimelis (reinterpretacijos bandymas), w: Lietuvos istorijos metratis 1998 metai, Vilnius 1999, s. 50 51, 69 72. 202 Lista marszakw i delegatw na elekcje gubernskie w r. 1817 odbywa si majce sporzdzona, BN. AR, IV 8679, l. 48 49.

86

Obrady zakcili delegaci powiatu szawelskiego, ktrzy zakwestionowali wybr przez wasny sejmik Jzefa Burby. Dopiero kiedy hrabia Krzysztof Odzki wyzwany przez zgromadzenie na honor, na uczciwo, wyzna publicznie, e powiat delegowa na sejmik Burb, ten mg zoy przysig i zaj swoje miejsce (k. 4v). Prawdziw burz wywoao polecenie wicegubernatora Michaa Platera Zyberga, eby marszaek gubernialny usun z grona sejmikujcych delegata powiatu kowieskiego Jakuba Szukszt, poniewa jako oskarony w sprawie cywilnej nie ma prawa uczestniczy w sejmiku. Tomasz Mirski, delegat powiatu brasawskiego, owiadczy, e interwencja wicegubernatora stanowi zgwacenie prerogatyw szlacheckich i zada od niego, aby nie wdawa si w obrady obywatelskie (k. 4). Take wikszo delegatw zgosia protest przeciwko wystpieniu M. Platera-Zyberga. Konflikt prbowali zaagodzi marszakowie: upicki, wileski i zawilejski (Szymon Zawisza, Mikoaj Abramowicz, Eduard Mostowski), ale nie udao im si skoni szlacht do wycofania protestu, ktry wpisano do protoku. Zgromadzenie za wikszoci gosw (69 przeciwko 50) zostawio Jakuba Szukszt wrd delegatw. W rezultacie, cz marszakw zaniepokojonych tym, co si dzieje, wymusia na marszaku gubernialnym zawieszenie obrad. Jak pisa autor Diariusza, chcieli zyska na czasie, aby najprzd wyperswadowa JW Szukszcie dobrowolne wystpienie z koa delegatw, eby nie naraa si na gorsz konsekwencj i potem osobno stara si uspokoi JW wicegubernatora (k. 9v). Tak te si i stao. Nastpnego dnia sytuacj uratowa sam Jakub Szukszta, ktry zrzek si delegacji, dawszy jednak za przyczyn nie to, e go miano przez porednictwo wadzy rzdowej wyprosi, lecz to, jakoby sabo zdrowia dalej mu nie pozwala najdowa si na teraniejszych obradach (k. 10v11). Do tej sprawy jednak jeszcze wrcono, kiedy marszaek powiatu wileskiego Mikoaj Abramowicz owiadczy, e szlachta powinna wytumaczy si przed wicegubernatorem i zada przepisania, z pominiciem caej sprawy, protoku sejmiku. Zyskao to aprobat. Opracowanie nowego tekstu powierzono delegatowi powiatu wileskiego Antoniemu appie. Opr wobec dania wicegubernatora usprawiedliwiano nieznajomoci ukazw carskich zabraniajcych uczestniczenia w sejmikach ludziom oskaronym o czyny karalne (k. 13v14). Wedug relacji autora wszystko si odbywao nie tylko wbrew porzdkowi obrad, ale w haasie, wrzawie wzajemnie stawianych sobie zarzutw. Autor Diariusza skary si, e dalej nie wytrzyma w opisywaniu takich dziwotworw, bo nie stanie mu zmysw do skopiowania onych i przeniesienia tam, gdzie si podj. Nie podobiestwem jest skoncentrowa tyle sprzecznych zawsze midzy sob materii i wnioskw, osobliwie z gosw otwartych i mrucze podnosowych objawiajcych si, gdy sam marszaek nie wie, kto co gada, komu gos ju dany, a komu jeszcze ma by dany, tam sowem peno zewszd mowy, a ni skd porzdku, a tym bardziej skd, bo brak stosownego gosu do rzeczy, i jake takie wyrozumie, dopiero trafnie opisa, gorzej jak Jungowe nocy [?], nadto jeszcze, gdy adna pojedyncza nie wnosi si ani rozwizuje si materia (k.7). 87

Ubolewa, e wrd szlachty sejmikowej nie ma dobrych mwcw, po upadku (a mona powiedzie cywilnym zgonie) naszych Cyceronw, Demostenesw, Stgwiw, Bakowskich, Modzielewskich, Golejewskich i Turw nie ma ju Izba elekcyjna wstpnych oratorw (k. 2). Przyznawa jednak umiejtno oddziaywania na suchaczy marszakom powiatu upickiego oraz trockiego (S. Zawisza, M. Romer), ktrzy przemawiali arcydoskonale i powanie (k. 7). Za przebieg obrad autor obciy win marszaka gubernialnego Teodora Roppa, ktry, jego zdaniem, nie potrafi kierowa sejmikiem. Jak pisa: gdyby marszaek gubernski kad materi wprowadzajc si umia sam zagai, zagajon by w stanie utrzyma, a rnicym si zdaniom swoj powag, determinacj [], pojmowaniem traktujcej si rzeczy, wreszcie przyzwoitym w takim razie tonem poredniczy by zdolnym, a to taki jest skowronek, e cudzej wniesionej propozycji bez suflera wysowi nie moe (k. 6v). Dopiero po kilku dniach sprzeczek powoano cenzoriat sejmikowy, majcy czuwa nad porzdkiem wyborw. Skada si z piciu pierwszych delegatw losem wezwanych: wileskiego Jana Giedroycia, trockiego Aleksandra Pocieja, szawelskiego Eligiusza Kownackiego, kowieskiego Franciszka Kozakowskiego oraz zawilejskiego Konstantyna Platera (k. 3v). 7 grudnia za przystpiono do wyborw marszaka gubernialnego. Micha Romer zaproponowa, aby wybr powierzy marszakom powiatowym, ktrzy przedstawi do zatwierdzenia wadzom guberni dwu kandydatw. Natomiast marszaek powiatu wileskiego Mikoaj Abramowicz odczyta entuzjastycznie przyjt mow podkrelajc zasugi, talenta i cnot, szczeglniejsz warto w osobie JW Romera do piastowania laski gubernialnego (k. 11v). Decyzji jednak nie podjto. W cigu nastpnych czterech posiedze (7 9 i 11 grudnia 1817) wybierano spord marszakw powiatowych marszaka gubernialnego. Gosowano kolejno na kadego, 9 grudnia na marszaka powiatu trockiego M.J. Romera. Wedug relacji autora, poczciwy nasz Romer, ktrego jednomylnie, bez wotw sekretnych chciano obwoa, dosta 103 pozytywnych gosw oraz 5 negatywnych, i to negatywy byy otwarte za uproszeniem ony [Racheli Romerowej] przez Kuczewskiego i jemu podobnych romerowskich domownikw ofiarowane. Powody takiej postawy ony nie s znane, w kadym razie wiadomo, e maestwo byo szczliwe. Podczas gosowania na Romera w sali elekcyjnej zebrao si mnstwo widzw, z caego prawie miasta zbiegli si ludzie, jedni dla ciekawoci, a wszyscy dla przysuchania si i przypatrzenia oddajcemu si zasuonej cnocie hodowi. Nie ulega wtpliwoci, e dla spoecznoci wileskiej nie byo obojtne, kto zostanie marszakiem gubernialnym. Po odliczeniu kresek caa izba blisko pgodziny trwaa w takim odgosie tryumfu, radoci, jakich zapewne aden z najsawniejszych w wiecie Napoleonw przy odniesionym na polu Marsa zwycistwie nie mg nigdy sysze, widzie, ani obiera. Ale Romer temu nie by obecny, bo po mowie wyszed z sali, a sama dowiedziawszy si o wysokim postawieniu ma niezmiennie pakaa. I tu to si prawdziwie w caej swojej wietnoci okaza geniusz staropolski (k.15v16). 88

Ju nie tak atwo przebiegy wybory na pozostae urzdy. Ich penienie bowiem ceniono. Kandydatw byo wielu, cznie okoo stu. Uwidoczniy si stronnictwa powizane wiziami rodzinnymi, ssiedzkimi, wsplnot rnorakich interesw. Forsowano swoich kandydatw i prbowano stawia przeszkody obcym. Wedug autora Diariusza, na pocztku dominowao stronnictwo romerowskie zoone z obywateli trockich: to, co jest romerowskiego, czy to z delegatw, czy z kandydatw do wszystkich urzdw podajcego si, wszystko jest z Trok (k.19v). Wpyw M. J. Romera ujawni si podczas sporu na temat przestrzegania warunkw, ktre kandydaci powinni spenia. Ubiegajcemu si o urzd assesora 2 departamentu Sdu Gwnego Aleksandrowi opaciskiemu zarzucono, e nie ma posesji ziemskiej prawnej, czyli wymaganych przez prawo 8 dymw wociaskich, a zatem, zgodnie z przepisami, nie moe kandydowa. Na propozycj M. J. Romera zgodzono si jednak pozostawi Aleksandra opaciskiego w spisie kandydatw. Marszaek mwi, e przekona si o jego zdatnoci i susznoci razem pracujc w Komisji Edukacyjnej. Sprawa jest zreszt zastanawiajca, bo marszaek musia chyba zna przepisy. Nie mg te mie wtpliwoci, co do uwanego obserwowania przebiegu sejmiku przez przestrzegajcego przepisw wicegubernatora. W sumie, nie wiadomo, dlaczego szafowa autorytetem, chyba e przyj, i bardziej mu zaleao na okazaniu poparcia ni efekcie. W kadym razie, jak byo to do przewidzenia, wicegubernator uzna decyzj sejmiku za naruszajc prawo i wykreli Aleksandra opaciskiego ze spisu (k. 20, 22, 27). Z ubiegania si o wybr na drug kadencj zrezygnowa jeden z prezydentw Sdu Gwnego Antoni Laudaski, co uzasadni tym, e po zgoszeniu jego kandydatury, zaraz zaczli si zapisywa osobici jego nieprzyjaciele, co miao doprowadzi do rozbicia gosw i osabienia szans prezydenta (k. 21v). Rnic zda szlachty wywoaa kwestia wyboru prezydenta sdu granicznego. Propozycj delegata powiatu zawilejskiego Daniela Buczyskiego, aby w spisie kandydatw umieci Konstantego Platera, wczesnego wiceprezydenta gubernialnego sdu granicznego, oprotestowa Wincenty Elsner, delegat i regent sdu granicznego powiatu trockiego, poparty przez najbardziej czynnych dziaaczy sejmikowych: delegata wileskiego Antoniego app, brasawskich Jzefa i Tomasza Mirskich. Wincenty Elsner owiadczy, e nie mona ama przepisw nakazujcych wybr prezydenta z grona powiatowych sdziw granicznych. Spr trwa par dni. Ostatecznie, barwnie opisana w Diariuszu zawzita walka pomidzy stronnictwami skoczya si najpierw zyskaniem zezwolenia wicegubernatora na wybr spord ogu szlachty, nastpnie nieoczekiwan porak Konstantego Platera. Wbrew wasnej woli zosta bowiem wybrany prezydenta granicznego hrabia Tyszkiewicz, ktrego kandydatura zaproponowana przez delegata powiatu oszmiaskiego Michaa Paszkowskiego zostaa niezwocznie przegosowana przez delegatw i zaakceptowana przez zwierzchno gubernialn. Jak zauway autor Diariuszu, i podano i wybrano w jednej minucie. Sprzeciw hrabiego okaza si spniony i 89

bezskuteczny. Kiedy si dowiedzia JW Tyszkiewicz o takiej zrobionej sobie siurpryzie, piorunem wlecia na sesj gwatu woajc, e on nie chce, nie przyjmuje prezydencji granicznej. Ale mu ani gada nie pozwolono. Lata do ksicia Lubeckiego (gubernatora cywilnego), do wicegubernatora, do ksicia Ogiskiego, wszyscy powiedzieli, e by musi (k. 31 31 v). Spokojnie przebiego gosowanie na prezydenta 1 departamentu Sdu Gwnego, na ktry kandydowali dotychczasowy prezydent Ignacy Bieliski oraz Szczsny Chomiski (k. 28v). Zgodnie z oczekiwaniami wybrano bowiem Ignacego Bieliskiego. Natomiast niespodziewanym rezultatem zakoczyy si wybory prezydenta 2 departamentu. Doznali bowiem poraki uznani kandydaci, wrd nich Konstanty Plater, a najwicej gosw dosta nieznany Szukszta oraz Stefan Giecewicz. Autor Diariusza pisa o tym, co nastpuje: oba te dni [wyborw na prezydentw] wcale byy nieprzyjemne dla Platerw i Giedroyciw. Wystawienie jakiego pana Szukszt, akademika, ledwo 18 lat majcego, a rodzonego synowca z delegacji wypchnitego [] byo afronteri dla pierwszych. A Bieliski z Giecewiczem, ktrzy w powiecie przez Giedroyciw postrcani [] zemcili si na ksiciu Antonim Giedroyciu (k. 32). Ich postawa przesdzia bowiem o jego porace w wyborach na prezydenta 2 departamentu. Podczas wyborw asesorw przegrao stronnictwo M.J. Romera, podobno z powodu demonstrowanej przez delegatw powiatu trockiego pewnoci siebie. Zdaniem autora, z aski zacisznikw swoich PPW Kuczewskiego i Kucewicza, ktrzy dnia wczorajszego do zbytku wszystkim imponowali otwarcie zapowiadajc, i wszystkie urzda od ich skinicia zalee musz. JW Romer tak zosta skompromitowanym, e nie do, e inne osoby przez niego yczone i prowadzone pospaday, ale jego szwagra [Wilhelm de Raes], czowieka z dobr opini pod skryptem zostawiono (k. 32v 33). Wybory skoczyy si gosowaniem na sekretarza deputacji wywodowej. Spord trzech kandydatw zwyciy, cho z trudem, penicy od wielu lat urzd Jzef Strumio, popierany przez T. Roppa i, jak wspomniano, przez prenumeratora Dyariuszu, a i sam przemwi, ale, e pokornie, grzecznie, obiecujc tandem [wic] za mniejsz suy pensj, wic i powali swoich ambientw (k. 35). Tego samego dnia, czyli 21 grudnia, sejmik przystpi do sprawy, dziki ktrej przeszed do historii., mianowicie uwaszczenia chopw. Relacja autora w oglnych zarysach nie odbiega od wydarze opisanych przez historykw. Pisze wic, e uwaszczenie zaproponowa marszaek powiatu upickiego Szymon Zawisza. Sprzeciwi si delegat powiatu oszmiaskiego Micha Paszkowski. Autor bdcy stronnikiem reformy zanotowa, e jak z procy wypali odpowied. Prawda, e mwi zwile, ale te da pozna suchajcym siebie, e nie z panw pan, ani z przodkw swoich wadacz ziemskiej posiadoci., Bo to si nawet malowao na rozszerzonych jego oczach i twardej duszy [] Gdy mu zaczli chrzkaniem, szemraniem przerywa[...] zszed niby do celu, ku jakiemu JW Zawisza zmierza, ale z pocztkowego zakresu, jak zacz by gada, gdyby to byo za polskich czasw, 90

rozsiekanoby takiego apostoa na kapust (k.35v 36). Podejrzewano, e Micha Paszkowski by tylko figurantem wysunitym przez kilka zamonych ziemian. Autor, opierajc si na pogoskach, wymieni Pusowskiego [Wojciecha?], Umiastowskiego [Tomasza?] i Woka [Samuela?] ((k. 36). Krtki zapis z 23 grudnia informowa, e Micha Paszkowski wygosi jeszcze drug mow, ktrej tekst zoy do rk przewodniczcego sejmiku, a odpowiedzieli na ni Zawiszowie, Mirscy i inni, na koniec za delegat upicki skoczy odczytaniem gosu JW Kazimierza Platera [] bardzo piknie i uczenie odpisanego za wolnoci (k. 36). Kilka sw w Diariuszu powicono wydarzeniom spoecznym, w ktrych braa udzia zebrana na sejmik szlachta. Byy to obchody kociuszkowskie, oddzielnie zorganizowane przez szlacht oraz mieszczan, katolikw, luteran, Tatarw oraz ydw (k. 17, 18, 22, 22v, 36). Sejmik zdecydowa si prosi cara o zezwolenie na przeniesienie zwok Tadeusza Kociuszki do Wilna (k. 18v), Aleksander Pociej zaproponowa zoenie si na pomnik bohaterowi. W wypadku, gdyby nie otrzymano zgody na wzniesienie pomnika w Wilnie, zamierzano zebrane rodki przesa do Warszawy (k. 36 v). Krtko zostao opisane posiedzenie Towarzystwa Dobroczynnoci, ktre odbyo si w jego nowo wybudowanym gmachu. Z rozrzewnieniem autor pisa o arcyszlachetnym wystpieniu prezesa Michaa Ogiskiego, o podopiecznych towarzystwa, dziatwie z weso twarz biegajcej, sdziwych starcach, wdowach, kalekach i innych biednych sierotach odzianych, oczyszczonych, rumianych na licu, spokojnych na umyle, godu i ndzy nie cierpicych. (k. 33v). Reasumujc: Diariusz czynnoci elekcyinych odbiega od oficjalnych protokow sejmikowych. Jego autor da wasne, bardzo emocjonalne i barwne oceny. Pokazujc funkcjonowanie jednoczenie uatwi odtworzenie atmosfery i ducha sejmikw szlacheckich I wierci XIX wieku.

91

Sawomir Iwaniuk (Biaystok) Akta spisw ludnoci powiatw Bielsk i Drohiczyn z lat 1816-1896 r. w zespole archiwalnym Izba Skarbowa w Grodnie, przechowywanym w Narodowym Archiwum Historycznym Biaorusi w miecie Grodno
W Narodowym Archiwum Historycznym Biaorusi w Grodnie s przechowywane akta zespou archiwalnego Grodnienskaja gubiernskaja kaziennaja paata (w dosownym tumaczeniu: Grodnieska Gubarnialna Izba Skarbowa) wytworzone w latach 1795-1917. W ewidencji Archiwum zesp ten jest zarejestrowany pod numerem fondu 24. Cay zesp archiwalny Izba Skarbowa liczy 16624 jednostki archiwalne. Urzd ten zosta utworzony w Grodnie w styczniu 1802 r. i pocztkowo nie obejmowa terenu powiatw Bielsk i Drohiczyn, ktre po ostatnim rozbiorze Rzeczypospolitej weszy w skad Departamentu Biaostockiego Nowych Prus Wschodnich. Dopiero po 1807 r., na mocy ukadu w Tyly, obszar ten zosta wczony do pastwa rosyjskiego. Do 1843 r. pow. bielski i pow. drohiczyski wchodziy w skad Obwodu Biaostockiego, a nastpnie ich obszar zosta wczony do guberni grodzieskiej. Pocztkowo do kompetencji Izby Skarbowej naleay wszystkie sprawy finansowe w guberni, speniaa ona take funkcje kontrolne kaznaczejstw (urzdw podatkowych). Stopniowo kompetencje Izby zaway si w zwizku z przekazywaniem zada innym urzdom, np.: zarzdzanie dobrami i lasami pastwowymi przekazano paatie gosudarstwiennych imuszcziestw (izbie dbr pastwowych), a sprawy kontroli finansw przeja Kontrolnaja paata (izba kontroli). Izba Skarbowa w Grodnie organizacyjnie bya podzielona na trzy otdielienija (oddziay) oraz kancelari. Na jej czele sta uprawlajuszczij (zarzdzajcy). W czasie I wojny wiatowej grodnieska Izba Skarbowa zostaa przeniesiona do Tambowa, gdzie ulega likwidacji po rewolucji 1917 r. Pierwsza powojenna informacja o przechowywaniu omawianego zespou archiwalnego w Archiwum Historycznym w Grodnie pochodzi z 1947 r. W dokumencie z 6 stycznia 1947 r. podano, i w zespole jest 22098 die (jednostek archiwalnych). Od 1948 do 1955 r. do zespou doczono dopywy pochodzce z Centralnego Pastwowego Historycznego Archiwum w Moskwie (CGIA),

92

CGWIA, Centralnego Pastwowego Archiwum Litewskiej Republiki Radzieckiej (CGA Litowskoj SSR), Pastwowego Archiwum Obwodu Moskiewskiego. Od 1950 r. dokumentacja ta bya porzdkowana i systematyzowana. W 1963 r. w wyniku przeprowadzonego skontrum ujawniono 2960 niezinwentaryzowanych jednostek archiwalnych, ktre zewidencjonowano w opisi (inwentarzu) Nr 15. W 1972 r. w wyniku skontrum ustalono, e zesp ten liczy 20922 jednostki archiwalne z lat 1802-1917. W latach 1974-1979 uzupeniono i zmieniono tytuy niektrych jednostek archiwalnych, ale w niektrych przypadkach niewaciwie, np. sygn. 237 w oryginale nosia tytu: Rewizskija Skazki Kriestianam Liesnago wiedomstwa po 8-oj narodnoj pierepisi Bielskago Ujezda i tytu nadany wspczenie: [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1834 god]. W zespole znajduj si rwnie akta z lat 1795-1801, odnoszce si terytorialnie do poudniowo - wschodnich terenw obecnego woj. podlaskiego, a niegdy wchodzcych w skad pow. brzeskiego. Tumaczy si to w ten sposb, i byy one przekazane z wczeniej istniejcych instytucji do Izby Skarbowej w Grodnie, utworzonej w 1802 r. w celu ustalenia podatkw od zewidencjonowanych w rejestrach mieszkacw. Jest to odznaczone tylko w inwentarzach. W trakcie opracowywania zespou archiwalnego Izba Skarbowa w Grodnie sporzdzono pomoce ewidencyjne w postaci inwentarzy, ktrych jest 15, oraz sporzdzono dla nich indeksy geograficzne. Jednak indeks geograficzny uwzgldnia tylko nazwy wasne miejscowoci ujte w tytuach jednostek archiwalnych i dlatego nie odzwierciedla on wielu nazw miejscowoci z obszaru geograficznego ujtego w tych jednostkach archiwalnych. Na przykad w inwentarzu i indeksie geograficznym dla akt z 1816 r., odnoszcych si do pow. bielskiego i pow. drohiczyskiego, s tytuy jednostek archiwalnych bez okrelenia miejscowoci, ktrych one dotycz. W indeksie z 1999 r., zatytuowanym: Gieograficzieskij ukazatiel jest tylko cz miejscowoci ujtych w jednostkach archiwalnych. Niestety, niektre miejscowoci s w nim bdnie ujte, np. w opisi nr 7 i opisi nr 8 pod jedn nazw jednego hasa miejscowoci Bieki kryj si dwie rne wsie: jedna odnosi si do wsi Bieki z woosti (gminy) Pawy, druga ukazuje wie Bieki z woosti Rogacze. Omawiane materiay stanowi dokumentacj jednorodn pod wzgldem formy i postaci. S to ksigi i poszyty formatu wikszego od A-4, oprawne w twarde okadki, obejmujce ogem ok. 0,65 mb. Rwnie formularz kart jest w zasadzie standardowy. Na przykad siedem ksig z 1816 r. (sygnatury 227-233) opatrzono nagwkiem: Rewiskaja skazka 1816 goda miesica Xbra: 29 dnia Biaostockiey Obasti Bielskiego ujezda fol[ark] Stoowacze. Zawiera rubryki: 1/ liczba porzdkowa rodzin, 2/ imi i nazwisko osb pci mskiej, 3/ wiek osb wedug spisu z 1811 r. (poprzedniego), 4/ rok wybycia lub mierci, 5/ wiek

93

osb. Na drugiej (ssiedniej) stronie s takie same dane, jak w punktach 1 i 4, o osobach pci eskiej. Wpisy w tych ksigach kocz si podsumowaniem, np.: Rekapitulacyja Znajdujcych si Dusz Oboiey pci w Amcie Stoowackim Obasti Biaostockiey w powiecie Bielskim poozonym (sygn. 228, k. 214v-215). Jest to zestawienie statystyczne z wyliczeniem miejscowoci i poszczeglnych kategorii chopw: anowych, czynszowych, ktnikw i paszczynianych. W amcie stoowackim obejmujcym trzy folwarki: Stoowacz, Ryboy i Pulsze (Pulsy) zamieszkiwao mskich dusz 2.735 i eskich dusz 2.672. Z informacji zawartych w rewizskich skazkach z 1816 r. mona wycign wiele interesujcych wnioskw i przeprowadzi analizy konkretnych zagadnie w szczeglnoci dotyczcych demografii. Wymieni tu naley takie tematy, jak: zaludnienie terytorium pow. bielskiego, np. w odniesieniu do obecnego podziau administracyjnego z dokadnoci co do gminy, redni wiek mczyzn i kobiet, straty ludnoci w okresie wojny francusko-rosyjskiej 1812 r., w czasie ktrej ludno pow. bielskiego wskutek dziaa wojsk nie odniosa prawie adnych strat. Mona te sdzi, e wikszy uszczerbek wrd spoecznoci lokalnych dokona pobr rekruta do wojska przeprowadzony w 1813 r., co dowodzi, e na tym terytorium nie toczyy si walki. Dokonujc analizy nazwisk mieszkacw poszczeglnych wsi mona z du pewnoci stwierdzi, i w 1816 r. zostay one ustalone dla wikszoci rodzin. Tworzono je gwnie od imion ojca gowy rodziny, np.: syn Aleksandra zosta zapisany pod nazwiskiem Aleksandruk, Klima zosta zapisany jako Klimiuk, syn Matwieja jako Matwiejuk, Stefana jako Stefaniuk. Co prawda, te spostrzeenia s oparte na przykadzie jednej wsi Ploski, ale potwierdza tak tez materia rdowy znajdujcy si w ksigach metrykalnych parafii w Ryboach z drugiej poowy XVIII w.203 oraz wystpowanie tych samych nazwisk wrd nastpnych pokole mieszkacw wsi Ploski yjcych w drugiej poowie XIX w. i w wieku XX.204 Akta spisw z nastpnych lat nie s tak pene jak z 1816 r., co zaznaczono w aneksie w uwagach. Jako przykad moe suy pojedynczy wpis zamieszczony w jednostce archiwalnej oznaczonej sygnatur 234 (opi 7), w ktrej znajduj si tylko fragmenty wykazw obywateli szlachty oraz jednodworcw szlachty (patrz tabela). Tabela. Formularz spisowy obywateli szlachty i jednodworcw szlachty

203 204

Ksigi te s przechowywane w Archiwum Parafii Prawosawnej w Ryboach. Patrz np. ksigi metrykalne Parafii Prawosawnej w Ryboach, Archiwum Pastwowe w Biaymstoku, zesp archiwalny Akta stanu cywilnego Parafii Prawosawnej w Ryboach.

94

W pomieszcziczjem imienii Dubno Stanisaw Grigorjew Brilinskij Synowja jego: Walierian Fieliks Josif Kazimir Doczieri: Sofija Antonina

Domow

W 1833 godu sostojao Dusz S nich podatiej Mu[skago] en[skago] Rub[liej] Kop[iejek]

Omawiane akta spisw ludnoci s znakomitymi rdami do bada genealogicznych przede wszystkim rodzin chopskich. Ich rodowody z pow. bielskiego i pow. drohiczyskiego, posikujc si dodatkowo materiaami znajdujcymi si w innych zespoach archiwalnych zgromadzonych w Narodowym Archiwum Historycznym Biaorusi w miecie Grodno, na pewno mona wywie od koca XVIII wieku. Aneks Wykaz jednostek archiwalnych dotyczcych powiatw: Bielsk i Drohiczyn z lat 1816-1896. (Kursyw oryginalne tytuy j.a., w nawiasach kwadratowych tytuy nadane w czasie opracowywania akt).
Sygn. Tytu 227 [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1816 g.] Data 1816 Opis j.a. Uwagi Ksiga Wykazy mieszkacw wsi: Biaa, Chraboy, 6 cm, kart Deniski, Dubicze Cerkiewne, Czochi 242 (Czechy),Gredele, Haki, Hoody, Hredele (Gredele), Jelanka, Joki, Kletno (osadnicy niemieccy), Knorozy, Koty, Krzywa, Ogrodniki, Orlanka, Pasieczniki, Pasynki, Piliki, Podrzeczany, Pohreby, Proniewicze, Rakowicze, Saki, Stryki, Suchowolce, Szewele, Treszczotki, wjtostwo Pasynki Ksiga Wykazy mieszkacw wsi: Bieki, Cieuszki, 5 cm, kart Husaki, Jacewicze, Kaniuki, yse, Mieszuki, 233 Naogi, Orechwicze, Pawy, Ploski, Plutycze, Pulsze, Rajsk, Ryboy, Samlki, Soce, Stacewicze, Trocianica (Trzecianka), Wojszki Ksiga Wykazy mieszkacw wsi: Bronka, Szeszyy, 1 cm, kart Szpitale, Zauskie Kocielne oraz ze wsi 50 probostw: Domanowo, Kleszczele, ubin, Pasynki, Topczewo

228

[Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1816 g.]

1816

229

Bielskago ujezda 1816 skazka 7 pierepisi 1816 g. [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1816 g.] [- tytu z inwentarza]

95

230

[Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1816 g.] Bielskogo ujezda skazka 7 pierepisi 1816 g. [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1816 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1816 g.]

1816

231

1816

Ksiga Bez oryginalnego tytuu, gdy zaklejono przy 4 cm, kart konserwacji okadki ksigi. 182 Dotyczy wjtostwa braskiego, m.in. wsie: Malesze, Szpaki, Zanie, Chojewo. Ksiga S to wykazy ydw zamieszkaych w pow. 5 cm, kart bielskim 253

232

1816

233 234

235

236

237

[Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1816 g.] Okadnaja Kniga o Grazdanach i Odnodworcach po Bielskomu Ujezdu za 1833-j god [Okadnaja kniga o koliczestwie itieliej Bielskogo u. Za 1833 g.] Skazki Liudiam rasnago Sostojanija za 18[32] 1833-j god [Riewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1833 g.] Rewizskija Skazki Kaziennym Krestjanam prinadlieaszczim k Pojezuitskomu folwarku Lizie po 8-j narodnoj pierepisi 1834 Bielskago Ujezda [Riewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1833 g.] Rewizskija Skazki Kriestijanam Liesnago wiedomstwa po 8-j narodnoj pierepisi Bielskago Ujezda [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1834 god]

1816 1833

Ksiga 4 cm, kart 172. W jzyku polskim i rosyjskim Ksiga 3 cm, kart 149. Ksiga 1 cm, kart 74

Wykazy duchowiestwa unickiego i rzymskokatolickiego, organistw, a take tzw. dziadow szpitalnych

Dotyczy pow. Drohiczyn. Wsie: Osowo, Moszczona, erczyce, Homoty, Cecele, Rogawka, Wlka, Klukowo, urobice Wykazy obywateli szlachty, jednodworcw szlachty

18321833

Ksiga W j.a. s take zapisani mieszczanie z 1 cm, kart Suchowoli, pow. Biaystok k. 2-3, pow. 50 Sokka k. 24-33, wie Ruda, Starostwo Knyszyskie k. 40 i nastpne Ksiga - 1 Dotyczy tylko wsi Liza cm, kart 9

1834

1834

Ksiga Dotyczy wsi Ochrymy, Klejnicki Amt 1 cm, kart (uroczysko Borowisko) 9

96

238

239

240

241

242 243

244 245 246 247

Rewizskaja Skazka Kriestijanam i wolnym Liudiam Duchowienswu prinadlieaszczim po 8-j narodnoj pierepisi Bielskago Ujezda [Riewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1834 g.] Rewizskaja Skazka po nowoj pierepisi 1842 goda Gradanam Bielskago Ujezda [Riewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1833 g.] Bielskago Ujezda Skazka 9-j Rewizij [Riewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1833 g.] Alfawitno Skadnaja Kniga o czislie dusz w 9-j pierepisi zapisanych k 1-go fiewralia 1851 goda Bielskago ujezda [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1851 g.] [Rewizskije skazki Bielskogo ujezda za 1854 g.] Afawitnyje Spiski so Skazok 9-j pierepisi niekotorym Ewriejskim siemiejstwam Bielskago ujezda [Riewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1855 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1858 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1863 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1864 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1865 g.]

1834

Ksiga Na k. 12 i k. 30 jest piecz okrga z napisem 1 cm, kart w otoku: Bieostokskoj Ob. Praw. PIECZ. 66 JEGO IMP. WIEL. z herbem

1842

Ksiga S wymienieni pojedynczy mieszczanie z 1 cm, kart miast: Bielsk, Brask, Kleszczele, Narew 19

1850

Ksiga S ujci mieszczanie i szlachta, w caoci s 3 cm, kart wymienieni tylko rodziny mieszczan z 174 Siemiatycz Ksiga 2 cm, kart 85

1851

1854 1855

Ksiga 3 cm, kart 124 Ksiga 3 cm, kart 188

Imienny wykaz obywateli szlachty i jednodworcw szlachty Spisy wg miejscowoci (miast), m.in.: Bielsk, Drohiczyn, Orla

1858 1863 1864 1865

Poszyt 0,5 cm, kart 23 Poszyt 0,5cm, kart 4. Klejone 1 cm, kart 45 Klejone 1,5cm, kart 94

S to pojedyncze wpisy dotyczce Drohiczyna, ydw z Zabudowa i innych miejscowoci, m.in.: Putkowic, Wygonowa Dwa wpisy: Wojciechowska z Bielska i chop Burchat ze Szpak S to pojedyncze wpisy tzw. dobawocznyje jednodworcw z pow. Bielsk S to pojedyncze wpisy rodzin z m.in.: Bujenki, Ciechanowca, Kamionki, Kosianki, Smorklic, ledzianowa

97

248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262

[Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1866 g.] [Rewizskije skazki Bielskogo ujezda za 1867-1869 g.g.] [Rewizskije skazki Bielskogo ujezda za 1869 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1871-1872 g.g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1872 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1872 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1873 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1874 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1875 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1876 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1877 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1878 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1879 g.] [Rewizskije skazki po imienijam Bielskogo u. za 1882 g.] Afawit licam priczisliajemym w 10 pierepisi po dobawocznym piewizskim skazkam po Bielskomu ujezdu [Spisok itielej priczisliennych po 10oj pierepisi po dobawocznym riewizskim skazkam k Bielskomu u. za 1883-

1866 18671868 1869 18711872 1872 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1882 18831896

Poszyt 0,5 cm, kart 5 Poszyt 0,5 cm, kart 43 Poszyt 0,5 cm, kart 7 Ksiga 7 cm, kart 562 Poszyt 2 cm, kart 135 Poszyt 0,5 cm, kart 24 Poszyt 0,5 cm, kart 8 Poszyt 0,5 cm, kart 24 Poszyt 1 cm, kart 106 Poszyt 0,5 cm, kart 6 Poszyt 0,5 cm, kart 14 Poszyt 0,5 cm, kart 24 Poszyt 0,5 cm, kart 24 Poszyt 1 cm, kart 83 Ksiga 1 cm, kart 61

Pojedyncze wpisy Dotyczy m. Bielsk, gminy Grodzisk, m. Orla ydw

Dotycz byych onierzy Dotyczy mieszkacw gm. Malesze Pojedyncze wpisy Pojedyncze wpisy Pojedyncze wpisy. Na k. 1 jest piecz: BIELSKOJ GORODSKOJ DUMY z herbem Zawiera wykaz ydw z Bielska i pojedyncze wpisy ze wsi Dotyczy Ciechanowieckago Koonistskaga Obszczestwa, na k. 1 jest piecz tego Obszczestwa Pojedyncze wpisy Pojedyncze wpisy Pojedyncze wpisy Pojedyncze wpisy; k. 15 jest ksieczka wojskowa szeregowca Grzegorza Jagy z Rudot, gm. Orla Jest to skorowidz alfabetyczny osb, ktre dodatkowo zostay zarejestrowane w 10 spisie ludnoci

98

1896 g.g.] Wykaz skrtw g. god g.g. godow u. ujezd

99

Piotr Bielawski (Biaystok) Ignacy Daniowicz Historyk Podlasia

Ignacy Daniowicz by jednym z pierwszych historykw Podlasia XIX wieku, jednake dotychczas ta cz jego spucizny nie bya zbyt mocno akcentowana przez badaczy. W tym krtkim opracowaniu chciabym przybliy podlaskie wtki w yciorysie Daniowicza oraz treci tyczce si Podlasia zawarte w jego publikacjach. ycie yciorysu Daniowicza trudno szuka w wielu biografiach. Szerzej opisa t posta Litwin A. Janulaitis w swym opracowaniu Ignas Danilavicius Lietuvas ir jos teises istorikos, wydanym w Kownie w 1932 r. Nie pominito Daniowicza w Sowniku historykw polskich wydanym w 1994 r. Szerzej podlask dziaalno Daniowicza promowa zacz Jerzy Hawryluk, historyk z Bielska Podlaskiego, na amach pisma Nad Buhom i Narwoju. Bezcennymi rdami dotyczcymi ycia Daniowicza okazuj si jego zachowane listy do Joachima Lelewela. Ignacy Daniowicz urodzi si 30 lipca 1787 r. w Hryniewiczach Duych koo Bielska. Ojciec Mikoaj by kapanem unickim, matka Domicella rwnie wywodzia si z rodziny ksiy unickich Michniewiczw. Stryj Ignacego Micha wstpi do zakonu pijarw, gdzie sta si znanym matematykiem i as tronomem. Wanie w uczony m zabra dziesicioletniego Ignacego ze sob i wasnym kosztem posa go do szkoy pijarskiej w omy, gdzie i sam wykada205. W tej placwce pracowali wwczas znani pedagodzy, np. W. Szwejkowski przyszy rektor Uniwersytetu Warszawskiego; E. Czarnecki pniejszy sekretarz Towarzystwa Przyjaci Nauk; A. Osiski pniejszy rektor Akademii Duchownej w Wilnie. Nastpnie Daniowicz ksztaci si w gimnazjum biaostockim zaoonym przez rzd pruski, a wybornie urzdzonym pod kierunkiem Michaa Maciejowskiego206. W 1810 r. opatrzony najlepszymi wiadectwami przyby Daniowicz do Wilna, by tam zacz studia prawnicze, gdzie na wydziale prym wid profesor Capelli. W czasie wojennej zawieruchy 1812 r. Daniowicz uda si do Biaegostoku, i tu przyj obowizki sekretarza przy wczesnym francuskim gubernatorze generale Ferier. Jednake gdy nasta pokj, wrci do Wilna, gdzie Capelli uatwi mu zajcie katedry prawa krajowego. Odtd poszukiwanie rkopisw sowiasko-litewskich stao si gwnym zadaniem Daniowicza. Zwierzchno akademicka widzc jego gorliwo w spenianiu nauczycielskich obowizkw, w 1819 r. mianowaa go
205 206

T. Turkowski, Daniowicz Ignacy, w: Polski Sownik Biograficzny, t. IV, Krakw 1938, s. 412. J. Sidorowicz Ignacy Daniowicz w: Skarbiec diplomatw, tom I, Wilno 1860.

