Andrzej Rakowski

kręgosłu
pw
stresie
Jak pokonać ból i
jego przyczyny

GWP
GDAŃSKIE
WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNI-
 Copyright © by Andrzej Rakowski & Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 1994

Wszystkie prawa zastrzeżone.

Książka ani jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden
inny sposób reprodukowana lub odczytywana w środkach masowego
przekazu bez pisemnej zgody Gdańskiego Wydawnictwa
Psychologicznego.

Wydanie trzecie
(dodruk)

Redakcja: Aleksandra Mucek, Elżbieta Babińska

Opracowanie graficzne: Jarosław Czarnecki

ISBN 83-85416-40-4

Druk: „Stella Maris"

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

81-753 Sopot, ul. Bema 41 la, teljfax (058) 551 61 04
e-mail: gwp@gwp.gda.pl, http:/ / www.gwp.gda.pl
 2.2. Przeciwwskazania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Wiek chorego a terapia ręczna i autoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
,'ł. Zaburzenia czynności ruchowych kręgosłupa i miednicy
oraz wynikające z nich dolegliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
SPIS TREŚCI 3.1. Zespoły przeciążeniowe kręgosłupa i miednicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - ;
3.1.1. Przeciążenia w obrębie miednicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.1.1. Podrażnienia więzadeł miednicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.1.2. Podrażnienie mięśni miednicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PRZEDMOWA 3.1.1.3. Zaburzenia ruchomości stawu biodrowego. Zmiany
.................................................... zwyrodnieniowo-zniekształcające stawów biodrowych
01)AUTORA (coxarthrosis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...................................................... 3.1.1.4. Zapobieganie zaburzeniom czynnościowym
CZĘŚĆ PIERWSZA. jako profilaktyka zwyrodnienia stawów biodrowych ...,, l
ZESPOŁY ZABURZEŃ CZYNNOŚCIOWYCH NARZĄDÓW RUCHU 3.1.2. Zniekształcenia naturalnych krzywizn kręgosłupa . . . . . . . . . . . . . l
...... 3.1.2.1. Zespół hiperlordozy lędźwiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l
1. Zaburzenia czynności ruchowych stawów kręgosłupa 3.1.2.2. Zespół hiperlordozy szyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . <
oraz stawów kończyn
..............................................
1.1. Zaburzenia czynności ruchowych stawów, równowaga statyczna
stawów i mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1.1. Zaburzenia czynności ruchowych stawów
....................
1.1.2. Równowaga statyczna stawów i mięśni. Blokada stawu
.........
1.2. Podrażnienie tkanki łącznej i mięśniowej, okostnej oraz skóry
i tkanki podskórnej
............................................
1.2.1. Podrażnienia tkanki łącznej okołostawowej
...................
1.2.2. Podrażnienie mięśni
.....................................
1.2.2.1. Ból
............................................
1.2.2.2. Podwyższony tonus mięśniowy
......................
1.2.2.3. Przeciążenia statyczne mięśni
......................
1.2.2.4. Skutki przeciążenia statycznego mięśni
..............
1.2.3. Podrażnienie okostnej
....................................
1.2.4. Podrażnienie skóry i tkanki podskórnej
......................
2. Wskazania i przeciwwskazania w terapii manualnej
oraz autoterapii dolegliwości odkręgosłupowych
........................
2.1. Wskazania. Zwyrodnienie stawów. Dyskopatia
.....................
 3.1.2.3. Dyslordoza lędźwiowa
- spłaszczenie kręgosłupa lędźwiowego . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.1.3. Nadruchomość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.2. Objawy kliniczne zespołów korzeniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.2.1. Małe uszkodzenie międzykręgowe (wg Maigne'a) . . . . . . . 75
3.2.1.1. Zaburzenia koordynacji jednostki ruchowej kręgosłupa .. 76
3.2.1.2. Przyczyny małego uszkodzenia międzykręgowego . . . . . . 77
3.2.1.3. Dolegliwości spowodowane małymi uszkodzeniami
międzykręgowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
3.2.1.4. Blokada śróddyskowa jądra galaretowatego . . . . . . . . . . . 82
3.2.2. Wypadnięcie j ądra galaretowatego dysku międzykręgowego
Dyskopatia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3.2.2.1. Dolegliwości towarzyszące wypadnięciu jądra
galaretowatego na poziomie L4/Ls i Ls/Si . . . . . . . . . . . . . 85
3.2.2.2. Rokowania w terapii ręcznej dyskopatii . . . . . . . . . . . . . . . 86
3.2.2.3. Leczenie dyskopatii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3.3. Zespoły psychogenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
3.3.1. Skutek psychogenny w narządach ruchu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
3.3.1.1. Zaburzenia napięcia mięśniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
3.3.1.2. Wady postawy ciała jako skutek psychogenny . . . . . . . . . 89
3.3.1.3. Zaburzenia koordynacji czynności oddechowych
jako skutek psychogenny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
3.3.2. Dlaczego zespoły psychogenne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
3.3.3. Człowiek jako jedność psychofizyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
3.3.4. Terapia skutków psychogennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
3.3.4.1. Motywacje do podjęcia terapii lub autoterapii . . . . . . . . . . 97
3.3.4.2. Umowa terapeutyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
\\A. Skutki przeciążenia statycznego w narządach ruchu . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
CZĘŚĆ DRUGA. BADANIE, AUTOBADANIE, DIAGNOZA, AUTODIAGNOZA,
AUTOTERAPIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4. Zespoły korzeniowe - badanie, diagnoza, autoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
4.1. Ruchomość kręgosłupa - badanie. Mobilizacje czynne . . . . . . . . . . . . . . . 104
4.1.1. Graficzny obraz ruchomości kręgosłupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
4.1.2. Badanie ruchomości kręgosłupa szyjnego i lędźwiowego . . . . . . . . 106
4.1.3. Zasada bezbolesności i ruchu przeciwnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
4.2. Mobilizacje czynne kręgosłupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4.2.1. Seans zabiegowy mobilizacji czynnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.2.2. Zasady mobilizacji czynnych kręgosłupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
4.2.2.1. Zasada łączenia kierunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
4.2.2.2. Zasada progresywności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4.2.2.3. Zasada symetryczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ' . . . . . . 117
5. Zespoły przeciążeniowe -badanie, diagnoza, autoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . 121
5.1. Próba Laseque'a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
5.1.1. Norma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
5.1.2. Pseudo-Laseąue: przykurcz prostowników biodra
lub/oraz zginaczy kolana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
5.1.3. Zespół korzeniowy rzekomy rejonu piersiowo-lędźwiowego,
lędźwiowego oraz lędźwiowo-krzyżowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
5. l A. Zespól korzeniowy m-c/.ywiHt y (lumhago,
zapalenie wielonerwowr, rwa kuLszowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.5. Dyskopatia (wypadnięcie ja.dra miażdżystego) . . . . . . . . . . . . .
5.1.6. Nadmierny zakres ruchu w próbie Laseque'a . . . . . . . . . . . . . .
.2. Odzyskiwanie równowagi statycznej
- zasady postępowania docelowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2.1. Poizometryczna relaksacja mięśni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2.2. Trening siłowy wzmacniający mięśnie osłabione . . . . . . . . . . . .
.3. Poizometryczna relaksacja więzadeł i mięśni
oraz mobilizacje stawów w zespołach przeciążeniowych miednicy . . . .
5.3.1. Autoterapia podrażnienia więzadeł krzyżowo-biodrowych
5.3.2. Autoterapia podrażnienia więzadła krzyżowo-guzowego . . . . .
5.3.3. Autoterapia podrażnienia więzadła biodrowo-lędźwiowego . . .
5.3.4. Autoterapia podrażnienia więzadeł międzykolcowych
oraz nadkolcowych rejonu lędźwiowo-krzyżowego . . . . . . . . . . .
5.3.5. Poizometryczna relaksacja mięśnia gruszkowatego . . . . . . . . .
5.3.6. Poizometryczna relaksacja mięśnia pośladkowego średniego . .
5.3.7. Autoterapia bólów stawu biodrowego
oraz ograniczeń ruchomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.7.1. Zwalczanie bólu stawów biodrowych . . . . . . . . . . . . . .
5.3.7.2. Rotacja wewnętrzna bioder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.7.3. Przeprost oraz prostowanie biodra. Zginanie . . . . . . . .
5.3.7.4. Odwodzenie w stawie biodrowym. Przywodzenie , , . .
5.3.7.5. Siady i inne pozycje rozciągające . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.8. Mobilizacje pośrednie w bólach kości ogonowej . . . . . . . . , . , , ,
A. Zniekształcenia naturalnych krzywizn kręgosłupa.
Badanie, autobadanie, autoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.1. Poizometryczna relaksacja mięśni nadmiernie przykurczonych w
zespołach hiperlordozy i dyslordozy lędźwiowej . . . . . . . . . . .
5.4.1.1. Poizometryczna relaksacja prostowników bioder i
zginaczy kolan wraz ze zginaczami podeszwowymi stopy. Pseudo-
Laseque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.1.2. Test Mennella. Poizometryczna relaksacja
zginaczy bioder oraz prostowników kolan . . . . . . . . . .
5.4.1.3. Poizometryczna relaksacja mięśni prostowników
odcinka lędźwiowego kręgosłupa . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.2. Trening wzmacniający mięśnie osłabione
w hiperlordozie lędźwiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.3. Trening wzmacniający mięśnie osłabione
dyslordozą lędźwiową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.4. Poizometryczna relaksacja mięśni nadmiernie przykurczonych w
hiperlordozie szyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.4.1. Poizometryczna relaksacja mięśni karku . . . . . . . . . . .
5.4.4.2. Poizometryczna relaksacja mięśni prostowników
głowy i karku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.4.3. Poizometryczna relaksacja mięśni
piersiowych większych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.5. Trening wzmacniający mięśniu osłabiono w hiperlordozie szyjnej
 5.4.6. Zwiększanie ruchomości odcinka piersiowego kręgosłupa
przy „okrągłych" plecach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
6. Postępowanie w stanach ostrych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
6.1. Postępowanie w stanach ostrych lumbago i dyskopatiach . . . . . . . . . . . . 183
6.1.1. Badanie, autobadanie, diagnoza w dyskopatiach i lumbago . . . . . 185
6.1.2. Łóżko i pozycje niebolesne - terapia ułożeniowa . . . . . . . . . . . . . . 185
6.1.3. Mobilizacje czynne kręgosłupa lędźwiowego
w lumbago oraz dyskopatii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
6.2. Postępowanie w stanach ostrych bólów lędźwiowo-krzyżowych, miednicy i
kończyn dolnych charakterystycznych dla zespołów przeciążeniowych
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
6.3. Postępowanie w ostrych bólach grzbietu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
6.3.1. Mobilizacj a czynna odcinka piersiowego kręgosłupa
w skłonie w przód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
6.3.2. Mobilizacja czynna odcinka piersiowego kręgosłupa
w skłonie w tył . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
6.3.3. Mobilizacja środkowego odcinka piersiowego kręgosłupa
w rotacji w prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
6.4. Postępowanie w stanach ostrych rejonu szyjno-barkowego . . . . . . . . . . . 200
6.4.1. Ćwiczenia izometryczne z oporem przy całkowitej bólowej
blokadzie ruchomości szyi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
6.4.2. Zasada „odchodzenia od bólu" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
6.4.3. Zasada „dochodzenia do bólu" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
7. Mobilizacje uciskowe punktów maksymalnie bolesnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
8. Reakcje pozabiegowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
8.1. Reakcje po zabiegach ręcznych na stawach kręgosłupa i miednicy . . . . . 211
8.2. Reakcje pozabiegowe po igłoterapii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
8.3. Reakcje pozabiegowe po autoterapii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
9. Pozorna i rzeczywista nierówność długości kończyn dolnych
oraz jej znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
9.1. Autobadanie stanu czynnościowego miednicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
9.2. Korygowanie rzeczywistej różnicy długości kończyn dolnych . . . . . . . . . . 216
10. Profilaktyka bólów i dolegliwości odkręgosłupowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
10.1. Utajone zaburzenia czynności narządów ruchu u dzieci . . . . . . . . . . . . . 219
10.2. Zespół siedmiu objawów wczesnodziecięcych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
10.3. Zapobieganie dolegliwościom odkręgosłupowym
podczas odpoczynku i przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
10.3.1. Utrzymywanie prawidłowych postaw ciała
podczas odpoczynku i przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
10.3.2. Ćwiczenia ochraniające według Jamesa Mathe'a . . . . . . . . . . . . 227
10.3.3. Ćwiczenia niewskazane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
10.4. Tryb życia. Bezruch. Otyłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
10.5. Chorzy „internistyczni", „chirurgiczni". Sportowcy wyczynowi . . . . . . . .231
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
PRZEDMOWA
„O ile Bóg przebacza zawsze, a człowiek przebacza czasem -
natura nie przebacza nigdy. Gdy ktoś sprzeciwia się natur ona
go karci, mści się, odpowiada ciosem".
Współczesna cywilizacja ustawicznie przeciwstawia się naturze, czego
skutki, w postaci różnych dolegliwości i chorób, stają się problemem
społecznym, jakby nieuniknioną za to karą. Takim problemem społecznym
wieku XX dolegliwości narządów ruchu, a szczególnie bóle odkręgosłupowe.
Według danych angielskich badaczy 80% społeczeństwa cierpi na bóle krzyża.
Dlatego zapewne obserwujemy tendencje powrotu do natury przez
stosowanie maksymalnie naturalnych sposobów leczenia, wywodzących się
z medycyny ludowej, jak znane powszechnie kręgarstwo.
Takie też korzenie ma medycyna manualna, przedstawiona w książce
Kręgosłup w stresie. Poradnik dla terapeuty i pacjenta.
Andrzej Rakowski mówi tu o terapii i rehabilitacji odwracalnych
zaburzeń funkcji narządu ruchu. Opisywana metoda, którą można by nazwać
rehablitacją ręczną, oparta na znajomości anatomii i fizjologii człowieka,
opracowana i zbadana przez współczesnych lekarzy zajmujących się me
dycyną manualną, wsparta wielowiekowym doświadczeniem, stała się
bezpiecznym i skutecznym sposobem zwalczania dolegliwości
odkręgosłupowych.
Jest niezastąpiona tam, gdzie medycyna konwencjonalna nie znajduje
zastosowania lub leczy objawowo, a także gdy choroba organiczna zostanie
opanowana. Autor w sposób oryginalny opracował terapię zaburzeń rucho
mości kręgosłupa i ich skutków. Książkę zaadresował do pacjenta i
terapeuty, przy czym terapeutą może być domownik, rehabilitant, lekarz -
słwem każdy proporcjonalnie do swych możliwości.
Kręgosłup w stresie to nie tylko informator, opis technik rehabilitacji, ale
ujęcie problemu w szerszym aspekcie. Przedstawia mianowicie
charakterystykę najczęstszych zespołów bólowych oraz podejmuje próbę
wyjaśnienia mechanizmów tych zaburzeń opierając się na zasadach
biomechaniki. Zwraca między innymi uwagę na psychiczne źródła objawów
somatycznych, a przede wszystkim na rolę stresu w kształtowaniu tych
objawów, co stanowi rzadkość w tego typu literaturze. Uczy profilaktyki i
autoterapii, podkreśla znaczenie czynnego udziału pacjenta w procesie
rehabilitacji, wpaja umiejętności poznania własnego ciała i jego możliwości
fizycznych.
 Dziedzina, którą zajmuje się Andrzej Rakowski, szeroko interesująca
zarówno laików, jak i specjalistów różnych gałęzi medycyny i rehabilitacji,
niewiele ma opracowań w rodzimej bibliografii. Stąd moja nadzieja, że książka OD AUTORA
ta choć w pewnym stopniu wypełni tę lukę.

Romualda Kaczmarek, lekarz chorób wewnętrznych

Wszystkie dolegliwości, których przyczyna leży w zaburzeniach

czynnościowych narządów ruchu, w tym przede wszystkim kręgosłupa, są
dolegliwościami typu odwracalnego. Oznacza to, że można je w y l e c z y ć !
Zakres oraz wszechstronność tych dolegliwości są obfite i różnorodne.
Oprócz bólów kończyn, tułowia i głowy mogą to być: cierpnięcia, mrowienia,
zaburzenia czucia skórnego i głębokiego; mdłości, wymioty, zawroty głowy,
zasłabnięcia, zaburzenia wzroku, słuchu; dolegliwości typu migrenowego,
dolegliwości przypominające choroby narządów wewnętrznych, mimo że w
obiektywnych badaniach lekarskich nie stwierdza się przyczyn organicznych
choroby (bóle nerkowe, wątrobowe, sercowe, żołądkowe, wzdęcia, parcia,
rozwolnienia, bóle brzucha, podbrzusza itp).
Wiele chorób ma te same przyczyny. Właściwie z niewielkim
ryzykiem można by postawić hipotezę:
We wszystkich chorobach, gdy w obiektywnych badaniach
lekarskich nie znajduje się ich organicznej przyczyny, należy
przyjąć, że źródłem tych dolegliwości są dysfunkcjo narządów ruchu,
w tym przede wszystkim kręgosłupa.
Zaburzenia ruchomości albo inaczej dysfunkcje stawów, także
skomplikowanych i licznych stawów kręgosłupa, określano bardzo różnie. W
historii kręgarstwa, chiropraktyki, osteopatii nazywano je: zwichami
kręgowymi, przestawieniem kręgów, przesunięciem kręgów, wypadaniem
kręgów, wypadaniem dysków itp. Dziś w medycynie manualnej zaniechano
podobnego nazewnictwa. Było ono nieadekwatne do treści, które określało.
Miało tendencje do upraszczania i wypaczania tak skomplikowanego i nie do
końca jeszcze poznanego zjawiska, jakim jest dysfunkcja stawowa.
Stworzyło ono warunki do często błędnego myślenia o zaburzeniach
ruchomości i co gorsza - do błędnego postępowania leczniczego. Do dziś
zresztą funkcjonują skutki takiego myślenia, które można scharakteryzować
następująco: jeżeli boli kręgosłup, poszukuje się nastawiacza-kręgarza, który
nastawi kręgosłup, i po kłopocie. Lub poszukuje się lekarza, który
zaordynuje tabletki Myślenie to wzmocniło jeszcze bierność chorego wobec
własnej choroby. Praktyka uczy, że kłopot i cierpienie trwają dalej. Chorzy
leczą się w ten sposób
całymi latami nie mając większych szans na wyleczenie. Wprost przeciwnie, z
czasem choroba pogłębia się, dolegliwości rosną, zaburzenia czynnościowe
przekształcają się w rzeczywiste choroby o podłożu organicznym. Przykładem
może być proces zwyrodnieniowo-zniekształcający stawów biodrowych. Na
początku zaburzenia czynnościowe, po latach zmiany strukturalne, kalectwo
lub operacja. A do tego czasu lata bólu, ograniczenia, niesprawność.
Na zaburzenie czynności ruchowych stawów kręgosłupa i kończyn
składa się zazwyczaj wiele przyczyn. Ażeby przywrócić normalną funkcję
pojedynczemu stawowi lub zespołowi stawów, niezbędne jest przywrócenie,
lub choćby poprawienie, tzw. równowagi statycznej miejscowej (stawowej)
oraz ogólnej (mięśniowej).
Zaburzeniami i dysfunkcjami stawowymi zajmuje się medycyna ma-
nualna, nierównowagą statyczną mięśniową zaś m u s i się zająć sam cier-
piący i w tym zakresie przejawić minimum aktywności własnej. Inaczej nie
ma szans na pełne wyleczenie.
Dzisiejsze doskonałe techniki uruchamiające, którymi dysponuje me-
dycyna manualna - delikatne, niebolesne, bezpieczne, niezwykle efektywne i
efektowne - przynoszą zazwyczaj szybko zdecydowaną ulgę w cierpieniu
wielu pacjentom. Przynoszą też wiele sławy tym, którzy je z powodzeniem
stosują. Oddziałują jednak wyłącznie miejscowo nie mając większego wpływu
na przywrócenie równowagi statycznej ogólnej - mięśniowej. I choć
wyraźnie poprawiają stan chorego na krótszy lub dłuższy okres, to jednak
dolegliwości zawsze wracają. Ten fakt dostarcza mocnego argumentu prze-
ciwnikom medycyny manualnej.
Równowagę statyczną ogólną może poprawić lub nawet na
powrót osiągnąć wyłącznie sam chory przez o s o b i s t e
zaangażowanie się w proces leczniczy.
Połączenie terapii stawowej z terapią mięśniową jest leczeniem opty-
malnym, nie zawsze jednak możliwym z tego choćby powodu, że nie ma
dostatecznej liczby terapeutów manualnych. Nie każdy chory może więc
skorzystać z ich pomocy. Na szczęście nie zawsze jest to konieczne. Pośre-
dnio, a więc poprzez terapię mięśniową, choć trwa to dłużej, można zdecydo-
wanie zmniejszyć zaburzenia ruchomości stawowej. Droga odwrotna jest
natomiast prawie niemożliwa. Odzyskiwanie równowagi statycznej miejscowej
za pośrednictwem mięśni jest leczeniem kompleksowym, pracą od podstaw
dającą gwarancję wyleczenia, co oznacza postawienie skutecznej zapory
nawrotom choroby.
Leczenie dolegliwości odkręgosłupowych jest trudne. Wysiłek ten bywa
jednak sowicie wynagradzany, gdy trwające czasami przez dziesięciolecia
dolegliwości zaczynają maleć i ustępują całkowicie. Najważniejsze w tym
procesie jest to, że znika poczucie bezradności, niemocy i lęku przed przy-
szłością. Aby móc tego dokonać, trzeba wiedzieć, co robić, W tym celu po-
wstała ta książka ora/ ponad dwugodzinny profesjonalny film pt. Życie
bez bólu. Książka i film stanowią efektywnie uzupełniającą się całość.
Zawarty w książce materiał podzielony został na dwie części. W
części pierwszej opisano najczęściej spotykane zespoły zaburzeń
czynnościowych narządów ruchu z próbą wyjaśnienia mechanizmów ich
powstawania. Znajduje się tam także krótka charakterystyka dolegliwości
swoistych dla omawianego zespołu zaburzeń (rozdz. l i 3). Rozdziały te
opracowane zostały na teoretycznych podstawach medycyny manualnej oraz
w dużej części na bazie własnych doświadczeń terapeutycznych. Prezentują
więc inne od akademickiego stanowisko w kwestii badania, diagnozy oraz
leczenia tzw. dolegliwości odkręgosłupowych. Terapeuci, a więc lekarze lub
rehabilitanci, powinni zaznajomić się z tym materiałem, jeśli chcą wnieść coś
nowego do swojej pracy.
Rozdziały te napisane zostały jednak także z myślą o pacjencie oraz
o tzw. osobie pomagającej, czyli o chorym i kimś z jego najbliższego
otoczenia. Są, to osoby najżywotniej zainteresowane chorobą oraz jej
leczeniem. Dobrze byłoby, gdyby one również spróbowały wynieść jakąś
korzyść z tej lektury .Jednakże chory (i jego otoczenie), który nie ma ani
czasu, ani kwalifikacji, ani ochoty na zgłębianie zawartych tam
wiadomości, może tę część książki tylko przeczytać, nie siląc się na
zrozumienie i zapamiętanie całego materiału . Choć z pewnością znajdzie
tam takie informacje, które żywo przypór ni u jego sytuację zdrowotną.
Chorzy cierpiący na cały zespół objawów i dolegliwości
związanych ze zwyrodnieniem stawów biodrowych powinni przyswoić
sobie wszystko co zostało napisane o stawie biodrowym w obydwu
częściach książki. W filmie poświęcono temu problemowi sekwencję -
zwaną dalej umownie pokazem - numer 9 (numer każdego pokazu
znajduje się w praw górnym rogu ekranu).
W części drugiej omówiono sposoby praktycznego postępowania auto
terapeutycznego .w dolegliwościach odkręgosłupowych zarówno w
stanach ostrych, jak i przewlekłych. Omówiono także zasady zapobiegania
tym dolegliwościom.
Początek postępowania autoterapeutycznego uzależniamy od stanu
ruchomości naszego kręgosłupa. Badania ruchomości kręgosłupa w
stanach chronicznych, o niewielkim nasileniu bólu, opisano w rozdz. 4.1.2; dla
stanów o ostrym przebiegu dolegliwości - w rozdz. 6.1.1.
W autoterapii bólów i innych dolegliwości odkręgosłupowych stosuje
my kolejne etapy leczenia. W pierwszym etapie należy uwolnić
wszystkie ruchy kręgosłupa od bólu. Najlepszą z technik
autoterapeutycznych w tej fazie są tzw. mobilizacje czynne kręgosłupa,
opisane w rozdz. 4. Praktyc zastosowanie autoterapii w stanach ostrych
dolegliwości bólowych zilustrowano na filmie w pokazach 1-6.
Drugim etapem walki z bólem i innymi dolegliwościami jest praca
nad poprawieniem elastyczności mięśni. Tutaj niezastąpiona okazuje się
poizo-
metryczna relaksacja mięśni opisana w rozdz. 5.2.1. Na filmie problemy z
tym związane przedstawiono w części trzeciej w pokazach K) 32. Należy
zaznaczyć, że przy wielu dolegliwościach kręgosłup pozostaje wolny od bólu.
Chory może wykonywać dowolne ruchy tułowiem, dowolne ruchy szyją i
głową, pozostawać w dowolnych pozycjach i nie odczuwa żadnego związku
tych ruchów lub pozycji ze swoimi dolegliwościami. W takim przypadku od
razu rozpoczynamy autoterapię od etapu drugiego - od poizometrycznej
relaksacji mięśni. Temu etapowi autoterapii poświęcony jest cały rozdz. 5.
Trzeci etap postępowania autoterapeutycznego to odzyskiwanie
równowagi statycznej ogólnej, któremu poświęcony jest rozdz. 5.2. Osiąg-
nięcie pełnej równowagi statycznej nastąpi wówczas, gdy uzyskamy tzw.
normę w zakresach ruchomości omawianych we wszystkich ćwiczeniach z
zastosowaniem poizometrycznej relaksacji mięśni (rozdz. 5.3. i 5.4). To
połowa sukcesu. Druga część walki o równowagę statyczną to trening
wzmacniający (siłowy) mięśni osłabionych w poszczególnych typach nie-
równowagi statycznej, opisany w rozdz.: 5.2.2; 5.4.2; 5.4.3; 5.4.5, a na
filmie dotyczy tego pokaz 32. Zaprzestanie autoterapii na poziomie zwal-
czenia dolegliwości nie daje gwarancji, że nie będzie nawrotów.
Wyłącznie odzyskanie, a następnie utrzymywanie pełnej równo-
wagi statycznej zapewnia wyleczenie i zachowanie zdrowia.
Innym rodzajem nierównowagi statycznej jest tzw. skręcenie lub skoś-
ność miednicy. Składają się na to zablokowania w stawach krzyżowo-biodro-
wych, a jednym ze skutków i objawów tych zaburzeń jest pozorna nierówność
w długości kończyn dolnych. Powstaje cały zespół dysfunkcji, bardzo ważny
w patologii dolegliwości odkręgosłupowych, opisany w rozdz. 9.
Osobnej uwagi wymaga leczenie stanów ostrych dolegliwości bólowych i
innych. Celem postępowania leczniczego w tych stanach jest wyjście z
kryzysu. Jest to jedyny moment, gdy można uznać za fizjologicznie uzasa-
dnione stosowanie farmakoterapii. Uważam jednak, że i w takich przypadkach
podstawową rolę powinno odgrywać specyficzne postępowanie auto-
terapeutyczne, któremu poświęcony jest cały rozdz. 6 oraz część I filmu.
Jeśli bóle umiejscowione są w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, miednicy
i kończynach dolnych, a niektóre ruchy lub pozycje tułowia powodują
promieniowanie bólu w dół i zwiększają go, wówczas postępowanie auto-
terapeutyczne powinno przebiegać według wskazań zawartych w rozdz. 6.1.
Warto przy tym zaznajomić się z zasadami mobilizacji czynnych kręgosłupa
opisanymi w rozdz. 4, szczególnie 4.1.4. Film wyjaśnia to w pokazach 1-3.
Możliwe, że w stanach ostrych dolegliwości bólowych w odcinku
lędźwiowym kręgosłupa wszystkie ruchy tułowia będą bezbolesne. Postępo-
wanie autoterapeutyczne wygląda wówczas nieco inaczej. Opisano je w
rozdz. 6.2. Jednocześnie można pokusić się o próbę zastosowania poizome-
trycznej relaksacji mięśni z pracą na zanikanie bólu, jak opisano to w rozdz.
5.1.3. Jest bardzo prawdopodobne, że przyniesie ona wyraźną zmianę na
korzyść.
W rozdziale 6.3 opisano postępowanie w stanach ostrych dolegliwości
bólowych w rejonie międzyłopatkowym (pokaz 4 i 5 na filmie). Wiele
trudnych do leczenia stanów ostrych dolegliwości bólowych występuje w
rejonie szyjno-barkowym. Z zaburzeń czynnościowych tego obszaru
powstają dolegliwości kończyn górnych, głowy, a także tułowia. Zasady
samodzielnego wychodzenia ze stanów ostrych dolegliwości tego rejonu
omawia rozdz. 6.4 oraz pokaz 6 na filmie.
Zaburzenia czynnościowe stawu biodrowego mogą być przyczyny
wszystkich dolegliwości ciała pochodzenia czynnościowego. Mogą
powodować dolegliwości stopy , podudzia, kolana, uda, biodra, krzyża,
lędźwi, a nawet dolegliwości migrenowe i inne. Zatem zawsze należy
zbadać ten największy staw ciała o ewentualnie usprawnić jego funkcję.
Zagadnieniu temu poświecone są rozdz. 3.1.1.3, 3. l . l .4; 5.3.7, a także pokaz
9.
Niezaprzeczalnie destrukcyjny wpływ w dolegliwościach
odkręgosłupowych ma stres psychiczny. W sposób bezwzględny
wykorzystuje on istniejące w ciele miejsca o zmniejszonej odporności na
przeciążenie. Poprzez te miejsca lokuje w narządach ruchu wywołując
przeróżne dolegliwości. Problemowi skutków psychogennych poświęcony
został rozdz. 3.3. Równocześnie z podjęciem leczenia dolegliwości
odkręgosłupowych powinniśmy natychmiast zaniechać powtarzania
błędów, które stały się jedną z głównych przyczyn ich pojawienia się, jak
niefizjologiczne postawy ciała podczas pracy czy odpoczynku, niedobory
ruchu - siedząco-leżący tryb życiaitp. Profilaktykę omówiono w rozdz. 10.
Film Życie bez bólu składa się z trzech części. Część I poświecona jest
aototerapii stanów ostrych dolegliwości bólowych kręgosłupa, tułowia i
kończyn (pokazy l-6). W części II omówiono i pokazano autoterapię tzw.
dolegliwości migrenowo-wegetatywnych. Jak ważny i trudny do leczenia
jest to problem, najlepiej wiedzą sami chorzy, a także neurolodzy,
interniści, psychiatrzy, laryngolodzy itd. (pokazy 7-9). Część III ilustruje
dolegliwości, które pojawiają się z powodu przeciążenia statycznego
mięśni i innych tkanek okołostawowych. Dolegliwości te można wyleczyć
wyłącznie poprzez autoterapię. I o tym szczegółowo mówią pokazy 10-32.
Informacje o dystrybucji filmu umieszczono na końcu książki.
 CZĘŚĆ PIERWSZA

Zespoły zaburzeń
czynnościowych
narządów ruchu
 Rozdział 1

Zaburzenia czynności ruchowych

stawów kręgosłupa oraz
stawów kończyn

1.1. Zaburzenia czynności ruchowych stawów,

równowaga statyczna stawów i mięśni
Medycyna ręczna może leczyć jedynie zaburzenia czynności ruchowych
stawów ciała typu o d w r a c a l n e g o . Mają one pośredni lub bezpośredni
związek z wszystkimi naturalnymi czynnościami organizmu, a także z jego
chorobami i niedomaganiami, w których nie stwierdza się przyczyn organi
cznych choroby. Można zatem z bardzo dużym przybliżeniem powiodzieć, że
blokady poszczególnych stawów, np. kręgosłupa, są swoiste dla wielu czyn
nościowych chorób naszego organizmu. I odwrotnie, zaburzenia czynności
ruchowych stawów powodują wiele, niekiedy bardzo poważnych oraz trud
nych w leczeniu, dolegliwości i chorób.

1.1.1. Zaburzenia czynności ruchowych stawów

Każdy zdrowy staw ma dwie możliwości ruchu: fizjologiczną oraz parafii
logiczną. Ruchomość fizjologiczna to możliwość wykonywania przez każdego
zdrowego człowieka bez zakłóceń w sposób dowolny i samodzielnie np.
czynnego zginania i prostowania palców rąk, łokcia, kolana, zginania,
prostował oraz skrętów tułowia, głowy itp. Ruchomość parafizjologiczna polega
na możliwości wykonania w stawie ruchu biernego (np. przy pomocy drugiego
człowieka) w kierunkach niefizjologicznych. Do ruchów takich należą:
przesuwanie kości tworzących staw boczno-boczne (rys.l), przednio-tylne,
rotacje, rozciagania, sprężynowanie w zginaniu bocznym itp. Na przykład w
stawach międzypaliczkowych rąk, kolanowych, w stawach kręgosłupa i
innych. Ruchy nazwane „grą ślizgu stawowego", nie są możliwe do
wykonania w sposób czynny, za pomocą własnych mięśni. Ograniczenie lub
zanik gry ślizgu stawowego prowadzi do najróżnorodniejszych i często
zaskakujących konsekwencji.
 Gra stawowa jest niezbędna dla każdego zdrowego stawu. Zaburzenie
czynności ruchowej stawu polega więc przede wszystkim na ograniczeniu lub
zamknięciu gry ślizgu stawowego, czyli na blokadzie stawu. Ograniczenie gry
ślizgu stawowego jest zawsze pierwotne w stosunku do zaburzenia ruchu
fizjologicznego. Ograniczenie (bolesne lub niebolesne) ruchomości fi-
zjologicznej w stawie pojawia się zawsze po uprzednim zaburzeniu gry ślizgu
stawowego. Leczenie stawu, zablokowanego w sposób odwracalny, polega
przeto głównie na przywróceniu normalnej gry ślizgu stawowego.
x owego w narządach ruchu, a w narządach wewnętrznych np. choroba
kierunek wykonania ruchu
kierunek przeciwległego nacisku fiksacyjnego
fiksacja niemanualna
Rys. 1. Gra ślizgu stawowego - ruchy parafizjologiczne w stawie
międzypaliczkowym wg Sachse'a: a - przesuwanie boczno-boczne;
b - sprężynowanie boczne; c - rotacja
1.1.2. Równowaga statyczna stawów i mięśni. Blokada stawu
Blokada stawu nigdy nie przebiega samotnie i w izolacji. W tkance łącznej
otaczającej staw (więzadła, ścięgna, torebka stawowa) znajdują się skupiska
bogato unerwionych receptorów czucia głębokiego oraz receptorów bólu. Blokada
powoduje, że część tej tkanki pozostaje w stanie chronicznego napięcia, a część
w stanie ciągłego rozluźnienia, przesyłając do centralnego układu nerwowego
nieprawdziwe informacje o położeniu danego stawu.
Stan taki jest istotą nierównowagi statycznej. Spotykany jest w 90%
zaburzeń ruchomości narządów ruchu. Ten rodzaj zaburzeń omawia niniejsza
książka. W tłumaczeniu na język praktyczny polega on na nadmiernym napięciu
większości mięśni ciała (np. kończyn dolnych, karku i innych) oraz na
jednoczesnym nadmiernym osłabieniu, a nawet zwiotczeniu innych mięśni (np.
brzucha, szyi itp.). Innym rodzajem nierównowagi statycznej jest ogólne
nadmierne rozluźnienie i zwiotczenie tkanek okołostawowych. Nazywamy to
nadruchomością (3.1.3).
20
Mechanizm blokady stawowej nie został jak dotąd wyczerpująco
wyjaśniony. Z pewnością dotyczy ona zarówno samego stawu jako
jednostki czynnościowo-strukturalnej, jak i tkanek okołostawowych, w
równej min mięśni co tkanki łącznej. Skutki takiej blokady następują w
procesie rozwojowym zaburzenia najczęściej w określonej kolejności.
Najpierw następuje ograniczenie lub nawet zniesienie gry ślizgu
stawowego. Można to stwierdzić tylko odpowiednim badaniem
manualnym. W okresie tym najczęściej nie występują wyraźne
dolegliwości.
Przy trwającym zaburzeniu występuje przeciążeniowe podrażnienie
tkanki łącznej, a potem także mięśniowej (1.2). Pojawiają się bóle lub/oraz
inne dolegliwości, czasem nagle przyjmując formy stanów ostrych.
Podrażnienie przeciążeniowe może wywołać na poziomie kręgosłupa
podrażnienie korzeniowe z jego wszelkimi konsekwencjami (lumbago, do
rsalgia, ischias, dyskopatia).
Długotrwałe zaburzenia czynnościowe mogą wywołać szereg zmian,
k tó re można już zakwalifikować do chorób organiczno-strukturalnych.
Efektem bezspornym są tutaj np. zwyrodnienia stawów typu przeciążeni
wrzodowa żołądka, dwunastnicy, jelita grubego, zapalenie woreczka
żółciowego, zaburzenia w wydalaniu moczu i kału oraz wiele innych.
Ogólnie zatem można stwierdzić, że:
w blokadzie bierze udział pojedynczy staw lub pewna ich liczba
oraz tkanki okołostawowe.
Z faktu tego wynika podstawowa dyrektywa do leczenia dynsfunkcji n
a rządów ruchu:
Terapię możemy podzielić na część „stawową" oraz część
„mięśniową".
Część leczenia „stawowego" wykonać może efektywniej terapeuta ma
nualny, ale część „mięśniową" m u s i wykonać pacjent o s o b i ś c i e .
Obie części pozostają w ścisłym fizjologicznym związku z sobą i nie
da się ich rozdzielić. Fachowo wykonane odblokowanie stawu poprawił
ogólny stan chorego niekiedy niezwykle efektownie; często ból lub inna
dolegliwość nagle znika lub wyraźnie maleje. Stąd bierze się niezwykła
sława zabiegów kręgarskich jak i samych kręgarzy. Tu trzeba dodać, iż do
odblokowania (jak i zresztą do zablokowania) stawu może dochodzi także
zupełnie przypadkowo, wskutek np. upadku, gwałtownego i niekon
trolowanego ruchu tułowiem, kończyną itp. Cechę przypadkowości noszą
również zabiegi kręgarskie.
Odblokowanie stawu, choć poprawia stan chorego, nie wnosi zasadni
czych korzyści w obrębie nierównowagi statycznej tkanek okołostawowych a
szczególnie mięśni.
Trwała poprawa, a następnie w y l e c z e n i e jest możliwe wyłącznie
przez o s o b i s t e zaangażowanie wiej chorego w ukierunkowany
proces terapeutyczny, którego celem jest odzyskanie, a następnie
utrzymywanie statycznej równowagi mięśniowej.
Do dokonania tego potrzebna jest pewna wiedza na temat zaburzeń
ruchomości niektórych rejonów własnego ciała i taką wiedzę przekazuje ta
książka.
Przywracanie statycznej równowagi mięśniowej jest procesem długo-
trwałym i czasem dość absorbującym, niezbędnym jednak do osiągnięcia
pełnego sukcesu terapeutycznego.
Mechanizm blokady nabiera szczególnego znaczenia w przypadku ma-
łych stawów kręgosłupa, tzn. stawów międzywyrostkowych (stawów tyl-
nych). Maigne nazwał to małym uszkodzeniem międzykręgowym (3.2.1).
Skutki zaburzeń równowagi statycznej stawów oraz mięśni opisane
zostaną w rozdziałach poświęconych charakterystyce zespołów przeciążenio-
wych (3.1), korzeniowych (3.2) i psychogennych (3.3).
1.2. Podrażnienie tkanki łącznej i mięśniowej,
okostnej oraz skóry i tkanki podskórnej
Nierównowaga statyczna mięśni i stawów wywołuje swoisty stan tkanek ota-
czających staw. Rozumienie tego stanu ma kluczowe znaczenie dla postępo-
wania terapeutycznego. W narządach ruchu spotykamy trzy rodzaje podraż-
nienia bezpośrednio związanego z zaburzeniem równowagi statycznej: podraż-
nienie tkanki łącznej, podrażnienie tkanki mięśniowej, podrażnienie okostnej. Do
podrażnienia pośredniego dochodzi poprzez nerwy obwodowe. Spowodowane ono
jest mechanicznym uciskiem korzenia lub gałęzi rdzeniowych. Daje to ból
promieniujący, zaburzenie czucia skórnego w postaci niedoczulicy lub znacznie
częściej przeczulicy skóry, zaburzenie motoryki i inne. Może wyrażać się także
bolesnością uciskową tkanki podskórnej wraz ze zmianami jej konsystencji
wyczuwalnymi palpacyjnie. Podrażnienie objawia się pośrednio także
dolegliwościami bardzo przypominającymi choroby narządów wewnętrznych.
Dają o sobie znać np. bóle „nerkowe", „wątrobowe", „żołądkowe", „sercowe"
itp., mimo iż lekarskie badania specjalistyczne wykluczają istnienie rzeczywistej
choroby organicznej danego narządu.
W obu rodzajach podrażnienia przyczyną pierwotną jest zawsze zabu-
rzenie równowagi statycznej jednego lub wielu stawów kręgosłupa, a często
także stawów aparatu podporowego (miednicy).
W diagnostyce rutynowej stan ten określa się na ogół jako „zapalenie".
Nie wywołuje on jednak ogólnej reakcji odpornościowej organizmu, chara-
22
kterystycznej dla rzeczywistych stanów zapalnych z przyczyn organicznych.
Ponadto bardzo często ustępuje natychmiast lub znacznie zmniejsza się jego
natężenie po dobrze ukierunkowanym i skutecznie wykonanym zabiegu
ręcznym. Już tylko te dwa fakty: negatywny wynik specjalistycznych badań
laboratoryjnych oraz szybkie znikanie bólu i objawów „zapalenia" po dobrze
przeprowadzonym zabiegu manualnym świadczą, że to nie jest stan zapalny.
Można byłoby z pewnym przybliżeniem mówić o zapaleniu, gdy dolegliwości
objawiają się uciskiem na korzenie nerwowe, jak np. zapalenie wielonerwo
we, zapalenie nerwu kulszowego itp. Ale jak ten stan zdefiniować, gdy dolegli
wościom nie towarzyszy ucisk korzenia nerwowego? Występują również przy
tym stany ostre!
Zjawisko to od dawna znane jest w medycynie ręcznej. W literaturze
fachowej nosi miano: pseudozapalenia, zapalenia miejscowego i wiele innych
Tutaj, ze względów praktycznych, stany te zostały nazwane
p o d r a ż n i e n i e m . Wskutek nierównowagi statycznej dochodzi do miej
scowego lub odcinkowego przeciążenia statycznego tkanek, do zaburzeń
unerwienia i odżywiania okolicy poddanej przeciążeniu. Powstaje wówczas
podrażnienie, któremu przede wszystkim ulega tkanka łączna (torebka sta
wowa, więzadła, ścięgna), mięśnie, a także okostna.
1.2.1. Podrażnienie tkanki łącznej okołostawowej
W zespołach przeciążeniowych kręgosłupa podrażnieniu ulegają wszystkim
torebki stawowe, więzadła międzykolcowe i więzadła nadkocowe kręgosłupa
oraz więzadła i chrząstkozrosty miednicy. Najczęściej dochodzi do
podrażnienia bez zmian anatomicznych i strukturalnych. Miejscowo lub
odcinkowe zaburzenie równowagi statycznej stawów powoduje długotrwał
chroniczne napięcie pewnej części tkanki włóknistej okołostawowej. Jest ona
wtedy poddawana ciągłemu rozciąganiu lub nieprzerwanemu ściskaniu. Na
zywa się to miejscowym lub odcinkowym przeciążeniem tkanki. Może być
ono powodowane np. niewłaściwymi postawami ciała, co zostanie opisane w
dalszych rozdziałach. Miejscowe lub odcinkowe, początkowo niewinne prze
ziążenia powodują mikrourazy tkanki łącznej. Jednakże ich wielomiesięczne
czy wieloletnie sumowanie się doprowadza w pewnym momencie do
przekroczenia progu pobudliwości bólowej. Najczęściej dochodzi do tego w
miejscach o zmniejszonej odporności na przeciążenia, co ma związek z
indywidualnymi cechami wrodzonymi i rozwojowymi narządów ruchu.
Początkowo ból w więzadłach i torebkach stawowych wywołuje tylko
ucisk, np. palcem czy podczas leżenia na twardym podłożu. Ból uciskowy
bierny - przeradza się w ból czynny samoistny. Od tego momentu zaczynają
się kłopoty. Ból czynny samoistny, początkowo niewielki, może trwać lata
mi, mijać i powracać. Z biegiem lat zawsze rośnie i przeradza się w okresowe
ciężkie kryzysy. Mogą też wystąpić dolegliwości bólowe o charakterze napa
dowym: powstają nagle i zawsze mają ciężki, ostry przebieg. Niekiedy są
tylko miejscowe, częściej jednak promieniujące, mają źródło w podrażnieniu
więzadeł lub torebek stawowych. W takich razach promieniowanie bólu
bardzo przypomina promieniowanie przy ucisku na korzeń nerwowy (3.1.1).
Taki stan rozpoznawany jest jako zespół korzeniowy i zgodnie z tym leczony.
Nie trzeba dodawać, że postępowanie takie bywa mało skuteczne albo zgoła
nieskuteczne. W miarę trwania podrażnienia można zaobserwować obniżanie się
progu pobudliwości bólowej. Coraz niniejsze bodźce wywołują coraz większy ból.
Powstaje mechanizm samopodtrzymujący ból, który czasem doprowadza nawet
do ostrego kryzysu. Podrażnienie może przemieszczać się także w
bezpośrednie sąsiedztwo źródła bólu oraz w odległe od niego rejony, np. ból
pięty z podrażnienia więzadła krzyżowo-guzowego (3.1.1.1; 5.3.2).

1.2.2. Podrażnienie mięśni

Do podrażnienia tkanki mięśniowej dochodzi z różnych powodów. Najczęstsze
przyczyny zostaną omówione w rozdziałach poświęconych zespołom przeciąże-
niowym (3.1), korzeniowym (3.2) i psychogennym (3.3). Podobnie jak w przy-
padku tkanki łącznej, podrażnienie mięśni może być różne: od łagodnego,
okresowego lub ciągłego po ostre, napadowe. Obserwuje się kilka skutków
podrażnienia. Najpospolitszym jest ból, ale także przykurczę, skrócenia mięśni,
wyczuwalne palpacyjnie zmiany w ich ciągłości, podwyższony tonus mięśniowy.
Charakterystyczne są także specyficzne cechy reagowania podrażnionych mięśni
na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne (pogoda, przeciążenie fizyczne i psychiczne,
obniżony próg pobudliwości bólowej itp.).

1.2.2.1. Ból
Zawsze występującą cechą podrażnienia mięśni jest ból. Zazwyczaj nie jest on
definiowany przez chorego jako ból mięśniowy, lecz jako ból np. biodra,
kolana, krzyża, karku, głowy, pleców, ramienia itp. Dopiero odpowiednim
badaniem ręcznym można stwierdzić, że źródłem bólu jest mięsień lub jego
część. Mięśnie bywają bolesne samoistnie, ale bolą też tylko przy ucisku, przy
czynnych zmianach ich napięcia, podczas biernego rozciągania itp. W miarę
trwania podrażnienia próg pobudliwości bólowej mięśni obniża się. Oznacza
to, że coraz mniejszy bodziec, np. ochłodzenie, nieostrożny ruch,
zdenerwowanie wywołują bardzo silną, gwałtowną reakcję bólową.