100

adiunktem, w 1822 r. profesorem nadzwyczajnym, w 1823 r. profesorem zwyczajnym. Niestety, w zwizku z represjami pofilareckimi Daniowicz zosta usunity z Uniwersytetu Wileskiego, skd przeniesiono go na Uniwersytet Charkowski; tam otrzyma katedr, zjednawszy sobie otoczenie, wybrany zosta na dziekana wydziau prawnego. Penic swoje obowizki w Wilnie nawiza przyja z Joachimem Lelewelem. Skutkiem tego z lat 1819 -1830 zachoway si 52 listy Daniowicza do Lelewela. wiadcz one, i Daniowicz cakowicie odda si pasji naukowej, pene s bowiem informacji z ycia akademickiego, naukowego. Dla przykadu, w licie z 27 sierpnia 1822 r. omawia sprawy zwizane z planowan edycj statusu litewskiego. Daniowicz wchodzi bowiem w skad komisji profesorskiej, ktrej polecono poprawne wydanie statusu. Informuje te o losach Ignacego Onacewicza, profesora Uniwersytetu Wileskiego, ktry wczeniej naucza historii powszechnej w gimnazjum biaostockim. Wspomnia te o bulli papiea Piusa VII, wyklinajcej wglarzy i masonw, z dnia 13 wrzenia 1821 r207. W innym licie pisanym ju z Charkowa 10 maja 1827 r., dzieli si opini z Lelewelem na temat jego dziea Bibliograficznych ksig dwoje, pisze o zbiorze numizmatycznym znajdujcym si w Charkowie, profesorze prawa Wacawie Aleksandrze Maciejowskim, powieciopisarzu Feliksie Bernatowiczu. Informowa te o furorze, jak robiy w Rosji krymskie sonety wieszcza Adama Mickiewicza. Wida w listach al z powodu przeniesienia go do Charkowa aowa np. i w Charkowie nie wychodzi adne naukowe pismo208. W licie z Charkowa z 30 listopada 1827 r. przekazywa wiadomoci o zarzdzeniach w szkolnictwie, cikich warunkach swojej pracy naukowej, a take o tym, i dziea Mickiewicza podobaj si Rosjanom209. Zachowaa si take korespondencja innego podlaskiego uczonego Jzefa Jaroszewicza, do Lelewela, z lat 1817-1830. Jaroszewicz pochodzcy z Bielska, by autorem trzytomowego dziea Obraz Litwy, a take monografii historycznych podlaskich miast Drohiczyna, Bielska. Z korespondencji Jaroszewicza do Lelewela wynika, i midzy Daniowiczem a Jaroszewiczem istniaa ni przyjani, korespondowali ze sob, a Jaroszewicz w 1829 r. podj na Uniwersytecie Wileskim starania o powrt kolegi na t uczelni210. Listy obu podlaskich uczonych do Lelewela wiadcz te, i Daniowicz swj wolny od obowizkw czas spdza na Podlasiu. W 1830 r. Daniowicz przenis si do Petersburga, gdzie w latach 18301835 zatrudniony by w II Oddziale Kancelarii Cesarskiej, biorc czynny udzia w kierowanych przez Michaa Speranskiego pracach nad kodyfikacj praw, zajmujc si prawodawstwem Litwy, Rusi, Polski. Nie bya to praca lekka, zwaywszy e wadze domagay si popiechu, nie liczc si z potrzeb szczegowych bada historycznych. Nowy etap w yciu, twrczoci naukowej Daniowicza rozpocz si w lutym 1835 r., kiedy to otrzyma nominacj
207 208

Biblioteka Jagielloska, rkopis, sygn. 1266, k. 34-35. Tame, k. 65,66. 209 Tame, k. 71-72. 210 P. Bielawski, Jzef Jaroszewicz historyk Podlasia, Biaostocczyzna nr 3-4/2001, s. 110.

101

profesorsk do nowo powstaego Uniwersytetu Kijowskiego. Tamtejsze jego wykady dotyczyy zarwno prawa karnego jak i krajowego. W 1839 r. w zwizku ze spraw Szymona Konarskiego zapada decyzja wadz rosyjskich o przeniesieniu profesorw i studentw polskiego pochodzenia z Uniwersytetu Kijowskiego na inne uczelnie rosyjskie. Daniowicz wraz ze znanym bibliofilem i publicyst Antonim Jakubowiczem znalaz si w Moskwie. Na tamtejszym uniwersytecie prowadzi wykady z prawa krajowego, administracyjnego i prawodawstwa Krlestwa Polskiego. Cige zmiany, brak stabilizacji na pewno nie wpyway korzystnie na jego kondycj psychiczn. Doskonale wiadczy o tym list Daniowicza do innego naukowca, R. Hubego, pisany w Moskwie 23 lipca 1840 r., w ktrym pisa, i zosta (...) rzucony w odmt niezbrodzonej stop ludzk Moskwy211, prosi Hubego o nadesanie mu dzie prawniczych, czy choby Dziennikw Praw, (...) zginem w kadym razie jeli mi Panie nie wesprzesz212. Wycieczony organizm w kocu odmwi posuszestwa. W 1842 r. z powodu rozstroju nerwowego uzyska Daniowicz zwolnienie od obowizkw uniwersyteckich. Po krtkim pobycie w Kijowie wyjecha na kuracj do Graefenbergu (obecna nazwa Jesenik) na Morawach. Niestety, choroba poczynia ogromne spustoszenie organizmu i przedwczesna mier nastpia 12 sierpnia 1843 r. Jego mier zostaa dostrzeona w naukowym rodowisku. Szczeglnie bolenie przey j Jzef Jaroszewicz. Zachowany w zbiorach Biblioteki Jagielloskiej list innego podlaskiego prawnika Aleksandra Korowickiego do Jaroszewicza wiadczy, i ten ostatni planowa napisa biografi Daniowicza. Korowicki w pimie z 29 grudnia 1843 r. pisa (...) chc serdecznie przyczyni si do biografii p. Daniowicza, jako niegdy profesora a potem kolegi majcego w Wilnie, Petersburgu, Moskwie, czowieka naukom powiconego213. Korowicki podkrela, e Daniowicz przesuy 27 lat na 4 uniwersytetach. Jaroszewicz w jednym ze swych listw do Wiszniewskiego okreli Daniowicza mianem pracowitego, dobroczynnego dla krewnych, ale zarzuca mu skpstwo w sprawach literackich (...) wida nie chcia, eby kto inny nie korzysta214. Niestety, wspomniana biografia nie zostaa ogoszona drukiem. Podlasie w publikacjach Daniowicza Oprcz swej akademickiej pracy Daniowicz przysuy si nauce publikujc wiele rozmaitych artykuw, rozpraw, a take edytujc teksty rdowe. Z uwagi na znaczny postp nauk historycznych w latach dwudziestych i trzydziestych XIX w., a take na przychylny dla nich klimat, spora cz spucizny wydawniczej Daniowicza, mimo e by on prawnikiem, dotyczya historii. Podobnie byo te i w przypadku jego przyjaciela, Jzefa Jaroszewicza. Pierwszym tematem, ktry podj w publikacjach Daniowicz, byy polskie tradycje dobroczynne. Na amach Dziejw dobroczynnoci rocznik 1820 zaj si tym zagadnieniem, ogaszajc drukiem kilka artykuw. W pierwszym z nich
211

Biblioteka Jagielloska, rkopis, sygn. 5007, tom II, k. 196-197. Tame. 213 Biblioteka Jabielloska, rkopis 949, oddzia 228, k. 25. 214 Tame, k. 28.
212

102

Dobroczynno czasw przeszych autor chcia ukaza Polsk jako kraj o wielkich tradycjach dobroczynnych. Na pocztku podkrela cnotliwe i chwalebne usposobienie Polakw wraz z chrzecijastwem zaszczepione, prawami kanonicznymi poparte215. Zaj si nastpnie zasugami poszczeglnych wadcw Mieszka chwali za to, i nie skpi z dbr wasnych dziesicin dla Kocioa, dostrzega te dziaalno Wadysawa Odonica, ktry nie szczdzi kocioom bogactw. Kazimierza Wielkiego docenia nie tylko za to, e Polska za jego rzdw ceglan i murowan zostaa, ale dlatego, e w tym okresie powsta w Krakowie pierwszy szpital na Stradomiu. Jana Olbrachta nazywa troskliwym opiekunem biednych i pogromc rozpusty i zepsutych ebractwa obojga pci obyczajw216. Daniowicza do tego okrelenia skoni fakt, i wadca ten zaleci w miastach i wsiach, aby liczb ebrakw ustanowi, uznanych w istocie za biednych. Za najwiksz zasug Jadwigi uzna ufundowanie przez ni w Pradze kolegium litewskiego, zapisujc obszerny dom ku wygodzie uczcych si. Stefana Batorego nazywa autor wojownikiem, dostrzegajc jednoczenie, i m ten pomny na opakany los u boku jego walczcych szpital im zbudowa w Warszawie i dochodami go opatrzy. Dzieo to kontynuowa Zygmunt III. Daniowicz chwali Batorego take za to, i fundowa on szpital dla ubogich w Nowym Korczynie, a take szpital ormiaski we Lwowie. Wedug Daniowicza cho Zygmunt III co do swej polityki sdzonym by moe, to jednak najbardziej uwietnia panowanie jego szpital onierski wzniesiony w Tykocinie, na ktry Krzysztof Wessoowski marszaek nadworny zapisa majtno sw w Dolistowie217. By to jedyny podlaski wtek, ktry umieci w swym artykule Daniowicz. Za najwiksz zasug Jana Kazimierza uzna zaoenie szpitala onierskiego w Kamiecu Podolskim, za Stanisawa Augusta chwali za zatwierdzenie szpitala w. Rocha w Warszawie, a take domu inwalidw w Wilnie. Dostrzega te zaoenie przez tego krla domu polskiego w Rzymie ze szpitalem i alumnatem. W innym niewielkich rozmiarw artykule O urzdzeniach i administracji szpitalw i wszelkich zakadw dobroczynnych w Polskie i Litwie od miesica lipca do poowy listopada 1792 r. zaj si podlaski uczony dziaalnoci komisji policji, ktra miaa w zawiadowaniu szpitale i wszelkie dobroczynne zakady, opisywa uchway tej komisji218. W tym samym roczniku opublikowa Daniowicz take artyku Wiadomo historyczna o zaoeniu i funduszach dawnego szpitala w. Trjcy w Wilnie. Nazywa w nim Zygmunta I wielkim naladowc Kazimierza Wielkiego tumaczy to tym, i za rzdw Jagiellona wzmagay si miasta, handel krzep, wsie rolnictwem kwitny. Autor dostrzega te zmiany zachodzce na jego rodzimej podlaskiej ziemi, w tym czasie (...) zaludniao si
215 216

I. Daniowicz Dobroczynno czasw przeszych, w: Dzieje Dobroczynnoci, Wilno 1820, s. 46. Tame, s. 48. 217 Tame, s. 52. 218 Tame, s. 160.

103

Podlasie wytrzebieniem zaroli219. Wedug Daniowicza, biorc za wzr ostatniego z Piastw, Zygmunt I zapragn wybudowa w Wilnie podobny szpital jakim Kazimierz Krakw obdarzy, czego efektem byo powstanie szpitala w. Trjcy. W tym samym roczniku umieci take inny owoc swej tytanicznej pracy. Pod nazw Skazwka do historyi Dobroczynnoci umieci gigantyczny wykaz znanych mu fundatorw i ich fundacje. Cao liczya 72 strony i wrd nich znajduj si nieliczne wtki podlaskie wrd fundatorw wymieni autor Grzegorza Chodkiewicza, biorc mu w zasug zbudowan przez niego w 1567 r. cerkiew przeczystej Bogurodzicy i w. Cudotwrcy Michaa w Zabudowie, ktrej nada nastpnie 3 wki ziemi, wyznaczy dziesicin na cerkiew i na plebani220. Zauway te starania Elbiety Gosawskiej, ony Hieronima Woowicza, starosty mudzkiego, ktra koci w Sokce funduszem obdarowaa221 oraz Mikoaja Paca, wojewody trockiego, ktry fundowa w Choroszczy ojcw dominikanw, co potwierdzia konstytucja 1662 roku222. Daniowicz dostrzega nie tylko fundacje monarchw czy przedstawicieli znanych rodw, ale i ludzi mniej znanych. Jako przykad mona poda dostrzeenie przez niego datku 1040 z, ktry oy na swj koci pleban dolistowski Marcin Moniuszko w 1778 r.223. Daniowicz nie pomin take fundatora zwizanego z zapewne bardzo mu bliskim Bielskiem. Chodzio o Jana Maachowskiego, biskupa chemskiego, dobroczyc bielskiego kocioa224. Daniowicz opublikowa jeden tekst biograficzny. Na amach Dziennika Wileskiego w tomie I za rok 1822 ukazaa si Wiadomo o yciu Ignacego Odakowskiego. By to jakby hod Daniowicza swemu przyjacielowi, ktry zmar przedwczenie w 1821 r., dwa lata umierajc na suchoty. Nie szczdzi autor ciepych sw o tym uczonym piszc, e nalea on do szczupej liczby samodzielnie mylcych prawnikw, wykad jego nie by chaotyczny Daniowicz upatrywa w tym wpyw pobierania pocztkowych nauk u pijarw w omy225, podkrelajc doborow kadr. Informowa, e jego wuj Micha Daniowicz szkoli Odakowskiego we francuskim. Wedug podlaskiego uczonego wpyw na wybr przez Odakowskiego prawniczych studiw mia fakt, i na tym wydziale wykada Woch Capelli, zreszt gdy przyjaciel Daniowicza zyska w 1809 r. tytu doktora Capelli poleci go w Krzemiecu, dziki czemu zosta w tamtejszym liceum wykadowc. Naucza z powodzeniem prawa rzymskiego i krajowego, efektem byy midzy innymi pochway od wizytatora hr. Filipa Platera. Jako e Odakowski praktycznie nic nie publikowa, Daniowicz poda wykaz
219 220

Tame, s. 243. Tame, s. 262. 221 Tame, s. 366. 222 Tame, s. 582. 223 Tame, s. 468. 224 Tame, s. 466. 225 I. Daniowicz, Wiadomo o yciu Ignacego Odakowskiego, Dziennik Wileski, 1822, tom I, s. 12.

104

pozostawionych przez niego rkopisw. Sukcesy spowodoway, i Capelli wiza z nim wielkie nadzieje Uniwersytet Wileski wysa go na dwuletni wyjazd naukowy, gdzie midzy innymi w Getyndze pobiera nauki u profesora Hugona226. Niestety, po powrocie zachorowa. Daniowicz informowa, e mieli wsplne plany, midzy innymi edycj I statutu, sprostowanie uchybie w dziele Czackiego (...) dobro jakie mg zdziaa wtedy mocniej uczu si dao, gdy go kosztowa przestano227 podsumowywa podlaski uczony. Na pewno za odrbny dzia publikacji Daniowicza uzna mona recenzje. Z Podlasiem najbardziej czy si opis artykuu Jzefa Jaroszewicza O stanie Litwy do przyjcia wiary chrzecijaskiej umieszczonego na amach noworocznika Znicza w 1834 r. Jaroszewicz nie podpisa nazwiskiem swego dziea, std Daniowicz nazwa swoje uwagi Recenzja dla bezimiennego autora, ktra ukazaa si na amach Tygodnika Petersburskiego w numerze 15 za rok 1834. Gdyby wiedzia, e autorem jest jego podlaski kolega, moe nie byby w swej ocenie tak surowy zarzuca mu, i przy natoku tak wielu tematw w szczupym pisemku rozwinicie wypa musiao powierzchownie. Brak byo wedug niego w caoci szerszej koncepcji, odkrywczoci. Szczeglnie dranio Daniowicza czerpanie przez Jaroszewicza z przekazw Stryjkowskiego, ktry wedug niego skazi histori Litwy do czasw Giedymina, naszpikowa baniami228, a take nierozdzielenie swego obrazu na pewne epoki. Nie podobao mu si te arcyoglne i powierzchowne potraktowanie chrztu Litwy. Jedyn pochwa otrzyma Jaroszewicz za okrelenie zasigu terytorialnego jzyka litewskiego na pocztku XIX wieku. Daniowicz by surowy w swych sdach nie tylko dla swego podlaskiego przyjaciela. Na amach Tygodnika Petersburskiego w trzech kolejnych numerach, 61-63 za rok 1839, ogosi Rozbir Kraszewskiego. Wilno od pocztkw jego do roku 1750, tom I. Na pocztku chwali Kraszewskiego nazywajc go modym, lecz wielce obiecujcym pisarzem, utalentowanym, o bujnej wyobrani. Podlaski uczony akcentowa, e ju wczeniej wyszy monografie tyczce si historii innych miast, m.in. A. Grabowskiego Krakowa, I. Chodynickiego Lwowa, Baliskiego Wilna. Daniowicz chwali si, e da Baliskiemu w 1817 r. wiele materiaw, na ktrych ten opar pniej swe dzieo. Nastpnie Daniowicz wszystkie te dziea cznie z ksik Kraszewskiego ostro skrytykowa zarzucajc, i nie s to historie miast waciwe nie szukano pocztkw stanu miejskiego, w zamian powielono jedynie proste powtrzenia krajowych wydarze229. Wedug autora brak byo w tych wydawnictwach fachowego zebrania rde. Kraszewskiego szczeglnie krytykowa za tezy o istnieniu litewskich runw, a take za zbyt powierzchowne potraktowanie panowania Olgierda oraz handlu miasta z Rusi. Jedyn powaniejsz pochwa otrzyma Daniowicz za nieprzyjmowanie bajek Stryjkowskiego.
226 227

Tame, s. 183. Tame, s. 192. 228 I. Daniowicz, Recenzja dla bezimiennego autora, Tygodnik Petersburski, 1834, nr 15, s. 92. 229 I. Daniowicz, Rozbir Kraszewskiego Wilno od pocztkw jego do roku 1750, tom I, Tygodnik Petersburski, nr 61, s. 353.

105

Nie we wszystkich swych recenzjach podlaski uczony by tak krytyczny. Na amach Dziennika Warszawskiego w tomie II za rok 1825 i tomie VI za rok 1826 bardzo ciepo wyraa si o dziele dwch rosyjskich naukowcw Konstantego Kaajdowicza i Piotra Strojewa, ktrzy opisali stan i zawarto biblioteki Hr. Tostowa w Moskwie. Chwali podlaski uczony podzia dziea na 6 rozdziaw 3 pierwsze powicone rkopisom staroytnym, redniowiecznym, 3 pozostae rkopisom do 1789 r., a take umieszczony na kocu indeks autorw, tumaczw, kopistw i miejsc. Docenia, i przy kadym opisywanym rkopisie znale mona byo informacje dotyczce jego stanu, materiau na jakim by pisany, okolicznoci czasu powstania, liczb stron, imi kopisty230. Informowa, e w bibliotece znajduj si rkopisy tumaczenia kronik Stryjkowskiego, Bielskiego. Jest w recenzji te wtek podlaski Daniowicz informowa, e w bibliotece Tostowa znale mona tumaczenie Geronidesa Staroytne dzieje, wedug niego podobny rkopis znajdowa si mia take w podlaskim Supralu u ojcw bazylianw231. Podlaski uczony zrecenzowa take dwa dziea J. Lelewela. Pierwsza recenzja dotyczya utworu Bibliograficznych ksig dwoje, opublikowana zostaa w Dzienniku Wileskim w tomie II za rok 1823. Daniowicz na pocztku stwierdzi, i Lelewel zasuguje na miano pierwszego historyka Litwy i Polski. Za przyczyn powstania tego typu dziea uznawa Daniowicz fakt, i w latach 1818-1821 Lelewel peni obowizki bibliotekarza w ksigozbiorach Uniwersytetu Warszawskiego. Uzna, i jest to praca potrzebna, gdy w tym okresie zaobserwowa zjawisko, ktre nazwa szaem bibliomanii232. Daniowicz przytoczy podzia historii drukarni i drukarstwa autorstwa Lelewela, ktry dzieli go na 4 okresy: - do 1550 roku okres wzrostu, - rozkwitnienie do 1650 roku, - widnienia w czasach klsk do 1750 roku, - odycie do czasw jemu wspczesnych. Podlasianin chwali ksik nawet za druk (...) Zawadzki ksztatnem drukiem i biaym papierem rossyyskim ozdobi t prac233. Nieco mniej entuzjastycznie Daniowicz odnis si na amach Dziennika Warszawskiego do dwch innych dzie Lelewela - Historyczny rozbir prawodawstwa polskiego cywilnego i kryminalnego do czasw Jagielloskich oraz Krytyczny rozbir statutu Wilickiego. Zarzuci mu zacienienie si w obrbach krajowych rde (...) niech mi nie bdzie poczytano za zbrodnie przed Lelewela trybunaem, gdy wiata o wielu naszych instytutach od ociennych zasign ludw234.

230

I. Daniowicz, Wiadomo o dziele K. Kaajdowicza i P. Strojewa, Dziennik Warszawski, 1825, tom II, s. 374. 231 Tene, Wiadomo o dziele K. Kaajdowicza i P. Strojewa, Dziennik Warszawski, 1826, tom VI, s. 145. 232 Tene, Rozbir bibliograficznych ksig Joachima Lelewela, Dziennik Wileski, 1823, tom II, s. 125. 233 Tame, s. 144. 234 I. Daniowicz, Rozbir dziea... Pocztki prawodawstwa cywilnego i kryminalnego, Dziennik Warszawski, 1829, tom XVIII, s. 173.

106

Przytoczy Daniowicz periodyzacj historii prawa polskiego zaprowadzon przez Lelewela, ktry dzieli j na nastpujce okresy: - 930-1030 ukazuje zlewek ustaw krajowych i mieszanie si do nich kanonw praw zachodnich, - 1030-1130 odmiana w prawie krajowym przez chrzecijastwo zrzdzone, - 1130-1230 uszczerbek praw krajowych przez udzielanie przywilejw, - 1230-1330 rozprzestrzenianie si praw niemieckich, - 1330-1430 restauracja praw krajowych. Jednake powyszy podzia niezbyt trafia w gusta podlaskiego historyka, ktry akcentowa, e nazewnictwo okresw bardziej pasuje do prawa publicznego anieli prywatnego. Zarzuca te Lelewelowi zbyt powierzchowne oddzielenie przedchrzecijaskiego okresu praw. Co ciekawe, redakcja Dziennika Warszawskiego zamiecia obok uwag Daniowicza take komentarz Lelewela, w ktrym nazywa on podlaskiego uczonego przyjacielem, naukowym wsppracownikiem. Lelewel pisa kurtuazyjnie (...) niedojrzaa praca moja zasuya na pilniejsze jego zastanowienie, skonia do wzicia do rki uczonego pira235 . Rwnie uprzejmy by Podlasianin nazywajc Lelewela w determinacji miaym, nie lkajcym si pomroczy ustalonej sawy236. Jak wszechstronnym naukowcem by Daniowicz wiadczy fakt, i opublikowa on nawet rozpraw dotyczc numizmatyki, ogosi te drukiem artyku o hipotece. Ten ostatni temat poruszy na amach Tygodnika Petersburskiego w 88 i 89 numerze za 1839 r. Zaj si takimi aspektami jak: rodzaje zabezpieczenia dobrami wierzytelnoci, rodzajami zastaww, zacytowa te wykad o hipotece z dziea Bartomieja Groickiego Porzdek praw miejskich z 1559 r. Podj temat procesu wekslowego, a take utrwalenia instytucji hipoteki za rzdw rosyjskich w Polsce237 . Gdy Daniowicz wykada w Charkowie, mg zapozna si z kolekcj monet i medali radziwiowskich, ktrych zbir zosta w 1813 r. przeniesiony z Niewiea do Charkowskiego Uniwersytetu. Efektem jego pracy by artyku opisujcy w skarb, zamieszczony najpierw na amach Tygodnika Petersburskiego (nr 38 i 40 za 1830 r.), a nastpnie opublikowany w formie niewielkiej broszury w Petersburgu. Opisa Daniowicz zawarto dwch dbowych szkatu, w ktrych mieci si zbir monet, medalw. czna ich liczba wynosia 13252 sztuki. Domniemywa Daniowicz, ktry z przedstawicieli magnackiego rodu jako pierwszy zacz gromadzi rzeczowe staroytnoci. Uzna, i to Mikoaja Radziwia Czarnego wojewod wileskiego (zmarego w 1567 r.) poczytywa naley za zaoyciela zbioru niewieskiego. Podlaski uczony podkrela, i wiek XVI by czasem tworzenia si numizmatycznej nauki, ktra staa si nauk mody i wielkiego wiata. Opisa autor dokonania w tej mierze cesarzy

235 236 237

Tame, s. 160. Tame, s. 165. J. Daniowicz, Dorywcze uwagi o istnieniu hipoteki ..., Tygodnik Petersburski, 1834, nr 89, s. 538.

107

Ferdynanda, Rudolfa II, czy choby Huberta Goltziuisa i krlowej szwedzkiej Krystyny238. Opisa Daniowicz kilkanacie medali z wizerunkami Radziwiw, m.in. Janusza, syna Krzysztofa, z linii buraskiej. Zauway Podlasianin, i ten wielmoa zakoczy ycie w 1655 r. w Tykocinie. Krtko opisa te Daniowicz cao charkowskich zbiorw uniwersyteckich, zauwaajc zasugi w jego powstaniu kuratora Seweryna Potockiego. W dniu 30 czerwca 1824 r. na publicznym posiedzeniu Uniwersytetu Wileskiego mia odczyt swej rozprawy Wiadomo historyczna o Cyganach, ktra nastpnie opublikowana zostaa w Dzienniku Wileskim w tomie II i III za 1824 r. Akcentowa Podlasianin, i lud ten mimo e oddalony od swej ojczyzny zachowuje sw odrbno (...) Afryka nie czyni ich czarniejszymi, Europa bielszymi, w Hiszpanii nie ucz si lenistwa a w Niemczech pracowitoci239. Przytoczy Daniowicz zdanie Naruszewicza, ktry za przodkw tego ludu uznawa podlaskich Jawingw, tez sw opierajc na wtpliwych badaniach etymologicznych, a cilej mwic na odpowiedzi ja cygan zapytywanego Roma i na tym, e wyludnione Podlasie bezpieczniejszy przybyszom miao zapewni przytuek. Wedug autora najrzadziej spotykani byli Cyganie w Szwajcarii, Niderlandach, Brunszwiku, informowa, e w II poowie XVI w. spora ich liczba napyna na Podlasie, tym silniej ta prowincja dotknita zostaa konstytucj z 1578 r. nakazujc wypdzenie tego ludu z kraju oraz uznajc za winnego kadego, kto by nie wygoni Cygana ze swoich woci. Szerzy si miay oszczercze donosy, skutkiem usilnych protestw wojewdztwo podlaskie uwolniono od tej ustawy w 1607 r. Dopiero rzd pruski uczyni mia rzadszymi Cyganw na podlaskiej ziemi. Za naczelne siedlisko tego ludu w Europie uznawa autor kraje poudniowo-wschodniej Europy, 50 tysicy yo ich na Wgrzech, 36 tysicy w Siedmiogrodzie. Jako dat pojawienia si Cyganw w Europie podaje autor 1417 r., gdy najechali Wgry, Modawi, Wooszczyzn, w przecigu nastpnych 20 lat dali si pozna caej Europie, udajc pielgrzymujce plemi egipskie, wedug Daniowicza (...) blisko p wieku trway czasy dla Cyganw nim si przekonano, e zamiast pokutujcych s stekiem obrzydliwego otrostwa240 . Zaj si podlaski uczony cechami antropologicznymi, zwyczajami, kultur tego narodu, a mia chyba w stosunku do niego do mieszane uczucia np. (...) cera brunatno-ta nie tyle z natury co z obrzydliwej nieczystoci (...) odzie ebrackiego tuacza samem ubstwem i ndz odznacza si moe (...) jedyny przykad szanowania odziey w tem okazuj, e w najwikszym zwady zapale na par minut rozeym stanowi, dla zdjcia achmany niewinnie w
238

I. Daniowicz, O medalach radziwiowskich i o gabinetach niewieskich i charkowskim, Petersburg 1830, s. 5. 239 I. Daniowicz, Wiadomo historyczna o Cyganach, Dziennik Wileski, 1824, tom II, s. 357. 240 Tame, s. 376.

108

czasie szarpaniny ucierpie mogcej241. Za gwne ich zajcia podawa kowalstwo, wrby, handel komi (...) lepego kalek umie Cygan uczyni rczym rumakiem pomne na straszliw za miastem chost zwierz na kade poruszenie jedca ostatecznych si doby gotowe242, na Wgrzech mieli si trudni fachem katw i oprawcw. Jako praojczyzn Cyganw wskazywa Daniowicz Indie, nalee oni mieli do tamtejszej najniszej i nieczystej kasty zodziejskiej zwanej Suders lub Sudra, bdcej cigle w stanie niewolnictwa. Powodem wdrwki miay by walki w Indiach w 1408 r. Przeledzi autor pasmo pogromw i wypdze ich w Europie, m.in. w Hiszpanii w 1492 r., we Francji w 1561 r., Szwajcarii w 1561 r., w Anglii 1531 r., Niderlandach w 1545 r. Nie mogli wobec tego omin Polski. Pierwsza wzmianka o Cyganach, ktr odnalaz autor w aktach polskich pochodzia z okresu panowania krla Aleksandra. Daniowicz zauwaa, i oprcz Wgier, Siedmiogrodu, Rosji, aden nard nie omieszka prbowa rodkw wypdzenia tego narodu. Wedug autora rodki te byy niewystarczajce, naleao raczej poyteczniej wykorzysta tyle rk do pracy dostrzega tego typu kroki w polityce Marii Teresy, Katarzyny II, Aleksandra I. Oprcz wasnych tekstw Daniowicz zajmowa si take dziaalnoci edytorsk. W 1826 r. w Wilnie ogosi drukiem Statut Kazimierza Jagielloczyka pochodzcy z 1468 r., zwany Sudebnikiem. Cao poprzedzi dugim wstpem, ktry pisa w Charkowie w 1825 r. w pomnik prawodawstwa litewskiego odnalaz podczas kwerendy w petersburskich zbiorach kanclerza hr. Rumiancowa, znanego protektora nauk243. Dostrzega wag tego dokumentu podkrelajc, i o p wieku zdoa posun wiedz o litewskim prawodawstwie. Nie omieszka nie wtrci paru uwag o historii Litwy nazywajc jej nard dzielnym, ktry cho obcowa z potnymi ssiadami, nie podzieli losu wytrzebionych podlaskich Jawingw. Czas powstania dokumentu okrela midzy 1464 a 1480 r. Co ciekawe, do tekstu doczone jest polskie tumaczenie, a take objanienia w postaci przypisw. W jednym z nich odnoszc si do bojarw, wspomnia Daniowicz, i przeglda XVII-wieczne przywileje podlaskie, w ktrych cae wsie bojarskie po szczliwej wojennej wyprawie otrzymyway od krlw szlachectwo, std zdaniem uczonego fakt, i na Podlasiu (...) namnoyo si tam okoliczney szlachty, jednem oglnem wsi nazwiskiem odnaczaney244. Wskazywa, i pniej ci podlascy bojarowie zostali porednim stanem midzy chopami a bogat szlacht. Rok pniej rwnie w Wilnie ogosi Daniowicz latopisiec Litwy i Kronik Rusk. Poprzedzi dugim wstpem, w ktrym krtko opisa dziejopisw Litwy Duisburga, Michalona, Stryjkowskiego, nie pozostawiajc tradycyjnie na tym ostatnim suchej nitki. W zakoczeniu zwraca uwag, i wydanie owego rda historycznego nigdy by nie miao miejsca, gdyby nie pomoc dwch innych naukowcw rodem z Podlasia Antoniego Sosnowskiego
241 242

Tame, s. 377, 380. Tame, s. 385. 243 Statut Kazimierza Jagielloczyka, staraniem Ignacego Daniowicza, Wilno 1826, s. III. 244 Tame, s. 54.