1.2.2.2. Podwyższony tonus mięśniowy

W mięśniu chronicznie przeciążonym, szczególnie przeciążonym statycznie, w
tym także psychogennie, zazwyczaj stopniowo zwiększa się napięcie spo-
czynkowe. Łatwiej się kurczy, trudniej rozluźnia i relaksuje. Rośnie aktyw-
ność, nadpobudliwość mięśnia. W policzeniu z długotrwałym działaniem stresu
psychicznego dochodzi do sytuacji, gdy niektóre mięśnie „napinają się same", co
chory odczuwa jako niezależne od niego męczące napięcie.
Istotny przy tym jest fakt, że tonus spoczynkowy mięśni jest zawsze
ściśle związany z ogólnym napięciem układu nerwowego człowieka. Występuje tu
ścisła i wprost proporcjonalna zależność pomiędzy tymi dwoma układami.
Narastanie stresu psychicznego, szczególnie o podłożu lękowym, zwiększa
napięcie spoczynkowe mięśni. Zostanie to szerzej opisane w rozdziale o zespołach
psychogennych (3.3). Możliwa jest też droga odwrotna: podwyższony tonus
spoczynkowy mięśni wywołany innymi przyczynami (np. zaburzeniem
sterowania nerwowego w zespołach korzeniowych, chronicznie aktywnym,
czynnym utrzymywaniem równowagi statycznej, przyzwyczajeniami, pozą
„szpanowaniem" itp.) doprowadza do zanikania dowolnego, świadomego roz
luźnienia mięśni - relaksu. Z całą pewnością podwyższa to ogólne napięcie
układu nerwowego, wzmagając mechanizm samopodtrzymujący zaburzenie,
wpędzając chorych w błędne mniemanie, iż znaleźli się w sytuacji bez wyjścia
Z uświadomienia sobie roli i znaczenia tego związku wypływa
podstawowy wniosek dla autoterapii:
Poprzez mięśnie oddziałujemy niekiedy w istotny sposób na pewien
zakres emocjonalności i odwrotnie: poprzez świadome obniżenie
nadmiernego tonusu spoczynkowego można przywracać mięśniom
ich równowagę statyczną.

l .2.2.3. Przeciążenia statyczne mięśni

Normalna fizjologiczna praca mięśnia polega na jego kurczeniu się i rozkur
czaniu. Jest to najbardziej rozpowszechniony typ pracy mięśni w świecie
zwierzęcym. Zawsze po fazie skurczu następuje faza rozkurczu mięśnia.
Wykonuje on nie tylko czynności napędzające bierną część narządów ruchu,
ale także wspomaga przepływ krwi spełniając rolę jakby „drugiego serca”. Ten
typ pracy, najbardziej fizjologicznej i naturalnej, nazywa się pracą izo
toniczną mięśni. Występuje przy wszystkich ruchach czynnych (np. biega nie,
pływanie itp.). Istnieją jednak różnorodne okoliczności zmuszające na sze
mięśnie do pracy w stałym napięciu, bez ich rozciągania i rozluźniania. Jest to
praca izometryczna.
Podczas pracy izometrycznej mięsień znajduje się w ciągłym napięciu
bez zmiany długości. Dłuższa faza skurczu, brak fazy rozkurczu to chara
kterystyczny dla niej stan. Brak fazy rozkurczu wydatnie utrudnia przepływ
krwi, upośledza czynność mięśnia w jego funkcji „drugiego serca". Wywołuje
ponadto szereg negatywnych skutków. Pracę izometryczna mięśni, którą
wykonują one przez dłuższy czas, będziemy dalej nazywać przeciążeniem
statycznym mięśni.
 W świecie zwierzęcym ten typ pracy mięśni jest o wiele rzadziej spotykany
aniżeli u ludzi; występuje na krótko, np. na czatach, podczas nasłuchiwania,
obserwacji, oczekiwania na walkę lub atak. W takich wypadkach
spoczynkowy tonus mięśniowy znacznie się podnosi, przyspiesza akcja serca,
rośnie ciśnienie tętnicze krwi. W ciele zwierzęcia zachodzą procesy przy-
gotowujące je dotyki fok ucieczki. Owo silne napięcie całego organizmu
rozładowuje się gwałtownie w ucieczce, pogoni lub walce.
Psychogenne przeciążenia statyczne mięśni
U człowieka cywilizowanego rozładowanie potencjału na sposób zwierzęcy
jest często niemożliwe. Urzędnik, uczeń, student nie mogą stoczyć walki ze
swoim zwierzchnikiem ani od niego uciec. Nagromadzony w stresie potencjał
energetyczny nie ma ujścia, nie rozładowuje się - imploduje, czyli eksploduje
do wewnątrz czyniąc organizmowi różne szkody. W mięśniach przeradza się w
podwyższony tonus spoczynkowy utrwalony wytworzonym odruchem
warunkowym ale nie tylko. To ciągłe nadmierne napięcie powoduje, że
między innymi up. w przeciwstawianie się siłom przyciągania ziemskiego
wkładamy o wiele więcej energii i napięcia, aniżeli jest to konieczne. Ruchy
nasze z biegiem lat tracą elastyczność, niektóre mięśnie kurczą się, a na-
stępnie skracają
Tak w najogólniejszym zarysie przeciążenie psychogenne przeradza się
w przeciążenie statyczne mięśni, ścięgien, więzadeł i stawów.
Miejscowe przecenie statyczne mięśni
Wcześniej (1.1.2)Wspomniano już, że zaburzenie równowagi statycznej stawu
doprowadzało asymetrii napięcia tkanki łącznej otaczającej staw. Z tkanki
tej biegną impulsy nerwowe do ośrodków ruchowych centralnego układu
nerwowego, informujące o zagrożeniu stawu. Z ośrodków w odpowiedzi
wychodzą „rozkazy” do mięśni okołostawowych, celem przywrócenia za-
burzonej równowagi. Tak więc w początkowej fazie zaburzenia równowaga
statyczna stawu może zostać przywrócona i jakiś czas utrzymana kosztem
odpowiedniego napięcia mięśni okołostawowych. W pracy owych mięśni
przeważa napięcie 0 charakterze izometrycznym. Z tego powodu „sztuczne"
stabilizowanie stawu poprzez mięśnie ma charakter tylko czasowy, przej-
ściowy. Powstają miejsca o zmniejszonej odporności na przeciążenie, zróżni-
cowane indywidualnie, zależne od cech dziedzicznych, warunków rozwojo-
wych i nabytych (urazy, mikrourazy, choroby). To są miejsca lub obszary
pierwszej bolesności j pierwszych problemów - małych, niedostrzegalnych i
dlatego nie docenianych..
Dzieci dzięki elastyczności i większej odporności na przeciążenie mogą
nie odczuwać żadnych dolegliwości (10.1). Gdyby tę elastyczność zachowały i
utrzymywały przez całe życie, nie cierpiałyby w wieku dojrzałym. Jeśli jed-
nak owe dolegliwości już występują, terapia domowa i trening muszą być w
26
sposób odpowiedni ukierunkowane. W przeciwnym razie będą albo obojętne
albo wręcz szkodliwe.
Zdolności adaptacji organizmu do miejscowego przeciążenia statyczne
go mięśni znacznie maleją, szczególnie u ludzi prowadzących siedzący tryb
życia. Maleją także u pracujących fizycznie czy nawet uprawiających sport.
Gdy przeciążenie zewnętrzne przypadkowo (w sposób nieuświadomiony)
sumować się będzie z przeciążeniem wywołanym nierównowagą statyczną,
ból i niesprawność zawsze dadzą o sobie znać. To tylko kwestia czasu.
Antygrawitacyjne przeciążenia statyczne mięśni
Przeciążenie statyczne mięśni spowodowane przyciąganiem ziemskim należy
do najczęstszych. Prawie wszystkie zaburzenia czynności ruchowych są z n i m
związane. Owo przeciążenie łączy się ściśle z postawami ciała wobec
przyciągania ziemskiego; obojętnie czy są one zdeterminowane niefizjologi
czną (niechlujną) postawą przy pracy, podczas nauki lub odpoczynku, czy
też niefizjologiczną postawą wynikającą z zaburzeń psychogennych. Przeciąże
nie tego typu jest powszechne, poświęcone mu więc zostały podstawowe
rozdziały książki (3; 4; 5).
Przeciążenia mięśniowe psychogenne, miejscowe i antygrawitacyjne
prawie zawsze występują wspólnie. Różny jest tylko ich udział ilościowy jak i
jakościowy w zaburzeniu.
Bólowe przeciążenie statyczne mięśni
Bólowe przeciążenie statyczne miewa różne źródła: miejscowe, odcinkowe i
wieloodcinkowe, ale może nim być również ucisk na korzeń nerwowy. Wynika
niekiedy z bezpośredniego przeciążenia miejscowego lub ogólnego. Wszystkie
wymienione źródła są swoistą reakcją na ból. Ból wywołuje odruchowy skurcz
ochronny mięśni, skurcz z reguły zwiększa przeciążenie, zatem ból rośnie, a
większy ból to większy skurcz. Powstaje patologiczny łuk odruchowy.
Mięśnie popadają w stan ciągłego napięcia spastycznego ze znaczną
przewagą napięcia o charakterze izometrycznym.
l .2.2.4. Skutki przeciążenia statycznego mięśni
Fatalne skutki statycznego przeciążenia mięśni najczęściej nie są doceniał w
rutynowym leczeniu, mimo że wywołują różnorodne i nierzadko ostre
dolegliwości, które leczy się zazwyczaj bez zajmowania się mięśniami.
Jednym z pierwszych skutków przeciążeń bywa zmęczenie, odczuwa
ne w całym ciele lub poszczególnych jego częściach. Przy dłuższych przecią
żeniach statycznych pojawiają się w mięśniach, nierównolegle do ich
włókien, poprzecznie, skośnie, stwardnienia w postaci „sznurków”
„sznurów", „ołówków" itp. Uciekając wzdłuż ich przebiegu można odnaleźć
punkty maksymalnie bolesne. Z nich bardzo często promieniuje ból na pew-
 na odległość, z którą anatomicznie dany mięsień nie ma już związku (rys. 2, 8,
9). Znaczenie punktów maksymalnie bolesnych w terapii ręcznej jest
opisane w rozdziale o mobilizacjach uciskowych (7).
Ten typ bólu wzmaga się wraz z napięciem emocjonalnym, przede
wszystkim negatywnym. Relaks, rozluźnię mięśni natychmiast może go
złagodzić albo nawet znieść.
Poizometryczna relaksacja mięśni (5.3) jest jedną z najskute-
czniejszych technik medycyny ręcznej łagodzących ból i jednocześnie
przywracających równowagę statyczną mięśniom.
Chroniczne ponadnormalne zwiększenie napięcia mięśni doprowadza
także nierzadko do objawów pseudoneurologicznych. Uciśnięcie nerwu
(nerwów) biegnącego w mięśniu chronicznie nadmiernie napiętym może wywo-
łać zaburzenia w unerwieniu zaopatrywanej przez ten nerw okolicy. Zwykle
odczuwa się to jako mrowienie, cierpnięcie, zaburzenie czucia skórnego (naj-
częściej niedoczulicę), drętwotę, odcinkowe, osłabienie siły mięśni w niektórych
ruchach itp. Są to objawy bardzo dokuczliwe i niepokojące chorego, a utrzymu-
jące się niekiedy latami. Mijają w miarę przywracania mięśniom elastyczności.
miejsce
podrażnienia
Rys. 2. Przykłady promieniowania bólu z podrażnionych mięśni (wg Maigne'a)
Nadmierne napięcie przeciążonych, statycznie mięśni wywołuje
również zaburzenia krążenia. Utrudnia przede wszystkim krążenie żylne, a
więc odprowadzanie produktów przemiany materii. Dochodzi do obrzęków,
bólów, obniżenia temperatury kończyn (np. wiecznie zimne stopy). Objawy te
sugerują chorobę organiczną naczyń, ale w takich przypadkach leczenie
farmakologiczne jest nieskuteczne. Jednakże zawsze, gdy istnieje podejrzenie
choroby organicznej naczyń, należy poddać się badaniom lekarskim.
Długotrwale zwiększone napięcie mięśni doprowadza do ograniczenia
gry ślizgu stawowego, a potem blokady stawów. Przeciążenie stawów (kola-
28
nowych, biodrowych, łokciowych, małych stawów kręgosłupa) jest naj
częstszą przyczyną ich zwyrodnienia. Przy zablokowaniu małych stawów
kręgosłupa powstają różnorodne zespoły korzeniowe, co w następstwie m.in.
zwiększa napięcia mięśni. Tworzy się w ten sposób patologiczny mechanizm
samopodtrzymujący. Dla chorego, który nie rozumie owego mechanizmu, to
sytuacja bez wyjścia, ponieważ dolegliwości będą utrzymywać się i stopniowo
narastać przez całe życie. Leczenie farmakologiczne i fizykoterapeutyczne
nie wystarcza. Zamknięty krąg może przerwać tylko przywrócenie
równowagi statycznej mięśniom i stawom poprzez ukierunkowany zabieg
stawowy i odpowiednio dobraną gimnastykę.
Na każdy ruch poszczególnych części ciała składa się skurcz odpowiednich
mięśni i odruchowy rozkurcz ich antagonistów. Na przykład przy zginaniu
łokcia kurczą się jego zginacze i jednocześnie rozkurczają prostowniki. Jeśli
jakaś grupa mięśni pozostaje przez dłuższy czas (miesiące, lata) w
chronicznym napięciu, to ich antagoniści, w myśl powyższej zasady,
odruchowo rozluźniają się i z czasem zaczynają słabnąć oraz wiotczeć. Ich
aktywność maleje proporcjonalnie do aktywności mięśni nadczynnych.
Pogłębia to i utrwala nierównowagę statyczną narządów ruchu i
doprowadza do najpospolitszych i najczęściej spotykanych w naszej
cywilizacji zespołów przeć
Trwające latami napięcie statyczne mięśni doprowadza w konsekwencji do ich
skracania i włóknienia, czyli do procesów nieodwracalnych. Stan ten
określany bywa w medycynie rutynowej jako reumatyzm zwyrodnieniom
tkanek miękkich (Sadowska-Wróblewska), a leczy się go przede wszystkim
farmakologicznie. Nawet ta faza procesu przeciążeniowego mięśni nadaje się
do terapii niektórymi technikami medycyny ręcznej, głównie ukierunkowanej
poizometrycznej relaksacji mięśni i mobilizacji uciskowych.
Dalszymi skutkami przeciążeń statycznych mięśni są tzw. zaburzenia
stereotypów ruchowych, zniedołężnienie, wyraźna utrata sprawności fizycznej
pod każdym względem: siły mięśni, wytrzymałości, szybkości, gibkości,
koordynacji ruchowej. Szybko zostają „zapomniane" stare umiejętności
ruchowe. Ludzie sądzą, że wszystko to ma związek z wiekiem i szybkimi
postępami procesu „starzenia się". Zupełnie niesłusznie skutki swoich
zaniedbań przerzucają na naturę. A przecież człowiek został przez nią tak
stworzony, że ma pełne możliwości doczekania sędziwego wieku bez bólów, z
zupełną sprawnością narządów ruchu. Trzeba tylko o tę sprawność umiejętnie
zadbać.
1.2.3. Podrażnienie okostnej
Podrażnienie okostnej objawia się bólem danego miejsca na kości. Ból ten na
ogół obejmuje mały obszar ciała. Tworzą się także maksymalnie bolesne
punkty okostnej, ale w przeciwieństwie do mięśniowych czy więzadłowych
punktów maksymalnie bolesnych nie promieniują one na odległość. Ból oko-
stnej bywa czynny i doprowadza nawet do stanów ostrych, częściej jednak
ujawnia się dopiero po uciśnięciu czy drażnieniu danego miejsca.
Najczęstszą przyczyną bólu okostnej jest podrażnienie mięśni spowo-
dowane przeciążeniem statycznym (w tym psychogennym) i odkorzenio-
wym. Dlatego ból ów pojawia się najczęściej w okolicach przyczepu mięśni i
ścięgien. Rzadziej spotyka się podrażnienie okostnej na skutek bezpośred-
niego i długotrwałego ucisku kości (np. przez pasek, zapięcie od biustonosza,
oparcie ulubionego krzesła). Istnieją charakterystyczne punkty, w których
podrażnienie okostnej powstaje najczęściej. Są to między innymi:
1. Wyrostki kolczyste kręgosłupa.
2. Boczne powierzchnie kości piętowych oraz guzy piętowe. Podrażnienie
mięśni płaszczkowatych przenosi się przez ścięgno Achillesa na piętę, której
ból czasem może dokuczać bez bolesności ścięgna. Podrażnienie guzów
piętowych najczęściej ma swój początek aż w więzadle krzyżowo-gu-
zowym(3.1.1;5.3.2).
3. Nadkłykcie kości ramieniowej. Podrażnienie ich okostnej odczuwane
jest jako ból kłykci, często rozpoznawane jako łokieć tenisisty (epicondyli-tis).
Powstaje z przeciążenia mięśni przyczepiających się do kłykci, podrażnienia
korzeni nerwowych dolnego odcinka szyjnego oraz górnego piersiowego
kręgosłupa. Okostna kłykci jest bardzo bolesna przy ucisku. Czasem
bolesności tej towarzyszy osłabienie mięśni zginających lub prostujących
rękę, a ruchy te są bardzo bolesne, niekiedy uniemożliwiają nawet pisanie.
4. Żebra. Podrażnieniu okostnej żeber towarzyszy większa lub mniejsza
bolesność mięśni oddechowych. Najczęściej jednak dochodzi do podrażnienia
okostnej żeber rzekomych w miejscach przyczepiania się mięśni skośnych
brzucha wewnętrznych oraz czworobocznych lędźwi.
5. Kość ogonowa. Podrażnienie okostnej wraz w podrażnieniem okoli-
cznych więzadeł i chrząstkozrostu doprowadza do bardzo uciążliwych dole-
gliwości bólowych tej okolicy (3.1.1). Powstają one po urazach kości ogonowej,
a także jako efekt nierównowagi statycznej miednicy (9).
6. Mostek. Na dużej przestrzeni przyczepiają się do mostka mięśnie
piersiowe większe. Z powodu częstych podrażnień niektórych ich części nie-
rzadko dochodzi do bólów mostka w następstwie podrażnienia okostnej
(3.1.2; 5.4.4).
7. Kolce biodrowe oraz grzebienie biodrowe (rys. 3). Okostna kolców
biodrowych tylnych górnych mogą podrażnić zaburzenia czynności rucho-
wych stawów biodrowych i stawów krzyżowo-biodrowych, a także urazy,
mikrourazy (np. po przewrotach w przód). Ból okostnej grzebienia biodrowego
bywa skutkiem podrażnienia mięśni przyczepiających się do niego, jak
również zaburzeń czynności ruchowych stawów biodrowych.
Tak więc podrażnienie okostnej (z wyjątkiem chorób organicznych)
najczęściej wynika z przeciążenia statycznego mięśni, podrażnienia korze-
niowego, urazów i mikrourazów oraz zaburzenia czynności ruchowych
stawów kończyn. A zatem leczymy jo jak zespoły przeciążeniowe, korzeniowe i
psychogenne.

l .2.4. Podrażnienie skóry i tkanki podskórnej

Podrażnienie skóry i tkanki podskórnej (z wyłączeniem chorób organicznych,
pasożytniczych) związane jest zawsze z zablokowaniem odpowiedniego
segmentu kręgosłupa i naciskiem na gałęzie rdzeniowe, z których unerwiany
jest dany obszar skóry. Znajomość tej zależności przydaje się w diagnozowaniu
zespołów korzeniowych. Najbardziej znane są zaburzenia czucia skóry -
przeczulica i niedoczulica. Jednak, jak wskazuje praktyka, znacznie częściej
mamy do czynienia ze zmianami komórkowo-bólowymi (Maigne) w tkance
podskórnej. W obszarach skóry unerwianych z zablokowanego segmentu
tworzą się w tkance podskórnej zgrubienia w postaci ziaren pszenicy czy grochu,
przypominające grudki tłuszczowe. Fałd skóry, trzymany między palcami,
wykazuje żywą bolesność w strefie podrażnienia. Sama tkanka podskórna
rzadko boli. Reaguje dopiero uszczypnięta i zrolowana miedzy palcami
badającego. Chorzy skarżą się przy tym na bóle kości, bardzo przypominające
bóle reumatyczne, w rejonie strefy komórkowo-bólowej. Odblokowanie
odpowiedniego segmentu kręgosłupa z reguły zmniejsza lub znosi
podrażnienie skóry i tkanki podskórnej. Szczegółowo zostanie to opisane w
charakterystyce zespołów korzeniowych (4; 7).
 Rozdział 2

Wskazania i przeciwwskazania
w terapii manualnej oraz autoterapii
dolegliwości odkręgosłupowych

2.1. Wskazania. Zwyrodnienie stawów. Dyskopatia

Szczegółowe wskazania do prowadzenia terapii ręcznej zaburzeń czynnościo-
wych narządów ruchu omawiają rozdziały charakteryzujące poszczególne ze-
społy zaburzeń: przeciążeniowych (3.1), korzeniowych (3.2) i psychogennych
(3.3). Najlepsze rezultaty daje terapia ręczna, a zatem także domowa, w zwal-
czaniu dolegliwości, które wynikają z o d w r a c a l n y c h zaburzeń czynności
ruchowych narządów ruchu, a szczególnie kręgosłupa. Specjalistyczne badania
lekarskie nie wykazują organicznych przyczyn owych chorób. Często takie
przypadki leczone są bez efektów całymi latami. Terapii ręcznej dobrze poddają
się pacjenci po w y l e c z e n i u ciężkich chorób organicznych. Leczy ona
skutki naświetlań w chorobach nowotworowych, których proces został
zatrzymany. Radioterapia wywołuje specyficzny zespół bólowy dobrze
poddający się terapii ręcznej oraz ukierunkowanej terapii domowej. Oczywiście
chorzy powinni znajdować się pod ścisłą i stałą kontrolą onkologów.
Zalecana również bywa terapia ręczna przy zaburzeniach czynności o
podłożu reumatycznym, ale tylko w okresach remisji stanów zapalnych i
wyraźnego zmniejszenia bólu lub dolegliwości. Bywa jednak i tak, że stany
zapalne znikają, a dolegliwości bólowe i inne pozostają. Świadczy to, iż
wynikają one ze zwykłego podrażnienia tkanek. Takie stany również skute-
cznie likwiduje terapia ręczna.
O celowości terapii ręcznej można mówić także w przypadku chorych z
trwałymi pourazowymi zmianami anatomicznymi. Oczywiście zmian takich
nie podobna wyleczyć. Natomiast owa metoda skutecznie zwalcza zaburzenia
czynności ruchowych wywołane przez zmiany pourazowe w innych częściach
aparatu ruchu.
Podobne zastosowanie znajduje u chorych z wrodzonymi wadami na-
rządów ruchu.
 W niektórych chorobach organicznych centralnego układu nerwowego lecz do opanowania skutków się, że skutecznie wyleczyć
wywołujących porażenia spastyczne mięśni, przede wszystkim mięśni kończyn, zaburzeń czynności ruchowych dyskopatię można
można zastosować poizometryczną relaksację mięśni. Powinna ona na stałe stawu - artralgii. Zwyrodnienie jedynie przez interwencję
wejść do rutynowych zabiegów stosowanych w procesie rehabilitacyjnym. stawów jest chorobą, z którą chirurgiczną. Są jednak
Dobrze poddają się badaniu manualnemu, a następnie ewentualnej można walczyć stosując pewne jej formy, które dobrze
terapii ręcznej wszystkie przypadki rekonwalescencji po leczeniach szpitalnych, a terapię ręczną. Mimo to poddają się leczeniu
szczególnie po operacjach. Każde unieruchomienie chorego w łóżku przez cierpiącym pacjentom nadal ręcznemu, w tym przede
dłuższy czas, a szczególnie narkoza i operacja, powodują z reguły zaburzenia stawia się diagnozę: ma pani wszystkim terapii domowej.
czynności narządów ruchu - zwłaszcza w istniejących już miejscach o zmniej (pan) zwyrodnienie kręgosłupa, Zagadnieniu temu poświęcony
szonej odporności na przeciążenia. trzeba się więc z tym na zawsze został rozdz. 6.1.3 i 4.
Także stany po unieruchomieniach gipsowych kwalifikują się do pogodzić. Zacytujmy w tym
terapii manualnej, a szczególnie do ukierunkowanej terapii domowej. miejscu zdanie drą
Osobno należy poświęcić uwagę temu, co w diagnostyce rutynowej nazy Schónbergera: „Zużycie
wa się z w y r o d n i e n i e m , zużyciem stawu, artrozą. Proces zwyrodnie (zwyrodnienie) - nowoczesna 2.2.
sniowy zawsze doprowadza do zmian anatomicznych i strukturalnych w sta bajka. Niezliczonym moim pa-
wach. Owe zmiany, początkowo niewielkie, rosną w miarę upływu czasu, a w cjentom powiedziano: ich bóle Przeciwwskazania
dodatku są dobrze widoczne na zdjęciach rentgenowskich. Proces zwyrodnie pochodzą ze zużycia Nie jest wskazana terapia
niowy stawów ma różne przyczyny: urazy, mikrourazy, choroby organiczno ( w kręgosłupa (spondyloartrozy). manualna wszystkich chorób
tym procesy zapalne i rozpadowe), wady anatomiczne wrodzone, wady rozwo Abstrahując od tego, że u organicznych narządów ruchu
jowe, nierównowaga statyczna i w konsekwencji przeciążenie pochodzenia wielu pacjentów (cierpiących) oraz narządów wewnętrznych.
wewnętrznego, przeciążenie zewnętrzne i inne. Najczęściej występującą zdjęcia rentgenowskie ani razu Do nich należą choroby nowo-
przyczyną zwyrodnienia jest mechaniczne przeciążenie stawów. Proces nie wykazały żadnego śladu tworowe, gruźlica,
zwyrodnieniowy wywołuje swoisty stan tkanek otaczających staw. Torebka zużycia lub drobne ślady tego zrzeszotnienie kości oraz
stawowa, wiązadła, ścięgna i mięśnie ulegają stężeniu wytwarzając wokół stanu bywają źle wszystkie stany zapalne. Nie
stawu nadmierne napięcie. Każdy proces zwyrodnieniowy ogranicza, a potem interpretowane, muszę należy także leczyć tą metodą
znosi grę ślizgu stawowego. Nadmierne napięcie tkanek okołostawowych stwierdzić, że również w przy- pourazowych zmian
proces ten zdecydowanie przyspiesza. Ale, co najważniejsze, przez zmniejszenie padku znacznej anatomicznych i struktu-
napięć można go także opóźnić lub zatrzymać (!), jeśli po odpowiedniej terapii spondyloartrozy ból nie był nią ralnych w narządach ruchu,
ręcznej oraz autoterapii napięcie powróci do normy, a gra ślizgu stawowego uwarunkowany, lecz właśnie wrodzonych i rozwojowych
wraz równowagą statyczną zostanie przywrócona. blokadą". deformacji narządów ruchu.
Bóle nie są zazwyczaj proporcjonalne do zmian anatomicznych widocznych na Proces zwyrodnieniowy Ponadto, jeśli istnieją
obrazie rentgenowskim. Niekiedy u pacjentów odczuwających bardzo silne kręgosłupa obejmuje także, podejrzenia organicznej
bóle stawów nie stwierdza się radiologicznie artrozy, czyli zmian choć stosunkowo rzadko, choroby jakiegoś narządu,
anatomicznych stawu. W obrazie rentgenowskim innych spostrzegamy zna dyski międzykręgowe. początek terapii domowej
czne zmiany zwyrodnieniowe, natomiast nie odczuwają oni bólów. Można Wskutek zmian muszą poprzedzić badania
więc powiedzieć, że przyczyną bólów są zmiany czynnościowe w tkankach degeneracyjnych oraz prze- lekarskie. Głównie chodzi tu o
miękkich otaczających staw. Tkanki te dobrze poddają się terapii ręcznej. ciążenia wewnętrznego i objawy przypominające
Zmiany anatomiczne, jakie zaszły w stawie w procesie zwyrodnieniowym zewnętrznego, dochodzi symptomy chorób serca,
(artrozą), są nieodwracalne. Pozostaną nawet po ustaniu dolegliwości. Będą. czasem do wypukliny jądra nerek, wątroby, trzustki,
dalej oddziaływać na narządy ruchu jako miejsca o zmniejszonej odporności na miażdżystego, czyli narządów rodnych, jak
przeciążenia. Natomiast możliwe jest częściowe lub całkowite od tworzenie gry „wypadnięcia" dysku i również chorób naczyń
ślizgu stawowego i przywrócenie równowagi statycznej: odbić kowanie stawu. uciśnięcia na korzeń lub rdzeń krwionośnych oraz układu
Dlatego w terapii ręcznej nie dąży się do wyleczenia artrozy, nerwowy. Ogólnie przyjmuje
nerwowego. W wieku dziecięcym nich można się skutecznie wszystkim, niewłaściwego
największą uwagę powinno się przeciwstawić nie tracąc sposobu bycia i życia.
skierować na tzw. ukryte zdolności do wydajnej pracy i Miękkie i łagodne techniki
zaburzenia czynności zachowując zdrowie. U ludzi w terapii ręcznej z reguły
ruchowych narządu ruchu, starszym wieku zazwyczaj zaskakująco łatwo przynoszą
czyli profilaktyki Takiemu ulegają wyraźnemu ludziom starszym dużą ulgę.
badaniu oraz ewentualnej ograniczeniu ruchy w stawach, Jest to dla nich często wielką
terapii powinno zostać dochodzi do przykurczów zachętą do pracy w domu,
poddane k a z d e dziecko. Im mięśniowych, a co za tym której celem jest już nie tylko
wcześniej tym lepiej, jednak idzie - do różnych walka z bólem, ale dążenie do
dopiero wtedy, gdy potrafi ono dolegliwości. Wynika to, jak poprawienia sprawności
dobrze współpracować z wykazuje praktyka, nie tylko z ruchowej podtrzymania
terapeutą. Najlepszy jest wiek procesów inwolucyjnych, ale zdrowia.
trzy do pięciu lat. Ze względu także, a może przede
na wagę profilaktyki ukrytych
zaburzeń narządów ruchu w
wieku dziecięcym, problemowi
temu poświęcono część 2.3. Wiek chorego a terapia ręczna i autoterapia
rozdziału o profilaktyce bólów i
dolegliwości odkręgosłupowych T
(10). Bóle narządów ruchu u e
dzieci występują bardzo r
rzadko. Zawsze, gdy się a
pojawiają, trzeba sprawdzić, p
czy nic mają one przyczyn i
organicznych lub rozwojowych. ę
W wieku młodzieńczym,
gdy procesy wzrostu dobiegają m
końca, mogą pojawiać się już a
pierwsze dolegliwości w n
miejscach o zmniejszonej u
odporności na przeciążenia. a
Ich terapia bywa trudniejsza i l
bardziej długotrwała, a niżeli n
u pacjentów w wieku dorosłym. ą
Okres największej
aktywności zawodowej z
przynosi też największe ob a
ciążenia i przeciążenia. Ludzie b
w tym wieku najczęściej u
odczuwają dolegli wości r
związane z zaburzeniami z
narządów ruchu. Większości z e
ń
c
c h
z o
y r
n y
n c
o h
ś
c w
i
k
n a
a ż
r d
z y
ą m
d
ó w
w i
e
r k
u u
c
h w
u
m
m y
o ś
ż l
n
a p
o
s d
t s
o t
s a
o w
w o
a w
ć y
c
u h
 o
z w
a y
s c
a h
d
w
o s
d k
w a
r z
a a
c ń
a
l i
n
o p
ś r
c z
i e
c
z i
a w
b w
u s
- k
r a
z z
e a
ń ń
.
o
r
a
z

p
o
d
s
t
a
w

Rozdział 3
Zaburzenia czynności ruchowych
kręgosłupa i miednicy oraz
wynikające z nich dolegliwości
Z praktyki terapeutycznej zaburzeń czynności ruchowych kręgosłupa oraz
stawów kończyn wynika podział na trzy zasadnicze zespoły: przeciążeniowy,
korzeniowy i psychogenny. Oczywiście jest to podział w pewnym sensie
umowny, ponieważ wszystkie dolegliwości i zaburzenia czynności ruchowych
wynikają zawsze ze swoistego przeciążenia miejscowego lub odcinkowego
narządów ruchu. Najczęstsza bezpośrednia przyczyna każdego podrażnienia
tkanki łącznej lub mięśniowej to nierównowaga statyczna i w efekcie
mechaniczne przeciążenie tkanek - „czysta forma" przeciążenia. Dochodzi do
niego z powodu niekorzystnego działania na narządy ruchu zewnętrznych oraz
wewnętrznych czynników mechanicznych. Do czynników zewnętrznych można
zaliczyć np. ciężką pracę fizyczną, przyciąganie ziemskie w niewłaściwych
statycznych postawach ciała. Czynnikami wewnętrznymi są np. wpływ chorób
narządów wewnętrznych na narządy ruchu czy skutek stresu psychicznego. W
tym przypadku przyczyną pierwotną podrażnienia może być czynnik
psychogenny, ale przyczyną bezpośrednią nadal przeciążenie mechaniczne
(3.3).
Przeciążenie i podrażnienie tkanki łącznej powodują też powstanie ze-
społów korzeniowych, czyli dolegliwości powiązanych z uciskiem na korzeń
nerwowy. Przeciążenie takie występuje w stawach kręgosłupa i prowadzi do
tzw. małych uszkodzeń międzykręgowych (Maigne) oraz dyskopatii. Mecha-
nizm ten zostanie również opisany dalej (3.2.1).
3.1. Zespoły przeciążeniowe kręgosłupa i miednicy
W obrazie klinicznym zespołów przeciążeniowych nie znajdujemy naj-
częściej dolegliwości wywołanych uciskiem na korzenie nerwowe. Ale ponie-
waż dolegliwości wynikające z podrażnienia ścięgien, więzadeł, torebek
stawowych i mięsni (czyli przeciążeniowe) są bardzo podobne do dolegliwości
odkorzeniowych, najczęściej diagnozuje się je rutynowo właśnie jako takie.
Leczenie na podstawie tak postawionej diagnozy jest wówczas prawie
całkowicie nieskuteczne. Dlatego wydaje się konieczne przedstawienie
bliższej charakterystyki najczęściej spotykanych zespołów przeciążeniowych,
przebiegających bez mechanicznego ucisku na korzenie nerwowe. Nazwane są
one tutaj zespo ł a m i p r z e c i ą ż e n i o w y m i . Najczęściej spotyka się cztery
grupy zespołów przeciążeniowych:
miednicy,
pogłębionej lordozy lędźwiowej (hiperlordozy lędźwiowej),
pogłębionej lordozy szyjnej (hiperlordozy szyjnej),
spłaszczonej lordozy lędźwiowej (dyslordozy lędźwiowej).
3. l. l. Przeciążenia w obrębie miednicy
Znaczenia podrażnienia tkanki łącznej oraz mięśni w obrębie miednicy
praktycznie nie bierze się pod uwagę w leczeniu rutynowym. Jest to
obszar poddawany znacznym przeciążeniom zarówno statycznym, jak i
dynamicznym. Jego podrażnienie wywołuje nawet ciężkie i długotrwałe
dolegliwości, obrazem klinicznym bardzo często przypominające
dyskopatie dolnego odcinka kręgosłupa lędźwiowego. W zestawieniu z
przeglądowym zdjęciem rentgenowskim kręgosłupa lędźwiowego i kości
krzyżowej, na którym można stwierdzić zwężenie szpary międzykręgowej,
np. L5/S1 lub L4/L5 (rys. 22), orzeka się zazwyczaj: dyskopatia. Na
podstawie takiej diagnozy dokonano i dokonuje się nadal wielu
niepotrzebnych operacji „wypadniętych dysków międzykręgowych" oraz
prowadzi się nieodpowiednie leczenie zachowawcze (Maigine, Neumann,
Schónberger). Rozpoznawaniu rzeczywistych dyskopatii poświęcone
są specjalne rozdziały (3.2.2; 6.1). Z podrażnienia więzadeł i mięśni
miednicy wynika także wiele innych dolegliwości, o czym bardziej
szczegółowo dalej. Podrażnienie to jest z kolei skutkiem nierównowagi
statycznej miednicy i zablokowania jednego lub obu stawów krzyżowo-
biodrowych. Istnieje wiele przyczyn zaburzających równowagę
statyczną miednicy, które wymienione zostaną w jednym z następnych
rozdziałów. Wywołują one z reguły zablokowanie czynności
ruchowych stawów krzyżowo-biodrowych. I w tym wypadku istnieje,
jak w innych, ścisłe sprzężeń pomiędzy nierównowagą statyczną
miednicy a blokadą stawów krzyżowo- biodrowych. Dlatego
zablokowanie jednego z nich zawsze w nierównowagę statyczną
miednicy, a nierównowaga wywołana innymi przyczynami może
doprowadzić - i najczęściej doprowadza - do blokady stawów
krzyżowo-biodrowych. W końcowym efekcie łańcucha przyczynow0-
skutkowego powstaje podrażnienie więzadeł, mięśni miednicy i
 kończyn dolnych oraz dalsze zaburzenia czynności ruchowych kręgosłupa,
szczególnie w górnym odcinku szyjnym (Lewit, Maigne, Neumaim).
3.1.1.1. Podrażnienia więzadeł miednicy
Niniejszy rozdział został opracowany na podstawie własnych doświadczeń
terapeutycznych autora, po wykonaniu około trzech tysięcy terapii igłowych
więzadeł krzyżowo-biodrowych, krzyżowo-guzowych, biodrowo-lędźwiowych, po
kilkunastu tysiącach mobilizacji i manipulacji stawów krzyżowo-biodrowych
oraz na podstawie wyników wielu tysięcy poizometrycznych relaksacji
podrażnionych mięśni miednicy i kończyn dolnych. Także na podstawie kilku
tysięcy mobilizacji uciskowych punktów maksymalnie bolesnych wykonanych
per rectum.
Cel niniejszej książki: pomoc w terapii bólu i dolegliwości odkręgosłu-
powych - ogranicza prezentację materiału wyłącznie do krótkiego zademon-
strowania ostatecznych wyników wszystkich obserwacji i doświadczeń tera-
peutycznych.
Rys. 3. Więzadła miednicy
l - więzadło biodrowo-lędźwiowe; 2 - więzadło krzyżowo-guzowe; 3 - więzadła
krzyżowo-biodrowe; 4 - więzadła międzykolcowe; 5 - więzadło nadkolcowe
W obrębie miednicy istnieje kilka więzadeł bardzo ważnych w terapii
bólu, a także innych dolegliwości tego obszaru wraz z kończynami dolnymi.
Należą do nich więzadła: krzyżowo-biodrowe, krzyżowo-guzowe, biodrowo-
lędźwiowe, międzykolcowe i nadkolcowe kości krzyżowej oraz więzadła krzy
żowo-guziczne i krzyżowo-kolcowe (rys.3).
Więzadła krzyżowo-biodrowe (ligamenta sacro-iliaca)
Więzadła krzyżowo-biodrowe (rys. 3) łączą kość krzyżową z kośćmi biodrowy
mi. Krótkie, szerokie i silne, mocno zwierają staw krzyżowo-biodrowy. Ułożone
są w trzech warstwach w każdym stawie. Do ich podrażnienia dochodzi w skutek
skręcenia lub skośności miednicy (9) wywołanych zablokowaniem stawu krzyżoc
wo-biodrowego. Powoduje to ból czynny oraz często ból przy ucisku.
Czasem przy zablokowanym stawie więzadła nie są wrażliwe na ucisk i
nie bolą nawet przy wyraźnych objawach zablokowania stawu krzyżowo-
biodrowego. Reaguje tak zawsze organizm kilkuletnich dzieci, sporadycznie
-dorosłych. Nazywamy to ukrytymi zaburzeniami czynności ruchowych
miednicy, aparatu podporowego (10.1).
Ból w więzadłach krzyżowo-biodrowych może także promieniować do
kończyn dolnych. Topografia owego promieniowania przypomina ból przy
uciśnięciu korzenia L5 i S1 (rys. 4). Dlatego często utożsamiamy go błędnie z
dyskopatią, rwą kulszową (ischialgią), czasem z lumbago.
Najbardziej charakterystyczne obszary tego promieniowania to;
okolice kości krzyżowej i samego stawu krzyżowo-biodrowego, tylno-
zewnętrzna powierzchnia uda i podudzia. Rzadziej ból ten promieniuje do
pachwiny (bardzo rzadko do jądra u mężczyzn) oraz dalszych części kończyny
dolnej jak na rys. 4.
Oprócz bólu blokada stawu krzyżowo-biodrowego z podrażnieniom je
go więzadeł często wywołuje pośrednio (przez zaburzenie czynności rucho
wych górnego odcinka szyjnego i górnośrodkowego odcinka piersiowegp
kręgosłupa) lub bezpośrednio dolegliwości typu wegetatywnego. Między in
nymi są to: mdłości, wymioty, zawroty głowy, nadmierne pocenie się,
zaburzenia wzroku i słuchu, uciążliwe dolegliwości migrenowe,
rozwolnienia, a częściej zaparcia i inne.
Ponieważ w bezpośrednim sąsiedztwie stawu krzyżowo-biodrowego
znajdują się narządy rodne kobiety, może ona cierpieć na bolesne i niere
gularne miesiączkowanie, miewać trudności z zajściem w ciążę, tendence
do poronień i przedwczesnych porodów, bolesności przydatków
(Schónberger)
 Bolesność czynna oraz bierna (uciskowa) więzadeł krzyżowo-biodrowych
bywa także skutkiem zwyrodnienia stawów biodrowych - coxarthrosis,
Do zablokowania stawów krzyżowo-biodrowych dochodzi najczęściej (z
wyjątkiem urazów), gdy przeciążenie trafia na „przygotowany grunt" - wie
loletnie ukryte zaburzenia ruchowe miednicy zazwyczaj mają swój początek we
wczesnym dzieciństwie (10.1). Mogą wtedy pojawić się i z biegiem lat
wzmacniać chroniczne dolegliwości, mogą także powstawać gwałtowne ataki
bólu, szczególnie po „podźwignięciu się".
 Nierównowaga statyczna miednicy towarzyszy zazwyczaj wszystkim
zaburzeniom czynności ruchowych narządów ruchu, a szczególnie kręgosłupa.
Dlatego poświęcony jej został specjalny rozdział (9). Dolegliwości,

Rys. 4. Ból z podrażnienia więzadeł krzyżowo-biodrowych może promieniować do

swoistych obszarów miednicy i kończyny dolnej

których przyczyną jest podrażnienie więzadła krzyżowo-biodrowego, naj-

częściej wzmagają się w pozycjach stojących, przy skłonach tułowia w przód
i/lub w tył, podczas leżenia na brzuchu, chodzenia, w miarę wzrostu zmęczenia.
Są bardziej dotkliwe wieczorem niż rano po „rozruszaniu się".
Podrażnione więzadła krzyżowo-biodrowe wymagają z reguły specjali-
stycznej interwencji manualnej i bywają jej wdzięcznym obiektem. Jeśli nie
ma możliwości skorzystania z pomocy specjalisty, należy posłużyć się pre-
zentowanymi dalej technikami domowymi, dającymi dość duże szansę
zmniejszenia podrażnienia, a nawet czasem przywrócenia równowagi statycznej
miednicy. Należą do nich: mobilizacje więzadeł krzyżowo-biodrowych (5.3.1),
poizometryczna relaksacja przykurczonych mięśni miednicy, mobilizacje
uciskowe więzadłowych punktów maksymalnie bolesnych (7).

Wiązadło krzyżowo-guzowe (ligamentum sacrotuberale)

Więzadło krzyżowo-guzowe (rys. 3) należy do grupy więzadeł pośrednio
wzmacniających staw krzyżowo-biodrowy. „Jest to silne pasmo włókniste
 ciągnące się od brzegu przyśrodkowego guza kulszowego do kości
krzyżowej i biodrowej" (Feneis). Na ogól ulega ono podrażnieniu przy blokadach
stawu krzyżowo-biodrowego. Podrażnienia owego więzadła daje często bardzo
dotkliwe bóle kończyny dolnej, niekiedy na całej długości łącznie z palcami
stopy. Ból promieniuje dokładnie na tylną powierzchnię uda i podudzia ( r y s. 5 ),
a czasem poprzez piętę, podeszwową część stopy na trzeci i czwarty palec stopy.
Topografia bólu bardzo przypomina więc promieniowanie bólu przy uciśnięciu
korzenia S1.

Rys. 5. Promieniowanie bólu przy podrażnieniu więzadła krzyżowo-guzowego

Z tego powodu najczęściej dolegliwość tę myli się z rwą kulszową,

zapaleniem nerwu kulszowego, ischialgią. Rutynowe leczenie farmako
logiczne na ogół przynosi bardzo niewielką poprawę, a najczęściej żadnej.
Podrażnienie więzadła krzyżowo-guzowego oprócz stanów chronicznych
może wywołać stany podostre i ostre trwające z przerwami niekiedy przez
dziesięciolecia. Dolegliwości najczęściej nasilają się w pozycji siedzącej,
przy zakładaniu nogi na nogę, ale także podczas stania i chodzenia. Chory
oprócz bólu odczuwa silne napięcie, skrócenie mięśni łydki (szczególnie pod
kolanem), tylnej grupy mięśni uda, czasem mięśni podeszwowych stopy.
Wywoływać to może objawy pseudoneurologiczne (drętwienie, mrowienie),
a także pseudonaczyniowe (uczucie zimna, chłodu) w obrebie stopy i
palców stopy (1,2.2).
 Dość często podrażnieniu więzadła krzyżowo-guzowego towarzyszy ból
kości ogonowej (coccygody nią). Samo podrażnienie więzadła krzyżowo-guzo-
wego najczęściej nie wywołuje bólu czynnego tej okolicy; dopiero uciśnięcie go
palcem (rys. 42) uzmysławia choremu silne podrażnienie tego więzadła.
Ponadto promieniowanie bólu przy tym podrażnieniu dość rzadko obejmuje
jednocześnie całą kończynę dolną. Najczęściej boli tylna powierzchnia samego
uda lub sama łydka, czasem pośladek w rejonie więzadła, czasem kość
ogonowa.
Zaskakujący jest związek podrażnienia więzadła krzyżowo-guzowego
z bardzo silnymi bólami pięty, uniemożliwiającymi nawet lekkie jej
obciążenie. Pacjent musi chodzić na palcach. Nie ma przy tym żadnych
innych dolegliwości bólowych. Nawet lekkie uciśnięcie pięty palcem od
strony podeszwowej lub bocznej i przyśrodkowej wywołuje silny jej ból i
żywą reakcję pacjenta. Takiemu bólowi pięty najczęściej towarzyszy ból
uciskowy w rejonie przyczepu ścięgna Achillesa do kości piętowej, bolesne
bywa także ściśnięcie dwoma palcami samego ścięgna. Zawsze też można
stwierdzić ból przy ucisku więzadła krzyżowo-guzowego. Terapia igłowa
tego więzadła natychmiast wyraźnie łagodzi albo wręcz likwiduje ból
pięty.
W warunkach domowych podrażnienie więzadła krzyżowo-guzowego
leczymy poizometryczną relaksacją więzadła (ćw. 2), a także mięśnia
pośladkowego średniego (ćw. 6), mięśnia dwugłowego uda (ćw. 13), mięśni
łydki (ćw. 14 i 15). Można również zastosować mobilizacje uciskowe tego
więzadła oraz innych punktów maksymalnie bolesnych uda, łydki i pięty.
Trwałe opanowanie podrażnienia zapewni odblokowanie stawów krzy-
żowo-biodrowych oraz przywrócenie równowagi statycznej miednicy.

Wiązadło biodrowo-lędźwiowe (ligamentum iliolumbale) Więzadło biodrowo-

lędźwiowe, podobnie jak krzyżowo-guzowe, należy do więzadeł dodatkowo
wzmacniających staw krzyżowo-biodrowy (rys. 3). Dlatego do jego
podrażnienia może dojść w przypadku blokady stawu krzyżowo-biodrowego
i nierównowagi statycznej miednicy. Wtedy pacjent odczuwa ból w okolicy
przejścia lędźwiowo-krzyżowego po stronie podrażnionej. Objaw taki niekiedy
bardzo przypomina lumbago dolnego odcinka lędźwiowego kręgosłupa (rys.
6).
Podrażnienie więzadła biodrowo-lędźwiowego wywołuje ból uciskowy
wyrostka kolczystego L5 oraz grzebienia biodrowego po stronie pod-
rażnienia. Lewit twierdzi, że ból ten czasem promieniuje także do pachwiny.
W warunkach domowych podrażnienie więzadła biodrowo-lędźwiowego
leczymy głównie przez poizometryczną relaksację (ćw. 3), mobilizacje
uciskowe oraz mobilizację stawu krzyżowo-biodrowego, najczęściej po tej
samej stronie.
 Kyn <» Promieniowanie bólu przy podrażnieniu więzadła biodrowo-lędźwiowttgi

WlftniHa międzykolcowe i nadkolcowe kości krzyżowej

fll#tinifnta interspinale, ligamentum supraspinale)
Wiq/.M<lła międzykolcowe, a przede wszystkim nadkolcowe, biegną pośród
Wo, w/.dliiż całej kości krzyżowej pomiędzy oraz nad jej szczątkowymi wy
•l Jut mi kolczystymi. Więzadło nadkolcowe kości krzyżowej jest p rzedł u
Ulem więzadła nadkolcowego całego kręgosłupa. Niektóre jego części bywi
llrtolnymi źródłami bólu w rejonie kości krzyżowej, a niekiedy także końca
polnych (rys. 7). Więzadła międzykolcowe oraz nadkolcowe kości krzyżo\
HNl*UM c/asem podrażnieniu przeciążeniowemu wraz z tymi samymi w
•Aillmni odcinka lędźwiowego kręgosłupa.
Więzadła między- i nadkolcowe odgrywają istotną rolę w terapii fc
(Aąjonu kości krzyżowej, czasem kończyn dolnych. Najłatwiejsze techniki
limUiHowania domowego to mobilizacje uciskowe więzadłowych punkt
•Miknymalnie bolesnych (7). Ponieważ więzadła te mogą ulec podrażnier
taktu* przy mikrourazach (np. przy ciągłym opieraniu o coś twardego zgi
Monych pleców, spaniu na wznak na twardym podłożu, noszeniu specyfli Hal
odzieży z pasami ciągle uciskającymi i drażniącymi ten rejon itp.) bard wanno
jost skuteczne zapobieganie podobnym podrażnieniom (5.3.4).
Najskuteczniejsze jednak są mobilizacje uciskowe wykonywane /: fm-
tum. Wydatnie łagodzą lub nawtt inoszą bolesność czynną jak i ucisko>
 brziiHznej przez zabieg/x»r nrtum. Zabieg ton zawsze łagodzi barda likwiduje
ból czynny, zdecydowanie poprawiając stan chorego. Mo f*rji końri ogonowej
można dokonywać także pośrednio przez mięśnie poś (ryn. (>4).
Mikrourazów kości ogonowej nabawiamy się podczas częstego HUM i
/Karbionymi plecami. Ciężar tułowia, zamiast w całości spoczywni h
kulszowych, przenosi się także na podłoże przez kość ogonowi §H*t<l
krzyżową, co ułatwia specyficzna budowa miednicy.
Nir/.wykłe znaczenie w leczeniu oraz profilaktyce coccygodynii ma
-prawidłowa postawa siedząca podczas pracy i odpoczynku (10.3. l).

| l .1 .2. Podrażnienie mięśni miednicy

tk» iiii«;ftni, które są najczęstszym źródłem bólu w obrębie miednicy, a nie ir
niego anatomicznego związku z kręgosłupem, należą: mięsień f ,
mięśnie pośladkowe i mięsień napinacz powięzi szerokiej.

f jf *nvi tfruszkowaty (musculus piriformis)

li<n przyczepiony do bocznej krawędzi kości krzyżowej w pobliżu atu
yltowo-biodrowego po stronie brzusznej, biegnie do boku przez otwór t

Rys. 7. Promieniowanie bólu z więzadeł międzykolcowych i nadkolcowych

kości krzyżowej

rejonu kości krzyżowej, a czasem także kończyn. Zabieg taki bywa jednak
trudny do zastosowania w domu, choć wydaje się możliwy (5.3.8).

Więzadła krzyżowo-guziczne (ligamenta sacrococcygealae) Podrażnienie więzadeł

kości ogonowej może powodować bóle od lekkich do ostrych,
unieruchamiających - niekiedy bardzo dotkliwych (coccygody nią). Do stanów
ostrych, podostrych oraz chronicznych dochodzi zazwyczaj po urazach oraz
mikrourazach. Stany chroniczne bywają skutkiem przeniesienia podrażnienia z
innych więzadeł lub mięśni miednicy. Skłonność do coc-cygodynii mają też
ludzie o specyficznej budowie miednicy, kości krzyżowej i kości ogonowej.
Skłonności takie mają prawie zawsze chorzy z hiperlordozą lędźwiową (3.1.2;
5.4.1) oraz, choć rzadziej, z dyslordozą lędźwiową.
Chorzy mają trudności z siedzeniem, szczególnie na twardym podłożu,
mogą odczuwać silne bóle podczas chodzenia i stania, a nawet leżenia. Słowem
jest to dolegliwość bardzo uciążliwa, zwłaszcza że wzmaga się podczas
wypróżniania. Długotrwałe podrażnienia więzadeł kości guzicznej przyczyniają się
do wzrostu napięcia w obrębie miednicy małej, zaparć i żylaków odbytu.
Najskuteczniejsza terapia coccygodynii to mobilizacja kości ogonowej
oraz punktów maksymalnie bolesnych rejonu kości krzyżowcy i ogonowej po Kyii. 8. Okolice bólu wywołanego podrażnieniem mięśnia gruszkowatego

44
szowy większy, następnie przyczepia się do górnej pnwier/rltm kretarza
większego. Działa wyłącznie na staw biodrowy: odwod/i, prostuje ora/ od-
wraca udo — rotuje udo na zewnątrz.
Podrażnienie mięśnia gruszkowatego wynika najczęściej z przeciążenia
lub przenosi się nań z więzadeł krzyżowo-biodrowych. Zdarza się także, że
przyczyną podrażnienia jest ucisk na jeden z korzeni dolnego odcinka
lędźwiowego kręgosłupa. Podrażnienie tego mięśnia może wywoływać nawet
ostre stany - głównie ból w okolicach jego przyczepów, tzn. kości krzyżowej
oraz krętarza (rys. 8).
W sposób istotny przyczynia się do zwiększenia napięcia w obszarze
miednicy małej, co powoduje m. in. zaburzenia w oddawaniu moczu i
stolca. Czasem ból promieniuje w okolice podbrzusza, co może pozorować
bóle przydatków u kobiet. Z powodu bezpośredniego sąsiedztwa mięśnia
gruszkowatego z nerwem kulszowym obserwuje się niekiedy przenoszenie
między nimi podrażnień. W związku z tym mogą również powstać bóle
kończyny dolnej po stronie podrażnionego mięśnia, o charakterze rwy
kulszowej.
Najskuteczniejszą terapią podrażnienia mięśnia gruszkowatego z
powodu przeciążenia są mobilizacje uciskowe wykonywane per rectum.
Można także zastosować poizometryczną relaksację (ćw. 5) tego mięśnia. W
razie powstania zespołów korzeniowych niezbędny jest zabieg ręczny lub
mobilizacje czynne dolnego odcinka lędźwiowego kręgosłupa (4.1.4).

Mięśnie pośladkowe (musculi glutei)

Mięśnie pośladkowe należą do najsilniej działających na staw biodrowy.
Wyróżniamy mięsień pośladkowy mały, średni i wielki. Wszystkie trzy
mogą brać udział we wszelkich ruchach biodra: odwodzeniu (pośladkowy
średni), przywodzeniu (pośladkowy wielki), prostowaniu (pośladkowy
wielki), zginaniu, a także rotacji wewnętrznej i zewnętrznej stawu bio-
drowego. Zasadnicza ich czynność to prostowanie stawu biodrowego.
Mięsień pośladkowy wielki jest najsilniejszym prostownikiem biodra.
Napina się intensywnie przy wstawaniu z krzesła, podnoszeniu się z
przysiadu, wchodzeniu po schodach, bieganiu itp. Należy do mięśni utrzy-
mujących postawę pionową człowieka. Wykonuje więc ciężką pracę dyna-
miczną (izotoniczną) i statyczną (izometryczną). Mięśnie pośladkowe
wielki i średni ulegają dość często podrażnieniu, szczególnie u osób utrzy-
mujących długotrwałe niefizjologiczne pozycje siedzące (rys. 127) - np. u
kierowców, urzędników. Wskutek zaokrąglenia pleców mięśnie te są
chronicznie ściskane pomiędzy kośćmi miednicy a podłożem, na którym się
siedzi. Podrażnienie mięśni pośladkowych rodzi ból w okolicy górnych
bocznych krawędzi kości krzyżowej, samych pośladków, okolicy krętarza.
Tworzą się tam liczne mięśniowe punkty maksymalnie bolesne. Ból może
nawet osiągać stany ostre. Jeśli nie towarzyszy mu podrażnienie korze-
ftinwi*, n>y,ci«'\tfniecie mięsni pr/.e/. poiy.ometryc/ni\ relaksację (5.,'i.(i) nuty-
tltiniiiHt łagodzi ból albo wre.c/, go likwiduje?. Także mobilizacje uciskowi!
punktów maksymalnie bolesnych stanowią w tym wypadku skuteczni! ; p r/ec i
w bo Iow ą.