109

i Michaa Bobrowskiego. Pierwszy z nich, proboszcz parafii unickiej (od 1839 r. prawosawnej) w Kleszczelach, autor dziea Historia cerkwi grecko-unickiej odkry latopisiec i kronik w bibliotece Bazylianw w podlaskim Supralu; drugi, profesor teologii, znamienity tumacz starosowiaszczyzny, pomg Daniowiczowi odpowiednio zrozumie rda Daniowicz podkrela, i dziao si to w 1824 r. podczas wakacji, ktre zawsze spdza na Podlasiu 245. Z pewnoci fakt, i wczeni podlascy uczeni utrzymywali midzy sob oywione naukowe kontakty, dobrze wiadczy o ich lokalnym patriotyzmie. Bez wtpienia najwiksze dokonania osign Daniowicz w dziedzinie bada nad prawodawstwem litewskim,. Opisywa stan wiedzy w tej problematyce na amach Dziennika Wileskiego. W tomie I i II za 1823 r. ukaza si artyku Opisanie bibliograficzne dotd wiadomych rkopisw i drukowanych egzemplarzy Statutu Litewskiego. Daniowicz stwierdza, i aden lud nie jest uboszy od Litwy w wydawaniu prawodawczych i dyplomatycznych pomnikw, zauwaajc e kraj ten do czasw Zygmunta I praw pisanych nie mia (sowa te pisa przed odnalezieniem sudebnika Kazimierza Jagielloczyka). Skromnie wspomnia o swych dokonaniach na polu naukowym. Przytoczy zdanie Czackiego, ktry kategorycznie ogosi zniszczenie rkopisw I statutu litewskiego z 1529 r., tymczasem z niejak dum pisa Daniowicz, i to wanie on znalaz ruski rkopis I statutu w 1815 r. w Wilnie, a nastpnie kolejny egzemplarz razem z Lelewelem w bibliotece Towarzystwa Przyjaci Nauk246. Zaj si te ocalaymi rkopisami II statutu litewskiego podkrelajc, i zosta on uoony na sejmie w Bielsku w 1564 r. Informowa, i w 1821 r. ruski rkopis tego statutu odkry Antoni Sosnowski i odesa hr. Chodkiewiczowi do Warszawy. Podkrela Daniowicz, e sporo cennych rkopisw znajdowao si w bibliotece w Puawach. Z aktualizacj stanu bada nad statutami litewskimi wystpi na amach Tygodnika Petersburskiego w numerze 48 za rok 1834. Informowa, i 3 odkryte przez niego rkopisu ruskie znajdoway si w bibliotekach: Towarzystwa Przyjaci Nauk, Uniwersytetu Wileskiego, hr. Dziayskiego. Daniowicz przygotowywa wydanie I statutu z przekadami, rozpoczto nawet druk, jednake wybuch powstania listopadowego przekreli te plany. Zaznacza, i take jego podlaski przyjaciel mia dokonania na tym polu Jzef Jaroszewicz znalaz rkopis polskiego przekadu w 1828 r. u wileskich karmelitw. Chwali si Daniowicz, i odnalaz 3 rkopisy ruskie II statutu, a take i w jego posiadaniu znajduje si rkopis III statutu247 . Kolejn aktualizacj swych bada opublikowa Daniowicz na amach wileskich Wizerunkw i roztrzsa naukowych w tomie XIII za rok 1837 w artykule Historyczny rzut oka na prawodawstwo litewskie. Wspomnia o swych dokonaniach dla prawodawstwa litewskiego wydaniu statutu kryminalnego Kazimierza Jagielloczyka. Przedstawi wkad I Statutu
245 246

Latopisiec Litwy i Kronika Ruska, staraniem prac Ignacego Daniowicza, Wilno 1827, s. 326. I. Daniowicz, Opisane bibliograficzne dotd wiadomych rkopisw i drukowanych egzemplarzy Statutu Litewskiego, Dziennik Wileski, 1823, tom I, s, 386. 247 I. Daniowicz, Redakcje, rkopisy, przekady i wydania w druku statutu litewskiego, Tygodnik Petersburski, 1834, nr 48, s. 290.

110

Litewskiego. Rozpamitywa sw prb wydania go drukiem, pisa i (...) okolicznoci czasowe dokona przedsiwzicia nie day248. Informowa te o wydaniach drukiem III statutu w latach 1614, 1619, 1647, 1693, 1744, 1768, 1819, piszc, i kade z tych wydawnictw byo sabsze od poprzedniego. Dopiero po mierci Daniowicza ujrzaa wiato dzienne praca jego ycia Skarbiec Diplomatw. Przez lata zbiera podlaski uczony wszelkiego rodzaju rda odnoszce si do historii Litwy do 1569 r. Niestety, za ycia nie udao si autorowi ogosi drukiem swych wysikw. w skarbiec naby po profesorze hrabia Eustachy Tyszkiewicz i zoy go w Muzeum Archeologicznym Wileskim. Fakt niewydania tego ogromnego zbioru skoni czonkw Komisji Archeologicznej Wileskiej Jana Sidorowicza i Maurycego Krupowicza do wydania Skarbca Diplomatw w dwch tomach w 1860 i 1862 r. Cao skada si z uoonych chronologicznie do 1569 r. rnego rodzaju dokumentw, uchwa, przywilejw, aktw, wypisw z kroniki dotyczcych historii Litwy. Wrd nich dostrzec mona wiele wtkw podlaskich. Pierwsz wzmiank o tym regionie umieci Daniowicz pod rokiem 1038, informujc o wyprawie ksicia Jarosawa na Jawingw. Z tej okazji skupi si nad pochodzeniem tego ludu, przytoczy zdanie innego uczonego Henninga, ktry okrela ich mianem azjatyckich przybyszy mieli by szczepem tych Sarmatw, ktrych greccy i aciscy pisarze Jazygami nazywali. Daniowicz przytoczy te nazwy, ktrymi okrelali ten lud latopisowie, to jest Jatwjahami, Jatwjaziami, oraz jak zwano ich XII-wiecznych bullach Jentuisones, Jentuosi, Jacintiones, Getueziami249 . Sporo miejsca powici te wyprawie Kazimierza Sprawiedliwego na Ja wingw w 1192 r., w tym zdobyciu przez tego ksicia Drohiczyna. Przytoczy opinie Henninga i Naruszewicza, ktrzy okrelali terytorium zajmowane przez ten lud miay to by ziemie pniejszego Polesia, cz Mazowsza midzy rzekami Bug i Wolborz. Daniowicz odnotowa potyczk wojsk Konrada Mazowieckiego z Jawingami w 1241 r., a take traktat Ziemowita ksicia mazowieckiego z Krzyakami z 1260 r. zawarty przeciwko Jawingom. Uczony zauway te, i w latach osiemdziesitych XIV w. Podlasie stanowio kart przetargow w konfliktach midzy Jagie, Witoldem, ksitami mazowieckimi i Krzyakami. Opublikowa te w swym zbiorze przywileje miasta Bielska. Byy to nastpujce akty: - przywilej wydany w Grodnie w 1430 r. przez ksicia Witolda, w ktrym erygowa on wjtostwo, - przywilej ksicia Aleksandra nadany w Grodnie w 1495 r., ktry wjtostwo bielskie poszerza, udziela miastu magdeburskich praw, rozszerza granice miasta, - przywilej nadany w 1499 r. w Wilnie przez ksicia Aleksandra, wyczajcy mieszczan spod wadzy starociskiej i wojewodziskiej,
248

I. Daniowicz, Historyczny rzut oka na prawodawstwo litewskie, w: Wizerunki i roztrzsania naukowe. Poczet nowy,. Wilno 1837, tom XIII, s. 84. 249 Skarbiec Diplomatw, zebra i w treci opisa Ignacy Daniowicz, Wilno 1860, tom I, s. 36.

111

- przywilej dany przez ksicia Aleksandra w Mielniku w 1501 r., z ponowieniem prawa magdeburskiego, potwierdzeniem wjtostwa i opisaniem granic miasta, - przywilej dany w 1526 r. w Krakowie przez Zygmunta I, ktry wjtostwo bielskie wcieli do miasta Bielska, a mieszczanom pozwala obiera spord siebie wjta. Odnotowa Daniowicz take inne przywileje i lokacje miast podlaskich: akt z 1509 r., w ktrym Zygmunt I dozwoli dla Jana Sapiehy na zaoenie Bociek i przywilej Zygmunta I z 1516 r. nadajcy miasteczku Milejczyce prawo magdeburskie. Autorzy wydanego w 1884 r. w Kijowie Sownika biograficznego profesorw i wykadowcw Uniwersytetu w. Wodzimierza zadaj pytanie kim by Daniowicz, urodzony midzy rusk ziemi, wychowany w pruskich szkoach przez Polakw, ktry przyjwszy katolicyzm i jzyk polski sta si obywatelem Cesarstwa Rosji, nastpnie przyj sub u Napoleona, by w kocu zosta sug rosyjskich wadz. Wobec swych dramatycznych kolei losu - z pewnoci by czowiekiem targanym sprzecznociami, jednake z pewnoci za sw ojczyst ziemi uznawa rodzime Podlasie, czego wyrazem by fakt, i czsto odwoywa si do historii tego regionu w swych publikacjach.

112

Anna Dbrowska (Biaystok) Zaoenie paacowo-parkowe w Choroszczy. rda ikonograficzne XVIII-XIX w.

Choroszcz, bdca jednym z najstarszych osiedli miejskich w naszym regionie, przeywaa w swojej historii dwa okresy wietnoci: za czasw mecenatu Jana Klemensa Branickiego i w nastpnym stuleciu, zwizany z dziaalnoci fabrykantw pochodzenia niemieckiego - Moesw. W XVIII w. Hetman Wielki Koronny, oprcz ufundowania murowanego kocioa i klasztoru Dominikanw, zaoy nie opodal miasteczka sw synn letni rezydencj uzupeniajc biaostocki Wersal Pnocy. W wieku XIX Moesowie stworzyli w tym samym miejscu jeden z wikszych zakadw wkienniczych w okolicy Biaegostoku. Kompleks parkowo-paacowy w Choroszczy stanowi interesujcy przykad zmiennoci funkcji i charakteru zaoenia, ktre przez dwa stulecia, a do I wojny wiatowej, stanowio samodzielny orodek, niezaleny od pobliskiego miasteczka. Zadaniem tego artykuu jest zebranie i analiza historycznych przekazw ikonograficznych dotyczcych tego obiektu. Kwerenda daa stosunkowo niewielkie rezultaty - materia rdowy jest rozproszony, fragmentaryczny, a pewne kategorie prawie zupenie nie wystpuj. Ramy chronologiczne niniejszego opracowania wyznaczaj: 1729 r. z ktrego pochodz pierwsze wzmianki archiwalne dotyczce paacu, i 1915 r., kiedy to dziaania wojenne zniszczyy zarwno rezydencj, jak i fabryk. Podstaw dla odtworzenia historii i wygldu zaoenia, jego przemian oraz analizy kompozycji i dekoracji, stanowi przede wszystkim rda pisane, o najwaniejszych z nich naley tu wspomnie. Gwnym przekazem archiwalnym do XVIII w. jest spis wszelkich pozostaoci po hetmanie Branickim, sporzdzony po jego mierci w 1771 r., przechowywany obecnie w AGAD w Warszawie, w zespole Archiwum Potockich z Rosi 250. Inwentarz zawiera wyszczeglnienie wszystkich budynkw wraz z wyposaeniem oraz schematyczny opis parku i jego dekoracji. Duo cennych informacji mona te odnale w ogromnej korespondencji Branickiego, s one jednak bardzo fragmentaryczne i mog suy tylko jako materia uzupeniajcy. W czasach swojej wietnoci rezydencja choroska bya celem czstych wycieczek z Biaegostoku, a relacje z urzdzanych tam zabaw zostay utrwalone w licznych listach, pamitnikach i okolicznociowych wierszach zarwno Polakw, jak i przybyszw z innych krajw. Na podstawie powyszych rde z epoki powstay opisy letniej rezydencji Branickiego w powieciach braci
250

Spis oglny wszelkich pozostaoci po Branickim Janie Klemensie, AGAD, Archiwum Roskie, sygn. 82.

113

Kraszewskich: Jzefa Ignacego w Grzechach hetmaskich i Kajetana w Bartochowskim. Korzysta te z nich Zygmunt Gloger przy opracowywaniu artykuu powiconego Choroszczy, ktry ukaza si w Kosach251. Jego tekst istotny jest przede wszystkim z tego wzgldu, e zawiera jedne z nielicznych informacji na temat przemian zachodzcych w parku i paacu w poowie XIX wieku. To stulecie to jeden z najsabiej znanych okresw w dziejach zaoenia, za prawie wszystkie materiay archiwalne z tego okresu dotycz powstaej na jego terenie fabryki wkienniczej252. Na pocztku XX w. na zamwnienie kolejnego waciciela majtku choroskiego Carla Augusta Moesa [II] pastor Carl von Berg opisa histori jego rodziny w ksice Geschichte der Familie Moes 253. Tekst ten pozbawiony wikszej wartoci, jeli idzie o histori samego paacu, zawiera ciekawe i raczej wiarygodne wiadomoci do dziejw zaoenia w XIX w. Aczkolwiek historyczne przedstawienia paacu choroskiego s niezbyt bogate, znale mona jednak wrd nich materiay wszystkich typw i o pierwszorzdnym znaczeniu: materiay kartograficzne, pomiarowe oraz przedstawienia graficzne i fotograficzne. Brak jest zupenie ikonografii dotyczcej pierwszej fazy ksztatowania si zespou choroskiego w 2 wierci XVIII w. Kwestia dokadnego datowania istniejcych materiaw pochodzcych z II poowy tego stulecia nie zostaa dotd ostatecznie rozstrzygnita, mona jednak przypuszcza, e powstay one na przeomie lat 50. i 60. tego stulecia. Schemat zaoenia hetmaskich ogrodw poznany zosta dopiero niedawno dziki rysunkowi Pierrea Ricauda de Tirregaille, odkrytemu w zbiorach Bibliotheque Nationale w Paryu254. Powyszy rysunek wchodzi w skad kolekcji stworzonej przez francuskiego dyplomat Pierre Michaela Hennina255. Bdc ambasadorem Ludwika XV na dworze polskim odwiedzi on w 1763 r. Choroszcz, co odnotowa w licie do swojego przyjaciela Le Roi256. Autor rysunku architekt i inynier Pierre Ricaud de Tirregaille, podczas swojej dwunastoletniej dziaalnoci w Polsce (1752-1763) pracowa na zlecenie kilku magnackich rodw, m.in. Potockich, Mniszchw, a take Jana Klemensa Branickiego. Zajmowa si on zarwno projektowaniem przestrzennym, jak i rozwizywaniem problemw technicznych i konstruowaniem urzdze hydraulicznych257.

251 252

Z. Gloger, Letni dworzec w Choroszczy, Kosy, nr 476, 1874, s. 99-100. S to materiay przechowywane w centralnym archiwum w Grodnie oraz dane dotyczce zakadw w opracowaniach statystyczno-ekonomicznych z XIX w. 253 C. Berg, Geschichte der Familie Moes, Dsseldorf, 1911. 254 P. Ricaud de Tirregaille, Plan de Horoska. Meson de Plesance apartenent au Comte Braniscki Grand Gnral de la Courone[Plan zaoenia paacowo-ogrodowego w Choroszczy], sygnowany: Par Le Cap.e Ricaud. W prawym, grnym rogu piecz kolekcji Hennina. Bibliotheque Nationale de France, sygn. P. 198229. 255 P. Wtroba, Trzy ogrody Podlasia w wietle rysunkw Pierrea Ricaud de Tirregaillea odnalezionych w Bibliotheque Nationale de France, BHS, 2001, s. 279. 256 List z dnia 3 VII 1763, cyt. Za E. Rostworowski, Francja, Polska i Podlaski Wersal, w: Polska czasw saskich, pod red. M. Wrzoska, Biaystok, 1986, s. 31. 257 J. Kowalczyk, Pierre Ricaud de Tirregaille architekt ogrodw i paacw, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, XXXIII, 1988, z. 4, s. 299-317.

114

W zasadniczej czci, obejmujcej architektoniczny zesp paacu i oficyn oraz gwne elementy kompozycji ogrodu, rysunek zgadza si ze spisem pozostaoci sporzdzonym po mierci hetmana w 1771 r. Jednoczenie umieszczona na planie legenda jest niedokadna i nie pokrywa si w wielu punktach z inwentarzem258. Ze wzmianek archiwalnych wiadomo, i odchodzc ze suby Branickiego w 1758 r. Ricaud zabra ze sob plany ogrodu i paacu w Choroszczy. Zachowany rysunek jest wic albo jednym z wczeniejszych projektw zaoenia lub wykonan na zamwienie francuskiego dyplomaty kopi. Za pierwsz hipotez przemawia fakt, e autor rysunku podpisa si jako kapitan, a w 1762 r. otrzyma on stopie pukownika. Na planie brak jest te nowej, najwikszej, sadzawki powstaej w 1763 r. na rzece Horodniance259. Wrd przedstawie budynkw paacowych rola dokumentu o najwikszym znaczeniu przypada cyklowi 9 rysunkw pomiarowych korpusu paacowego260 oraz oficyn261, pochodzcym ze zbioru krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego. Rezydencja w Choroszczy cieszya si ogromnym zainteresowaniem i podziwem wspczesnych, nic wic dziwnego, e monarcha zleci wykonanie widokw modnego paacu. Przechowywane one byy w zbiorach Gabinetu Rycin Uniwersytetu Warszawskiego i w wikszoci zaginy podczas ostatniej wojny. Szczliwie jednak biaostocki historyk Jan Glinka zamieci ich reprodukcje w opublikowanej w 1938 r. monografii rezydencji w Choroszczy262, w ktrej podj prb opracowania historii letniej rezydencji Branickich i analizy jej kompozycji w powizaniu z wczesn sztuk. Wszystkie te obiekty majce na pierwszy rzut oka cechy rysunkw projektowych, trzeba jednak, w wyniku konfrontacji z dokumentami archiwalnymi i opart na nich histori budowlan, uzna za inwentaryzacj pomiarow zespou. Za najpowaniejsze argumenty przemawiajce za takim wanie charakterem rysunkw dotyczcych paacu naley uzna wiadomoci archiwalne z 1758 r. o dodaniu w trakcie budowy awy kamiennej pod lukarn w elewacji ogrodowej, oraz zmian uksztatowania wntrz paacowych w trakcie realizacji263. Zarwno nie uwzgldniona w projekcie awa, jak i zastpienie naroy projektowanych jako wyokrglone przez naroa o zarysie kta prostego, widoczne s na omawianych rysunkach paacu. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa zarwno widoki elewacji paacowej i
258

M.in. w legendzie pominite zostay pawilony gocinne, brak jest mostka prowadzcego do chiskiej altanki na wyspie, za pawilon na wzgrzu zosta okrelony jako chiski, gdy tymczasem z opisw wynika, e mia on zupenie inny wystrj. 259 Korespondencja Branickiego, Choroszcz 24 VIII 1763, AGAD, AR XI/33. 260 Elevation du Cot de la Cour.[dopisek inn rk]du Palais de Choroszcz; Elevation du Cote de Jardin [Paac w Choroszczy - elewacja od strony dziedzica i ogrodowa], Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. Zb.Krl. P. 187 nr 131. Les Plans du Palais de Choroscz [rzuty parteru i I pitra] rysunek pochodzcy ze Zbiorw Krlewskich Stanisawa Augusta, zaginiony podczas II wojny wiatowej. 261 Elevation des Offices de Choroscz [Oficyna kuchenna- elewacja frontowa]; Planty dolna i gurna(!) Officyny kuchenney w Chorosczy; Oficyna gocinna - rzuty 2 kondygnacji; rysunki pochodzce ze Zbiorw Krlewskich Stanisawa Augusta, obecnie zaginione 262 J. Glinka, Choroszcz, letnia rezydencja hetmaska w XVIII stuleciu, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, nr 2/1938, s.177-200. 263 List Jana Klemensa Branickiego z dnia 29 VIII 1758, AGAD, AR, cyt. Za E. yko, Choroszcz, wojewdztwo biaostockie. Zesp paacowo-parkowy, dokumentacja historyczna, maszynopis w WO PSOZ w Biaymstoku, Warszawa 1962, s.13-14.

115

ogrodowej, jak i rzuty paacu powstay w tym samym czasie. Spod tej samej rki, co plany paacu, wyszed zapewne widok elewacji oficyny kuchennej, opisany, podobnie w jzyku francuskim. Zupenie innym charakterem pisma i po polsku opisane zostay rzuty kondygnacji oficyny kuchennej i gocinnej264. O ile jednak w wypadku rysunkw paacu najwczeniejsz moliw dat ich powstania jest rok 1758, to plany oficyn naley datowa jeszcze pniej, na okres po 1763 r., kiedy to ukoczona zostaa ich budowa265. Jan Glinka, przez kilkadziesit lat zbierajc informacje dotyczce mecenatu artystycznego Jana Klemensa Branickiego, zgromadzi te bogat dokumentacj, obejmujc wypisy z archiwaliw i reprodukcje materiaw ikonograficznych, opatrzone niekiedy cennym komentarzem. W tzw. Tekach Glinki, przechowywanych w archiwum warszawskiego ODZ, oprcz fotografii zaginionych rysunkw ze zbiorw Gabinetu Rycin266 znajduj si te inne reprodukcje widoku paacu w Choroszczy. Wedug notatki Glinki zostay one przywiezione w 1958 r. przez Marka Kwiatkowskiego z bliej nieokrelonego muzeum wczesnego Leningradu267. Oba rysunki pochodz od jednej rki i s w zasadzie identyczne z tymi z Gabinetu Rycin - rni si od nich kilkoma drobnymi szczegami. W rysunku petersburskim przy wejciu brak jest dekoracyjnej balustrady268, zamiast niej widoczne s proste balaski, podobn balustrad ma kady balkon obu ryzalitw bocznych. W teje elewacji kartusz herbowy flankuj z jednej strony jedno, a z drugiej dwa putta - w rysunku warszawskim stoj one pojedynczo. Ponadto plany paacu w rzutach pokazano jednostajnie paskie, bez podziau ramowego cian. Rysunki pochodzce z Petersburga, ze wzgldu na temat, jak i miejsce przechowywania mona rwnie wiza z osob Stanisawa Augusta Poniatowskiego. Czstka jego bogatej kolekcji towarzyszya mu na wygnaniu, za po wyjedzie z Grodna krl zabra zbiory ze sob do Petersburga. W licytacji pozostaego po mierci Stanisawa Augusta ruchomego majtku wrd sprzedanych rzeczy znalazo si te nieco map i rcznych rysunkw269. Ucilenie atrybucji i datowania rysunkw petersburskich pozostaje spraw otwart. Mona z duym prawdopodobiestwem przyj, e powstay one ju po mierci Jana Klemensa Branickiego270. Z innych znanych ze wzmianek w korespondencji hetmana planw i abrysw nie zachowao si nic. Ogln sytuacj rezydencji w pocztkach XIX w. przedstawia Mapa Prus Poudniowych i Wschodnich, wykonana przez Sotzmana w latach 1802-4, a grawerowana w Berlinie przez Textora w 1807 r.271
264 265

Patrz przypisy 11-12. Zachowana korespondencja Branickiego sugeruje, e w trakcie budowy przeksztacono projekt oficyny kuchennej, zmieniajc m.in. ksztat okien sali jadalnej, E. yko, Choroszcz..., dz. cyt., s.16. 266 TG 256, fot. 2, 4- 8. 267 Dom Mme de Krakovi y sele Chorocau bliz Belostoka; Elewacja frontowa Faade du cote de la Cour, sygn. AA CCCP, dzia I nr 7081/2 ( z prawej strony sygnatura No 109); rzuty 2 kondygnacji, sygn. AA CCCP, dzia I nr 7081/1;TG 256, il.10-11. 268 Balustrady te zachoway si do czasw II wojny wiatowej, TG 256, fot.14. 269 P. Bakowski, Archiwum Stanisawa Augusta, Warszawa 1958, s. 82. 270 wiadczy tym m.in. okrelenie paacu jako wasnoci Pani Krakowskiej. 271 AGAD, Zb. AK 479-1, mapa ta wykonana jest w skali 1:155000.

116

Choroszcz znajduje si w obrbie wycinka XII wyej wymienionej mapy. Wedug Textora-Sotzmana z zaoeniem paacowo-parkowym ssiadowa od pd.-wsch. trakt wiodcy poprzez miasteczko Choroszcz do Biaegostoku, a poza pn.-wsch. kracem parku skrcajcy do najbliszych wsi tek i Zotorii. W pobliu zaoenia paacowego rozpoczyna si te inny trakt biegncy na pn.-wsch. w kierunku Biaegostoku. Ponadto na mapie uwidoczniona zostaa wyranie pooona na zachd Kpa Rogowska. Ta jedna z najwikszych wysp na Narwi przez niektrych badaczy272 uwaana bya niejako za przeduenie parku choroskiego. Znajdoway si tam pozostaoci redniowiecznego ogrodu z dwoma krzyujcymi si alejami biegncymi z kraca w kraniec. Wicej o stanie zaoenia w 1 w. XIX w. wnioskowa mona na podstawie dwch rde kartograficznych z poowy lat dwudziestych tego stulecia. W 1993 r. Wojewdzki Konserwator Zabytkw w Biaymstoku otrzyma fotokopie rde kartograficznych przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojennno - Historycznym w Moskwie. Wrd nich znalaza si mapa okolic Biaegostoku sporzdzona w 1825 r. przez oficerw sztabu generalnego273. Podczas sporzdzania fotokopii nie przyoono linijki z podziak centymetrow, co uniemoliwia dokadne okrelenie skali mapy. W tamtych czasach powszechnie stosowano miar wiorstow, a wic jest to zapewne tzw. jednowiorstwka sporzdzona w skali 1:41000274. Na mapie zaznaczony zosta do dokadnie sam pierwotny ukad przestrzenny zaoenia paacowo-parkowego w Choroszczy, nie istniejcy ju dzisiaj folwark i staw na rzece Horodniance. Sam park oraz rzut paacu i oficyn potraktowane zostay w sposb do schematyczny, co przy tej skali nie powinno dziwi. Majtek choroski ju w latach dwudziestych XIX w. by puszczany w dzieraw, w 1827 r. Marcin Szayba wydzierawi na trzy lata folwark i miasto, potem kontrakt ten przeduono. Z tego czasu pochodzi plan przedstawiajcy ukad wodny i drony Choroszczy wraz z obiektami satelitarnymi275. Sam teren miasta rysunek podaje jako bia plam, uwidoczniono jednak na nim dokadnie rozplanowanie dziedzica przed paacem, usytuowanie zabudowy folwarcznej oraz ukad wd parkowych, w tym roww melioracyjnych. Z innych ciekawszych elementw odnotowanych na omawianym planie wymieni naley mostek prowadzcy na wysp usytuowan na kocu zachodniego ramienia kanau krzyowego. Jest to jedyne rdo ikonograficzne zaznaczajce jego pierwotn lokalizacj. Powstanie w 1840 r. i cigy rozwj fabryki sukna i kortw w istotny sposb zawayo na dalszych losach choroskiego zaoenia. Rozpocz si
272 273

TG 315, poz. XXXI. Topograficeskaja karta okresnostej obastnago Goroda Belostoka, sostawlena iz instrumentalnoj sjemki proizvedenoj v 1825 godu GG. Oficerami Generalnogo Sztaba. Certi topograf I klassa Necaev [Topograficzna mapa okolic powiatowego miasta Biaegostoku sporzdzona na podstawie instrumentalnego zdjcia dokonanego w 1825 roku przez PP. Oficerw Sztabu Generalnego].Centralnyj Gosudarstvennyj voenno-istoriceskij archiv w Moskwie, f.864, op.16, ed.chr.21757. 274 A. Oleksicki, Biaystok i okolice - nowo pozyskane rda kartograficzne z archiww rosyjskich, Biuletyn Konserwatorski Wojewdztwa Biaostockiego, I, Biaystok, 1996, s. 83. 275 Explikacya Destynowanego Gruntu na Wsi Zastawie P. Klemensowi Szaybie, 1827, AGAD, AR, syg. 418, k. 44.

117

proces zmiany charakteru dawnej rezydencji otoczonej sadami owocowymi na orodek o charakterze przemysowym. Po kilkunastu latach istnienia zakady wkiennicze rozbudoway si na tyle, e ich istnienie odnotowane zostao na mapie sztabowej Biaegostoku i okolic276. Jest ona jednak, ze wzgldu na swoj skal mao przydatna w poznaniu przemian w ukadzie przestrzennym zespou, teraz ju fabryczno - rezydencjalnego. Z XIX w. zachowa si tylko jeden widok ukazujcy przebudowany paac choroski od strony dziedzica i uwzgldniajcy take oficyny. W zbiorach Zygmunta Glogera, za pniej jego spadkobiercw, znajdowa si niewielkich rozmiarw widok letniej rezydencji Branickich277 autorstwa Michaa Kuleszy (1800-1863). Ten biaostocki malarz i nauczyciel rysunkw przez dwadziecia lat pracy pedagogicznej zwizany by z Biaymstokiem. Przedmiotem jego zainteresowa by przede wszystkim krajobraz i architektura jako to wydarze historycznych i miejsce zwizane z imionami sawnych Polakw 278. Kulesza rokrocznie w miesicach letnich odbywa wycieczki po Litwie, Polesiu, pniej okolicach Biaegostoku i dalej na Woy i Podole, zbierajc w tece widoki kresowe. Pozostaje kwesti niewyjanion, kiedy powstaa praca utrwalajca w szkicu paac w Choroszczy279. Kompozycja przedstawia rozbudowany ju budynek paacowy, rozszerzony od strony wschodniej i zachodniej oraz widoczne symetrycznie po obu stronach masywne nowe budynki fabryczne. Najbardziej istotn zmian w ukadzie przestrzennym zaoenia jest fakt, e zasypano kanay, czc w ten sposb wysp z przylegym terenem fabryki. Na podstawie pracy Michaa Kuleszy powstaa ilustracja zamieszczona wraz z artykuem Zygmunta Glogera w Kosach. Drzeworyt Michaa Kluczewskiego, niekiedy piknie pokolorowany, mona te byo naby osobno w formie odrbnej ryciny280. Rysunek Michaa Kuleszy jest najwczeniejszym przekazem dokumentujcym prace przebudowy zespou rezydencjalnego w osad fabryczn, czemu towarzyszyo powstanie caej infrastruktury XIX-wiecznego zespou przemysowego. Na mapie sztabowej okolic Biaegostoku z 1886 r.281 wyranie zaznaczono ju wszystkie waniejsze zabudowania zaoenia fabrycznego. Na jej podstawie i w oparciu o inne rda archiwalne mona stwierdzi, e obiekty produkcyjne zajmoway poudniowo-zachodni cz dawnego folwarku, natomiast po poudniowej stronie drogi w kierunku Biaegostoku, i po obu
276

Vojenna Karta Grodnenskoj Gubernii, Muzeum Narodowe w Krakowie, Fundacja XX Czartoryskich, mapa datowana jest w rozmaitych opracowaniach na rok 1856 (A. Oleksicki, Studium historyczno-urbanistyczne do miejscowego planu oglnego zagospodarowania przestrzennego miasta Choroszczy, 1979, mps, WO SOZ w Biaymstoku, s.4), jest jednak prawdopodobnie pniejsza, gdy zaznaczono na niej przebieg kolei warszawsko - petersburskiej (po 1862 r.), a za to nie jest uwzgldniona wie Jaworowo, spalona w 1864 r. (informacje uzyskane od Tomasza Popawskiego). 277 Sam wreszcie, jeli o tym wspomnie warto, posiadam roboty Kuleszy niewielki widok letniej rezydencji pastwa Krakowskich w Choroszczy, pod Biaymstokiem (Z. Gloger, Micha Kulesza, Kosy, nr 536, 1875, s. 231). 278 A. Rosiska-Drewojed, Z twrczoci malarza biaostockiego Michaa Kuleszy, w: Rocznik Biaostocki, t.1, Biaystok, 1961, s. 255-270. 279 Z duym prawdopodobiestwem mona go datowa na koniec ycia artysty, tj. ok. 1860 r. 280 Mona je obecnie spotka w obiegu antykwarycznym (informacja uzyskana od Tomasza Winiewskiego). 281 Vojenno-Topografieskoje Upravlenie, LXXVIII - B/Belostok 1886 g., Polsza, mapa w zbiorach prywatnych, Dobrzyniewo k. Biaegostoku, jest to rwnie tzw. jednowiorstwka.

118

stronach drogi do miasta zaznaczono rwnomiernie rozmieszczone domy osady fabrycznej. Powysza mapa to jedyne znane rdo ikonograficzne z koca XIX w., na ktrym uwidoczniono otoczenie paacu: zaznaczono na nim granice pomidzy poszczeglnymi czciami ogrodu, naniesiono take kanay i ukad drg wewntrz parku. Z przeomu XIX i XX w. zachowao si kilkanacie zdj i pocztwek przedstawiajcych widoki oglne oraz poszczeglne obiekty zaoenia fabryczno-rezydencjalnego. Jest to materia mocno rozproszony po zbiorach prywatnych kolekcjonerw i mieszkacw Choroszczy, czasami nie mona dotrze ju do oryginau, ktry dostpny by kilka lat wczeniej282. Wrd materiaw o rozmaitej wartoci szczeglne miejsce dokumentu o podstawowym znaczeniu przypada cyklowi pocztwek, ktre wydaa w roku 1904 firma Szerer, Nabholc & co. z Moskwy. Cay zesp fototypii liczy prawdopodobnie 30 pocztwek283, z ktrych dzi znanych jest 14284. Zapewne inicjatorem uwiecznienia wygldu zaoenia z przeomu stuleci by jego waciciel Carl August [II]. Jest to bowiem wiadomie skomponowany i przemylany album ukazujcy fabryk w okresie jej najwikszej prosperity, zamono jej wacicieli i wietno rezydencji. Oprcz omwionych powyej pocztwek w zbiorach prywatnych znajduje si fotografia paacu z przeomu XIX/XX w., za w Tekach Glinki widok oficyny wschodniej i pawilonu 285. Zdjcie to wykonane przez Deresza w 1910 r. jest jedynym rdem ikonograficznym, na ktrym uwidoczniony zosta dawny pawilon gocinny. Na pocztwkach utrwalony zosta obraz choroskiego zaoenia, jakiego ju dzisiaj nie ma. Widnieje na nich zupenie nieznany, mocno rozbudowany za czasw ostatniego waciciela Carla Augusta Moesa[II] (1865-1929), okazay paac. W kocu XIX w. dobudowano od strony wschodniej now cz, zakcajc tym samym symetryczn dotychczas bry budynku. Bezporednio przed gwnym wejciem usytuowano klomb z fontann w ksztacie postaci kobiecej, paac za od pozostaych zabudowa oddzielao niskie ogrodzenie, przy ktrym rosy kasztanowce. W parku brzegi kanaw i aleje na osi zaoenia obsadzono wierkami, w pobliu paacu postawiono awki, na wyspie stana nowa altanka o aurowej konstrukcji. Paac i jego najblisze otoczenie z pocztku XX w. pokazuje rycina zamieszczona w ksice pastora Berga powiconej rodowi Moes286. W publikacji tej pojawia si te po raz pierwszy

282

Ich reprodukcje znajduj si natomiast w archiwum fotograficznym Muzeum Wntrz Paacowych w Choroszczy, Muzeum Historycznym w Biaymstoku i Archiwum Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Biaymstoku. 283 Wrd zachowanych pocztwek ostatnia nosi numer 26. 284 S to widoki: paacu od strony ogrodu (nr 5),wntrza sklepu fabrycznego (nr 6), fontanny i dziedzica przed paacem (nr 7), koni fabrycznych na padoku (nr 9), sklepu fabrycznego (nr 10),alejki parkowej (nr 14), rodziny Moes na werandzie(nr 16), powozu czterokonnego przed paacem (nr 17), westibulu paacowego (nr 24), zaoenia fabrycznego sprzed przebudowy w l.90. XIX w. (nr 25), oficyny zachodniej od strony paacu (nr 26), samochodw na dziedzicu przed paacem, rodziny Moes przed paacem, Carla Augusta Moes z on i dziemi na wyspie 285 TG 256, fot. 13. 286 C. Berg, dz. cyt. il. 15.

119

przedstawienie nowego ewangelickiego kocioa, wystawionego staraniem Carla Augusta [II]287. Zachoway si dwa widoki oglne zaoenia fabrycznego: przedstawiajce stan z pocztku lat dziewidziesitych XIX w. i po gruntownej rozbudowie, ktra nastpia po roku 1893. Wczeniejszy etap rozwoju zaoenia fabrycznego pokazuje pocztwka nr 25 z wyej omwionej serii z 1904 r., za na pniejszej, z okoo 1913 r.288 uwidoczniono budynki fabryczne w zachowanej do dzisiaj formie. Modernizacja fabryki czya si take z rozbudow osiedla domkw mieszkalnych, za ich wystrj, a take elewacje nowej szkoy i kocioa nawizyway do form zastosowanych w nowo powstaych budynkach produkcyjnych. Porwnujc obydwie pocztwki dochodzi si do nastpujcych wnioskw: teren zabudowa produkcyjnych by zawsze ten sam, za wszystkie rozbudowy i przebudowy byy prowadzone w ten sposb, e na miejscu obiektu rozbieranego wznoszono budynki nowe, wiksze i solidniejsze. Zabudowania fabryczne zajmoway poudniowo-zachodni cz dawnego zaoenia paacowego i folwarku, w pobliu rzeki niezbdnej do wielu procesw produkcyjnych. Po stronie wschodniej znajdowao si gospodarstwo rolne, ki i pastwiska dla koni pocigowych. Pocztwki i fotografie z pocztkw XX w. daj najpeniejszy obraz choroskiej fabryki i rezydencji tu w przededniu jej upadku - kres wietnoci zaoenia pooya I wojna wiatowa - w 1915 r. wojska rosyjskie zniszczyy paac, pawilony, oficyny i czciowo regularnie rozlokowane budynki fabryczne. Po wojnie, po nieudanych prbach wznowienia produkcji wkienniczej, w 1930 r. teren fabryki zaadaptowany zosta na potrzeby szpitala psychiatrycznego. W 1956 r. ruiny paacu wraz z parkiem zostay wpisane do rejestru zabytkw, przystpiono te do odbudowy paacu, lecz w jego XVIII wiecznej formie. Od 1973 r. w zrekonstruowanych pomieszczeniach otwarto dla zwiedzajcych sta ekspozycj wntrz paacowych. Niektre z przedstawionych powyej rde ikonograficznych do dziejw zaoenia paacowo - parkowego w Choroszczy byway ju prezentowane w rnych publikacjach, ale raczej na marginesie gwnego tematu opracowania289. Omwione tu pokrtce rda ikonograficzne, niewtpliwie, bd przez wiele jeszcze lat obiektem wnikliwych bada. Archiwalne materiay zachoway si wyrywkowo, lecz cho fragmentaryczne, to maj niezwyk warto dokumentw z uwagi na szcztkowy stan zachowania zaoenia, a zwaszcza terenu dawnego dziedzica i folwarku, ktry od lat stale podlega zmianom i przebudowom. Odnalezienie w zbiorach moskiewskich i paryskich nieznanych wczeniej rde, pojawiajce si na rynku antykwarycznym historyczne pocztwki wskazuj, jak wiele jeszcze materiau, zupenie
287 288

Tame, il. K,A. Moes i ko. Choroszcz, grod.gub.Fabrika sukna, triko i drapa, Eckert & Pflus, Leipzig, pocztwka ta pojawiaa si te w prasie jako reklama fabryki [Gazeta Biaostocka nr 47(54), 24 11 (7 12) 1913, s.721]. 289 J. Glinka dz. cyt.; P. Wtroba dz. cyt; E. Kowecka, Dwr najrzdniejszego w Polszcze magnata, Warszawa, 1991; A. Dbrowska, Zaoenie paacowo-parkowe w Choroszczy. Od domku wiejskiego magnata do rezydencji fabrykanta, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t .XXXI, z. 9.

120

nieznanego polskim badaczom, moe znajdowa si w muzeach i archiwach na obszarze caej niemal Europy.

1.Pierre Ricaud de Tirregaille, Plan zaoenia, l. 50. XVIII w., zbiory Bibliothque Nationale w Paryu, sygn. P 198229, neg. OOZK w Warszawie.

121

122

123

2.Paac - elewacja frontowa i ogrodowa, rysunek z l.50. XVIII, zbiory Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Zb. Krla P. 187 nr 151, neg. BUW.

3.Oficyna kuchenna elewacja frontowa, rysunek z l. 60. XVIII w., pochodzcy ze Zbiorw Krlewskich, TG 256, fot. 5, neg. ODZ.

124

4.Paac - elewacja frontowa i ogrodowa, rysunek z II poowy XVIII, zbiory AA SSSR Muziej w Petersburgu, TG 256, fot.10, neg. ODZ.

125

5.Paac rzuty parteru i I pitra rysunek z II poowy XVIII, zbiory AA SSSR Muziej w Petersburgu, TG 256, fot.11, neg.ODZ

6.Fragment Mapy Prus Wschodnich Textora-Sotzmanna, 1807, zbiory AGAD

126

7.Fragment Topograficznej Mapy Okolic Obwodowego Miasta Biaegostoku, sporzdzona przez oficerw sztabu generalnego, 1825, zbiory CGWiA w Moskwie, neg.WO SOZ w Biaymstoku

8.Ukad wodny i drony Choroszczy wraz z obiektami satelitarnymi, Explikacyja Destynowanego Gruntu Wsi Zastawie P.Klemensowi Szaybie, 1827, AGAD AR 418, neg.WO SOZ w Biaymstoku

127

9.Micha Kluczewski wg Michaa Kuleszy, Letni dworzec w Choroszczy, Kosy, 1874, nr 476, s.100, neg.WO SOZ w Biaymstoku

10.Fragment mapy Voennaja karta grodnenskoj gubernii, 1856?, zbiory Muzeum Czartoryskich w Krakowie

128

11.Fragment mapy Vojenno-topograficzeskoje uprawlenje, LXXVIII-B, 1886, zbiory prywatne

129

12.Widok fabryki Moesw sprzed rozbudowy w l.90. XIX w., pocztwka, 1904 r. wydawnictwo Szerer, Nabgolc i ka, Moskwa, zbiory prywatne, neg. WO SOZ w Biaymstoku

13.Paac elewacja frontowa, zdjcie z przeomu XIX/XX w., zbiory prywatne, neg. MWP w Choroszczy

14.Oficyna zachodnia (dawna kuchenna), widok od strony paacu, pocztwka, 1904 r., wydawnictwo Szerer, Nabgolc i ka, Moskwa, zbiory prywatne, neg.MWP w Choroszczy

130

15.Oficyna wschodnia (dawna gocinna) i pawilon, widok od strony dziedzica, fot.Deresz, 1910, TG 256, fot.13, neg.WO SOZ w Biaymstoku

16.Konie fabryczne na pastwisku, pocztwka, 1904 r., wydawnictwo Szerer, Nabgolc i ka, Moskwa, zbiory prywatne, neg.MWP w Choroszczy 131

17.Sklep fabryczny, pocztwka, 1904 r., wydawnictwo Szerer, Nabgolc i ka, Moskwa, zbiory prywatne, neg. MWP w Choroszczy

18. Paac i park choroski, [w:] C.Berg, Geschichte der Familie Moes, Dsseldorf, 1911, tablica 15, neg.MWP

132

19.Widok fabryki Moesw, pocztwka z pocz.XX w., wydawnictwo Eckert & Pflus, Leipzig, zbiory prywatne, neg. MWP w Choroszczy

133

 ()
14 , . 1388 . , . 15-16 . .. , : - . , , . , , , , 20- , - . . , , , . , , , .290
290

. 1941-1944.: . , 1995; . . , 1998; . .. . 1939-1944. , 1997 . - rze- nizpmnin mist (, 1997) , 20-30- .

134

 , . . . 14-20 . ,1993. , , . , 1919-1939 . , 1919 1939 . . , . 1919-1921 , 1915 . . () d ft , 1919 20- , . , , , 1921 , : 1918 . 1919 [] 1- , . 27 1919 .

135

 21 1919 . [ ] , , , , [] , ( ), [] 1918 . , . , , .291 , , , ( ) - . , , 1919 - , , . 1920 , , . , . , 20- . , , ,

291

,.1, .2,.2285,.1.

136

 20- . 20- - : , , , , . , . , 1922 , . , 25325 27 1922 18159 .292 1921 , , -. 20- . , , -, , , , : , - , , , - - -, , - . . , , , , , , . , - , . 10 13% . , 1 1924 ( 1921 , ) 1070929 139582 .293 ( ) -- . ( 9 1931 ) 1131939 - 114008 ( - - ). 96669 , 16281 .294 ,
292 293 294

, .2005,.1,.139,.41-42. , .1,.8,.1104,.1. , .1,.1,.2518,.1.

137

 50%, ( ) . 9 1931 47856 , - 21588 .295 . 1 1922 223 .296 1925 . 50 , , , 20 , 15, - 8, 11297. 1926 95 (-).298 , . , .- (210 1937 ), , - 1901 .299 , - , - , - . 1921 , : , . , , , , 300. 20- . 28 1925 , -
295 296

, .1,.1,.2518,.4. , .1,.2,.2297,.5-8. 297 , .1, .2, .2275. 298 , .1,.2,.2294. 299 , .2,.2,.1683,.32-33. 300 , .1,.2,.2258,.10.

138

 , (Dz.U.RP, 1925, pz.807). 7 1919 [] . - . . , , , , . 1926-1927 . 8 1927 . 125968 . 21 1927 (Dz.U.RP, 1927, pz.566). 21 : , , - ; , ; - -; , ; , ; , ; , ; , ; , -, , . 1930 - 19. , () . , . 9 , ., 10 .. , . . 14 1927 - - . 139

 5000 , , - . , 5000 , , . , . , 25 , , 1 . , 30 , . . - 4 . , , , , , - .. , . , , , - , , .. : , , , , (, , ), . - , . . 4- . , , . 24 1927 (nitr Plski, 1928, 19) ( 15 1928 ), ( , , , ). , 140

 . . , , - , 1935 . , , , , -, . , , , , - . , , , . , . -- - . - 1931 (.2,.2,.35). - , , - , - , , , -, , , , - , , , , --, , . , , . , , . - 27 1933 , 19 . , , , , . .

141

 (, .1) . , 1 , , . 2 - . 2 , , . 3, 4 ( , -, ). - , - , , , - , - ( 9, 10 ). , , , , , , , , , , , .. , , , . , , . , 1919 20- . , , . ( ), , , . . , , -, 142

 . , . , . (.50), , , , , .. , , . - (.79, 2177). (.59) : , , , - , , , -, , . , , ( - 3 : , , ), . 2, 3, 4, 8. (.377, 2082) , ( ). . , - , -, , , . (.2156) , , , . , , (.370). , , ( 143

 9 : , , -, -, -, , , , ). . , - (1928-1929, 1938 ), 1928, 1937 . ( 18 1928-1939 ). , , , . , , , -, . , , (, , , , 100 - 800 , , , - 5-10 ). , , , . (, , ). . . 1919-1939 - (.2073), (.2075, 237 ), , ( -, .2067; , .2596 .). 15 . , (), (), (), (). , - . . , .

144

, , - , , .

145

146

147

148

149

150

151

Joanna Tomalska (Biaystok) Jolanta Szczygie Rogowska (Biaystok) rda do dziejw biaostockiej bohemy artystycznej
Temat, tak wany dla kulturalnych dziejw miasta, jak bohema artystyczna Biaegostoku w okresie II Rzeczpospolitej nie zosta jeszcze zbadany. Wynika

152

to nie tylko i nie tyle z braku rde, lecz raczej z do powszechnego przekonania o nikoci rodowiska, w ktrym brak byo wanych osobowoci, liczcych si postaci i wiekopomnych realizacji. Jeli nawet w istocie w tym obiegowym przekonaniu jest dbo prawdy, trudno ferowa wyroki i oceny bez znajomoci tematu. Sytuacji badacza nie uatwia fakt nikej zgoa iloci zachowanych rde. Wprawdzie prasa biaostocka z tego okresu, ukazujca si - jak wiadomo - w znacznej liczbie tytuw, staraa si informowa czytelnikw o waniejszych wydarzeniach kulturalnych, wystawach, spotkaniach i koncertach, lecz poziom

153

podawanych informacji budzi czasem wtpliwoci, do ktrych za chwil wrcimy. Innym problemem jest fakt, e trudno znale kompletne roczniki prasy biaostockiej okresu midzywojennego, a to wanie lokalne dzienniki i czasopisma s podstawowym rdem informacji na temat naszej przeszoci kulturowej. Czasopimiennictwo biaostockie zostao ju przed laty gruntowanie zbadane przez Zofi Sok, co zwalnia nas z obowizku dokadniejszego przedstawiania lokalnej prasy jako rda do bada dziejw biaostockiej bohemy artystycznej301. Najwicej informacji powiconych yciu artystycznemu Biaegostoku zawieraj Dziennik Biaostocki i tygodnik spoeczno-polityczny Proektor. S to zwykle krtkie wzmianki o aktualnie prezentowanych wystawach, z podaniem nazwisk artystw, rzadziej z krytycznymi recenzjami. Nie s to jednak wiadomoci wolne od bdw czy zwykych pomyek. Prasa biaostocka podaa np. w 1924 r. wiadomo o otwarciu wystawy artystw o nazwiskach Czapita i Fidauz. Poszukiwania tych twrcw w najnowszych sownikach day wynik negatywny. Dopiero wspomnienia z okresu dwudziestolecia midzywojennego wyjaniy ow tajemnic; najpewniej chodzi o malarza nazwiskiem Czepita twrc portretw o wtpliwym smaku302. W przypadku drugiego z wymienionych chodzi o do wysoko cenionego malarza o nazwisku Fidanza. Stanisaw Fidanza ksztaci si w Szkole Sztuk Piknych w Kijowie oraz krakowskiej ASP. Uczy si pod kierunkiem Jzefa Pankiewicza i Wojciecha Weissa. Malowa przede wszystkim olejne i akwarelowe pejzae, w ktrych atwo byo dostrzec wpyw twrcy polskiej szkoy pejzaowej Jana Stanisawskiego303. Fidanza nie by wszake artyst zwizanym z naszym miastem, lecz prezentujcym tu swe prace. Nie mniej problemw przysparzaj inni twrcy, wymieniani w prasie biaostockiej zwykle tylko z nazwiska, np. Grabowski, Trzciski, Radwan . Bardziej wiarygodnym rdem informacji o yciu kulturalnym Biaegostoku s zachowane w bardzo nikej liczbie katalogi wystaw. Kilka z nich przechowywanych jest w zbiorach Muzeum Historycznego w Biaymstoku. Dziki tym ulotnym drukom dowiadujemy si, e w naszym miecie istniaa formacja artystyczna o nazwie Grupa Plastykw Biaostockich Forma Farba Faktura. W marcu 1932 r. odbya si druga wystawa tej formacji z udziaem piciu czonkw; na wystawie zaprezentowano cznie 16 pcien304. Wartym uwagi jest dokument zwizany z Jesiennym Salonem plastykw biaostockich z 1931 r., odbywajcym si w dawnym paacu Branickich pod protektoratem pani wojewodziny Reginy Zyndram-Kociakowskiej305.
301

Z. Sok, Czasopimiennictwo biaostockie w latach 1919-39 w: Studia i materiay do dziejw miasta Biaegostoku t. I, Biaystok 1968, s. 381-432. 302 W. Bartoszewicz, Buda na Powilu, Warszawa 1983, s. 206. 303 Sownik artystw polskich i w Polsce dziaajcych, t. II, Warszawa 1975 s. 211 i in. 304 Grupa Plastykw Biaostockich Forma Farba Faktura, 2. wystawa obrazw, marzec 1932, Biaystok, (katalog wystawy), wstp R. Macura. 305 Dziennik Biaostocki z 11.10.1931r., r. XIII, nr 229, s. 4.

154

Jednym z najbardziej twrczych i aktywnych artystw biaostockich by Czesaw Sadowski, malarz, rysownik i karykaturzysta, ktrego modo upyna w Biaymstoku. Studiowa w warszawskiej Szkole Sztuk Piknych pod kierunkiem Karola Tichego. Magistrat biaostocki ufundowa modemu artycie stypendium w Paryu, gdzie te Sadowski (w Domu dla Studentw Polakw) zorganizowa wystaw swoich prac. Jedn z osb zwiedzajcych ekspozycj bya Maria Curie-Skodowska306. Oprcz lokalnych biaostockich gazet rdem jakkolwiek nader szcztkowym wiadomoci na temat ycia kulturalnego miasta s oglnopolskie periodyki powicone kulturze i sztuce. Cz zawartych w nich informacji zostaa wykorzystana w fundamentalnym opracowaniu Polskie ycie artystyczne w latach 1915-39. Dziki temu opracowaniu mona stworzy (bardzo okrojony) obraz ycia kulturalnego miasta i odtworzy list przynajmniej czci odbywajcych si tu wystaw307. Wreszcie innym, trudnym do przecenienia opracowaniem jest ukazujcy si od ponad 30 lat Sownik artystw polskich i w Polsce dziaajcych. Zawiera on cenne biogramy twrcw zwizanych z naszym miastem lub te takich, ktrzy tylko prezentowali swe prace w Biaymstoku308. Dziki tym rdom moemy dzi zrekonstruowa nie tylko skad wczesnego rodowiska plastycznego, lecz take ustali jego aktywno. Przez ow aktywno rozumiemy przede wszystkim organizacje wystaw, a take spotka, odczytw itp. Midzywojenne rodowisko plastyczne liczyo okoo dziesiciu osb, i z ca pewnoci naleao to bardziej mobilnych w Polsce. Oznacza to, e pewna cz plastykw przebywaa w naszym miecie tylko przez pewien czas, od kilku do kilkunastu lat. Wynikao to zapewne z faktu, e Biaystok nie nalea w tym czasie do miast szczeglnie atrakcyjnych, zwaszcza w porwnaniu z nieodlegym przecie Wilnem. Niewiele wiadomoci mona uzyska dziki zbiorom Archiwum Pastwowego w Biaymstoku, cho dokumenty, ktre s tam przechowywane, mona by uzna za symptomatyczne. Zachowane archiwa Urzdu Wojewdzkiego w Biaymstoku z lat 1920-1939 to m. in. kwestionariusze budetowe Ministerstwa Sztuki i Kultury309. W kilkustronicowym, zawierajcym kilkadziesit pyta pimie, znajdziemy m. in. takie kwestie: 8. Czy i gdzie istniej: Towarzystwa majce na celu bezporednio lub porednio ochron danego miasta i okolicy, Turystyczne, Krajoznawcze nie ma; Wytwrnia przemysu artystycznego nie ma; Tradycje przemysu artystycznego nie ma; Jakie s potrzeby towarzystw organizacji i towarzystw - nie ma Potrzeby narodowoci niepolskiej nie ma (...) 21. Co
306

ycie kulturalne Biaegostoku w latach 1919 1939 [ katalog wystawy] Muzeum Historyczne Oddzia Muzeum Okrgowego w Biaymstoku, Biaystok 1997. 307 Polskie ycie Artystyczne w latach 1915-39, pod red. A. Wojciechowskiego, Wrocaw-Warszawa-KrakwGdask 1974. 308 Sownik artystw polskich i w Polsce dziaajcych, malarze, rzebiarze, graficy, t. I IV, Wrocaw Warszawa - Krakw - Gdask. 1971 1998. 309 Archiwum Pastwowe w Biaymstoku, Akta UWB 1920-1939, lata 1921-1923, inw. 130.

155

naley przedsiwzi w przyszoci dla zabezpieczenia rozwoju i wzrostu tych instytucji [muzew] Instytucji nie ma, naleaoby je zorganizowa. W jakiej mierze naleaoby uwzgldni potrzeby zbiorw historycznych, artystycznych i kulturalnych narodowoci innych zbiorw nie ma310. Nic zatem dziwnego, e kilka lat pniej, 19 lutego 1930 r. kustosz Muzeum Pastwowego w Grodnie Jzef Jodkowski podpisa pismo, ktrego wikszy fragment warto przytoczy: Wojewdztwo Biaostockie jest jednym z najbardziej upoledzonych wojewdztw Rzeczypospolitej pod wzgldem ksztatowania artystycznego modziey, co nie jest zjawiskiem dodatnim dla oblicza kraju w przyszoci. Wprawdzie warunki gospodarcze stwarzaj ycie przyziemne, pene trosk o byt, lecz naleymy do narodw cywilizowanych, przeto potrzeby ducha nie mog by negowane. Najbardziej daje si odczuwa brak artystw plastykw. Dla stworzenia najbardziej bahej rzeczy pomnikowego znaczenia importuj powiaty i miasta artystw i projekty, ktre nie zawsze s zwizane z naszym niebem i miejscowym otoczeniem311. Czy do tak trafnie postawionej diagnozy potrzebny jest jeszcze jakikolwiek komentarz?

310 311

Tame, k. 3 i 4. Archiwum Pastwowe w Biaymstoku, Akta UWB 1920-39, sygn. 203, k. 2.

156

Helena Gogowska (Gdask) Materiay do historii Biaoruskiego Zwizku Akademickiego (Biearuskaha Studenckaha Sajuzu) (1921 1939)
Biearuski Studencki Sajuz (BSS) prowadzi aktywn dziaalno w II Rzeczypospolitej. Ze wzgldu na specyficzny charakter organizacji zrzeszajcej studentw USB w Wilnie, by typow organizacj studenck o duej rotacji czonkw, o szczeglnym statusie organizacyjnym nie posiada osobowoci prawnej. Podlega rektorowi. By jedn z organizacji oglnouniwersyteckich, zrzesza studentw narodowoci biaoruskiej, studiujcych na USB. Dziaay tam take organizacje zrzeszajce Litwinw, Rosjan, Ukraicw oraz Polakw (tych byo najwicej)312. BSS powsta pod koniec 1921 r. i dziaa nieprzerwanie do rozpoczcia II wojny wiatowej. W czasie wojny dziaacze BSS zaangaowali si w ruch biaoruski, niektrzy z nich zginli. Po wojnie wielu czonkw BSS emigrowao do Polski lub na Zachd. Niektrzy pozostali w LSRR i BSRR. Historia BSS nie bya dotychczas przedmiotem odrbnych bada szczegowych. Prb spisania kroniki BSS podj w latach 80. Wiktor Jarmokowicz, byy dziaacz BSS, zamieszkay w Biskupcu Reszelskim. W latach dziewidziesitych w Republice Biaoru w wydawnictwach encyklopedycznych pojawiy si artykuy-hasa Biearuski Studencki Sajuz313. W polskich publikacjach o ruchu biaoruskim w II Rzeczypospolitej rwnie spotyka si wzmianki o dziaalnoci tej organizacji, bdnie podajc jej nazw, wynikajc z dowolnego tumaczenia biaoruskiej nazwy, jako Biaoruski Zwizek Studencki314. BSS dziaajc na polskim uniwersytecie musia posiada odpowiedni polsk wersj nazwy organizacji, take piecztk w jzyku polskim. To zainspirowao mnie do poszukiwa oryginalnych dokumentw. Piszcy o BSS korzystali najczciej z opracowa bd
312

J. Jasieski, Stowarzyszenia studenckie USB, w: Z dziejw Almae Matris Vilnensis. Ksiga pamitkowa ku czci 400-lecia zaoenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileskiego, pod red. L. Piechnika i K. Puchowskiego, Krakw 1996, s. 283-287; A. Srebrakowski, Wilescy Wczdzy, Wrocaw 1997; Tene, Klub Wczgw Seniorw w Wilnie (Prba zarysu historii, w: Polska-Kresy-Polacy. Studia historyczne pod. red. S. Ciesielskiego, T. Kulak, K. Matwijowskiego, Wrocaw 1994, s. 163-169; Tene, Kiedy Wczdzy maj urodziny?, Nasza Gazeta , 1995, nr 13, s. 6; tene, Wilescy Wczdzy, Nasz Uniwersytet, 1996, nr 1, s. 10-12; Z. Tomczonek, Akademickie Koo Baostoczan na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie w latach 1933-1939, Biaostocczyzna nr 3/1994, s. 113-115, Tame, Koo Akademikw Grodzian na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie w latach 1933-1939, Biaostocczyzna nr 3/1993, s. 108-114. 313 , t. I, 1993, s. 453, takze w: . , 1995, s. 104. 314 K. Gomka, Biaorusini w II Rzeczypospolitej, Gdask 1992, s. 111 114; M. Moroz, Krynica, Biaystok 2001, s. 117.

157

archiwaliw, nie dotyczcych bezporednio organizacji. W publikacjach w jzyku biaoruskim nie podawano nazwy polskiej. Dotarcie do zbiorw Centralnego Archiwum Historycznego Litwy, zesp USB (F. 175, Ap. 15, B. 58 teczka Biaoruski Zwizek Akademicki USB 1933-1939); Ap. 1 IA, B. 574 teczka Zwizki akademickie narodowociowe 1921/1922-1937) pozwolio ustali polskie nazwy BSS. Chocia nazwa biaoruska w okresie midzywojennym nie ulega zmianie, w dokumentach archiwalnych pojawiaj si dwie wersje nazwy w jzyku polskim: Biaoruski Zwizek Akademicki (BZA) i Zwizek Akademikw Biaorusinw (ZAB). W statucie BSS, zatwierdzonym na posiedzeniu senatu USB 9 grudnia 1921 r., figuruje nazwa Biaoruski Zwizek Akademicki315. W pierwszym paragrafie statutu zapisano jako cel organizacji: zjednoczenie wszystkich akademikw Biaorusinw w jedn koleesk organizacj dla wzajemnej pomocy duchowej i materialnej. Drugi paragraf okrela zadanie zwizku: szerzenie nacjonalnej wiadomoci wrd swoich czonkw i na og dziaalno kulturalnoowiatowa. W paragrafie 7 wskazano Wilno jako siedzib i terytorium Litwy rodkowej jako teren dziaalnoci. Wadz stanowi Zarzd skadajcy si z piciu czonkw i dwch zastpcw, wybierany na 1 rok316. 17 maja 1922 r. odbyo si pierwsze zebranie wyborcze, na ktrym wybrano Zarzd BZA. Prezesem zosta Antoni Abramowicz, wiceprezesem Sergiusz Maofiejew, sekretarzem Teodor Kunicki, skarbnikiem Bronisaw Turonek, czonkiem Zarzdu Stanisaw Hrynkiewicz317. Organizacje studenckie musiay mie swoich opiekunw spord kadry naukowo-dydaktycznej uniwersytetu. Pierwszym opiekunem-kuratorem BZA zosta profesor Stanisaw Wadyczko, ktrego kandydatur przyjto jednogonie z entuzjazmem i gonemi oklaskami318. BZA w kontaktach z wadzami uniwersyteckimi, jako podlega im organizacja mg posiada pieczcie wycznie w jzyku polskim, podobnie jak inne zwizki studenckie319. Znaczki mogy by ewentualnie dwujzyczne polsko-aciskie320. W dokumentach archiwalnych spotyka si pieczcie: podun z nazw Biaoruski Zwizek Akademicki i okrg - Zwizek Akademikw Biaorusinw (od 1927 r.). W dokumentach pojawia si rwnie inna wersja nazwy BSS - Zwizek Studentw Biaorusinw321. Dokumenty znajdujce si w tych materiaach wskazuj na relacje midzy BZA a wadzami uniwersyteckimi, ktre oceniay dziaalno stowarzysze na terenie Uniwersytetu. Wrd dokumentw w zespole znajduje si m. in. pismo Rektora USB A. Januszkiewicza do Zarzdu BZA z 14 czerwca 1932 r., w
315

Gazeta biaoruska Jedna wychodzca wwczas w Wilnie 9 grudnia 1921 r. informowaa o otwarciu biura przez BZA przy ul. Wileskiej 12 (nr 30, s. 4). 316 Na podstawie statutu BZA, zatwierdzonego 9 grudnia 1921 r., Lietuvos Centrinis Valstybes Archyves, (dalej: LCVA), F. 175, Ap. 1 IA, B. 574, L. 334-335. 317 Tame, L. 331; Pismo BZA do Najjaniejszego Senatu Akademickiego Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie z dn. 17.05.1922 r. 318 Tame, L. 330; Pismo BZA do Najjaniejszego Senatu Akademickiego USB z dn. 20.05.1922 r. 319 Tame, L. 316; Pismo Senatu i Rektoratu USB w Wilnie do Wydziau BezpieczestwaWileskiego Urzdu Wojewdzkiego. 320 Tame, L. 308; Pismo Rektora St. Pigonia do Zarzdu Zwizku Studentw Biaorusinw. 321 Tame, take L. 311.

158

ktrym obok informacji o zmianie kuratora zwizku (prof. Stanisawa Wadyczko zastpi prof. Erwin Koschmider) zawiadamia si o tym, i uprawianie polityki w onie stowarzysze akademickich jest ustawowo wzbronione i niedopuszczalne, i e w razie powtrzenia si jakichkolwiek niesnasek, niepokojw i zakce porzdku w ogle, a na tle politycznem w szczeglnoci, bybym zmuszony zawiesi dziaalno Zarzdu i Zwizku, a moe nawet Zwizek rozwiza322. Status BZA, podobnie jak i innych zwizkw studenckich, wynika z podporzdkowania go rektorowi. Dlatego te obowizywaa coroczna sprawozdawczo z dziaalnoci finansowej i merytorycznej. We wspomnianym zespole znajduj si dokumenty z lat 1922 1937. Dokumenty dotyczce BZA znajduj si take w innych teczkach w tym zespole. Ap. 15, B. 58 zawiera dokumenty spisy czonkw BZA, skady Zarzdu w poszczeglnych latach oraz sprawozdania z dziaalnoci w latach 1935 1939. Listy czonkw s sporzdzone odrcznie albo maszynowo, ze wskazaniem imienia i nazwiska, wydziau, kursu i adresu. Najwiksza liczba czonkw to 62 w 1937 r.323 Sprawozdania z pracy pozwalaj odtworzy kierunki dziaalnoci BZA w okresie midzywojennym. Organizacja poza celami integracyjno - towarzyskimi penia funkcje kulturalno-owiatowe organizowaa odczyty z rnych dziedzin ycia, koncerty, wieczory literackie, przedstawienia. Poszczeglni czonkowie BZA za zgod starostw powiatowych mogli gosi odczyty na prowincji324. Kade przedsiwzicie BZA wymagao zgody wadz uniwersyteckich. Starajc si o zgod na udostpnienie sali naleao przedstawi repertuar koncertu czy porzdek spotkania. Dlatego te nie bya to organizacja samodzielna. W 1934 r. Zarzd BZA wystpi do Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z prob o nadanie Zwizkowi osobowoci prawnej obejmujcej posiadanie, nabywanie, obcianie i zbywanie majtku ruchomego i nieruchomego, przyjmowanie darowizn i zapisw, zawieranie umw, rozporzdzanie majtkiem jako te zdolno procesow w tym zakresie325. BZA takiej zgody nie otrzyma. Mimo prby przekazania majtku przez Lidi Howorkow z Jaroszyc koo Nowogrdka w maju 1939 r., do transakcji nie doszo ze wzgldu na brak osobowoci prawnej przez BZA326. Wydawnictwa BZA take wymagay zgody wadz uniwersyteckich. W 1935 r. prorektor USB Tadeusz Czeowski wyrazi zgod na wydawanie czasopisma w jzyku biaoruskim Studenskaja Dumka pod warunkiem, e cay materja kadego numeru tego czasopisma bdzie dwukrotnie zawizowany przez kuratora Zwizku, raz w rkopisach i po raz drugi po ostatniej korekcie drukarskiej327. W zespole USB (F. 175) znajduj si take akta osobowe

322 323

Tame, L. 274. Tame, Ap. 15, B. 58, L. 75-75a; Spis czonkw Biaoruskiego Zwizku Akademickiego U.S.B. z dn. 31.03.1937 r. 324 Tame, Ap. 1 IA, B. 574, L. 202-162. 325 Tame, L. 242. 326 Tame, Ap. 15, B. 58, L. 8; List Lidii Howorkowej do Rektora USB z dn. 28.05.1939 r. 327 Tame, Ap. 1 IA, B. 574, L. 226

159

studentw rnych wydziaw, w tym tych, ktrzy byli czonkami BZA, co moe by pomocne przy charakterystyce czonkw Zwizku. Dotychczasowe opracowanie Wiktora Jarmokowicza historii BZA (w jzyku biaoruskim), powstao w latach 80. w oparciu o wydawnictwa biaoruskie, ktre ukazyway si w Wilnie, take studenckie: Nasz szlach (1922 1923), Studenskaja Dumka (1925 1935), Wolnaja Dumka (1 nr, 1929),Szlach Biearuskaha Studenta (1938 1939). Wszystkie one powicay wiele miejsca informacjom o dziaalnoci BZA. Wiktor Jarmokowicz piszc o BZA wskazywa na braki swego opracowania, w postaci dokumentw: , , , . , . 328. Wiktor Jarmokowicz studiowa prawo na USB od roku akademickiego 1936/1937329. Wtedy te wczy si aktywnie w dziaalno BZA, wchodzc w skad Zarzdu organizacji, Komisji Rewizyjnej. O dziaalnoci BZA w latach 1936 -1939 zostawi wspomnienia, w ktrych opisa m. in. przerwanie dziaalnoci Zwizku po wybuchu II wojny wiatowej: . , , , . 1 . (...) . , , , . . (...) , , , , ? (...) 28 1936 . ? 17.08.1985 . . , , . , . . , 80 . 330. Wiktor Jarmokowicz nawiza te kontakt z by dziaaczk BZA: Ludwik Siwick, zamieszka w Wilnie. Bernard Stepowicz przed mierci przekaza swoje materiay, m. in. zdjcia BZA, Jerzemu Turonkowi z Warszawy.

328

. , () , s. 3 (maszynopis), zbiory Eugenii Jarmokowicz w Biskupcu; tene, , , 1987, nr 5. 329 Wicej o W. Jarmokowiczu patrz: M. Jackiewicz, Wiktor Jarmokowicz. Z ycia wileskiego Biaorusina, Lithuania, 1998, nr 4, s. 123-128. 330 Tame, s. 24-25.

160

Wspomnienia z dziaalnoci w BZA pozostawili te niektrzy jego czonkowie: Antoni Szukieoj331, Aniela Kotkowicz332, Raisa ukHryszkiewicz333. Zachowali te zdjcia z ycia BZA, przedstawiajce czonkw Zwizku oraz organizowane imprezy. Wspomnienia o dziaalnoci BZA w kontekcie biografii ojca zebra Jerzy Turonek od zaoycieli Zwizku: Franciszka Pietkiewicza i Mikoaja Marciczyka334. Poszukujc materiaw do historii BZA udao si zapisa wspomnienia trzech czonkw BZA: Wincentego Skubowskiego, zamieszkaego w Biaymstoku (zmar w 2002 r.), Piotra Radziuka, zamieszkaego w Szczecinie i Mitrofana Smarszczka, zamieszkaego w USA. W kontekcie zebranych materiaw nowym rdem s materiay archiwalne z Wilna. Pozwol dokadnie przeledzi dziaalno BZA oraz przynaleno czonkowsk, z uwzgldnieniem kierunkw oraz zaawansowaniem studiw na USB. Biearuski Studencki Sajuz Biaoruski Zwizek Akademicki 17.05.1922 prezes Abramowicz, wice Maafiejew, sekretarz Kunicki, skarbnik Turonek, czonek Zarzdu Hrynkiewicz 25.02.1924 prezes J. abieniec, wice A. Ziniuk, sekretarz T. Kunicki, skarbnik Turonek, czonek Zarzdu M. Marciczyk 16.12.1924 prezes M. Marciczyk, wice A. Zeniuk, sekretarz B. Grabiski, skarbnik - I. Gogoliski, czonek Zarzdu J. abieniec 22.11.1925 prezes I. Gogoliski, wice J. uk, sekretarz M. Szawelwna, skarbnik J. Jermakowicz, cz. Zarzdu M. Kasataja 28.11.1926 prezes W. Szyran, wice J. Jermakowicz, skarbnik H. Ostrowska, sekretarz M. Hiczanwna, cz. Zarzdu M. Tulejko 26.02.1927 prezes A. Zeniuk, wice M. Szkielonek, sekretarz M. Giczanwna, skarbnik M. Tulejko, cz. Zarzdu A. Bartul 20.11.1927 prezes T. Kunicki, wice I. Gogoliski, sekretarz S. Stankiewicz, skarbnik M. Omeljanowicz, cz. Zarzdu J. Jermakowicz 20.10.1928 prezes Micha Tulejko, wice Jan Szutowicz, sekretarz Anatol Szkutko, skarbnik Eugeniusz Bartul, cz. Zarzdu Maria Skurko

331 332

. , 65- , 1986, nr 328. . , -, , Biaystok 1999, s. 37-40. 333 . -, , Czasopis, 2002, nr 6, 334 . , , 1990, s. 33-36.