Kys. 9. Okolice bólu wywołanego podrażnieniem mięśni pośladkowych oraz

napinacza powięzi szerokiej

napinacz powięzi szerokiej (musculus tensor fasciae latae) |!lę*!«ń ten biegnie
od kolca biodrowego przedniego górnego w dół. Jegi niec przechodzi w
szerokie pasmo biodrowo-piszczelowe, które - idąc v lx)C7.ną powierzchnią
uda - przyczepia się do kłykcia bocznego kość j. Do pasma tego przyczepia
się także górna część mięśnia po wielkiego. Zasadnicza funkcja to
odwodzenie w stawie biodro , Ale oba te mięśnie mogą także zginać już ugięte
kolano lub wzmacnia pfOilowanie już wyprostowanego kolana. Ponadto
zginają staw biodrow; rotują udo do wewnątrz.
Podrażnienie przeciążeniowe mięśnia pośladkowego wielkiego ora tcza
może rodzić ból w okolicy biodra po stronie bocznej. Poizometr> relaksacja
tych mięśni odgrywa istotną rolę w leczeniu niektórycl Iftlow kolana (ćw.
11), okolic biodra, a także stopy w okolicy kostki zewnq tftnąj
3.1.1.3. Zaburzenia ruchomości stawu biodrowego.
Zmiany zwyrodnieniowo-zniekształcającc Htnwów
biodrowych (coxarthrosis)
Stawy biodrowe są czynnościowo ściśle związane z całym układem kręgosłu-
powo-miednicznym. Ich dysfunkcje wywołują dolegliwości, które można na-
zwać bezpośrednimi jak i pośrednimi. Dolegliwości bezpośrednie to między
innymi bóle uda po stronie zewnętrznej wraz z krętarzem, bóle pośladka,
pachwiny, kości krzyżowej, odcinka lędźwiowego kręgosłupa, bóle kolana,
podudzia i stopy. Możliwe jest także pojawienie się cierpnięcia, mrowienia
itp. w tych obszarach, a szczególnie w obrębie stopy.
Dysfunkcje stawu biodrowego zaburzają ruchomość stawów krzyżo-
wo-biodrowych. Tą drogą mogą powodować wiele dolegliwości pośrednich,
które umownie nazwaliśmy tutaj „wegetatywnymi" (zawroty głowy, mdłości,
wymioty, dolegliwości migrenowe i wiele innych). Tak więc nie wydaje się,
aby w słowach profesora Degi: „chory staw biodrowy - chory człowiek",
był choćby cień przesady.
Na co dzień nie uświadamiamy sobie tego zjawiska. Spędzając czas w
fotelach lub na krzesłach czynimy wielkie szkody stawom biodrowym. Po-
czątkowo ulega ograniczeniu, a potem zanikowi gra ślizgu stawowego. Dla
stawu biodrowego jest to stopniowy zanik tzw. dystrakcji. Po pewnym czasie
(niekiedy są to lata) ograniczają się kolejno podstawowe, naturalne ruchy
stawu: rotacja wewnętrzna, przeprost i prostowanie, następnie zginanie,
przywodzenie i wreszcie rotacja zewnętrzna.
Ograniczanie się ruchomości już na poziomie gry ślizgu stawowego -
dystrakcji, to początki dolegliwości. A co ciekawe - zaburzenie dystrakcji
może być wywołane nie tylko brakiem systematycznego rozciągania stawów
biodrowych, ale także, a może przede wszystkim, czynnikami psychogennymi -
stresem. Jego skutkiem jest chroniczne nadmierne spoczynkowe napięcie
mięśniowe, szczególnie gdy lokalizuje się ono w obszarze miednicy małej i
okolicy okołostawowej. Brak dystrakcji utrudnia, a potem wyraźnie upośledza
proces odżywiania tkanek okołostawowych. Powstaje charakterystyczne dla
tego okresu niewielkie zniekształcenie stropu panewek stawów biodrowych,
widoczne już w obrazie rentgenowskim.
Cały zespół, czyli charakterystyczny obraz rentgenowski oraz zabu-
rzenie gry ślizgu stawowego, można często zauważyć już u młodzieży star-
szej! Zatem:
Brak gry ślizgu stawowego - dystrakcji, należy uznać za po-
czątek procesu zwyrodnieniowo-zniekształcającego stawu bio-
drowego.
Aby zdrowy staw nie ulegał zaburzeniom czynnościowym, musi być
systematycznie stawiany w stan skrajnego położenia we wszystkich swoich
48
zakresach ruchu. Jeżeli nic dochowujemy tego warunku, jeHt
(M)d(ławany coraz więkazemu działaniu sił ściskających, do czego hue
przyczynia się także skutek stresu. Ta reguła dotyczy zroHzU) INMV»t kici)
stawów ciała.
/ii|x)ł)ieganie wydaje się proste. Zamiast spędzać czas wolny (np. prirnl
telewizorem) w fotelach czy na krzesłach, spróbujmy przenieść się na 4ywitn
» przyjmować różne pozycje siedzące. Najważniejsze przykłady omó-/.ostały w
rozdz. 5.3.7.5. Niektóre siady stosuje się z powodzeniom l« w okresie
zwalczania dolegliwości bólowych i innych.
1'r/yczyny zmian zwyrodnieniowych stawów biodrowych dzieli się na riii
K«'upy- Do pierwszej zaliczamy mało poznane (coxarthrosis idiopatica), wpływ
na powstanie i rozwój procesu zwyrodnieniowego można *'Ń lic jako
hipotetyczny. Wymienić tu trzeba środowisko, sposób odżywia-mi;, warunki oraz
sposób wykonywania pracy, zaburzenia statyczne na-u ruchu, dziedziczność
itp. Ten typ zwyrodnienia stawów biodrowych §|M»lvka się najczęściej.
N n podstawie obserwacji terapeutycznych można stwierdzić, że
•grniiir/enie ruchomości zaczyna się i rozwija według charakterystyczne-jfn
w/.orca torebkowo-ścięgnowo-mięśniowego. Sprzyjają im z pewnością
ttiirunki życia i pracy charakterystyczne dla naszej cywilizacji. Ograni-
H«*iua ruchomości zaczynają się już w dzieciństwie. Wiążą się ściślo n
nadwaga., brakiem ruchu, siedzącym „telewizyjnym" trybem życia, zo zde-
•ydowaną przewagą siedzenia na krześle, w fotelu itp.
Druga grupa przyczyn to tzw. wtórne zmiany zwyrodnieniowe
(co-««/7/irtmis secundaria) ujawniające się po kilku lub kilkunastu latach
od Hiukod/enia stawu przez główną chorobę. Do nich można zaliczyć wad>
Wrodzone i rozwojowe stawu biodrowego, jak: dysplazja, zaburzenia okre-lll
w/.rostowo-rozwojowego biodra (np. złuszczenie głowy kości udowej),
•nitnny pourazowe, uszkodzenie stawów biodrowych przez stany zapalne,
fO|>n<\ gruźlicę (Dega). Początkowo pojawia się uczucie zmęczenia i osła-M*
n i ii mięśni w kończynach dolnych, biodrach i kręgosłupie. Z biegiem lii
coraz wyraźniej ogranicza się także zakres ruchu w stawach. Pojawiają *i«j
hole kolan lub kręgosłupa lędźwiowego, później okolicy pachwin, fc O* c i
biodrowych, kości krzyżowej i samych stawów biodrowych. Ulega
•graniczeniu rotacja wewnętrzna biodra. Chorzy zaczynają chodzić sta-
Wlajf\c stopę palcami skierowaną coraz bardziej na zewnątrz (po stronic
thorego stawu biodrowego).
Następnie ogranicza się przeprost, a później prostowanie stawu biodrowego.
Chorzy stwierdzają, iż brzuch wysuwa im się coraz bardziej ^ pnod i
wreszcie opada, a pośladki wypinają coraz bardziej do tyłu. Chara-
kloryHtyczny przykurcz zginaczy biodra pochyla w przód miednicę i pociągi
UHt kręgosłup lędźwiowy w przód, tworząc hiperlordozę lędźwiową (3.1.2.1) ten
zostanie opisany w następnym rozdziale. W tym miejscu należ}
tylko zwrócić uwagę na ścisłe sprzężenie zwrotne zwyrodnieniu M l a w u bio-
drowego z hiperlordozą lędźwiową.
W trzecim etapie ulega ograniczeniu odwodzenie w stawie biodrowym.
Chorzy ku swojemu zaskoczeniu nagle stwierdzają, że nie mogą wykonać
nawet niewielkiego rozkroku, mają trudności z jazdą na rowerze itp. W
skrajnych przypadkach dochodzi do trwałego skrzyżowania kończyn dolnych.
Z upływem czasu ogranicza się także przywodzenie. Trudności sprawia
stanie na jednej nodze, a w końcu staje się to w ogóle niemożliwe. W
Rys. 10. Chory ze zwyrodnieniem stawu biodrowego
pozycji stojącej przy jednakowym obciążeniu stóp nie można wysunąć biodra w
bok (w kierunku chorego stawu). Zginanie biodra ulega ograniczeniu na
końcu, ale również i ten ruch z czasem bywa znacznie upośledzony. I tak
choroba powoli, a jednak nieprzerwanie czyni postępy. Najczęściej objawia się
wyraźnie już w wieku trzydziestu do pięćdziesięciu lat.
Procesowi zwyrodnieniowemu biodra towarzyszą nieprzerwanie bóle
-coxalgia. Początkowo małe, z upływem lat zawsze rosną. Często mają
charakter bólów napadowych, ostrych, mogą trwać miesiącami. Bóle poja-
wiają się niekiedy, zanim zdjęcie rentgenowskie stawu wykaże wyraźne
zmiany zniekształcające. Czynnik psychogenny wyraźnie wzmacnia te dole-
gliwości i utrudnia terapię.
Bóle wywołane zwyrodnieniem stawu biodrowego rozpoczynają się
najczęściej w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, miednicy, kolanach. Często
przypominają lumbago czy rwę kulszową. Czasem osiągają stany ostre.
Wtedy ich leczenie bez terapii stawów biodrowych jest mało skuteczne.
H ) \A. /apobieganio zaburzeniom czynnościowym
jako profilaktyka /wyrodnienia stawów biodrowych
iU|"»bir|j;inie zaburzeniom ruchomości stawu biodrowego, a zatem owontu-•Intr
następującemu procesowi zwyrodnieniowo-zniekształcającemu, można
profilaktyką wczesną stawu biodrowego.
Należy jednak wprowadzić także pojęcie profilaktyki późnej, a nawttl stawu
biodrowego, mającej na celu zapobieganie rozwojowi jtifc go zwyrodnienia i
zniekształcenia stawów biodrowych. W obu pr/.y-dążymy do poprawienia
sprawności ruchowej stawów oraz sprawno-Ari ogólnej narządów ruchu, w
sensie przywrócenia i dalej utrzymywaniu i statycznej narządów ruchu.
profilaktyka wczesna zaburzeń ruchomości stawów biodrowych Mnlc/y ją
rozpoczynać już w wieku dziecięcym, a szczególnie wtedy, gdy §*>|nwiły się
skłonności zmniejszające odporność stawów biodrowych na ob-flUfciMua, do
których można zaliczyć:
spłycenie panewek stawów biodrowych;
ograniczenie niektórych zakresów ruchu w stawach biodrowych (ba-dnnn-
ruchomości tego stawu opisano w rozdz. 5.3.7); skrzywienie boczne kręgosłupa,
tzw. skoliozę;
inne niepokojące objawy, jak np. niesymetryczne ustawiona* Mtóp |MM|
<'/MS chodzenia, kołysanie się tułowia itp.;
nierównowagę statyczną w obrębie miednicy, wyrażającą Hi«j m.in.
jHUT-orna, lub rzeczywistą różnicą w długości kończyn dolnych (syndrom tan
Opinany został w rozdz. 9).
Wczesną profilaktykę trzeba kontynuować także w przypadku tttwier-
dfUMiia zmian w budowie anatomicznej stawu. Mogą one być wadami wro-
dnonymi i rozwojowymi, ale mogą być także skutkiem przebytych urazów lub
chorób. Na czym powinna polegać profilaktyka tych stanów? Należy wymionić
tutaj kilka zasad.
Pierwsza to dobór odpowiedniej aktywności ruchowej. Osoby z ograni*
fiumn zdolnością do znoszenia przeciążeń stawu biodrowego nie powinny
uprawiać np. sportów wymagających biegania, skakania itp. (gry zespołowe,
lekkoatletyka, turystyka piesza), podnoszenia ciężarów oraz turystyki z no-
mumiom plecaka itp. Ale koniecznie trzeba być aktywnym ruchowo. W związku
'/. tym można zalecić np. turystykę rowerową, kajakową, żeglarstwo, wio-
llnrNtwo, jazdę konno itp.
Równie ważny jest wybór zawodu. Młodzi ludzie ze skłonnościami do
procesu zwyrodnieniowego stawów biodrowych nie powinni wybierać zawodów,
klóro wymagałyby długiego stania, długiego chodzenia czy noszenia ciężarów,
Dążenie do odzyskania, a potem zachowania normalnych zakresów ruchu
we wszystkich dotychczas ograniczonych kierunkach należy do najwaz-
niejszych działań profilaktycznych dla stawów biodrowych (5.3.7). 1'oizomo-
tryczna relaksacja mięśni (5.2.1) jest najefektywniejszym sposobem zwieksza-nia
zakresów ruchu w kierunkach ograniczonych. Do tych właśnie form od-
działywania na stawy biodrowe należą siady (5.3.5.7). U ludów pierwotnych,
które nie używają mebli takich jak krzesło lub fotel, nie występują problemy ze
stawami biodrowymi. Samo bycie „w parterze" wymusza automatycznie
odpowiednie, zdrowe dla stawu biodrowego, pozycje.
Ogromną rolę we wczesnej profilaktyce odgrywa również trening rela-
ksowo-koncentrujący.
Obszar miednicy małej wraz z całą okolicą stawu biodrowego są
szczególnie wrażliwe na działanie stresu psychicznego. Bywają chorzy, u
których nie można znaleźć innej przyczyny bólów kończyn dolnych, miednicy,
krzyża itp. oprócz silnego skutku psychogennego (3.3.1). Bóle te z jednej strony
reagują na codzienne stany emocjonalne, z drugiej zaś również na działania
psychoterapeutyczne, bez ingerencji technik ręcznych czy farmakoterapii. Efekt
psychogenny stając się zwyczajnym przeciążeniem statycznym mięśni i innych
tkanek okołostawowych, działa na nie chronicznie przeciążające. Okolica stawu
biodrowego stanowi obszar bodaj najwrażliwszy na działanie stresu
psychicznego spośród wszystkich części naszego ciała. Dlatego chyba staw
biodrowy zawsze reaguje na efekt psychogenny ograniczeniem lub utratą gry
ślizgu stawowego - dystrakcji. Dowodem na to jest fakt, że wiele razy obser-
wowaliśmy odzyskiwanie normalnej dystrakcji wyłącznie w procesie psycho-
terapeutycznym. I odwrotnie - gdy osiągaliśmy dystrakcję „tylko" zabiegiem
ręcznym, zawsze zanikała po jakimś czasie. Powodem może być i to, że chory
nie odzyskał umiejętności tzw. ruchu biernego, czyli umiejętności utrzymywania
spoczynkowego napięcia mięśniowego na „normalnym", minimalnym poziomie.
Jak uczy doświadczenie, w zależności od siły skutku psychogennego dystrakcja
blokowała się ponownie natychmiast, po kilku czy kilkunastu minutach lub
godzinach, albo w ciągu kilku dni.
Umiejętność utrzymywania napięcia spoczynkowego mięśni w normie
ma także niezwykle istotne znaczenie w zwalczaniu dolegliwości bólowych
biodra. Można wręcz zaryzykować tezę, iż skutek psychogenny jest jedną z
najważniejszych przyczyn koksalgii, jeżeli nie jedyną. Wielokrotnie podczas
turnusów leczniczych niektórzy chorzy z bólami biodra (przebiegającymi
także z coxarthrosis) już po kilkudniowym psychotreningu potrafili na żądanie
zapanować nawet nad silnymi bólami bioder lub/oraz kończyn dolnych. U
jednych dochodziło do tego dzięki uświadomieniu sobie, a potem odreagowaniu
jakiegoś osobistego problemu. Inni potrafili tego dokonywać poprzez
świadome obniżanie spoczynkowego napięcia mięśniowego.
W związku z tym wczesna profilaktyka zaburzeń ruchomości stawów
biodrowych powinna obejmować także pewne elementy psychoprofilaktyki:
- psychoedukację, a nawet psychoterapię, szczególnie w zakresie pro-
blemów seksu, lęku, stosunków interpersonalnych itp.;
nauczanie efektywnego od|x>r/ynku, w tym technik relaksowo- koń «
-rui .rujących, np. treningu aut-o^ennc^o;
odzyskanie, i\ następnie1 zachowanie umiejętności ruchu bierne^ k
im y jest wyrazem świadomego panowania nad nadmiernym napiecieu
ttpor/.ynkowym mięśni (3.3).
Łagodzeniu skutków psychogennych służą także techniki rozciągając
inn/snie i tkanki okołostawowe. Należy do nich poizometryczna relaksacji
mn/sni, stretching i siady.
zaburzeń ruchomości stawu biodrowego l lotyczy ona tej
fazy procesu, kiedy z powodu nie dostrzeżonych w poro zabu i/.rn
czynnościowych biodra pojawiają się już bóle, stwierdzamy brak dystni krji
oraz wyraźne ograniczenia ruchomości fizjologicznej stawów. Ponadto \
oluu/ie radiologicznym istnieją wyraźne zmiany zwyrodnieniowo-znieksztal
t m ; \ n v W tej fazie trudno postawić wyraźną granicę pomiędzy leczeniem
profilaktyką. Obowiązują wtedy wszystkie zasady profilaktyki wczesnej. .J<nl
imk/e najpierw należy się zająć zwalczaniem dolegliwości bólowych i inny cl k
ton> mogą lokalizować się w całym ciele. Charakterystyczne jest to, fco l*
nasila się w postawach nieruchomych, szczególnie nocą. Ułożenie stawu ^ l/
w pozycji spoczynkowej może te bóle natychmiast złagodzić all>o nnwr
uśmierzyć. Zwalczanie dolegliwości bólowych opisano w rozdz. 5.3.7, l .
Zaburzenia ruchomości stawów biodrowych prawie zawsze wywołuj
/.mekształcenia naturalnych krzywizn kręgosłupa o charakter/e hiporlordci r.y
lędźwiowej (3.1.2.1). W związku z tym zwalczanie koksalgii mufli by
uwiązane z jednoczesnym leczeniem zespołu hiperlordozy lędźwiową} (6,4,1 W
skrajnych przypadkach, kiedy zmiany zwyrodnieniowo-zniekszialcąjąc MU,
bardzo zaawansowane, jedynym leczeniem pozostaje leczenie operacyjni którego
celem jest wszczepienie sztucznego stawu biodrowego.
Dvntrakcja stawu biodrowego
( l n \ ślizgu stawowego dla stawu biodrowego jest dystrakcja. Polega ona n
chwilowym oddzieleniu od siebie powierzchni stawowych panewki oraz głów
kości udowej. W stawie zdrowym i sprawnym czynnościowo można osiągnąć j Ui
k /o w warunkach domowych, sposobem pokazanym na rys. 11. Ruchy tTl
kryjne (ciągnięcia) wykonuje się powoli i łagodnie wzdłuż długiej osi kończyn
dolnej. Ażeby zapobiec przesuwaniu się tułowia w kierunku działania nil
trakcyjnej, wywiera się opór na spojenie łonowe, skierowany w stronę przeciw
ni\, Zwiększamy siłę trakcyjną aż do momentu, kiedy w stawie osoby badani |
Nxr/ujemy wyraźny ślizg. Czujemy także wyraźnie, że kończyna dolna w mc
mencie ślizgu zwiększa swoją długość o ok. 1-2 cm. Po ustaniu siły trakcyjni
rwjsć ruchoma stawu powraca w swoje pierwotne położenie.
Do zaburzeń dystrakcji zaliczamy jej nadmierną długość i nadmiern
łatwość w jej osiąganiu, co świadczyłoby o nadruchomości stawu biodrowe
5
go. Stan taki spotyka się jednak bardzo rzadko. Najczęściej dyalrakcja je.st
bardzo trudna do wywołania albo wręcz nieosiągalna. Jeńli Htjiw biodrowy nie
jest zmieniony strukturalnie, wówczas brak dystrakcji ńwiadc/.y o du-
Rys. 11. Pozycja do badania gry ślizgu stawowego - dystrakcji stawu biodrowego
Uwaga:
- pomiędzy spojeniem łonowym badanego a stopą badającego złożony ręcznik lub
mały Jasiek;
- chwyt nie za stopę, lecz ponad kostkami;
- kończyna dolna lekko ugięta i lekko przywiedziona w stawie biodrowym;
- łokcie badającego proste;
- siłę trakcyjną wywołuje badający łagodnym ruchem tułowia w tył.
żym napięciu spoczynkowym tkanek okołostawowych, a szczególnie mięśni.
Dochodzi do chronicznego przeciążenia statycznego stawu, w czym decydującą
rolę odgrywają m.in. następujące czynniki:
- skutki psychogenne (3.3.1) zwiększające napięcie spoczynkowe mięśni
miednicy, miednicy małej, brzucha i kończyn dolnych;
- niewłaściwe przyzwyczajenia, jak np. wielogodzinne siedzenie w ciągu
dnia na krześle, w fotelu itp.;
- przeciążenia dynamiczne. Wydaje się jednak, że czynnik ten nie
jest tak istotny w dysfunkcjach stawu biodrowego jak przeciążenie staty-
czne. Staw biodrowy jest po prostu przystosowany do tego rodzaju obciążeń.
Brak dystrakcji stawów biodrowych może być nie zauważony przez
całe lata, ponieważ ruchomość fizjologiczna jest początkowo normalna i do-
piero później zaczyna ulegać powolnemu ograniczeniu. Po jakimś czasie
tworzą się także niewielkie, ale już zauważalne na zajęciach rentgeno-
54
w*kich, /.iniany strukturalno w utawurh. Ton stan tr/.olw u/nad /.n |M>c/Jitek
IHOO-HU zwyrodnieniowego stawu biodrowego, choć ruchomość fi/jologicy.na littdal
może mieścić się w normie.
Ograniczenie lub brak dystrakcji wywołuje uczucie zmęczenia (Mulc/HN
•lania i po niedługim chodzeniu. Potem pojawiają się pobolewania i bóle,
e*it«om w okolicy lędźwiowo-krzyżowej, czasem w udzie, czasem w kolanie
luh utopio. Brakowi dystrakcji mogą także towarzyszyć cierpnięcia i mrowienia
kończyn dolnych, a szczególnie stopy. Możliwe są także osłabienia mięfl-ii)
konr/yn dolnych. Wielu pacjentów odczuwa również nadmierne i mimo-wolno
napięcie spoczynkowe mięśni tych okolic.
Kiedy zmiany zwyrodnieniowo-zniekształcające osiągną pewien sto-|>ini
/.aawansowania, osiągnięcie dystrakcji nie jest już w ogóle możliwe Itnik ślizgu
stawowego dalej przyspiesza proces zwyrodnieniowy i koło sii, iniuyka.
Można więc powiedzieć:
Niezaburzona gra ślizgu stawowego, czyli dystrakcja w stuwit
biodrowym, gwarantuje jego sprawność i zdrowie. Jej utr/y
manie jest konieczne w skutecznym zapobieganiu proce«owl
/wyrodnieniowo-zniekształcającemu staw biodrowy.
«t, 1.2. Zniekształcenia naturalnych krzywizn kręgosłupa
Wwpolno dla wszystkich zniekształceń tzw. naturalnych krzywizn kręgoulti |itt
jest występowanie ich w płaszczyźnie strzałkowej (przednio-tylnej). Si| to
miiocio, przeprost lub spłaszczenie kręgosłupa w odcinku lędźwiowym, pl«r
nilowym i szyjnym (rys. 12).
/niekształcenia naturalnych krzywizn kręgosłupa wynikają /a z wy
eisaj / mięśniowych zaburzeń w stabilizowaniu naszego narządu osiowego
iNiwstają w wyniku nadmiernego napięcia jednych mięśni, np. zginaczy, J«*l
i wczesnego osłabienia oraz zwiotczenia innych mięśni, np. prostowników
Jfljnwisko to nazwaliśmy wcześniej nierównowagą statyczną mięśni. Ten ro
iluaj zaburzeń bywa zazwyczaj niedoceniany jako element patogenezy wieli
najróżniejszych dolegliwości. Łatwo poddaje się on terapii ręcznej i jei
Wftka/any do terapii domowej. Zniekształcenie naturalnych krzywizn kręgo
ilupa to najpowszechniej spotykany typ przeciążenia tkanek miękkich. Nąj
riMjHcioj jest skutkiem niewłaściwych pozycji ciała wobec sił ciążenia orai
negatywnego oddziaływania cywilizacji na narządy ruchu. Możemy tu wy
mienić: „urzędniczy" tryb życia, chroniczny niedostatek wszechstronnej
ruchu, jednorodność wysiłków fizycznych w pracy zawodowej, otyłość, a tak to
jednostronność treningu sportowego.
O wiele rzadziej omawiany typ zaburzeń wynika z przyczyn niezalei
nych od chorego, np. skłonności wrodzonych i rozwojowych, urazów, choról
organicznych układu nerwowego, mięśni i kości. Trzeba więc owe zaburzę
 nią zaliczyć do „cywilizacyjnych", czyli będących swoistą znuiHti) natury za
ignorowanie jej praw.
Najczęściej (ok. 90%) spotykane zniekształcenia naturalnych krzywizn
kręgosłupa to ich pogłębienie, zwiększenie (rys. 12 6). Formują one
charakterystycznie sylwetkę człowieka. Zazwyczaj związane są z nadwagą,
ale nie tylko. Zaburzenie rozpoczyna przypuszczalnie pochylenie
Rys. 12. Naturalne krzywizny kręgosłupa: a - naturalne krzywizny kręgosłupa
w normie; b - pogłębienie naturalnych krzywizn kręgosłupa;
c - spłaszczenie naturalnych krzywizn kręgosłupa
miednicy ku przodowi. Pośladki wypinają się w tył, a brzuch do przodu.
Kręgosłup w odcinku lędźwiowym wybrzusza się znacznie w przód. Natu-
ralna krzywizna pogłębia się, powstaje tzw. hiperlordoza lędźwiowa.
Kompensując to, kręgosłup w odcinku piersiowym także zwiększa naturalną
krzywiznę, ale skierowaną wypukłością w tył. Plecy zaokrąglają się,
powstaje hiperkifoza piersiowa. W górnym odcinku piersiowym tworzy się
często charakterystyczne uwypuklenie, zwane potocznie „wdowim garbem".
Odcinek szyjny kręgosłupa wyrasta z tego miejsca do przodu zamiast w górę.
Musi zakręcić z powrotem ku tyłowi, aby choć częściowo odzyskać
równowagę. Pogłębia to naturalną krzywiznę kręgosłupa szyjnego z
wypukłością w przód. Powstaje hiperlordoza szyjna, w której broda znacznie
oddala się od krtani, a potylica zbliża do „wdowiego garbu". Kark robi się
coraz krótszy.
Oczywiście, oprócz powyżH/otfo całościowego, najczęściej spotykamy
iiurks/tałcenia naturalnych krzywizn kręgosłupa, istnieją różne odmini
|«ij choroby, np. hiperlordoza lędźwiowa i płaskie plecy, hiperlordo ląjd/.wiowa i
spłaszczenie odcinka szyjnego kręgosłupa.
Nie zawsze też zniekształcenie naturalnych krzywizn krcgoHluj
ro/.pnr/yna się w rejonie miednicy. U księgowych i kierowców np. don
iiuji- hiperlordoza szyjna. W tym wypadku należy traktować ją jako pi<
W O ! M J \ i jej poświęcić najwięcej uwagi w terapii. Dzieciom, u który
•yatrmatycznie tłumiona jest ekspresja uczuć czy samodzielność, znokr
t f l f t m się plecy w odcinku piersiowym. I z tego rejonu rozpoczyna t
uuckształcenie naturalnych krzywizn kręgosłupa.
Trzeba podkreślić, iż zniekształcenia naturalnych krzywizn nigi
n i< < występują samodzielnie w jednym tylko odcinku. Zaburzenie c/y
iiofcri ruchowych w jednym miejscu wywołuje zawsze jakieś następnty w
mnym. Mimo to charakterystyka poszczególnych zniekształceń pr/r
• l u w i o n ą zostanie dalej odcinkowo, dla zwiększenia przejrzystości l
«ł 1.2.1. Zespół hiperlordozy lędźwiowej
l >n istotnych przyczyn powstania hiperlordozy lędźwiowej należy z wy rod n
mi' stawów biodrowych, które zawsze powoduje pochylenie miednicy |
ir/.<xlowi i dalsze jego następstwa. Należy przypuszczać, że istnieje t
tfwii\/ek odwrotny. Dlatego terapia hiperlordozy lędźwiowej powinna zai
MMII być terapią zwyrodnienia stawu biodrowego! /nainy dwa typy hiperlordozy
lędźwiowej: wiotka i sztywna (Lewit).
IlifHTlordoza lędźwiowa wiotka
HjMityka się ją u ludzi prowadzących siedzący tryb życia, z chronicznj
niedostatkiem naturalnego ruchu, z nadwagą, mających ogólnie słabe mit n
io, Najczęściej duży i wiotki brzuch przesuwa środek ciężkości ciała dale w
przód. Aby unieść i zrównoważyć ten ciężar, człowiek musi pochylić się ly! w
odcinku lędźwiowym kręgosłupa, co zwiększa wygięcie tego odcin
wypukłością łuku w przód (rys. 13).
Dochodzi do przeprostu kolan i często do ich koślawości (nogi iksow
UO, czego konsekwencją bywają typowe zaburzenia równowagi statyczr
mięśni kończyn dolnych, miednicy i odcinka lędźwiowego kręgosłupa.
Tak więc hiperlordoza lędźwiowa wiotka to skutek lekceważenia pri
c*lowieka sił przyciągania ziemskiego, a także niedoboru ruchu i ogólni
zwiotczenia mięśni. Względną siłę zachowują tylko mięśnie zmuszane
przeciwstawiania się sile ciężkości. Bywają one przeciążone, bardzo czei |
K)/ofltają w stanie przykurczu i podrażnienia. Są to:
- mięśnie łydki zginające itope podeszwowo i kolano;
 - grupa przednia mięśni uda prostujących kolanu i /.Kinujucych staw
biodrowy;
- mięśnie zginacze biodra, które jednocześnie zginają kręgosłup
lędźwiowy wypukłością łuku w przód;
- mięśnie prostowniki lędźwiowego odcinka kręgosłupa.
Rys. 13. Hiperlordoza lędźwiowa: a - wiotka, b - sztywna
Hiperlordoza lędźwiowa wiotka osłabia przede wszystkim mięśnie
brzucha oraz prostowniki bioder. Występuje ona częściej niż hiperlordoza
sztywna.
Hiperlordoza lędźwiowa sztywna
Hiperlordoza lędźwiowa sztywna, w przeciwieństwie do wiotkiej, powstaje
wskutek jednostronnej aktywności ruchowej u ludzi ciężko pracujących fizy-
cznie. W ich pracy zdecydowanie przeważa noszenie i podnoszenie ciężarów
przy zupełnym braku zaangażowania mięśni brzucha. U sportowców upra-
wiających gry zespołowe, biegi, skoki, wioślarstwo itp. powstaje stereotyp
ruchu wybitnie rozwijającego siłę mięśni łydek, przedniej grupy uda, zgina-czy
bioder oraz grzbietu w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Mięśnie brzucha
wraz z prostownikami bioder są również silne, ale relatywnie o wiele słabsze
od wymienionych wyżej. Najczęściej dochodzi jednocześnie do przy-kurczu
mięśni kolan.
Tak więc obydwa typy hiperlordozy lędźwiowej wywołują swoisty stan
nierównowagi statycznej mięśni kończyn dolnych oraz rejonu biodrowe-
lędźwiowego. Powoduje to podrażnienie mięśni i tkanki łącznej oraz - w
dalszej konsekwencji - niesprawność, chroniczny i ostry ból, a także inne
uciążliwe dolegliwości.
i tlolcfiliwosc.i spowodowane Hiiwrlonhtłą lędźwiową Wi«Miiy jii/, że
przyczyną dolegliwości pr/ecią/eniowych jest podrażnienie tfcnnrk miękkich -
mięśni oraz tkanki łąc/.nej okołostawowej. W przypadku fclptirlnrdozy
lędźwiowej podrażnienie to rozkłada się w sposób charaktery-ttyr/iiy.
§ Podrażnienie więzadeł międzykolcowych i nadkolcowych Nadmierny
chroniczny skłon w tył odcinka lędźwiowego kręgosłupa, chnrn-fcl»rvNtyr/ny
dla hiperlordozy lędźwiowej, powoduje permanentne uciskanie ftfcanki łącznej
między wyrostkami kolczystymi kręgów. Wyrostki owo, w §il<*/nn.4ci od
indywidualnych cech organizmu, mogą być u jednych szerttzo, y innych węższe.
U chorych z szerokimi wyrostkami kolczystymi przestrzeń §IU,M|/V nimi jest
znacznie mniejsza niż u chorych z wyrostkami wąskimi
(nr. i-j>.
KyH. 14. Uciśnięcie więzadeł międzykolcowych w hiperlordozie lędźwiowej w
wyniku przeprostu tego odcinka kręgosłupa
Dlatego chorzy z szerokimi wyrostkami kolczystymi odczuwają wcześ i
znacznie silniej negatywne skutki hiperlordozy lędźwiowej. Ponad U
io,k.s/e podrażnienie powstaje zawsze na szczycie hiperlordozy, którj
y.najdować się w różnych miejscach, najczęściej między ostatnim trzo l
lędźwiowym a kością krzyżową. W ten sposób dochodzi do intensywne
podrażnienia więzadeł międzykolcowych i nadkolcowych (1.2.1). Pojawia ilq
ni Inę bóle odcinka lędźwiowego kręgosłupa, a także kości krzyżowej In
kiedy mogą to być bóle promieniujące nawet do kończyn dolnych. Przy i
mu'ą one lumbago („korzonki"), a niekiedy rwę kulszową.
Czasem szczyt hiperlordozy znajduje się wyżej i największemu pod
ioniu ulegają więzadła międzykolcowe dolnego odcinka piersiowego
iflgo lędźwiowego. Z tego rejonu niekiedy u mężczyzn ból może promie
aż do jąder.
Podrażnienie więzadeł międzykolcowych i nadkolcowych wykryć mozi
Anie przez ucisk pokazane na ryi. 46 (3.1.1). Najskuteczniejszym leczę
R1
niem w stanach ostrych jest, po wykluczeniu innych przyczyn bólu, terapia
igłowa więzadeł nadkolcowych i międzykolcowych. Z reguły przynosi ona
natychmiastową wyraźną ulgę. Może ją jednak wykonać tylko terapeuta. Do
stosowania domowego zaleca się poizometryczną relaksację (ćw. 4) oraz mo-
bilizacje uciskowe (7).
b. Podrażnienie torebek stawowych stawów międzykręgowych
(międzywyrostkowych)
Podobnemu do opisanego wyżej przeciążeniu i podrażnieniu, choć rzadziej,
ulegają w hiperlordozie lędźwiowej torebki stawowe stawów międzykręgo-
wych. Powstaje małe uszkodzenie międzykręgowe (3.2.1) wywołujące pod-
rażnienie korzeniowe. W leczeniu najskuteczniejszy jest zabieg ręczny wy-
konany przez terapeutę. W autoterapii natomiast mobilizujemy ujemnie
czynnie kręgosłup (4.1).
c. Podrażnienie więzadeł krzyżowo-biodrowych
Kość krzyżowa od góry ma połączenie z kręgosłupem lędźwiowym, a po bokach
- przez stawy krzyżowo-biodrowe - z kośćmi biodrowymi. Jeżeli hiper-lordoza
lędźwiowa spowodowana jest np. nadmiernym przykurczeni prostownika
grzbietu w odcinku lędźwiowym przy jednoczesnym normalnym napięciu mięśni
zginaczy bioder (5.4.1.2), wówczas kość krzyżowa obraca się w przód szybciej
aniżeli kości biodrowe. Powstaje chroniczne napięcie więzadeł krzyżowo-
biodrowych bez objawów zablokowania stawów krzyżowo-biodrowych. Dalej już
„zwyczajną" drogą dochodzi do podrażnienia więzadeł krzyżowo-biodrowych.
Skutki owego podrażnienia zostały przedstawione w rozdz. 3.1.1.1.
d. Podrażnienie tkanki mięśniowej
Omówione zostaną tylko te mięśnie, którym przypisuje się istotne znaczenie
w dolegliwościach powstałych z hiperlordozy lędźwiowej.
M i ę s i e ń t r ó j g ł o w y ł y d k i (musculus triceps surae) składa się z
mięśnia brzuchatego (musculus gastrocnemius) oraz mięśnia płaszcz-
kowatego (musculus soleuś).
Mięsień brzuchaty łydki to mięsień dwustawowy. Zgina kolano oraz stopę
podeszwowo, przywodzi i odwraca ją. Mięsień płaszczkowaty oddziałuje tylko
na stopę, zginają podeszwowo i odwraca. Oba mięśnie kończą się silnym
ścięgnem piętowym (Achillesa), przyczepiającym je do guza piętowego. Dzięki
nim możemy chodzić na palcach, biegać, skakać. Ich przykurcz powoduje bóle
łydki. W skrajnych przeciążeniach wymienione mięśnie doprowadzają do tzw.
zapalenia ścięgna Achillesa. Bóle bywają czasem tak ostre, iż uniemożliwiają
chodzenie. Niekiedy mięsień brzuchaty łydki jest istotną przyczyną bólów
kolana.
Przykurczę mięśni brzuchatego oraz płaszczkowatego (rys. 15) mogą
wywoływać także zaburzenia pseudonaczyniowe, takie jak: zimne stopy,
oln/.»;ki nad kostkami, oraz pseudoncurologiczne: cierpnięcie stóp i <l
'.'..'AA). Do przykurczów dochodzi na skutek przeciążeń - dynamiczne
<lnn;i, skoki, marszobiegi w trudnym terenie) oraz statycznego, np. wiolol
IIM - chodzenie na wysokim obcasie. Poizometryczną relaksacja tych miel ift-
D bardzo szybko likwiduje dolegliwości. Jedynie bóle ścięgna piolowc
łArlullesa) mogą potrwać dłużej, jednak i one są bardzo podatne na U
MMi/.MJu terapię. Osiągnięcie normalnej długości tych mięśni zabezpioc
|»r/.«•<! nawrotami choroby.
M i ę s i e ń c z w o r o g ł o w y u d a (musculus guadriceps fcn f i * >
w hiperlordozie lędźwiowej przyczynia się często do zaburzeń czynno
ruchowych kolana, a także bioder i stawów krzyżowo-biodrowych. Skin
•d; mi z czterech mniejszych mięśni. Jeden z nich - mięsień prosty u
itniisculus rectus femoris) bierze udział w zginaniu biodra oraz w przy\
durniu i odwracaniu uda (rotowaniu na zewnątrz). Wszystkie przechodzą,
urupolne ścięgno kolanowe, a następnie rzepkowe. Mięsień czworogłowy ji
Jwlynyin prostownikiem kolana. Odgrywa najważniejszą rolę w mars
jUMlr/.as wchodzenia pod górę, schodzenia z góry. W zrównoważonej pon
Wt«' .stojącej powinien być rozluźniony. Napina się przy przenoszeniu ciozu
tiulu na pięty (rys.15).
Przykurcz mięśnia prostego uda pochyla kości biodrowe w pr» |ir/i-/.
co może działać drażniąco na więzadła krzyżowo-biodrowe i wyw<i win*
hole okolicy kości krzyżowej. Podrażnienie mięśnia prostego uda czty
powoduje bóle pachwin. Cały mięsień czworogłowy uda zwiera i Htabilii
kolano. Przykurcz tego mięśnia ogranicza grę ślizgu stawowego kolm
Ogranicza jego ruchomość, powoduje bóle. Wskutek zaburzeń troficznj
Hlur/adko dochodzi do obrzęków i wysięków. Może więc inicjować pro
iwynnlmeniowy kolana. Podrażnienie mięśnia czworogłowego jest przyc
Ha ItfUów uda, czasem rzepki i rejonu podrzepkowego.
M i ę s i e ń b i o d r o w o - l ę d ź w i o w y (musculus iliopsoas) j
prvyr/.yną wielu niekiedy ostrych dolegliwości u chorych z zespołem hiperl
lędźwiowej. Znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie narządów ja
ha, kręgosłupa lędźwiowego, miednicy oraz stawów biodrowych. Skif
H4 y, mięśnia biodrowego (musculus iliacus) oraz mięśnia lędźwiowego-v
fcnwgo (musculus psoas maior). Przyczepem początkowym mięsień lędźwie
fVlqk*zy sięga aż do dwunastego kręgu piersiowego, a następnie przyczepia 4o
l 4 trzonu kręgu lędźwiowego oraz ich wyrostków poprzecznych. Przyc pta H
tę także do ostatniego żebra. Mięsień biodrowy ma swój początek tfutyin
obszarze dołu biodrowego. Włókna tych mięśni idą w dół ponad l Wem
biodrowym do wspólnego przyczepu końcowego na krętarzu mniejiz fcnAci
udowej.
Mięsień biodrowo-lędźwiowy jest najsilniejszym zginaczem biodra. go
ukurcz pociąga do przeprosili odcinek lędźwiowy kręgosłupa i jednoci
•II* pochyla do przodu miednicę, Bitne udział w odwracaniu uda. Bez udi

11
Rys. 15. Nierównowaga statyczna mięśni w hiperlordozie lędźwiowej:
*_^ — mięśnie przykurczone i skrócone;
AA/ - mięśnie osłabione i zwiotczałe
l - mięsień prostownik grzbietu, część lędźwiowa; 2 - mięsień prostownik grzbietu,
część piersiowa; 3 - mięśnie karku; 4 - mięśnie szyi; 5 - mięśnie piersiowe większe;
6 - mięśnie biodrowo-lędźwiowe; 7 - mięśnie brzucha; 8 - mięśnie proste uda; 9 -
mięśnie pośladkowe; 10 - mięsień dwugłowy uda; 11 - mięsień trójgłowy łydki
In tego mięśnia chodzenie byłoby lxi n l/.o utrudniono, u bieganie n io możliwe.
Miinl/.o silnio rozwija sio u sprinterów, piłkarzy, koszykarzy. Przeciążenie
imrsnia biodrowo-lędźwiowogo powoduje swoiste dolegliwości. Jego pr/.y-
kutr/. walnie przyczynia się do powstawania wspomnianego już patologic/-
m«nn wzorca torebkowo-ścięgnowo-mięśniowego w chorobie zwyrodnieniowej
M l a w u biodrowego. W działaniu jednostronnym mięsień ten zgina tułów do
l M > k u (rys. 15).
W zależności od „rozłożenia się" podrażnienia mięsień biodrowo-
l«;<l/wiowy może wywoływać różne dolegliwości. Najczęściej są to bóle po«l-
br/.uHza, które kobiety mylą zazwyczaj z bólami przydatków. Podrażnienie
prawego mięśnia biodrowego bardzo przypomina ból wywołany podrażnio-
niem wyrostka robaczkowego.
/e względu na topografię przyczepów początkowych podrażnienie imrsnia
lędźwiowego większego może wywołać ból okolicy ostatniego żebra wrą/, z
jego stawami. Te z kolei powodują niekiedy ból promieniujący w okolico
nerki. Spazmatyczny przykurcz mięśnia lędźwiowego większego by-WM sprawcą
ostrego unieruchamiającego bólu krzyża przypominającego lumbago. Ataki
takie spotyka się także u sportowców. Jeśli wynikają ono l y l k o z tego skurczu,
znikają - ku zdumieniu chorego - natychmiiiHt |M) IH /.(-prowadzeniu
poizometrycznej relaksacji mięśnia lędźwiowo-biodrowogo «AV. 16).
W terapii bólów krzyża należy zawsze pamiętać o mięśniu biodro-wn
lędźwiowym. Tym bardziej, że działa on pośrednio na stawy krzyżowo
biodrowe, w związku z czym jego przykurcz może przyczyniać nie do
pr/odążenia więzadeł krzyżowo-biodrowych (3.1.1.1).
M i ę ś n i e p r o s t u j ą c e o d c i n e k l ę d ź w i o w y li r o g
o s ł u p a składają się z setek brzuśców położonych na stronic gr/biotowej
kręgosłupa. Układają się w dwa pasma. Pasma powierzchowne Iwor/ą brzuśce
długie, a pasmo głębokie - brzuśce krótkie, których włókna układają się
ukośnie i poprzecznie. Rozciągają się od potylicy w dół kręgosłupa, poprzez
grzebienie biodrowe do kości krzyżowej. Mięśnie prostujące lii w/ględu na
skomplikowaną budowę anatomiczną mogą oddziaływać wielorako na
kręgosłup. Ich główne funkcje to prostowanie tułowia i głowy, Tonus
spoczynkowy tych mięśni bywa tak duży, że wystarcza do utrzymania pionowej
postawy.
Osłabienie prostowników grzbietu garbi i pochyla sylwetkę. Ale
omawiane tu mięśnie mogą też zginać kręgosłup do boku i skręcać go w
odpowiednią stronę. Ich głównymi antagonistami są mięśnie brzucha. Obie
grupy powinny pozostawać w równowadze statycznej. Brak równowagi w
hiperlordozie lędźwiowej objawia się osłabieniem i zwiotczeniem mieńni
brzucha oraz nadmiernym napięciem i nadczynnością mięśni prostujących
odcinek lędźwiowy kręgosłupa (rys. 15). Prostownik grzbietu bywa
wówczas nadmiernie rozwinięty. Często tak znacznie, że wierzchot-
ki wyrostków kolczystych są głęboko zapadnięte między utworzone przez
ten mięsień wypukłości po obu stronach kręgosłupa lędźwiowego. Tonus
spoczynkowy tych mięśni rośnie tak znacznie, że często uniemożliwia
zgięcie odcinka lędźwiowego kręgosłupa w przód. Z powodu przeciążenia
ulegają one podrażnieniu, które rozkłada się na różnych obszarach kręgo-
słupa lędźwiowo-krzyżowego. Powstają bóle wyrostków kolczystych, wy-
rostków poprzecznych, kości krzyżowej. Same mięśnie mogą boleć tak
silnie, że wywołują nawet stany ostre. Najczęściej podrażnieniu mięśni
towarzyszy podrażnienie więzadeł międzykolcowych i nadkolcowych, a
także krzyżowo-biodrowych i biodrowo-lędźwiowych (3.1.1). Obraz choroby
żywo przypomina zapalenie korzonków - lumbago.
Mięśnie osłabione w hiperlordozie lędźwiowej
Wcześniej wspomnieliśmy już, że istotą zaburzenia równowagi statycznej
mięśni w zespole hiperlordozy lędźwiowej jest nadmierne napięcie i przy-
kurcz zginaczy bioder oraz prostowników odcinka lędźwiowego kręgosłupa z
jednoczesnym osłabieniem lub zwiotczeniem mięśni brzucha wraz z pro-
stownikami stawów biodrowych (rys. 15), przede wszystkim mięśni poślad-
kowych wielkich.
Osłabienie mięśni brzucha i mięśni pośladkowych zmniejsza siły
przeciwstawiające się pochyleniu miednicy ku przodowi. Nie są one w stanie
skutecznie skompensować sił ciążenia w pozycji stojącej oraz sił mięśni
przykurczonych, wspólnie obracających miednicę w przód i pogłębiających
lordozę lędźwiową. Przede wszystkim dotyczy to hiperlordozy wiotkiej.
Zwiotczenie mięśni brzucha wybitnie zmniejsza działanie tłoczni brzusznej.
Normalne ciśnienie w jamie brzusznej, wywołane wystarczającym napięciem
spoczynkowym mięśni brzucha, przenosi bezpośrednio na kości miednicy
około 30% ciężaru tułowia (Maigne). Gdy ciśnienie to maleje lub znika wraz
z ubytkiem siły mięśni brzucha, wówczas cały ciężar tułowia wraz z tym, co
nosimy w rękach albo na plecach, przenosi się na kości miednicy wyłącznie
przez kręgosłup lędźwiowy i stawy krzyżowo-biodrowe. Wtedy bardzo
szybko dochodzi do przeciążeń, podrażnień i bólów w tym rejonie.
Kolejnym, niezwykle ważnym następstwem zwiotczenia mięśni brzucha
są coraz gorsze warunki do normalnego funkcjonowania narządów jamy
brzucha. Pogarsza się np. perystaltyka jelit, powstają trudności z wy-
próżnieniem, pojawiają się wzdęcia. Powstają doskonałe warunki do tworzenia
się kamicy żółciowej, zapalenia jelita grubego i inne.
Dlatego w równej mierze należy dążyć do rozciągnięcia i wyhamowania
mięśni nadmiernie aktywnych, jak i do wybiórczego wzmocnienia treningiem
siłowym mięśni osłabionych.
Tę ukierunkowaną, asymetryczną terapię kontynuuje się aż do osiąg-
nięcia tzw. normy w poszczególnych ruchach i w sile poszczególnych mięśni
«V<1. l). Następnie nałoży JU K tylko dlmf o utr/.yinanio osiągniętej rownowiij
i f..-1.2).
.'{ 1.2.2. Zespół hiperlordozy szyjnej
< 'barakterystyczna sylwetka chorego z pogłębioną lordozą szyjną poka/an |
pst na rys. 12 i 17. Podobnie jak w zespole hiperlordozy lędźwiowej i luli
występuje typ wiotki oraz sztywny.
Ilifu-rlordoza szyjna wiotka
l T/odnicy, księgowi, maszynistki czy krawcowe, przez lata garbiący plecy
pracujący z wysuniętą do przodu głową, mają słabe i wiotkie mięśnie. Ogn
iiir/enie ruchomości szyi, przede wszystkim skłonów na boki, jest wyraźni
nl r nie tak duże jak w zespole sztywnym. Proces zwyrodnieniowy widoc/.n w
obrazie rentgenowskim obejmuje zazwyczaj jeden, najwyżej dwa seginei; lv
dolnego odcinka szyjnego kręgosłupa. Czasem ruchomość bierna H/y i jon
prawie normalna, co sugerowałoby, że przykurczowi i podrażnieniu ulegiu
lvlko niewielkie części mięśni szyi, karku i obręczy barkowej.
Ili/n-rlordoza szyjna sztywna
NiuV/eściej spotykana u ludzi ciężko pracujących fizycznie, u których pr/«»
li i l a przeważał wysiłek lub trening o charakterze siłowym, a brakowali
nirhu rozciągającego, gibkościowego. Mięśnie całego ciała są bardzo Nilnu
Maja, mocno rozwinięty odruch obronny, co uniemożliwia ich zrclnfaownnta
Trudno także przeprowadzić poizometryczną relaksację mięśni. ZoHpól po
wy/.s/y najwyraźniej występuje u ciężarowców, bokserów, zapaśników, kuł
liirystów itp. Obserwujemy u nich bardzo silne mięśnie karku, znaczni*
ograniczające ruchomość kręgosłupa szyjnego we wszystkich kierunkach, i
Mr/ogólnie w skłonach do boków.
Taki bywa skutek pracy ze znaczną przewagą podnoszenia i noszenii
filarów oraz przeciwstawiania się siłom przyciągania ziemskiego ze zgar
bionymi plecami i wysuniętą do przodu głową. Chorobie sprzyja nadto brali
wyitiłku równoważącego, jak unoszenie własnego ciała na rękach, np. pod'
CWIIM podciągania się na drążku. Wszystko to ogranicza albo wręcz eliminujf gry
Alizgu stawowego kręgosłupa szyjnego, prowokując znaczne zmiany zwy
mmliiioniowe tego odcinka. W obrazie rentgenowskim widoczne są szczegół-
Hi«» w dolnej i środkowej części kręgosłupa szyjnego w więcej niż w dwóch
•elementach. Przenoszą się one także na górny i środkowy odcinek kręgosłupa
piersiowego.
lMt> i dolegliwości w zespole hiperlordozy szyjnej
Ogólnie można powiedzieć, że w hiperlordozie szyjnej nierównowaga staty-
ranti mięśni wynika z nadmiernego napięcia tych, które stabilizują obręcz
barkową od góry, a jednocześnie powodują osłabienie i zwiotczenie Htabili/Ai-
jących obręcz barkową od dołu. Natomiast nierównowaga statyczna biernego
aparatu ruchu to zgarbienie pleców i nadmierny przeprost odcinka szyjnego
kręgosłupa. Szczególnie istotne bywa utrwalenie przeprostu między
kręgosłupem szyjnym a głową, co widać po nadmiernym oddaleniu brody od
krtani (rys. 12 i 17).
a. Podrażnienie tkanki łącznej w zespole hiperlordozy szyjnej Podrażnienie
tkanki łącznej w zespole hiperlordozy szyjnej bywa źródłem bardzo wielu
dolegliwości, niekiedy o charakterze ostrym. Obejmuje głównie więzadła
międzykolcowe i nadkolcowe środkowego i górnego odcinka piersiowego
kręgosłupa, więzadło karkowe i więzadła międzykolcowe odcinka szyjnego
kręgosłupa. Częstemu podrażnieniu ulegają również torebki stawowe stawów
międzywyrostkowych oraz stawów żebrowych.
Rys. 16. Rozciąganie więzadeł międzykolcowych i nadkolcowych na
szczycie kifozy piersiowej w zespole hiperlordozy szyjnej
Podrażnienie więzadeł międzykolcowych i
n a d k o l c o w y c h zdarza się najczęściej w środkowym i górnym odcinku
piersiowym kręgosłupa. Powoduje je chroniczne rozciągania tych więzadeł,
zazwyczaj na szczycie wypukłości kręgosłupa piersiowego (rys. 16).
Bóle z podrażnienia więzadeł - międzyłopatkowe i karku - ujawniają się
szczególnie przy skłonie szyi w tył. Mogą mieć różne natężenie, do stanów
ostrych włącznie, i promieniować z miejsc podrażnionych na boki, do łopatek i
w rejony podłopatkowe. Paradoksalne: wysiłek w kierunku wyprostowania
zgarbionych pleców, w którym znikają siły rozciągające więzadła
międzykolcowe i nadkolcowe, może spowodować ból. Chorzy garbią się
wówczas nadal, ponieważ to dla nich „wygodna" pozycja, jednak jest to
pozycja błędna i niefizjologiczna.
Podrażnienie więzadeł międzykolcowych i nadkolcowych w omawianym
rejonie bywa przyczyną nie tylko bólu, ale także innych dolegliwości, np.
/itlmrzeń wzroku i słuchu. Alo nnjlwnl/.iej charakterystyczne jest iitr/.ymywn-nir
się złego samopoczucia, mdtoAri, a nawet czasem wymiotów. Dolegliwości l r
mają dość często związek •/. (MMlra/nicniem jednego z więzadeł międzykolcowych
leżących pomiędzy piątym a siódmym wyrostkiem kolczystym kręgoitłu-jm
piersiowego.
Jeżeli przyczyną podrażnienia więzadeł są wyłącznie okrągłe, zgarbione
plecy (hiperkifoza piersiowa), najskuteczniejszą terapią domową btjdu
mobilizacje uciskowe (7) oraz poizometryczna relaksacja mięśni micdzylo-
jmikowych. Dalsza terapia i profilaktyka powinna prowadzić do odzyskania
równowagi statycznej mięśni (5.2).
Podrażnienie torebek stawowych stawów m
i ę d z y w y r o s t k o w y c h . Zniekształcenie naturalnych krzywi/n
kn;tfosłupa (3.1.2; rys. 12 i 17) wywołuje nierównowagę statyczną całych
wc^mentów jednostek ruchowych kręgosłupa. Podrażnieniu ulegają więc nic
l ylk o więzadła nadkolcowe i międzykolcowe (chociaż one najczęściej), alt f a
k/e torebki stawowe stawów tylnych kręgosłupa. Ich podrażnienie powo-i ł u j e
ból kręgosłupa dokładnie w miejscu podrażnienia. Czasem jednak ma my do
czynienia z objawem korzeniowym (3.2). Trzeba tutaj zaznaczyć, zi
htperlordoza szyjna bardzo wyraźnie przyczynia się do chorób korzeniowycłi
i4-|jo obszaru - znacznie częściej aniżeli w rejonie lędźwiowo-krzyżowym
ł)bitego w domowej terapii początkowo wykorzystuje się techniki loczka
objawy korzeniowe (4.1 i 6.3; rys. 102 i 103). Po opanowaniu objawów korzo
nmwych rozpoczynamy terapię przywracającą równowagę statyczną. Połogi1
ona, jak zawsze w przypadkach przeciążeń, na hamowaniu mięśni nadczyn
nych, przykurczonych (poizometryczna relaksacja) z jednoczesnym tronin
gjem wzmacniającym mięśni osłabionych (trening siłowy mięśni osłabło
nych).
b. Podrażnienie mięśni przeciążonych w zespole hiperlordozy szyjnej
Najbardziej charakterystycznym zaburzeniem statyki mięśniowej w hiperlor
ilo/ie szyjnej jest osłabienie, a nawet zwiotczenie mięśni stabilizujących obrec
barkową od dołu (mięśnie międzyłopatkowe, najszersze grzbietu, zębate prze
ilnie, zginacze szyi) oraz nadmierna czynność, przykurcz lub skrócenie mięśn
utabilizujących obręcz barkową od góry: dźwigaczy łopatek, górnych czele
mięśni czworobocznych, prostowników karku i głowy oraz piersiowych wiq
kłr/.ych (rys. 17). Z zaburzeniami tymi wiąże się charakterystyczna sylwetki
rhorego (rys. 17 6): okrągłe plecy, uniesione do góry i przesunięte w prxó<
barki, „krótka" szyja z nadmiernym przeprostem, łukiem skierowanym i
przód, „oderwana" od krtani, chronicznie uniesiona do góry broda, charakter))
etyczne wygięcie kręgosłupa z nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w okolic:
przejścia szyjno-piersiowego, tzw. „wdowi garb".
Hiperlordoza szyjna bywa najczęściej konsekwencją hiperlordoz
lędźwiowej. Ale może występować także samodzielnie, przy zachowani
równowagi statycznej w obrębie miednicy, co zdarza się jednak r/udko.
Zaburzenie niekoniecznie musi obejmować wszystkie powyższe mięśnie. W
stanie przykurczu lub skrócenia mogą znajdować się pary poszczególnych
mięśni, a nawet pojedyncze mięśnie, skrócone tylko po jednej stronie. Należy
więc w każdym przypadku wykonać testy ruchomości (4.1.2; 5.4.4) i dopiero
na podstawie ich wyników poprowadzić autoterapię.

Rys. 17. Nierównowaga statyczna mięśni w zespole hiperlordozy szyjnej: a -

widok z przodu, b - widok z boku, c - widok z tyłu
*—^ - mięśnie nadmiernie napięte; /W - mięśnie wiotkie
l - mięśnie karku; 2 - mięsień piersiowy większy; 3 - mięsień prostownik grzbietu,
część piersiowa; 4 - mięśnie brzucha; 5 - mięsień prostownik grzbietu, część
lędźwiowa; 6 - mięsień najszerszy grzbietu; 7 mięśnie międzyłopatkowe

Zespół hiperlordozy szyjnej i lędźwiowej w większości przypadków

atakuje ludzi o zwiotczałych mięśniach, wykonujących przez wiele lat pracę
siedzącą w niewłaściwej pozycji ciała. Bardzo często towarzyszy temu
otyłość.
Jakie dolegliwości mogą towarzyszyć zespołowi hiperlordozy szyjnej?
Przykurcz lub skrócenie mięśni dźwigaczy łopatek to skutek zaburzeń
ruchomości górnego odcinka szyjnego kręgosłupa. Pod wpływem ucisku na
bocznych powierzchniach wyrostka kolczystego drugiego kręgu szyjnego i na
górnych krawędziach łopatek ujawniają się miejsca bolesne. Skrócenie tych
mięśni oraz skrócenie lub przykurcz górnych części mięśni czworobocznych
ogranicza skłon szyi w bok, ale także wymusza chroniczny przeprost w
górnym odcinku szyjnym. Barki są stale uniesione w górę.
Chroniczne skrócenie lub przykurcz mięśni prostujących głowę, a także
mięśni głębokich, przyczepiających się do linii karkowej dolnej na kości
potylicznej, wymusza tyłozgięcie w stawach szczytowo-potylicznych i górnym
odcinku szyjnym kręgosłupa. Podrażnienie owych mięśni tworzy
lu/.ue punkty maksymalnie lx>l<wn« im kresach karkowych górnej i dolnej nakżc dolegliwości wynikające ^—^ - mięśnie
kuHci potylicznej. Ich uciśnione najc/ęsciej w/maga lub prowokuje ból głowy o z tego podrażnienia są bnnl/.o nadmiernie napięte; /W
podobne lu b takie same w obu - mięśnie wiotkie
/nanej choremu topografii. zespołach.
Zaburzeniu równowagi .statycznej i dynamicznej górnego odcinka szyj- l - mięsień prostownik grzbietu,
m'K<>, spowodowanemu hiperlordozą szyjną, towarzyszą najczęściej bóle tfło- część lędźwiowa; 2 - mięśnie
wv, /.awroty, niekiedy szumy w uszach i zaburzenia wzroku („piasek w brzucha; 3 - mięsień biodrowo-
lędzwiowy; 4 - mięsień
•M /.adi", łzawienie, podwójne widzenie, mroczki, obraz za mgłą), uczucie czworogłowy uda; 5 - mięśnie
łmlesnego napięcia mięśni karku, nerwowość, niemożność rozluźnienia sio,, «u pośladkowe- 6 -mięsień
burzenia snu, czasem depresje i lęki. dwugłowy uda; 7 - mięsień
Istotną rolę w powstawaniu i rozwoju hiperlordozy szyjnej odgrywali | trójgłowy łydki
ir/.ykurcze lub skrócenie mięśnia piersiowego większego. Powoduje to
przo-»unięcie barków do przodu i zaokrąglenie pleców. Powstają liczne
punkty maksymalnie bolesne na przyczepach mostkowych, żebrowych i
obojczykowych tego mięśnia. Bolesności tych punktów są najczęściej
jednostronne, ale mlar/ają się także obustronne.
W przypadkach przykurczów lewego mięśnia piersiowego chory może
iNlr/.uwać dolegliwości podobne do objawów choroby wieńcowej: l)óle okolicy
pr/ec l sercowej, ucisk w obrębie klatki piersiowej. Przy jednoczesnych zaburzę-
niach ruchomości dolnego odcinka szyjnego i górnego piersiowego (co /dar/n
•n; bardzo często) pojawiają się niekiedy bóle lewej kończyny górnej /. mrowie-
niem i drętwieniem palców. Przy każdej tego rodzaju dolegliwości naloty |
M«/. względnie wykonać badania specjalistyczne, by wykluczyć istnienie nr.ec*y-w i H
t ej choroby serca.
Dolegliwości rosnące z postępem lordozy szyjnej zostały tutaj jodynii
msygnalizowane. Pamiętajmy jednak, iż osiągają one czasem stany od chroni*
rrnyrh po ostre, a ponadto sprzyjają powstawaniu zespołów korzeniowych c
charakterze małego uszkodzenia międzykręgowego (3.2.1). Wówczas w pier
WH/.ym etapie prowadzimy terapię ukierunkowaną na uwolnienie korzenia oc:
ucisku (6; 4.1). Drugi etap to odzyskanie równowagi statycznej. Jak zawsze v
wypadku przeciążeń dochodzimy do tego rozciągając mięśnie przykurczeni <|
K)i/ometryczna relaksacja mięśni) oraz wzmacniając mięśnie osłabione (trę
siłowy).

\\ \. 2.3. Dyslordoza lędźwiowa - spłaszczenie kręgosłupa

lędźwiowego
Dyslordoza lędźwiowa bywa znacznie rzadsza niż hiperlordozą lędźwiowa
Charakteryzuje się ona spłaszczeniem odcinka lędźwiowego kręgosłupa v
płaszczyźnie przednio-tylnej. Niekiedy dochodzi nawet do kifozy lędźwiowe
wygięcia kręgosłupa lędźwiowego skierowanego wypukłością łuku w ty (rys.
Rys. 18. Nierównowaga
12 i 18). statyczna mięśni w zespole
Więzadła międzykolcowe i nad kolcowe, odwrotnie niż w hiperlordocii dyslordozy lędźwiowej
lędźwiowej, ulegają podrażnieniu z powodu chronicznego rozciągania. Jed
 Nierównowaga Htatyc/.nit Nie zawsze mamy do czynności ruchowych statyczni mięśni.
inieńni to przykurcz lub skrócenie czynienia z czystymi formami kręgosłupa (jeśli nie stwierdza
proHtow-itików bioder. obu zeHpołóu !«;<!/. w i się przyczyi organicznych Zniknięcie bólu nie
Jednocześnie siła mięśni brzucha owych. Często spotykamy np. choroby) są zawsze przeciążenia upoważnia do
jest w normie lub nieznacznie przykurczę mięśni prostujących tkanki okołostawowej. Dlatl KO, zaprzestania terapii!
tylko osłabiona (rys. 18), ulu wy biodrowe z po usunięciu mechanicznego Pow stawienie
długość zginaczy bioder w normie jednoczesnym przykurczeni ucisku korzenia nerwowego, nierównowagi
(5.4.1.2). W wyniku tego mięśni zginających t« twnu należy zawiz NtoHować statycznej mięśni
miednica zostaje obrócona w tył, H t n w y, podczas gdy w ukierunkowaną terapię aż do zawsze powoduj
pośladki „schowane", a koAć1 formie czystej jedne powinny odzyskania równowagi nawroty dolegliwości!
OKunowa „podwinięta". być przykurczono drugie zaś
Dyslordoza lędźwiowa osłabione, rozluźnione
sprzyja przeciążeniu tylnych (porównaj: 5.1.2 i 5.4.1.2).
fragmentów piór-4nrma Dlatego przy próbie
włóknistego dysku zaklasyfikowania zaburzenia
międzykręgowego i do jednego lub dru Kii-go
przemieszczaniu jądra miaz- zespołu powstają trudności. W
il»VMtrgo w tył. Może to praktyce można takiej
doprowadzić do „wypadnięcia" klasyfikacji ni< dokonywać.
dysku międzyknj-gnwrgo. Wystarczy wszystkie
Chorzy z dyslordozą przykurczone grupy mięśniowe
lędźwiową garbią plecy w poddawai poi/ometrycznej
odcinku lędźwiowym relaksacji, a osłabione -
lm;Ko.słupa, a z hiperlordozą treningowi siłowemu i
lędźwiową i szyjną - w odcinku kontynuo wito terapię do
piersiowym krw.osłupa. osiągnięcia normy. Po
Zasady przywracania osiągnięciu normy w
równowagi statycznej mięśniom poszczególnycl obu/arach
są takie sann )nk w lordozie ruchomości należy przejść na
lędźwiowej i szyjnej kręgosłupa. trening utrzymujący osiągnięt
Poizometrycznej relaksacji równowagę. Bardzo ważne, by
poddajemy mięśnie zaprzestać poizometrycznej
przykurczone, a wzmacnianiu - relaksacji, gd; pacjent odzyska
mięśnie osłabione. Ttv •towanie normalny zakres ruchu. W
zakresów ruchomości jest przeciwnym razie doprowadzi
wspólne dla obu zespołów (5). my do tzw. nadruchomości
Największe znaczenie w (3.1.3), której terapia bywa już
utrzymaniu pozytywnych znacznie trudniej r/.a niż
skutków terapii mi tanio przykurczu czy nawet skrócenia
przestrzeganie zasad mięśni.
profilaktyki. Podstawowym źródłem
tworzenia się zespołów
korzeniowych na 41 /.nburzeń
70 l

3.1.3. Nadruchomość
Omawialiśmy dotychczas dolegliwości wynikające z niedoruchu - hipomo-
bilności, ograniczenia ruchomości. A przecież dochodzi także do zaburzeń
równowagi statycznej i dynamicznej mięśni z powodu zwiększonego ponad
normę fizjologiczną ruchu w danym stawie. Nadruchomość może dotknąć
jeden staw, czy nawet jeden kierunek ruchu w danym stawie, ale może objąć
także wiele stawów, a nawet wszystkie narządy ruchu, gdy jest cechą wro-
dzoną. Nadruchomość niekiedy wywołuje podobne dolegliwości jak „sztyw-
ność", upośledzając ruchomość danego stawu lub zespołu stawów (np. odcinka
kręgosłupa).
W przypadku stwierdzenia nadruchomości zdecydowanie
niewskazane jest stosowanie poizometrycznej relaksacji
mięśni.
Leczenie dolegliwości spowodowanych nadruchomością bywa znacznie
trudniejsze i bardziej czasochłonne aniżeli leczenie sztywności i niedoboru
ruchu. Dopuszcza się jedynie ćwiczenia czynne o charakterze treningu siłowego,
nie tylko zwiększające siłę poszczególnych mięśni, ale przede wszystkim
skracające je i ograniczające zakres ruchu danego stawu oraz zwiększające jego
zwarcie. Doskonale się do tego nadaje trening o charakterze izometrycz-nym, z
oporem, bez wykonywania ruchu. Przykładem mogą być ćwiczenia
izometryczne mięśni karku i szyi (6.4.1). Tę samą technikę można zastosować w
nadruchomości szyi. Nadruchomość występuje znacznie rzadziej aniżeli
„sztywność".
3.2. Objawy kliniczne zespołów korzeniowych
Dolegliwości charakterystyczne dla zespołów korzeniowych są na ogół skut-
kiem ucisku na korzeń nerwowy lub gałąź rdzeniową. Ucisk ten może wynikać
z tzw. małego uszkodzenia międzykręgowego lub z dyskopatii. W obu
przypadkach przyczyna dolegliwości powstaje w tzw. jednostce ruchowej -
złączu międzykręgowym (Maigne).
Jednostka ruchowa stanowi skomplikowany system połączenia dwóch
sąsiadujących ze sobą kręgów. Dzięki temu kręgosłup przystosowany jest
do wykonywania bardzo wielu różnorodnych czynności. W normalnych
warunkach pracy czynności owych nie zakłóca duże obciążenie zewnętrzne.
W czynnościach ruchowych złącza międzykręgowego zawsze biorą
udział wszystkie jego elememty, a więc: dysk międzykręgowy, stawy mię-
dzywyrostkowe, system torebkowo-więzadłowy oraz mięśnie (rys. 19).
70
Dysk spełnia role przegubu prawoH/^cego obciążenia i wykonujucogo
turhy we wszystkich kierunkach (zginania, rotacje). Ruchy te ukierunkowują
Mła wy międzywyrostkowe. Odcinki lędźwiowy i szyjny kręgosłupa mają, w |
Mirownaniu z odcinkiem piersiowym, bardzo dużą ruchomość. Dlatego naj-
wi«;«vj dolegliwości wynika z zaburzeń czynności ruchowych kręgosłupa
l^il/wiowego oraz szyjnego. Wiąże się to także z mechanicznym przecia.zo-n HM
n tych odcinków.
Rys. 19. Jednostka ruchowa kręgosłupa
l t r/on kręgowy; 2 -jądro miażdżyste; 3 - pierścień włóknisty; 4 - otwór
kręgowy; 5 — staw międzywyrostkowy
Dysk i stawy międzywyrostkowe jednostki ruchowej kręgosłupa znaj
się w bezpośrednim sąsiedztwie korzenia nerwowego. W związku z tyn
•kulki zaburzeń ruchomości mogą być przekazywane bezpośrednio do niegt
lub innych elementów przebiegających przez otwór międzykręgowy i wywo
luf podrażnienie przez ucisk.
Najczęstszą reakcją na ucisk korzenia nerwowego lub gałęzi rdzenio
¥M'j jest ból - z reguły promieniujący, rzutowany. Chory odczuwa go w ob
•Kit r/e ciała połączonym unerwieniem z chorą jednostką ruchową. Są to boli
feonc/yn, tułowia i głowy, osiągające różne stopnie nasilenia. Mogą być ciąg |«,
drnżniąco-męczące, mogą przypominać porażenie prądem elektrycznym ntngii
być okresowe lub napadowe. Często osiągają stany podostre i ostri l!winem
chory przypadkowo zauważa związek między jakimś ruchem lul |M»/.ycją
kręgosłupa a nasilaniem lub ustępowaniem bólu. Ochronne napięci
•iti<;Ani wymusza niekiedy nienaturalne pozycje ciała.
Pojawiają się zmiany charakterystyczne dla przeciążenia (1.2.2.4). l
c*anem tworzą się mięśniowe punkty maksymalnie bolesne, bardzo wratli
%*n na ucisk, jak w podrażnieniu mięśnia lub grupy mięśniowej z wszelkin
tego następstwami (1.2.2). Wszystko razem zaś wzbudza mechanizm same |
MMltrzymujący zaburzenie. Z terapeutycznego punktu widzenia bardzo wal 1
10 jest przerwanie lub wyciizenie tego mechanizmu.
7
 Następstwami długotrwałego ucisku zawartości otworu miodzykretfowe-go Strofa komórkowe- bólowa nt\jczi;6rioj y.nika po dobrze przeprowadził m
są zaniki mięśniowe, cierpnięcia, mrowienie i obrzęki kończyn, uc/ude chłodu lub »j terapii odblokowującoj odpowiednią jednostkę ruchową kręgosłupa. CZH rtpin
rzadziej nadmiernej ciepłoty różnych części ciała, najczęściej stóp i rąk. jednak pozostaje, stanowiąc źródło dalszego bólu. Wówczas skuteczni tprapią
Uciśnięcie korzeni nerwowych lub gałęzi rdzeniowych w otworze mię- bywa mobilizacja uciskowa przez „szczypanie - rolowanie" (7).
dzykręgowym może wywołać także zaburzenia czynnościowe narządów we- Zaburzenia czucia skórnego oraz strefy komórkowo-bólowe to ważna
wnętrznych. Dlatego zawsze, gdy specjalistyczne badania lekarskie wykluczają jH-wna wskazówka w diagnozie poziomu uciśnięcia zawartości otworu mi<j
organiczną chorobę narządu wewnętrznego, należy sądzić, że wynika ona z • l /.y kręgowego.
zaburzeń czynności ruchowych kręgosłupa. C i e r p n i ę c i a p a l c ó w r ą k , niekiedy przechodzące w nit1 wielki
Opisane objawy kliniczne nie odróżniają zespołów korzeniowych od ból, stanowią jeden z objawów korzeniowych mających źródło w dci lnyni
przeciążeniowych. Objawy takie są niekiedy skutkiem zespołu korzeniowego, odcinku szyjnym kręgosłupa. Jeśli cierpną wszystkie palce jednoj lul obu rąk,
ale mogą mieć także inną przyczynę, np. podrażnienie mięśni lub innych przyczyną nie jest zazwyczaj zespół korzeniowy. O zespole kórz*1
tkanek okołostawowych, wynikające z nierównowagi statycznej i bezpośred- •nowym tego rejonu można mówić na pewno, gdy uczucie cierpnięcie olwj
niego przeciążenia (1.2; 3.1). muje tylko jeden, dwa lub najwyżej trzy palce jednocześnie. Do cierpnioci
Poniżej przedstawione są symptomy typowe dla zespołów korzenio- dochodzi czasem zmniejszenie koordynacji ruchowej palców rąk ze /mniej «
wych. Jednakże uciśnięcie korzenia nerwowego lub gałęzi rdzeniowej w /pniom ich siły.
otworze międzykręgowym n i e z a w s z e wywołuje takie objawy. Jeśli już
jednak wystąpią, można z dużym prawdopodobieństwem mówić o zespole
korzeniowym. ,'1.2. l . Małe uszkodzenie międzykręgowe (wg Maigne'a)
Typowym objawem zespołu korzeniowego są z a b u r z e n i a Kysunek 19 przedstawia schematyczną budowę jednostki ruchowej krotft
c z u c i a s k ó r n e g o . Najczęściej spotykanym zaburzeniem czucia •lupa, a w niej otworu międzykręgowego. Zawartość tego otworu (ryn. 2€
skórnego bywa przeczulica skóry. Skóra jest wówczas bardzo wrażliwa na MIII bezpośredni kontakt m.in. z torebką stawu międzywyrostkowwRo. Pod
dotyk. Niekiedy nawet kontakt z bielizną sprawia choremu przykry ból. rił/nionie torebki stawowej prowadzi zazwyczaj do jej obrzęku i zmni^jiUM
Towarzyszy temu czasem uczucie gorąca i palenia skóry. Nadwrażliwość I I I M światła otworu. Jak wszędzie tak i tutaj podrażnienie torebki mot
trwa miesiącami, a niekiedy nawet latami. Najczęściej występuje na tułowiu,
rzadziej na głowie i kończynach. Po dobrze przeprowadzonym zabiegu
ręcznym przeczulica wyraźnie maleje lub nawet znika.
O wiele rzadziej spotyka się niedoczulicę skóry. W obszarze zaburzenia
chory odczuwa zmniejszoną wrażliwość skóry na dotyk. Mówimy wtedy o
zdrętwieniu skóry.
Wskutek uciskania zawartości otworu międzykręgowego powstają także
z m i a n y k o m ó r k o w o - b ó l o w e t k a n k i p o d s k ó r n e j . Występują
one niezależnie od zaburzeń czucia skórnego (Maigne). Zmian komórkowo-
bólowych poszukuje się chwytem rolującym skórę między palcami, w obszarach
dolegliwości bólowych (rys. 120 i 121). Najczęściej są to dolegliwości,
których źródła chory sobie nie uświadamia. Odczuwa np. ból piszczeli, ból
brzucha, ból okolicy pośladków itp., a bezpośrednim źródłem są zmiany
komórkowo-bólowe tych okolic.
Po uchwyceniu fałdu skórnego w palce w strefie komórkowo-bólowej
stwierdzamy jego obrzmienie (przez porównanie stron), grudki niby-tłusz-
czowe, „pękające" podczas rolowania skóry między palcami. Niektóre z nich,
większe, o rozmiarach małych ziaren grochu, nie „pękają". Najbardziej Rys. 20. Zawartość otworu międzykręgowego (wg Maigne'a) l • rdzeń; 2 - korzeń
charakterystyczny jest jednak ból strefy komórkowo-bólowej występujący w przedni; 3 - korzeń tylny; 4 - tętnica korzonkowa; 5 - gałąź oponowa; 6 - gałąź
trakcie rolowania fałdu skórnego (7). przednia nerwu rdzeniowego; 7 - gałąź tylna nerwu rdzeniowego
74
powstać z powodu jej chronicznego przeciążenia. W zgięciu w pr/od (np. w
dyslordozie lędźwiowej czy hiperkifozie piersiowej) torebki stawów mię-
dzywyrostkowych, więzadła międzykolcowe i nadkolcowe są w stanie ciągłego
rozciągania (rys. 21 6). I odwrotnie, w skłonie w tył, czyli w hiperlordozie
lędźwiowej i szyjnej (3.1.2.1; 3.1.2.2) więzadła międzykolcowe i nadkolcowe
oraz torebki stawowe stawów międzywyrostkowych są permanentnie ści-
skane (rys. 21 c).
Rys. 21. Rozciąganie i ściskanie więzadeł międzykolcowych i nadkolcowych
oraz torebek stawowych stawów międzywyrostkowych (wg Maigne'a):
a - równowaga statyczna; b — rozciąganie w skłonie w przód (jak w dyslordozie
lędźwiowej i hiperkifozie piersiowej); c — ściskanie w skłonie w tył
(jak w hiperlordozie lędźwiowej i szyjnej)
Zmniejszenie światła otworu międzykręgowego spowodowane podraż-
nieniem torebki stawu międzywyrostkowego powoduje uciśnięcie zawartości
tego kanału. Zależnie od budowy jednostki ruchowej oraz usytuowania pod-
rażnienia, zawartość otworu bywa uciśnięta w rozmaitych miejscach (rys. 20) i
w związku z tym wywołuje różne objawy i dolegliwości płynące z tego samego
poziomu zaburzenia.
Nie zawsze jednak przy podrażnieniu tkanki łącznej otaczającej staw
międzywyrostkowy dochodzi do uciśnięcia zawartości otworu międzykrę-
gowego. Wówczas ból kręgosłupa odczuwany jest na wysokości zaburzonej
jednostki ruchowej. Nie są to objawy charakterystyczne dla zespołu korze-
niowego. Ten rodzaj zaburzenia występuje częściej niż zespół korzeniowy
rzeczywisty. Dobrze poddaje się poizometrycznej relaksacji i następującemu po
niej procesowi przywracania równowagi statycznej, typowemu dla terapii
zespołów przeciążeniowych. Zaburzenie tu opisywane wyraźnie utrudnia
rozpoznanie w diagnozie zespołów korzeniowych.
3.2.1.1. Zaburzenie koordynacji jednostki ruchowej kręgosłupa
Czynności złącza międzykręgowego koordynują poprzez odruchy mięśnie, za
pośrednictwem centralnego układu nerwowego. Jest to proces niezwykle
delikatny i skomplikowany.
Stawy międzywyrostkowe pokryte są torebką stawową jak kapturem. To
ona wraz z tkanką wyścielającą otwór międzykręgowy stanowi najsilniej
uwrwiony element jodnoHtki ruehowoj. D/.iuki tomu y.łąc/e |N>lrafi się ściśle
dostosowywać1 do lir/.nych /mian napięcia, na które narażony !>ywa cały system
torebkowo-wię/adłowy przy obciążeniu dynamicznym i Blatyc/nym
kręgosłupa. Reaguje na zasadzie sprzężenia zwrotnego.
/ receptorów czucia głębokiego, rozmieszczonych w tkance łącznoj jod-
mml ki ruchowej, a głównie w torebkach stawów międzywyrostkowych, płynu
informacje do centralnego układu nerwowego o zmianach napięcia torebki
•lawowej. Centralny układ nerwowy wysyła „polecenia" mięśniom, któru
uruchamiają jednostkę ruchową. Dzięki temu może ona dostosować się do k
u/.dej sytuacji w zakresie swoich fizjologicznych możliwości. Główna, rolę w l v m
procesie odgrywają mięśnie przykręgowe krótkie i długie, unerwieniom itwi.-
i/.ane —jak torebka stawu międzywyrostkowego — z tylną gałęzią norwu nl/.i-
niowego. Dlatego są tak istotne, gdy dochodzi do zaburzeń czynności
ruchowych kręgosłupa.
Tak więc odtwarzanie dobrej k o o r d y n a c j i mięśniowej joHt w
liTapii znacznie ważniejsze niż wzmocnienie ich siły. Faktu tego jednak
|«'H/.c/o w pełni nie docenia się! Nadal błędnie przecenia się znaczeniu „tfor-
•H u mięśniowego".
Koordynacja skurczów mięśni uruchamiających złącza miod/ykroffowii )
«'Ml odruchowa, mimowolna. Dlatego w przypadku zaburzenia ruchu na* topu* )•<
całkowity skurcz ochronny mięśni i blokada danej jednostki ruchowoj. Taki lvp
blokady nazywa się zaburzeniem czynnościowym. Powodujo je brak równowagi
statycznej mięśni (1.1.2) oraz koordynacji ich czynności. Brutalne pokonywanie
blokady siłą i z towarzyszącym bólem jest sprzeczne z fizjologią i pogarsza stan
chorego.
%i .2. l .2. Przyczyny małego uszkodzenia międzykręgowego
przyczyny małego uszkodzenia międzykręgowego - nierównowa-KM
.statyczna stawowa oraz mięśniowa (1.1.2; 3.1.1; 3. 2.1) i w konsekwencji
pr/.rciążenie oraz podrażnienia tkanki łącznej i mięśniowej (1.2) - zostały ju?.
opisane. Jeżeli przeciążenie to skupi się na torebkach stawów międzywy-niH t ko
wy ch jednostki ruchowej, wówczas może dojść do małego uszkodzenia lii »«;d
zykręgowego .
Początkowo ma ono najczęściej charakter ukryty, niemy, nie przekra-emi
progu pobudliwości bólowej. W pewnym momencie jednak próg ten może •oittać
łatwo osiągnięty. A oto przyczyny tego (wg Maigne'a):
- przyczyny mechaniczne - chory może nagle doznać silnego porażenia
bólowego przyjmując „złą" pozycję statyczną (np. podczas snu), dźwigając
nawet niewielki ciężar, wykonując jakiś „fałszywy" ruch itp.;
- przyczyny zewnętrzne - często tylko przeciąg, nieduże ochłodzenia, n
nawet zmiana pogody wystarczają, by wywołać mikrouraz przekraczający próg
pobudliwości bólowej;
 - przyczyny wewnętrzne - ogólne przemęczenie i przepracowanie, zły
stan zdrowia, ale przede wszystkim czynnik psychogenny (3.3) mogą, wydatnie n,7 odcinek piersiowy Th \ -Th j 2
przyczyniać się do wyzwolenia małego uszkodzenia międzykregowego;
- choroby narządów wewnętrznych - leczenie ich odgrywa podstawową
rolę w zwalczaniu dolegliwości odkręgosłupowych, gdyż zaburzają one odcinek szyjny C \ -€7
koordynację ruchomości jednostki ruchowej; odcinek lędźwiowy Lj-I.j
- skłonności do skurczów mięśniowych, a przede wszystkim przykurczę
i skrócenia mięśni (1.2.2.4) wywierają zasadniczy wpływ na zaburzenia kość krzyżowa S1-84 5
koordynacji mięśniowej jednostki motorycznej; l kość ogonowa
- osłabienie mięśni, porażenia wiotkie mięśni, nadruchomość przyczy- Uys. 22. Podział
niają się do zaburzeń koordynacji ruchomości złącza międzykręgowego; kręgosłupa na odcinki
- deformacje dysku międzykręgowego, a szczególnie tzw. blokada we- oraz oznaczenia
wnątrzdyskowa - prawdopodobnie najczęstsza przyczyna tworzenia się małych poszczególnych
uszkodzeń międzykręgowych;
- proces starzenia się jednostki ruchowej kręgosłupa. Uszkodzenia •Klywność
kręgosłupa związane z wiekiem są wprawdzie dobrze znoszone przez pa- kręgosłupa. Ból
cjenta, ale powodują dolegliwości tworzące w kręgosłupie, a także w samej ogranicza niektóre
jednostce ruchowej, miejsca o zmniejszonej odporności na przeciążenie. ruchy kręgosłupa
Jak widać, przyczyny mechaniczne i czynnościowe zawsze przeplatają (4.1), M-burzona
się z sobą. W terapii małego uszkodzenia międzykręgowego należy więc zostaje koordynacja
pamiętać zarówno o jednych, jak i o drugich. mięśni sterujących
Istotną rolę w patologii dolegliwości odkręgosłupowych, w tym i tych ruchem jednostek Ulgo odcinka. W stanach podostrych i ostrych dochodzić
wynikających z małego uszkodzenia międzykręgowego, odgrywają więzadła może do deformacji |MiN(.awy ciała (rys. 102) podobnie jak przy dyskopatii.
międzykolcowe i nadkolcowe (3.1.2.1; 3.1.2.2; 3.1.2.3). Nadmierne napię-f In spoczynkowe mięśni, trwające przez dłuższy czas,
doprowadza często do ich przeciążenia statycznego i podrażnienia. Tworzą
3.2.1.3. Dolegliwości spowodowane małymi uszkodzeniami wówczas dodatkowa źródła bólu, wzmacniają mechanizm
samopodtrzymujący zaburzenie. Nierzadko prowokują wtórne podrażnienie
międzykręgowymi sąsiednich więzadeł między-kolcowych i nadkolcowych, a także torebek
Dokładne scharakteryzowanie dolegliwości wywołanych małym uszkodzeniem stawów międ żywy roś tkowych, Wiązadła i torebki bywają jednak częściej
międzykręgowym jest niemożliwe. Można powiedzieć, że poszczególne podrażnione wcześniej nji młynie. Ból może promieniować także aż do stóp.
jednostki ruchowe kręgosłupa biorą udział, za pośrednictwem nerwów obwo- Obejmuje on pewien o l w /a r kończyny - nie biegnie jak po „drucie". Próba
dowych i układu wegetatywnego, we w s z y s t k i c h funkcjach naszego Laseque'a (5.1) daje wynik w granicach od 25 do 40 stopni, czasem nawet 80
organizmu. A więc sprawność ruchowa to jeden z zasadniczych warunków stopni. Dolegliwości bólowe lędźwiowo-krzyżowe spowodowane małymi
zachowania zdrowia. Najczęściej spotykane zaburzenia tej sprawności zostały uszkodzeniami m ł udzy kręgowymi nazywane bywają „korzonkami",
przedstawione poniżej w olbrzymim skrócie i z dużym uproszczeniem. zapaleniem wieloner wowym, lumbago, bólem udowym.
Rysunek 22 ilustruje podział kręgosłupa na odcinki oraz numerację Małe uszkodzenie międzykręgowe pomiędzy trzecim a czwartym
poszczególnych trzonów kręgowych. Służy to oznaczaniu bolesnych ob- krtjKiem lędźwiowym może wywoływać ból i blokadę kolana. Maigne na
szarów lub jednostek ruchowych. twa) to „pseudołąkotkową" blokadą kolana. Po jakimś gwałtownym ruchu

Małe uszkodzenie międzykręgowe w odcinku lędźwiowym kręgosłupa Małe

uszkodzenie międzykręgowe tego odcinka jest najczęstszą przyczyną bólów
lędźwiowo-krzyżowych. Z jego powodu napięcie mięśni przy-kręgowych
znacznie wzrasta. Stają się one bolesne, tężeją i powodują
7ft
tułowiem kolano zostaje unieruchomione przez ból w zgięciu. Nie można go
ani wyprostować, ani dalej zgiąć. W stanach chronicznych efekt pseu-
dołąkotkowy powoduje bóle i niesprawność kolana, a także ogranicza zgięcie
i prostowanie. Ukierunkowany zabieg ręczny łagodzi lub nawet likwiduje ból
kolana. Blokadę pseudołąkotkową spotkać można najczęściej u ludzi
młodych, w sile wieku.
Małe uszkodzenia międzykręgowe przejścia piersiowo-lędźwiowego
kręgosłupa
Przejściem piersiowo-lędźwiowym nazywamy dolny odcinek piersiowy wraz
z górnym odcinkiem lędźwiowym kręgosłupa. Jest to poziom Thn/Thi2,
Thi2/Li, Li/L2 (rys. 22).
Zaburzenia czynności ruchowych przejścia piersiowo-lędźwiowego są
przyczyną ponad połowy bólów lędźwiowo-krzyżowych (Maigne). Naj-
częściej odczuwane bywają bóle pośladków, pachwin i kręgosłupa
lędźwiowego przypominające bóle nerkowe. Czasem blokady przejścia
piersiowo-lędźwiowego są przyczyną bólów jąder u mężczyzn (rys. 23).
Rys. 23. Najczęściej spotykane obszary bólu mięśni, tkanki podskórnej i skóry sj
wodowane zaburzeniami czynności ruchowych przejścia piersiowo-
lędźwiowego (wg Maigne'a)
Małe uszkodzenia międzykręgowe odcinka piersiowego kręgosłupa Najbardziej
powszechnym skutkiem małych uszkodzeń międzykręgo\ odcinka
piersiowego kręgosłupa są bóle pleców i międzyłopatkowe. stany ostre
nazywane są dorsalgiami. Bóle mogą też opasywać tuł< sięgać aż do jamy
brzucha. Pozorują wówczas np. bóle wątroby, woreca żółciowego, żołądka,
trzustki czy bóle okrężnicy. Małe uszkodzenia dzykręgowe odcinka
piersiowego kręgosłupa wywołują niekiedy zabui
mu r/ynnońciowo tych narządów, Olworwujoiny typowo dla nich dologl
wroMci, minio żo specjaliHtycy.no badania lekarskie i laboratoryjne nie wj
kił/uJH żadnych zmian organicznych.
/ło funkcjonowanie czynności ruchowych kręgosłupa piersiowego t
luk/e przyczyna bólów międzyżebrowych, tzw. neuralgii międzyżebrowymi
powodujących niemożność bezbolesnego oddychania.
M i/r uszkodzenia międzykręgowe przejścia szyjno-piersiowego 1'i/i'jsciom
szyjno-piersiowym określa się poziom od Cs do Tłi4 (rys. 22 JfUilnir/onia
jego ruchomości, wywołane uciśnięciem korzenia nerwowego lu gnliy.i
rdzeniowej, są przyczyną wielu silnych bólów, niekiedy ostrych, trud Hv«'l»
do opanowania. Do najczęściej spotykanych należą bóle karku i mi<j
d*vl«»putkowe, przechodzące w ból cierpnięcia kończyn górnych, a szczegół |
tl<< palców rąk, osłabienie siły chwytu i zaburzenia koordynacji. Zuburzonii
fnynności ruchowych przejścia szyjno-piersiowego inicjują powstanie zeH|xi |u
Inilesnego barku, powodują bóle łopatki, łokci, nadgarstka.
«- uszkodzenie międzykręgowe górnego i środkowego odcinka
hr//n'A'o kręgosłupa
ihur/onia ruchu niektórych tylko elementów górnego i środkowego o<ł
• ' I M szyjnego kręgosłupa stanowią przyczynę różnorodnych dolegliwe)
M Najczęściej jednak nie uznaje się ich za odkręgosłupowo, np. bólów
-v l'rży dolegliwościach przeciążeniowych bóle głowy odczuwamy v
potylicy (3.1.2.2). Przy korzeniowych - połowicze bóle głowy, l>óU
linieniu, okolicy łuku brwiowego, oka, okolicy żuchwy. Chorzy ttiogi
"woc/ośnie odczuwać cierpnięcie i drętwienie języka oraz dziąseł, uci II w
krtani, potrzebę ciągłego odchrząkiwania. Wraz z zespołami pr««» "||
nniowymi mogą pojawiać się tzw. migreny. Występują także zawrót) " y ,
/uburzenia wzroku i słuchu. Często obserwujemy obniżenie lut lwyzszenie
ciśnienia tętniczego krwi, wyraźne ogólne osłabienie, nad' senność.
Zaburzenia ruchomości odcinka szyjnego kręgosłupa po-ujit różne
odmiany niemiarowej pracy serca, a nierzadko - stany de-lyjne i lękowe.
Niektórzy twierdzą, iż bywają też przyczyną dolegliwe-
-kornych. Schónberger np. uzyskuje dobre wyniki stosując terapią t M n, w
leczeniu trądziku młodzieńczego u osób dawno nie zaliczających l do
młodzieży.
('horoby narządów wewnętrznych, również doprowadzające do małych
Imlzoń międzykręgowych, komplikują obraz kliniczny opisywanej dola-
ścł. Ostatnio coraz częściej odkrywa się ścisłe związki między zaburzali
ruchomości kręgosłupa a zaburzeniami czynnościowymi narządów
flrznych. Najskuteczniej małe uszkodzenie międzykręgowe leczy oczy-
- ukierunkowany zabieg ręczny, w trudnych przypadkach wspomagany ni
mobilizacjami czynnymi kręgosłupa (4.2). Skuteczność mobilizacji
czynnych kręgosłupa jest tak duża, iż w wielu przypadkach / powód/oniem
zastępują one zabieg ręczny. Wymagają jednak od chorego lub od osoby
pomagającej dobrej znajomości zasad ich zastosowania. Po wyciszeniu ob-
jawów korzeniowych mobilizacjami czynnymi należy dążyć do przywrócenia
równowagi statycznej miejscowej i ogólnej, jak to opisano w charakterystyce
zespołów przeciążeniowych (3). Jedynie przywrócenie równowagi statycznej i
dobrej koordynacji mięśniowej stwarza warunki trwałego i pełnego wyle-
czenia.
3.2.1.4. Blokada śróddyskowa jądra galaretowatego
Wśród przyczyn małego uszkodzenia międzykręgowego odrębnego omówienia
wymaga blokada śróddyskowa jądra galaretowatego, która inicjuje usz-
kodzenie wewnętrznej części pierścienia włóknistego. Aby nie nazywać jej
błędnie wypadnięciem dysku, należy krótko scharakteryzować ten patome-
chanizm.
Jak już wspomniano wyżej, dysk międzykręgowy spełnia w jednostce
ruchowej kręgosłupa rolę przegubu (rys. 19). Podczas ruchu dwóch trzonów
kręgowych jądro galaretowate przesuwa się odpowiednio wewnątrz
pierścienia włóknistego. Przy skłonie kręgosłupa w przód jądro zajmuje
położenie tylne (rys. 24 c), przy skłonie w tył - przesuwa się w przód (rys. 24
6).
•Jądro galaretowato zitWNJUt pr/yjmuje poło/enie wownątr/.dyHkowo od
powiędnie do zakresu ruchów kr<;KOHłupH, by stale utrzymywać równownffl
n!l it yczną jednostki ruchowej. .lednak/e w niektórych przeciążeniach piór M C I I
'ń włóknisty pęka i powstają w nim szczeliny po stronie wewnętrznej Mn^H one
utrudniać przemieszczanie się jądra galaretowatego, a nawot uwio. / »r je w
jakimś położeniu. Oczywiście, blokuje to ruch złącza międzykrętfowttgi
• rys. 25), a potem wrażliwe elementy jednostki ruchowej - przede wszygtkin
lorebki stawów międzywyrostkowych, więzadła nadkolcowe i między kolcowi
• l .2.1). Równowaga statyczna złącza zostaje zaburzona (1.1.2) z powodu praw i n
u -szczenią się normalnych osi ruchu jednostki ruchowej.
Rysunek 25 prezentuje przykład blokady wewnątrzdyskowej tylnej
l'więźniecie jądra galaretowatego może się wydarzyć w każdym mioJHCi wi-
wnątrz pierścienia włóknistego. Jednostka ruchowa zaczyna „kuloć"'
„utykać".

a
c - w skłonie w przód; d - skłon w bok - stawy międzywyroetkowe

Rys. 24. Przemieszczanie się jądra galaretowatego podczas ruchów złącza

międzykręgowego (wg Maigne'a): a - położenie zerowe; b - w skłonie w tył;
 Kys. 25. Blokada wewnątrzdyskowa tylna (wg Maigne'a) - rozciąganie
torebek stawowych stawów międzywyrostkowych, więzadła
międzykolcowogo
i nadkolcowego

Blokada wewnątrzdyskowa sama nie wywołuje bólu. Jej skutki

widać jwlnak w stawach międzywyrostkowych oraz systemie
więzadłowym złącza. Mit rdzo często przyczynia się do powstawania
małych uszkodzeń międzykrę-fnwych (3.2.1) i właśnie przez nie
eksponuje się patologia blokady. Może wł«;c, podobnie jak
dyskopatia, zapoczątkować dolegliwości bólowe od chra-nic/.nych po
ostre i ciężkie. Ale wiadomo już, że małe uszkodzenie między*
krytfowe świetnie leczy terapia ręczna, w tym i mobilizacje czynne
kręgosłupa (4.2) możliwe do zastosowania przede wszystkim w formie
auto terapii.
Blokada wewnątrzdyskowa ma niewiele wspólnego z
obiegowymi pojęciami: „wypadnięcie dysku" czy „dyskopatia". W
jej wypadku mechanizm powstawania bólu jest zupełnie inny niż
przy rzeczywistej wypuklinie dymkowej, popularnie nazywanej
dyskopatią lub wypadnięciem dysku. Ob-riu kliniczny choroby może
być jednak podobny. Różnicowanie bywa utrudnione tym bardziej, że
prawie takie same dolegliwości bólowe mogą odczu-
wać chorzy z powodu ostrych zespołów przeciążeniowych (8,1; (>.2) przebie-
gających bez uciśnięcia korzenia nerwowego.
3.2.2. Wypadnięcie jądra galaretowatego dysku
miądzykręgowego. Dyskopatia
Wypadnięcie jądra galaretowatego dysku międzykręgowego jest najcięższym
zaburzeniem ruchomości jednostki ruchowej. Jądro przedziera się przez
pęknięty lub rozerwany pierścień włóknisty na zewnątrz i może uciskać korzeń
nerwowy, a czasami nawet rdzeń kręgowy.
Dyskopatia zaburza Utkta równowagi; statyc/.na. całej jednostki rucho
w«ij kręgosłupa, a w konsekwencji doprowadza równolegle do małego tis/,ko
<l««'iiia międzykręgowego.
II '.'. '2. l . Dolegliwości towarzyszące wypadnięciu jądra
galaretowatego na poziomie L4/Ls i
i towarzyszące konfliktowi korzeniowo-dyskowemu bywają chro
1
nir/.iu oraz ostre. Stan chorego zawsze jest ciężki. Wybitnie spada jego wydo
liuwc fizyczna, a także psychiczna. Utrzymują się silne bóle lędźwiowo-kr/yzo
Urn, uli- przede wszystkim bóle promieniujące do kończyn dolnych (rys. 27).

Rys. 26. Wypadnięcie jądra galaretowatego (wg Maigne'a): a — dysk normalny; b —

tylne wypadnięcie jądra - widok w płaszczyźnie strzałkowej; c - tylne wypadnięcie
jądra (jedna z kilku możliwości) - widok w płaszczyźnie poprzecznej

W porównaniu z małymi uszkodzeniami międzykręgowymi, w tym blo-l

kadami wewnątrzdyskowymi, dyskopatia jest - na szczęście - przypadkiem
stosunkowo rzadkim. Stosunek ten można szacunkowo określić jak 300:1.1
Ponieważ obraz kliniczny dyskopatii bardzo przypomina obraz kliniczny]
ostrego stanu małego uszkodzenia międzykręgowego rejonu L/S lub ostrej
stanu zespołów przeciążeniowych miednicy, jest ona orzekana o wiele częścic
aniżeli występuje rzeczywiście. Z tego też powodu wykonano wiele niepotrzeb»J
nych operacji dysków (Maigne, Neumann, Lewit, Schónberger).
Wypadnięcie dysku międzykręgowego może się przytrafić w każd)
odcinku kręgosłupa. Najbardziej jednak narażony jest dolny odcinek lędźwie wy.
Na 2941 przypadków dyskopatii w Uniwersyteckiej Klinice Neurologie nej w
Zurichu zanotowano: 1098 na poziomie Ls/Si, 1667 na poziomie 135 na poziomie
L/3/L4, 14 na poziomie L2/Ls, 7 w odcinku piersiowym kręg słupa, 20 na poziomie
Cs/Ce i Ce/C? (Maigne).
Wypadnięcie jądra galaretowatego doprowadza do uciśnięcia korzenia]
nerwowego. Ów konflikt korzeniowo-dyskowy to główna przyczyna bólu.