161

11.05.1930 prezes Konstanty Gliski, wice Zofia Kowszwna, sekretarz Eugeniusz Bartul, skarbnik Maria Szawel-Zeniukowa, cz. Zarzdu St. Stankiewicz 3.05.1931 prezes Borys Are (mat-przyr.), wice Witold Tumasz (lekfarm), sekretarz Anastazja Gawrylikwna (mat-przyr), skarbnik Jerzy Kepel (praw), wolny czonek Jzef Kahisz (hum) 31.V-VI 1932 prezes T. Kunicki, sekretarz E. Anika, w zarz. J. Malecki, skarbnik - J. Burak 7.12.1932 prezes Jan Dawidowicz (hum), wice Maria Milukwna (hum), sekretarz Eugeniusz Anika (praw), skarbnik Wiktor Wojtenko (lek), cz. Zarzdu Piotr Pierszukiewicz (mat-przyr) (zmiana w Zarzdzie 25.01.1933 ustpi E. Anika, sekretarzem zosta P. Pierszukiewicz, a cz. Zarzdu Wiera Czetyrkwna (mat-przyr) 14. 11. 1933 prezes Jerzy Kepel (III lek), wice Wiktor Wojtenko (III lek), sekretarz Witold Tumasz (III lek), skarbnik Eugeniusz Tyszkiewicz (III studium rolnicze), gospodarz Piotr Radziuk (III mat-przyr); Komisja rewizyjna przew. Maria Milukwna, cz. T. Matwiejewwna, J. Burak 3.06.1934 prezes W. Wojtenko, sekretarz Mikoaj Szczors, skarbnik E. Tyszkiewicz 28.10.1934 uzupenienie Zarzdu na Nadzwyczjnym Walnym Zebraniu: prezes M. Szczors (II lek), wice W. Wojtenko (IV lek), sekretarz Aleksander Smal (III mat-przyr), skarbnik Tatiana Trofimukwna (II matprzyr), gospodarz Wodzimierz Hramyka (II mat-przyr) 15.01.1935 prezes M. Szczors (II lek), wice Sergiusz Soroko (III hum), skarbnik T. Trofimukwna (II mat-przyr), sekretarz W. Wojtenko (IV lek), gospodarz - Micha Jakimiec (III lek) do 17.03.1935 prezes M. Szczors, wice S. Soroko, sekretarz W. Wojtenko, skarbnik T. Trofimukwna, gospodarz M. Jakimiec; Komisja rewizyjna przew. Maria Milukwna, cz. Tatiana Matwiejewwna, Jzef Burak; od17.03.1935 prezes M. Szczors, vice M. Jakimiec, sekretarz Adam Dasiukiewicz (I roln), skarbnik Filip Zasim (III roln), gospodarz S. Soroko (IV hum); Komisja rewizyjna przew. J. Burak, cz. W. Wojtenko, Wasyl Rubin 23.02.1936 prezes M. Szczors (III lek), wice Bazyli Rubin (III matprzyr), sekretarz Micha Kancelarczyk (II roln), skarbnik Anna Suchwna

162

(II roln), gospodarz Wodzimierz Kozak (V mat-przyr); Komisja rewizyjna przew. W. Wojtenko, cz. M. Jakimiec, Bernard Stepowicz 1937 prezes A. Dasiukiewicz, wice M. Kancelarczyk, sekretarz Wodzimierz Klim, skarbnik Walentyna ukowska, gospodarz Aleksander Zasim; Komisja rewizyjna przew. H. Suchwna, cz. T. Trofimukwna, Jzef Kalicki 1938 prezes A. Dasiukiewicz, wice Konstanty Szeszka, sekretarz Wiktor Jarmokowicz, skarbnik T. trofimukwna, gospodarz Czesaw Najdziuk, Komisja rewizyjna przew. Wincenty Skubowski, cz. Ksenia Grygorczuk, Aleksander Zasim 26.02.1939 prezes Wsiewood Korol, wice Cz. Najdziuk, sekretarz Nina Lewkowicz, gospodarz Witaliusz Lucibier, skarbnik K. Szeszko; Komisja rewizyjna przew. Mitrofan Smorszczok, cz. Luba Marciczykwna, Wiktor Jarmokowicz

163

Zofia Tomczonek (Biaystok) rda do dziejw owiaty w wojewdztwie biaostockim w okresie midzywojennym w zbiorach Centralnego Archiwum Pastwowego Litwy w Wilnie
Obszar przedwojennego wojewdztwa biaostockiego nalea kolejno do czterech rnych okrgw szkolnych: biaostockiego, warszawskiego, brzeskiego i wileskiego. Podstawowe rda do omawianej problematyki to gwnie akta dokumentacji szkolnej i Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. Ulegy one w znacznej mierze zmniejszeniu podczas dziaa wojennych i powstania warszawskiego. Na terenie obecnego obszaru Rzeczypospolitej Polskiej jedynie w kilku archiwach zachoway si fragmenty tej spucizny. Znajduj si one w zbiorach Archiwum Akt Nowych w Warszawie, w Wojewdzkim Archiwum Pastwowym w Biaymstoku i w Archiwum Pastwowym w Suwakach. Wikszo zachowanych akt dotyczcych badanej problematyki znajduje si poza granicami Polski w archiwach Litwy i Biaorusi. Gwnie w Lietuvos Centrinis Valstybinis Archyvas (LCVA) w Wilnie i w Dzieraunym Archiwe Brestskaj Wobaci w Brzeciu. rda te nie byy do 1990 r. udostpniane badaczom polskim. Zmiany polityczne, ktre dokonay si w ostatnich latach na terenie byego ZSRR, stworzyy warunki do udostpnienia tych akt badaczom. Materiay rdowe dotyczce powyszej problematyki zgromadzone s gwnie w dwu zespoach. S to akta: Kuratorium Okrgu Szkolnego Wileskiego Rzeczypospolitej Polskiej (1920-1939). Zesp ten ma sygnatur 172 i zawiera 19533 j.a. Inspektoratu Szk Powszechnych miasta Wilna (1920-1939). Oznaczony on jest sygnatur 173 i zawiera 4522 j.a. Ponadto znajdujemy tu take pojedyncze, szcztkowe zespoy dotyczce szkolnictwa i owiaty na terenie wojewdztwa biaostockiego w okresie midzywojennym, dla przykadu - oddzielny zesp noszcy nazw: Publiczna Szkoa Doksztacajca Zawodowa w Suwakach (1923-1939), oznaczony sygnatur 1139, posiada zaledwie 7 j.a. W niniejszym opracowaniu pragn omwi rda do dziejw owiaty w wojewdztwie biaostockim (w latach 1918-1939) znajdujce si w zbiorach Centralnego Archiwum Pastwowego Litwy w Wilnie. 164

Okrg Szkolny Biaostocki utworzono w 1922 r. Obejmowa on teren caego przedwojennego wojewdztwa biaostockiego oraz terytorium wojewdztwa nowogrodzkiego (z wyjtkiem powiatw: Baranowicze, Niewie, Stopce). Siedzib wadz Kuratorium Okrgu Szkolnego by Biaystok. Decyzj Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z 1927 r. zlikwidowano Okrg Szkolny Biaostocki i wczono go w caoci do Okrgu Szkolnego Warszawskiego335. W 1932 r. rozporzdzeniem Ministra terytorium Rzeczypospolitej zostao podzielone na okrgi szkolne. Od tego roku wikszo powiatw wojewdztwa biaostockiego znalaza si w zasigu dziaania Okrgu Szkolnego Brzeskiego z siedzib w Brzeciu. Natomiast cztery powiaty wojewdztwa biaostockiego: augustowski, suwalski, wokowyski, grodzieski zostay wczone do Okrgu Szkolnego Wileskiego z siedzib w Wilnie336 i podlegay KOS Wileskiego. To wanie do dziejw owiaty, na terenie tych czterech powiatw przedwojennego wojewdztwa biaostockiego, zachowa si niemal komplet rde. Przechowywane s one w zespole nr 172, noszcym tytu KOS Wileskiego. Zgromadzone w zespole KOS Wileskiego akta dotycz caoksztatu dziejw szkolnictwa i owiaty na tym terenie, poczynajc od szkolnictwa powszechnego, poprzez szkolnictwo zawodowe, szkolnictwo rednie oglnoksztacce, owiat pozaszkoln, a po finanse szkolnictwa i owiaty. Szkolnictwo powszechne Od pocztku lat trzydziestych znajdujemy w omawianym zespole coroczne sprawozdania ze stanu szk powszechnych. Sporzdzane byy one na specjalnych drukach Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego337 dla kadego powiatu oddzielnie. Zawieray szczegowe dane (z poszczeglnych lat) o szkolnictwie powszechnym i owiacie na danym terenie. Wyszczeglnione byy w tych sprawozdaniach wszystkie szkoy, zarwno w miecie, miasteczkach, jak i na wsi. Szkoy powszechne podzielone byy na publiczne i prywatne, mskie, eskie i koedukacyjne. S zawarte w tych sprawozdaniach dane statystyczne, z ktrych moemy si dowiedzie o liczbie szk kadego rodzaju, liczbie oddziaw klasowych, iloci uczniw w danej szkole, liczbie uczniw pozostajcych poza szko. Dowiadujemy si take o tym, z jakiego powodu dzieci nie uczszczay do szkoy. Wrd najczstszych powodw wymieniano: opnienia w rozwoju dziecka, niezgoszenie si do szkoy, uczenie si w domu, zwolnienia z obowizku szkolnego etc.

335

LCVA (Lietuvos Centrinis Valstybinis Archyvas w Wilnie), Kuratorium Okrgu Szkolnego Wileskiego (dalej KOS Wileskiego), 172. 1. 1458, k. 2, Pismo Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego do Kuratorium Okrgu Szkolnego Biaostockiego z 6 IX 1927 r. 336 W. Jemielity, Szkoy rednie i zawodowe w wojewdztwie biaostockim w latach 1919-1939, oma, 1991, omyskie Towarzystwo Naukowe im. Wagw, s. 12. 337 LCVA, KOS Wileskiego, 172. 4. 382, k. 1, Zestawienie powiatowe ze sprawozda z organizacji szk powszechnych w roku szkolnym 1936/1937, stan z 1 X 1936 r., cz. II pow. Augustw.

165

Sprawozdania zawieraj take dane dotyczce wyznania i jzyka ojczystego uczniw. Poznajemy rwnie liczb nauczycieli pracujcych w domu, szkole; ich wyksztacenie, przygotowanie do pracy dydaktycznej; tygodniowy wymiar godzin, a nawet godziny ponadwymiarowe. Szczegowo opisane s take budynki szkolne ich wielko, liczba izb lekcyjnych, obszar gruntu wasnego szkoy. Wane s informacje o odlegoci, ktr dzieci musiay pokona w drodze do szkoy. Na przykad w roku szkolnym 1936/1937 w pow. Augustw, w szkoach publicznych powszechnych, odlego do szk ponad 3 km338 miao 532 uczniw na ogln liczb uczniw w szkoach publicznych powszechnych powiatu 12005. Oprcz tych zbiorczych corocznych sprawozda ze stanu szkolnictwa powszechnego na terenie poszczeglnych powiatw, w omawianym zespole KOS Wileskiego znajduj si materiay dotyczce dziaalnoci wadz i zakadw szkolnych z terenu wojewdztwa biaostockiego, opracowane przez KOS Wileskiego z 2 padziernika 1936 r. Opracowanie podpisane jest przez kuratora M. B. Godeckiego339. Jest to zbiorcze opracowanie dotyczce szkolnictwa i owiaty na terenie czterech powiatw byego wojewdztwa biaostockiego. Dowiadujemy si z owego dokumentu, e w publicznych szkoach powszechnych w obwodach: Grodna, Wokowyska i Suwak (obwd w pow. Augustw i Suwaki) nauk pobierao 81866 uczniw, w szkoach prywatnych za - 6976 dzieci. Dane statystyki wyznaniowej pokazuj natomiast mozaik wyznaniow tego obszaru. Liczba uczniw wedug wyznania przedstawiaa si nastpujco: rzymskokatolikw 51791 dzieci, grekokatolikw 25 dzieci, ewangelistw 1281 dzieci, prawosawnych 23569 dzieci, wyznania mojeszowego 3867 dzieci, inne wyznania 1333 dzieci. Oglna liczba dzieci w wieku szkolnym w omawianym okresie wynosia 95757. Z tego 7,4% dzieci byo poza szko. Wrd przyczyn wymieniano: niemono objcia sieci szkolnictwa caego terenu, zmiany w rozsiedleniu ludnoci, brak izb szkolnych, w kocu ubstwo. Na omawianym terenie czterech powiatw, w 1936 r. byy ogem 582 szkoy powszechne. W tym: szk I stopnia byo 484, szk II stopnia 53, szk II stopnia 45. Z polskim jzykiem nauczania byo 554 szkoy powszechne. Z jzykami polskim i niemieckim (jako przedmiotem) 4 szkoy. Z jzykiem polskim i litewskim 18 szk. Z litewskim, jako jzykiem wykadowym, istniay 3 szkoy.
338 339

Tame, cz. I, k. 1. LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 5799, k. 18; Materiay dotyczce dziaalnoci wadz i zakadw szkolnych z terenu wojewdztwa biaostockiego opracowane przez KOS Wileskiego z 21 X 1936 r.

166

Na obszarze czterech powiatw w szkoach powszechnych w 1936 r. pracowao 1074 nauczycieli. Dane zawarte w aktach pozwalaj pozna warunki, w jakich uczyy si dzieci w szkoach powszechnych. Wikszo budynkw bya wynajmowana (653). Izb wasnych szkoy posiaday 454. A 149 szk powszechnych, na omawianym terenie, byo jednoizbowych. W roku 1936 na terenie czterech powiatw budowano 19 nowych budynkw szkolnych. Wsparcia w budowie udzielao Towarzystwo Popierania Budowy Szk Powszechnych. Przyznawao ono poyczki bezzwrotne i bezprocentowe. W roku sprawozdawczym bya to kwota 39500 z. W aktach zespou KOS Wileskiego, oprcz omwionych wyej zbiorczych sprawozda, znajduje si cay szereg dokumentw dotyczcych szk powszechnych. Wrd zachowanych akt warto wymieni: coroczne sprawozdania KOS Wileskiego z organizacji szk na omawianym terenie340, akta personalne nauczycieli szk powszechnych341, dane o wyposaeniu szk w pomoce naukowe342, skady komisji egzaminacyjnych dla nauczycieli szk publicznych powszechnych343, wykazy kierownikw344 szk powszechnych czy te sprawozdania z wizytacji szk omawianego terenu345. Szkolnictwo rednie W zespole KOS Wileskiego (sygn. 172), poczwszy od lat trzydziestych XX w., znajdujemy akta szk rednich oglnoksztaccych i pedagogicznych z terenu czterech powiatw (suwalskiego, augustowskiego, grodzieskiego i wokowyskiego) wojewdztwa biaostockiego w jego granicach z lat 1919 1939. Byy to gwnie gimnazja, licea oglnoksztacce i seminaria nauczycielskie. Na terenie omawianych powiatw istniaa rozwinita sie tego typu szkolnictwa. Byy to szkoy zarwno pastwowe, jak i prywatne. Zlokalizowane byy z reguy w miastach o statusie powiatu, jak te i w mniejszych miasteczkach, np. w wisoczy w powiecie wokowyskim. Zachowane materiay archiwalne dotyczce tej problematyki to w duej mierze akta wasne wytworzone przez te szkoy, jak i opracowania zbiorowe KOS Wileskiego o tego typu szkolnictwie na terenie omawianych powiatw. W aktach zespou znajdujemy: wykazy szk rednich oglnoksztaccych i zakadw ksztacenia nauczycieli za poszczeglne lata, poczynajc od 1930 r.346, wykazy prywatnych i pastwowych gimnazjw i licew oglnoksztaccych z
340

LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 3973, Organizacja szk powszechnych w Augustowie w 1933 r.; 172. 1. 3975, Organizacja szk powszechnych w pow. Grodno, 1933; 172. 1. 3977, Organizacja szk powszechnych w pow. Wokowysk w 1933 r. 341 oma, 1724240, Akta personalne nauczycieli szk pocztkowych pow. Augustw; 4251 Akta personalne nauczycieli szk pocztkowych pow. Suwak; 4252, Akta personalne nauczycieli szk pocztkowych pow. Wokowysk. 342 oma, 172. 6300, Zaopatrzenie w pomoce naukowe szkoy powszechnej w Grucie pow. Grodno w 1937 r. 343 oma, 1726335, Komisja egzaminacyjna dla nauczycieli publicznych szk powszechnych w wisoczy za 1937 r. 344 oma, 172. 6917, Wykaz kierownikw szk powszechnych powiatu Suwaki z 1939 r. 345 oma, 1728010, Sprawozdanie z wizytacji szk powszechnych pow. Wokowysk, 1939 r. 346 Wykazy szk rednich oglnoksztaccych i zakadw ksztacenia nauczycieli, LCVA, KOS Wileskiego, 1726784; wykaz za 1938 r..

167

terenu czterech omawianych powiatw347, wykazy abiturientw, wykazy nauczycieli etatowych gimnazjw pastwowych Okrgu Szkolnego Biaostockiego proponowanych do zamianowania bezterminowo348 i charakterystyki dyrektorw szk rednich oglnoksztaccych349 z terenu czterech powiatw. Szczeglnie cenne wydaj si zachowane akta wasne wytworzone przez poszczeglne szkoy. Warto tu, dla przykadu, wymieni: Akta gimnazjum im. A. Mickiewicza w Grodnie350, Akta gimnazjum K. Brzostowskiego w Suwakach351, Akta gimnazjum S. Batorego w Wokowysku352. W aktach tych szczegln rol odgrywaj roczne sprawozdania z dziaalnoci szk rednich, skadane przez ich Dyrektorw. Zawieraj one podstawowe informacje o szkole, jej historii, omawiaj profil ksztacenia. Informuj o kadrze nauczycielskiej, uczniach, dziaalnoci pozalekcyjnej, warunkach higienicznych szkoy, gospodarce finansowej, dziaalnoci Dyrekcji, Rady Pedagogicznej. Czsto znajdujemy w nich take Kronik Szkoy353. Omawiane akta zawieraj take plany organizacji roku szkolnego, przydziay czynnoci nauczycielom, protokoy egzaminw maturalnych, akta personalne nauczycieli354, listy pac355, zestawienia planw finansowo-gospodarczych, sprawozdania i protokoy z wizytacji356. W zespole KOS Wileskiego znajduj si take sprawozdania i zestawienia zbiorcze dotyczce szkolnictwa redniego na terenie omawianych powiatw. Takim przykadem jest omwienie szkolnictwa redniego w wojewdztwie biaostockim w roku szkolnym 1932/1933357. Znajdujemy w nim wyszczeglnione gimnazja i seminaria nauczycielskie znajdujce si na tym terenie358. Dowiadujemy si z niego, e w roku szkolnym 1932/1933 byo: gimnazjw powiatowych 5 gimnazjw prywatnych 6 seminariw nauczycielskich pastwowych 5
347

Wykazy prywatnych i pastwowych gimnazjw i licew oglnoksztaccych, LCVA, KOS Wileskiego, 172. 7062; wykaz za 1939 r. 348 Wykazy nauczycieli etatowych gimnazjw pastwowych Okrgu Szkolnego Biaostockiego proponowanych do zamianowania bezterminowo od 1 IX 1975 r.; LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 7735, k.1. 349 Charakterystyki dyrektorw szk rednich oglnoksztaccych za rok 1932, LCVA, KOS Wileskiego, 172. l. 3812. 350 Akta gimnazjum im. A. Mickiewicza w Grodnie (za 1937 r.), LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 6289. 351 Akta gimnazjum K. Brzostowskiego w Suwakach (za rok 1937), LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 6291. 352 Akta gimnazjum S. Batorego w Wokowysku (za rok 1937), LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 6293. 353 LCVA, Inspektorat Szkolny m. Wilna, 173. 1. 879, Sprawozdanie roczne gimnazjum im. A. Mickiewicza w Grodnie 1930-1931. 354 Akta personalne pastwowego gimnazjum w Augustowie, LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 3859 (za 1932 rok); Akta personalne pastwowego gimnazjum w Grodnie, tame, 172. 1. 3860 (za 1932 r). 355 Szkolnictwo rednie wojewdztwa biaostockiego w roku szkolnym 1932/1933, LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 7505, k. 14. 356 Protokoy kontroli gimnazjum koedukacyjnego w Grodnie (1939), LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 1060. oraz Sprawozdanie z wizytacji licew i gimnazjw 1939, tame, 172. 1. 7063. 357 Szkolnictwo rednie wojewdztwa biaostockiego w roku szkolnym 1932/1933, LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 7505, k. 14.
358

Sprawozdanie roczne dyrekcji gimnazjum w Grodnie za rok szkolny 1931/32, tame, 172. 2812-2815; Gimnazjum im. Sienkiewicza w Grodnie, tame, 172. 6414 za rok 1937; Akta gimnazjum Towarzystwa Szk rednich Herelija w Wokowysku, za rok 1935, tame, 172. 6784; wykaz za 1938 r.

168

seminariw nauczycielskich prywatnych 1. Innym zbiorczym opracowaniem jest sprawozdanie Kuratora Okrgu Szkolnego Wileskiego z 21 padziernika 1936 r., w ktrym osobny rozdzia powicono szkolnictwu redniemu359 na tym terenie. Szkolnictwo zawodowe W omawianym zespole KOS Wileskiego zachoway si akta dotyczce szkolnictwa zawodowego czterech powiatw wojewdztwa biaostockiego. Zachowane akta pozwalaj ustali lokalizacj tych szk i ich specjalnoci. Byy to szkoy zarwno pastwowe, jak i prywatne. Gwnymi orodkami, w ktrych skupiy si szkoy zawodowe, byo Grodno oraz Suwaki360. Ze wzgldu na potrzeby terenu, na ktrym funkcjonoway, byy to w wikszoci szkoy zawodowe, gwnie rolnicze i rzemielniczo-przemysowe oraz publiczne szkoy doksztacajce zawodowo i rnego rodzaju kursy. W zachowanych aktach znajdujemy midzy innymi: wykaz szk zawodowych omawianego terenu, dane statystyczne o tych szkoach, akta wasne szk. Mona na ich podstawie opracowa dokadn map rozmieszczenia poszczeglnych szk zawodowych ju istniejcych oraz ustali zamierzenia i potrzeby powoania nowych szk zawodowych. Ze wzgldu na rolniczy charakter omawianego terenu szczegln wag przywizywano do funkcjonowania ju istniejcych na tym terenie zawodowych szk rolniczych zarwno staych jak i wdrownych. Przy Biaostockiej Izbie Rolniczej w Biaymstoku dziaaa Komisja Owiatowa powoana w 1934 r., ktra sprawowaa piecz nad zawodowym szkolnictwem

359

Materiay dotyczce dziaalnoci wadz i zakadw szkolnych z terenu wojewdztwa biaostockiego opracowane przez Kuratorium Okrgu Szkolnego Wileskiego 21 X 1936 r., LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 5799, k. 19. 360 Dla przykadu wykaz kilku szk zawodowych w powiatach Grodno i Suwaki: Suwaki: Szkoa Rolnicza w Kukowie. Szkoa Handlowa Towarzystwa Krzewienia Wiedzy Handlowej w Suwakach. Publiczna Szkoa Zawodowa Doksztacajca w Suwakach (szkoa pod opiek Polskiej Macierzy Szkolnej). Szkoa Krawiecko-Bieliniarska w Suwakach pod opiek Towarzystwa Zrzeszenia Pracy Zawodowej i Rolnej wrd ydw w Grodnie. Szkoa Rzemielniczo-Zawodowa w Suwakach. Pastwowa Szkoa Rzemielniczo-Przemysowa w Suwakach. Pastwowa Szkoa Mechaniczna w Suwakach. Prywatne Szkoy Zawodowe w Suwakach oraz cay szereg innych szk zawodowych i liczne kursy zawodowe. W Grodnie za do waniejszych szk zawodowych byy zaliczane: Pastwowe Gimnazjum Kupieckie w Grodnie. Publiczna Szkoa Zawodowa Doksztacajca w Grodnie. Gimnazjum Krawieckie eskie w Grodnie. Pastwowa Szkoa Handlowa w Grodnie (eska). Prywatna Mska Szkoa Rzemielnicza im. Elizara Bregmana w Grodnie. Zakad ksztacenia Zawodowego Bregmana w Grodnie. Szkoa Rzemios w Grodnie (Polska Macierz Szkolna).  LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 4668, k. 34, Pismo Biaostockiej Izby Rolniczej do KOS Wileskiego z 6 III 1935 r.

169

rolnym. Widziaa ona potrzeb tworzenia miejscowoci, w ktrych jej zdaniem naleao je uruchomi. Za najbardziej potrzebne szkoy zawodowe Biaostocka Izba Rolnicza uznaa: szkoy przysposobienia rolniczego, przysposobienia gospody wiejskich, szkoy rolnicze niszego stopnia i szkoy gospody wiejskich. Motywowano to potrzeb podniesienia znaczenia gospodarczego powiatw przygranicznych i rozmieszczenia w nich tego typu szkolnictwa. Biaostocka Izba Rolnicza postulowaa o utworzenie nowych szk rolniczych w miejscowociach361: Dowspuda mskiej szkoy rolniczej (pow. Suwaki) Czeszczewlany mskiej szkoy rolniczej (pow. Grodno) ylicze szkoy ogrodniczej (pow. Grodno) erna eskiej szkoy rolniczej (pow. Wokowysk) Pieniucha Szkoa ogrodnicza (pow. Wokowysk). Nowo tworzone szkoy rolnicze potrzeboway terenw na prowadzenie dowiadcze, upraw, hodowli. W tym celu Biaostocka Izba Rolnicza przedoya spis majtkw pastwowych, ktrych ziemie mona byo wykorzysta362. Oprcz zawodowych szk rolniczych na omawianym terenie istniay we wszystkich powiatach Publiczne Szkoy Doksztacajce Zawodowo. Dziaay one w okrgach wpyww Izby Rzemielniczej w Biaymstoku. Izba Rzemielnicza sprawowaa te swoist piecz nad ich funkcjonowaniem363. Wiele z nich cieszyo si uznaniem w sferach rzemielniczych. W omawianym zespole znajduj si rwnie zbiorcze opracowania Kuratora Okrgu Szkolnego Wileskiego, dotyczce szkolnictwa zawodowego na terenie czterech powiatw wojewdztwa biaostockiego, podlegych temu Kuratorowi. Owiata pozaszkolna W omawianym zespole znajdujemy rwnie akta dotyczce rnorakich form pracy owiaty pozaszkolnej. S tu pojedyncze teczki dotyczce okrelonych dziedzin aktywnoci, takich na przykad jak: kursy dla modocianych i dorosych, kursy gotowania, organizacja wietlic, bibliotekoznawstwo, teatry i chry, odczyty, uniwersytety powszechne. Dotyczy to caego omawianego obszaru. Gwnie zachoway si akta z lat 30. Owiat pozaszkoln znajdujemy rwnie omwion w zachowanych sprawozdaniach zbiorowych - na przykad w opracowaniu Kuratora Okrgu Szkolnego Wileskiego M. B. Godeckiego z 21 X 1936 r.

361

LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 4668, k. 34, Pismo Biaostockiej Izby Rolniczej do KOS Wileskiego z 6 III 1935 r. 362 oma, 172. 1. 4688, k. 35, Majtki pastwowe przeznaczone na szkoy rolnicze i ogrodnicze w woj. biaostockim. 363 oma, 172. 1. 5799, k. 72, Skad personelu nauczycielskiego w szkoach doksztacajcych zawodowych pod wzgldem przygotowania pedagogicznego.

170

Dowiadujemy si z tych sprawozda o tym, e we wszystkich czterech omawianych powiatach pracowali instruktorzy owiaty pozaszkolnej. Prace ich w skali powiatu koordynoway Powiatowe Komisje Owiaty Pozaszkolnej przy Wydziaach Powiatowych, a w skali gminy Gminne Komisje Owiatowe przy Urzdach Gminnych. Wysyali w teren Komplety Bibliotek Ruchomych. Bya to bardzo wana forma ich dziaalnoci. Akcj owiaty pozaszkolnej prowadzili take nauczyciele, zwizki samorzdowe, organizacje rolnicze, agronomowie Wydziaw Powiatowych oraz organizacje spoeczne dziaajce na danym terenie. Wrd organizacji spoeczno-owiatowych warto wymieni: Okrgowe Towarzystwo Kek i Organizacji Rolniczych, Polsk Macierz Szkoln, Towarzystwo Przyjaci Zwizku Strzeleckiego, Towarzystwo Bibliotek dla Wojewdztw Wschodnich, Zwizek Modziey Wiejskiej i Ludowej, Zwizek Pracy Obywatelskiej Kobiet itp.364 Finanse W aktach omawianego zespou archiwalnego znajdujemy szczegowe dane dotyczce finansw poszczeglnych rodzajw szk i rnego rodzaju form pracy owiaty pozaszkolnej. Znajduj si tutaj midzy innymi: zestawienia planw finansowogospodarczych poszczeglnych szk, preliminarze budetowe, roczne protokoy finansowo-gospodarcze, ksigi kasowe szk, listy pac nauczycieli, pracownikw, urzdnikw inspektoratw szkolnych, protokoy z gospodarnoci, kontrole rachunkowo-kasowe szk, wykazy uchybie ujawnionych podczas kontroli list patniczych, listy patnicze, stypendia uczniowskie, zestawienia kosztw robt remontowych etc. Omwione akta s wystarczajc baz rdow do opracowania monografii poszczeglnych typw szk. S te wystarczajcym materiaem do przygotowania dziejw szkolnictwa i owiaty na terenie czterech powiatw wojewdztwa biaostockiego, podlegych KOS Wileskiemu w okresie midzywojennym.

364

LCVA, KOS Wileskiego, 172. 1. 2639, k. 41, Sprawozdanie Oddziau Owiaty Pozaszkolnej KOS Wileskiego za 1931/1932.

171

Andrzej Smolarczyk (Biaystok) rda do dziejw szkolnictwa zawodowego i seminariw nauczycielskich na Polesiu w okresie midzywojennym w zasobie Archiwum Pastwowego Obwodu Brzeskiego
Poniszy tekst jest kontynuacj artykuw opublikowanych w Biaostocczynie (2/2000, 1-2/2001), w ktrych dokonaem opisu rde dotyczcych szkolnictwa podstawowego i redniego oglnoksztaccego na Polesiu w latach 1918 1939, znajdujcych si w Archiwum Pastwowym Obwodu Brzeskiego w Brzeciu na Biaorusi. Dotyczy szkolnictwa zawodowego oraz seminariw nauczycielskich i cznie ze wspomnianymi wyej tekstami stanowi peny opis stanu rde dotyczcych szkolnictwa i owiaty na Polesiu w dwudziestoleciu midzywojennym, ktre znajduj si w zespoach nr 59 i 310 archiwum brzeskiego. Naley jednak zaznaczy, e materiay dotyczce interesujcej nas tematyki znajduj si rwnie w wielu innych zespoach archiwum brzeskiego. Dotyczy to gwnie szkolnictwa prywatnego mniejszoci ydowskiej oraz owiaty w wojsku polskim. Te zagadnienia winny sta si przedmiotem odrbnych bada. Materiay rdowe dotyczce szkolnictwa zawodowego s pod wzgldem ilociowym zblione do archiwaliw odnoszcych si do szkolnictwa redniego oglnoksztaccego. Wynika to z porwnywalnej liczby szk zawodowych i oglnoksztaccych dziaajcych na terenie wojewdztwa. W roku szkolnym 1935/36 na terenie wojewdztwa poleskiego funkcjonowao 25 szk zawodowych, w ktrych pobierao nauk 2388 uczniw. Byy to szkoy nastpujcych typw: rzemielniczo przemysowe (9), rolnicze (5), handlowe (3), techniczne (1), przysposobienia kupieckiego (1), doksztacajce zawodowe (6). Poza tym na terenie wojewdztwa byo czynnych 18 warsztatw rzemielniczych przy szkoach powszechnych, w ktrych uczyo si 1377 uczniw: 8 warsztatw kroju i szycia, 7 stolarskich, 3 koszykarskie. Wszystkie wyej wymienione szkoy i kursy, z wyjtkiem piciu pastwowych szk rolniczych oraz kursw kroju, szycia, gospodarstwa domowego i tkactwa, prowadzonych przez Kursy Wdrowne przy Pastwowej Szkole Przemysowej eskiej w Biaymstoku, byy szkoami prywatnymi prowadzonymi przez organizacje spoeczne i subwencjonowanymi jedynie przez pastwo. Pomimo, e szkolnictwu zawodowemu na Polesiu przyznano priorytet, wynikajcy z chci podniesienia poziomu gospodarczego wojewdztwa, jego stan przez cay okres II Rzeczypospolitej pozostawia wiele do yczenia. 172

Specyficznym typem szkolnictwa zawodowego byo szkolnictwo przygotowujce nauczycieli do pracy w szkoach powszechnych i przedszkolach. Zgodnie z zaoeniami reformy jdrzejewiczowskiej w roku szkolnym 1932/1933 rozpocza si likwidacja seminariw nauczycielskich. Na ich miejsce miay powsta licea pedagogiczne i pedagogia. W wojewdztwie poleskim w latach 1932 1935 funkcjonoway seminaria nauczycielskie w Brzeciu i Pruanie. Przypomn, e archiwalia dotyczce szkolnictwa i owiaty zgromadzone w Archiwum Pastwowym Obwodu Brzeskiego umieszczone zostay w dwch zespoach: 59 i 310. Materiay rdowe dotyczce szkolnictwa zawodowego znajduj si w zespole nr 59. W zespole 310 moemy znale jedynie dokumenty, ktre trafiy tu przez przypadek i nie stanowi wikszej wartoci archiwalnej. Zesp archiwalny pod nazw Kuratorium Okrgu Szkolnego Brzeskiego (fond nr 59) liczy sobie 19680 j.a. obejmujcych lata 1921 1939. Inwentarz zespou liczy 9 tomw, zawierajcych charakterystyki jednostek archiwalnych. Kolejne tomy inwentarza (opisy) nosz nastpujce nazwy: Wydzia oglny i finansowy Wydzia Szkolnictwa Powszechnego i redniego (1924 1939) Wydzia Szk Zawodowych Biuro Personalne 5 (w trzech zeszytach), 6, 9. Akta personalne nauczycieli i pracownikw owiaty 7. Spisy nauczycieli i pracownikw owiaty 8. Materiay uzupeniajce z rnych wydziaw Istotn pomoc, uatwiajc posugiwanie si dziewiciotomowym inwentarzem, jest indeks rzeczowy. W przypadku szkolnictwa zawodowego jest to przewodnik typologiczny (po rodzajach i typach szk zawodowych) i terytorialny (informuje o szkoach zawodowych wedug miasta, w ktrym placwka miaa siedzib). Na stronach 1, 6 7, 17 18, 20 24 indeksu rzeczowego znajdziemy podzia szk zawodowych na: wrdszkolne i realne, gimnazjalne i licealne, prywatne i pastwowe, wieczorowe i dzienne oraz ze wzgldu na miejsce pooenia szkoy. Natomiast na stronach 44 53 znajdziemy nastpujce typy szk zawodowych: przemysowe, rzemielnicze, fryzjerskie, przygotowania nauczycieli, koszykarskie, krawieckie, rkodzielnicze, rolnicze, stolarskie, techniczne, budowlane, kolejowe, handlowe, szycia itd. Indeks rzeczowy jest duym udogodnieniem przy wstpnej kwerendzie rdowej, dotyczcej szkolnictwa zawodowego. Jednak przy dokadniejszym wnikniciu w materi badanego zagadnienia okazuje si, e wskazwki zawarte w informatorze s szcztkowe i niewystarczajce dla rzetelnych bada. Informator najbardziej przydatny jest w wyszukiwaniu materiaw rdowych znajdujcych si w tomie III i VIII inwentarza. Do trafnie pozwoli nam w nadmiarze teczek znale te, ktre nas interesuj. 173

Materiay rdowe najwaniejsze pod wzgldem jakociowym i ilociowym dotyczce szkolnictwa zawodowego znajduj si w tomie III noszcym nazw: Wydzia Szk Zawodowych. Pierwsza cz tomu (strony 1 61) zawiera charakterystyk 924 jednostek archiwalnych szkolnictwa zawodowego. Druga cz tomu (strony 61 88) dotyczy seminariw i doksztacania nauczycieli. Spis treci tomu informuje nas o zawartoci tematycznej poszczeglnych teczek: Szkolnictwo rzemielniczo zawodowe: Organizacja i dziaalno pastwowych szk rzemielniczo zawodowych (s. 1 14) Organizacja i dziaalno prywatnych szk rzemielniczo zawodowych (s. 14 27) 2a. Finansowanie szk rzemielniczo zawodowych (s. 27 37) Rekrutacja uczniw oraz wyniki nauczania w szkoach rzemielniczo zawodowych (s. 37 50), Praca metodyczna oraz dziaalno organizacji spoecznych w szkoach rzemielniczo zawodowych (s. 50 61). Seminaria i przygotowanie nauczycieli: Organizacja i dziaalno seminariw i kursw nauczycielskich (s. 61 70) Finansowanie seminariw i kursw nauczycielskich (s.70 74), Praca metodyczna w seminariach i na kursach nauczycielskich oraz wyniki nauczania i egzaminw (s. 74 87), Finansowanie edukacji pozaszkolnej (s. 87 88). Przy korzystaniu z inwentarza musimy liczy si z tym, e nie wszystkie charakterystyki odnoszce si do poszczeglnych jednostek archiwalnych odpowiadaj dokadnie ich zawartoci. Bardzo czsto tytu jednostki zupenie nie odpowiada jej treci. Taka sytuacja zmusza badacza do stosowania zasady ograniczonego zaufania do jego charakterystyki. Rzetelna kwerenda rdowa wymaga przejrzenia znacznie wikszej liczby teczek ni wynika to z ich charakterystyki w inwentarzu. Poza tomem III archiwalia dotyczce szkolnictwa zawodowego znajduj si rwnie w tomie I, II, IV, V, VIII. rda te nie przedstawiaj jednak tej wartoci archiwalnej i iloci, co w tomie III. W tomie I noszcym nazw: Wydzia Oglny i Finansowy znajdziemy materiay dotyczce gwnie finansowania owiaty zawodowej. W tomie II przez przypadek znalazo si kilkanacie teczek powiconych szkolnictwu zawodowemu i ksztaceniu nauczycieli. Tom IV i V zawieraj materiay odnonie do si nauczycielskich. W tomie IV s statystyki dotyczce liczby nauczycieli w poszczeglnych szkoach, natomiast w V teczki osobowe poszczeglnych nauczycieli. Tom VIII, noszcy tytu: Materiay uzupeniajce z poszczeglnych wydziaw, jest uzupenieniem poprzednich tomw. Jego pity rozdzia odnosi si do szkolnictwa zawodowego, a spis treci informuje nas o nastpujcej zawartoci:

174

Organizacja i dziaalno pastwowych szk rzemielniczo zawodowych (lata 1926 39; s. 16 19; j.a. 346 382), Organizacja i dziaalno prywatnych szk rzemielniczo zawodowych (lata 1924 37; s. 19; j.a. 383 388), Finansowanie szk rzemielniczo zawodowych (lata 1927 39; s.19 20; j.a. 389 413), Praca metodyczna oraz dziaalno organizacji spoecznych w szkoach rzemielniczo zawodowych (lata 1929 38; s. 20; j.a.415 418). Archiwalia dotyczce szkolnictwa zawodowego zgromadzone w zespole nr 59 moemy podzieli, przyjmujc za kryterium ich klasyfikacji miejsce ich wytworzenia. Bd to dokumenty wytworzone w kuratorium brzeskim, akta Inspektoratw Szkolnych, archiwalia wytworzone przez poszczeglne szkoy i kursy zawodowe oraz placwki owiatowe wsppracujce z nimi, akta wytworzone przez MWR i OP. Badacz z Polski za najwartociowsze materiay rdowe powstae na Polesiu uzna wytwory wasne kuratorium, inspektoratw, szk. Dua liczba wytworw MWR i OP znajdujcych si w zespole 59 przedstawia mniejsz warto rdow, gdy s one dostpne w Polsce. Byy rozsyane w wielu egzemplarzach do wszystkich kuratoriw II Rzeczypospolitej i s dostpne w kraju. Specyfika szkolnictwa zawodowego sprawia, i mamy do czynienia z innym rodzajem rde ni w przypadku szkolnictwa podstawowego i oglnoksztaccego. Szk zawodowych byo znacznie mniej ni szk powszechnych. Jeeli przy analizie ogromnej liczby szk powszechnych najwaniejsze byy oglne zestawienia statystyczne dokonywane przez kuratoria i inspektoraty, to w przypadku szk zawodowych (podobnie jak przy szkoach oglnoksztaccych) najwaniejsze staj si wytwory wasne placwek szkolnych. Te szczegowe materiay pozwalaj odtworzy do szczegow, caociow struktur szkolnictwa zawodowego na Polesiu. Sie szk zawodowych nie bya tak stabilna jak szk oglnoksztaccych. Szkoy zawodowe czsto likwidowano i zakadano na ich miejsce nowe. Te czste zmiany nie pozwalay wadzom kuratorium sporzdza jednolitych materiaw statystycznych. W statystyce szk zawodowych nie znajdziemy tej systematyki, co w przypadku szk oglnoksztaccych. Ta niejednolito materiaw statystycznych wynika te z rnorodnoci typologicznej szk zawodowych. Wrd materiaw wytworzonych przez poszczeglne szkoy zawodowe do najwaniejszych nale: sprawozdania roczne dyrektorw szk, posiedzenia rad pedagogicznych, formularze statystyczne dla szk zawodowych i kursw za poszczeglne lata, statuty i regulaminy szkolnych organizacji uczniowskich, sprawozdania, preliminarze budetowe, sprawozdania z wynikw egzaminacyjnych wstpnych i maturalnych, programy zaj. Cennymi materiaami statystycznymi, sporzdzonymi przez dyrektorw szk na zlecenie GUS i MWR i OP s formularze sprawozdawczo statystyczne dla szk zawodowych za rok szkolny 1938/39. Dowiemy si z 175

tych zestawie midzy innymi o organizacji i funkcjonowaniu szkoy oraz otrzymamy szczegowe informacje o personelu nauczycielskim i o uczniach. Podobnymi dokumentami s kwestionariusze szk zawodowych za poszczeglne lata, w ktrych znajdziemy informacje na temat: funkcjonowania szkoy, jej zabudowa, ogrodu, inwentarza ywego i martwego, uczniw i ycia szkolnego. Dokumenty statystyczne, wytworzone przez kuratorium w Brzeciu, to najczciej oglne zestawienia, bilanse, podsumowania dokonane na podstawie materiaw nadesanych z poszczeglnych szk zawodowych, ktre tworz caociowy wizerunek szkolnictwa zawodowego na Polesiu. Innymi zestawieniami wytworzonymi przez KOSB s: wykazy szk i kursw zawodowych wedug typw, wykazy nauczycieli i uczniw szk zawodowych, zestawienia ze sprawozda dyrektorw szk. Sprawozdania powizytacyjne szk zawodowych nie s tak szczegowe, jak w przypadku szk oglnoksztaccych. Jest ich wicej, ale jakoci znacznie odbiegaj od relacji wizytacyjnych szk oglnoksztaccych. Interpretujc te sprawozdania mona wycign wnioski, e liczne deklaracje o priorytecie w rozwoju szkolnictwa zawodowego to tylko postulaty. Faktycznie najwiksz rang przyznano szkolnictwu oglnoksztaccemu. Wida to w samym podejciu wizytatorw do kontrolowanych szk zawodowych. Sprawozdania te byy wykonane znacznie mniej rzetelnie. Praca dydaktyczna nauczycieli znajduje swe odbicie w takich dokumentach, jak: protokoy z konferencji nauczycielskich, protokoy z posiedze rad rodzicielskich, dzienniki szkolne, karty uczniw, programy nauczania, prace uczniw. Najciekawsze dokumenty dotyczce pracy organizacji uczniowskich i przeszkolenia wojskowego, to: sprawozdania z pracy owiatowo pozaszkolnej prowadzonej przez magistraty miejskie, sprawozdania z kursw przeszkolenia taborowego dla uczniw szk rolniczych, sprawozdania z przebiegu wychowania fizycznego, broszury propagandowe. Podsumowujc naley stwierdzi, e dokumenty dotyczce szkolnictwa zawodowego pozwalaj na odtworzenie wielowymiarowej struktury tego typu szk i s niezastpion pomoc przy badaniu szkolnictwa na Polesiu z latach 1918 1939.

176

Marek Kietliski (Biaystok) rda do historii Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego Solidarno Region Biaystok z lat 1980 1989
rda do dziejw NSZZ Solidarno na Biaostocczynie s rozproszone i przechowywane w rnych miejscach. W Archiwum Pastwowym w Biaymstoku bardzo cenne s materiay wytworzone przez Polsk Zjednoczon Parti Robotnicz i przejte przez APB w 1990 r. Znajduj si one w zespoach archiwalnych Komitetu Wojewdzkiego PZPR z lat 1948-1990 i Komitetu Miejskiego PZPR z lat 1948 1990. Atmosfer lata 1980 r., a w szczeglnoci pocztkw wrzenia 1980 r., gdy rodzia si biaostocka Solidarno, oddaj: Protokoy posiedze Egzekutywy KW PZPR, sygn. 56/IV t. 11, Informacje Wydziau Organizacyjnego nadane do KC, sygn. 55/VII/3 t. 10-11, Protokoy plenarnych posiedze KW, sygn. 55/II-t. 11, Opracowania dotyczce wydawnictw NSZZ Solidarno 19801981, sygn. 55/VIII/16 t. 4, Informacje o zwizkach zawodowych 1978-1986, sygn. 55/VII/9 t. 3. Informacje o czystkach w partii, a take o zmianach we wadzach wojewdzkich odnajdujemy w zespole archiwalnym Frontu Jednoci Narodu. Wojewdzki Komitet w Biaymstoku 1980-1983, sygn. 14. Szczeglnie mocno s akcentowane przewinienia Wadysawa Juszkiewicza - I Sekretarza KW PZPR, ktremu zarzucano, i piastujc wysokie funkcje partyjne i pastwowe ponosi polityczn, moraln i prawn odpowiedzialno za bdy i wypaczenia popenione na Biaostocczynie. Wiadomoci o tworzeniu si NSZZ Solidarno w najwikszym zakadzie przemysowym Biaostocczyzny odnajdujemy w zespole archiwalnym: Biaostockie Zakady Przemysu Bawenianego Fasty" w Biaymstoku 19551992 (dalej BZPB Fasty w B 1955-1992). Sprawy dotyczce strajkw 1980 i okresu stanu wojennego), sygn. 1/1. Niestety, brakuje tego typu materiaw archiwalnych z innych zakadw pracy Biaostocczyzny. Atmosfer pierwszych dni po wprowadzeniu stanu wojennego oddaj: Protokoy posiedze Egzekutywy Komitetu Miejskiego PZPR, sygn. 56/IV, t. 13. O strajku w Biaostockim Zakadzie Podzespow Telewizyjnych Unitra Biazet i postawie Komisji Zakadowej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej dyskutowano na Plenarnych posiedzeniach KM PZPR, sygn. 56/II t. 8 . Decyzje Komitetu Miejskiego, dziaania Wojewdzkiej Komisji Kontroli Partyjnej, ktra analizowaa sytuacj w poszczeglnych zakadach pracy na 177

Biaostocczynie i oceniaa postaw dyrektorw na tle sytuacji politycznej przed wprowadzeniem stanu wojennego odnajdujemy w Protokoach plenarnych posiedze KW, sygn. 55/II- t. 13. Z chwil wprowadzenia stanu wojennego struktury PZPR upowanione zostay przez Biuro Polityczne do dziaania w trybie specjalnym. Wprowadzono dyrektywny charakter kierowania parti. Zgodnie z instrukcj Biura Politycznego, Sekretariat Komitetu Wojewdzkiego otrzyma prawo podejmowania decyzji nalecych dotychczas do kompetencji Plenum Komitetu Wojewdzkiego. Powysze uprawnienia specjalne dotyczyy take decyzji kadrowych (np. kompletowania Egzekutywy czy te oceny pracy kierownictwa zakadw produkcyjnych). Egzekutywa KW PZPR rozszerzya skad Sekretariatu KW PZPR w celu operatywniejszego dziaania kierownictwa. Ustalono, i posiedzenia Sekretariatu bd odbywa si codziennie. Ze wzgldu na przerwan czno telefoniczn kontakty z organizacjami zakadowymi PZPR nawizano poprzez cznikw. W budynku KW stworzony zosta punkt informacyjny (czynny ca dob). Informacje o tych zdarzeniach zawieraj Protokoy plenarnych posiedze KW, sygn. 55/II- t. 13. Sekretariat KW PZPR okreli kierunkowe zadania w dziaalnoci partii na czas trwania stanu wojennego. Zalecano czonkom PZPR, by wyjaniali obywatelom konieczno podjcia decyzji o stanie wojennym, traktowanie go jako obron narodu przed krwaw konfrontacj, do ktrej dyy siy kontrrewolucji, w tym ekstrema Solidarnoci. Sprawy te omawiano na posiedzeniach Sekretariatu. W zespole Komitetu Wojewdzkiego zachoway si Protokoy posiedze Sekretariatu KW PZPR, sygn. 55/VI/3-t. 21. Powsta Wojewdzki Sztab Propagandy i Informacji, ktremu zalecono wykorzystywanie w pracy propagandowej sylwetek tych dziaaczy Solidarnoci, z powodu ktrych powstay w wojewdztwie sytuacje incydentalne, a take ukazywanie nieprawidowoci finansowych Solidarnoci. W marcu 1982 r. Wojewdzki Sztab Informacji i Propagandy po dokonaniu analizy programowej miesicznika Kontrasty oraz oceny postaw politycznych czonkw zespou redakcyjnego, wnioskowa o tymczasowe zawieszenie wydawania czasopisma oraz rozwizanie dotychczasowego zespou redakcyjnego. W pocztkach stanu wojennego przeprowadzona zostaa weryfikacja dziennikarzy Gazety Wspczesnej i Kontrastw. Zwolnionych dziennikarzy Komisja Weryfikacyjna ds. rozmw z dziennikarzami dziaajca przy Wojewdzkim Sztabie Informacji i Propagandy scharakteryzowaa jako czonkw NSZZ Solidarno, reprezentujcych lini polityczn Stefana Bratkowskiego, a w swych publikacjach podwaajcych kierownicz rol PZPR w pastwie socjalistycznym. Jak wskazywali partyjni decydenci, dziennikarze wykazywali rwnie wrogi stosunek do ZSRR. Informacje o czystkach w biaostockim rodowisku dziennikarskim mona odnale w Protokoach posiedze Egzekutywy KM PZPR, sygn. 56/IV- t. 13; Protokoach posiedze Sekretariatu KW PZPR, sygn. 55/VI/3-t. 22, Materiaach dotyczcych redakcji Kontrastw sygn. 55/VIII/6 t. 2. 178

W dniu 13 grudnia Komitet Miejski PZPR podj szereg dziaa organizacyjnych zabezpieczajcych funkcjonowanie partii i zakadw pracy w warunkach stanu wojennego. W poudnie odbya si narada z sekretarzami Komisji Zakadowych, a w kilka godzin pniej czonkowie Komitetu spotkali si z dyrektorami 100 zakadw. Omwione zostay zadania na pierwsze dni stanu wojennego. Zaktywizowano i wydano specjalne zalecenia grupom aktywu partyjnego w kilkudziesiciu zakadach pracy. Protokoy plenarnych posiedze KM, sygn. 56/II-t.8. Po wprowadzeniu stanu wojennego przy instancjach partyjnych powoane zostay oddziay samoobrony, skupiajce, na zasadach dobrowolnoci, aktywistw partyjnych. 15 grudnia powsta Batalion Samoobrony przy Komitecie Wojewdzkim PZPR. Ze skadu batalionu wydzielono specjaln kompani (modzi ludzie), ktr skoszarowano. Budynek KW chroni specjalny pluton, cile wsppracujcy z MO. Na ulicach Biaegostoku pojawiy si tzw. patrole robotnicze. Informacje na ten temat odnajdujemy w Protokoach posiedze Egzekutywy KM, sygn. 56/IV t. 14 oraz protokoach posiedze Sekretariatu, sygn. 55/VI/3-t. 21. Po 13 grudnia 1981 r. nastpiy zmiany w wojewdzkiej organizacji partyjnej. Z szeregw PZPR odeszy 752 osoby i 55 osb wydalono za rne przewinienia polityczne, 387 osb skrelono za bierno i niewaciw realizacj polityki partii, a 310 osb zoyo legitymacje partyjne. Wrd tych, ktrzy zoyli legitymacje partyjne, by delegat na IX Zjazd PZPR oraz 4 delegatw na konferencj wojewdzk. Na pocztku 1982 r. wojewdzka organizacja partyjna liczya 39767 czonkw zorganizowanych w 37 Komitetach Zakadowych, 1938 Podstawowych Organizacjach Partyjnych oraz 40 grupach partyjnych. Informacje o tym zawieraj Protokoy plenarnych posiedze KW, sygn. 55/II- t. 13. Bardzo cenny materia rdowy znajduje si w jednostce archiwalnej: Informacje notatki i korespondencja dotyczca polityki wyznaniowej, problemw kocioa i kleru, sygn. 55/XI/11 t. 1. Zawarte zostay w niej relacje pomidzy Kocioem a pastwem w czasie stanu wojennego W teje jednostce archiwalnej znalazy si materiay dotyczce spotka hierarchw Kocioa katolickiego, jak te Cerkwi prawosawnej z wojewod biaostockim. Ciekawe dane o dziaaniach podziemnej Solidarnoci odnajdujemy w aktach wytoworzonych przez ROPP (Regionalne Orodki Pracy Partyjnej). Informacje biece o sytuacji spoeczno-politycznej 1982-1983, sygn. 55/XVII/2-t.1, ROPP (Regionalne Orodki Pracy Partyjnej). Informacje biece o sytuacji spoeczno-politycznej 1984-1985, sygn. 55/XVII/2-t. 2 Kolejnym zespoem archiwalnym przechowywanym w Archiwum Pastwowym w Biaymstoku, dokumentujcym dzieje Solidarnoci i stanu wojennego na Biaostocczynie, jest: Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego. Rada Wojewdzka w Biaymstoku 1982-1989, sygn. 1. Pierwsze Komitety Ocalenia Narodowego powstay na terenie wojewdztwa biaostockiego w styczniu 1982 r. Tworzono je w gminach, jak i 179

w zakadach pracy. Miejski Komitet powsta w Biaymstoku 23 stycznia 1982 r. Jego przewodniczcym zosta Pawe Borowski. Podjto prby skoordynowania dziaalnoci terenowych i zakadowych poprzez organizowanie oglnowojewdzkich narad. W ich wyniku 16 sierpnia 1982 r. uksztatowaa si Tymczasowa Rada Wojewdzka Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego w Biaymstoku. Funkcj przewodniczcego powierzono prof. Marianowi Szamatowiczowi z Akademii Medycznej. Bardzo cennym materiaem rdowym jest dokumentacja wytworzona przez wojewdzk i samorzdow wadz administracyjn. Kapitlane znaczenie do bada dziejw NSZZ Solidarno maj dokumenty Urzdu Miejskiego w Biaymstoku 1973-1990 oraz Urzdu Wojewdzkiego w Biaymstoku 1973-1998. Na podstawie informacji zawartych w zespole archiwalnym Biuro Miejskiej Rady Narodowej w Biaymstoku 1973-1990, sygn. 120 moemy przeanalizowa represyjne dziaania wadz pastwowych na obszarze miasta. Materiaem rowym o duych walorach badawczych s materiay archiwalne wytworzone przez Urzd Wojewdzki w Biaymstoku, Wydzia ds. Wyzna. Sprawozdania o sytuacji wyznaniowej 1973-1982, sygn. XXI/6. Uzupeniaj one materiay archiwalne zachowane w zespole Komitetu Wojewdzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Sprawozdania pozwalaj przeledzi stosunki na linii Koci pastwo na terenie wojewdztwa biaostockiego, a take stosunek poszczeglnych Kociow i zwizkw religijnych do polityki wadz pastwowych w interesujcym nas okresie: Urzd Wojewdzki w Biaymstoku. Wydzia do Spraw Wyzna. Sprawozdania o sytuacji wyznaniowej 1982 - 1989, sygn. XXI/7. Cennym rdem s te akta osobowe duchownych, przechowywane w zespole archiwalnym Wydziau do Spraw Wyzna. Obraz stanu wojennego oraz represje wobec czonkw podziemnych struktur Solidarnoci na Biaostocczynie barwnie ilustruj materiay archiwalne wytworzone przez Wojewdzki Komitet Obrony, dziaajcy w ramach Urzdu Wojewdzkiego w Biaymstoku. Akta Urzdu przechowywane byy w tajnej kancelarii Podlaskiego Urzdu Wojewdzkiego i odkryte w 2001 r. Dziki yczliwoci Wojewody Krystyny ukaszuk zostay przejte przez Archiwum Pastwowe w Biaymstoku. Wiele dokumentw nosio klauzule tajne lub poufne. Zgodnie z artykuem 86 ust. 3 ustawy o ochronie informacji niejawnej z dnia 22 stycznia 1999 r., w marcu 2002 r. klauzule tajnoci przestay obowizywa. Wojewdzki Komitet Obrony (organ terenowy Komitetu Obrony Kraju) by w okresie stanu wojennego naczeln wadz w wojewdztwie. Zarwno Komitet Obrony Kraju, jak i Wojewdzki Komitet Obrony zostay utworzone na mocy ustawy o powszechnym obowizku obrony PRL z 21 listopada 1967 r. Zapisane w ustawie zadania KOK sprowadzay si do oglnych sformuowa, takich jak: ustalanie generalnych zaoe, kierowanie caoksztatem spraw, rozpatrywanie zagadnie, koordynacja dziaa dotyczcych obronnoci kraju. Na podstawie uchway KOK z 7 grudnia 1981 r. WKO poszerzyo swoj dziaalno o zapewnienie bezpieczestwa i porzdku publicznego oraz 180

dyscypliny spoecznej, utrzymanie cigoci funkcjonowania zakadw pracy, transportu i cznoci oraz sub komunalnych, utrzymanie cigoci zaopatrzenia, sprawne dziaania suby zdrowia, zapewnienie sprawnego funkcjonowania rodkw masowego przekazu i zapobieganie wykorzystania ich do wrogich celw, realizowanie doranych potrzeb wynikajcych z rozwoju kryzysowej sytuacji w wojewdztwie i Biaymstoku, realizacj aktw prawnych i zada zwizanych ze stanem wojennym. Wielk warto badawcz maj materiay archiwalne wytworzone podczas posiedze WKO, ktre byy skrupulatnie protokoowane. Zachoway si protokoy ze wszystkich niemal posiedze Sekretariatu WKO w latach 19811989. Poczwszy od 28 grudnia 1981 r. do planw posiedze WKO wczono problematyk zwizan z sytuacj w zakadach pracy, instytucjach, organizacjach spoeczno-politycznych, szkoach i uczelniach. Na posiedzeniach WKO Komendant Wojewdzki Milicji Obywatelskiej pukownik Sylwester Rogalewski skada sprawozdania z sytuacji w wojewdztwie. Wanym rdem do dziejw NSZZ Solidarno s materiay zdeponowane w Archiwum Pastwowym w Biaymstoku przez Krzysztofa Bondaryka. Depozyt zawiera m.in. Biuletyny Informacyjne wydawane przez Tymczasow Komisj Regionaln, ulotki, druki ulotne. Bardzo wanym rdem informacji jest Biuletyn Informacyjny wydawany przez Zarzd Regionu NSZZ Solidarno. W latach 1980-1981 wychodzi legalnie. Ukazay si 52 numery Biuletynu. Numer 53. skonfiskowany zosta przez Sub Bezpieczestwa ju po wprowadzeniu stanu wojennego. Podziemne wadze Solidarnoci nie zrezygnoway jednak z drukowania i kolportau Biuletynu Informacyjnego. Pierwszy numer w podziemiu ukaza si ju w styczniu 1982 r. jako numer 53. W pierwszym konspiracyjnym Biuletynie Informacyjnym NSZZ Solidarno Regionu Biaystok znalaz si materia szkoleniowo-informacyjny dla Komisji Zakadowych NSZZ Solidarno, z owiadczeniem do czonkw NSZZ Solidarno Regionu Biaystok wystpio Prezydium Regionalnego Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego NSZZ Solidarno Region Biaystok. W kolejnych Biuletynach pojawiay si informacje o dziaaniach podziemnej Solidarnoci, przeladowaniach dziaaczy przez wadze, informacje o imprezach, mszach itp. W latach 1982-1989 wydrukowanych zostao ponad 120 numerw Biuletynu. Bardzo interesujce s rwnie inne podziemne wydawnictwa sygnowane przez Niezalene Zrzeszenie Studentw: Opornik, Studencki Goniec Wojenny. Take modzie wydawaa wasne czasopismo Nasz Gos. Na podstawie rde znajdujcych si w zbiorach Archiwum Pastwowego w Biaymstoku mona przeledzi dzieje Solidarnoci na Biaostocczynie w latach 1980-1989 z perspektywy PZPR, a take wadz pastwowych. Interesujce materiay rdowe znajduj si w Archiwum Archi181

diecezjalnym w Biaymstoku. S one porzdkowane przez ks. Adama Szota Dyrektora Archiwum i dziki jego yczliwoci zostay udostpnione. Do najbardziej interesujcych moemy zaliczy : - listy internowanych i skazanych po 13 grudnia 1981 r., - wykaz osb internowanych i wywiezionych do Suwak, - informacje o zorganizowanej pomocy charytatywnej, Cenn baz rdow do poznania dziejow NSZZ Solidarno s zbiory prywatne. Do nich moemy zaliczy nastpujce materiay: Protok z zebrania przedstawicieli zakadw pracy Biaegostoku odbytego w Gdasku w dniu 6 padziernika 1980. Uchwaa Prezydium MKZ NSZZ Solidarno Biaystok w sprawie wolnych sobt. Komunikat Prezydium MKZ NSZZ Solidarno w Biaymstoku z dnia 21 stycznia 1981 r. Komunikat MKZ NSZZ Solidarno z dnia 27 stycznia 1981 r. Uchwaa MKZ NSZZ Solidarno Biaystok z dnia 26 stycznia 1981 r. Postanowienie o podjciu na nowo umorzonego ledztwa w sprawie zaginicia Krzysztofa Zagierskiego, sygn. II Ds. 10/90. Protok ustale dokonanych w dniu 9 lutego 1981 na spotkaniu Prezydium MKZ NSZZ Solidarno Biaystok w Wojewod Biaostockim. Komunikat Prezydium Regionu Biaystok NSZZ Solidarno z dnia 6 marca 1981 r. Komunikat Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego NSZZ Solidarno w Bydgoszczy. Uchwaa z dnia 23 marca 1981 r. podjta przez Prezydium MKZ w Biaymstoku w skadzie rozszerzonym o przedstawicieli wikszych zakadw pracy. Komunikat Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego NSZZ Solidarno Region Biaystok z dnia 25 marca 1981 r. Pismo Waldemara Rakowicza Tymczasowego Przewodniczcego Prezydium MKZ NSZZ Solidarno Region Biaystok do Dyrekcji Fabryki Przyrzdw i Uchwytw. Komunikat nr 30 z dnia 28 marca 1981 Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego NSZZ Solidarno w Biaymstoku. Uchwaa Krajowej Komisji Wyborczej NSZZ Solidarno z dnia 22 kwietnia 1981. Protok z odroczonego w dniu 28 maja 1981 r. I Walnego Zjazdu Delegatw NSZZ Solidarno Region Biaystok odbytego w dniu 4 czerwca 1981 r. w Sali Kino-Teatru Zwizkw Zawodowych w Biaymstoku. Protok Komisji Skrutacyjno-Wyborczej powoanej na I Walnym Zjedzie Delegatw NSZZ Solidarno Regionu Biaystok w dniu 4 czerwca 1981.

182

Przemwienie rzecznika prasowego MKZ NSZZ Solidarno w Biaymstoku Krzysztofa Burka na uroczystoci powicenia sztandaru Solidarnoci Region Biaystok z dnia 21 czerwca 1981 r. Przemwienie Michaa Pietkiewicza z okazji powicenia sztandaru MKZ NSZZ Solidarno Region Biaystok z dnia 21 czerwca 1981. Protok z posiedzenia Zarzdu NSZZ Solidarno Region Biaystok odbytego w dniu 26 czerwca 1981 w celu wyboru wiceprzewodniczcych. Protok Komisji Skrutacyjno-Wyborczej z wynikw wyborw na przewodniczcego NSZZ Solidarno Region Biaystok przeprowadzonych w dniu 25 czerwca 1981 r. Uchwaa Zarzdu Regionu Biaystok NSZZ Solidarno z 4 sierpnia 1981 r. Serwis Informacyjny Biura Informacji Prasowej NSZZ Solidarno Gdask, dnia 19 i 20 sierpnia 1981, nr 231 i 233 Odezwa Komisji Zakadowej NSZZ Solidarno Biaostockich Zakadw Graficznych do mieszkacw Regionu Biaystok. Pismo Przewodniczcego Miejskiej Rady Narodowej w Biaymstoku do Zarzdu Regionu. Projekt zasad sprzeday reglamentowanej misa i jego przetworw sporzdzony przez NSZZ Solidarno Region Biaystok. Owiadczenie Zarzdu Regionu Biaystok NSZZ Solidarno nr 10/81 Instrukcja dla uczestnikw akcji 3x5 sporzdzona przez Spoeczny Komitet Kontroli Wyborw do Sejmu 1985. Cennym materiaem rdowym s relacje uczestnikw tamtych wydarze. Autor artykuu zbiera je w latach 1999-2000 i dotar do nastpujcych osb: Eugeniusza Bil Jaruzelskiego, Jana Beszty Borowskiego, Jana Budela, Bernarda Bujwickiego, Krzysztofa Burka, Dariusza Boguskiego, Andrzeja Chwaliboga, Bogusawa Dbskiego, Jerzego Jamiokowskiego, Kazimierza Kamiskiego, Konrada Kruszewskiego, Olega atyszonka, Wojciecha owca, Edwarda uczyckiego, Stanisawa Marczuka, Jozefa Nowaka, Ryszarda Pietruszki, Andrzeja Radzickiego, Jerzego Rybnika, Jana Sakiela, Doroty Stypukowskiej Wiszowatej, Ewy Syptykowskiej, Roberta Tyszkiewcza, Krzysztofa Wasilewskiego, Tadeusza Waniewskiego, Romana Wilka, Jerzego Zacharczuka, Henryka Zdzienickiego. Bardzo wane rda znajduj si w Instytucie Pamici Narodowej Oddzia w Biaymstoku. Autor artykuu dotar dziki yczliwosci i pomocy pracownikw IPN, tylko do kilku jednostek archiwalnych. Kwerend archiwaln utrudnia bowiem brak dostpu do ewidencji przechowywanych w IPN dokumentw. Autor zdaje sobie spraw, i przedstawi niepeny wykaz rde do dziejw NSZZ Solidarno na Biaostocczynie. Ma jednak nadziej, i kolejne poszukiwania pozwol na systematyczne uzupenianie tego wykazu.