Hjr* 27. Bóle promieniujące do kończyn dolnych przy rwach kulszowych dyskowych
(wg Maigne'a): a - topografia bólu z uciśnięciem korzenia LS;
84
b - topografia bólu z uciśnięciem korzenia Si
Są to często bóle unieruchamiające, ciągłe. Promieniowanie bólu eto
kon<v,vn dolnych nie biegnie po „szerokiej" drodze (jak np. w przypadku bólów
przeciążeniowych). Ma ono niekiedy charakter prądu elektrycznego i iMounic
„drogą wąską jak po drucie".
Konflikt korzeniowo-dyskowy wywołuje wiele dolegliwości ścięgnowo-
Ittl^niowych o cechach przeciążenia statycznego, opisanych już w charakte-
fyntyce zespołów przeciążeniowych (3.1). Znajduje on też zawsze odbicie w
mini rżeniach czucia skórnego oraz tkanki podskórnej (3.2.1.3).
Obraz kliniczny dyskopatii wiąże się także z wszystkimi nastepstwa-Ril
małego uszkodzenia międzykręgowego (3.2.1). Często obraz ten komplł-
kuje nierównowaga statyczna miodnicy /. blokady jednego lub obu
krzyżowo-biodrowych. Dochodzi wtedy dodatkowo do podrażnienia
miednicy i do wszystkich następstw z tego wypływających (3.1.1).
przypadkach stan chorego jest bardzo ciężki, ale nie beznadziejny.
Wskazaniem do natychmiastowej operacji (wg Schónbergei«j tak
rozległy konflikt korzeniowo-dyskowy lub rdzeniowo-dyskowy, ift i łuje
już podrażnienie zwieraczy oraz mimowolne oddawanie moczu i
większości pozostałych przypadków dyskopatii stan chorego może raźnej
poprawie, a nawet zupełnemu wyleczeniu po serii zabiegów r wspartych
odpowiednią terapią domową i właściwym zachowaniem
rekonwalescencji.
3.2.2.2. Rokowania w terapii ręcznej dyskopatii
Każdy chory wie, iż niektóre pozycje lub ruchy tułowia wzmacniają
niektóre łagodzą albo nawet niwelują. Zjawisko to wykorzystuje się
Rys. 28. Zasada łagodzenia konfliktu korzeniowo-dyskowego (wg Maign«'l l -
wypuklina jądra miażdżystego; 2 - korzeń nerwowy; 3 - trzon kręgowy;
4 - rdzeń kręgowy
oraz w procesie wychodzenia z oHtrego kryzysu lub w proco-
koitfliktu korzeniowo-dyskowego.
ilustruje schematycznie jeden z wariantów uciśniccia
lewoMiroimej dyskopatii IWLs. Gdyby w tym przypadku chory
tułowiem skłon lub skręt w lewo, ból z całą pewnością, natomiast
zacznie on wykonywać (czynnie lub biernie) In lub rotację w
prawo, ucisk na korzeń zmniejszy się lub znik-
zablokowanie bólowe ruchomości przedstawia rys. 28 b. lewostronne
wypadnięcie jądra miażdżystego na poziomie r n przypadku chory
będzie odczuwał ulgę przy czynnym mobilizo-1,9) ukłonu w lewo i
rotacji (skrętu) tułowia w lewo.
|MK<< rokowanie w leczeniu ręcznym dyskopatii, pozwalające mieć H
można się spodziewać szybkiej poprawy w ciągu kilku dni do dni,
daje stan, w którym ograniczone bólowo są trzy kierunki n to Ar i
do! odcinka lędźwiowego kręgosłupa, a trzy są wolne od bólu l KM)
f/rnic dyskopatii
leczenia dyskopatii to zlikwidowanie ostrych bólów. W tym okro-
>)«M»t H(x)sowanie rutynowego leczenia farmakologicznego, by ewentu-
„ ml K i ć 1)61. Jednakże najważniejszy warunek uzyskania poprawy w i
ttrnpii stanowi kilkudniowy odpoczynek w odpowiednio przygotowali! w |
K>zycjach n i e b o l e s n y c h .
« Hie także (jeżeli jest to możliwe w tej fazie) mobilizacje czynne
lędźwiowego w kierunkach niebolesnych (4.1). Postępowaniu w l
onlrych poświęcony jest rozdz. 6.
drugiej fazie, kiedy ostry stan znika, doprowadzamy do całkowitego In
objawów korzeniowych przez odzyskiwanie bezbolesności we
ruchach kręgosłupa.
ontatniej fazie, która trwa najdłużej, zazwyczaj od kilku miesięcy
odzyskujemy równowagę statyczną mięśni i stawów zgodnie z _-
przedstawionymi w charakterystyce zespołów przeciążenie-i (S, I; 5).
Tylko całkowite odzyskanie równowagi statycznej oraz ścis-itrzeganie
zasad profilaktyki (5.2; 10) daje szansę zupełnego i
wyleczenia.
Berłu zabiegów ręcznych wykonanych przez terapeutę manualnego i |
ukierunkowaną terapią domową często w ciągu pierwszych dni choro* lujo
bóle. Pomimo to pacjenci powinni nadal pozostać w domu, nie nć pracy i
postępować zgodnie z zawartymi tutaj zasadami. Naj-i*».7.. błędem jest
uznanie siebie za wyleczonego. Nieostrożność, dźwiga-l Wybki „fałszywy"
ruch bardzo często powodują gwałtowny nawrót dolegli-
 wości. Leczenie takich nawrotów bywa już o widu trudnieJM/e. Nic możni
zapominać, że powrót do zdrowia to z a w s z e proccH wielomiesięczny!
3.3. Zespoły psychogenne
Gdy mówimy o dolegliwościach spowodowanych odwracalnymi zaburzeni*
ruchomości narządów ruchu, a szczególnie kręgosłupa, nie możemy zapomnic o
zaburzeniach ruchomości stymulowanych czynnikami psychicznymi.
Oczywiście tematu tego z pewnością nie wyczerpiemy w poniżss
krótkiej informacji. Chcemy jedynie wykazać, że nie ma dla terapeuty bezi
dziejnie skomplikowanych kompleksów objawów. Istnieją natomiast ścisłe
wiązania i współzależności między bólem oraz innymi dolegliwościami ciele
nymi a przeciążeniem psychicznym i mechanicznym, które w efekcie dla
rządów ruchu są tym samym. Jedno przechodzi w drugie i odwrotnie. Terapi
jednego jest terapią drugiego, i odwrotnie.
Negatywne bodźce emocjonalne, a zwłaszcza przewlekły stres, oddziału* ją
niekorzystnie na cały organizm. Z przyczyn oczywistych zajmiemy się j nie ich
wpływem na narządy ruchu. Wpływ ten został tutaj nazwany skut kiem
psychogennym.
Źródeł negatywnych bodźców psychogennych nie da się w tym miej*
scu w pełni opisać ani choćby wymienić. Studiowanie takich procesów jesl
przedmiotem psychoterapii. Bodźce pochodzą z zewnątrz, ale również
twarzamy je sami. W nie kończącym się wachlarzu możliwości i wzorców
przeżyć emocjonalnych są one różne dla każdego człowieka, każdy z m
przeżywa je po swojemu. Natomiast skutki psychogenne, jakie wywierajl one
na narządy ruchu, są już znacznie łatwiejsze do zaobserwowani! ponieważ
stanowią jakby syntezę następstw przewlekłego stresu w owycl narządach, a
przede wszystkim w mięśniach. Przy czym jest prawie nic możliwe
odróżnienie skutku psychogennego od następstw przeciążenil statycznego.
Ich obraz kliniczny w narządach ruchu bywa prawie ident} czny.
3.3.1. Skutek psychogenny w narządach ruchu
Najbardziej charakterystyczny skutek psychogenny w narządach ruchu
chronicznie podwyższone napięcie mięśniowe - napięcie spoczynkowe miel ni
(1.2.2.2). Ulegają mu głównie mięśnie antygrawitacyjne, czyli niezbęc do
utrzymania prawidłowej postawy ciała. Rośnie zatem przeciążenie stat czne
tych i tak już przeciążonych mięśni (1.2.2.3). W miarę rozwoju efel
psychogennego chory traci zdolność dowolnego sterowania napięciem niowym,
szczególnie ich rozluźniania - relaksu. Natomiast napinanie
flfl
Ul pr/yrhodzi coraz łatwiej. Słowom nkutek psychogenny w mięśniach tfciiiur
(licznej można nazwać pr7.ennfceniem tych tkanek ze §MM*ti;pMtwami
zaburzającymi ruchomość stawów (1.2).
§ ,'l 1.1. Zaburzenia napięcia mięśniowego
lt}<lv bod/co stresujące występują długo, spoczynkowe napięcie mięśniowi
lajiipniowo rośnie, nasila się. Jeśli równocześnie organizm podlega przeciąć
ajku n mechanicznym (np. nadwaga, nierównowaga statyczna itp.), ohrn
IrKliwości komplikuje się. Pacjent może odczuwać zmęczenie, ociężałość
irpitieria, mrowienia, chłód (stopy, dłonie), mdłości, najróżniejsze hol
U!/>. Najczęściej zaburzeniu ulegają też czynności narządów wn
lH»«;l! /.nych, co początkowo wygląda na choroby organiczne. Z czasem chora
litkir pojawiają się rzeczywiście (np. choroba wrzodowa żołądka, dwunn ilry r
/y wrzodziejące zapalenie jelita grubego, kamica żółciowa).
Narastające napięcie spoczynkowe mięśni zmniejsza stopniowo icl
riiiuluja.ce znaczenie dla układu krwionośnego. Pogarsza to wybitnie krt\
MII<< krwi w całym organizmie i niesie typowe, opisywane wyżej, dolegliwe U.
2. 2.3).
W/rost napięcia mięśni przeradza się nierzadko w ich tężenie, i\ |xi lii
<v.«;ste skurcze. Czasem przypomina to bardzo porażenie spnHtyc7.iv >«mi
pochodzenia ośrodkowego. Wiele takich przypadków opisał już Fr»u< mywając
je histeriami. U ich podłoża leżą głębokie konflikty wewnętrsm ikie
przeżycia, długotrwały stres psychiczny, poczucie sytuacji bęc wyj IM, w
której jedynym rozwiązaniem bywa „ucieczka w chorobę".
Nieczynne, nieaktywne mięśnie tracą także zdolność stymulowani!
llmlu dokrewnego. Zaburzeniu ulega jego homeostaza, co oczywiście odbłji na
czynnościach narządów wewnętrznych. Dlatego tak wielkie jest zna mię
technik pobudzających mięśnie do czynności, np. u cukrzyków. Po i ze l ryć
/.na relaksacja mięśni przynosi im wyraźną ulgę w bólu.
( )czywiście na choroby narządów wewnętrznych znacznie częściej za
ludzie z zaburzeniami ruchomości wywołanymi nadmiernym napiq tli
mięśniowym, przykurczami oraz skróceniem mięśni.
W terapii ujmującej człowieka jako całość, jedność, nie podob n
u oddzielić skutku psychogennego w narządach ruchu od ca
burzeń czynnościowych narządów wewnętrznych. Ich relacji
funkcjonuje na zasadach sprzężenia zwrotnego.
|,»i, l ,2. Wady postawy ciała jako skutek psychogenny
latotne zaburzenia ruchomości oraz statyki narządów ruchu może spowodo
przyjmowanie specyficznych poataw ciała, będących wyrazem struktur;
charakteru i postaw obronnych osobowości. Dużo /nac/.riiir mają tutaj
również przyzwyczajenia, odgrywanie pewnych ról życiowych, rodzaj pracy.
Procesy takie rozpoczynają się już w dzieciństwie. W ich wyniku wadliwe
postawy zmieniają sylwetkę ciała, która w efekcie znacznie odbiega od wzorca
biomechanicznego. Niektórzy ludzie, aby skompensować ukryte poczucie
zagrożenia i małej wartości, „trzymają się" w sposób nadmiernie sztywny,
zaciskając kolana i pośladki, uwypuklając nadmiernie klatkę piersiową. Obciąża
to znacznie obszar lędźwiowy.
Inne osoby znów, jakby zdecydowały się pozostać przez całe życie
emocjonalnie dziećmi, mają ciała szczupłe i wiotkie lub miękkie i otłuszczone.
Zbyt wiotki, niedojrzały system mięśniowy nie wystarcza do osłony
kręgosłupa i tkanki łącznej stawów. Ulegają one uszkodzeniom pod wpływem
nieoczekiwanych obciążeń - nagłego nadmiaru obowiązków, konfliktu
rodzinnego czy choćby ciąży i opieki nad dzieckiem.
Jako przykłady powyższych zaburzeń rozważmy dwa spośród czterech
opisanych przez Lowena typów „zawieszeń" emocjonalnych, które można
zaobserwować w sylwetkach ludzkich.
Typ „zawieszenia" wieszakowy
Ciało tego typu osoby wygląda jakby zwisało z wieszaka. Uniesione ramiona
wyrażają strach. Osoba taka żyje z chroniczną obawą utraty kontroli, ponieważ
mogłoby to grozić wybuchem przemocy wobec niej. Podniesione ramiona
„pociągają" ciało ku górze i „odrywają" je od podłoża. Sylwetka jest chwiejna,
słabo ugruntowana. Typ tego „zawieszenia" występuje powszechnie u oba-
wiających się prawdziwego uniezależnienia (rys. 29).
Rys. 29. Typ wieszakowy „zawieszenia" emocji w ciele (wg Lowena)
„Zawieszenie" emocji w ciele typu „hak na mięso" Ciało, szczególnie górna
część tułowia, wygląda jakby wisiało na haku. Wi żenię takie stwarza
uwypuklenie górnej części pleców, tuż poniżej nasac karku. Wybrzuszenie
owo tworzy twarda masa ciała pokrywająca ODSJ
90
•tlnyrh napięć mięśniowych. /wmu> potoryjuc „wdowim garbem", czętilo itpo-
tykaiu' jest u kobiet w średnim ł NlnrNzym wieku. Garb taki to znak nagro-
madzenia i nierozładowania gniewu Hpowodowanego np. stłumieniem uczuć
•wkrnialnych, sięgających dziecińHtwa (rys. 30).
Rys. 30. Zawieszenie emocji w ciele typu „hak na mięso"
Lowen twierdzi, iż tylko sytuacją terapeutyczną efektywnie uwolnimy
•H; <xl nagromadzonego napięcia. Nie wystarczy mówienie o gniewie. Potrzebna
fi-st jego fizyczne zmniejszenie lub uwolnienie się od napięć mięśniowych, »loiv
t w o r z ą i p o d t r z y m u j ą problemy emocjonalne (rys. 31).
Zaprezentowane przykłady wad postawy o podłożu psychicznym w nn-
nuidach ruchu bardzo przypominają wady sylwetki u człowieka z zespołem
HljN-rlordozy szyjnej (3.1.2.2). Obydwie deformacje wywołują zatem podobne |
iil> identyczne dolegliwości pochodzące z przeciążenia narządów ruchu. Jak
Wl<l/.imy, kluczową rolę w jednym i w drugim przypadku odgrywają mięśnie.
Ikirhodzi w nich zawsze do przeciążenia statycznego (1.2.2.3), obojętne czy
pnr,yc/yną pierwotną są bodźce mechaniczne, czy też psychogenne. Najczęściej
HryNU;pują one wspólnie. Ich efekt końcowy jest taki sam! Wynika stąd bardzo
(•lotny wniosek dla terapii: w pierwszej fazie leczenia należy dążyć najpierw do
osłabienia przeciążenia statycznego mięśni, a potem do przywracania im
równowagi statycznej (1.1.2). Następny etap to specjalistyczna psychoeduka-
4)n lub psychoterapia. Na tym etapie terapia zaburzeń ruchomości także po-
Wlnna odgrywać bardzo istotną rolę (Lowen, Alexander). Znamienne, że we
Wny.yHtkich filozoficzno-religijnych systemach Wschodu doskonalenie umysłu i
dtiM/.y bywa zawsze nierozłączne z doskonaleniem ciała.
8,3.1.3. Zaburzenia koordynacji czynności oddechowych jako
skutek psychogenny
Pwychogenne zaburzenie koordynacji bywa także bardzo wyraźnie widoczne W
czynnościach oddechowych człowieka. Objawia się generalnie zakłóceniami
współpracy między mięśniami wdechowymi a wydechowymi. Powstaje
(M
 tzw. paradoksalny wzorzec oddechowy. Ludzie tyjiący w Mtre.sie pozosti,
zazwyczaj przez długie godziny na „wdechu". Nic |M)trafiii „wypuścić powi
trza". Odruchowy mechanizm fizjologiczny w konsekwencji przyspiesza dech,
ażeby zapewnić minimum wentylacji przy malejącej pojemności od(U chowej
(Santorski).
Zakłócenie czynności oddechowych to najczęściej skutek brał
umiejętności „oddychania brzuchem". Przy wdechu powinna kurczyć
przepona, a rozluźniać mięśnie brzucha (brzuch uwypukla się), przy wydl chu
zaś odwrotnie. Przy zaburzeniach psychogennych mięśnie brzucha naj nają się
także w akcie wdechu, a mogą paradoksalnie rozluźnić się pi wydechu
(Boadella).
Zaburzenie „oddychania brzuchem" (przeponowego) mniej lub bardzU
upośledza funkcje narządów jamy brzusznej. Wybitnie zmniejsza doznani
oraz sprawność seksualną. I choćby tylko przez to zaburzenia czynnoś
oddechowych włączają się w mechanizm samopodtrzymujący, „podkręcaj!
cy" skutek psychogenny.
Joga wyznacza ćwiczeniom oddechowym niezwykle istotne miejsce
całym swoim systemie samodoskonalenia (pranajama). Również
współczesnej psychoterapii oddychaniu poświęca się coraz więcej miejsca
czasu. Na proces oddychania zwraca się uwagę nie tylko w terapii nerwi< ale
przede wszystkim w psychoprofilaktyce, psychohigienie, a zatei również
w profilaktyce bólów i dolegliwości odkręgosłupowych. Przywróć* nie
normalnej sprawności oddechowej zawsze zdecydowanie poprawia sti
czynnościowy narządów wewnętrznych. Dlatego wszelkie systemy integracji
psychofizycznej, w których centrum zainteresowania jest oddychania
szczególnie hatha-joga, są tu niezastąpione. Zwłaszcza że mają one za sobt,
wiele stuleci doświadczeń, a może je uprawiać każdy. A nawet trzeba powie-
dzieć: każdy cywilizowany człowiek, który chce zachować zdrowie,
p o w i n i e n poznać i praktykować ich elementy, choćby ze względu tzw.
skutek psychogenny, a także chroniczny brak naturalnej aktywności] ruchowej
w naszym życiu.
3.3.2. Dlaczego zespoły psychogenne?
l t», tworzyć i wzmacniać patologiczny mechanizm samopodtrzymujący owe
Istnieje wiele indywidualnych stanów psychiki, jednostkowych, wręcz niepo-
wtarzalnych przeżyć. Wszystkie one mogą wywoływać indywidualnie zróżni-1
cowane reakcje ciała. Warto pamiętać, że walka człowieka z samym sobą, a
zwłaszcza tłumienie uczuć i pragnień, powoduje powstawanie w ciele niesy-
metrycznych napięć mięśniowych. Współcześnie uważa się, że hamowanie
reakcji emocjonalnych i czynności ekspresyjnych leży u podłoża wszelkiej
patologii (Laborit). Z wymogów życia społecznego wypływa potrzeba uczenia się
harmonijnego współdziałania z innymi, bardziej elastycznego reagowania na
zagrożenia i przeszkody, emocjonalnej i moralnej dojrzałości.
92
Tak wioc, pomagając choremu w przywracaniu równowagi statycznej,
ipirramy rozwój jego osobowości, interesując się zaś jego problemami emo-
inliiymi, stwarzamy warunki sprzyjające kuracji narządów ruchu.
To, co nazwaliśmy skutkiem psychogennym, okazuje się bardzo często
u w yk l e skomplikowanym obrazem dolegliwości, na które chory może ,,,. .
j u ż od wielu lat. Tym bardziej skomplikowanym, że prawie zawsze i|
Mihst.nieje z jakimiś konsekwencjami zespołów przeciążeniowych (3.1) lii
korzeniowych (3.2).
C/.y istnieje zatem możliwość wyjścia z takiego labiryntu zaburzeń iy«-ho
ruchowych? Można na to odpowiedzieć twierdząco. Jeżeli u podłoża
il«ł|»liwości nie leży choroba organiczna stwierdzona specjalistycznymi i
iłikływnymi badaniami lekarskimi, przy aktywnym o s o b i s t y m zaan-iu się
w terapię samego chorego, w każdym przypadku potrafimy HYwkar
przynajmniej poprawę, a często nawet całkowite wyleczenie zabu-11. Abyśmy
jednak dostrzegli i wykorzystali taką szansę, powinniśmy i-rw zrozumieć
związki i zależności pomiędzy różnymi sferami naszej iści (rys. 31).
(**!••'!• Człowiek jako jedność psychofizyczna
||y«uin'k 31 jest próbą schematycznego przedstawienia wzajemnego oddzia-
ływania emocji, narządów wewnętrznych, mięśni i narządów ruchu orn*
riiidniności myślenia. Owo oddziaływanie zawsze odbywa się na zasadnie ;
§§łr/i;/cnia zwrotnego. Jeżeli wszystkie elementy systemu działają be« ta*
fcfcTM, cały układ pozostaje w równowadze. Człowiek jest zdrowy, sprawny i tr |
M«iiii wydajny. Gdy gdzieś powstanie zakłócenie funkcji, przenosi się ono lv
postaci bodźców na pozostałe elementy układu, co w efekcie wtórnie zabu* fin
ich czynności. Jeśli np. powstaje i utrzymuje się jakieś zaburzenie w
•fttr/.e omocjonalności, oddziałuje ono na mięśnie, na narządy wewnętrzne i
ftn świadomość. Powstają zaburzenia wtórne. W mięśniach np. mogą one
jM*r,yjmować jeden z opisanych już skutków psychogennych, w narządach
Wewnętrznych zaburzają np. układ wegetatywny czy układ wydzielania do-
tofttwnego. Absorbują także naszą świadomość zmniejszając sprawność urny-
•łowi^. Wtórne zaburzenia narządów ruchu mogą zwrotnie wywoływać eme* ą|
mhurzenia. Z pewnością także negatywne bodźce wpływają zarówno na
Hwr/.i\dy wewnętrzne, jak i na świadomość, wzmacniając w nich jeszcze
mechanizm samopodtrzymujący istniejących już dolegliwości.
Podobnie bywa z innymi elementami naszego systemu. Zaburzenia
pierwotne mogą powstawać w narządach ruchu, narządach wewnętrznych,
• także w emocjonalności. Nigdy zaburzenie pierwotne nie przechodzi bel
•cha. Każde z nich wywołuje reakcje wtórne w pozostałych częściach organi-
imu lub psychice. Reakcje kratą w nim i po pewnym czasie niezauważalnie
92
cichną, mamy bowiem zdolności przystosowania do unimi,^, niesie śro-
dowisko, w którym żyjemy. Słowem system, o jakim r^imy, czyli nasz
organizm, ma wielkie zdolności samoregulacyjne. I)ocjnl^orie o naszej l
odporności na przeciążenia. Jednakże zdolności samoregulacjfie są niestety l
ograniczone. Jeżeli bodziec lub suma bodźców przekracza te możliwości <
mimowolne bodźce pozytywne
mimowolne bodźce negatywne
zablokowanie przekazu bodźców pozy tywnjcli ze świadomości
dowolne pozytywne bodźce
Rys. 31. Człowiek jako jedność psychofizyczna dylemat)
wywołuje zaburzenie nio podl<»Kujnn> samoregulacji i nazywamy go tutaj |
nMl/n>in (bodźcowaniem) negatywnym. Na schemacie (rys. 31) zaznaczono go
li n i ą falistą. Wywołuje on zaburzenie, które już samo nie ustanie - może
jir/ycichać, nawet okresowo znikać, ale zawsze pojawia się znowu, najpierw
iiltn-Howo, a potem na stałe z różnym nasileniem. Z tego powodu powstają
fftmr dolegliwości narządów wewnętrznych, narządów ruchu oraz zaburzo-tttit
psychonerwicowe.
I co możemy z tym zrobić?
Najczęściej leczymy się farmakologicznie. Jednakże wiemy już, że jośli
iM«%Kliwości nasze, a nawet cierpienia psychofizyczne nie mają podłoża
organicznego, farmakoterapia nie stanowi metody optymalnej. A uwzgled-
Itltuąr JeJ skutki uboczne, szczególnie gdy stosuje się ją latami, jest wręcz
niewskazana.
Pewną szansę wyleczenia można dostrzec już na rys. 31. Ma ona
Jłulnak tę „wadę", że wymaga osobistego zaangażowania chorego w proctw
t»rn polityczny. Zaangażowanie owo to najpierw „uczenie się swojego przy-
§m«lku", a potem praca aż do osiągnięcia pełnego sukcesu. Oczywiście, nio
J**! to droga, do której przywykliśmy. O wiele łatwiej przyjmować leki, niż
Minnnu starać się o odzyskanie i zachowanie zdrowia. Wiemy jednak, jakio
•t\ nkutki takiego leczenia w dziedzinie zaburzeń czynnościowych narządów
ftirlni i narządów wewnętrznych.
Wracając do schematu z rys. 31 zauważamy, że samoregulacja u trzy-
Itunąra równowagę wewnętrzną organizmu zachodzi automatycznie, odru-
tlinwo, poza naszą świadomością i niezależnie od niej. Jeżeli równowaga
wewnętrzna utrzymuje się, nasza świadomość odbiera ją we wszystkich
•furach osobowości w postaci bodźców pozytywnych. Jeżeli równowaga «>•
ilnjr /akłócona, do świadomości docierają bodźce negatywne. Najpierw na-
pływają tylko z obszaru zakłócenia, a potem, po rozprzestrzenieniu się nie-
fównowagi, napływać mogą zewsząd. Rozszerzanie obszaru nierównowagi
Rlo/c trwać całymi miesiącami, a nawet latami, zaburzenia czynnościowe
bowiem narządów ruchu czy wewnętrznych utrzymują się przez długie okręty
życia. Nie bierzemy tutaj pod uwagę wypadków, urazów (także psychicz-Iłych)
ani ciężkich chorób o podłożu organicznym. Ich destrukcyjne działanie Otlhija
się także na świadomości, choćby tylko przez obniżenie sprawności' mydlenia.
W związku z tym nasza podświadomość mimowolnie może wysy-lal bodźce
negatywne we wszystkich kierunkach i przyczyniać się także do
podtrzymywania zaburzenia. Widać z tego, że bodźce negatywne rozprze-
•Iramiają się bez ograniczeń, do każdego i z każdego elementu naszego
eilffinizmu. Powstaje w nim ogólny „bałagan", którego wynikiem są naj-
ftaniejsze dolegliwości psychofizyczne.
O ile świadomość nasza łatwo przyjmuje bodźce negatywne, nie mamy
•byt wielu możliwości świadomego i dowolnego emitowania bodźców pozy-
tywnych w sferę uczuć lub do narządów wewnętrznych. Nie możemy bo-
wiem „rozkazywać" swoim emocjom: uspokój się, nio bój nie wkMu, pokochaj
swojego wroga, wycisz dręczące cię myśli. Nie możemy także wysiać rozkazu do
narządów wewnętrznych i powiedzieć: ucisz się, moje serce; rozluźnijcie się,
moje mięśnie gładkie; wątrobo, przestań mnie boleć. Mamy tylko dwie
możliwości świadomego i dowolnego oddziaływania na ten samosterujący
układ - poprzez mięśnie oraz poprzez dietę.
Jednakże szlaki oddziaływania poprzez mięśnie wskutek lat zaniedbań
są częściowo niedrożne, a komunikacja bardziej lub mniej utrudniona. Na
czym polegają owe utrudnienia i jak z nimi walczyć na szlaku świado-mość-
mięśnie i pozostałe narządy ruchu, próbujemy wyjaśnić w niniejszej książce.
Jedno jest pewne: jeżeli potrafimy „zaprowadzić porządek" w jednej ze
sfer naszej osobowości, wówczas będzie ona zaporą na drodze rozprzestrze-
niania się bodźców negatywnych płynących z innych części systemu.
Jeśli więc przywrócimy pełną sprawność narządom ruchu, a szczególnie
kręgosłupowi, z całą pewnością przyczyni się to do poprawy czynnościowej
narządów wewnętrznych oraz stanu naszej emocjonalności.
Widząc na co dzień ścisły związek zaburzeń ruchomości z dole-
gliwościami, u których podłoża leżą emocje i niedomagania na-
rządów wewnętrznych, można powiedzieć, że przywrócenie |
sprawności narządom ruchu jest pierwszym i n i e z b ę d n y m
etapem psychoterapii oraz leczenia zaburzeń czynnościowych
narządów wewnętrznych.
Sprawność narządów ruchu polega na osiągnięciu i utrzymaniu rów-
nowagi statycznej ogólnej i miejscowej (1.1.2) oraz na doskonałej koordynacji
mięśni, przede wszystkim mięśni kręgosłupa i mięśni oddechowych. Dój takiej
sprawności dąży joga oraz inne systemy wschodnie. Natomiast spraw-J ność
sportowa, którą mierzy się podniesionymi kilogramami, sekundami l] metrami,
nie zawsze pokrywa się z naszym ideałem, a nawet bardzo często] stoi z nim w
sprzeczności, szczególnie sport wyczynowy.
3.3.4. Terapia skutków psychogennych
Podstawowymi celami terapii skutków psychogennych w narządach ruchu są:
- odzyskanie, a następnie utrzymywanie pełnej równowagi statycznej]
miejscowej oraz ogólnej (3.2; 3.1; 3.3);
- odzyskanie pełnej zdolności całkowitego panowania nad niepotrzeb-J
nie podwyższonym napięciem spoczynkowym mięśni;
- odzyskanie pełnej możliwości dowolnego sterowania wszystkimi]
świadomymi ruchami naszego ciała;
- odzyskanie możliwie najlepszej odruchowej koordynacji mięśni]
kręgosłupa, kończyn i tułowia.
96
W miarę osiągania powyfcM/.yrh celów pojawiać .sio będą, córa/ wit»kHze
nm/liwoHci pozytywnego oddziaływania za pośrednictwem mięśni zarówno lin
narządy wewnętrzne, jak i na emocjonalność. Powstaje wówczas .s/anna
Iwiitdnniego sterowania (w pownym zakresie) zarówno emocjonalnoHcij\, juk l
nur/.^dami wewnętrznymi. Można to osiągnąć w drodze odruchowo-waru n
liuwrj, w drodze odpowiedniego treningu. Znane są możliwości joginów do
urnlnejro zwalniania akcji serca, sterowania czynnościami oddechowymi, n
nnwrt procesami przemiany materii (Romanowski).
.Jest to wyższy stopień, wyższy etap integracji psychofizycznej. Wy kramu
to już poza ramy przedstawianych tutaj sposobów stymulowania właHiicj
osobowości. Dla nas terapia skutku psychogennego w narządach ruchu
ograniczać się będzie do:
- zwalczania zespołów korzeniowych (3.2; 4),
- zwalczania zespołów przeciążeniowych (3.1; 5),
- profilaktyki.
W pierwszym przypadku chodzi nie tylko o terapię bólu oraz innych
dolegliwości narządów ruchu, ale także o przywracanie normalnego stero-
w a n i u nerwowego po zaburzeniach czynności narządów wewnętrznych, /n
hu rżenia te są, jak już wiemy, skutkiem m.in. zespołów korzeniowych.
Drugi przypadek dotyczy przyczynowej terapii zespołów przocio,zonio-
w yc h aż do osiągnięcia u chorego możliwie najlepszego efektu w danych w
u r 11 nkach fizjologiczno-anatomicznych.
Profilaktyka to starania o niedopuszczenie do zaburzeń ruchomości.
Profilaktyce zaburzeń czynnościowych narządów ruchu poświęcony żon tu l
r»/d/,. 10. Ponieważ jednak zawarte w nim informacje nie są wystarczająco,
jMiwinniśmy nadal rozszerzać naszą wiedzę na ten temat czerpiąc ją z fachowej
literatury lub poddając się psychoterapii.
M..'i.4.1. Motywacje do podjęcia terapii lub autoterapii
W większości przypadków samo zaistnienie dolegliwości daje wystarczającą
motywację do podjęcia terapii bądź autoterapii przez samego chorego. Jeżeli
jrdnak dolegliwości trwają wiele lat i wszystkie próby ich wyleczenia bywają
In»/Hkuteczne, poziom motywacji spada niekiedy do tego stopnia, że pojawiają
Nic myśli o samobójstwie. Techniki medycyny ręcznej dają olbrzymie moll
iwości terapii zaburzeń czynnościowych. Tak więc najbliżsi powinni pomóc
rhoremu w stawianiu pierwszych kroków. Oczywiście wymaga to cierpliwo-Ar
i od wszystkich. Ale już pierwsze pozytywne efekty takiej terapii z pewnością,
znacznie wzmocnią motywację.
Jest jednak pewna grupa chorych, którzy jedynie pozorują chęć wyta-
rzania się. Dla nich choroba może być np. usprawiedliwieniem nie osiągnie*
U»KO celu, usprawiedliwieniem własnych niekompetencji, niekiedy ucieczką l M x
l opiekuńcze skrzydła rodiiny dla zrekompensowania sobie cierpień do-
orr
znanych w wieku dziecięcym. Może być formą załatwieni i a nobie jakiś sprai
np. renty. W takich przypadkach (na szczęście są one nieliczne) nie osif, się
zadowalających efektów terapeutycznych. Być może pewnym rozwiąj niem
byłaby prowadzona równolegle psychoterapia.
Każdy z tej grupy chorych powinien sobie uświadomić, jak wielkii
jest ciężarem dla najbliższych. Może samouświadomienie miałoby stymuh
jacy wpływ na nich?
3.3.4.2. Umowa terapeutyczna
Umowa terapeutyczna to niepisane sformułowanie stosunku między terapei tą
bądź osobą pomagającą a pacjentem podczas zabiegu. Musi ona być op* na
uczciwości, partnerstwie i współpracy, by osiągnąć możliwie pełny sukc w
leczeniu. Umowę terapeutyczną można przedstawić w kilku punktach.
1. Podmiotem zabiegów terapeutycznych jest chory, a przedmiotei -
odkryte zaburzenia ruchomości.
2. Terapeuta (osoba pomagająca) steruje zabiegiem, a pacjent wyrai
zgodę na jego wykonanie.
3. Demonstruje się to nie tylko w deklaracji słownej: „bardzo chcę ...
pozbyć swoich dolegliwości", ale przede wszystkim całkowitym rozluźnił
niem mięśni i „oddaniem się" w ręce terapeuty z zaufaniem i bez lęku.
4. W związku z powyższym k a ż d y zabieg m u s i być przeprowa^
dzony bez bólu oraz nasilania innych dolegliwości, jak np. cierpnięć, za<
wrotów, szumu (dzwonienia) w uszach, mdłości, zaburzeń wzroku i inny__. To
podstawowy warunek nie tylko skuteczności, ale i bezpieczeństwa pod« czas
zabiegu.
5. Pacjent współuczestniczy w zabiegu przez całkowite „przyzwalają*!
ce" rozluźnienie mięśni oraz sygnalizowanie ewentualnego pojawienia si<
bólu lub innych dolegliwości. Współuczestnictwo rozciąga się ponadto _
długi (wielomiesięczny) okres pozabiegowy, w którym pacjent realizuj*
wskazania terapeutyczne.
6. Bez współuczestnictwa chorego w procesie terapeutycznym n i
m o ż n a spodziewać się zadowalających efektów terapeutycznych.
7. Terapeutyczne zadania domowe powinny być postawione jasno ii
jednoznacznie oraz wynikać z dokładnej diagnozy (autodiagnozy) zaburzeni
ruchomości.
8. Chory powinien zaakceptować pogląd, iż bez osobistego wysiłku,!
którego celem jest odzyskanie, a następnie utrzymanie zdrowia i sprawności,
nie można osiągnąć trwałego powodzenia terapeutycznego. Jeżeli go nie]
zaakceptuje, do czego ma pełne prawo, wówczas powinien zrezygnować z
zabiegów i poszukać innych form leczenia.
9. Fizyczny kontakt terapeuty lub osoby pomagającej z ciałem chorego
jest nieunikniony, a zarazem bardzo ważny. Z całą pewnością nie powinien
98
nuć chorego ani psychicznie, ani fi/yc/.nie. Dób r/e natomiast, jeśli koniak n
/(mianie wzbogacony prze/, terapeutę o gesty akceptacji, uznania, łatfod n,
delikatności, bezpieczeństwa, zaufania. Odgrywają one istotną roli; v
Hmlt/.owaniu dobrego zabiegu. Poprawiają samopoczucie chorego, ułatwiaj)
gtlnptacje do zawsze trudnej dla niego sytuacji zabiegowej.
1,4. Skutki przeciążenia statycznego w
narządach ruchu
iy przeciążeniowe, w tym także skutek psychogenny, są n aj cześć u
i»VHti;pującą formą zaburzeń czynności narządów ruchu.
Dolegliwości odczuwane wskutek podrażnienia tkanek (1.2), ucisku k<
firmowego (3.2) czy też skutku psychogennego (3.3) mają wspólne \xx\\ot.
IMY.cciążenie mechaniczne stawów i tkanek okołostawowych.
Przeciążenie rozprzestrzenia się w ciele w mniejszym lub więknzyi
ilopniu. Zawsze jednak jego punktami centralnymi są miejsca o zmnieJH7,<
W*) odporności na przeciążenia mechaniczne.
Skutkiem przeciążenia są zespoły korzeniowe (3.2). Zatem ich źródłoi
Wio/1 • być także efekt psychogenny (3.3.1). Zespoły korzeniowe n i e N J 11 d y
n y m i przyczynami ostrych dolegliwości bólowych. Jeśli jednak wj §l«ipuj;\,
bywają najtrudniejsze do wyleczenia. Powodem tego jest /awm
Współistnienie dolegliwości JD podłożu przeciążeniowym i psychogenny n
Mi«'H/ają się one z sobą i komplikują ogólny obraz choroby.
/espoły korzeniowe objawiają swą obecność nie tylko w narządac
ruchu. Bardzo często zaburzają czynności narządów wewnętrznych wywołi
Jąć różne charakterystyczne dla tych narządów dolegliwości.
.Jeśli u podłoża przeciążeń nie leży choroba organiczna, to zawaa
kwalifikują się do badania ręcznego oraz ewentualnie terapii ręcznej. }
Większości przypadków można uzyskać poprawę albo nawet trwałe uwolnił
Ule od doznawanych (często przez wiele lat) dolegliwości.
Leczenie farmakologiczne skutków odwracalnych zaburzeń czynnoś
nn rządów ruchu może mieć pewne uzasadnienie tylko w stanach ostrycl
gily ułatwia wyjście z kryzysu.
Podstawą terapii tych najbardziej rozpowszechnionych zaburzeń (oto lo
H0% całego społeczeństwa) powinno być:
- wykluczenie choroby organicznej na podstawie obiektywnych, sp
ąjwlistycznych badań lekarskich;
- rozpoznanie zaburzenia;
- ewentualna terapia manualna zaburzenia stawowego;
- autoterapia nierównowagi statycznej mięśni prowadzona do osiągnł f
in |M>łnego zakresu wszystkich ruchów.
 Terapia ręczna, szczególnie w połączeniu z nutotpnipifi wszystkich
wspomnianych wyżej zaburzeń i ich skutków, jest naturalny formą leczenia,
prostą w zastosowaniu, fizjologiczną. Nie ma skutków ubocznych, jeśli stosuje
sieją w myśl zasady bezbolesności i ruchu przeciwnego (4.1.3). Oddziałuje na
p r z y c z y n ę dolegliwości, czyli w większości przypadków daje] możliwości
t r w a ł e g o zwalczenia choroby lub niesprawności.
Przywracając równowagę statyczną w narządach ruchu zwalczamy!
skutki zaburzenia korzeniowego i przeciążeniowego. Możemy zatem z powo-1 CZĘŚĆ DRUGA
dzeniem zwalczać skutek psychogenny pomagając wygaszać zaburzeniaf
czynności narządów wewnętrznych.
Terapia ręczna, a w niej autoterapia, jest jak dotąd jedyną skuteczi
drogą zwalczania negatywnych skutków cywilizacyjnych, jakimi są odwracalne
zaburzenia czynności narządów ruchu. Badanie, autobadanie,
diagnoza,
autodiagnoza,
autoterapia
 Rozdział 4

Zespoły korzeniowe badanie,

diagnoza, autoterapia

llmianie, diagnoza i terapia zostały umieszczone tutaj w jednym rozdziało,

poiwważ prawie wszystkie techniki badawcze i diagnostyczne można stono-
*ur w terapii. Gdyby więc diagnozę i badanie opisać w jednym rozdziało, n
terapię w następnym, należałoby powtarzać opisy pozycji i technik dwa razy.
Można przyjąć, że bólowe ograniczenia ruchomości poszczególnych IM
In n ków kręgosłupa (np. szyi, lędźwi) są charakterystyczne dla wiekH/o-
*«» /.cspołów korzeniowych. Ruch głowy lub tułowia w kierunku t/w. 7,11-
gro/onym wywołuje ból danego odcinka oraz inne przykre objawy, wśród

TABELA SKRÓTÓW
odcinek szyjny kręgosłupa
/\ skłon głowy w prawo skłon
"^
głowy w lewo
t rotacja (skręt) głowy w prawo OP - osoba pomagająca
rotacja (skręt) głowy w lewo P - pacjent
skłon głowy w przód PW - pozycja wyjściowa
\ skłon głowy w tył rr
S
- ręce
- kość krzyżowa
/
"^
odcinek lędźwiowy kręgosłupa T - terapeuta
skłon tułowia w prawo Th - odcinek piersiowy kręgosłupa
t skłon tułowia w lewo U - uwagi
rotacja (skręt) tułowia w prawo
rotacja (skręt) tułowia w lewo
skłon tułowia w przód
\ skłon tułowia w tył
 Rozdział 4

Zespoły korzeniowe badanie,

diagnoza, autoterapia

flmlunie, diagnoza i terapia zostały umieszczone tutaj w jednym rozdziale,

-WIIŻ prawie wszystkie techniki badawcze i diagnostyczne można HtoHo-w terapii.
Gdyby więc diagnozę i badanie opisać w jednym rozdziało, n ; w następnym,
należałoby powtarzać opisy pozycji i technik dwa razy. Można przyjąć, że
bólowe ograniczenia ruchomości poszczególnych wlnnków kręgosłupa (np.
szyi, lędźwi) są charakterystyczne dla wiyknzo-!<•« /.cspołów
korzeniowych. Ruch głowy lub tułowia w kierunku tzw. *n-wywołuje ból
danego odcinka oraz inne przykre objawy, wśród

TABELA SKRÓTÓW
odcinek szyjny kręgosłupa
l / skłon głowy w prawo skłon
< \ głowy w lewo
rotacja (skręt) głowy w prawo OP - osoba pomagająca
rotacja (skręt) głowy w lewo P - pacjent
skłon głowy w przód PW - pozycja wyjściowa
skłon głowy w tył rr -ręce
S - kość krzyżowa
odcinek lędźwiowy kręgosłupa T - terapeuta
< skłon tułowia w prawo
skłon tułowia w lewo
Th
U
- odcinek piersiowy kręgosłupa
- uwagi
S rotacja (skręt) tułowia w prawo
rotacja (skręt) tułowia w lewo
'\
-^

t\
skłon tułowia w przód
skłon tułowia w tył
których najczęstszy jest ból promieniujący do kończyn, słowy, klatki pier-
siowej, miednicy lub brzucha. Oprócz bólu mogą pojawić się cierpnięcia,]
zawroty głowy, mdłości, szumy, gwizdy, zaburzenia wzroku, zasłabnięcia]
oraz inne negatywne odczucia. Te kierunki ruchów tułowiem lub głowąJ przy
których występują powyższe przykre doznania, włącznie z bólem, nazwane
tutaj zostały, dla uproszczenia, kierunkami ograniczonymi bólo-wo lub
kierunkami zagrożonymi. Ważne, by w badaniu ruchomości kręj słupa brać
pod uwagę nie tylko ból, ale k a ż d ą nieprzyjemną, negatyw* na reakcję
naszego organizmu. Na ich podstawie konstruuje się plai postępowania
leczniczego.
Z tego względu zbadanie ruchomości kręgosłupa jest więc niezbę( do
diagnozy, a przede wszystkim terapii. Ażeby jednak dokonać badani
ruchomości kręgosłupa oraz zanotować aktualny stan tej ruchomości, nalei się
tego nauczyć.
4.1. Ruchomość kręgosłupa - badanie.
Mobilizacje czynne
rotacja w lewo
4.1.1. Graficzny obraz ruchomości kręgosłupa
Jak wiadomo, głową lub tułowiem można wykonywać następujące podst
wowe ruchy:
skłon w przód
skłon w lewo skłon w prawo
rotacja w prawo
skłon w tył Rys. 32. Schemat
podstawowych ruchów głową i tulowicm
skłony - w przód, w tył, w prnwo, w lewo;
rotacje (skręty) - w prnwo i w Iowo.
W celu uproszczenia opinii i bardziej wyrazistego przedstawienia toj
ruchomości posłużmy się schematom przedstawionym na rys. 32 (Maigne). W
związku z tym zamiast pisać: skłon w przód, można narysować f |
odpowiednio: l - skłon \v tył ,\ - skłon w lewo , / - skłon w prawo, •
rotacja w lewo , —> — rotacja w prawo .
Schemat powyższy ilustruje nie tylko podstawowe ruchy, które*
Hto/,n;i wykonać np. szyją, ale także pozwala dokładnie opisać ruchy zło-
ifllH'.
Na przykład taki zapis: *vt » oznacza, że głowa lub tułów wykonują, |H»liirj«;
(skręt) w prawo z jednoczesnym skłonem w przód i skłonem w lewo. l||o/i' t.cż
oznaczać, że głowa przyjęła już rotację statyczną i znajduje się w nym położeniu
w skłonie w lewo, w połączeniu ze skłonem w przód i 7. litr);l w prawo.
Iły H. 33. Siedząca postawa ciała do badania ruchomości szyi lub tułowia oraz
do mobilizacji czynnych kręgosłupa
Opierając się na prezentowanym schemacie możemy przedstawić gra-kto
iitan ruchomości danego odcinka kręgosłupa. W tym celu wykonuje-
kolojno wszystkie podstawowe ruchy (szyją lub tułowiem) dążąc do uzy-in
maksymalnego skrajnego położenia, w każdym z sześciu podstawo-
kiorunków, jeśli są one nieboleine.
1AC
 Zarówno podczas badania ruchomości, jak i w czanie Hean.su mobiliza-
cyjnego konieczne jest przyjęcie prawidłowej postawy ciała.
Do właściwego przeprowadzenia badania oraz mobilizacji szyi lub tu-
łowia należy utrzymywać tułów prosto, nie garbić pleców, siedząc lub stojąc,
najlepiej przed lustrem. W pozycji wyjściowej mięśnie karku powinny być
rozluźnione, ramiona opuszczone, głowa skierowana na wprost, a oczy i
zewnętrzne otwory słuchowe powinny znajdować się na jednakowym poziomie.
Barki i ręce przez cały czas badania ruchomości i seansu mobilizacji czynnych
należy mieć opuszczone, a ich mięśnie rozluźnione (rys. 33). Przy badaniu
ruchomości odcinka lędźwiowego kręgosłupa należy oprzeć dłonie nad
grzebieniami biodrowymi.
Idealną pozycją, którą również można stosować podczas badania oraz
mobilizacji szyi, jest tzw. „siad japoński" (siedzenie na piętach).
Do badania ruchomości i czynnego mobilizowania lędźwiowego odcin-j ka
kręgosłupa najwłaściwsza jest pozycja siedząca okrakiem, np. na ławie lub na
taborecie, ze stopami szeroko rozstawionymi i całą powierzchnią] opartymi o
podłoże. W pozycji wyjściowej plecy są proste (lub wyprostowane] na tyle, na ile
nie sprawia to bólu), ręce oparte na biodrach (rys. 33).
4.1.2. Badanie ruchomości kręgosłupa szyjnego i
lędźwiowego
Opisane powyżej pozycje szyi i tułowia można traktować jako wyjściowej
gdy chory nie odczuwa bólu (lub jego wzrostu) podczas ich utrzymywani!
Jeśli jednak postawa taka sprawia ból lub go zwiększa, należy przyjąć tzw|
postawę spoczynkową, to znaczy możliwie najbardziej zbliżoną do wyi
opisanych, ale nie zwiększającą bólu, a przeciwnie - nawet go łagodząc
Dopuszczalne jest więc odchylenie głowy lub tułowia od pionu, w dowol
stronę, by zlikwidować lub zmniejszyć dolegliwości bólowe. W miał
postępów leczenia postawa spoczynkowa coraz bardziej zbliżać się będzie
prawidłowej, anatomicznej, aż do pełnego jej osiągnięcia. Po przyjęciu pozj cji
wyjściowej należy nanieść na schemat ruchomości szyi lub tułowia runki
podstawowe, w których ruch wywołuje ból lub inne dolegliwości. Prą kładowo,
przy zaburzeniach odcinka szyjnego utrzymywanie położenia wy w
kierunkach zagrożonych może nie tylko dawać ból w obrębie samej karku czy
głowy, ale także wywoływać echa bólu w okolicy międzyłopat wej bądź
lędźwiowej, w kończynach górnych.
Niekiedy nie odczuwa się bólu, lecz np. wzrost napięcia mięśni, ty głowy,
mdłości, szumy w uszach, a także wewnątrzczaszkowe, zaburzei wzroku w
postaci zamglenia obrazu, podwójnego widzenia, mroczków it Trzeba
zaznaczyć, że powyższe objawy ujawniają się z opóźnieniem, niel dy dopiero
po kilkunastu lub kilkudziesięciu sekundach od przyjęcia zaf żonej pozycji.
Dolegliwości nasilają się najczęściej w stawach barko
•inc
łopatkach, okolicy między łopatkowej, rijkach. Mogą, to być: bóle, cierpnięcia,
/abur/enia czucia skóry, bólu ogranic/aj^ce ruchomość w stawach barkowych
itp. Z dolnego odcinka H/yjnego i górnego piersiowego kręgosłupa ból ino/e
promieniować w okolicę mostka i przedsercową. Niewłaściwy ruch lub
jMi/.ycja dolnego odcinka piersiowego wraz z odcinkiem lędźwiowym
Rys. 34. Inny przykład postawy ciała do badania ruchomości oraz
mobilizacji czynnych szyi
wywoływać lub nasilić ból w podrażnionym segmencie kręgosłupa, w miort-
liiiirh tej okolicy, w górnej lub dolnej części jamy brzucha, w pachwinach (a
niekiedy i jądrach u mężczyzn), w okolicy krzyżowo-pośladkowej i całej koń-
Mynie dolnej. Słowem jakikolwiek ruch, który wywoła gdzieś promieniowali
k<< bólu lub innych dolegliwości, powinien być naniesiony na schemat ru-
•liomości szyi albo lędźwi jako r u c h z a g r o ż o n y.
Z drugiej strony jednak nie należy brać pod uwagę niewielkiej bolę*-Rfrin
wywołanej jedynie rozciąganiem mięśni i więzadeł - bolesności podo-fettcj do
odczuwanej przy skrajnym położeniu w każdym stawie. W badaniu furhomości
odcinka lędźwiowego kręgosłupa bardzo istotną rolę odgrywa |ni«»rpretacja
skłonów na boki (bez rotacji). W połączeniu z próbą Laseque'a (6,1) dostarcza
danych, na podstawie których można orzekać o występowa-ftlii dyskopatii.
Znając, nawet bardzo ogólnie, reakcje bólowe na ruch lub j statyczne szyi i
lędźwi, możemy przystąpić do graficznego zobrazo-nią ruchomości danego
odcinka kręgosłupa. By uprościć obraz, ograniczy-nie dalej do analizowania
ruchomości szyi, ponieważ tak samo badamy homość i mobilizujemy cały
kręgosłup. Kolejność ruchów przy badaniu lipnym jest obojętna. Najlepiej
jednak rozpocząć od kierunku najmniej nego lub niebolesnego.
Tak więc po przyjęciu postawy wyjściowej lub pozycji spoczynkowej
konujemy głową np. skłon w przód. Jeśli nie jest on bolesny ani zabloko-ny,
broda powinna przy zamkniętych ustach dotknąć mostka. Następnie
107
próbujemy wykonać skłon w tył. W normalnych warunkach, w Hkłonic w tył
głową, usta są mniej więcej na poziomie oczu. Alo załóżmy, /o skłon w tył]
prawie natychmiast wywołuje ból, a głową możemy wykonać tylko nieznaczny
ruch do tyłu. Aktualny stan ruchomości nanosimy na schemat podstawo-] wych
ruchów głową (rys. 35), przy czym całkowitą długość strzałki traktuje-] my jako
maksymalny fizjologiczny zakres ruchu w danym kierunku - początek strzałki
oznacza początek ruchu. Blokadę bólową zaznaczamy schemacie za pomocą
poprzecznych kresek na strzałkach, zgodnie z zasadl duża bolesność - blokada
bólowa III stopnia - 3 kreski; średnia bolesność blokada bólowa II stopnia - 2
kreski; mała bolesność - blokada bólowa stopnia - l kreska. Kierunki
bezbolesne oznacza czysta strzałka na scheim cię. W zależności od tego, czy
ból wystąpił na początku ruchu w danj kierunku, czy też w późniejszej jego
fazie, oznaczające go poprzeczne kreśl nanosimy bliżej lub dalej od początku
strzałki. Zasadę zapisu łatwiej zrozi mierny wracając do przykładu.
Rys. 35. Przykład graficznego zilustrowania bolesnej blokady niektórych ruchć
głowy w samodzielnym badaniu ruchomości szyi
Oceniamy ruch głową w tył jako blokadę bólową II stopnia na pocą ku
ruchu, a więc na wykresie nanosimy dwie poprzeczne kreski na począt
strzałki oznaczającej skłon w tył. Następnie wykonujemy rotację (ski
głową i np. skręt w lewo jest średnio bolesny, ale dopiero poi wyrazi ruchu
głową w lewo. Na strzałkę oznaczającą rotację w lewo nanosi wtedy dwie
poprzeczne kreski nieco dalej od początku ruchu, w tym miejl gdzie
rozpoczął się ból. Bywa i tak, że któryś z ruchów w ogolę nie możliwy do
wykonania. Wtedy odpowiednią strzałkę przekreśla się trzy tuż przy punkcie
przecięcia strzałek, oznaczającym początek zakresu ru< Jeśli rotacja w
prawo nie jest bolesna, a broda prawie osiągnęła pod< rotacji wysokość
prawego barku, na strzałce oznaczającej ten ruch nie
108
w miny żadnoj kreski. Bartlxo cftq*to łx>li<Hno.4ć |x>jawia sio. dopiero w Hkr
n v m położeniu głowy w danym ruchu. Kreskę stawiamy wówczas na kor*
•l i/.alki, jak w przykładzie o/nitc/.aja,ryin skłon głowy w lewo /. bloku
Uilnwa, pierwszego stopnia (rys. ,'łfi).
Wykreślony w ten sposób schemat ruchomości szyi wyodrębnił ty
lurnmki zagrożone. Wykonywanie ćwiczeń lub mobilizacji w tych kien
liach będzie z reguły pogarszało stan ćwiczącego. Największe jednak ;
gro/.enia stwarza pozycja statyczna z ułożeniem głowy w kierunkach i
gm/.nnych, wywołując dolegliwości, zwiększając je i podtrzymując.
Zagrożone pozycje statyczne w omawianym przykładzie to np. leżon
•fumie, oglądanie telewizji, praca z głową w rotacji w lewo, w skłonie w le
lub (c/, w nadmiernym przeproście, a szczególnie wtedy, gdy głowa znajd
•l«; w położeniu, w którym występują składowe wszystkich trzech zagro;
ftyrh kierunków jednocześnie. Czyli: głowa odchylona w tył z jednoczesny
•liirtcm w lewo i skłonem w lewo.
Badanie ruchomości odcinka lędźwiowego kręgosłupa można pr;
prowadzić w pozycji przedstawionej na rys. 33, ale także w pozycji sto.
•P) ()hie te pozycje nadają się jednocześnie do kontynuowania mobiliza
'•fynnych kręgosłupa lędźwiowego podczas średniego lub niewielkiego r
illiMiia bólu. Natomiast w stanach ostrych bólów lędźwiowo-krzyżowy
ajiohilizacje czynne można wykonywać wyłącznie na czworakach. On
wlom- to zostanie w rozdziale o postępowaniu w stanach ostrych (6).
[4i !••'!• Zasada bezbolesności i ruchu przeciwnego
„Najbardziej użytecznym manewrem - pisze Maigne - jeat U
który wymusza ruch w kierunku swobodnym, przeciwny
kierunkowi bolesnemu albo ograniczonemu lub prowokując
mu objawy chorobowe u pacjenta. Regule tej daliśmy naci »
reguły bezbolesności i ruchu przeciwnego«".
•Jeśli np. chory z kręczem karku nie może obracać głową w lewo, f ma
problemów ze swobodną rotacją w prawo, to (odwrotnie niż to l •wyczaj
sądzi) mobilizację wykonujemy przez wzmożenie ruchu w rot prawej, co
uwolni rotację w lewo. W praktyce jednak sprawy są bi ej
skomplikowane, ponieważ -jak już wspomnieliśmy - każdy od ci n
„„gosłupa może być poruszany w sześciu kierunkach: t - skłon w pnd ł|
skłon w tył, /* - skłon w prawo, \ - skłon w lewo, —* - rotacja wo, «— -
rotacja w lewo .
Dlatego mobilizacje wykonujemy w końcowym efekcie z kombina
nlnych kierunków, przeciwnych zablokowanym lub bolesnym. Kieru
niulmlesne, przeciwne zagrożonym są kierunkami l e c z ą c y m i . Zai
buzbolesności i ruchu przeciwnego ma jeszcze dwie bardzo ważne zalał
umożliwia wykonanie zabiegu bez bólu i podrntnioń ora/, stanowi p<xlHtawo«|
wą zasadę bezpieczeństwa.
Bezwzględne przestrzeganie zasady bezbolomioóci i ruchu pi
ciwnego ma pod tym względem najistotniejsze znaczenie w tei pii
zespołów korzeniowych. Powinno się ją stosować także terapii
w s z y s t k i c h zaburzeń ruchomości narządów ruchu*
4.2. Mobilizacje czynne kręgosłupa
W każdym zdrowym stawie, a więc zarówno w stawach kończyn, jak i kręj
słupa, można wywołać naturalny ruch przez:
- czynne uzyskanie skrajnego położenia (np. maksymalny skręt glo\ w
prawo);
- bierne zwiększenie zakresu tego ruchu dzięki sile zewnętrznej, dzil
łającej w tym samym kierunku (czynny, maksymalny skręt głową, której
zakres zwiększa terapeuta lub osoba pomagająca, ujmując głowę pacjent
własnymi rękami i obracając ją dalej w tym samym kierunku, aż do ii oporu
fizjologicznego);
- pokonanie oporu fizjologicznego i osiągnięcie oporu anatomiczne
czyli dalsze bierne (to znaczy rękami terapeuty) zwiększenie zakresu ruc w
stawie (rys. 36 c). Czynność tę jest w stanie wykonać tylko terapeut
manualny, a nazywa się ona zabiegiem właściwym lub manipulacją.
Przekroczenie anatomicznego zakresu ruchu wiąże się z uszkodl niem
struktur anatomicznych i zwichnięciem stawu (rys. 36 d).
W prezentacji metod samoleczenia oraz wspomagania leczenia ręczi go
przejdziemy obecnie do mobilizacji czynnych, aktywnych (rys. 36 a), taj
należy wyjaśnić, co to jest mobilizacja.
Mobilizacja polega na czynnym wytworzeniu napięcia w stawie,
aparacie torebkowo-więzadłowym danego stawu oraz mięśniach uruchai
jących elementy kostne składające się na ten staw, poprzez dążenie
skrajnego i n i e b o l e s n e g o położenia stawu. Owo położenie, np.
ksymalny skręt szyi, można osiągnąć czynnie, samodzielnie, wyłącznie
sztem napięcia własnych mięśni. Można je także zwiększyć biernie - pl
współpracy terapeuty czy osoby pomagającej. Kilkusekundowe samodzie
utrzymywanie tego napięcia (rys. 36 a) będziemy dalej nazywać mobiliz*
c z y n n ą , a utrzymywanie napięcia rękami pomagającego (rys. 36 6) m
warny mobilizacją b i e r n ą .
Techniki mobilizacji aktywnej (czynnej) rozwinęły się w ostatnich lat i
w dalszym ciągu zyskują na znaczeniu. Wydają się szczególnie przydat
gdy chory bardzo obawia się bólu, w silnych bólach nocnych, w złym sl
ogólnym. Stosuje się je przede wszystkim w leczeniu dolegliwości wywoh
110
R uch dowolny
r/.ynny
K uch bierny
(mobilizacja)
K uch bierny
< mobilizacja z impulsem)
_d_
zwichnięcie
Kys. 36. Ruchomość danego odcinka kręgosłupa (lub pojedynczego stawu)
wg Maigne'a - schemat: a - ruch dowolny - czynny; b - ruch bierny
(mobilizacja); c - ruch bierny (mobilizacja z impulsem); d - zwichnięcie
faliur/eniami czynności odcinka szyjnego, ale także lędźwiowego kręgosłupa, •
wn;c w bólach głowy, zawrotach, mdłościach, zaburzeniach wzroku i słuchu, W
kiłach i cierpnięciach barków, rąk, pleców i okolicy przedsercowej, w bólach
(•kolicy lędźwiowo-krzyżowej, kończyn dolnych o charakterze lumbago (ko-|
*mki), rwy kulszowej. Aktywne techniki mobilizacyjne mogą w wielu przy-
IpiMlkach być zastosowane zamiast manipulacji, chociaż nie zawsze oczywiście
tpotrafiaje zastąpić. Właściwie nie ma przeciwwskazań do codziennego stoao-||
lMiua mobilizacji czynnych. Pacjenci z silnymi bólami szyi, a także lędźwi, ~~
ruchomość tych odcinków mają ograniczoną bólowo we wszystkich kierun-cl»,
powinni rozpocząć samoleczenie mobilizacjami czynnymi bardzo ostrot-», by nie
zwiększyć podrażnienia (patrz postępowanie w stanach ostrych -ul/,. 6). Stosując
mobilizacje czynne zmniejszamy lub całkowicie przezwycię-iiy 1x31 oraz inne
dolegliwości (np. w zespołach bólowych odcinka szyjnego O i dolnego oraz odcinka
lędźwiowego); poprawiamy lub całkowicie od* emy ruchomości danego odcinka
we wszystkich kierunkach; stale tymujemy normalny zakres ruchu we
wszystkich odcinkach kręgosłupa, a bezbolesność. Ma to zasadnicze znaczenie
profilaktyczne.
•1. Seans zabiegowy mobilizacji czynnych
Pilotowanie seansu należy rozpocząć od zbadania ruchomości danego od-tka
kręgosłupa. Wynik badania nanosi się na schemat ruchomości (4.1.2).
111
 Mobilizacje czynne kręgosłupa są terapia, niezwykle skuteczną. Dobrze
przeprowadzony seans zabiegowy powinien poprawić stan chorego, W
związku z tym ruchomość kręgosłupa będzie się zmieniać i ulegać ciągłej
poprawie. Dlatego każda mobilizacja musi mieć plan wykreślony na
podstawie aktualnego badania ruchomości danego odcinka.
Powróćmy teraz do przykładu blokady ruchomości szyi (rys. 35),
Chory odczuwa dość silny ból w skłonie w tył, w rotacji lewej i niewielki ból
w skłonie w lewo. Ruchy swobodne to: skłon głowy w przód, skłon głowy w
prawo i rotacja głowy w prawo. Z naszych doświadczeń wynika, że najlepsze
efekty w odzyskiwaniu ruchomości daje stopniowe przecho-i dzenie od
kierunków swobodnych pojedynczych do kierunków swobodnych złożonych.
W związku z tym plan jednego seansu zabiegowego w naszym przykładzie
wyglądałby następująco:
Chory w pierwszej kolejności mobilizuje kierunki pojedyncze: skłon W
prawo, rotację w prawo i skłon w przód, a w drugiej mobilizuje swobodni!
kierunki podwójne, czyli: skłon w prawo wraz z rotacją w prawo, skłon W]
przód jednocześnie ze skłonem w prawo i skłon w przód z jednoczesną]
rotacją w prawo. Dopiero potem mobilizuje się kierunek dokładnie przeciw-ny
zablokowanemu, a składający się z trzech kierunków pojedynczych: l j rotacji
w prawo, skłonu w prawo i skłonu w przód.
Na czym polega mobilizacja poszczególnych kierunków? Po pierwss na
ustawieniu głowy lub tułowia w żądanym położeniu, po drugie: na wpi
wadzeniu napięcia w danym kierunku siłą własnych mięśni i po trzecie:
utrzymywaniu tego napięcia kilka do kilkunastu sekund. Nie jest też oboje na
kolejność mobilizowanych kierunków. Powinno się przechodzić od ku runków
przeciwnych najmniej bolesnym, do kierunków przeciwnych najbj dziej
bolesnym.
W naszym przykładzie pierwszym kierunkiem mobilizowanym j( skłon
w prawo, czyli kierunek przeciwny do kierunku najmniej zagrożone Chory siada
lub staje (najlepiej przed lustrem) i przyjmuje pozycję prawidle lub spoczynkową.
Następnie wykonuje skłon w prawo (głową lub tułowiem) i oporu. Po osiągnięciu
oporu napina mięśnie w tym samym kierunku powodl jąć dalsze niewielkie
zwiększenie zakresu ruchu, z jednoczesnym wydeche To napięcie mięśni w
skrajnym położeniu głowy lub tułowia łączy się z naj ciem mięśni wydechowych
(m.in. mięśni brzucha). Trwa ono 5-10 sęki Następnie mięśnie rozluźniają się -
wdech. Podczas wdechu nie zmieni* pozycji głowy (tułowia). Znika tylko
maksymalne napięcie mięśni. Dalej czas wydechu ponownie napinamy mięśnie
głowy, szyi lub tułowia w samym kierunku. Utrzymujemy to napięcie wraz z
maksymalnym wydeche Trwa ono 5-10 sekund, potem rozluźniamy mięśnie -
wdech itd., całość wtarzamy kilkanaście razy.
Mobilizacjo odcinka IgcUwiowogo kręgosłupa na c/.worakach stonujemy
w stanach ostrych lub |XMlo*lrych dolegliwości bólowych spowodowanych nj>.
dyskopatią lub ciężkim lumbago. Będzie o tym mowa w rozdziało o
postępowaniu w stanach ostrych ((i). Zasady planowania i wykonywania
mobilizacji czynnych są takie same.
Zgodnie z planem naszego seansu mobilizacyjnego, następnym kiorun-
ku-in mobilizacji jest rotacja w prawo. Jak poprzednio, z pozycji prawidłowo]
lub spoczynkowej wykonujemy czysty skręt głową w prawo do oporu, nastop-we
zwiększamy ten skręt przez napięcie mięśni skręcających szyję - wydoch. l 'l
rzymujemy napięcie przez odpowiedni czas, a następnie rozluźniamy mień-me
karku - wdech, i powtarzamy wszystko od początku kilkanaście razy.
Przy rotacjach należy pamiętać o prowadzeniu oczu w kierunku rota-<
H Skrajne ustawienie oczu w kierunku rotacji odruchowo zwiększa zakron
ruchu i efektywność mobilizacji. Przy rotacjach głowy pacjenci bardzo często
włączają do nich tułów. Jest to niepotrzebne i wręcz niekorzystne. Wo
w s z y s t k i c h mobilizacjach szyi tułów powinien być nieruchomy. Natu-
ralne są jedynie niewielkie ruchy górnego odcinka piersiowego kręgosłupa.
Natomiast przy wszystkich mobilizacjach rotacyjnych odcinka lędźwiowego
kręgosłupa pożądane są jednoczesne mobilizacje szyi w tych samych kierun-
kach (włącznie z prowadzeniem oczu), jeśli ruchomość odcinka szyjnego
kręgosłupa nie jest w tym kierunku zablokowana.
Następny kierunek mobilizacji w naszym planie to skłon w przód. l*o
przyjęciu postawy anatomicznej lub spoczynkowej wykonujemy głowa, ukłon w
przód (broda powinna osiągnąć mostek możliwie jak najwyżej, bez ot wio-
runią ust), następnie napinamy mięśnie zginające głowę do przodu robiąc
równocześnie wydech, co pogłębia skłon głowy w przód. Utrzymujemy napię-ne
nie przerywając płytkiego oddychania „na wydechu", po kilku sekundach
rozluźniamy mięśnie szyi - łagodny, cichy wdech itd. kilkanaście razy. Przy
•klonach głową w przód często dochodzi do zgarbienia i zaokrągleniu
pleców. Jest to niewłaściwe. Tułów powinien być prosty.
Mobilizacja odcinka lędźwiowego w przód nie m o ż e b y ć p rz e -
p r o w a d z o n a w pozycji stojącej, ze względu na znaczne przeciążenia sta
lyc/.ne segmentów IWLs, a szczególnie Ls/Si. Można mobilizować odcinek
lędźwiowy w skłonie w przód na siedząco, na krawędzi krzesła lub kozetki, Z4
•topami i kolanami szeroko rozstawionymi. Stopy opieramy całą powierzchni!
na podłożu, ręce na biodrach (rys. 33). Najlepiej jednak przeprowadzić mobili
twje, na czworakach (ćw. 47).
W odcinku szyjnym kręgosłupa nigdy nie stosuje się skłonu v tył
do mobilizacji leczniczych.
Kierunek ten niesie zbyt wiele zagrożeń nie tylko bólowych. Może 01
uruchomić mechanizm wywołujący dolegliwości „wegetatywne", jak np. za w
roty, mdłości, zasłabnięcia,
11!
4.2.2. Zasady mobilizacji czynnych kręgosłupa
Podstawową zasadę mobilizacji czynnych kręgosłupa omówiliśmy wyżej, pocU
kreślając jej doniosłe znaczenie we wszystkich zabiegach ręcznych (4.1.3). Je to
zasada bezbolesności i ruchu przeciwnego. Jednakże, by efektywnie posh giwać
się mobilizacjami czynnymi, powinniśmy poznać dalsze reguły.
|iiwit.i>K<> przezwyciężeniu doIdgtiwoAri. O/.nac/a to, ż« mogi\ iHtnioć inne*
Jiw/r/.c, prócz zaburzenia ntatyki i dynamiki mięśniowej c/y niowiolkuy
blokady stawów między kredowych, przyczyny dolegliwości.
a. Stan ruchomości C pr/.cd seansem