183

Eugeniusz Korneluk (Biaystok) Informacja o zasobie archiwalnym Instytutu Pamici Narodowej, Oddzia w Biaymstoku
Przypad mi w udziale zaszczyt zaprezentowania najmodszego archiwum w regionie pnocno wschodnim Polski. Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu powoany zosta ustaw z dnia 18 grudnia 1998 r. Natomiast faktyczna budowa struktur Instytutu zapocztkowana zostaa latem 2000 r. wraz z powoaniem prof. Leona Kieresa na stanowisko prezesa. Oddzia nasz powsta 17 padziernika 2000 r., kiedy nominacj otrzyma prof. Cezary Kuklo, dyrektor Oddziau w Biaymstoku, za pierwsze zatrudnienia w pionie archiwalnym nastpiy z dniem 1 grudnia 2000 r. i dat t mona uzna za rzeczywisty pocztek naszego archiwum. Pocztki, jak si to nierzadko zdarza, byy trudne, bowiem zaczynalimy z zerowym stanem zasobu, bez lokalu i odpowiednich magazynw. Mielimy za to wiele zapau i korzystn w dziedzinie gromadzenia ustaw. Zgodnie z t ustaw pion archiwalny IPN zajmuje si ewidencjonowaniem, gromadzeniem i udostpnianiem akt wytworzonych przez organy bezpieczestwa pastwa od 22 lipca 1944 r. do 31 grudnia 1989 r. W orbicie zainteresowa archiwum IPN s te akta wytworzone w okresie II wojny wiatowej przez organy bezpieczestwa III Rzeszy Niemieckiej i Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Zgodnie z ustawowymi zadaniami IPN powinien gromadzi dokumentacj dotyczc zbrodni nazistowskich, komunistycznych i innych przestpstw popenionych na osobach narodowoci polskiej lub obywatelach polskich innych narodowoci. W rozdziale 3 artyku 25 uszczegowia zakres, terminy i sposb przejmowania akt. Obowizek przekazania akt do archiwum IPN spoczywa na dawnym Urzdzie Ochrony Pastwa, policji, wojsku, sdach i prokuraturach powszechnych, wizieniach i aresztach ledczych oraz archiwach pastwowych. Przekazaniu podlega nie tylko dokumentacja aktowa, ale rwnie zbiory danych, rejestry i kartoteki. Artyku 28 obowizek przekazania akt rozciga take na osoby prywatne, ktre bez tytuu prawnego posiadaj akta interesujce Instytut. Aby wyczerpa wtek prawny naley stwierdzi, e ustawa o narodowym zasobie archiwalnym z 14 lipca 1983 r. z pniejszymi zmianami, sytuuje archiwa IPN w rzdzie archiww pastwowych wyodrbnionych (Art. 29, ust.1, pkt. 5). Pion archiwalny w oddziaach tworz oddziaowe biura udostpniania i archiwizacji dokumentw (dalej: OBUiAD), ktre dziel si na 3 referaty: 184

ewidencji i informacji, referat gromadzenia i opracowywania oraz obsugi magazynw, wreszcie referat udostpniania. Gromadzenie zasobu w Biaymstoku zaczlimy stosunkowo szybko, bowiem ju w styczniu 2001 r. przejlimy zesp byej Okrgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (przeksztaconej nastpnie w Okrgow Komisj cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu) w sumie ponad 27 m.b. akt i kartotek. S to akta bardzo wartociowe, poniewa zawieraj szereg unikatowych materiaw ze ledztw odnoszcych si do zbrodni niemieckich popenionych na terenie wojewdztwa biaostockiego w czasie II wojny wiatowej. Ponadto inicjowano szereg akcji rdotwrczych, jak np. ankietyzacja zbrodni wojennych, przesuchania wiadkw w kocu lat szedziesitych XX w. W wyniku tych prac powsta zbir jednorodnych i do szczegowych informacji na temat wojennych losw poszczeglnych miast i wiosek oraz ich mieszkacw. Zesp byej Okrgowej Komisji jest o tyle cenny, e generalnie nasze archiwa ubogie s, jeeli chodzi o rda archiwalne z okresu II wojny wiatowej. Rozwizanie problemw lokalowych i magazynowych jesieni 2001 r. stworzyo moliwo szybkiego gromadzenia zasobu przez biaostocki Oddzia IPN. Przez ca wiosn i lato archiwici penetrowali archiwa zakadowe tych instytucji, ktre potencjalnie powinny przekaza akta do naszego archiwum. W wikszoci wypadkw sami musielimy wyszukiwa i przygotowywa akta do przejcia, cho ustawa wyranie obowizek ten nakada na dotychczasowych dysponentw. OBUiAD w Biaymstoku posiada magazyny archiwalne obliczone na skadowanie ok. 3.500 m.b. akt. S bardzo nowoczesne i funkcjonalne, w wikszoci wyposaone w kompaktowe, przesuwane regay, szafy kartoteczne, a take we wszelkie zabezpieczenia elektroniczne: dostpu, przeciwpoarowe, przeciwzalaniowe. Dysponujemy te w stopniu wystarczajcym drobnym sprztem magazynowym w postaci wzkw, drabin, osuszacza, nawilacza, termometrw i higrometrw, a take wind towarow na wyczny uytek archiwistw. Dysponujc tak znakomit baz materialn i techniczn, podjlimy si olbrzymiego zadania stworzenia w bardzo krtkim czasie duego archiwum, ktre nie tylko gromadzi i przechowuje akta, ale rwnolegle wstpnie je opracowuje i udostpnia. Myl, e to w peni udao si nam osign. W cigu p roku zgromadzilimy ponad 2.500 m.b. akt, przejmujc je od kilkudziesiciu aktotwrcw i dysponentw. Mona przyj zaoenie, e zasadnicza cz docelowego zasobu archiwalnego zostaa ju przez Oddzia w Biaymstoku przejta (obecnie ok. 2.700 m.b. akt i kartotek, zob. Tab. 1). Pozostae materiay w nieodlegym czasie powinny trafi do naszych magazynw.

185

Tab. 1 Zasb archiwalny Oddziau IPN w Biaymstoku w m.b. (stan w dniu 25.09.2002 r.).
Ogem UOP Policja Policja paszporty Wizienia i Sdy areszty ledcze Prokuratury 1795,18 125,86 106,43 b. OKBZpNP 27,52

2694,25

423,80

215,41

Najszybciej i najsprawniej z obowizku przekazania akt wywizaa si biaostocka Delegatura Urzdu Ochrony Pastwa, ktra partiami do koca 2001 r. przygotowaa i dostarczya kilkaset m.b. akt i kartotek. S to akta wytworzone przez urzdy bezpieczestwa i Sub Bezpieczestwa z terenu byych wojewdztw: biaostockiego, omyskiego i suwalskiego od roku 1944 do 6 maja 1990 r. Z punktu widzenia realizacji zada ustawowych IPN s to akta kluczowe, poniewa suby specjalne odgryway najwaniejsz rol w przeladowaniach spoeczestwa z pobudek politycznych. Take historycy spoza IPN znajd w tym zespole szereg unikatowych informacji, wczeniej skrztnie ukrytych za parawanem tajemnicy pastwowej. Materiay te porednio dotycz rwnie II wojny wiatowej, poniewa gwnym zadaniem resortu bezpieczestwa w pierwszym okresie byo zdobycie i utrwalenie wadzy komunistycznej. Stary si one zatem z podziemiem niepodlegociowym, wywodzcym si w prostej linii z Armii Krajowej i Narodowych Si Zbrojnych. Przejmowano ich archiwa, rozpracowywano metodami operacyjnymi, prowadzono regularn walk z uyciem duych formacji wojskowych, pacyfikowano wsie i miasteczka. Mona wic na podstawie tych akt, z krytycznym uwzgldnieniem specyfiki twrcy, odtwarza skad osobowy oddziaw, wzajemne powizania, struktur, uzbrojenie, poszczeglne akcje zbrojne i formy walki. Daj si uchwyci nawet tak subtelne sprawy jak motywacja, stan nastrojw, ycie codzienne partyzantw itp. Z kolei raporty podziemia, sporzdzane na podstawie rozlegego wywiadu, daj wiadectwo o gbokoci infiltracji rodowiska nowej wadzy i sub bezpieczestwa. Przedstawiaj te bardziej prawdziwy obraz wczesnej rzeczywistoci ni oficjalne lub prasowe doniesienia. Z uwagi na to, e opr spoeczny przeciwko wadzy komunistycznej na Biaostocczynie by zdecydowanie wikszy i stanowczy anieli w innych regionach Polski, warto wicej uwagi w badaniach historycznych powici temu zjawisku. Zwaszcza wyjanienia wymaga geneza tego fenomenu, bo nie wszystko da si wytumaczy okrutnymi dowiadczeniami dwch okupacji...

186

Ju wstpny ogld i wyrywkowa znajomo akt UB wskazuje, e rda te s zdecydowanie najwartociowsze spord wszystkich zachowanych z tego okresu. Po przeksztaceniu UB na Sub Bezpieczestwa w 1956 r. zmieniy si formy pracy (take dokuczliwe, ale mniej brutalne), przewartociowano faktyczne i potencjalne zagroenia dla systemu komunistycznego. Kolejne wielkie grupy spoeczne zostay skrelone z indeksu wrogw ustroju, inne do niego trafiy. Posiadamy w swoim zasobie kartoteki i akta z lat 60. i 70. XX wieku, z ktrych wynika, e szczegln opiek suba bezpieczestwa otoczya Koci katolicki, pojawiajce si najpierw sporadycznie, a z czasem powszechniej grupy dysydentw oraz malwersantw gospodarczych. Z akt tych wyania si obraz pastwa odbiegajcy od optymistycznych, propagandowych tekstw w prasie czy przemwieniach partyjnych sekretarzy. Lata 80. to wcale duy materia rdowy o wydarzeniach z lata 1980 r., rodzcej si NSZZ Solidarno, kontroli, jakiej PZPR i SB prboway podda pierwsz niezalen organizacj zwizkow. Nastpnie wprowadzony zosta stan wojenny z 13 grudnia 1981 r., a w nim rola SB, nie do koca dotd rozpoznana, bya kluczowa. Take pierwsze miesice trwania stanu wojennego znajduj swoje wiadectwo w aktach, zwaszcza interesujcy problem roli SB w kreowaniu nowych zwizkw zawodowych, skupionych w OPZZ, zwalczaniu i neutralizowaniu dziaa opozycyjnych itp. Reasumujc naley stwierdzi, e akta UB i SB to prawdziwa kopalnia wiedzy o czasach PRL, nieraz odsaniajca przed badaczem wstydliwie skrywan gorsz rzeczywisto. Wypada jedynie wyrazi al, e znakomita wikszo materiaw archiwalnych, wytworzonych przez suby specjalne PRL, podlegaa staemu i systematycznemu niszczeniu w latach 1956 1990. Mamy wic do czynienia z zespoem szcztkowym lub fragmentarycznym, bo za wczenie jeszcze na pen ocen stanu zachowania (na podstawie choby niezbyt precyzyjnych protokow brakowania i innych akt administracyjnych). Kolejnym, wanym z punktu widzenia realizowanych zada ustawowych (a z czasem i naukowych), zespoem s akta przejte z komend policji. Podzieli je mona na kilka grup rzeczowych: 1) akta paszportowe; 2) akta administracyjne Milicji Obywatelskiej; 3) akta osobowe byych funkcjonariuszy UB, SB i MO z lat 1944 1990. Pod wzgldem rozmiarw akta te stanowi wikszo naszego zasobu ok. 1.950 m.b. Akta paszportowe, najliczniejsze, to istotne rdo wiedzy szczegowej o ubiegajcych si o paszport obywatelach PRL, a take o tych, ktrzy na stae wyjechali, np. do RFN czy USA. Kwestionariusze i zaczniki zawieraj bogactwo danych osobowych duej stosunkowo populacji, informuj o kierunkach wyjazdw, odmowach lub akceptacji wadz. Mog wic posuy do bada historykom, socjologom, demografom, ekonomistom i naukowcom innych specjalnoci. Akta administracyjne MO zawieraj przede wszystkim normatywy i wszelkiego rodzaju instrukcje, rozkazy komendantw, analizy, plany, statystyk przestpstw itp. za lata 1945 1989. 187

Ciekawym rdem wiedzy s akta osobowe byych funkcjonariuszy UB, SB i MO z lat 1944 1990. Stan zachowania pozwala na pene odtworzenie suby w tych organach, ruchu kadrowego, zawieraj te ciekawe opinie przeoonych, awanse, nagrody i kary. Niestety, cz tych teczek w tzw. midzyczasie zostaa pozbawiona wartociowych z punktu widzenia nauki dokumentw, a pozostawiono jedynie dokumenty niezbdne do celw rentowych i emerytalnych. Stosunkowo czsto s wykorzystywane przez historykw i prokuratorw OKZpNP w udostpnieniach do celw subowych. Kolejn grup stanowi akta organw wymiaru sprawiedliwoci, czyli sdw i prokuratur powszechnych i wojskowych. W przeszoci akta procesowe sdw i prokuratur powszechnych miay bardzo nisk kategori archiwaln i byy systematycznie brakowane. Std, poza nielicznymi, nie zachoway si akta spraw, w tym take procesw z pobudek politycznych. Jedyn wiedz o wykorzystywaniu sdw i, zwaszcza, prokuratur do walki z wrogo do panujcego systemu usposobion czci spoeczestwa czerpiemy z repertoriw, ktre na razie posiadamy w swoim zasobie. W najbliszym czasie wyowimy w nich zapisy dotyczce spraw politycznych i je skopiujemy na potrzeby Instytutu. Podobnie przedstawia si sprawa innej instytucji resortu sprawiedliwoci wizie i aresztw ledczych. Udao si nam wyselekcjonowa jedynie kilka m.b. akt winiw z lat 19701989 ukaranych z przyczyn politycznych. Pozostae akta ulegy zniszczeniu, a dysponujemy tylko wykazami wybrakowanych teczek (jest to rwnoznaczne z wykazami winiw za okrelone lata). Zachoway si natomiast akta internowanych dziaaczy Solidarnoci z okresu stanu wojennego. Ponadto z terenu dziaania Okrgowego Inspektoratu Suby Wiziennej w Olsztynie posiadamy komplet akt, w tym rwnie winiw sdzonych za przestpstwa pospolite. W przyszoci (trudno dzi przewidzie, jak odlegej) spodziewamy si pozyska akta z resortu obrony narodowej. Zgodnie z ustaw powinny to by dokumenty, zbiory danych, rejestry i kartoteki wojskowych organw bezpieczestwa (Wojskowej Suby Wewntrznej i Informacji Wojskowej), a take akta osobowe funkcjonariuszy tych sub. Zasb nasz zostanie uzupeniony o akta biaostockiej i olsztyskiej proweniencji, ktre obecnie znajduj si w naszej Centrali w Warszawie. W pierwszej kolejnoci zaley nam na pozyskaniu akt i kartotek sub specjalnych z terenu byego wojewdztwa olsztyskiego, co znakomicie usprawni i przyspieszy realizacj wnioskw osb pokrzywdzonych. Zwikszy si przez to rwnie atrakcyjno rdowa naszego archiwum z punktu widzenia badaczy i prokuratorw z OKZpNP. Liczymy take na spenienie zapowiedzi o rozparcelowaniu zbiorw z archiwum byej Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, ktre zawiera akta przejte z wojewdzkich, rejonowych (powiatowych) sdw i prokuratur z lat 40., 50. i 60. XX w. S to akta spraw duych procesw o przestpstwa wojenne i nierzadko przedstawiaj spor warto faktograficzn.

188

Gdy powysze plany uda nam si zrealizowa, to sdz, e w perspektywie najbliszego roku nasze magazyny archiwalne cakowicie wypenimy aktami, a nawet potrzebna bdzie ich niewielka rozbudowa. Do niedawna zdecydowana wikszo naszego zasobu nosia klauzul niejawnoci. Wejcie w ycie w dniu 10 marca 2002 r. ustawy o ochronie informacji niejawnych z dnia 22 stycznia 1999 r. umoliwio IPN odtajnienie niemal caego zasobu. Zastosowano tu do liberaln, ale uzasadnion interpretacj prawn, bardzo korzystn dla uytkownikw. Obowizuje co prawda Regulamin udostpniania, ktry wprowadza reglamentacj dostpu do duej czci zasobu, jednak po udokumentowaniu potrzeby wykorzystania akt i spenieniu okrelonych wymaga formalnych, osoby spoza IPN mog otrzyma wgld do akt w celach naukowych. Taka ostrono wynika z obowizywania szeregu ustaw, ktre chroni dane osobowe i dobra osobiste, ale rwnie z pragmatyki powszechnie stosowanej na caym wiecie. Biuro Udostpniania i Archiwizacji Dokumentw w Warszawie rozesao do polskich ambasad w wielu krajach prob o sprawdzenie moliwoci korzystania z akt sub specjalnych, w tym przez obywateli polskich. W wikszoci wypadkw takich moliwoci w ogle nie ma lub procedury s ogromnie skomplikowane i petent najczciej sam rezygnuje. Nasze uregulowania w tym zakresie nie odbiegaj od norm midzynarodowych, myl nawet, e s bardziej liberalne. Wyjtkiem tu s Niemcy w odniesieniu do akt Stasi (Instytut Gaucka) i Czesi, ktrzy dopuszczaj bardzo szeroki dostp do akt. Obecnie udostpnienia do celw naukowych uytkownikom spoza IPN to stosunkowo niewielki wycinek aktywnoci OBUiAD. W tej dziedzinie przewaaj udostpnienia do celw subowych, a wic na potrzeby Biura Edukacji Publicznej, prokuratorw z OKZpNP i wewntrzne OBUiAD (kwerendy, wnioski itp.). Od pocztku roku z magazynw pobrano przeszo 4 tysice j.a. Jeli chodzi o informacj o zasobie, to dysponujemy jedynie materiaami ewidencyjno informacyjnymi sporzdzonymi przez twrcw zespow, ale w wikszoci wypadkw wymagay one uporzdkowania. OBUiAD, idc z duchem czasu, przetwarza tradycyjne spisy zdawczo odbiorcze, kartoteki, skorowidze, wykazy itp. w elektroniczne bazy danych, co znakomicie przyspiesza wyszukiwanie informacji i adresw potrzebnych dokumentw. Wszystkie zapytania dotyczce zasobu archiwalnego kierowane s do referatu Ewidencji i Informacji, ktry potwierdza fakt wystpowania sprawy lub osoby w materiale archiwalnym i okrela sygnatury. W uzasadnionych przypadkach moliwe jest rwnie samodzielne poszukiwanie przez uytkownika w spisach zdawczo odbiorczych i innych pomocach, jednak na wiksz skal bdzie to moliwe w przyszoci, gdy powstan standardowe pomoce w rodzaju inwentarzy kartkowych i ksikowych. Jednym z najwaniejszych ustawowych zada OBUiAD jest udostpnianie akt osobom pokrzywdzonym i pytajcym. Do chwili obecnej wydalimy niespena 1.200 specjalnych formularzy wnioskw, a w peni zrealizowalimy ju blisko 100. Kilkoro archiwistw niemal wycznie zajmuje si 189

przygotowywaniem owych teczek, co wymaga od nich wielotygodniowych poszukiwa w rozproszonym i niekompletnym zasobie wasnym oraz w innych archiwach IPN. Inna grupa archiwistw z referatu Udostpniania wyspecjalizowaa si w realizacji kwerend na rzecz osb, instytucji oraz kwerend tematycznych do celw naukowych i prowadzonych ledztw. Przez ostatni rok bylimy dosownie zarzuceni podaniami o potwierdzenie pracy przymusowej na rzecz III Rzeszy Niemieckiej lub przebywania w wizieniach i obozach koncentracyjnych. Inne kwerendy dotyczyy udokumentowania strat wojennych, nierzadko te pomagalimy osobom ubiegajcym si o uprawnienia kombatanckie. Dziki wsppracy z innymi archiwami IPN w wikszoci wypadkw udaje si odnale potrzebne informacje, a petenci nasi czuj si usatysfakcjonowani. Do dyspozycji uytkownikw oddajemy dwie pracownie (jawn i tajn) oraz punkt recepcyjny (informacyjny), czynne w godzinach pracy Instytutu, tzn. 8.15 16.15. Jednorazowo moe w nich przebywa kilkanacie osb. W przypadku zainteresowania badaczy dusz prac czytelni jestemy gotowi wyduy ten czas do godz. 19.00. Wkrtce osoby zamiejscowe bd mogy skorzysta z pokoi gocinnych za niewielk opat. Na zakoczenie wyra nadziej, e archiwum Oddziau IPN w Biaymstoku ze wzgldu na rozmiar i wag swego zasobu, znajdzie sobie poczesne miejsce na naukowej mapie miasta i regionu. Przed historykami otworzya si niepowtarzalna szansa gruntownych studiw nad ciekawym, mao poznanym i unikatowym materiaem rdowym. Wspczenie stosunkowo rzadko naukowcy otrzymuj do dyspozycji tak liczne, mona by rzec masowe, rda, ktre mog znacznie poszerzy nasz wiedz, otworzy nowe tematy badawcze i zweryfikowa dotychczasowe ustalenia. Liczymy na to, e coraz wiksza rzesza naukowcw i studentw zainteresuje si naszym archiwum, a zgromadzony tu zasb stanie si podstaw rdow wielu prac naukowych, dyplomowych i publikacji.

190

Wojciech Fedorowicz ( Biaystok) Prba oglnej charakterystyki zasobu archiwalnego byego wydziau C KWMO w Biaymstoku w zasobach Oddziaowego Biura Udostpniania i Archiwizacji Dokumentw w Biaymstoku
Powyej zakrelony temat stanowi zapewne jedn z pierwszych bd te jedn z nielicznych dotychczas prb oglnej charakterystyki niewielkiej czci zasobu archiwalnego, zgromadzonego przez bye suby specjalne PRL w postaci ich agendy, jak niewtpliwie by Wydzia C KWMO w Biaymstoku. Prba taka jest konieczna z paru powodw. Po pierwsze zgodnie z ustaw o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z 18 grudnia 1998 r., ktra umoliwia przejcie zasobw archiwalnych byych sub specjalnych oraz okrelia ramowo sposb ich wykorzystania, wydaje si wrcz koniecznym uchylenie przysowiowego rbka tajemnicy, co do charakteru i zawartoci przejtych materiaw, majc na uwadze przede wszystkim potrzeby badawcze historykw i innych nauk

191

spoecznych. Po drugie wszechobecne w mediach okrelenie teczki (towarzyszce gwnie realizacji ustawowych zada naszej instytucji w postaci wnioskw pokrzywdzonych) wymaga w sposb zasadniczy i stanowczy pewnych wyjanie i sprostowa. Po trzecie istnieje ju moliwo caociowego spojrzenia na materiay wytworzone w latach 1944 1990, co do niedawna jeszcze byo niemoliwe, a nawet jeli korzystano z tych materiaw, to tylko wybirczo z zastosowaniem szeregu ogranicze, nawet po roku 1990. Podejmujc prb charakterystyki zasobu archiwalnego byych sub specjalnych, a waciwie organw bezpieczestwa w wydaniu regionalnym, nieodzownym wydaje si krtki rys historyczny powstania komrki organizacyjnej, ktra w zakresie swoich obowizkw miaa takie zadania, a zarazem umoliwi wyjanienie tytuowego okrelenia byy Wydzia C KWMO w Biaymstoku. Historia, nazwijmy to umownie, suby archiwalnej w ramach struktur sub specjalnych PRL, rozpocza si w 1944 r. wraz z powoaniem Resortu Bezpieczestwa Publicznego przy PKWN, a od stycznia 1945 r. Ministerstwa

192

Bezpieczestwa Publicznego, w skadzie ktrych funkcjonowa pocztkowo Wydzia II odpowiadajcy za kartotek, od 1946 r. ju jako Departament II zajmujcy si ca technik operacyjn i kartotek. Odpowiednio te, na szczeblu wojewdzkim, czyli w Wojewdzkich Urzdach Bezpieczestwa Publicznego, powoano pocztkowo Referat II, a nastpnie Wydzia II o analogicznych zadaniach. Taki stan rzeczy przetrwa do 1950 r., do kolejnej reorganizacji struktur ministerstwa, a co za tym idzie i struktur na szczeblu wojewdzkim. W tym roku nastpio wyrane rozdzielenie rozrastajcej si kartoteki i zasobu archiwalnego nadal funkcjonuje Departament II (Wydzia II) zajmujcy si technikami operacyjnymi ewidencji oraz pojawia si Centralne Archiwum MBP i jego odpowiedniki na niszym szczeblu. Nastpne zmiany przynosi rok 1954. Dotychczasowy Departament II przemianowany zostaje na Departament Techniki Operacyjnej i Kartoteki (na szczeblu wojewdzkim Wydzia). Ma to miejsce w czerwcu tego roku, ale w grudniu nastpuje prawdziwa rewolucja w strukturach organw bezpieczestwa, obejmujca gwnie nazwy urzdw. Rozwizane zostaje MBP a w jego miejsce tworzy si Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Komitet ds. Bezpieczestwa Publicznego przy Radzie Ministrw (na szczeblu wojewdzkim WU ds. BP), odpowiedzialny za cao spraw zwizanych z bezpieczestwem pastwa. W strukturach Komitetu pojawia si Departament X (nie naley myli go z poprzednim funkcjonujcym w latach 1951-1954) zajmujcy si ewidencj operacyjn czyli kartotek oraz archiwum. Kolejne zasadnicze zmiany przynosi rok 1956, i s to zmiany o charakterze strukturalnym i jakociowym. W listopadzie tego roku ulega likwidacji Komitet ds. BP i jego odpowiedniki wojewdzkie, tworzy si za Sub Bezpieczestwa, obejmujc trzy departamenty operacyjne i szereg biur oraz referatw usugowych, wchodzcych w skad Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Umownie wczeniej nazwana suba archiwalna na szczeblu centralnym jest reprezentowana przez Biuro Ewidencji Operacyjnej (na szczeblu wojewdzkim Referat przy KWMO) oraz Centralne Archiwum MSW wraz ze swoimi odpowiednikami w terenie. Jednake nie jest to koniec zmian organizacyjnych. W roku 1964, roku najwaniejszych zmian w zwizku z tematem mojego referatu, powoane zostaje do ycia tzw. Biuro C (dziaajce na zasadzie departamentu), ktrego zadania zostay okrelone nastpujco: Ewidencja wszystkich osb w Polsce, ktre s w zainteresowaniu operacyjnym SB, Wojskowej Suby Wewntrznej i Zarzdu II Sztabu Generalnego WP. Ewidencja spraw operacyjnych, postpowa przygotowawczych i teczek na osoby i grupy osb. Ewidencja osb i spraw zarejestrowanych we wszystkich jednostkach pionu C. Powoane Biuro skadao si z piciu wydziaw zajmujcych si odpowiednio: Wydzia I ewidencja osb bdcych w zainteresowaniu operacyjnym SB. Wydzia II skadnica akt i materiaw oraz ich opracowywanie. 193

Wydzia III ewidencja elementu podejrzanego. Wydzia IV zapobieganie niepodanym wyjazdom za granic osb podejrzanych przez SB. Wydzia V sprawy oglne365. Rwnoczenie w terenie w Komendach Wojewdzkich Milicji Obywatelskiej powoano odpowiedniki Biura C, w postaci Wydziaw C, z analogicznymi zadaniami i struktur organizacyjn. Ostatnim akordem licznych zmian organizacyjnych by rok 1984, w ktrym to na mocy zarzdze Ministra Spraw Wewntrznych przeksztacono dotychczasowe KWMO w Wojewdzkie Urzdy Spraw Wewntrznych, gdzie struktury SB obejmoway ostatecznie sze departamentw operacyjnych i szereg biur oraz komrek organizacyjnych o cile okrelonych zadaniach. W sferze archiwalnej poza zmian nazwy w przypadku struktur wojewdzkich (Wydzia C WUSW) nie odnotowano praktycznie adnych reorganizacji. Generalnie 1984 r. jest uznawany za rok apogeum organizacyjnego byych organw bezpieczestwa PRL. Przedstawiony powyej rys historyczny tworzenia si i funkcjonowania sub archiwalnych narzuca w oczywisty sposb kolejno prezentacji poszczeglnych elementw zasobu archiwalnego przejtego przez Oddziaowe Biuro Udostpniania i Archiwizacji w Biaymstoku z b. Urzdu Ochrony Pastwa Delegatura w Biaymstoku (obecnie ABW Delegatura w Biaymstoku). Podstaw pracy operacyjnej kadych sub specjalnych bya i jest ewidencja gwnie w postaci wszelkiego rodzaju kartotek tote ogln charakterystyk zasobu byego Wydziau C KWMO w Biaymstoku rozpoczn wanie od tego elementu. Wedug bada historykw pierwotnie kartoteka taka powstaa jako ewidencja aresztowanych, zwolnionych z wizienia (obozu), ujawnionych w wyniku amnestii z 1945 i 1947 r. oraz podejrzanych na podstawie zezna lub doniesie. Nastpnie przeksztacia si w ewidencj elementu podejrzanego z racji przynalenoci do ujawnionych grup, ktrych w 1949 r. byo a 49, [w 1968 r. zmniejszono do 30366]. Na szczeblu centralnym kart ewidencyjnych w 1949 r. byo 5,2 mln., za w 1955 r. tylko 1,2 mln 367. Jak cz stanowiy karty wytworzone w WUPB w Biaymstoku oraz podlegych mu jednostkach terenowych trudno to okreli bez wnikliwych bada materiaw administracyjnych, odnotowujcych fakt ich przekazywania do kartoteki centralnej. Dodatkowym utrudnieniem jest rwnie i to, e karty ewidencyjne podlegay wycofaniu z kartoteki i niszczeniu.
365 366

H. Dominiczak, Organy bezpieczestwa PRL 1944-1990, Warszawa 1997, s. 135. Przykadowe kategorie: - nielegalne organizacje powstae po wyzwoleniu; - wsppraca z hitlerowskim okupantem; - organizacje hitlerowskie; - aparat pastwowy do 1939 r.; oficerowie formacji wojskowych polskiego rzdu emigracyjnego itp. 367 A. Paczkowski, Od sfaszowanego zwycistwa do prawdziwej klski. Szkice do portretu PRL, Krakw 1999, s. 62.

194

Aktualnie w naszym zasobie dysponujemy cznie okoo 54 m.b. kartotek b. Wydziau C KWMO w Biaymstoku, z tego okoo 34 m.b. stanowi kartoteki oglnoinformacyjne w ukadzie alfabetycznym, pozostae za, to kartoteki pomocnicze (tematyczne) w ukadzie alfabetyczno tematycznym i alfabetycznym. Ze zrozumiaych wzgldw zasb kartoteczny OBU i AD w Biaymstoku jest niedostpny dla korzystajcych z naszego archiwum w sposb bezporedni. Istnieje tylko moliwo skadania proby o udzielenie informacji w sprawach indywidualnych za porednictwem Referatu Udostpniania naszego Biura: (w ramach realizowanej kwerendy sformalizowane zapytanie (odpowiedni druk) skada ww. referat, ktry otrzymuje rwnie odpowied. Jeeli dana osoba bya w sferze zainteresowa operacyjnych byych sub specjalnych oraz figuruje w kartotece i na jej podstawie udziela zainteresowanemu odpowiedzi/. Dotyczy to rwnie wykonywanych kwerend na rzecz instytucji, np. sdy i prokuratury. Inne procedury obowizuj natomiast w przypadku zapyta subowych (przez prokuratorw OKZpNP, pracownikw BEP czy te OBU i AD), ale rwnie i w tych przypadkach zainteresowani nie maj bezporedniego dostpu do kartotek. Podsumowujc t krtk charakterystyk zasobu kartotecznego naley podkreli fakt, i jest on niekompletny. Podlega on systematycznemu i staemu niszczeniu w latach 1956 1990 (najwiksze spustoszenie mona odnotowa w latach 1989-1990 dziki zachowanym protokoom brakowania), co czyni ten zasb fragmentarycznym, prawdopodobnie obejmujcym tylko ok. 20-30% nazwisk osb wystpujcych w materiaach archiwalnych byych organw bezpieczestwa (problem gwnie dotyczy osb rejestrowanych w pierwszych latach powojennych, tj. 1944-1950). Podstawowym zasobem b. Wydziau C KWMO w Biaymstoku s akta pieczoowicie gromadzone i porzdkowane od 1964 r., ale rwnie pieczoowicie brakowane od 1965 r. Jak to ju wspomnia mj przedmwca, mamy tu do czynienia z zespoem szcztkowym lub fragmentarycznym, niemaym, bo obejmujcym okoo 500 m.b. akt wytworzonych przez organy centralne /MBP, MSW i KGMO/ oraz WUBP, KWMO i WUSW w Biaymstoku, omy i w Suwakach oraz w jednostkach terenowych im podlegych, w latach 1944-1990, aktualnie niemal ju w caoci odtajnionym. Pierwotne zasoby zarwno Archiwum Centralnego MBP, pniej MSW, jak i WUBP, nastpnie KWMO i WUSW w Biaymstoku, musiay by wielokrotnie wiksze, gdy Wydzia II Biura C MSW, w terenie Referaty II Wydziaw C, systematycznie gromadziy poczwszy od 1964 r. wszystkie materiay i akta spraw prowadzonych przez organy bezpieczestwa w latach 1944-1964. Mona tu zapewne mwi o milionach jednostek archiwalnych zgromadzonych w centrali i w terenie, w tym prawie o okoo milionie teczek osb zwerbowanych do wsppracy368. Przykadem moe by przejcie w depozyt (dotyczyo to caego kraju) akt sdowych szczeglnego znaczenia dotyczcych
368

H. Dominiczak, dz.cyt., s. 135.

195

dziaalnoci antypastwowej, w ktrych czynnoci ledcze prowadzi aparat bezpieczestwa (pod koniec lat osiemdziesitych zwracane). Tak ogromny zasb wymaga jednak metodycznego przegldu i opracowania, by sta si przydatny do pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa. Tote poczwszy od roku 1968 rozpoczto prace nad jego weryfikacj i generalnym opracowywaniem, wydajc szereg zarzdze i instrukcji wedug ktrych ujednolicono zasady ewidencji, rejestracji oraz sygnowania (numerowania) akt. Midzy innymi postulowano, by dokumentacja operacyjna bya prowadzona w sposb zwizy, przejrzysty i estetycznie, aby moga by pomocn w dziaaniach operacyjnych, a zwaszcza w ich planowaniu i odtwarzaniu faktw, przebiegu zdarze i sytuacji369. W wyniku tych dziaa powsta zewidencjonowany i cile podzielony na kategorie zasb archiwalny, ktry to w takiej te postaci (jednake bardzo mocno niekompletny) zosta przejty przez nasze Biuro. Cay zesp akt b. Wydziau C KWMO w Biaymstoku (podobnie jak w innych jednostkach terenowych i w centrali) wyranie dzieli si na dwie podstawowe kategorie akt: akta operacyjne i akta o charakterze administracyjnym. Akta operacyjne natomiast dziel si na cztery kolejne kategorie, oznaczone symbolami liczb rzymskich od I do IV, czego nie naley myli z numeracj poszczeglnych departamentw w strukturze MBP czy te KWMO/WUSW. Pod kad z cyfr rzymskich kryy si odpowiednie kategorie prowadzonych spraw operacyjnych. Kategoria o symbolu rzymskim I, najoglniej okrelajc dotyczy byej sieci agenturalnej, okrelanej dawniej - tajnymi wsppracownikami, obecnie osobowymi rdami informacji. Kategoria II to rne rodzaje spraw operacyjnych, a wic: sprawy operacyjnego sprawdzenia, sprawy operacyjnego rozpracowania i kwestionariusz ewidencyjny, wszczynane przeciwko osobie bd te grupie osb (w dwch pierwszych przypadkach) albo dokumentacja operacyjna inwigilowanej osoby (w trzecim przypadku). Sprawy takie wszczynane byy w momencie uzyskania informacji o przygotowaniach lub prowadzeniu wrogiej dziaalnoci, w momencie stwierdzenia faktu prowadzenia takiej dziaalnoci przez dan osob (grup osb) albo jak w przypadku kwestionariusza ewidencyjnego, inwigilacja moga by prowadzona permanentnie lub okresowo w zalenoci od postawy i zachowania inwigilowanego (z reguy byy to osoby ju karane w przeszoci za wrog dziaalno). Kategoria oznaczona III to akta kontrolno-ledcze bdce pochodn zakoczenia sprawy operacyjnego rozpracowania, opracowane wsplnie z jednostk ledcz, a zawierajce streszczenie materiaw uzyskanych w toku prowadzenia sprawy i ich ocen, kwalifikacj prawn czynu przestpczego, wskazanie osoby/osb/ podejrzanej o dokonanie danego czynu, wskazanie na sposb zdobycia dowodw oraz sposb wykorzystania materiaw
369

Instrukcja o pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych, zacznik do Zarzdzenia Nr 006/70 Ministra Spraw wewntrznych z dnia 1 lutego 1970 r.

196

operacyjnych i zabezpieczenia przed ujawnieniem na rozprawie tajnych wsppracownikw oraz metod i rodkw dziaania operacyjnego370. Ostatnia kategoria oznaczona cyfr IV to sprawy obiektowe zakadane m.in. na dziaajce przeciwko PRL za granic wrogie instytucje i organizacje, niektre instytucje Kocioa katolickiego i zwizkw wyznaniowych (jak kurie, prowincje zakonne, parafie, zbory, gminy), instytucje i zakady naraone na penetracj wywiadowcz, np. biura podry, wysze uczelnie oraz kontrola imprez i akcji organizowanych przez zwizki wyznaniowe, zwizki zawodowe, zjazdy, kongresy naukowe itp.371 Okrelone powyej rodzaje spraw operacyjnych same w sobie stanowi ju o zawartoci przejtego zasobu przynajmniej w tej wydzielonej kategorii akt, potwierdzaj to, co jest charakterystyczne dla organw bezpieczestwa pastwa totalitarnego, a niewtpliwie PRL po czci takim pastwem by. Zarzdzenia i instrukcje wyranie dowodz, e uwadze Suby Bezpieczestwa nie moga umkn adna sfera ycia spoecznego, a obywatel, ktry wczeniej zosta ju skazany i odby swoj kar, nie mg mie pewnoci, e zapomniano o nim. Pozostaje tylko odpowiedzie sobie na pytanie jaka cz dokumentacji odzwierciedlajca dziaania operacyjne sub specjalnych zostaa przejta przez biaostocki oddzia Instytutu Pamici Narodowej, dokumentacji odnoszcej si do naszego regionu. Ogem w zasobie OBU i AD w Biaymstoku akta operacyjne dawnego Biura C KWMO stanowi zbir okoo 10 500 j.a. oraz okoo 1 800 mikrofilmw i diazo. W tak okrelonym zasobie akta o sygnaturze dawnej I to okoo 3 900 j.a. oraz wyej wymienione mikrofilmy i diazo, o sygnaturze II okoo 3 860 j.a., o sygnaturze III okoo 2 380 j.a. oraz o sygnaturze IV okoo 360 j.a. Nie ulega wtpliwoci, e zasb by zdecydowanie wikszy, co potwierdzaj protokoy brakowania akt, sporzdzone przez b. Wydzia C KWMO w Biaymstoku, obejmujce lata 1965 1990. Na ich podstawie mona w przyblieniu okreli np. ilo akt wybrakowanych o sygnaturze III /KSL/ wedug 9 zachowanych protokow brakowania zniszczono tylko 13 741 j.a. akt kontrolno-ledczych. Obecnie niemoliwe jest podanie wiarygodnych liczb odnoszcych si do brakowania akt o sygnaturach I, II i IV poniewa brakowania dokonywa nie tylko Wydzia C, ale rwnie poszczeglne wydziay operacyjne Suby Bezpieczestwa, ktre brakoway akta we wasnym zakresie, przede wszystkim w latach 1989-1990. Z zachowanych protokow brakowania Wydziau C mona jedynie poda jako przykady: w 1988 r. wybrakowano 702 j.a. o sygnaturze II , za w 1989 wybrakowano 319 paczek akt o sygnaturze IV, gwnie wytworzonych przez Wydzia IV WUSW w Biaymstoku, czyli wydzia odpowiedzialny za walk z Kocioem katolickim oraz Kocioami i stowarzyszeniami nierzymskokatolickimi. Problem brakowania akt generalnie wymaga gbszych analiz i bada na podstawie szcztkowej dokumentacji zachowanej w materiaach administracyjnych, ktre stanowi drug, zasadnicz kategori akt po byym aparacie
370 371

Tame. Tame.

197

bezpieczestwa w zasobach naszego Biura. Rwnie dziki tym materiaom mona podda gbszej analizie stan zasobu akt w poszczeglnych okresach istnienia Biura C, w oparciu o protokoy przekazania akt do Archiwum KWMO z poszczeglnych wydziaw oraz jednostek terenowych, ktre zachoway si do licznie, co naleaoby traktowa jako propozycj badawcz stanowic ciekawy materia przynajmniej na kilka artykuw. Materiay administracyjne, jak wspomnia mj przedmwca stanowi bardzo ciekawy materia, dokadnie jeszcze nierozpoznany, ale zawierajcy wiele cennych informacji, zwaszcza dotyczcych okresu 1944-1956. Ogem w zasobie OBU i AD w Biaymstoku stanowi one zbir okoo 17 250 j.a. wytworzonych nie tylko przez urzdy bezpieczestwa publicznego i Sub Bezpieczestwa, ale rwnie i Milicj Obywatelsk. Uzupenieniem zasobu jest okoo 3,3 m.b. materiaw nieuporzdkowanych rnych, w tym oryginalnych dokumentw organizacji niepodlegociowych z lat 1941 1946, cho zachowana szcztkowa ewidencja wskazuje rwnie i na lata wczeniejsze. Podstawowym problemem w jego wykorzystaniu do celw naukowych jest fakt koniecznoci otwarcia pude w obecnoci funkcjonariusza ABW i sporzdzenia spisu zdawczo-odbiorczego z natury, co zapewne stanie si w najbliszym czasie. Ponadto naley wspomnie o opracowywanych obecnie szcztkowych aktach kadrowych, stanowicych znakomite uzupenienie do waciwych akt osobowych byych funkcjonariuszy UB, SB i MO ze wzgldu na ich zawarto, gwnie w postaci materiaw dotyczcych postpowa dyscyplinarnych. Przejty zesp liczy sobie okoo 10,9 m.b. akt i wedug stanu na dzie dzisiejszy, opracowano i zewidencjonowano ju prawie 1500 j.a., ktre wedug kart ewidencyjnych funkcjonariusza winny by wybrakowane po ich wycofaniu z akt osobowych. Podsumowujc powysz prb oglnej charakterystyki zasobu archiwalnego b. Wydziau C KWMO w Biaymstoku w zasobach OBU i AD w Biaymstoku chciabym wrci do zasygnalizowanego na wstpie okrelenia teczki, tak bardzo popularnego w mediach. Ot, jak ju powiedzia mj poprzednik oraz w oparciu o zaprezentowane kategorie akt operacyjnych jednoznacznie naley stwierdzi, e w postpowaniu peerelowskich sub specjalnych nie byo praktyki gromadzenia materiaw na dan osob w jednej teczce, zawierajcej materia dowodowy w sprawie i pene raporty tajnych wsppracownikw oraz materiay, zdobyte innymi, bardzo rnymi metodami pracy operacyjnej. Dotychczasowe dowiadczenia zwizane z poszukiwaniem informacji i ich gromadzeniem do wnioskw pokrzywdzonych rwnie to potwierdzaj. Pojcie teczka moe by natomiast odniesione, oczywicie upraszczajc, do kategorii akt operacyjnych dotyczcych tajnych wsppracownikw.

198

Marcin Zwolski (Biaystok) rda do dziejw stanu wojennego na terenie wojewdztw suwalskiego i omyskiego
Dzieje stanu wojennego w omyskiem i Suwalskiem nie doczekay si do dzisiaj powanego opracowania372. Powodem takiego stanu rzeczy moe by brak znajomoci rde. Wikszo dostpnych rde do tego tematu stanowi materiay wytworzone przez obz rzdzcy PZPR, administracj, milicj. Podczas kwerendy koniecznym jest zwracanie uwagi na cel, w jakim poszczeglne dokumenty zostay wytworzone. Inaczej naley traktowa materiay partyjne przeznaczone do uytku wewntrznego (jak choby wytyczne Wydziau PolitycznoOrganizacyjnego KW PZPR373), inaczej tworzone w celach propagandowych (na przykad do publicznego odczytu podczas konferencji). Naley te podkreli ich rnorodno na kadym terenie. Takie same organy w jednym wojewdztwie zajmoway si czasem zupenie innymi sprawami ni w wojewdztwie ssiednim. Pozostawiay te w swych dokumentach innego rodzaju informacje. Rwnie skala zachowania dokumentw danej instytucji bywa zdecydowanie rna. Aby unikn jednostronnego obrazu stanu wojennego, materiay wytworzone przez aparat wadzy naley konfrontowa z relacjami czonkw opozycji i pras podziemn, gdy dokumenty wytwarzane w tym okresie przez opozycj nale do rzadkoci. Do rde tych trzeba podchodzi ze szczegln ostronoci, zwracajc uwag na propagandowy charakter nielegalnej prasy i subiektywizm relacji. W przeciwiestwie do chociaby Biaostocczyzny, gdzie prasa podziemna ukazywaa si regularnie i w duej iloci, na interesujcych nas terenach opozycja korzystaa raczej z prasy ciganej spoza regionu, sama drukowaa
372

Ukazaa si dotd tylko jedna pozycja dotyczca tego okresu Cz. Brodzicki, Moja omyska Solidarno, Warszawa 1999; ma ona jednak charakter wspomnieniowy i dotyczy tylko omy i Kolna. Inne orodki omyskiego, jak rwnie caa Suwalszczyzna, nie dysponuj nawet takim opracowaniem. Powstao jedynie kilka artykuw dotyczcych niewielkich orodkw, np. Grajewa czy Augustowa. Tylko na temat orodka odosobnienia dla kobiet w Godapi ukazao si kilka prac i artykuw: Maria Rehorowska, Internowane w Godapi, stycze lipiec 1982 r., Stalowa Wola Godap 1998; Pawe Bryszkowski, Getto w Godapi, Bydgoszcz 1999; Anna Kupis, Pensjonariuszki z Godapi, Gazeta Wspczesna, 1992, nr 172: 4-6 IX, s. 1, 13; Magorzata Seroka, W Godapi nawet w kwietniu jest zima [Spotkania kobiet internowanych w styczniu 1982], ycie, 1998, nr 232:3-4 X, s.7-8; Mariusz Szczygie, Nad nasz sielank [wspomnienia internowanych w Godapi], Gazeta Wyborcza, 1992, nr 207: 3 IX; (wip), Przeszo znaczona cierpieniem: Godap [Zjazd kobiet internowanych w czasie stanu wojennego w Godapi], Kurier Poranny, 1992, nr 184: 31 VIII, s. 5. 373 Wydzia ten przesya wytyczne innym wydziaom KW i instancjom terenowym partii APS, KW PZPR Suwaki, Wydzia Polityczno Organizacyjny Suwaki, Korespondencja tajna i poufna.

199

rzadko374. Jeli chodzi o relacje, to duo ich zoyy kobiety z orodka internowania w Godapi. Poza tym - niewielkim zbiorem dysponuje biaostocki Oddzia IPN375. Kilka wspomnie dotyczcych Suwak w okresie 1980 1983 zawiera nie publikowana praca znajdujca si w zbiorach Biblioteki Miejskiej w Suwakach376. Pojedyncze relacje ukazyway si od 1989 r. w prasie regionalnej377. Nielegaln pras, ulotki, czasem dzienniki lub wspomnienia napotkamy w prywatnych archiwach. Znajdziemy tam rwnie dokumentacj NSZZ S sprzed 13 grudnia 1981 r.378, rzadziej pojedynczy dokument pochodzcy z okresu stanu wojennego. Bardzo wartociowe s zdjcia rdo, ktrego na prno mona by szuka w archiwach pastwowych. Dotarcie do zbiorw prywatnych jest dosy trudne. Zdarza si, i ich waciciel niechtnie je udostpnia. Trzeba pamita, e przez wiele lat przechowywanie bibuy mogo si zakoczy powanymi kopotami, wiele osb niszczyo swe zbiory, a ci, ktrzy decydowali si na ich przechowanie, nie chwalili si tym zbyt szeroko. Jestem przekonany, e do wielu prywatnych archiww na terenie caej Polski badacze jeszcze nie dotarli. Na szczcie, coraz czciej dysponentami takich zbiorw s regionalni historycy. Wartociowe materiay o stanie wojennym znajdziemy w archiwach pastwowych, podlegych Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych. Archiwalia dotyczce wojewdztw omyskiego i suwalskiego przechowuj trzy archiwa pastwowe: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Pastwowe w Suwakach i omyski oddzia Archiwum Pastwowego w Biaymstoku. Stan zachowania tych materiaw w rezultacie przemieszcze, wiadomego niszczenia, a take wskutek zwykego baaganu panujcego w poszczeglnych instytucjach PRL jest rny i pozostawia zazwyczaj wiele do yczenia. W Archiwum Akt Nowych, w zespole KC PZPR, znajduj si doniesienia z terenu i korespondencja z wojewdzkimi wadzami partii. Stan ich zachowania jest jednak szcztkowy. Najwicej istotnych informacji zawieraj podsumowania sytuacji w poszczeglnych wojewdztwach, sporzdzone przez Wydzia Organizacyjny KC PZPR379. Zawieraj one ocen sytuacji w organizacjach partyjnych, przykady dziaalnoci si antysocjalistycznych, opis postaw kleru katolickiego, a take omwienie spraw gospodarczych. Kwerend w Suwakach i omy powinnimy rozpocz od dokumentacji Wojewdzkich Komitetw Obrony. Do niedawna funkcjonowaa ona jako materia tajny, przez co dostp do niej miaa niewielka grupa badaczy, a i ci nie
374

Znane s tylko trzy tytuy prasy podziemnej ukazujce si nieregularnie na tych terenach (Sens, KOS, Iskra), wiadomoci z suwalskiego publikowano w biaostockim Biuletynie Informacyjnym. 375 Szczeglnie wartociowa jest tu relacja Danuty Wroniszewskiej z omy zoona na podstawie zapisw osobistego dziennika, dziki temu bogata w szczegy, o ktrych inni relanci nie pamitaj. 376 Ludowiec (w. Leon Wasilewski), Lata przeomu 1980 1983 w przeyciach i odczuciach ludowca (zbir materiaw), Suwaki, listopad 1999. 377 Np. Danuta Wroniszewska, Ze starych notatek, Kontakty, 1989, nr 51; Tamten dzie [wspomnienia trzech mieszkacw Suwak: internowanego, dziaacza S i dziaacza szczebla wojewdzkiego PZPR], Krajobrazy, 1989, nr 51. 378 Moe ona posuy do odtworzenia struktur S wadzy w regionie. 379 Archiwum Akt Nowych, KC PZPR, t. 851

200

mogli opublikowa wynikw swojej kwerendy. W obradach WKO prowadzonych pod przewodnictwem wojewody brali udzia przedstawiciele partii, wojska i milicji. Na posiedzeniach wymieniano informacje na temat nastrojw spoecznych, sytuacji politycznej i gospodarczej w wojewdztwie. Czonkowie WKO analizowali podane fakty i decydowali o podejmowanych dziaaniach, na przykad o zakresie represji stosowanych wobec dziaaczy opozycji. Kolejne cenne materiay z archiww pastwowych - to archiwalia PZPR oraz urzdw wojewdzkich, miejskich i gminnych. Przejmowanie tych materiaw przez archiwa oraz archiwizowanie miao indywidualny tok. W archiwum w omy akta partyjne s w peni zarchiwizowane, najwaniejsze z nich posiadaj inwentarze kartkowe, zesp KW PZPR posiada nawet inwentarz ksikowy. Dokumentacja wadz administracyjnych jest wci w trakcie przejmowania i posiada jedynie spisy zdawczo odbiorcze. W archiwum suwalskim, zbiory akt partyjnych, znacznie wiksze ni te, ktre znajduj si w archiwum omyskim, przejte byy w trybie awaryjnym i s w trakcie opracowywania380. Akta Urzdu Wojewdzkiego w Suwakach posiadaj jedynie spisy zdawczo odbiorcze. Generalnie, peniej zachoway si akta instytucji suwalskich. Nosz one mniejsze lady tzw. czyszczenia, czyli wiadomego niszczenia niektrych materiaw, majcego miejsce w wikszoci archiww aparatu wadzy na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych. Pozytywny wpyw na ten stan rzeczy miao pne zatrudnienie na etacie archiwisty w KW PZPR w Suwakach. Archiwum KW partii nie byo nawet w peni uporzdkowane, wic niemoliwoci byo wyapanie i zniszczenie wszystkich materiaw nazwijmy je umownie niewygodnych. Std te mona tu przeczyta o dziaaniach przeciwko opozycji lub pozna ocen sytuacji politycznej w wojewdztwie. W omy niejednokrotnie brakuje zacznikw dotyczcych tych tematw. Akta poszczeglnych ogniw terenowych partii zachoway si w rnym stopniu. Na przykad, spord akt Komitetu Miejskiego PZPR w Augustowie (dotyczcych stanu wojennego) zachoway si praktycznie tylko protokoy konferencji sprawozdawczo wyborczej, reszta materiaw jest niekompletna, nie ma zacznikw, czasem brakuje te samych protokow, natomiast akta Komitetu Gminnego w tej samej miejscowoci wygldaj na niemal pene381. Najlepiej zachowane s, niestety, najmniej ciekawe akta urzdw wojewdzkich, miejskich i gminnych. Interesujce s tu tylko zarzdzenia wojewody, na przykad o militaryzacji przedsibiorstw382. Najwaniejsze decyzje partyjne na szczeblu wojewdztw zapaday podczas obrad Sekretariatw KW PZPR. W trakcie ich posiedze przedstawiane byy reakcje spoeczestwa na wprowadzenie stanu wojennego, omawiano sytuacj w zakadach produkcyjnych. Protokoy z tych posiedze zawieraj take
380

Archiwum omyskie posiada 14,5 m.b. akt KW PZPR w omy oraz ponad 30 m.b. akt partyjnych instancji terenowych. W archiwum suwalskim zbiory te wynosz odpowiednio: KW PZPR w Suwakach 60 m.b., instancje terenowe 40 m.b. 381 Archiwum Pastwowe w Suwakach (dalej APS), KM PZPR Augustw; APS, KG PZPR Augustw. 382 APS, UW Suwaki, Zarzdzenia wojewody suwalskiego.

201

obszerne raporty milicji o stanie bezpieczestwa publicznego i oceny sytuacji spoeczno politycznej w wojewdztwie. Opisuj one fakty wrogich politycznie dziaa, skal przestpczoci i dziaania prewencyjne. Ponadto na posiedzeniach sekretariatw paday informacje dotyczce stanu liczbowego partii i jego zmian, a take powody rezygnacji z przynalenoci do PZPR 383. Problem ten jest omawiany prawie we wszystkich dokumentach partyjnych. W archiwum omyskim istnieje dodatkowo oddzielny zesp materiaw powicony temu zagadnieniu384. Duo istotnych informacji, szczeglnie na temat sytuacji gospodarczej, zawieraj protokoy z posiedze egzekutywy i plenum KW. Protokoy z konferencji sprawozdawczo wyborczych PZPR zawieraj dane zanalizowane w formie statystyk. Dokumentacja konferencji w Suwakach zawiera na przykad sprawozdanie komendanta wojewdzkiego MO, omawiajce midzy innymi liczby internowanych i aresztowanych oraz dziaania podjte wobec opozycji385. Niestety, w omy nie zachowaa si dokumentacja takiej konferencji. Teleksy z Rejonowych Orodkw Pracy Partyjnej do KW PZPR i z KW do KC partii opisuj szczegowo akty wrogiej dziaalnoci, w tym kazania ksiy (z cytatami) i teksty ulotek oraz nazwiska kolportujcych. W teleksach ROPP mona take napotka meldunki, ktre mona potraktowa jak donosy, na przykad na niektrych dziaaczy partyjnych lub rodowiska nauczycielskie bd lekarskie386. W archiwum omyskim nie zachoway si teleksy z ROPP, za teczka z teleksami do KC jest opatrzona adnotacj do zniszczenia387. S to materiay bardzo istotne, wic mona domniemywa, e adnotacja ta powstaa podczas typowania archiwaliw do zniszczenia w czasie wspomnianego czyszczenia akt KW PZPR. Sektor Informacji i Analiz KW PZPR przygotowywa regularne tygodniowe informacje o aktualnej sytuacji w kraju i w wojewdztwie, przeznaczone do uytku wewntrznego. Dotyczyy one przede wszystkim nastrojw i aktw oporu388. W zespole KW PZPR Suwakach znale mona ciekawe sprawozdania z sytuacji spoecznogospodarczej w wojewdztwie, sporzdzane przez Urzd Wojewdzki389. Wojewdzki Sztab Informacji i Propagandy KW PZPR przygotowywa w zastpstwie zawieszonych partyjnych tygodnikw Krajobrazw i Kontaktw, odpowiednio: w Suwakach Wiadomoci, w omy Serwis Informacyjny390. Gazetki te zawieray doniesienia z kraju i
383

APS, KW PZPR Suwaki, Protokoy z posiedze sekretariatu; Archiwum Pastwowe w Biaymstoku Oddzia w omy (dalej APB O. w omy), KW PZPR oma, 126 132, Protokoy z posiedze sekretariatu. 384 APB O. w omy, KW PZPR oma, 477 484, Stan liczebny partii 1982 1984. 385 APS, KW PZPR Suwaki, Konferencja Sprawozdawczo Programowa KW 14 II 1983 r. 386 APS, KW PZPR Suwaki, Teleksy z ROPP do KW, Teleks z 9 VIII 1982 r. 387 APB O. w omy, KW PZPR oma, 432, Sytuacja spoeczno polityczna w wojewdztwie, Teleksy do KC. 388 APS, KW PZPR Suwaki, Tygodniowe informacje o aktualnej sytuacji w kraju i wojewdztwie. 389 APS, KW PZPR Suwaki, Sprawozdania z sytuacji w wojewdztwie. 390 Wiadomoci ukazyway si do 2 marca 1982 r., czyli do odwieszenia Krajobrazw. Serwis Informacyjny ukazywa si nawet po odwieszeniu Kontaktw.

202

regionu, mona tu przeczyta o ledztwach wszcztych w trybie doranym, przejrze kroniki milicyjne. Z akt komitetw miejsko gminnych i gminnych PZPR na szczegln uwag zasuguj protokoy z konferencji sprawozdawczo wyborczych. Posiedzenia miejskich i gminnych egzekutyw PZPR skupiay si czsto na omawianiu aktw oporu spoecznego. Poza tym, protokoy z tych posiedze zawieraj sprawozdania MO, prokuratury, sdw rejonowych, kolegiw ds. wykrocze oraz imienne wykazy rezygnujcych z przynalenoci do partii391. Moliwy jest ju dostp do materiaw zgromadzonych przez Instytut Pamici Narodowej. Wci jest on jednak utrudniony, a to ze wzgldu na brak dostpnych inwentarzy. W spisach zdawczo-odbiorczych cz archiwaliw figuruje pod kryptonimami, co znacznie utrudnia identyfikacj interesujcego nas materiau. Uporzdkowywanie zbiorw przejtych przez Archiwum IPN w Warszawie przynioso efekt w postaci udostpnienia badaczom 47 teczek powstaych w czasie trwania stanu wojennego Informacji dziennych gabinetu Ministra Spraw Wewntrznych392, sporzdzanych na podstawie meldunkw dziennych z komend wojewdzkich milicji. Informacje te opracowywano w formie wewntrznego biuletynu na potrzeby gwnych wadz partyjnych, wojskowych i milicyjnych, cho niektre zaczniki do informacji dziennej otrzymywali tylko czonkowie WRON. Informacje zawieraj m.in. konkretne przypadki obrazujce: stan nastrojw spoecznych, wydarzenia w zakadach pracy, wystpienia antysocjalistyczne (np. ilo rozrzucanych ulotek), przestpstwa kryminalne, dziaania milicji wobec przestpcw i opozycjonistw, dziaania sdw i prokuratur. Zaczniki do Informacji dziennych opisuj szczegowo najciekawsze, a przede wszystkim uznane za najgroniejsze przypadki, np. poruszono tu fakty zwizane z podoeniem min w bramie posterunku MO w Prostkach393. Innym wanym materiaem dostpnym w Warszawie jest Analiza sytuacji polityczno-operacyjnej wojewdztwa suwalskiego do dyr. Ministra Spraw Wewntrznych394 sporzdzona w Komendzie Wojewdzkiej MO w Suwakach. Oceny sytuacji polityczno-operacyjnej byy pisane co miesic i na koniec roku podsumowywane. Przed wprowadzeniem stanu wojennego opisywano w nich kady szczeg dotyczcy tworzenia si organw S na terenie wojewdztwa, w tym take antagonizmy midzy czoowymi dziaaczami zwizku. Po 13 grudnia 1981 r. charakterystyka kadego miesica zawieraa opis kolejnych wystpie opozycyjnych, w tym dziaa kleru, a take opis dziaa operacyjnych SB i milicji. Na szczegln uwag zasuguje akapit powicony internowaniom. Bya tu podawana nie tylko aktualna liczba odosobnionych z wojewdztwa, ale take nazwiska, dokadne daty, fakty z ich zachowa w czasie internowania, jak rwnie konkretne powody, dla ktrych poszczeglne
391 392

Patrz np. - APS, KM PZPR Suwaki, Protokoy posiedze egzekutywy KM z zacznikami. IPN Wwa, 185n, Informacje dzienne gabinetu Ministra Spraw Wewntrznych. 393 IPN Wwa, 185n/59, Zacznik do informacji dziennej z dnia 15 XI 1982 r., k. 116. 394 IPN Wwa, MSW II 17/IX/231, T. 46, Analizy sytuacji polityczno operacyjnej wojewdztwa suwalskiego do dyr. Ministra Spraw Wewntrznych.

203

osoby zostay internowane. Bardzo ciekawa jest te bieca ocena rozwoju nowych zwizkw zawodowych, oraz sytuacji gospodarczej i zaopatrzeniowej. Uwadze sporzdzajcych analizy nie umkn nawet fakt wypoczynkowego pobytu prymasa Glempa u proboszcza w Rucianem Nidzie395. Roczne podsumowanie analiz za 1982 r. moe by w praktyce traktowane jako historia stanu wojennego w wojewdztwie suwalskim w piguce. Niestety, nie zachoway si podobne analizy dotyczce wojewdztwa omyskiego. W Oddziaowym Archiwum IPN w Biaymstoku najciekawsze s materiay przejte od byego UOP. Niestety, to wanie przy korzystaniu z nich napotykamy najwiksze problemy. Wspomniany ju brak inwentarzy, nieznane kryptonimy, a take spory baagan (w takim stanie przejto te zbiory) - bywa, e akta zawieraj inne materiay ni te, ktrych si spodziewamy sdzc po tytule teczki. Wynika to wszystko z braku opracowania, naley wic mie nadziej, e archiwici uporaj si szybko z tymi trudnociami. Z wyej wymienionych powodw nie sposb w tej chwili okreli, ile archiwaliw przechowywanych przez archiwum IPN w Biaymstoku dotyczy historii stanu wojennego. Materiay te mona podzieli na rne rodzaje: akta dochodzeniowe, kontrolne, dokumentacja operacyjnego rozpracowania; jednak waciwie cz si one w jedn cao, uzupeniaj si nawzajem. Akta operacyjnego rozpracowania dotycz konkretnej osoby lub grupy osb. Zawieraj moliwie najdokadniejsze informacje na temat obiektu, ze zwrceniem szczeglnej uwagi na jego kontakty i dziaalno opozycyjn. rda informacji s rne: kartoteki milicji i SB, tajni wsppracownicy, rozmowy operacyjne lub np. obserwacja obiektu. Znajdziemy tu plan przedsiwzi operacyjnych zatwierdzony przez naczelnika odpowiedniego wydziau oraz wyniki jego realizacji. Bardzo podobne informacje co akta operacyjnego rozpracowania zawieraj akta dochodzeniowe i kontrolno-ledcze. Podstawow rnic jest tu prowadzenie akt nie na temat osoby, lecz w sprawie. Oczywicie, jeli znany by sprawca lub sprawcy badanego czynu, to materiay i tak gromadzono przeciwko nim, tylko schemat by troch inny. Punktem wyjcia bya nie osoba (obiekt), a niedozwolony czyn (fakt). Dodatkowym elementem s tu protokoy przesucha. Czasem obok protokou znajdziemy zazwyczaj bardzo ciekaw notatk subow funkcjonariusza prowadzcego przesuchanie. Opisywa on w niej zachowanie przesuchiwanego, przytacza cytaty z lunej rozmowy prowadzonej przed lub po przesuchaniu, obrazowa swoje wraenia z tych rozmw, a take ocenia ewentualn przydatno przesuchiwanego do pracy operacyjnej. Ciekawym przypadkiem ledztwa byo prowadzone od lipca 1981 r. ledztwo w sprawie rozpowszechniania faszywych wiadomoci w omy396. Pomimo e funkcjonariusze prowadzcy spraw szybko zorientowali si, e nie bd mogli postawi nikomu zarzutw, postanowili prowadzi spraw dalej, gdy dostarczaa im ona pretekstu do oficjalnych dziaa operacyjnych typu:
395

IPN Wwa, MSW II 17/IX/231, T. 46, k. 199, Ocena sytuacji polityczno operacyjnej wojewdztwa suwalskiego w miesicu lipcu 1982 r. 396 IPN Bi, 03/23, Akta kontrolne ledztwa w sprawie rozpowszechniania faszywych wiadomoci.

204

przesuchania, przeszukania, ktre mogy pomc w inwigilacji rodowiska omyskiej S. Archiwum Oddziau IPN w Biaymstoku przejo materiay dotyczce stanu wojennego nie tylko z UOP. Dokumentacja sdw, prokuratur czy aresztw jest moe mniej cenna, ale plusem pracy w oparciu o ni jest atwy dostp. Wystarczy zna nazwisko sdzonego i siedzib sdu prowadzcego spraw lub te nazwisko internowanego oraz miejsce odosobnienia. Wedug spisw zdawczo-odbiorczych szybko znajdziemy interesujce nas akta, jeli tylko nie zostay wczeniej zniszczone. Znajdziemy tam opisy faktu, akt oskarenia, protokoy przesucha i rozpraw, czasem dowody rzeczowe, np. podziemn pras i ulotki. W komplecie zachoway si akta internowanych. Internowani z interesujcych nas terenw przebywali w 6 orodkach odosobnienia. Wikszo mczyzn bya przetrzymywana przejciowo w Biaymstoku, potem w Suwakach i niektrzy w Kwidzyniu. Pojedyncze osoby zatrzymano w Iawie i Darwku397. Kobiety internowano w Suwakach, Biaymstoku i Godapi. Akta internowanych w tych orodkach znajduj si w Oddziaowym Archiwum IPN w Biaymstoku, z wyjtkiem odosobnionych w Kwidzyniu i Darwku. Dokumentacja tych orodkw znajduje si w Oddziaowym Archiwum IPN w Gdasku. Zasad byo, e jeli internowany zostawa przeniesiony z jednego orodka do drugiego, to jego akta poday za nim. Dlatego te akt internowanego w Areszcie ledczym w Biaymstoku, przeniesionego nastpnie do Suwak, potem do Kwidzynia, naley szuka w Gdasku398. Co zawieraj omawiane akta? Ot, oprcz szczegowych danych personalnych (cznie z wyksztaceniem i miejscem zatrudnienia) znajdziemy w nich dat zaoenia teczki, daty przeniesie do kolejnych orodkw, decyzje o internowaniu i uchyleniu internowania, spis odwiedzajcych i prowadzcych korespondencj, proby i skargi internowanego, ewentualne kary dyscyplinarne lub nagrody, udzielone przepustki oraz dokumentacj opieki medycznej udzielonej w orodku i poza nim. Poza archiwami NDAP i IPN, materiay dotyczce stanu wojennego moemy znale w niewielkich ilociach w innych miejscach. W Archiwum Wschodnim Orodka Karta w Warszawie znajduj si kopie archiwaliw Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolnoci i ich Rodzinom399. Archiwum kurii biskupiej w omy z okresu stanu wojennego ma w swoich zbiorach jedynie podzikowania za pomoc i yczenia przesyane na rce biskupa Mikoaja Sasinowskiego. Nie udao mi si dotrze do zasobw archiwum kurii warmiskiej obejmujcej swym zasigiem cz wojewdztwa
397 398

W Iawie przetrzymywano Lecha Kozioa z omy, w Darwku Aleksandra Seredyskiego z Suwak. W Biaymstoku mona znale jedynie lad w postaci pustych okadek z podstawowymi danymi personalnymi IPN Bi, 6/1, Areszt ledczy w Biaymstoku. 399 Z terenu omyskiego i Suwalskiego maj tam swoje odbicie tylko dwie sprawy. Pod wspln sygnatur figuruj: postanowienie o odroczeniu rozpatrzenia rewizji w sprawie przeciwko Boenie Mrozinkiewicz z Giycka i wyrok Sdu Najwyszego w sprawie szeciu oskaronym z Pisza o kolporta ulotek; Archiwum Wschodnie, Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolnoci i ich Rodzinom, sygn. 39; jest tu jeszcze akt oskarenia przeciwko ks. Janowi Unimskiemu z maja 1986 r.

205

suwalskiego. Na terenie Olsztyna dokumenty kocielne dotyczce tego okresu przechowuje si jednak nie tylko w kurii. Przy kociele w. Jzefa funkcjonowa Charytatywny Punkt Pomocy Wizionym i Internowanym. Na podstawie jego dokumentacji moemy pracowa nad list wizionych i internowanych z terenu Suwalszczyzny400. Do tych danych naley jednak podchodzi z du ostronoci, gdy zawieraj wiele bdw401. Nie wolno zapomnie o codziennej prasie stanu wojennego. Ze zrozumiaych wzgldw trzeba by jednak bardzo ostronym w interpretacji faktw podawanych na jej amach.

400 401

W przypadku internowanych chodzi tu o orodek odosobnienia w Kwidzynie. Szczeglnie czste jest mylenie internowania z aresztowaniem bd nawet zatrzymaniem, s te przypadki odwrotne. Zdarzaj si rwnie bdy w imionach i tzw. literwki w nazwiskach poszkodowanych.

206

Spis treci
Wadysaw Stpniak (Warszawa) Wsplne europejskie dziedzictwo archiwalne. Aspekty teoretyczne i praktyczne....5 Henryk Majecki (Biaystok) Biaostocki okres w historii czasopisma Acta Baltico-Slavica (1964 -1973).........11 Jury Hardzieje (Krakw) rda do dziejw Grodna w zbiorach krakowskich. Wstp do bada.......................25 Dorota Michaluk (Toru) Przedwojenne opracowanie mapy wojewdztwa podlaskiego w XVI wieku............39 Sawomir Filipowicz (Suwaki) Ocena rde do powstania styczniowego w guberni augustowskiej w zasobie Litewskiego Pastwowego Archiwum Historycznego w Wilnie...............48 Grzegorz Ryewski rda do dziejw rodu Chreptowiczw i Grodzieszczyzny z XV-XIX w. w archiwach i bibliotekach polskich i zagranicznych (wschodnich)..........................63 Zbigniew Romaniuk (Brask) Losy redniowiecznych dokumentw podlaskich z Archiwum Koronnego Krakowskiego..........................................................................................69 Tamara Bairaauskait (Wilno) Diariusz sejmiku 1817 r. jako rdo do dziejw szlachty litewskiej.........................76 Sawomir Iwaniuk (Biaystok) Akta spisw ludnoci powiatw Bielsk i Drohiczyn z lat 1816-1896 r. w zespole archiwalnym Izba Skarbowa w Grodnie, przechowywanym w Narodowym Archiwum Historycznym Biaorusi w miecie Grodno.....................84 Piotr Bielawski (Biaystok) Ignacy Daniowicz Historyk Podlasia......................................................................91 Anna Dbrowska (Biaystok) Zaoenie paacowo-parkowe w Choroszczy. rda ikonograficzne XVIII-XIX w..........................................................................104 () ........................................................................ 123

207

Joanna Tomalska (Biaystok) Jolanta Szczygie Rogowska (Biaystok) rda do dziejw biaostockiej bohemy artystycznej................................................ 138 Helena Gogowska (Gdask) Materiay do historii Biaoruskiego Zwizku Akademickiego (Biearuskaha Studenckaha Sajuzu) (1921 1939).................................................... 142 Zofia Tomczonek (Biaystok) rda do dziejw owiaty w wojewdztwie biaostockim w okresie midzywojennym w zbiorach Centralnego Archiwum Pastwowego Litwy w Wilnie.................................................................. 149 Andrzej Smolarczyk (Biaystok) rda do dziejw szkolnictwa zawodowego i seminariw nauczycielskich na Polesiu w okresie midzywojennym w zasobie Archiwum Pastwowego Obwodu Brzeskiego.......................................... 157 Marek Kietliski (Biaystok) rda do historii Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego Solidarno Region Biaystok z lat 1980 1989.................................................... 162 Eugeniusz Korneluk (Biaystok) Informacja o zasobie archiwalnym Instytutu Pamici Narodowej, Oddzia w Biaymstoku ..............................................................................................169 Wojciech Fedorowicz ( Biaystok) Prba oglnej charakterystyki zasobu archiwalnego byego wydziau C KWMO w Biaymstoku w zasobach Oddziaowego Biura Udostpniania i Archiwizacji Dokumentw w Biaymstoku............................176 Marcin Zwolski (Biaystok) rda do dziejw stanu wojennego na terenie wojewdztw suwalskiego i omyskiego..................................................................183

208