4.2.2.1. Zasada łączenia kierunków

Po seriach mobilizujących pojedyncze kierunki ruchomości głowy i tuło\
przechodzimy do mobilizowania kierunków podwójnie łączonych. Zacs od
skłonu w prawo z rotacją (skrętem) w prawo (C Ą,). Najpierw wykonujei
maksymalny skłon głowy w prawo, a po osiągnięciu oporu skręcamy głowę
prawo znów do oporu. W tym momencie napinamy mięśnie jednocześi
wzmacniając skłon oraz skręt, wykonujemy wydech i utrzymujemy napi^ Po
5-10 sekundach rozluźniamy mięśnie, bierzemy łagodny wdech i pona\ my
napięcie w powyższych kierunkach z jednoczesnym wydechem. Powtai my
całość kilkanaście razy.
Następny jest skłon w przód ze skłonem w prawo (C t^). Podobnie ji
b. Plan seansu mobilizacyjnego
poprzednio, po osiągnięciu oporu w skłonie w przód, robimy jeszcze skłon
prawo do oporu. Napinamy mięśnie wraz z wydechem pogłębiając oba skłc ny
jednocześnie i utrzymując tak uzyskane napięcie. I tak kilkanaście razy,
Dalszy etap to skłon w przód z rotacją w prawo (C t+ ). Po osiągnij
U;U
oporu w skłonie w przód, skręcamy głowę (tułów) w prawo, napinamy nie w
obu połączonych kierunkach, wykonujemy wydech, utrzymujemy napięcie, c. Stan ruchomości C po seansie mobilizacyjnym
a po 5-10 sekundach rozluźniamy mięśnie wykonując wdech it Całą serię
mobilizacji powtarzamy kilkanaście razy.
Dopiero w tym momencie, po zmobilizowaniu kierunków swobodnyc
pojedynczych i podwójnie łączonych, przechodzimy do serii mobilizując
kierunek potrójnie łączony, w naszym przykładzie przeciwny boleśnie żabi
kowanemu. Na ten kierunek składa się skłon w przód łączony ze skłonem
prawo i rotacją w prawo (C t^.).
Po wykonaniu wszystkich zaplanowanych serii mobilizujących kiei ki
wolne od bólu, powinniśmy dostrzec wyraźne zmniejszenie bolesnośd,
zwiększenie ruchomości w kierunkach początkowo zablokowanych. Nie! dy
nawet już po jednym seansie następuje odblokowanie najmniej bolesnej
kierunku (rys. 37). Pozytywny efekt seansu mobilizacyjnego może, ale musi
utrzymywać się przez cały czas do następnego seansu. Dlatego bezj średnio
przed każdym seansem mobilizacyjnym powinniśmy zbadać akti ny stan
ruchomości szyi lub tułowia, nanieść na schemat i - na jego podst wie - RyH. 37. Pozytywny skutek właściwie zaplanowanego i dobrze przeprowadzonego
sporządzić plan mobilizacji. seansu mobilizacji czynnych odcinka szyjnego kręgosłupa:
Bywają nieliczne przypadki, w których stosowanie mobilizacji, a - stan ruchomości odcinka szyjnego przed seansem; b - plan seansu
zachowaniem systematyczności i wszelkich zasad, nie doprowadza do a mobilizacyjnego; c - stan ruchomości odcinka szyjnego po seansie mobilizacyjnym

118
4.2.2.2. Zasada progresywności
Czas utrzymywania napięcia w poszczególnych pozycjach mobilizowany!
może być różny w zależności od stanu chorego, sprawności jego miesi
bolesności ogólnej, stanu psychicznego itp. Najczęściej rozpoczynamy
kilkusekundowych mobilizacji (3-5 sekund każda). Z upływem dni czas
jedynczych mobilizacji można zwiększyć do dziesięciu i więcej sekunt
Później, w miarę odzyskiwania sprawności, czas poszczególnych mobilizac
można zwiększyć.
Na odpoczynek między pojedynczymi mobilizacjami wystarczy C2
potrzebny na jeden lub dwa luźne oddechy. Tylko u chorych, którzy miewt
wcześniej zawroty głowy, przerwa między pojedynczymi mobilizacjai
(szczególnie podczas badania ruchomości szyi i ustalania kierunków zaj
żonych) powinna w pierwszym okresie ich stosowania wynosić pół minut lub
więcej.
Wykonanie mobilizacji szyi w kierunku zagrożonym (a jeszcze nie ujai
nionym) wywołaniem zawrotu głowy lub jego wzmożeniem, powoduje real
odroczone. To znaczy, że ból lub inne dolegliwości (szumy w uszach, zabura nią
wzroku) występują prawie natychmiast po wykonaniu ruchu w kiei
zagrożonym, natomiast zawrót głowy - po kilkunastu lub kilkudziesięciu
kundach. W tym czasie można wykonać już mobilizację w innym kierunkuj
błędnie ją ocenić. Również uczucie mdłości daje o sobie znać z pewnym op(
nieniem, nie tak jednak dużym jak zawrót głowy.
Z jaką siłą wykonywać mobilizację? Podobnie jak czas trwania mobi
zacji, również ten czynnik kształtowany bywa bardzo subiektywnie. Choi
silnymi dolegliwościami, którym najczęściej towarzyszy lęk przed pogorsi
niem stanu zdrowia, powinien w pierwszych dwóch-trzech seansach ogr£
czyć się do ustawiania pozycji w mobilizowanych kierunkach, bez zwięl nią
napięcia mięśni z chwilą osiągnięcia oporu w jakimś kierunku. Dopu
później można powoli napinać mięśnie, zwiększając zakres ruchu w kiei ku
mobilizowanym. Po odzyskaniu pewnej sprawności mięśni, po nabn
zaufania do mobilizacji czynnych wykonywanych samodzielnie n a l e
zwiększać siłę napięcia izometrycznego mięśni po osiągnięciu oporu w
runku mobilizowanym. Zwiększamy napięcie do maksymalnego (subiekt nie)
i kontynuujemy taki wysiłek aż do osiągnięcia pełnego sukcesu. Ócz] ście,
wysiłkom owym zawsze będzie towarzyszyło uczucie zmęcs szczególnie w
pierwszym okresie stosowania mobilizacji czynnych. Mięśl których czynność
była przez dłuższy czas upośledzona bólem, blokadą, nierzem
ortopedycznym, gorsetem czy np. obawą przed wykom ruchów, tracą w
znacznym stopniu swoją sprawność, dlatego uczi zmęczenia bywa w takich
wypadkach naturalne. Nie należy jednak lek( żyć go i dążyć do „bicia
rekordów". W momencie wyraźnego nasilania zmęczenia należy przerwać
mobilizację i odpocząć.
Cierpliwość jest cnotą, którn <li\j«ł tutaj szczególne owoce. Organizmu
juko całości nie można pogonić juk konia batem. Każde „przyspieszenie"
procesu powrotu do normy może znać/nie wydłużyć, i na ogół tak się dzieje, ów
proces, zwiększając podrażnienia, prowokując nasilenie się znanych i
iiir/.nanych dolegliwości. Wystarczy systematyczność i konsekwencja. Dlatego |
M)czątkowe pojedyncze, mobilizacje powinny być ostrożne i krótkie, serio
oln'jmujące 1-3 powtórzeń, a całe seanse mobilizacyjne nie dochodzić do Ilon
ca. To znaczy, że nie trzeba całego planu mobilizacyjnego (rys. 37 b)
rrali/ować w jednym dłuższym seansie, lecz można rozłożyć go na dwa lub
Ir/y krótkie. Takich krótkich i niewyczerpujących seansów można wykonać
kilka w ciągu dnia. Seanse autoterapeutyczne, nawet kilkuminutowe, warto
robić zawsze w tym samym miejscu, w pomieszczeniu dobrze wywietrzonym,
ale niezbyt chłodnym. Bardzo ważne jest zachowanie właściwej postawy ciała,
koncentracji uwagi na wykonywanych czynnościach oraz koordy-ftnrji ruchu z
oddechem.
Jeżeli podczas przedmobilizacyjnego badania ruchomości od-
cinka szyjnego lub lędźwiowego kręgosłupa uda się nam ustalić
kierunek łagodzący lub likwidujący ból, wówczas mobilizacje
czynne tego kierunku można stosować każdorazowo, kiedy ból
narasta lub się pojawia. To bardzo ważne odkrycie tera-
peutyczne.
4,2.2.3. Zasada symetryczności
j Snami a symetryczności polega na kolejnym włączaniu do bieżącego planu
ii>»ł>ilizacyjnego kierunków, które początkowo były ograniczone bólowo, a w
jltyniku stosowanych mobilizacji czynnych zostały uwolnione. Na rys. 37
lpri«M i stawiono pozytywny skutek dobrze zaplanowanego i przeprowadzonego MM
u mobilizacyjnego, w którym najmniej boleśnie ograniczony kierunek Ilon głowy
w lewo: C\ został uwolniony od bólu, bolesność przy rotacji f y w lewo: C** i
skłonie głowy w tył: C | wyraźnie zmniejszyły się, a »s ruchu się zwiększył.
Pozytywny skutek seansu mobilizacyjnego wcale musi w całości przetrwać do
następnego seansu mobilizacyjnego. Z regujy-litysza się on. Jeżeli jednak w
następnym autobadaniu przedmobilizacyjnego m»Hu ruchomości stwierdzimy, że
nasz przykładowy skłon głowy w lewo \ ) został całkowicie uwolniony od bólu,
wówczas kierunek ten należy tteacić w planie seansu mobilizacyjnego i
praktycznie włączyć do kierunków >ilizowanych (rys. 38).
Uwolnienie od bólu kierunków nieznacznie ograniczonych bólowo tną
osiągnąć po jednym lub po kilku seansach mobilizacyjnych. Uwolnie-
kierunków najsilniej ograniczonych bólowo osiągamy po kilku dniach po
kilku tygodniach stosowania mobilizacji czynnych. Wówczas wykres
a. Stan wyjściowy Stan po pierws/.ym ruchomości H/.y i lub tułowia moto wyglądać jak na ryH. 38 h oraz 38 r. To
lub po jednym /. picrws/.ych
seansów mobilizacyjnych miac/.y, że wszystkie ruchy głowią t tułowiem można wykonać ho/, bólu w
lin/.dym kierunku i s y m e t r y c / n i e do każdego kierunku w strony |n
/rciwną, również bez bólu i w jednakowym w obie przeciwne strony zakre-ti«'
Bardzo często spotyka się t/w. be/bolesne ograniczenie ruchomości ja-ItlrKns
kierunku. Wówczas, ażeby spełnić wymogi zasady symetrycznońci
mobilizacji czynnych, można i należy wykonać mobilizacje kierunku ograni-
r/oiu-go bezboleśnie od początku stosowania tej metody. Odzyskanie pełnego IM
kres u ruchu kierunku bezboleśnie ograniczonego trwa zazwyczaj znacznie
b. Stan ruchomości szyi w autobadaniu przedmobilizacyjnym następnego dnia (po Ulu/.ej niż walka z bólowym ograniczeniem ruchomości. Należy jednak od/.y-
dniach) lub po kilku seansach mobilizacyjnych - przykład jednej z możliwości: •kur połną ruchomość w każdym kierunku. Niebolesne ograniczenia rucho-
mości najlepiej usunąć przez zastosowanie poizometrycznej relaksacji mieniu
- C \^ wolny od bólu '/asady poizometrycznej relaksacji omówimy w terapii zespołów przecią-
Innowych (5.2.1).
-C4 i C y bolesność podobna
wyjściowej (nieco większa, jak .Jak już wiemy, nie należy stosować mobilizacji czynnych w kierunkach
Przedmobilizacyjny plan seansu mobilizacyjnego: bezpośrednio po pierszym seansie ogra i uczonych bólowo. Zasada bezbolesności i ruchu przeciwnego zezwala na
bilizacyjnym), ale zakres ruchu wykorzystanie tylko kierunków niebolesnych. Natomiast wyraźne przyspie-
znacznie się zwiększył
-C/ . i \ >^ (skłon głowy w lewo •*4'Mu> procesu terapeutycznego można osiągnąć przez mobilizowanie izome-
włączony); liYc/.no z oporem kierunków bolesnych. Zasady mobilizacji z oporem omówio-lir
/.ostaną w rozdziale o postępowaniu w stanach ostrych rejonu szyjno-bar-
- kierunki podwójnie łączone: linwego (6.4). Cały seans mobilizacji czynnych można powtarzać nawet kilka
m/y dziennie. K a ż d y seans m u s i przynieść każdorazowo odczuwalna,
C ' ± \S \_^ oraz C \J i >- ^ jako nowe kierunki łączone
jmprawę - zmniejszenie bólu. Jeśli chory ocenia, że nie ma poprawy, naloty
z odzyskaną ruchomością C; inwtanowić się, gdzie popełnia on błąd. Dobrze zaplanowany, a naHUjpnit*
Uobr/.e wykonany seans mobilizacji czynnych musi zawsze przynieść natych*
- kierunki potrójnie łączone:
miastową poprawę. Może być ona niewielka, ale chory powinien ją odczuć b«x
Wątpliwości.
C T^ - jak poprzednio oraz C Mobilizacje czynne kręgosłupa wykonane zgodnie z zasadą bezboletmo-irt
i ruchu przeciwnego należą do niezwykle skutecznych technik zwalczają-tych
c. Kolejne fazy odzyskiwania pełnej ruchomości odcinka szyjnego kręgosłupa (przyl /ospoły korzeniowe, obojętnie, czy wynikają one z małego uszkodzenia mi«;< l
/y kręgowego (3.2.1), czy też z dyskopatii (3.2.2; 6.1). Zasady badania l |»r/.enia

J^Z.
są takie sanie. Poparte mobilizacjami z oporem (6.4.1) są jedynymi
iltutecznymi technikami autoterapii zespołów korzeniowych. Można je stoao-
WttO zarówno w stanach ostrego bólu pochodzenia korzeniowego, jak i w sta
Ruch o nasileniu średnim i małym. Zastosowane natomiast w terapii zespołów
prwKrążeniowych nie przynoszą żadnego rezultatu. Podobnie techniki, które*]
powodzeniem można zastosować w terapii zespołów przeciążeniowych, ni<
Rys. 38. Praktyczne zastosowanie zasady symetryczności: włączanie nitdiyą się do terapii zespołów korzeniowych. Nie tylko nie przynoszą one ulgi
uwalnianych od ograniczeń bólowych kierunków do planu mobilizacji lir/. / reguły pogarszają stan chorego! Do technik tych zalicza się poizometry
czynnych odcinka szyjnego kręgosłupa Mlii) relaksację mięśni oraz trening siłowy mięśni osłabionych. Przede wszy
itkim to, co potocznie nazywamy „gimnastyką", bywa szkodliwe w leczeni*
•*N|>oiów korzeniowych. Niestety, rehabilitanci w szpitalach, sanatoriach
przychodniach aplikują chorym z niezwykłym uporem swoją „gimnastykę*
•Mfl
Chorzy czują, że im to nie służy, i zrażają się genonilnio <lo jmlynogo skutecz-
nego lekarstwa, jakim jest ruch. Ruch ów powinien być indywidualnie dobrany i
ukierunkowany! Wtedy spełnia swoją rolę.
Mobilizacje czynne kręgosłupa w kierunkach wolnych od bólu
stosujemy tylko wówczas, gdy kierunki im przeciwne (rys. 32) Rozdział 5
głową lub/oraz tułowiem wywołują promieniowanie bólu do
kończyn górnych lub/oraz kończyn dolnych i tułowia.
Jeśli nawet w stanach ostrych ruchy kręgosłupa w zakresach podsta-
Zespoły przeciążeniowe - badanie,
wowych (rys. 32) są wolne od bólu, wówczas do terapii należy stosować ni< diagnoza, autoterapia
mobilizacje czynne, lecz poizometryczną relaksację mięśni (5).

/, trtfo, co zostało powiedziane dotychczas, można wysnuć następujący

wniosek:
Terapię zespołów przeciążeniowych można zacząć dopiero
wówczas, gdy odzyskaliśmy całkowitą bezbolesność we wszy-
stkich sześciu podstawowych ruchach kręgosłupa.
Jednakże zasada owa bywa słuszna tylko w odniesieniu do
•ryinogo. Jeśli jest możliwe bezbolesne wykonanie głową wszystkich skłonów i
r«ilwji, zakładamy, że w tym momencie nie ma żadnych dolegliwości korzenio-
wych odcinka szyjnego oraz górnego piersiowego kręgosłupa. Trzeba jednak
pnmiotać, by nie klasyfikować jako bolesnego kierunku bądź kierunków
•nirhńw, w których chory odczuwa wyłącznie rozciąganie. Ma on wówczaa
Wrnfconie, że jego mięśnie są zbyt krótkie. W takiej sytuacji można rozpocząć
Juf. poizometryczną relaksację mięśni oraz dalsze postępowanie, którego celem
Jfc*l przywrócenie równowagi statycznej.
Dla obszaru piersiowo-lędźwiowego, lędźwiowego oraz lędźwiowo- krzy-o zasada
powyższa nie zawsze wystarcza do diagnozy różnicującej. Nie-bowiem zdarza
się, że przy pełnej bezbolesności kręgosłupa lędźwiowego wszystkich
podstawowych ruchach występuje w tym rejonie zespół korzeniowy
Ażeby upewnić się, czy mamy do czynienia z zespołem korzeniowym, czy |»fc nie,
przeprowadzamy tzw. próbę Laseque'a. Dostarczy nam ona dodatkowo Ifrinlu
informacji o stanie chorego. Ponadto badanie za pomocą owej próby w
Wtyknzości przypadków przekształca się od razu w ruch terapeutyczny wykony-z
zastosowaniem poizometrycznej relaksacji mięśni. Jeśli jest ona możli-do
przeprowadzenia, na ogół natychmiast zmniejsza ból w obszarze ||il*wiowo-
krzyżowym. Ruch powyższy stanowi najskuteczniejszy i najczęściej Wykonywany
zabieg przeciw bólom dolnej części tułowia oraz kończyn dolnych, lii zespół
korzeniowy został jut wyciszony lub w ogóle nie występuje.
191
 Przeprowadzenie próby Laseque'a, szczególnie jej interpretacja różl się
tutaj od prezentowanych w podręcznikach medycznych.
Próba ta bywa najczęściej stosowana w zwalczaniu zespołów prze
żeniowych.
5.1. Próba Laseque'a
rhory zgłasza w pewnym momoncio l>ol promieniujący. Mozo ów ból odczuwa^
w rejonie piersiowo-lędźwiowym, lijdźwiowym, w obszarze kości krzyzo-wi'j i
miednicy, w pośladkach, tylnej powierzchni uda, w łydce, a nawet w «t<i|
>i»>. Ból pojawia się najczęściej przy uniesieniu nogi powyżej 30 stopni. llól ten
ma jednak charakterystyczną cechę: zmniejsza się lub zanika. Cidy
= 90°

5.1.1. Norma
Chory leży na plecach, rozluźniony i bierny. Jego nogę ujmujemy jedną ręl za
piętę, a drugą za kolano, w celu utrzymania kolana w pozycji s
wyprostowanej, i podnosimy (zginając w stawie biodrowym) w górę. normę
należy uznać osiągnięcie kąta zgięcia w biodrze 90 stopni, przy u ciu
niewielkiego rozciągania pod kolanem (rys. 39 a). Norma taka obowi je
wszystkich ludzi w k a ż d y m wieku! Jeżeli nie osiągamy jej z jakie wiek
przyczyn typu odwracalnego, należy dążyć do jej pełnego odzysk Ma to
znaczenie nie tylko terapeutyczne, ale także profilaktyczne!
a = 25° -=- 50' a = -5° - +5
5.1.2. Pseudo-Laseąue: przykurcz prostowników biodra
lub/oraz zginaczy kolana
Zdarza się, że w opisanej wyżej pozycji, w akcie zginania biodra (przy k( nie
całkowicie wyprostowanym), nie można osiągnąć pozycji kończyny dol
zbliżonej do kąta prostego z powodu uczucia silnego rozciągania krótkich
mięśni pod kolanem, przy czym chory nie zgłasza bólu promiei jącego.
Świadczy to o skróceniu mięśni zginaczy kolana (rys. 39 b) lub/oi
prostowników biodra. Kąt możliwy do osiągnięcia w takich przypadł waha się
najczęściej w granicach 40-80 stopni.
Mięśniowe ograniczenie zginania biodra przy wyprostowanym kolj
towarzyszy zazwyczaj dyslordozie lędźwiowej (3.1.2.3). Nierzadko jedi
pseudo-Laseąue występuje paradoksalnie przy hiperlordozie lędźwiom
(3.1.2.1). W obu przypadkach dąży się zawsze do osiągnięcia normy (5.4.1

5.1.3. Zespół korzeniowy rzekomy rejonu

piersiowo-lędźwiowego, lędźwiowego
oraz lądźwiowo-krzyżowego Kys. 39. Próba Laseque'a: a - norma; b - pseudo-Laseąue - przykurcz zginaczy
kolana lub/oraz prostowników biodra; c - lumbago; d - dyskopatia
Objawy tego zaburzenia są bardzo podobne do symptomów towarzysząc (w połączeniu z oceną ruchomości odcinka lędźwiowego kręgosłupa);
lumbago, a nawet rwie kulszowej. Wynikają natomiast z podrażnienia mi ni • - nadruchomość
oraz tkanki łącznej (1.2) rejonu lędźwi, miednicy i kończyn dolnych, próbie
Laseque'a, podczas wolnego i ostrożnego unoizenia kończyny dolin

12
 Przeprowadzenie próby Laseque'a, szczególnie j«»j interpretacja różnił
się tutaj od prezentowanych w podręcznikach medycznych.
Próba ta bywa najczęściej stosowana w zwalczaniu zespołów przecią-
żeniowych.
5.1. Próba Laseque'a
«hory zgłasza w pewnym momencta l>ol promieniujący. Mozo ów l>ól odcz
wiic w rejonie pierniowo-l^clUwiowyin, lędźwiowym, w obszarze kości krzyż
wrj i miednicy, w pośladkach, tylnrj iwwierzchni uda, w łydce, a nawoi
utopie. Ból pojawia siej mgr/cAnej przy uniesieniu nogi powyżej 30 Htopi
Hol ten ma jednak charakterystyczną cechę: zmniejsza się lub zanika. (}<

5.1.1. Norma
Chory leży na plecach, rozluźniony i bierny. Jego nogę ujmujemy jedną ręl za
piętę, a drugą za kolano, w celu utrzymania kolana w pozycji st
wyprostowanej, i podnosimy (zginając w stawie biodrowym) w górę. normę
należy uznać osiągnięcie kąta zgięcia w biodrze 90 stopni, przy ucz\ ciu
niewielkiego rozciągania pod kolanem (rys. 39 a). Norma taka obowią2 je
wszystkich ludzi w k a ż d y m wieku! Jeżeli nie osiągamy jej z jakichkolj wiek
przyczyn typu odwracalnego, należy dążyć do jej pełnego odzyskanie Ma to
znaczenie nie tylko terapeutyczne, ale także profilaktyczne!
a = 25° - 50' a = -5° -s- +5
5.1.2. Pseudo-Laseąue: przykurcz prostowników biodra
lub/oraz zginaczy kolana
Zdarza się, że w opisanej wyżej pozycji, w akcie zginania biodra (przy kolf nie
całkowicie wyprostowanym), nie można osiągnąć pozycji kończyny doln^
zbliżonej do kąta prostego z powodu uczucia silnego rozciągania zbj krótkich
mięśni pod kolanem, przy czym chory nie zgłasza bólu promienii jącego.
Świadczy to o skróceniu mięśni zginaczy kolana (rys. 39 b) lub/on
prostowników biodra. Kąt możliwy do osiągnięcia w takich przypadka( waha
się najczęściej w granicach 40-80 stopni.
Mięśniowe ograniczenie zginania biodra przy wyprostowanym kolai
towarzyszy zazwyczaj dyslordozie lędźwiowej (3.1.2.3). Nierzadko jedm
pseudo-Laseąue występuje paradoksalnie przy hiperlordozie lędźwiowi
(3.1.2.1). W obu przypadkach dąży się zawsze do osiągnięcia normy (5.4.1).

5.1.3. Zespół korzeniowy rzekomy rejonu

piersiowo-lędźwiowego, lędźwiowego
oraz lądźwiowo-krzyżowego Rys. 39. Próba Laseque'a: a - norma; b - pseudo-Laseąue - przykurcz zginacz
kolana lub/oraz prostowników biodra; c - lumbago; d - dyskopatia
Objawy tego zaburzenia są bardzo podobne do symptomów towarzyszącyc (w połączeniu z oceną ruchomości odcinka lędźwiowego kręgosłupa);
lumbago, a nawet rwie kulszowej. Wynikają natomiast z podrażnienia mię< ni • - nadruchomość
oraz tkanki łącznej (1.2) rejonu lędźwi, miednicy i kończyn dolnych, próbie
Laseque'a, podczas wolnego i ostrożnego unoszenia kończyny dolnej,
podczas powolnego podnoszenia nogi w górę chory pocxtO<' hńl ruch w górę]
zatrzymujemy w tym momencie i na tym poziomie. Prosimy chorego, abyj
lekko naciskał całą kończyną dolną w dół przeciw nas/omu oporowi. Toj
naciskanie powinno trwać przynajmniej 10 sekund. Jeżeli ból wyraźnie siał
zmniejszy lub zaniknie po kilku sekundach naciskania, wówczas mamy]
podstawy, ażeby wykluczyć istnienie jakiegokolwiek zespołu korzeniowej
rejonu lędźwiowo-krzyżowego, a także piersiowo-lędźwiowego i lędźwiowa go.
Ból wynika wyłącznie ze skutków nierównowagi statycznej: z podrażnić nią
mięśni oraz tkanki łącznej tego rejonu. Taka diagnoza upoważnia
kontynuowania próby Laseque'a: unoszenia nogi coraz wyżej z naprzemiennym
napinaniem i rozluźnianiem mięśni. Próba przechodzi od razu w bi dzo
skuteczny zabieg poizometrycznej relaksacji mięśni zginaczy kolana
prostowników biodra (ćw. 13, rys. 39 6).
5.1.4. Zespół korzeniowy rzeczywisty (lumbago,
zapalenie wielonerwowe, rwa kulszowa)
Jeżeli badamy chorego z ostrymi lub podostrymi bólami rejonu Th/L, L,
oraz/lub kończyn dolnych, powinniśmy najpierw przeprowadzić próbę leżei na
plecach na płaskim podłożu. Gdy podczas niej chory nie odczuwa powoli
ujmujemy kończynę dolną po stronie chorej za piętę i przy wyprostowanym
kolanie unosimy ją do wystąpienia pierwszego bólu promieniującego (rys.! 39 c).
W tym momencie zatrzymujemy ruch nogi chorego w górę i prosimy lekkie
naciskanie w dół przeciw naszemu oporowi. Podczas tego nacisks nie
powinniśmy dopuścić do obniżania się nogi, a biodra chorego nie powił się
unosić. Jeśli podczas naciskania nogą w dół ból nie maleje, lecz utrzymuj! się na
tym samym poziomie lub rośnie, wówczas oceniamy, że dolegliwe^ mają
pochodzenie korzeniowe. Kąt uniesienia nogi, przy którym pojawiają lub nasilają
bóle promieniujące, waha się w granicach 25-50 stopni. Im jest i mniejszy, tym
gorszy bywa stan chorego. Jak już powiedzieliśmy wcześniej, autoterapii
zespołów korzeniowych rzeczywistych stosujemy najpierw mobil zacje czynne
kręgosłupa (4.1; 4.1.3; 6.1.3).
Zastosowanie technik właściwych terapii zespołów przeciążeniowyc
(poizometryczna relaksacja mięśni, a szczególnie tzw. gimnastyka o chan
kterze siłowym, mobilizacje uciskowe i inne) z reguły pogarsza stan choregoj W
pierwszej fazie terapii stanów ostrych najlepiej pozostać dwa, trzy dni spokoju
w pozycjach niebolesnych. Zasadom postępowania w stanąć ostrych
poświęcony został rozdz. 6.
5.1.5. Dyskopatia (wypadnięcie jądra miażdży s t ego)
Często w dyskopatii próba Laseque'a jest niemożliwa do przeprowadzenii
ponieważ chory, leżąc na plecach, nie może wyprostować nóg, a szczególnu
124
knńc/yny jx> stronie boloanoj. WUnly po/walamy mu zwiesić ja, niżej ki
uwodź kozetki (rys. 39 d). Ból pr/.y uniesieniu nogi ma szczególny chara
K i r r : biegnie jak po drucie do końc/yny dolnej, a chory odczuwa go jak
jMiia/.cnie prądem. Ponadto ki\t graniczny, do którego można unieść nogij
jrst absolutnie nieprzekraczalny. Dalsze unoszenie wyzwala bardzo siln>
lx>l kończyny oraz żywą reakcję obronną chorego. Kąt ten waha się w p robi«
l,itsi>qiie'a od -5 do +5 stopni, a w łagodniejszych przypadkach do 20-2fi
ainpni. Tak mały kąt graniczny w próbie Laseque'a nie daje jednak wystar-
r/:ij:icych danych do stwierdzenia, czy mamy do czynienia z dyskopatii), <
H>rnz może być tutaj zaciemniony przez skutki silnego podrażnienia wie7.ii-ilrl
miednicy (3.1.1), bóle stawu biodrowego (3.1.1), podrażnienia więzadol
init;dzykolcowych (3.1.2). Rozpoznanie i autoterapię wypadnięcia jądru
intM/dżystego omawiają rozdz. 6.1.1 i 6.1.3.
5. l .(>. Nadmierny zakres ruchu w próbie Laseque'a
Jr/.rli w próbie Laseque'a daje się unieść bez bólu wyprostowaną w kolanie
iu>lj(; chorego do kąta większego niż 90 stopni (rys. 39 e), wówczas możemy
mówić o nadruchomości zgięciowej biodra typowej dla hiperlordozy lodźwio-wrj
wiotkiej (3.1.2.1). Przy tak dużej ruchomości chorzy równio czoflUi
iifikarżają się na silne bóle kręgosłupa w odcinkach Th/L, L, L/S orna na bólu k
011 czyn dolnych. Próba powyższa wyklucza jednak jakikolwiek zeupół ko-
r/rniowy. Możliwa do zastosowania jest tutaj tylko terapia przywrncnj^cn
równowagę statyczną (5.2).
6.2. Odzyskiwanie równowagi statycznej -
zasady postępowania docelowego
Odzyskiwaniu statycznej równowagi mięśniowej (1.1.1), a pośre-
dnio także stawowej (1.1.2) służy poizometryczna relaksacja
mięśni oraz ukierunkowany trening siłowy mięśni osłabionych*-
6.2.1. Poizometryczna relaksacja mięśni
1'oi/ometryczną relaksację mięśni stosujemy zawsze tam, gdzie zaobserwujemy
ograniczenie ruchomości. Jej cel to przywracanie normalnego zakrętu ruchu
we wszystkich stawach. Po jego osiągnięciu zaprzestajemy stosowania |
H>i/ometrycznej relaksacji mięśni, by nie doprowadzić do nadruchomości.
Techniki zwane poizometryczna relaksacją mięśni przedstawiono w
większości za Lewitem i Ne u mannę m. Techniki owe rozwinęli Mitchellowie
125
wyraźnej poprawy, a nawet wyleczenia. Ponndto /awuze si\ niezl jako
uzupełnienie specjalistycznych zabiegów manualnych.
5.3. Poizometryczna relaksacja więzadeł i mięśni
oraz mobilizacje stawów w zespołach
przeciążeniowych miednicy
Znaczenie i rola więzadeł miednicy w patologii bólów krzyża, miednicy
kończyn dolnych zostały omówione w rozdz. 3.1.1.1 (rys. 3).
Badania palpncyjnn mu nit colu stwierdzenie bolesnoHci uciskowej wiij-
itln Najlepiej przeprownd/ić je w |x>/ycji pokazanej na rys. 40.
•leżeli uciskanie tego wiązadła jest bolesne, możemy w ramach autoto-pu
/.astosować mobilizacje uciskowe (7).
Podstawową formą autoterapii stawu i więzadła krzyżowo-biodrowego ii
jrdnak mobilizacja stawu krzyżowo-biodrowego (rys. 41).

5.3.1. Autoterapia podrażnienia wiązadeł

krzyżowo-biodrowych
Leczenie więzadeł krzyżowo-biodrowych (rys. 3) to także terapia zabui
ruchomości całego stawu krzyżowo-biodrowego oraz ich skutków. O wyst
waniu owych zaburzeń możemy się zorientować na podstawie:
- topografii bólu (rys. 4) i obecności innych związanych z nimi dole źle
wości (3.1.1.1);
- wyniku badania stwierdzającego pozorną nierówność długości
czyn dolnych (9);
- badania palpacyjnego więzadła krzyżowo-biodrowego;
- zaburzeń ruchomości stawu biodrowego (3.1.1.3; 5.3.7).

dobrze

Rys. 40. Badanie bolesności uciskowej prawego więzadła krzyżowo-biodrowego Rys. 41. Mobilizacjo (prawego) stawu krzyżowo-biodrowego

128 129
 Ćwiczenie 1. PW: Chory przyjmuje pofcyrjij na czworakach jak rys.
41 (rysunek przedstawia mobilizację prawdo Htawu krzyżowo-l drowego).
Chory podpiera się na rękach oraz na prawym kolanie. Lewi stopa
zaczepiona o prawe podudzie, lewe kolano wraz z udem i le częścią
miednicy zwieszone ku dołowi, łokcie wyprostowane. Wszyst mięśnie, które
da się rozluźnić, powinny być rozluźnione.
Wykonanie: Całkowita koncentracja uwagi na rozluźnieniu mieś;
przez około 3-5 minut. Powtarzać kilka razy dziennie, wykonywać od kil dni
do kilku tygodni, aż do ustania bólu lub zniknięcia objawu pozo: nierówności
kończyn dolnych (9).
Uwaga! W razie bólu w pachwinie lub jakimkolwiek innym miej
przerwać wykonywanie ćwiczenia. Po kilku godzinach powtórzyć.
Terapię więzadła krzyżowo-biodrowego kontynuuje się aż do całko' tego
ustąpienia w nim bólu uciskowego. Mobilizacje stawu krzyżowo-bio wego (rys.
41) prowadzi się do momentu zniknięcia objawu pozornej nie ności długości
kończyn dolnych (9). Pacjent powinien jednak zostać zbad przez specjalistę.

5.3.2. Autoterapia podrażnienia więzadła Kys. 42. Badanie bolesności uciskowej prawego więzadła krzyżowo-guzowego
krzyżowo-guzowego
Jeśli bóle kończyny dolnej mają topografię zbliżoną do przedstawionej rys.
5, powinniśmy zbadać palpacyjnie więzadło krzyżowo-guzowe. Gdy
porównaniu ze stroną przeciwną jest ono wyraźnie bolesne, uznajemy, iż
jedyne lub jedno z kilku źródeł bólu. Autoterapię prowadzimy stosując m(
lizacje uciskowe tego wiązadła. Najskuteczniejsze działanie przeciwbóU w
autoterapii uzyskujemy stosując poizometryczną relaksację (rys. 43).

Ćwiczenie 2. PW: Chory leży na plecach, biodra na krawędzi kozel

lewa kończyna dolna zwieszona. Prawa noga ugięta w kolanie i w bioc
Terapeuta (T) lub osoba pomagająca (OP) umieszcza prawe kolano pacj< (P)
pod swoją lewą pachą (rys. 43) i dalej zgina jego biodro, aż odczuje U ból lub
lekkie rozciąganie w okolicach prawego guza kulszowego.
Kys. 43. Poizometryczną relaksacja prawego więzadła krzyżowo-guzowego
Wykonanie: W tym momencie kończy się zginanie biodra, a T ((
stabilizuje się. P lekko naciska na niego kolanem przeciw oporowi. Trwa] co
najmniej 10 sekund. P przestaje naciskać, a T (OP) zgina biodro dalej.
.3. Autoterapia podrażnienia wiązadła
Całość powtarzamy 2-3 razy. Pacjent powinien oddychać norim bez
przerwy. biodrowo-lędźwiowego
Następnym ruchem, który zawsze stosujemy łagodząc podrażnił Irnznienie więzadła biodrowo-lędźwiowego najlepiej zbadać w pozycji poimy
więzadła krzyżowo-guzowego, jest poizometryczną relaksacja prosi ników na rys. 44.
biodra wykonana jak w próbie Laseque'a (rys. 39 6, ćw. 13). Pi dzimy ją aż Podrażnienie to zostało już opisane w rozdz. 3.1.1.1 (rys. 6). Gdy
do całkowitego ustąpienia bólu przy ucisku więzadła kra wo-guzowego. M»rdzamy podobne objawy oraz bolesność uciskową więzadła biodrowo-
Dolegliwości czynne znikają znacznie wcześniej.
131
130
lędźwiowgo (rys. 44), leczymy je wraz z sąsiadującymi /. nimi miosniai
poizometryczną relaksacją. Jeśli stwierdzamy podrażnienie prawego żądła,
wówczas postępujemy jak w ćw. 3.
Rys. 44. Badanie bolesności uciskowej więzadła biodrowo-lędźwiowego (prawej
Ćwiczenie 3. PW: Chory leży na plecach. T (OP) dotyka jego pi piętą
kostki wewnętrznej lewej nogi i tuż ponad nią opiera prawą podłoże. Prawe
kolano pozostaje ugięte. Za pomocą tak zgiętego koi (OP) wykonuje skręt
tułowia (rys. 45), aż P odczuje pierwszy ból lub niei
Rys. 45. Poizometryczną relaksacja więzadła biodrowo-lędźwiowego (prawi
132
k i r rozciąganie w okolicy dolnetfo odcinka lędźwiowego, i ustabilizuje U;
pn/ycję.
Wykonanie: P naciska prawym kolanem w poprzek w kierunku na
/rwnątrz z bardzo niewielką silą, a T (OP) stawia opór rękami. Trwa to «• «»
najmniej 10 sekund. Teraz następuje rozluźnienie wszystkich mięśni, u T (OP)
skręca tułów dalej w tym samym kierunku, przez dalsze przoHii-nn;cie
kolana do wewnątrz. Całość powtarza się 2-3 razy. P nie przerywa
oddychania przez cały czas ćwiczenia. Terapię prowadzi się tak długo, afc
u mknie bolesność uciskowa więzadła.
A..'l.4. Autoterapia podrażnień więzadeł międzykolcowych
oraz nadkolcowych rejonu lądźwiowo-krzyżowego
Iłólr lędźwiowo-krzyżowe odczuwane pośrodkowo pochodzą zazwyczaj z pod-
r«/nienia więzadeł międzykolcowych i nadkolcowych przejścia lędźwiowo-
kr/y/owego oraz nadkolcowych kości krzyżowej (3.1.1.1). Ból tych więzadeł pr/y
ucisku najlepiej stwierdzić za pomocą np. okrągłego kluczyka w pozycji
[Juk na rys. 46.
W autoterapii podrażnienia tych więzadeł posługujemy się poizome-
Iłyr/ną relaksacją oraz mobilizacjami uciskowymi (5.2.1; 7).
Ćwiczenie 4. PW: P leży na plecach, T (OP) stoi za jego głową i [Ujmuje
rękami jego kostki jak na rys. 47. Łokcie T (OP) spoczywają nn
Rys. 46. Badanie bolesności uciskowej więzadeł międzykolcowych
oraz nadkolcowych rejonu: o - Th/L; 6 - L, L/S, S
kolanach P. Pociąga on teraz kostki P do fliehio y. l«kkim naciskaniem kciami
w dół, odrywając biodra P od podłoża. Ruch ów wykonuje T (OP) pierwszego
bólu lub rozciągania w krzyżu. W tym momencie stabilizuje się.
Rys. 47. Poizometryczna relaksacja więzadeł międzykolcowych, nadkolcowych
oraz mięśni rejonu L/S i S
Wykonanie: P lekko naciska teraz kolanami w górę na łokcie T (01
który stawia opór, przez 10 sekund. Następnie przestaje naciskać, rozluź:
się, a T (OP) przyciąga bliżej do siebie jego kostki powodując dalsze zgi w
L/S. Całość powtarzamy 2-4 razy.
Wykonując ćwiczenie nie przerywamy oddychania.
Terapię prowadzimy do czasu, gdy ból więzadeł przy ucisku całko
zniknie. Dolegliwości czynne powodowane podrażnieniami więzadeł mi cy
ustępują znacznie szybciej, co jednak nie jest wystarczającym powód by
zaprzestać dalszej terapii.
5.3.5. Poizometryczna relaksacja mięśnia gruszkowatego
Znaczenie mięśnia gruszkowatego w patologii bólu rejonu miednicy i czyny
dolnej zostało już opisane (3.1.1.2). Ból przy ucisku można stwiei uciskając
przyczep tego mięśnia na krętarzu większym, głębokim badai palpacyjnym
przez otwór zasłonowy oraz w badaniu per rectum. Do aut rapii wystarczy
badanie mięśnia gruszkowatego w pozycji wyjściowej poizometrycznej
relaksacji (rys. 48, ćw. 5). Jeżeli w skrajnym położc chory odczuwa znany
sobie ból, uznajemy ów mięsień za podrażniony. Pc metryczna relaksacja
powinna przebiegać niezwykle łagodnie i z jak mniejszym nasileniem bólu.
Ćwiczenie 5. PW: Chory leży na plecach, T (OP) zgina np. jego pn
kolano i prawe biodro, aż odczuje lekki opór, oraz przywodzi udo, trzymi
kolano chorego pod swoją lewą pachą. Stabilizuje się w pozycji jak na 48,
swoją prawą ręką ujmuje prawą stopę P i odciąga ją ostrożnie na nątrz tak
daleko, aż poczuje lekki opór lub P zgłosi pierwszy (mały) ból. tym
momencie T (OP) całkowicie zatrzymuje ruch.
Wykonanie: P usiłiye lekko pn**unj\ć stopę do wewnątrz, a T (OP) •lawia
pór. Powstaje napięcie, które jak zawsze powinno trwać 10 sekund. TWaz P
rozluźnia się całkowicie, a T (OP) przesuwa stopę lekko dalej na
Rys. 48. Poizometryczna relaksacja mięśnia gruszkowatego (prawego)
Hwnątrz, itd. 2-3 powtórzeń. Samodzielnego rozciągania mięśnia gruszkowa-|
*trn można dokonywać także w siadzie plotkarskim jak na rys. 60 (5.3.7.5).
i.3.6. Poizometryczna relaksacja
miąśnia pośladkowego średniego
W razie bólów pośladków należy zbadać mięsień pośladkowy średni. Bada-iir
można przeprowadzić palpacyjnie (rys. 49) lub przez rozciągnięcie (ryt, $0)
Jeśli nie stwierdza się objawu korzeniowego (5.1.2; 5.1.3), można zasto-iować
głębokie mobilizacje uciskowe, które, choć nieco bolesne, na ogół przy-ftoa/.f}
natychmiastową poprawę. Poizometryczna relaksację tego mięśnia
•tozna przeprowadzić jak na rys. 50.
Ćwiczenie 6. PW: Chory leży na plecach, kończyna dolna ugięta w
biodrze i w kolanie. T (OP) umieszcza np. prawe kolano chorego pod swoją
(prawą) pachą i przywodzi je. Swoją lewą ręką przesuwa stopę (prawą)
•horego dośrodkowo do pierwszego oporu lub do pierwszego małego bólu.
Stabilizuje się w tej pozycji.
Wykonanie: Chory naciska swoją (prawą) stopą na (lewą) rękę T (OP)
prteciw jego oporowi, napięcie trwa przynajmniej 10 sekund. Potem na-
135
stepuje całkowite rozluźnienie wszystkich micAni, a T (Ol*) przesuwa nic
dalej stopę dośrodkowo. Powtórzyć 2-3 razy.
Rys. 49. Badanie palpacyjne wrażliwości prawego mięśnia pośladkowego średniego
a b
Rys. 50. Poizometryczna relaksacja mięśnia pośladkowego średniego: a —
przy pomocy T lub OP; b — samodzielnie
Te same czynności chory może wykonać samodzielnie za pomocą
ręcznika (rys. 50 6). Jak zawsze oddychać normalnie, bez zatrzymywf
oddychania.
5.3.7. Autoterapia bólów stawu biodrowego
oraz ograniczeń ruchomości
Ograniczenia ruchomości w procesie zwyrodnieniowo-zniekształcając
stawów biodrowych zachodzą według typowego wzorca torebko
136
(.'M. 1.3). Wywołują one okrtllont konurkwencje dla całego organizmu, a
n/czególnie dla obszaru miednicy wrnz z odcinkiem lędźwiowym kręgosłupa.
Ponadto tworzy się w tym rejonie opisany już zespół hiperlordozy lędźwiowej
(3.1.2.1).
Z tego powodu całość postępowania terapeutycznego związanego z
leczeniem następstw hiperlordozy lędźwiowej o b o w i ą z u j e zawsze w
terapii zaburzeń ruchomości stawów biodrowych!
Autoterapia zespołu hiperlordozy lędźwiowej przedstawiona została w
rozdziale następnym (5.4). Tutaj opisano badanie ruchomości stawu
biodrowego wraz z technikami terapeutycznymi. Ich celem jest działanie
przeciwbólowe, a także zwiększanie ograniczonych zakresów ruchomości
bioder.
Techniki te można stosować w każdej fazie procesu zwyrod-
nieniowego, u chorych w każdym wieku. Powinny być wyko-
nywane delikatnie, łagodnie i b e z b ó l u ! Dopuszczalne jest
jedynie tolerowanie niewielkiego uczucia rozciągania mięśni.
Ujawnienie, a następnie terapia zaburzeń ruchomości stawów biodro-
wych ma kapitalne znaczenie w profilaktyce. Szczególnie ważne staje się to u
dzieci lub osób dorosłych, u których powstały skłonności do zainicjowania
procesu zwyrodnieniowego stawów biodrowych (3.1.1.4).
5.3.7.1. Zwalczanie bólu stawów biodrowych
Najskuteczniejsze w terapii bólu stawu biodrowego (coocalgii) okazały się trakcjo
- rozciągania stawów biodrowych. Niemniej bardzo istotne znaczenie ma tuti\j
także poizometryczna relaksacja mięśni przedstawiona poniżej.
Rys. 51. Trakcja stawu biodrowego (prawego) wzdłuż kości udowej
137
 Ćwiczenie 7. PW: Chory leży nn plecach, na podłożu, które nie „
śliskie (np. na dywanie). T (OP) chwyta oburącz jo^o nogę nad kostką, lei ją
unosi i odwodzi. P leży nieruchomo, koncentruje uwagę na całkowit]
rozluźnieniu mięśni całego ciała, a szczególnie mięśni w okolicy choi biodra
i całej kończyny dolnej.
Wykonanie: T (OP) zaczyna ciągnąć całą kończynę dolną choi wzdłuż
jej długiej osi z taką siłą, aby nie przesuwać chorego po podłoi Takie
rozciąganie powinno trwać do 10 sekund, po czym łagodnie zaprzesl je się go.
Całość można powtórzyć kilkanaście razy. Gwałtowne zaprzestj trakcji może
wywołać silny ból. Dlatego rozciąganie oraz zwalnianie napl cia powinno się
odbywać łagodnie, bez gwałtownych zmian (rys. 51).
Ćwiczenie 8. PW: Chory leży na plecach na kozetce. T (OP) sit. obok
po stronie chorej kończyny twarzą do twarzy P. Swoje ramię podkła< pod udo
P, jednocześnie zginając jego biodro i lekko odwodząc. Palce obu zaplata na
pachwinie (rys. 52). Chory rozluźnia wszystkie mięśnie, a ch< kończynę
dolną opiera bezwładnie o ramię T (OP). Swoją uwagę skupia tym, aby
przez cały czas ćwiczenia nie napinać żadnych mięśni w najmnii szym
stopniu.
Rys. 52. Trakcja stawu biodrowego (prawego) wzdłuż szyjki kości udowej
Wykonanie: T (OP) wywiera nacisk na górną część uda P w kierunku
siebie i w dół. Siła, z jaką działa, nie powinna przesuwać chorego po podłol
Zmiany napięcia (jak poprzednio) powinny zachodzić powoli i łagodnie. Każ<
trakcja trwa do 10 sekund. Powtarzać kilkanaście razy.
Całe serie trakcji stawu biodrowego można powtarzać kilka razy dzu
nie. Każdy ból, a więc także ból okolicy biodra i kończyny dolnej powodl
zwiększenie napięcia mięśniowego danej okolicy. Ten stan czyni osiągnh
dystrakcji prawie niemożliwym. Pomimo to należy dokonać próby dysl
138
«|M>M<>l>om pokazanym na ry*. U, (Wy uda HM; dyNtrakcje osiągnąć ból znikn
natychmiast. Oczywiście tylko wUnly, gdy jogo źródło leżało w zaburzeniu
czynnościowym stawu biodrowo^o. (idy by osiągnięta dystrakcja nie
zmnicy-»/.yła bólu, oznacza to, że źródła bólu należy szukać gdzie indziej.
Dostarc/a to *ut4«m ważnej informacji do diagnozy.
Istotną rolę w coxalgii (bólu biodra) odgrywa także mięsień gruszko-waty.
Łagodzenie napięcia tego mięśnia przedstawiono już w ćw. 5, rys. 48. Można
je także skutecznie złagodzić w siadzie tzw. plotkarskim (5.3.7.5) jak na rys. 60.
Charakterystyczną cechą coxalgii jest to, że ból rośnie w pozycjach nu-
ruchomych (siedzenie, stanie) i szczególnie nocą w pozycjach leżących.
Nic/wykle ważne jest znalezienie dla bolesnego biodra pozycji niebolesnoj. W
/nakomitej większości przypadków jest to możliwe. Rysunek 53 przedstaw i a
pozycję, w której najłatwiej uniknąć bólu stawu biodrowego. Trzeba ivlko
cierpliwie dobrać wysokość podkładki pomiędzy kolanami w stosunku <!<>
podkładki pomiędzy kostkami. Ważną rolę odgrywa tutaj także więkuzo tul>
mniejsze ugięcie bioder lub/oraz kolan.
Kys. 53. Przykład jednej z pozycji niebolesnych dla stawu biodrowego w coxalgii
Jest jeszcze jeden bardzo ważny czynnik, który wybitnie wzmaga lub
może radykalnie zmniejszać dolegliwości bólowe biodra. Tym czynnikiem jrst
spoczynkowe nadmierne napięcie mięśni omawianej okolicy. Napięcie to rośnie
w wyniku stresu i bólu, wzmagając ból. Powstaje zatem mechanizm
mimopodtrzymujący zaburzenie. Ale istnieją sposoby złagodzenia tego nad-
miernego napięcia. Należy do nich m.in. podawanie środków farmakologicznych
działających rozkurczowo i rozluźniające na mięśnie. I rzeczywiście, takie
postępowanie przynosi początkowo ulgę, nie ma jednak żadnego zna-r/.enia
leczniczego, a jego działanie przeciwbólowe bardzo szybko nńja. Organizm
adaptuje się i uodparnia na leki. Działanie zmniejszające skutek przeciążenia
statycznego nadmiernie napiętych mięśni mają także opisane wyżej trakcje
stawu biodrowego. Aczkolwiek powtarzane wielokrotnie dają pewne szansę na
trwałą poprawę, są jednak również niewystarczające. W momencie bowiem
gdy trakcja ustaje, mięśnie na powrót tężeją zaciskając
139
 Ćwiczenia rozciągające zginacze biodra kontynuuje Hi<; z a w s z e,, Wykonanie: P u ni l uje RlilUyl kolano nogi zwieHzonnj w kierunku do
niezależnie od stopnia zaawansowania procesu zwyrodnieniowego stawów] kolana nogi leżącej, przorłw oporowi T (OP) z niewielką siłą. Wytworzono w
biodrowych. ton sposób napiecio mi<;6ni trwa 10 sekund. Następnie P
Zginanie biodra ulega także ograniczeniom, choć rzadziej i w mniej-
szym zakresie. Pomiaru zakresu tego ruchu dokonuje się z kolanem prostymi
oraz kolanem ugiętym. Pomiar z kolanem wyprostowanym przebiega jak w]
próbie Laseque'a (5.1.2).
W akcie zginania biodra ze zgiętym kolanem udo powinno osiągać kąt]
120 stopni w stosunku do pozycji biodra wyprostowanego. W przypadki
ograniczenia tego zakresu stosuje się poizometryczną relaksację zginania] jak
podczas poizometrycznej relaksacji więzadła krzyżowo-guzowego (ćw. 2, j rys.
43).

5.3.7.4. Odwodzenie w stawie biodrowym. Przywodzenie

Odwodzenie bioder, przy stawach biodrowych wyprostowanych, powinno]
osiągać 40-45 stopni z każdej strony. Zakres tego ruchu najlepiej zmierzyć! w
leżeniu na plecach odwodząc obydwie kończyny dolne jednocześnie, jak na] rys.
56.
Gdy stwierdzamy ograniczenie odwodzenia, dążymy do odzyskania! Rys. 57. Poizometryczną relaksacja odwodzenia stawu biodrowego (prawego)
normy w tym zakresie (ćw. 10).
wywierać nacisk i rozluźnia mięśnie, a T (OP) przesuwa kolano
iu>j nogi P nieco dalej na zewnątrz i w dół. Cały cykl powtarza się 2-3
razy.
W procesie zwyrodnieniowym stawu biodrowego dochodzi także do
ograniczenia przywodzenia biodra. Ograniczenie to występuje jednak nici
/iej i w niniejszym zakresie aniżeli ograniczenie odwodzenia. Przywodae-nie
biodra przy wyprostowanym stawie powinno wynosić 15-20 stopni. M»-

Rys. 56. Pomiar odwodzenia wyprostowanych stawów biodrowych.

Norma: a= 40-45 stopni

Ćwiczenie 10. PW: Chory leży na plecach, kość krzyżowa na krawędzi

kozetki, kończyna dolna po strome ograniczonego odwodzenia zwieszona] z
boku kozetki (rys. 57). W naszym przykładzie prawa. Druga kończyna leży] na
kozetce w skrajnym odwodzeniu. T (OP) jedną ręką stabilizuje kończynfj
dolną leżącą na kozetce, a drugą ręką, opierając ją o zgięte kolano, biernit]
odwodzi udo P po strome chorej do pierwszego małego oporu. Kończyna taj
opada w dół (prostowanie biodra) pod własnym ciężarem. T (OP) może 1 oprzeć Rys. 58. Poizometryczną relaksacja przywodzenia biodra (prawego).
swoją rękę odwodzącą o własne udo jak na rys. 57. Norma: ct= 15-20 stopni

4M
rży HM; je w takiej Hamoj pozycji, w jakiej wykonuje me |x>izometryczi
relaksację przywodzenia (rys. 58).
*
Ćwiczenie 11. PW: Chory leży na plecach, ugina kolano i biodro .
stronie zdrowej i opiera stopę na podłożu po stronie zewnętrznej choi
kończyny dolnej. T (OP) jedną ręką stabilizuje miednicę P, a drugą przj dzi
biernie chorą kończynę dolną P jak na rys. 58, do uczucia pierwsj małego
oporu lub małego bólu.
Wykonanie: P napina lekko mięśnie, tak jak gdyby miał zamiar pi
sunąć prostą nogę w kierunku na zewnątrz. T (OP) przeciwstawia się tej
Trwa to co najmniej 10 sekund. Następnie P przestaje naciskać na rękę
(OP) i całkowicie rozluźnia wszystkie mięśnie. T (OP) przesuwa kończj
dolną nieco dalej do wewnątrz i cały cykl powtarza się 2-3 razy.
Nie należy zatrzymywać oddychania podczas ćwiczenia.
5.3.7.5. Siady i inne pozycje rozciągające
Stawy naszego ciała, a przede wszystkim staw biodrowy, szansę
oprzeć się procesowi zwyrodnieniowemu i zachoi pełną
sprawność tylko wówczas, gdy regularnie stawiane w stan
skrajnego położenia, we wszystkich kierunkach swojt
naturalnej ruchomości.
Cel ten realizować można stosunkowo prosto i łatwo: czas wolny pi
znaczony w domu na odpoczynek (np. oglądanie telewizji, czytanie itp.) moi w
pewnej choćby tylko części przeznaczyć na przebywanie w „parterze"
-dywanie, w różnych siadach i pozycjach utrzymujących przez jakiś czas stai
biodrowe w skrajnych położeniach. Pozycje te i siady działają rozciągające
mięśnie i inne tkanki okołostawowe, utrzymując ich niezbędną elastyczne
Siady mają ponadto tę zaletę, że nie zagrażają nadmiernym rozciągnięcie
tkanek okołostawowych, destabilizacją i nadruchomością stawu. Nie moi ich
zatem w tym sensie przedawkować.
Przebywanie w „parterze" oraz ograniczenie czasu spędzi
go w fotelach i krzesłach należą do najważniejszych ci ników
zachowania sprawności stawów biodrowych.
Na przeniesienie się z mebli na dywan nigdy nie jest za późno. Sia<
mogą wykonywać także chorzy z zaawansowanym procesem zwyrodniei wo-
zniekształcającym stawu biodrowego. I choć powstałe już zniekształć nią
pozostaną, chory ma jedyną szansę na:
- wyraźne poprawienie sprawności chorego stawu;
- skuteczne zwalczanie dolegliwości bólowych i innych związanych
zwyrodnieniem stawu biodrowego;
144
zwolnienie lub nnwol powulr/ymanie proco.su /.wyrodnicniowe^o.
Siady mają wiec iiMtzapr/w/alna, wartość lecznic/ą w choroba
•iiiwów biodrowych. Jednak zawadnic/ą rolę odgrywają w profilaktyce*. I
w p ł y w sięga w najgłębiej lefcące tkanki okołostawowe, dlatego stosowani
im/byt wielką intensywnością, (szczególnie przez chorych i w poc/ątkow)
okresie) mogą spowodować niepożądane podrażnienie z przeciążenia. Dla!
g«> powinny być stosowane zgodnie z pewnymi zasadami.
W okresie walki z bólem należy wypróbować, który z siadów lub |x» rl«
łagodzi ból. Ten siad lub tę pozycję stosować częściej niż inne. I odwroti
r/asowo nie stosować ani siadów, ani pozycji zwiększających ból. Nal<» pi /y
tym wyraźnie rozróżnić ból od uczucia rozciągania - gdy staje sio oi
nadmierne, także powoduje ból. Rozciąganie zwiększane do pewnego H!
jMiia jest uczuciem normalnym oraz p o ż ą d a n y m .
Po przyjęciu pozycji należy się w niej zupełnie rozluźnić i po/.oHt ilu
lej w równowadze.
Pozycje niewygodne i niemiłe są ważniejsze; nie należy unikać ich
pr/.rbywać w nich krótko, ale często.
Trzeba słuchać mowy ciała! Jeśli sygnalizuje ono, że dana pozycja h
mad czyni już uzasadniony dyskomfort, należy zmienić stronę, zmienić MII lub
w ogóle przestać.
Poniżej przedstawione zostały siady i pozycje wzorcowe lub, inacz
mówiąc, docelowe. Chorzy z ograniczoną ruchomością w stawach bi(xlrowyc
nir będą w stanie początkowo ani przyjąć, a tym bardziej trwać, chorfl
krotko, w tych pozycjach lub siadach. Dlatego obok pozycji docelowych jxxlaj
my przykłady siadów uwzględniających aktualne ograniczenia ruchomości.
Snul Japoński"
l Y/odstawiony jest na rys. 59. Początkowo może być dla wielu trudny <l
wykonania ze względu na ograniczoną ruchomość kolan oraz stawów Hkok<
wych. Aby temu zaradzić, można sobie ten siad ułatwić. Podkładamy duł
r.rolowany koc pod pośladki, między nogi, co będzie ulgą dla kolan. Ponadt
można także zrolować ręcznik i podłożyć go pod stawy skokowe, pod tzv
podbicie. Wysokość obu (lub jednej) podkładek powinna być jak najmnią «/.a,
jednak wystarczająco duża, aby siad był wygodny i aby można w nir
wytrwać kilka choćby minut bez wysiłku. W miarę przyzwyczajenia ii
n/irządów ruchu do tego siadu podkładki należy zmniejszać, aż do całkowite
g<> ich usunięcia. Ale zazwyczaj jest to kwestia tygodni lub nawet miesięc
regularnego ćwiczenia siadu.
Siad plotkarski
\ Itrzymuje staw biodrowy w stanie krańcowej rotacji do wewnątrz. Niekied;
może działać łagodząco na ból biodra i kończyny dolnej. Ważne jest, ab;
kolano nogi ugiętąj znajdowało się pod kątem prostym. Siad ten wymuszi
 < » l ) . Siad ton moftnn wykonywać Uk*» w wersji ułatwiono). Wafcno
a ił/.i«l>y plocy trzymać proato - allx> cxynnii<, albo oparto.

Rys. 59. Siad japoński": a - ułatwiony ; b - docelowy

Rys. 61. Siad „półturecki": a - ułatwiony; b - docelowy, oraz „turecki": c -

Rys. 60. Siad plotkarski: a - ułatwiony ; b - docelowy ułatwiony; d - docelowy

rozciąganie tkanek okołostawowych w kierunku rotacji wewnętrznej. J< ten «/ rozciągający mięśnie pośladkowe średnie
kierunek, który ogranicza się najsilniej w procesie zwyrodnieniowym^ wu
ii ton (rys. 62) ma na celu zwiększenie ograniczonego zginania dla stawu
biodrowego. Siad ten (rys. 60) jest bardzo ważny nie tylko w profil* ale także
irnwcgo, a także złagodzenie podrażnienia okolicy mięśnia pośladkowego
w usprawnianiu już zmienionych zwyrodnieniem stawów wych. W tych
irtfo. Ze względu na przebiegający w tej okolicy nerw kulszowy, może
przypadkach można go ułatwić odchyleniem tułowia w ty! oparcia się na
|x»wne znaczenie także dla łagodzenia bólów pośladków. Pozycję tę
łokciu.
Siad ten powinniśmy przyjmować symetrycznie: na jedną, pot
drugą stronę, niezależnie od asymetrii wywołanej ograniczeniem rot
wewnątrz np. tylko po jednej stronie. Natomiast czas trwania siadu
powinien być różny dla każdej ze stron, w myśl powyższych zasad.

Siad „turecki"
W siadzie tym rozciąganiu podlegają tkanki okołostawowe w skrajną]
cji dla stawu biodrowego jak w ruchu odwodzenia i rotacji zewnęti l<yn. 62. Siad zwiększający zginanie w biodrze oraz rozciągający mięśnie
pośladkowe średnie
 można wykonywać z pewną progresywnością: przyjąć ją początkowo z tym
uczuciem rozciągania i trwać ok. 40 sekund.
Następnie pozwolić, aby tułów opadł nieco dalej w przód, i znów pc kac
ok. 40 sekund. Powtórzyć całość kilka razy.
Siad oraz pozycje do rozciągania mięśni przywodzicieli ud Pozycje te mogą
przyczynić się do złagodzenia bólów w okolicy krocza oi okolicy lędźwiowo-
krzyżowej. Zwiększają ograniczony zakres odwodzenia, także zginania w
stawie biodrowym. Siad i pozycje, o których mówimy (i 63), można
wykonywać także z zasadą progresywności. W siadzie (rys. odwodzimy nogi
do momentu, kiedy pojawi się uczucie niewielkiego rozcil nięcia. Pozostajemy
w tej pozycji ok. 40 sekund (plecy cały czas proste)] następnie zwiększamy
odwodzenie, znów czekamy kilkadziesiąt sekui zwiększamy odwodzenie.
Powtórzyć kilka razy. W skrajnym położeniu na pozostać nieco dłużej.
W pozycji z rys. 63 b progresywność polega na przyzwoleniu mieś wym
na rozciąganie się i powolne opadanie kończyn w dół pod wpływem ciężaru.
Ręce zahaczone za stopy kierują je ku dołowi i na zewnątrz; poduda gdyby
patrzeć na nie z boku, powinny być pionowe.
Rys. 63. Siad oraz pozycje do rozciągania mięśni przywodzicieli ud
148
W pozycji z rys. 63 c zblitnmy Klopy możliwie najbliżej do tułowiu.
1'owinny leżeć na szorstkim podlotti, aby nie „odjeżdżały" po rozluźnieniu
uutf i opadnięciu kolan bezwładnie na zewnątrz. Rozluźniając mięśnie po-
/walamy na opadanie kolan na zewnątrz i w dół. Pozostajemy w tej pozycji
pewien czas.
W procesie zwyrodnieniowym stawu biodrowego prostowanie i przci-
prost ulegają ograniczeniu prawie tak intensywnie jak rotacja do wewnątrz. <
>j',nmiczanie to jest bodaj najistotniejszą przyczyną nierównowagi statycznej 11
la kręgosłupa o typie hiperlordozy lędźwiowej (3.1.2.1). Autoterapia ogra ni-r/.rnia
tego kierunku przedstawiona została w rozdz. 5.4.1.2, ćw. 16 i ćw. 17.
ft.3.8. Mobilizacje pośrednie w bólach kości ogonowej
Najskuteczniejszą terapią bólów kości ogonowej jest mobilizacja kości ogo-
nowej wraz z mobilizacjami punktów maksymalnie bolesnych w zabiegu per n-
c tum (3.1.1.1). Zabiegu tego nie można jednak zastosować w formie auto-
irrapii. Z tego powodu praktykuje się w domu tzw. mobilizacje pośrednie
kości ogonowej.
Ćwiczenie 12. PW: Chory leży na brzuchu. T (OP) staje obok i krzy-/11
jąć ręce opiera obydwie nasady dłoni o pośladki P po obu stronach końci
neonowej (rys. 64). Następnie rozchyla nieco pośladki (jednak bez rozciąga-
Rys. 64. Mobilizacja pośrednia kości ogonowej
nią skóry, która w tym miejscu może popękać) i wywiera pewien nacisk ku
dołowi.
Wykonanie: P napina mięśnie pośladków dążąc do zaciśnięcia szpary
międzypośladkowej. T (OP) przeciwstawia się temu dążeniu z taką Miłą, aby
do zaciśnięcia szpary nie doszło. Napięcie trwa 10 sekund, Po rozluźnieniu
mięśni T (OP) poprawia ustawienie nasad dłoni i cykl po-
AA A
wtarza się. Wykonać kilkanaście razy w jednej serii. W ciągu dnia m<
powtórzyć kilka serii.
5.4. Zniekształcenia naturalnych krzywizn
kręgosłupa. Badanie, autobadanie, autotera]
5.4.1. Poizometryczna relaksacja mięśni
nadmiernie przykurczonych w zespołach
hiperlordozy i dyslordozy lędźwiowej
Niektóre przykurczę charakterystyczne dla hiperlordozy lędźwiowej (pogft
nie lordozy lędźwiowej) występują w dyslordozie (spłaszczeniu) lędźwie
odwrotnie. W związku z tym nie będziemy tutaj wyszczególniać odrębi
ćwiczeń dla każdego zespołu z osobna w poizometrycznej relaksacji Każdy
zakres ruchu z poniższego zestawu, w którym chory stwierdzi czenie
ruchomości, powinien być poddawany poizometrycznej relaksacji.
Znaczenie przykurczów mięśniowych w patologii bólu, obja^
pseudoneurologicznych, pseudonaczyniowych i innych zostało omó>
wcześniej (1.2.2.3; 1.2.2.4; 3.1.2.1; 3.3).
5.4.1.1. Poizometryczna relaksacja prostowników bioder
i zginaczy kolan wraz ze zginaczami podeszwowymi stój
Pseudo-Laseąue
Poizometryczna relaksację prostowników bioder przeprowadzamy tak ji
próbie Laseque'a (5.1, rys. 39). Głównymi prostownikami bioder są:
pośladkowy wielki, mięsień dwugłowy uda.
ojM>rowi podłoża. W pozycji skrajnego rowiugniecia, tuż przód zakończeniem
fwic/.cnia, ostrożnie pochylamy głowy w dół, włączając w rozciąganie pro-
•towniki tułowia, karku i głowy.
Rys. 65. Poizometryczna relaksacja prostowników biodra i zginaczy kolana,
wykonywana samodzielnie
Normalna długość mięśnia brzuchatego oraz mięśnia płaszczkowatego |
Mi/.wala na wykonanie pełnego przysiadu, bez odrywania pięt od podłoża i |
MV, konieczności chwycenia się czegoś rękami z przodu dla utrzymania rów-
nowagi. Gdy jednak mięśnie te są w stanie przykurczu lub skrócenia, pełny IH
/.ysiad w powyższych warunkach jest niemożliwy, wykonujący traci równowagę
i upada na plecy.
t*ttuometryczna relaksacja mięśnia brzuchatego łydki
kwiczenie 14. PW: Chory staje przodem do stołu, opiera ręce na jego krawę-
i!/,i. Noga ćwicząca z tyłu (zakroczna) przez cały czas bardzo silnie wyprosto-
wana w kolanie, a pięta utrzymuje ciągły kontakt z podłożem (rys. 66). Noga wy
k roczna (sterująca) lekko ugięta w kolanie. Zwiększanie lub zmniejszanie

Ćwiczenie 13. PW: Chory leży na plecach, wszystkie mięśnie rozltj

nione, T (OP) unosi jego wyprostowaną w kolanie kończynę dolną aż do
mentu, w którym P odczuje niewielkie rozciąganie pod kolanem (rys. 39 6). i
tym poziomie ruch stopy w górę zostaje zatrzymany.
Wykonanie: P naciska całą kończyną dolną w dół, przy prostym k( nie,
z niewielką siłą przeciwko oporowi T (OP). Naciskanie trwa przj mniej 10
sekund. Teraz P przestaje naciskać i rozluźnia wszystkie mięśl T (OP)
podnosi kończynę dolną nieco w górę do uczucia niewielkiego wzi rozciągania
pod kolanem. Całość można powtórzyć więcej niż 3-4 razy, to robimy przy
poizometrycznej relaksacji innych mięśni.
Poizometryczna relaksację tej grupy mięśni można wykonywać
samodzielnie bez angażowania OP. Sposób wykonywania ilustruje rys. . 66. Poizometryczna relaksacja mięśnia brzuchatego łydki. Norma: 40-45 stopni z
Wzmocnienie rozciągania uzyskujemy przez naciskanie piętą w dół prz< uczuciem niewielkiego rozciągania w obrębie łydki

150 151
tego zgięcia zwiększa lub zmniejsza uczucie rozciągania mięśni łydki nogi]
zakrocznej. W pozycji wyjściowej powinno być ono hard/o lokkio.
Wykonanie: Przyjąć pozycję wyjściową, naciskać palcami stopy nogi l
zakrocznej (ćwiczącej) i przednią częścią stopy na podłoże, przynajmniej przez
10 sekund. Następnie, nie poruszając żadną częścią ciała, przestadj naciskać,
rozluźnić mięśnie łydki nogi zakrocznej, ugiąć dalej kolano nof wykrocznej
powodując lekki wzrost rozciągania mięśni łydki nogi zakroca nej. Całość
powtórzyć 2-4 razy. Nie przerywać oddychania.
Pacjent siada na kraw^dti konotkt (Htołu) i kładzie nie na plecy. Następnie
przyciąga rykami do plenni jwlmi, /giętą w kolanie nogę. Druga nogn /wisa
swobodnie w dół. JoAli udo nogi zwisającej znajduje się w przedłuźo-
Rys. 68. Test Mennella: a - norma - a= -5 stopni, p= 90-100 stopni; 6 -
a

Poizometryczna relaksacja mięśnia płaszczkowatego łydki Ćwiczenie 15. PW:

Podobna do poprzedniej (rys. 67) z tą różnicą, że uginamyj także kolano nogi
zakrocznej wykonując na niej przysiad. Głębokość przysiadu zwiększamy tylko
do tego momentu, kiedy poczujemy rozciąganie ponadl ścięgnem Achillesa, w
dolnej, tylnej części podudzia. W tym momencie unieruchamiamy całą postawę
ciała. Pięta cały czas w silnym kontakcie z podłożem.

Rys. 67. Poizometryczna relaksacja mięśnia płaszczkowatego.

Norma: przy normalnej długości tego mięśnia nie czujemy rozciągania
w dolnej części podudzia, lecz tylko opór stawu skokowego z przodu
uniemożliwiający dalsze zgięcie grzbietowe stopy

Wykonanie: Naciskać palcami i przednią częścią stopy nogi ćwiczącej na

podłoże przez przynajmniej 10 sekund. Przestać naciskać i pogłębić przysiad,
Całość powtórzyć 2-3 razy. Nie przerywać oddychania.

5.4.1.2. Test Mennella. Poizometryczna relaksacja zginaczy bioder

oraz prostowników kolan
Test Mennella służy do badania zakresu prostowania oraz przeprostu stawu
biodrowego, a także do badania długości mięśni zginaczy biodra i prostow- przykurcz; c - nadruchomość
ników kolana. Wykonuje się go w podany niżej sposób.

152
niu tułowia lub nawet nieco poniżej (-5 stopni) poziomu, a podudzie nie
tendencji do prostowania się w kolanie, wówczas uznajemy to za n o r m
(rys. 68 a). Jeśli natomiast udo zwisającej swobodnie kończyny dolnej (pi
całkowicie rozluźnionych mięśniach) uniesione jest powyżej poziomu tul
wia (zgięcie w biodrze), a kolano ma tendencję do prostowania się, ci
podudzie nie zwisa swobodnie pionowo w dół, wówczs mówimy o występowi
niu przykurczu mięśni zginających biodro, prostujących kolano i przepi
stowujących kręgosłup lędźwiowy. Mięśnie te należy rozciągać i zmniejss ich
nadmierną czynność (rys. 68 6).
W przypadku kiedy test Mennella ujawnia znaczny przeprost w si
wie biodrowym, wówczas mówimy o tzw. hipermobilności (nadruchomod
stawu biodrowego, czyli o nadmiernym rozciągnięciu i osłabieniu międ
zginaczy biodra (rys. 68 c).
Uwaga! Nadmierna długość i osłabienie mięśni jest przeciwwskaa
niem do stosowania technik z zakresu poizometrycznej relaksacji mięśni U
jakichkolwiek ćwiczeń rozciągających. Możliwy do zastosowania jest tył
trening siłowy tych mięśni, który oprócz przyrostu siły powoduje także i<
skrócenie!
Jednakże skrócenie i przykurcz mięśni zginaczy biodra jest zdecyc
wanie najczęściej spotykaną formą zaburzenia równowagi statycznej ni
przyczepiających się w obrębie miednicy, towarzyszący prawie wszystkil
rodzajom bólów kręgosłupa lędźwiowego i kończyn dolnych.
Przykurcz zginaczy biodra (w tym mięśnia lędźwiowo-biodrowej
ujawniony testem Mennella świadczy o występowaniu hiperlord(
lędźwiowej.
Poizometryczna relaksacja zginaczy biodra
Ćwiczenie 16. PW: Chory kładzie się na plecach na kozetce w taki sposól
ażeby biodra leżały na jej krawędzi. Jedną nogę ugina maksymalnie kolanie
i biodrze, a kolano przyciąga własnymi rękami do piersi. W pozycji
stabilizuje ugiętą kończynę dolną niezmiennie na cały czas ćwica nią. Druga
noga zwisa swobodnie w dół (rys. 68 i 69). Jest to pozycja ident czna jak w
teście Mennella.
T (OP) staje bokiem do stopy nogi ugiętej, a przodem do nogi zwiess
nej (rys. 69). Jedną rękę opiera lekko z góry na kolanie nogi zwieszonej (i
naciska w dół), tułowiem lekko podpiera stopę nogi ugiętej pomagając w,
stabilizowaniu.
Wykonanie: Po przyjęciu tej pozycji P usiłuje wykonać ruch w
(prawym) kolanem przeciwko oporowi ręki T (OP), nie angażując do tej
jednak zbyt dużej siły. W wyniku twardego oporu ręki T (OP) nie zachc ruch
(prawego) kolana w górę, natomiast powstaje ukierunkowane i pożąc ne
napięcie mięśni zginaczy (prawego) biodra. To napięcie powinno
utrzymywane przynajmniej przez 10 sekund. Po upływie tego czasu choi
ro/.luźnia mięśnie dążące do unionicnin prawego uda w góro (drugie kolano
jp.Mt stabilizowane nioprtnrwnnio). W tym momencie, po zaprzestaniu napięcia,
udo opada nieco niżuj, /.ynktyiU' na zakresie ruchu w stawie biodrowym. T (OP)
przesuwa swoja, (l«wą) rękę w dół za (prawym) kolanem chorego i w
Rys. 69. Poizometryczna relaksacja mięśni zginaczy biodra
t.ym nowym położeniu ponownie stabilizuje je i nie dopuszcza do odejścia /.
t a k uzyskanego zwiększonego zakresu ruchu, spowodowanego poizomotry-
r/.nym rozciągnięciem mięśni. Chory ponownie dąży do zgięcia biodra przez
«łapiecie mięśni unoszących udo, a T (OP) przeciwstawia się twardym oporem
temu dążeniu nie dopuszczając do zmiany położenia uda. Tak wytwo-ł/one
napięcie chory ponownie utrzymuje przez co najmniej 10 sekund, po c/ym
rozluźnia mięśnie prawej nogi, która znów nieznacznie opadnie w dół, 11
zyskując dalsze zwiększenie zakresu ruchu w (prawym) stawie biodrowym. /
tego nowego położenia T (OP) nie pozwala już odejść stabilizowanej koń-c/y
nie i cały cykl napięcia z oporem, a następnie rozluźnienie powtarza się od
nowa. Wszystko razem powtórzyć 2—4 razy.
Niektórzy chorzy, ze znacznym przykurczeni i wyraźnym podrażnie-
niem mięśni, mogą odczuwać ból już na skutek samego przyjęcia pozycji z rys,
(>H i 69. Nie należy wówczas bezkompromisowo prowadzić rozciągania w opi-
sany wyżej sposób. Doskonałym sposobem przygotowania przykurczonych zgi-
naczy biodra do ich usprawniania będzie samo leżenie na plecach z przyciąg-
niętym jednym kolanem i zupełnie luźno zwisającą drugą nogą (rys. 68). Czai
trwania tej pozycji i częstotliwość jej przyjmowania w ciągu dnia będzie zależna
od samego chorego.
Poizometryczna relaksacja mięśni zginaczy biodra jest doskonałą terapią
przeciwbólową bólów okolicy lędźwi, miednicy i kończyn dolnych. Efekty są
zazwyczaj bardzo wyraźne (jeżeli nie ma podrażnienia korzeniowego
rzeczywistego) już po jednym seansie zabiegowym. W typowym zespole bólo-
155
wym hiperlordozy lędźwiowej dolegliwości mogą ustąpić zupełnie nieku już
po kilkakrotnym zastosowaniu terapii. Jednakże zaprzestanie poizoi
trycznej relaksacji jednocześnie z ustaniem dolegliwości jest błędem met
cznym. Terapię mięśniową poprzez poizometryczną relaksację mięśni
winno się prowadzić aż do uzyskania normy (rys. 68 a). Uzyskanie noi
może wymagać pracy przez tygodnie, a nawet miesiące.
Należy podkreślić fakt częstego występowania niesymetryczm
skróceń i przykurczów mięśni. To znaczy wynik testu Mennella dla j<
kończyny może być inny aniżeli dla drugiej. Jeśli wskutek poizometrycs
relaksacji mięśni doprowadzamy do normy jedno biodro, a drugie jesa nie,
to poizometrycznej relaksacji należy zaprzestać po stronie „normalni a
kontynuować po stronie pozostającej w przykurczu. Po osiągnięciu noi
trzeba zaprzestać dalszego rozciągania, by nie doprowadzić do nadruchoi
ści, czyli nadmiernego rozciągnięcia zginaczy biodra (3.1.3). Przez cały ci
ćwiczenia nie należy przerywać oddychania.
W fazie, kiedy minął już okres zwalczania dolegliwości bólowych, roś
ganię mięśni zginaczy biodra można także wykonywać samodzielnie. Jeden
sposobów przedstawia rys. 70. Przesuwając powoli biodra w przód i nieco
Rys. 70. Samodzielne rozciąganie zginaczy biodra
dołowi odczujemy w okolicy pachwiny |mcxi)tkowo uczucio niewielkiego ro/cią
Himiu. Zatrzymujemy ruch i Irwnmy w U»j i>oy.ycji ok. 30-40 sekund. Następnie
dalej przesuwamy biodru w przód i nieco w dół, i tak kilka razy. Końcowi)
Fłkrajną pozycję utrzymać jakiś c/as.
1'oizometryczna relaksacja prostowników kolana
,li-/oli w pozycji demonstrowanej na rys. 71 a, przy lekkim dociśnięciu stopy,
można dotknąć piętą pośladka, wówczas należy ocenić, iż mięśnie prostowniki
Mt awu kolanowego mają normalną długość i elastyczność.
Gdy natomiast chory leży na brzuchu (rys. 71 6), a T lub OP, zginając in
11 kolano, stwierdza, że biodra unoszą się, a jednocześnie wyczuwa opór P r/.y
dalszym zginaniu kolana, należy uznać, że prostowniki kolan są ukrócone lub
znajdują się w przykurczu.
a
Rys. 71. Badanie długości mięśni prostowników kolana: a - norma: pięta dotyka do
pośladka przy lekkim biernym naciskaniu podudzia w dół; b - przykurcz - pod zginania
kolana biodra unoszą się, powstaje uczucie silnego rozciągania mięśni przedniej części
uda* T (OP) wyczuwa opór przed dalszym zginaniem kolana
15
 Ćwiczenie 17. PW: Chory loży nn brzuchu. T (Ol1) /.Kina lekko jego]
iip. prawo kolano, a swoją dłoń umieszcza w dolo podkolnnowym. Opieraj
swój lewy bark w okolicy stawu skokowego prawej stopy chorego i barkiem!
doprowadza jego podudzie do zgięcia - aż do pierwszego lekko wyczuwanego 5
oporu lub do momentu, kiedy chory zgłosi ból. Ból ów może wystąpić W
udzie, w kolanie, a także w rejonie przejścia lędźwiowo-krzyżowego. Wtedy'
należy zaprzestać zginania kolana i ustabilizować pozycję (rys. 72).
a
kolana i napięcia mięśni. Cały cykl napinania i rozluźniania trzeba powtórzyć
2-3 razy. Podczan ćwicumiit nie przerywać oddychania.
Na rys. 73 przedMtawiono «|M>HO!) samodzielnego rozciągania mięsni uda
leżących na jego przedniej powior/chni. Podobny efekt uzyskujemy w siadzie
Japońskim" (rys. 59).

Rys. 73. Jeden ze sposobów samodzielnego rozciągania mięśni prostujących

kolano i jednocześnie zginających biodro

Rys.72. Poizometryczna relaksacja mięśni prostowników kolana (prawego)

Wykonanie: T (OP) swoją prawą dłoń opiera o kozetkę w celu ustabili^

zowania się i daje choremu sygnał do napięcia mięśni, które uzyskuje
prostując kolano, odpychając stopą osobę pomagającą. T (OP) stawia term
wysiłkowi opór umożliwiając wytworzenie napięcia. Napięcie mięśni nalei
utrzymać przez co najmniej 10 sekund. Teraz P zaprzestaje prostowf kolana i
całkowicie rozluźnia wszystkie mięśnie. T (OP) zgina nieco d jego kolano, po
czym stabilizuje podudzie w tym nowym położeniu i pozwala się z niego
odepchnąć podczas następnych dążeń do wyprostowf

158 Rys. 74. Poizometryczna relaksacja mięśni przykręgosłupowych dolnego odcinka

piersiowego i górnego lędźwiowego kręgosłupa

159
5.4.1.3. Poizomctryczna relaksacja mięśni prostowników
odcinka lędźwiowego kręgosłupa
Poizometryczna relaksacja mięśni prostowników odcinka lędźwiowego kręj
słupa bardzo przypomina relaksację więzadła biodrowo-lędźwiowego (rys. ćw.
3). Różnica polega jedynie na większym ugięciu kolana w nodze ćwicząc Zależy
to od ustabilizowania stopy na odpowiedniej wysokości. Jeśli odczu> my ból
mięśni w dolnym odcinku lędźwiowym, piętę nogi ćwiczącej opieramy j podłoże
na wysokości kostki nogi wyprostowanej (niewielkie ugięcie koh dokładnie jak
w ćw. 3, rys. 45. Gdy cierpimy na ból mięśni przykręgosłuj wych na Rys. 75. Ćwiczenie siły mięśni pośladkowych
wysokości środkowego odcinka lędźwiowego kręgosłupa, piętę n( ćwiczącej
opieramy w okolicy połowy podudzia wyprostowanej kończyny Inej. Wykonanie: Nogi w dół - wydech i w górę - wdech. Powtarzać do
Poizometryczna relaksację mięśni przykręgosłupowych dolnego ode r.męczenia. To samo można wykonywać z ruchem nożycowym nóg.
piersiowego i górnego lędźwiowego kręgosłupa przeprowadzamy przy ugi<
kolana i biodra kończyny ćwiczącej, w którym pięta opiera się o podłoże Ćwiczenie 19. PW: Chory leży na boku, noga niższa ugięta, noga
wysokości kolana nogi wyprostowanej (rys. 74). wyższa wyprostowana (rys. 76).

5.4.2. Trening wzmacniający mięśnie

osłabione w hiperlordozie lędźwiowej
Trening wzmacniający mięśnie (siłowy) nie łagodzi bólu.
W związku z tym jego rozpoczęcie zaleca się pod warunkiem, iż od<
wane wcześniej dolegliwości wyraźnie złagodnieją lub znikną. W oki walki
z bólem zaleca się stosowanie mobilizacji czynnych kręgosłupa 6.1.3), a
następnie poizometrycznej relaksacji mięśni. Mimo to trening si wy mięśni
nie należy do „mniej ważnych" etapów terapii. Jest nieodzowny] procesie
odzyskiwania równowagi statycznej ogólnej oraz miejscowej (l.l.J
Jak zaznaczyliśmy, mięśnie brzucha i mięśnie pośladkowe znajdują w
opozycji do zginaczy bioder i prostowników odcinka lędźwiowego kręg pa.
Rozluźnienie i osłabienie tych pierwszych z jednoczesnym przykuł lub Rys. 76. Ćwiczenie siły mięśnia napinacza powięzi szerokiej (z oporem OP)
skróceniem tych drugich zaburza równowagę statyczną rejonu L/S rżąc
zespół dolegliwości charakterystycznych dla hiperlordozy lędźwiowej. Wykonanie: Unoszenie i opuszczanie nogi wyższej. Powtarzać do
Poznaliśmy już techniki hamowania nadmiernej aktywności drugiej umęczenia i zmienić stronę ćwiczącą ciała. Ćwiczenie to można wykonywać z
grupy. Obecnie króciutko omówimy podstawowe sposoby treningu łowego oporem OP.
mięśni pierwszej grupy. W tym treningu należy przestrzegać zae
bezbolesności jak w innych technikach autoterapii. Ćwiczenie 20. PW: Chory leży na plecach, nogi ugięte w kolanach,
Każde ćwiczenie, które wywołuje ból, nie jest w tym momei •topy lekko rozstawione, ręce wzdłuż tułowia dłońmi do podłoża (rys. 77).
wskazane. Wykonanie: Unoszenie w górę bioder - wdech, opuszczanie w dół
- wydech. Powtarzać do zmęczenia.
Ćwiczenie 18. PW: Chory leży na brzuchu, biodra na krawędzi kc ki
(stołu), ręce wyciągnięte w przód chwytają za krawędzie kozetki, lekko Ćwiczenie 21. PW: Chory leży na plecach, jedna noga ugięta w kolanie,
rozstawione, biodra wyprostowane (rys. 75). druga wyciągnięta w linii ciała (rys. 78).
160 161
 Rys. 77. Ćwiczenie siły mięśni pośladkowych

Wykonanie: Unoszenie bioder wraz z kończyną dolną wyprostowaną

górę - wdech, opuszczanie bioder w dół - wydech. Powtarzać do zmęczenia i
zmienić nogę.

Rys. 79. Ćwiczenie siły mięśni pośladkowych oraz prostowników kolan

i ćwiczący może łatwo przejść od leżenia do siadu, wówczas można

Rys. 78. Ćwiczenie siły mięśni pośladkowych
Ćwiczenie 22. P W: Pozycja stojąca, stopy równoległe, rozstawioi na
szerokość bioder, kolana nie przeprostowane. Pięt przez całe ćwiczei nie
należy odrywać od podłoża. Początkowo, dla zachowania równowaj
można lekko przytrzymywać się np. stołu czy krzesła.
Wykonanie: Przysiad, ręce w przód - wydech, powstać, ręce opuś< -
wdech. Zawsze po powstaniu należy przyjąć dokładnie postawę wyj ścień (rys.
79).
wielokrotnie powtarzać ćwiczenie aż do zmęczenia: z leżenia przechodzić «lo
siadu - wydech, powrócić do leżenia - wdech.
Ćwiczenie powyższe może być jednocześnie stosowane jako leni
sprawdzający siłę mięśni brzucha. Człowiek w każdym wieku powinien w
takiej pozycji usiąść bez podpierania się rękami, bez zamachu i bez pomocy
< )!'. Jeśli nie może usiąść, znaczy to, iż ma osłabione lub zwiotczałe mięśniu
l>r/ ucha, co jest typowe dla hiperlordozy lędźwiowej. Stosowanie treningu H
iłowego przeznaczonego do zwalczania dyslordozy lędźwiowej nie jest
wskazane (5.4.3)! Trening siły mięśni brzucha można kontynuować wyłącznie
w sposób zaproponowany w ćw. 23, 24 lub podobnie, lecz z kolanami i
biodrami ugiętymi.

Ćwiczenie 23. PW: Chory leży na plecach, nogi podkurczone, stój

oparte o podłoże, ręce wzdłuż tułowia.
Wykonanie: Zbliżyć brodę do krtani, unieść głowę i zbliżyć ją kolan
w dążeniu do siadu, utrzymywać tę pozycję możliwie długo, przerywania
oddychania, z rękami wyciągniętymi w przód. Położyć się rozluźnić na
czas potrzebny do wykonania pełnego wdechu i wydech! Powtarzać
ćwiczenie do zmęczenia. W dążeniu do siadu nie należy wykc nywać ruchu
Rys. 80. Ukierunkowane ćwiczenie siły mięśni brzucha
zamachowego ani pomagać sobie rękami przy wstawanii
163
162
 Ćwiczenie 24. PW: Chory leży na plecach, kolana ugięte, stopy ust
wionę grzbietowe, pięty silnie uciskają podłoże pionowo w dół.
Wykonanie: Dążenie do siadu jak w ćwiczeniu poprzednim i
zmniejszania naciskania piętami na podłoże. W czasie utrzymywania napi cia
nie przerywać płytkiego oddychania. Napięcie utrzymywać możliwie dl
(3.1.2.1). O dyslordozie Ifdświowąj mówinyitezas (rys. 18), gdy teeaf
Mennella (5.4.1.2) nie ujawnia przykurczfo^czy biodra, wręcz przze-
ciwnie: jego nadmierne prostowanie (rys przy jednoczesnym przzy
kurczu prostowników biodra ujawnionympifipróbę Laseque'a (5.1.,.2
rys. 39 b).

Rys. 81. Ćwiczenie izometryczne siły mięśni brzucha, pośladkowych

i zginaczy kolan

go, przy jak najwyższej pozycji głowy i tułowia, następnie położyć si

rozluźnić na czas głębokiego wdechu i wydechu. Ćwiczenie powtarzać aż
zmęczenia.
Odmiany opisanego wyżej ćwiczenia można dokonać przez zi pracy
nóg: pięty zahaczamy o brzeg kozetki, a napięcie mięśni wytwarzf usiłując
zbliżyć je do pośladków. W czasie napięcia dążyć do siadu (rys. 82), (

Rys. 82. Ćwiczenie izometryczne siły mięśni brzucha i jego synergistów

5.4.3. Trening wzmacniający mięśnie osłabione

dyslordozą lędźwiową
Dyslordoza - spłaszczenie odcinka lędźwiowego kręgosłupa (3.1.2.3) Rys. 83, Przykłady ćwiczenia siły mięśni zgimcijWer (mięśnie brzucha
stępuje rzadziej niż hiperlordoza - pogłębienie lordozy lędźwie odgrywają rolę stabilizującą miednicę): a -toP z ustabilizowanymi
kończynami dolnymi; 6 - jiożyce" pioncie;! nożyce" poziome
164
 Chorym zaleca się wzmacnianie mioAni zginających Htawy biodrowe ćw.
25, rys. 83. W praktyce ćwiczenia owo Htonownni* są bardzo rzadl
ponieważ w przypadku bólu rejonu lędźwiowo-krzyzowogo spowodowanej
podrażnieniem więzadeł międzykolcowych (3.1.2, rys. 14 i 15) przyczynił się
wybitnie do zwiększenia nierównowagi statycznej, a w konsekwencji
pogorszenia stanu chorego.
Ćwiczenie 25. PW: Chory leży na plecach, kończyny dolne wyprost
wane, ustabilizowane w rejonie stawów skokowych (np. przez OP).
Wykonanie: Przejście z leżenia do siadu - wydech, przejście do leżei -
wdech. Wykonywać rytmicznie aż do uczucia zmęczenia.
Ćwiczenie 26. PW: Chory leży na brzuchu, biodra na krawędzi stoi lub
kozetki, tułów zwieszony, ręce na plecach (silniejsi - ręce na karku) nogi
ustabilizowane pasami lub przez OP (rys. 84).
Rys. 84. Wzmacnianie mięśni grzbietu odcinka lędźwiowego kręgosłupa
Wykonanie: Podnieść tułów w górę i.dążyć do wyprostowania go
wdech, powrót do pozycji wyjściowej - wydech.
166
5.4.4. Poizometryoma relakancju mięśni nadmiernie
przykurczonych w hipc<rlordozie szyjnej
/naczenie przykurc/ow mięśniowych w patologii bólu oraz innych dolegli-
wości głowy i rejonu s/yjno-barkowego zostało już omówione w ro/d'/..
.'{.1.2.2. Poizometryczną relaksację mięśni karku stosuje się w przypadku
niebolesnego ograniczenia ruchomości w skłonach głowy na boki. Normę i
przykurcz ilustruje rys. 85. Autobadania powinno się dokonywać skulząc na
taborecie, z wyprostowanymi plecami, brodą przyciągniętą do krtani, przed
lustrem. Chwytem rąk za taboret stabilizujemy barki w dolnym położeniu.
a
Rys. 85. Badanie zakresu skłonów głowy na boki:
a - norma - przy ustabilizowanych barkach w dolnym położeniu głowa powinna
odchylić się od pionu 45-55 stopni w skłonie w bok;
b - przykurcz - mniej niż 45 stopni
5.4.4.1. Poizometryczną relaksacja mięśni karku
Ćwiczenie 27. PW: Chory leżąc na plecach, jedną rękę (na rys. 86 prawa)
wsuwa pod biodro, stabilizując bark w dolnym położeniu. T (OP) /.najduje
się po przeciwnej stronie i wykonuje skłon głową P w bok, w kierunku
przeciwnym stabilizowanej ręce P, aż do momentu, kiedy zgłoii on, iż czuje
lekkie rozciąganie. Teraz T (OP) stabilizuje osiągnięte położenie głowy P
jedną ręką, a drugą dodatkowo unieruchamia stabilizowany bark (rys. 86 a).
167
 Chorym zaleca się wzmacnianie mięśni zginających stawy bi< cw.
25, rys. 83. W praktyce ćwiczenia owe stosowane są bardzo ponieważ w
przypadku bólu rejonu lędźwiowo-krzyżowego spowod< podrażnieniem
więzadeł międzykolcowych (3.1.2, rys. 14 i 15) przy< się wybitnie do
zwiększenia nierównowagi statycznej, a w konsekwi pogorszenia stanu
chorego.
x
Ćwiczenie 25. PW: Chory leży na plecach, kończyny dolne wane,
ustabilizowane w rejonie stawów skokowych (np. przez OP).
Wykonanie: Przejście z leżenia do siadu - wydech, przejście do U
— wdech. Wykonywać rytmicznie aż do uczucia zmęczenia.
x
Ćwiczenie 26. PW: Chory leży na brzuchu, biodra na krawędzi
lub kozetki, tułów zwieszony, ręce na plecach (silniejsi - ręce na kl nogi
ustabilizowane pasami lub przez OP (rys. 84).
Rys. 84. Wzmacnianie mięśni grzbietu odcinka lędźwiowego kręgosłupa
Wykonanie: Podnieść tułów w górę i dążyć do wyprostowania go
wdech, powrót do pozycji wyjściowej - wydech.
166
R. 1.1. Poizometryczna ralnknucju mięśni nadmiernie
przykurczonych w hłperlordozie szyjnej
/.uur/onie przykurczów mięśniowych w patologii bólu oraz innych dolegli-
wości głowy i rejonu szyjno-barkowego zostało już omówione w ro/.d/.. :l l
2.2. Poizometryczna relaksację mięśni karku stosuje się w przypadku iiH-
bolesnego ograniczenia ruchomości w skłonach głowy na boki. Normę i |it
/.ykurcz ilustruje rys. 85. Autobadania powinno się dokonywać siedząc na
taborecie, z wyprostowanymi plecami, brodą przyciągniętą do krtani, |ir/.i'd
lustrem. Chwytem rąk za taboret stabilizujemy barki w dolnym jiojn/.eniu.
a
Rys. 85. Badanie zakresu skłonów głowy na boki:
o - norma — przy ustabilizowanych barkach w dolnym położeniu głowa powinno
odchylić się od pionu 45—55 stopni w skłonie w bok;
b — przykurcz — mniej niż 45 stopni
5.4.4.1. Poizometryczna relaksacja mięśni karku
Ćwiczenie 27. PW: Chory leżąc na plecach, jedną rękę (na rys. 86 prawa)
wsuwa pod biodro, stabilizując bark w dolnym położeniu. T (OP) /najduje
się po przeciwnej stronie i wykonuje skłon głową P w bok, W kierunku
przeciwnym stabilizowanej ręce P, aż do momentu, kiedy zgłofl on, iż czuje
lekkie rozciąganie. Teraz T (OP) stabilizuje osiągnięte położenie głowy P
jedną ręką, a drugą dodatkowo unieruchamia stabilizowany bark (rys. 86 a).
167
 a Htabilizuje bark tej ręki w dolnym położeniu. Jest to ręka stabilizująca.
Rys. 86. Poizometryczna relaksacja mięśnia dźwigacza łopatki: a -
przy pomocy T lub OP; b - samodzielnie
Wykonanie: Chory naciska lekko głową na rękę T (OP), którą stal on
opór, przez co najmniej 10 sekund. Po upływie tego czasu przest uciskać
i rozluźnia wszystkie mięśnie ciała. T (OP) przesuwa głowę P w kierunku
przeciwnym stabilizowanemu barkowi uzyskując dalsze ciągnięcie mięśni
P. Zatrzymuje jego głowę w nowym położeniu. Wtedy naciska nią na
stawiającą opór rękę itd. - 2-4 razy.
Poizomejtryczną relaksację tych mięśni można wykonywać także
modzielnie jak na rys. 86 b.
Ćwiczenie 28. PW: P siada na taborecie, plecy mając proste,
rozstawione, całą powierzchnią na podłożu, głowę trzyma prosto, brodę ko
przyciąga do krtani. Jedną ręką, np. prawą (rys. 86 6), chwyta taboi
168
Drugą ręką, lewą, ujmuje głowę jnk nit ryH. 86 b i wykonuje nią skłon w bok w
tę samą stronę. Jest to rękn oporująca. Spełnia ona taką rolę jak T (OP) w
poprzednim ćwiczeniu. Skłon głowy w bok wykonuje P do pozycji, w której
jx)czuje lekkie rozciąganie po przeciwnej stronie szyi.
Wykonanie: P naciska lekko głową (w naszym przykładzie w prawo) na
stawiającą opór własną rękę przynajmniej przez 10 sekund. Następnie
przestaje naciskać, rozluźniając mięśnie szyi i karku. Ręką oporującą prze-
Hiiwa nieznacznie głowę zwiększając nieco skłon głowy w jej stronę i całość
powtarza 2-4 razy.
W obu (27 i 28) ćwiczeniach nie należy przerywać oddychania. Przez
cały czas ćwiczenia głowa nie powinna ulegać nawet niewielkim skrętom
(rotacjom), lecz wykonywać czyste skłony na boki.
Ćwiczenie 29. PW: Chory leży na plecach, jedną rękę, np. prawą,
wsuwa pod biodro, stabilizując bark w dolnym położeniu. T (OP) znajduje
Hię z drugiej strony (rys. 87 a). Jedną ręką zgina głowę P w przód i w bok w
kierunku do siebie, tak daleko, aż P odczuje lekkie rozciąganie w szyi oraz
karku po stronie przeciwnej. Drugą ręką dodatkowo stabilizują rejon leżące-KO
po przeciwnej strome stawu barkowego.
Wykonanie: P naciska głową na stawiającą opór rękę T (OP) przynaj-
mniej przez 10 sekund. Następnie przestaje naciskać i rozluźnia wszystkie
mięśnie ciała. T (OP) doprowadza głowę P do dalszego zgięcia w bok, w
kierunku do siebie, zwiększając nieco rozciągnięcie mięśni karku i szyi po
przeciwnej stronie. Następnie ponownie unieruchamia głowę P w nowym
jK)iożeniu - i cały cykl powtarza 2-4 razy. P przez cały czas ćwiczenia nie
przerywa oddychania.
Poizometryczna relaksację części zstępującej mięśnia czworobocznego
można także wykonać samodzielnie (rys. 87 6).
Ćwiczenie 30. PW: Chory siedzi na taborecie, plecy ma wyprostowane,
utopy rozstawione, całą powierzchnią przylegające do podłoża. Jedną ręką, np.
prawą, chwyta taboret i stabilizuje bark w dolnym położeniu (ręka stabilizująca).
Głowa w całkowitym skłonie w przód, zwieszona w dół. Drugą ręką P
obejmuje głowę jak na rys. 87 b (ręka oporująca) i kieruje ją do zgięcia w bok w te
samą stronę. Osiąga niewielkie uczucie rozciągania po przeciwnej stronie
•zyi i karku. W tym momencie ręka oporująca przestaje zwiększać skłon w
bok.
Wykonanie: Chory usiłuje wykonać lekki skłon głową w drugą stronę,
przeciwną oporowi ręki oporującej. Trwa to jak zawsze przynajmniej 10
•ekund. Głowa przestaje naciskać, P rozluźnia mięśnie karku, a ręką oporującą
nieznacznie pogłębia skłon do boku, aż do uczucia zwiększonego rozciągania.
Całość powtórzyć 2-4 razy.

Rys. 87. Poizometryczna relaksacja części zstępującej mięśnia
czworobocznego: a - z pomocą T lub OP; b - samodzielnie
5.4.4.2. Poizometryczna relaksacja mięśni prostowników głowy] i
karku
Ćwiczenie 31. PW: Chory siedzi na taborecie, plecami oparty o bi<
(OP), stopy rozstawione, całą powierzchnią przylegające do podłoża, ręot
czywają na udach. T (OP) stoi z tyłu z lekko skręconymi biodrami, aby
dnio-boczną powierzchnią prawego uda lub biodra podeprzeć plecy P w
międzyłopatkowej. Swoje palce środkowe opiera ponad kośćmi jarzmc a
kciuki o jego potylicę. Tak ułożonymi rękami wykonuje kiwnięcie głowy P
w przód do pierwszego oporu. W kiwnięciu tym P nie zgina szyi,
170
|n»/.oHtaje pr/cz cały C/HH ćwicztmin prtwtit i w bo/ruchu, lec/, zbliża brodę do
krtani.
Wykonanie: Po przyjęciu opinanej wyżej pozycji wyjściowej P otrzymu-jr
polecenie skierowania oczu na Hufit, a spojrzenia jeszcze dalej - w górę za
mrbie. Wówczas powstaje lekkie napięcie mięśni prostowników głowy z ten-
Rys. 88. Poizometryczna relaksacja prostowników głowy: a -
za pomocą T lub OP; b - samodzielnie
łlencją do kiwnięcia nią w tył. Tendencji owej przeciwstawia się T (OP) nie
dopuszczając rękami (rys. 88 a) do ruchu głowy. Patrzenie w górę i dalej za
niebie trwa przynajmniej 10 sekund. Teraz P zaprzestaje patrzenia, rozluźnia
mięśnie gałek ocznych, głowy, karku i obręczy barkowej. T (OP) zwię-kn/.a
zakres kiwnięcia (skłonu) głową w przód. W tym celu odsuwa się nieco w tył,
by tułów P ustawić bardziej skośnie do tyłu. Całość powtarza się 3-4 r a/y.
Dobrze wykonywane ćwiczenie wywołuje uczucie rozciągania w rejonie |
M)iniędzy potylicą a karkiem. Poizometryczna relaksację mięśni prostow-
ników głowy można także wykonać samodzielnie (rys. 88 b).
Ćwiczenie 32. PW: Chory przyjmuje pozycję jak w poprzednim ćwi-
cxuniu, plecy ma proste, bez podparcia. Kciuki opiera na kościach jarzmo-
wych od góry (pod oczami), a pozostałe palce na potylicy po obu stronach
głowy. Szyja przez cały czas ćwiczenia prosta i nieruchoma. Tak ułożonymi
rykami wykonuje kiwnięcie głową w przód, by zbliżyć brodę do krtani.
171
 |n»/.ostaje pr/oz cały eta* £wUm«mtit proHta i w bo/ruchu, locy, '/blizn brodę do
krtani.
Wykonanie: Iło pr/.yjęciu opisanej wyżej pozycji wyjściowej P otrzymuje
polecenie skierowania oczu na sufit, a spojrzenia jeszcze dalej - w górę za
•trbie. Wówczas powstaje lekkie napięcie mięśni prostowników głowy z ton-

Rys. 88. Poizometryczna relaksacja prostowników głowy: a -

za pomocą T lub OP; b - samodzielnie

Rys. 87. Poizometryczna relaksacja części zstępującej mięśnia
czworobocznego: a - z pomocą T lub OP; b - samodzielnie
5.4.4.2. Poizometryczna relaksacja mięśni prostowników głowy i
karku
Ćwiczenie 31. PW: Chory siedzi na taborecie, plecami oparty o biodra (OP),
stopy rozstawione, całą powierzchnią przylegające do podłoża, ręce S] czywają
na udach. T (OP) stoi z tyłu z lekko skręconymi biodrami, aby pi dnio-boczną
powierzchnią prawego uda lub biodra podeprzeć plecy P w okol
międzyłopatkowej. Swoje palce środkowe opiera ponad kośćmi jarzmowymi! a
kciuki o jego potylicę. Tak ułożonymi rękami wykonuje kiwnięcie (skłc
głowy P w przód do pierwszego oporu. W kiwnięciu tym P nie zgina szyi, kt
170
dcncją do kiwnięcia nią w tył. Tendencji owej przeciwstawia się T (OP) nie
dopuszczając rękami (rys. 88 a) do ruchu głowy. Patrzenie w górę i dalej za
siebie trwa przynajmniej 10 sekund. Teraz P zaprzestaje patrzenia, rozluźnia
mięśnie gałek ocznych, głowy, karku i obręczy barkowej. T (OP) zwiększa
zakres kiwnięcia (skłonu) głową w przód. W tym celu odsuwa się nieco w tył,
by tułów P ustawić bardziej skośnie do tyłu. Całość powtarza się 3-4
razy.
Dobrze wykonywane ćwiczenie wywołuje uczucie rozciągania w rejonie
pomiędzy potylicą a karkiem. Poizometryczna relaksację mięśni prostow-
ników głowy można także wykonać samodzielnie (rys. 88 6).
Ćwiczenie 32. PW: Chory przyjmuje pozycję jak w poprzednim ćwi-
czeniu, plecy ma proste, bez podparcia. Kciuki opiera na kościach jarzmo-
wych od góry (pod oczami), a pozostałe palce na potylicy po obu stronach
głowy. Szyja przez cały czas ćwiczenia prosta i nieruchoma. Tak ułożonymi
rękami wykonuje kiwnięcie głową w przód, by zbliżyć brodę do krtani.
171
 Wykonanie: Jak w ćwiczeniu poprzednim. Ręce własne P spełnią)!
tutaj rolę rąk T (OP) (rys. 88 6).
Poizometryczną relaksację mięśni prostowników głowy wykonuje sifji
tak długo, jak długo trwają dolegliwości związane z ich podrażnieniei
(3.1.2.2).
Ćwiczenie 33. PW: Chory leży na plecach z głową wysuniętą brzeg
kozetki, ręce wyciągnięte wzdłuż tułowia. T (OP) staje za jego g krzyżuje
swoje ręce, lewą dłoń opierając na prawym barku, a prawą lewym barku
chorego. Głowę ćwiczącego układa potylicą na własnych sl żowanych
przedramionach.
Rys. 89. Pozycja do poizometrycznej relaksacji mięśni prostowników
karku i głowy
Wykonanie: Tak ułożoną głowę chorego T (OP) doprowadza własnj
rękami do zgięcia w przód - do pierwszego, wyczuwalnego niewielkiego ru.
Wtedy zatrzymuje ruch, a chory naciska głową na jego przedramic robiąc
wdech. Wytworzone w taki sposób napięcie utrzymuje co najmniej' sekund,
oddychając płytko na szczycie wdechu, po czym zwalnia je wydech. OP
zgina głowę chorego dalej do następnego niewielkiego oj Czynność tę
powtarza się 2-4 razy.
Podczas wykonywania omawianego tu ćwiczenia mogą wystąpić
międzyłopatkowe. Jeżeli w momencie wytworzenia niewielkiego napił nie
będą one miały tendencji zanikających, o czym pisaliśmy wyżej, wć
ćwiczenia tego nie należy wykonywać. Bezwzględnie należy je także rwać,
gdy wystąpią mdłości, zawroty głowy czy np. oczopląs i inne, objaw
wymaga zarówno badania laryngologicznego, jak i specjalisty c
manualnego oraz - potem - odpowiedniego leczenia.
5.4.4.3. Poizometryczną relakmicjn mięśni piersiowych większych
Podczas badania mięśnia piersiowego większego należy ocenić zarówno
jego długość, jak i bolesność przyczepów przy ucisku. Długość oceniamy w
pozycji pokazanej na rys. 90 i w pozycji wyjściowej ćw. 34. Jeżeli w pozycji
owej badany rozluźni mięśnie prawej kończyny górnej i łokieć opadnie
nieznacznie poniżej barku lub znajdzie się na jego poziomie, wówczas
zakres ruchu stawu barkowego w kierunku rozciągania tego mięśnia
uznajemy za normalny (rys.90 a).
Rys. 90. Badanie długości mięśnia piersiowego większego: a
- norma; b - przykurcz
Jeżeli w tej samej pozycji, po całkowitym rozluźnieniu mięśni badanej
kończyny górnej, łokieć chorego zatrzyma się powyżej stawu barkowego,
wówczas uznajemy, że mięsień piersiowy większy badanej strony pozostaje w
stanie przykurczu. Czasami wynik takiego badania zniekształca bolesne lub
niebolesne ograniczenie ruchomości stawu barkowego. Wtedy należy
przeprowadzić wcześniej terapię samego stawu.
Znaczenie podrażnienia mięśnia piersiowego większego i przyczepów w
patologii bólów okolicy mostka i przedniej ściany klatki piersiowej zostało
już omówione (3.1.2.2). Poizometryczna relaksacja owego mięśnia należy
bardzo skutecznych technik łagodzących wymienione tam dolegliwości.
Ćwiczenie 34. PW: Chory leży na plecach, staw barkowy, np. prawy|
trzymając na krawędzi kozetki, cała kończyna górna, odwiedziona jak rys. 91
a, swobodnie opada ku dołowi, bez napięcia mięśni. T (OP) sl twarzą do P i
jedną rękę (na rys. 91 - lewą) przykłada od góry do nadj stka P, a drugą
(prawą) do jego łokcia, nie naciskając w dół.
Rys. 91. Poizometryczna relaksacja mięśnia piersiowego większego: a - z
pomocą T lub OP; b - samodzielnie; c - topografia i przyczepy mięśnia
piersiowego wifkiMfO
Wykonanie: (-hory narinka im ręce T (OP), usiłując całą górną koń-
r/.ynę unieść w kierunku Hufitu, a T (OP) stawia opór. Napięcie trwa co
najmniej 10 sekund, następnie P przestaje naciskać i rozluźnia mieśnio całego
ciała. Jego kończyna górna opada nieco niżej. Całość należy po-
wl.órzyć 2-4 razy.
s
Ćwiczenie 35. PW: Chory stoi np. w drzwiach. Unosi kończynę górną i
na rys. 91 b - prawą) i opiera dłoń o futrynę. Łokieć przesuwa się obok nioj
swobodnie. Kończyna dolna po stronie ręki ćwiczącej w wykroku. Po zaha-
r/oniu dłoni P przesuwa tułów w przód, aż poczuje lekkie rozciąganie mięśni
kończyny górnej. Wtedy zatrzymuje się i stabilizuje.
Wykonanie: Chory naciska lekko dłonią na futrynę, nie dopuszczając do
przemieszczenia tułowia, przez przynajmniej 10 sekund. Przestaje naciskać i
przesuwa tułów w przód powodując dalsze zwiększenie napięcia mięśni. Całość
trzeba powtórzyć 2-4 razy.
Poizometryczna relaksację mięśni wykonujemy zawsze bez bólu. Tole-
rowane jest jedynie uczucie rozciągania, i tylko w ograniczonym zakresio. l )
otyczy to przede wszystkim szyi i karku.
Pamiętajmy, iż skuteczniejsza jest praca z terapeutą lub osobą poma-
gającą. Ma to szczególną wagę w początkach autoterapii, przy trudnym s l
anie oraz niewielkich umiejętnościach i wiedzy chorego.
Do błędów popełnianych najczęściej w poizometrycznej relaksacji
mięśni należą:
- sportowe traktowanie terapii, tzn. chęć szybkiego osiągnięcia wyników w
zwiększeniu zakresu ruchu, używanie siły zarówno przez osobę pomagającą, jak
i samego chorego, nadmierna intensywność pracy terapeutycznej;
- zbyt duży opór osoby pomagającej stawiany napięciu mięśni chorego, co
wywołuje odruchowe reakcje obronne pacjenta i uniemożliwia całkowite
ro/luźnienie mięśni. Ale jeśli opór jest za mały, to przy napięciu mięśni
chorego niweluje się uzyskane wcześniej rozciągnięcie danej grupy mięśniowej.
W obu przypadkach znacznie spada skuteczność takich zabiegów.
Zaprzestanie pracy terapeutycznej zaraz, gdy seria zabiegów
zmniejszy lub wyeliminuje dolegliwości, należy uznać za błąd,
ponieważ powinniśmy doprowadzić do możliwie pełnej równo-
wagi statycznej narządów ruchu. A potrzeba na to zazwyczaj
wielu miesięcy systematycznej pracy!
5.4.5. Trening wzmacniający mięśnie
osłabione w hiperlordozie szyjnej
Do mięśni osłabionych przez hiperlordozę szyjną najczęściej należą: mięśnie
między łopatkowe (równoltgłoboczny, dolne części mięśni czworobocznych),
zębate przednie, ale przede wszystkim zginacze głowy i szyi. Osłabieniu
ulegają również m. in. mięśnie najszersze grzbietu. Zwiększenie ich siły jeft
niezbędnym czynnikiem w walce z zaburzeniami równowagi statycznej rejonu
szyjno-barkowego, a także w przywracaniu prawidłowego stereotypu ru«
chowego.
Poniższy zestaw to jedna z wielu możliwości treningu zwiększającego,
aktywność i siłę wymienionych mięśni.

Ćwiczenie 36. PW: Chory leży na brzuchu na stole, ławce lub koz«
lekarskiej, z klatką piersiową poza krawędzią, rękami w dół, obciążony
ciężarkiem (woreczkami z piaskiem) od 0,5 do 2 kg.

Rys. 93. Ćwiczenie siły mięśni międzyłopatkowych i prostowników kręgosłupa

Rys. 92. Ćwiczenie siły mięśni międzyłopatkowych

Wykonanie: Chory wielokrotnie unosi ręce bokiem w górę, proij

padle do długiej osi ciała. Uniesienie rąk - wdech, opuszczenie rąk
wydech.

Ćwiczenie 37. PW: Jak poprzednio.

Wykonanie: Chory podnosi ręce na przemian przodem w górę,
legie do długiej osi ciała.

Ćwiczenie 38. PW: Chory leży na brzuchu z rękami w bok, ot nymi,

prostopadle do długiej osi ciała.
Wykonanie: Chory wielokrotnie unosi górną część tułowia, jedne
nie wyrzucając jak najwyżej ręce. Łagodny powrót do leżenia w posl
wyjściowej, bez uderzania o podłogę (rys. 93). Rys. 94. Ćwiczenie siły mięśnia zębatego przedniego
(jego osłabienie powoduje odstawanie łopatek)
Ćwiczenie 39. PW: Chory leży na plecach z lewą ręką wzdłuż wia,
a prawą uniesioną pionowo w górę. OP stabilizuje ją w łokciu Wykonanie: Chory pcha prawą kończynę górną pionowo w górę , a OP
dopuszczając do zgięcia i obciąża jednocześnie od góry. Prawa łopat* •tawia opór, aż do oderwania prawego barku i prawej łopatki P od podłoża
prawy bark przylegają do podłoża (rys. 94). - wydech, opuszczenie - wdech. Powtarzać wielokrotnie, zmieniać rękę. Łokieć
cały czas prosty!
176
 Ćwiczenie 40. PW: Chory leży na plecach. OP staje za głową P. Podają 5.4.6. Zwiększanie ruchomości odcinka piersiowego
sobie dłonie. Jedna ręka P zgięta w łokciu i przyciągnięta do długiej osi ciała
kręgosłupa przy „okrągłych" plecach
(rys. 95).
•Jedną z cech charakterystycznych hiperlordozy szyjnej są okrągłe plecy - po-
głębiona kifoza piersiowego odcinka kręgosłupa. Po wyraźnym zmniejszeniu
się lub zniknięciu dolegliwości wynikających z zaburzeń równowagi statycznej
mięśni występujących wraz z hiperlordozą (na skutek leczenia ręcznego lub
poizometrycznej relaksacji mięśni) należy rozpocząć, równolegle z wyżej opisanym
treningiem siłowym osłabionych mięśni, ćwiczenia zwiększające ruchomość
kręgosłupa piersiowego w kierunku prostowania. Oto kilka przykładów l a kich
Ćwiczeń.

Ćwiczenie 42. PW: Chory w przysiadzie, trzyma plecy blisko przy

drabince, a ręce wyprostowane w górę. Chwyta rękami za szczebel drabinki,

Rys. 95. Ćwiczenie siły mięśni najszerszych grzbietu

Wykonanie: Chory przyciąga wyprostowaną rękę do tułowia z j<

czesnym prostowaniem drugiej ręki, a OP stawia opór. I tak dalej, na pi
mian, wielokrotnie, aż do zmęczenia.

Ćwiczenie 41. PW: Chory leży na plecach, ręce wzdłuż tułowia.

Wykonanie: Chory przyciąga brodę do krtani i unosi głowę do
ksymalnego zgięcia w przód - wydech, kładzie głowę - wdech. Ćwicz*
należy powtarzać wielokrotnie z obciążeniem lub przeciwdziałaniem OP
(rys. 96).

Rys. 97

pr/yjmuje postawę zwieszoną tak, by uda tworzyły kąt prosty z tułowiem, a

•topy opierały się o podłoże. Pomiędzy szczeblami drabinki a łopatkami
umieszcza się twardą poduszkę (rys. 97).
Rys. 96. Ćwiczenie siły mięśni zginaczy głowy i szyi
Wykonanie: Chory odpycha się stopami próbując dotykać pośladkami
drabinki.
 Ćwiczenie 43. PW: Chory leży na plecach, z rękami wyprostowanymi
za głową. Chwyta rękami za szczebel drabinki. Nogi ma ugięte w kolanach
pod kątem prostym, stopy lekko rozstawione, biodra proste, uniesione W
górę. Pod łopatkami twarda poduszka (rys. 98).
Rys. 98
Rys. 99
160
Wykonanie: Chory ufinn biodrn, próbując dotknąć pośladkami do podłoża
- wdech, powrót do pottnwy wyjściowej - wydech.
Ćwiczenie 44. PW: Chory w siadzie skrzyżnym, z rękami na karku,
OP chwyta go za łokcie i jednocześnie podpiera mu plecy kolanem w
rejonie międzyłopatkowym. Pod kolano włożona może być poduszeczka
(rys. 99).
Wykonanie: Pociągając ku sobie łokcie chorego, OP prostuje jego
kręgosłup w odcinku piersiowym - wdech, zwalnia pociąganie - wydech.
Ćwiczenie 45. PW: Chory w siadzie klęcznym, z niewielkim skłonem w
przód, ręce proste, oparte o drabinki (ścianę, półkę), OP stoi z tyłu, opiera
dłonie w okolicy międzyłopatkowej ćwiczącego (rys. 100).
Rys. 100
Rys. 101
4O4
 Wykonanie: OP naciska w przód i w dół wdech, y.walnia nacisk -
wydech.

Ćwiczenie 46. PW: Chory w opadzie w przód, ręce i kolana proste,

dłonie opiera o szczebel drabinki (półkę), OP stoi przodem do głowy chorego
między jego łokciami i opiera swoje ręce w okolicy międzyłopatkowej chorego RozdziałS
(rys. 101).
Wykonanie: OP naciska w dół - wdech, zwalnia nacisk - wydech. Po- Postępowanie w stanach ostrych
wtarzać wielokrotnie.

Stanem ostrym nazywamy gwałtowny atak bólu pochodzenia korzeniowego lub

przeciążeniowego, wywołujący tzw. ochronny skurcz mięśni i najczęściej
postawę przeciwbólową, z wyboczeniem biodra w lewą lub prawą stronę. Ból
taki może wystąpić nagle przy jakimś „fałszywym" ruchu albo narastać w ciągu
godzin lub dni. Może powstać także przy niekontrolowanym dźwignięciu ciężaru.
Ostry ból występuje najczęściej w odcinku: piersiowo-lędźwiowym oraz
lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa (3.2.2.1) i ma charakter ostrego lum-bago
(zapalenia wielonerwowego, „korzonków") lub rwy kulszowej. Atakuje także
dość często rejon szyjno-barkowy, międzyłopatkowy i grzbiet. Towarzyszyć
temu mogą także silne zawroty, mdłości oraz częste odruchy wymiotne i
wymioty.

6.1. Postępowanie w stanach ostrych lumbago i

dyskopatiach
Ostry atak bólu w rejonie lędźwiowym wywołuje najczęściej postawę tułowia
wymuszoną bólem. Mięśnie ulegają spazmatycznemu skurczowi i -choć
wymuszają postawę antybólową - równocześnie wzmagają ból. Narastanie
bólu wywołuje dalszy skurcz itd. W ten sposób powstaje patologiczny łuk
odruchowy (zamknięte koło bólowo-skurczowe), mechanizm
samopodtrzymujący ból. Chory często wpada w panikę, a napięcie psychiczne
staje się jednym z głównych czynników wymienionego mechanizmu, Hol
częściowo, a niekiedy całkowicie ogranicza ruchomość odcinka lędźwiowego
kręgosłupa (rys. 102).
Bywa, że zabieg ręczny ześrodkowany na odpowiednim segmencie i
dobrze przeprowadzony natychmiast uwalnia chorego od bólu. Takie przy-
padki przysporzyły wiele sławy medycynie ręcznej i terapeutom manualnym.
Należą one jednak do rzadkości.
 O wiele korzystniej zmniejszać stan podrażnienia przez odpoczynek w
pozycjach niebolesnych, a następnie ruchami odprężającymi i mobilizacjami
czynnymi odcinka lędźwiowego kręgosłupa (4.2).
Ul
« II
Rys. 102. Przykłady częściowego (a, 6) i prawie całkowitego (c) bólowego
ograniczenia ruchomości odcinka lędźwiowego kręgosłupa z postawami ciała
wymuszonymi bólem (wg Maigne'a): a - ograniczona całkowicie rotacja i skłon
tułowia w prawo oraz skłon w tył; 6 - ograniczony całkowicie skłon tułowia
w przód i w lewo oraz rotacja w lewo; c - prawie całkowite bólowe
ograniczenie ruchomości tułowia - bólu nie wywołuje tylko skłon w przód
184
6.1.1. Badanie, autobadunic, diagnoza w dyskopatiach i
lumbago
Zdiagnozowanie dyskopatii jeHt dość trudne i często niejednoznaczne. Jedynie
zdjęcia rentgenowskie z kontrastem (radikulografia) dostarczają nieco więcej
obiektywnych danych do diagnozy. Jednak owe dane też nie zawsze są pewne, co
przy inwazyjności i uciążliwości całego zabiegu zmniejsza jego przydatność.
Nierzadko samo wprowadzenie kontrastu znacznie pogarsza stan chorego.
Do celów terapeutycznych ważne jest rozróżnienie, czy ostry stan rejonu
lędźwiowo-krzyżowego wynika z uciśnięcia korzenia nerwowego, czy też jest
skutkiem przeciążenia mięśni i tkanki łącznej tego rejonu. W tym celu
najpierw należy przeprowadzić próbę Laseque'a (5.1.1). Jeżeli będzie ona
dodatnia, co może świadczyć o występowaniu np. dyskopatii (5.1.5),
wówczas musimy zbadać ruchomość kręgosłupa (4.1.2).
Przy dyskopatii ruch tułowia w kierunku zagrożonym wywołuje zawsze
promieniowanie bólu aż do stopy. W ostrym lumbago ruchy kręgosłupa także
sprawiają duży ból, ale promieniowanie nie dochodzi do stóp. Największy ból
odczuwa chory w samym kręgosłupie, w pośladkach oraz czasem w udach.
Rysunek 102 ilustruje schematycznie mechanizm powstawania bólu u
dwóch różnych chorych. Topografia bólu jest taka sama, natomiast całkowi-cię
odmienny bywa wynik badania ruchomości kręgosłupa. Różne są takie
charakterystyczne cechy zniekształcenia bólowego sylwetki obu chorych.
Dodatni wynik próby Laseque'a oraz bolesne ograniczenie ruchomości
kręgosłupa lędźwiowego odnotowane u tego samego pacjenta świadczą o
występowaniu zespołu korzeniowego w rejonie lędźwiowo-krzyżowym. Naj-
skuteczniejsza autoterapia w tym stanie ostrym to:
- kilkudniowe pozostanie w odpowiednio przygotowanym łóżku w po-/y
ej ach niebolesnych;
- mobilizacje czynne kręgosłupa lędźwiowego w kierunkach nieboles-
nych;
- ewentualne wspomaganie farmakologiczne.
Każdy ostry stan stanowi sygnał, aby przeprowadzić specjalistyczna
badanie oraz leczenie manualne zaburzeń ruchomości kręgosłupa.
Mobilizacje czynne kręgosłupa lędźwiowego w stanach ostrych spowo-
dowanych przez lumbago lub dyskopatię przeprowadza się w sposób identy-
czny. W przypadkach uszkodzenia dyskowego zaleca się kontynuowanie
ćwiczeń ochraniających najniższe dyski międzykręgowe (10.3.2).
6.1.2. Łóżko i pozycje niebolesne - terapia ułożeniowa
Po wystąpieniu ostrego bólu najlepiej położyć się natychmiast do łóżka i
przyjąć pozycję niebo leśną. Próby „przechodzenia" ataku przedłużają czas
trwania choroby. Lotko powinno być proste, nie może się uginać ani być za
twarde. Czyli najlepiej - gruby materac z włosia n« donc«. Pewną ulgę może
przynieść skośne ułożenie deski: głowa i barki nioco poniżej nóg (nie o tyle
jednak, by chory się zsuwał).
Rys. 103. Przykłady niektórych pozycji ciała w łóżku mogących przynieść
zmniejszenie lub zniesienie bólu w ostrych bólach lędźwiowo-krzyżowych
lub w rwie kulszowej (za A. Dziakiem: Bóle krzyża}
Nie ma wyraźnego przepisu na niebolesną pozycję. Trzeba ją ustalić.
Można tylko powiedzieć, że pozycja niebolesną na leżąco jest podobna do]
pozycji antybólowej na stojąco. Należy odtworzyć ją w łóżku za pom klinów i
poduszek tak, by mogła być utrzymywana biernie, wyłącznie prą odpowiednie
ułożenie i podparcie ciała przy rozluźnionych mięśniach! R; sunki 103 i 104
przedstawiają niektóre pozycje ciała w łóżku mogące prz; nieść pewną ulgę, a
nawet uwolnienie od bólu.
W odnalezieniu pozycji niebolesnej istotną rolę odgrywa wynik bad nią
ruchomości. Na przykład chory z rys. 102 a powinien utrzymywać
Rys. 104. Prawdopodobna pozycja niebolesna dla chorego z rys. 102 a
186
łóżku pozycję, w której odcinak lędźwiowy kręgoHłupa znajdować Hię bęclzto w
skłonie w przód i w lewo orn* w rotacji (skręcie) w lewo. Wielkość skłonów i
skrętów należy znnluić metody kolejnych prób.
Po odnalezieniu pozycji niebolesnej najlepiej odpocząć w niej 2-3 go-
dziny. Potem spróbować mobilizować czynnie kierunki niebolesne przoz 2-3
minuty.
Dobrze, gdy wyszukamy więcej niż jedną pozycję niebolesną, by móc
zmieniać je po naturalnym zmęczeniu bezruchem w jednej pozycji, szczególnie
w nocy. W przypadkach ostrych bólów lędźwiowo-krzyżowych z całkowitym
ograniczeniem ruchomości lędźwiowego odcinka kręgosłupa (rys. 102 r),
znalezienie pozycji bezbolesnej będzie bardzo trudne. Stan chorego pogarda z
pewnością dodatkowo zablokowanie stawów krzyżowo-biodrowych i pod-
rażnienie więzadeł oraz mięśni miednicy. Wymaga on więc specjalistycznego
badania manualnego i dodatkowych informacji o postępowaniu w domu.
6.1.3. Mobilizacje czynne kręgosłupa lędźwiowego w
lumbago oraz dyskopatii
Mobilizacje czynne kręgosłupa wykonuje się początkowo co kilka godzin
przez 2-3 minuty. W miarę poprawy można je wykonywać co 1,5-2 godziny
przez 5-10 minut. Czas między mobilizacjami powinien chory spędzać
Rys. 105. Mobilizacja czynna skłonu tułowia w przód: a - przy bólach
promieniujących z dolnego odcinka lędźwiowego; b - przy bólach promieniujących
z górnego odcinka lędźwiowego; c - przy bólach promieniujących
i dolnego odcinka piersiowego kręgosłupa
1fi7
w pozycjach niebolesnych - leżąc czy chodząc na czwornknch. Mobilizacje
czynne prowadzi się zgodnie z opisanymi już zasadami (4.1). Przy stanie
ostrym chorego przeprowadza się je w pozycji leżącej lub na czworakach. Tu
prezentujemy pozycje na czworakach jako najbardziej praktyczne. Pewną
trudność może sprawiać uzmysłowienie sobie kierunków mobilizowania z
powodu przeniesienia ich „do poziomu" po badaniu ruchomości „w pionie"
(w pozycji siedzącej). Z tego powodu przedstawiono niżej kilka sposobów
mobilizacji lędźwiowego odcinka kręgosłupa w horyzontalnym ułożeniu
tułowia.
Wykonanie; Pbdniftść głowi; w górę, opuścić lędźwie w dół, brzuch
luźny, mięśnie lędźwi nnpięti' (f>-10 sekund) - wdech, powrót do postaw)
wyjściowej - wydech.
Ćwiczenie 49. Mobilizacja czynna skłonów w bok tułowia (rys. 107)
PW: Chory na czworakach, tułów w pozycji spoczynkowej (niebolesnej).
Wykonanie: Doprowadzenie do zgięcia bocznego tułowia przez prze-
sunięcie dłoni krokiem dostawnym w żądanym kierunku - do oporu i

Ćwiczenie 47. Mobilizacja czynna skłonu tułowia w przód wykony-

wana przy zablokowanym bólowo skłonie w tył i niebolesnym skłonie
tułowia w przód. PW: na czworakach, grzbiet możliwie wyprostowany,
niebolesny.
Wykonanie: Uwypuklenie grzbietu ku tyłowi (koci grzbiet), utrzymy-
wanie napięcia brzucha i pośladków - wydech (5-10 sekund), powrót do PW -
wdech.

Ćwiczenie 48. Mobilizacja czynna skłonu w tył tułowia (rys. 106).

Wykonywana przy zablokowanym skłonie w przód i niebolesnym skłonie w tył
tułowia. PW: na czworakach, grzbiet prosty lub w pozycji niebolesnej.

Rys. 107. Mobilizacja czynna skłonów tułowia w bok (na rysunku skłon
w prawo): a - przy bólach dolnego odcinka lędźwiowego; b - przy bólach
górnego odcinka lędźwiowego kręgosłupa; c - przy bólach dolnego
odcinka piersiowego kręgosłupa

dalej pogłębienie skłonu w tym kierunku (lewo lub prawo) poprzez napię-cię
mięśni zginających tułów do boku (na rysunku w prawo) - wydech,
utrzymanie napięcia, rozluźnienie mięśni - wdech.

Ćwiczenie 50. Mobilizacja czynna rotacji (skrętu) odcinka lędźwio-

wego kręgosłupa (rys. 108). PW: Na czworakach, tułów w pozygi niebo-
Rys. 106. Mobilizacja czynna skłonu tułowia w tył: a - przy bólach dolnego lesnej.
odcinka lędźwiowego; b - przy bólach górnego odcinka lędźwiowego; Wykonanie: Prawą rękę (w przypadku rotacji w prawo) oderwać od
c - przy bólach dolnego odcinka piersiowego kręgosłupa podłoża i przemieścić ją w bok i dalej razem ze skrętem tułowia do oporu

188
 a
Rys. 108. Mobilizacja czynna tułowia w rotacji - skręcie (w prawo):
a - przy bólach dolnego odcinka lędźwiowego; b - przy bólach górnego odcinka
lędźwiowego; c - przy bólach dolnego odcinka piersiowego kręgosłupa
w prawo. W skręcie uczestniczy głowa i oczy dążące do spojrzenia prawo
poza plecy. Po osiągnięciu skrajnej pozycji niebolesnej w skręcie prawo,
pogłębienie skrętu przez napięcie mięśni i dalsze spojrzenie prawo za
siebie, utrzymanie tego napięcia kilka sekund - wydech. Roi luźnienie
mięśni, a nawet powrót do postawy wyjściowej - wdech.
Chory z przykładu na rys. 102 b powinien mobilizować czyni
kręgosłup lędźwiowy jak w ćwiczeniach: 48, rys. 106 o; 49, rys. 107 a; _
rys. 108 a. Po jakimś czasie musi także próbować łączenia kierunki
niezagrożonych, najpierw podwójnych, a potem trzech kierunków jedi
cześnie (rys. 109).
190
Rys. 109. Mobilizacja dolnego odcinka lędźwiowego kręgosłupa w połączeniu skłonu
w prawo, rotacji w prawo i skłonu w tył
Mobilizacje czynne są niezwykle skuteczne w leczeniu dolegli-
wości odkręgosłupowych pochodzenia korzeniowego. Są pra-
ktycznie najlepszą terapią stanów ostrych i chronicznych. Dzięki
nim można opanować zdecydowaną większość togo typu
zaburzeń bez uciekania się do terapii manualnej kręgoału* pa
czy też leczenia farmakologicznego. Są to techniki proste ł
naturalne. Przy respektowaniu zasady bezbolesności i ruchu
przeciwnego (4.1.3) całkowicie bezpieczne!
6.2. Postępowanie w stanach ostrych bólów
lędźwiowo-krzyżowych, miednicy i kończyn
dolnych charakterystycznych dla zespołów
przeciążeniowych
Ostry ból w rejonie lędźwiowo-krzyżowym, miednicy oraz kończynach do-
lnych może powstawać bez podrażnienia korzeniowego. Podstawą diagnozy
jest badanie ruchomości kręgosłupa lędźwiowego (4.1.2; 6.1.1). Jeżeli
wynika z niego, że skłony w prawo i w lewo tułowia można wykonywać
bez bólu, wówczas i skręty tułowia zazwyczaj bywają niebolesne. Jeżeli
pojawia się ból, to nieduży i - co najważniejsze - skłony na boki oraz skręty
tułowia nie wywołują jego promieniowania do kończyn dolnych. Natomiast
skłon w przód oraz/albo skłon w tył mogą być bolesne. Odpo-
wiada za to zaburzenie ruchomości stawu krzyżowo-biodrowego wywołujące
podrażnienie więzadeł miednicy.
Dalszych danych do diagnozy zespołów przeciążeniowych dostarcza
próba Laseque'a (5.1.3). Jeżeli ból znika z trudnością, odkładamy poizome-
tryczną relaksację prostowników biodra na jakiś czas. Jeśli natomiast podczas
próby Laseque'a ból znika dość łatwo, poizometryczną relaksację wykonujemy
od zaraz.
Podczas badania można, a nawet powinno się, wykonać trakcje stawu ._fa
biodrowego (ćw. 7 i 8 oraz rys. 51 i 52), który bardzo często wywołuje b "
rejonu L/S, miednicy oraz kończyn dolnych. Jeśli trakcje stawu biodrowej
przyczynią się do złagodzenia bólu, badanie i terapię biodra należy włączj do
ogólnego planu leczniczego.
Jak już wiemy, podstawową technikę walki z bólem w zespołach pi
ciążeniowych stanowi poizometryczną relaksacja mięśni (5.2.1). Jednakże
stanach ostrego bólu może ona mieć ograniczone zastosowanie. Wych< nie ze
stanu ostrego powinniśmy więc rozpoczynać od znalezienia pozj
niebolesnych oraz odpowiedniego przygotowania łóżka (6.1.2). Miejsce
spania nie może być twarde! To bardzo ważne ze względu na liczne pui"
maksymalnie bolesne, których ucisk o twarde podłoże intensywnie wzi ból.
Najbardziej bolesne punkty powstają m. in. na kości krzyżowej, guzi
kulszowych, krętarzach większych, wyrostkach kolczystych kręgosłupa,
odnalezieniu pozycji niebolesnych lub wydatnie zmniejszających ból nal
odpoczywać 2-3 godziny nie wykonując żadnych niepotrzebnych ru< Nie
zaleca się całkowitego bezruchu, nawet gdy dana pozycja zupełnie el nuje ból.
Najlepszą terapią stanów ostrych bywa krótkotrwały (kilkumi towy),
bezbolesny ruch kończyn dolnych i miednicy po 1-2-godzinnym czynku w
ownno
pozycji niebolesnej. Ćwiczenia te nie powinny wzmagać lub ływać bólu. Jeśli
Rys. 110. Ćwiczenia rozluźniające wg Maigne'a, wykonanie zmodyfik..... -
tak się dzieje, to znaczy, iż nie są one w tym mom< wskazane albo są źle seria 1: 1-3 - wielokrotne powtarzanie ćwiczenia najpierw nogą zdrową,
wykonywane! następnie nogą chorą (bardziej bolesną); 4-5 - ruch naprzemienny kończyn
Poniżej przedstawiono za Maigne'em pięć serii ćwiczeń rozlui dolnych lub dowolnie
cych. Wykonuje się je seriami w myśl poniższych zasad.
W okresie początkowym, po odnalezieniu pozycji niebolesnej, która że
przypominać pozycję wyjściową z serii pierwszej (rys. 110), wykonujenay| kilka <lniego dnia „bolały". Jeśli nadal wywołują ból, odkładamy je do następnej
ruchów nogami i miednicą w ciągu 2-4 minut, 7-8 razy dzi« nawet krócej i próby. W pewnym momencie okaże się, że ćwiczenie, poprzedniego dnia
jrszcze wywołujące pobolewanie, dziś można wykonać łatwo i bezboleśnie.
częściej. W miarę odzyskiwania sprawności i ustępowania należy czas
Kiedy już będziemy mogli wykonać w s z y s t k i e ćwiczenia pierwszej wrn
„jednostek treningowych" wydłużać np. do 5-6 razy dziennie minut, 3 razy
bez bólu i łatwo, wówczas dopiero przechodzimy do ćwiczeń z serii drugiej.
dziennie po 10 minut itd. aż do jednego razu dziennie pi minut po całkowitym
Nie ma potrzeby powracania do ćwiczeń serii pierwszej, zgodnie z MiHadą
powrocie do bezbolesności.
progresywności. Serię drugą wykonujemy podobnie jak serię pier-WH/ą:
Ćwiczenia należy kontynuować tylko w ramach jednej serii roa nająć od
nieboleśnie. Gdy łatwo i bezboleśnie wykonujemy wszystkie zawarte w niej
pierwszej. Wykonywać wyłącznie ćwiczenia niebolesne. Tych, wywołują ból
ćwiczenia, przechodzimy do następnej serii.
lub go zwiększają, nie kończyć i nie kontynuować. ć niebolesne leczą i
ułatwiają wykonanie innych, w danej chwili wywohtfl ból. Następnego dnia Wszystkie ćwiczenia trzeba wykonywać ściśle według rysunków. Naj-
pierw należy przyjąć dokładnie postawę wyjściową i zakończyć ćwiczenie |
ponownie należy spróbować wykonać te, które M>Htawą końcową, identyczną z wyjściową.
103
 l /s^

Rys. 111. Ćwiczenia rozluźniające wg Maigne'a — seria 2 Rys. 112. Ćwiczenia rozluźniające wg Maigne'a - seria 3

Należy nauczyć się przyjmowania postawy wyjściowej, szczegóh przy Seria 2. PW: Chory leży na plecach, tułów podparty na łokciach
ćwiczeniach z pierwszej serii (chory leży na plecach, biodra i kolt ugięte). ugięte w kolanach i biodrach, całe stopy na podłożu '°*c'«<^
Dobrze rozpoczynać każde ćwiczenie od kilku oddechów wykonywi nych przy Seria^3. PW: Półsiedząca z biodrami i kolanami ugiętymi tułów Dod
napiętych mięśniach pośladkowych (nacisnąć stopami na podłożtj i mięśniach party od tyłu na wyprostowanych łokciach. P

brzucha, potem zbliżyć spojenie łonowe do mostka - wyde rozluźnić mięśnie

- wdech.
Nigdy nie wykonywać ruchów zamachowych! To generalna zasac
obowiązująca we wszystkich tych i dalszych ćwiczeniach. Ruch ręką, noj
czy tułowiem wykonywany z zamachem bywa najczęściej niedokładny,
wymierzony. W przypadku wykonania takiego ruchu w kierunku zagroi
nym chory nie ma możliwości powstrzymania go na granicy bólu. Ru(
zamachowe z reguły pogarszają stan chorego!
Każde ćwiczenie trzeba wykonywać w rytm własnego oddechu i ś( z nim
je skoordynować. Niecierpliwość i nadmierna intensywność ruc choćby był
on rzeczywiście niebolesny, są wrogami chorego z ostrymi dolej wościami
odkręgosłupowymi.

Ćwiczenie 51. Seria 1. PW: Chory leży na plecach, kolana i bi<

ugięte, nogi lekko rozchylone, całe stopy na podłożu, kręgosłup lędźwie
tak podparty, aby jego pozycja nie zwiększała bólu.
Rys. 113. Ćwiczenia rozluźniające wg Maigne'a - seria 4
194

Rys. 114. Ćwiczenia rozluźniające - seria 5
Seria 4. PW: Siad, nogi ugięte lub wyprostowane, dłonie na biodrach.
Uwaga! Wykonywać, jak pokazują rysunki, zwiększając w następnych!
ćwiczeniach stopień trudności przez ruch z: rękami skrzyżowanymi na pier-J
siach, rękami założonymi na karku, rękami w górę.
Seria 5. PW: Siad, nogi ugięte, dłonie na biodrach, stopy na podłodze^
ćw. 3, 4 i 5 — siad równoważny.
Jest oczywiste, że wynik badania lub autobadania różnicującego zawsze
będzie jednoznaczny. W takim przypadku warto stosować jedynie techniki,
które chory oceni jako najskuteczniejsze. Można więc stosowi równolegle
mobilizacje czynne kręgosłupa z poizometryczną relaksac mięśni,
ćwiczeniami rozluźniającymi wg Maigne'a itp. Trzeba tylko tul przypomnieć,
że w ostrych dolegliwościach najskuteczniejszą terapią doi wą jest 2-3-dniowy
wypoczynek w pozycjach niebolesnych. Odpoczynek powinien być przerwany
co 2-3 godziny jedną z wyżej przedstawionych foi ruchu. W tym okresie ruch nie
powinien trwać dłużej niż 2-3 minuty.
6.3. Postępowanie w ostrych bólach grzbietu
Górny odcinek piersiowy (do Ths, a niekiedy do Tłu) uczestniczy w ruchachj
dolegliwościach odcinka szyjnego kręgosłupa. Dolny odcinek piersu
szczególnie Thn i Thi2 (a niekiedy Thio i Thg), uczestniczy w ruchach i doh
wościach odcinka lędźwiowego kręgosłupa. W obu powyższych przypac
postępowanie w stanach ostrych obejmuje rejon L/S oraz szyjno-barkowy.
196
Prezentowane nlifj sposoby nnmopomocy zastosować można w ostrych
dolegliwościach środkowego odcinka piersiowego kręgosłupa.
Najczęściej spotykane dolegliwości, spowodowane zaburzeniami rucho-
mości środkowego odcinka piersiowego kręgosłupa, to: bóle pleców, bóle opa-
sujące międzyżebrowe, tzw. neuralgie międzyżebrowe, bóle okolicy dolnej
części mostka, a także przypominające bóle okołosercowe i górnej części jamy
brzucha, bóle ścian klatki piersiowej. Blokada ruchomości tego odcinka może
powodować bolesne skurcze mięśni prostowników grzbietu, międzyżebrowych i
innych, upośledzając czynność oddechową chorego, powodując, iż staje się ona
bolesna.
„W obszarze kręgosłupa piersiowego istnieją szczególne możliwości
występowania zaburzeń między funkcjami kręgosłupa i klatki piersiowej z
jednej strony a sercem, układem krążenia, oddychania i narządami górnej
części jamy brzucha, z drugiej strony" (Stiles 79, Kunert 75, Wykę 79 - za
Neumannem).
Postępowanie w ostrych bólach odcinka piersiowego kręgosłupa opiera
się na tych samych zasadach co postępowanie podczas ostrych dolegliwości
szyi czy lędźwi. Zaleca się spokój i odpoczynek w pozycjach ciała niebolet-
nych oraz mobilizacje odcinka piersiowego kręgosłupa w myśl zasady bezbo-
lesności i ruchu przeciwnego.
Środkowy odcinek piersiowy kręgosłupa z powodu swojej budowy jeat
znacznie mniej ruchomy niż pozostałe odcinki. Praktyka wykazała, że do
terapii ostrych i przewlekłych dolegliwości grzbietu wystarczą zazwyczaj mo-
bilizacje odcinka piersiowego kręgosłupa, skłony w przód lub w tył oraz skręty w
lewo lub w prawo, z pominięciem skłonów na boki. Oczywiście, przed przy-
stąpieniem do mobilizacji czynnych należy zbadać ruchomość środkowego odcinka
piersiowego kręgosłupa. Jak zaznaczyliśmy, objąć nią można tylko skłony w
przód, w tył i rotacje, a wykonywać w pozycjach przeznaczonych bezpośrednio do
mobilizacji czynnych. Słowem: pozycje ciała właściwe dla mobilizacji można
stosować do badania ruchomości odcinka piersiowego kręgosłupa.
Jak wszędzie, tak i tutaj obowiązuje zasada bezbolesności i ruchu
przeciwnego (4.1.3). Jeśli np. skłon w przód (garbienie pleców) zwiększa ból,
mobilizujemy prostowanie i przeprost odcinka piersiowego kręgosłupa. Po-
dobnie z rotacjami - przy bolesnej rotacji w prawo mobilizujemy kręgosłup w
rotacji w lewo itp.
6.3.1. Mobilizacja czynna odcinka piersiowego kręgosłupa w
skłonie w przód
Ćwiczenie 52. PW: Siad na pięty, skłon tułowia w przód aż do oparda
czoła o podłoże. Ręce wzdłuż podudzi, dłonie grzbietem spoczywają na
podłodze.
 Wykonanie: Wdech - wydech, z wydechom wzmacniać napięcie mięśni
brzucha z jednoczesnym uwypukleniem w tfórę kręgosłupa piersiowego w
rejonie bólu. Tak powstałe napięcie wraz z wydechom utrzymuje-
Rys. 115. Mobilizacja czynna środkowego odcinka piersiowego kręgosłupa
w skłonie w przód
my przez 5-10 sekund, następnie wykonujemy głęboki wdech, a po nim
wydech. Powtarzamy cały cykl w myśl ogólnych zasad mobilizacji czynnych
kręgosłupa.
6.3.2. Mobilizacja czynna odcinka piersiowego kręgosłupa w
skłonie w tył
Ćwiczenie 53. PW: Siad na krześle z oparciem, biodra wsunięte jak
najdalej w tył. Górna krawędź oparcia powinna znajdować się tuż pod
miejscem bolesnym. Jeśli nie mamy krzesła z regulowaną wysokością, i
wówczas można podłożyć np. ściśle zrolowany ręcznik odpowiedniej gru-
bości (rys. 116). Stopy rozstawione, całą powierzchnią oparte o podłoże.
Eys. 116. Mobilizacja środkowego odcinka piersiowego kręgosłupa w skłonie w tył
198
Wykonanie: Pną* górnt\ krawędź oparcia l u b przez zrolowany na tym
oparciu rocznik pnmtujomy część pleców znajdująca, .się ponad podparciem.
OHii^amy to napinając mięśnie prostujące kręgosłup i nactakn-jąc plecami
na miojuco ich podparcia. Jednocześnie ze wzrostem napięciu wykonujemy
wdech i utrzymujemy ten stan przez kilka do kilkunaHtu sekund. Następnie
robimy wydech, zaprzestajemy naciskania plecami, rozluźniamy mięśnie.
Całość powtarzamy 5-10 razy.
6.3.3. Mobilizacja środkowego odcinka piersiowego
kręgosłupa w rotacji w prawo
Ćwiczenie 54. PW: Chory siada na taborecie i pod prawy pośladek (jon l i
ma być mobilizowana rotacja w lewo, to pod lewy) podkłada np. poskłada-
Rys. 117. Rotacja środkowego odcinka piersiowego kręgosłupa w prawo
ny ręcznik. Wysokość podkładki powinna być taka, by wymuszała skłon
kręgosłupa piersiowego w prawo (wypukłością w lewo) na wysokości bo-
lesnego odcinka. Dłonie splecione na karku. Całe plecy i szyja proste.
Wykonanie: Wdech, chory obraca tułów w prawo do oporu z jednoczes-
nym wydechem i skierowaniem głowy oraz wzroku w prawo. Po osiągnięciu
skrajnego położenia dalej zwiększa napięcie mięśni skręceniem tułowia w
prawo. Pozostaje w tym napięciu z wydechem 5-10 sekund, następnie roz-
luźnia mięśnie rotujące - głęboki wdech, wydech ze skrętem itd. kilka do
kilkunastu powtórzeń.
199

6.4. Postępowanie w stanach ostrych rejonu
szyj no-barkowego
W razie silnego bólu karku (połączonego najczęściej z bólami głowy lub/oraz
barków i dalszych części kończyn górnych, a także z bólami międzyłopatko-
wymi) najlepiej rozpocząć autoterapię od zbadania ruchomości odcinka szyjnego
kręgosłupa (4.1.2). Jeżeli okaże się, że ból zablokował więcej niż trzy z sześciu
podstawowych kierunków, wówczas najkorzystniej rozpocząć od wyciszenia bólu
przebywaniem w pozycjach niebolesnych, odpoczynkiem w takich pozycjach.
Bezbolesną pozycję lub pozycje szyi należy utrzymywać przede wszystkim
w czasie snu. Do tego celu najlepiej zastosować przez około dwa tygodnie
kołnierz. Czas ten można, w zależności od efektów terapii, albo nieco skrócić,
albo wydłużyć. Zdecydowanie niewskazane jest używanie kołnierza przez czas
dłuższy.
Kołnierz można wykonać samodzielnie domowym sposobem (rys.
118). Wycinamy z tektury pas odpowiadający szerokością kształtowi i
długości szyi chorego. Owijamy go grubo watą, a następnie bandażem. Z
przodu powinien być szeroki na ok. 2-3 palce, z tyłu zaś na całą dłoń. Takie
ukształtowanie ma na celu utrzymywanie brody blisko krtani. Zakładamy
kołnierz na szyję, mocując końce przylepcem lub bandażem.
Zaleca się nosić kołnierz także przy pracy, gdy wymaga ona pochylenia
głowy w przód, podczas jazdy samochodem, pociągiem itp.
Rys. 118. Kołnierz unieruchamiający odcinek szyjny kręgosłupa
wykonany samodzielnie (wg Lewita)
Bardzo ważne bywa również przygotowanie odpowiedniego podparci!
pod głowę podczas snu. Przypadkowe przyjmowanie nocą przez szyję i gło
pozycji zagrożonych rodzi stany podrażnienia i ostrego bólu. Głowa i szjjftf
powinny być tak podparte, by rozluźnienie mięśni nie zwiększało bólu. Jeśli
200
iip. chory ma okrągi* pl«**y, '• Pr/.v tym boi ogranicza jogo skłony głowy v tył,
to znleconto mu upitnin na plecach i na równym podłożu bcdzio błędom Jeśli
podczas Npania np. na prawym boku poduszka będzie zbyt niska - tfło wa
pozostanio w nocy na długo w skłonie w prawo. Jeżeli natomiast poduM/ ka
będzie za wysoka - głowa pozostanie w skłonie w lewo. Tak więc głowa szyja
powinny być na noc ustabilizowane w pozycji spoczynkowej - zarówiu podczas
spania na plecach, jak i na lewym lub prawym boku. W stanncl ostrych nie
zaleca się spania na brzuchu. Pozycja owa wymusza położona głowy na
policzku, czyli skręt głowy w jedną ze stron.
x
6.4.1. Ćwiczenia izometryczne z oporem przy całkowitej
bólowej blokadzie ruchomości szyi
W stanach ostrych bywają, niestety, przypadki całkowitego bólowego za
blokowania ruchomości szyi. Ruch głową w jakimkolwiek kierunku wy
wołuje ostry, żywy ból. Pacjenci doprowadzeni są do granic wytrzymałość
fizycznej i psychicznej, bywają drażliwi, nerwowi, lecz przede wsystkin
zrezygnowani i w stanie ciągłego lęku przed ruchem głową czy tułowiom
ponieważ każde poruszenie przysparza natychmiast większego lub mniej
szego bólu. Ból towarzyszy ich życiu nieustannie. Stany chronicznie
ostrego lub podostrego podrażnienia mogą bowiem trwać miesiącami. Nil
wnikając w ich praprzyczyny, należy stwierdzić, że aktualnym źródfon bólu
bywa znaczne podrażnienie mięśni i aparatu torebkowo-więzadłowe go
stabilizujących odcinek szyjny kręgosłupa. Podrażnienie owo to skutoli
wieloletniego przeciążenia statycznego powstającego w niewłaściwych po
zycjach ciała. Głównym błędem jest dłuższe niż kilkutygodniowe stosowa nie
kołnierza ortopedycznego, a przede wszystkim lękowa ochrona mięśni przed
wysiłkiem i pracą.
Rys. 119. Schemat całkowitego zablokowania przez ból ruchomości szyi
201
 W każdym stadium bólowego ograniczenia ruchomości miuśnio m s z ą
być mobilizowane do b e z b o l e s n e j czynności.
Nie ma przeciwwskazań do stosowania mobilizacji czynnych oraz czeń z
oporem (izometrycznych), których intensywność może regulować sal chory,
pilnując o s o b i ś c i e , by dana czynność nie wywoływała dolegliwy ści
(Neumann). Rysunek 119 ilustruje całkowite pozbawienie przez ból ru»|
chomości szyi jednej z pacjentek.
Z analizy wynika, że nie może mieć tutaj zastosowania zasada bezl
lesności i ruchu przeciwnego w mobilizacjach czynnych, ponieważ kai ruch
głową wywołuje ból. Mięśnie są słabe, bolą przy ucisku, głowa niesl bilna,
chwieje się. Istnieje jednak pozycja spoczynkowa głowy, w której znacznie
maleje, a nawet znika. W przykładzie z naszą pacjentką najsilniej* sze bólowe
reakcje wywołuje próba skłonu głowy w tył oraz rotacji w lewol (C ^ ). Skłon
głowy w lewo jest silnie bolesny, ale pewien ruch w tymi kierunku
pacjentka może wykonać bez bólu, podobnie w rotacji głową W f prawo (C
<•-+•). Skłon głowy w prawo (C 4? ) bywa także bardzo bolesny, alt] zakres
ruchu wyraźnie większy. Największy zakres i przy najmniejszymi bólu ma
skłon głowy w przód (C f). Z powyższej analizy ruchomości możnEJ
wyciągnąć wniosek, że najszybciej uwolnione zostaną kierunki: C fc*, i J
następnie C \ i C *-> . Kierunki owe zaczynamy mobilizować kontynu-j
ująć ćwiczenia izometryczne kierunków najsilniej zablokowanych: C f ,i
Jak rozpocząć i jak przeprowadzać ćwiczenia izometryczne szyi?
Najbardziej charakterystyczne u naszej pacjentki było to, że sprawność
mięśni stabilizujących odcinek szyjny kręgosłupa została w znacznym
stopniu upośledzona dwuletnim unieruchomieniem szyi, do czego! głównie
przyczyniło się ciągłe noszenie kołnierza ortopedycznego. Po] zdjęciu
kołnierza pacjentka nie potrafiła utrzymać głowy prosto, nieruchomo,
swobodnie i pewnie. Głowa chwiała się, miała tendencję do opadania we
wszystkich kierunkach, mięśnie drżały z wysiłku. Każdy taki;
niekontrolowany ruch przynosił „strzał" bólu. Sytuacja owa działała nie-
zwykle stresujące i trudno się dziwić, że chora zaakceptowała kołnierz na
stałe, choć rzeczywiście przedłużał on i podtrzymywał niesprawność^
mięśni. Zadaniem terapeuty, a przede wszystkim osoby pomagającej, jest
ustabilizowanie rękami głowy chorego po zdjęciu kołnierza w pozycji spo-
czynkowej. Pozycja taka powinna być niebolesna lub jak najmniej bolesna.
Chory siedzi (rys. 33), osoba pomagająca zaś staje mu za plecami i dłońmi
ujmuje jego głowę po bokach. Najczęściej lekkie, delikatne uniesienie głowy
(z siłą nie większą od jej domniemanego ciężaru) może przynieść pewną ulgę.
Nie jest to jednak reguła, dlatego trzeba zrobić próbę. Jeśli nie przyniesie
ulgi, a szczególnie, gdy jest bolesna, trakcji nie należy wykonywać. Jeśli
jednak przynosi ona choremu ulgę i odprężenie, można, a nawet jest
wskazane, by w pierwszych seansach izometrycznych wyko-
202
nywać napięci* mięśni • oporom, pr/y jodnoczoHiiym lekkim ro7.cia.Kamu
s/.y i, przez unonccmłe głowy rękami.
Po przyjęciu poaycji N|M>c/ynkowej i ewentualnym wykonaniu lokkioj
trakcji, chory powinien rozpocząć ćwiczenia od próby ruchu w kierunku
najmniej bolesnym, czyli w naszym przykładzie od skłonu w przód. Powoli
napina mięśnie, jakby chciał ów skłon wykonać, a osoba pomagająca stawia
opór rękami nie dopuszczając do najmniejszego poruszenia głową. Dla uści-
ślenia należy dodać, że chory powinien wykonać taki wysiłek, jakby chciał
zbliżyć brodę do krtani i dotknąć mostka brodą w jak najwyższym punkcio.
Po kilku seansach izometrycznych, kiedy mięśnie zaczną nabierać
większej siły i sprawności, osoba pomagająca powinna tak stabilizować tułów
chorego, by nie odchylał się on do tyłu w momencie napinania mięśni w
kierunku C|. Najlepiej stabilizuje się tułów podpierając plecy chorego
własnymi biodrami.
I tutaj jeszcze jedna ważna uwaga: napinanie mięśni i zwalnianie
napięcia powinny zawsze przebiegać łagodnie. Gwałtowne napięcie', a
szczególnie gwałtowne zwolnienie napięcia może zaskoczyć osobę pomagaja,-ca,
która np. w skłonie w przód przeciwstawia się siłą własnych rąk. W
momencie nagłego zaprzestania napinania mięśni przez chorego OHoba po-
magająca może nie zdążyć zareagować i niechcący skłonić głowę chorego w
tył. Co - na pewno - będzie dla tego ostatniego bardzo bolesne, a mozo być
także niebezpieczne.
Siła mięśni wyzwalana w skurczu z oporem powinna być Hubioktyw-nie
optymalna. Rozpoczęcie ćwiczeń izometrycznych mięśni nie pracujących od
dłuższego czasu może powodować ból przy minimalnym nawet napięciu,
Dlatego początkowo wystarcza na ogół sama „chęć" napięcia owych mięśni, A
chęć przeistoczy się później w rzeczywiste naprzemienne napinanie i roz-
luźnianie. Słowem: siła, z jaką należy wykonywać napinanie mięśni, powinna
być jak największa w danej fazie terapii izometrycznej, ale nie może
zwiększać czy wyzwalać bólu.
Po pewnym okresie stosowania izometrii w skłonie w przód osoba poma-
gająca może zmieniać pozycje w stosunku do chorego - np. zajmować miejsce
nie tylko z tyłu, ale i z boku. Ważne, by wraz ze wzrostem siły mięśni chorego (w
miarę postępów w treningu) przestrzegać pełnegu unieruchomienia głowy w
stosunku do tułowia. Chwyt zaproponowany na początku ćwiczeń izometrycznych
ma głównie na celu utrzymanie głowy chorego w pozycji spoczynkowej przy
niewielkiej pracy jego mięśni. W miarę wzrostu siły mięśni chorego, trudności
ze stabilizowaniem głowy przy zastosowaniu tego chwytu będą rosły. Ponadto,
po odzyskaniu stabilności głowy i ustąpieniu bólu w pozycji spoczynkowej,
chory powinien rozpocząć samodzielne ćwiczenia izometryczne mięśni w skłonie
głowy w przód, np. siedząc przy stole z łokciami opartymi o jego powierzchnię,
brodą naciskać na złączone dłonie lub leżąc na brzuchu naciskać czołem na
podłoże. Ważne, by w każdym przypadku zachować pełną
203
nieruchomość głowy w stosunku do tułowia w i>ozycji 8|xx*y.ynkowej. Osoba
pomagająca powinna od dołu stabilizować jedną ręką okolicę miedzyłopat-
kową, od góry brodę, a w dalszych seansach izometrycznych tak/e czoło chorego,
stojąc nie z tyłu (jak na początku), lecz z boku.
Drugim kierunkiem o największym zakresie ruchu i jednocześnie
najmniej bolesnym jest w naszym przykładzie skłon głowy w prawo. W tym
wypadku najlepiej, by osoba pomagająca stanęła za siedzącym chorym i
lewą ręką stabilizowała tułów stawiając opór jego lewemu barkowi, prawą
ręką zaś przeciwdziałała skłonowi głowy chorego w prawo, ułożywszy
uprzednio dłoń w okolicy jego skroni. Dłoń powinna przylegać równomiernie
całą powierzchnią w taki sposób, aby nie prowokować rotacji
głowy chorego.
Trzecim kierunkiem ćwiczeń izometrycznych jest skłon głowy w lewo.
Osoba pomagająca nie dopuszcza do wykonania tego ruchu w identyczny
sposób jak poprzednio (przy skłonie głowy w prawo) zmieniając tylko przyło-
żenie rąk: prawą podpiera prawy bark chorego, a lewą opiera na okolicy
skroniowej po lewej stronie głowy chorego.
Przy ćwiczeniach izometrycznych z oporem podczas rotacji (skrętu)
głowy chory siedzi (jak poprzednio), a osoba pomagająca stoi za jego plecami.
W naszym przypadku chory usiłuje wykonać skręt głową w prawo. Osoba
pomagająca ujmuje dłońmi głowę chorego w okolicy skroniowo-potyli-cznej,
prawą dłonią nieco w przód, a lewą nieco do tyłu, i tak stabilizują j głowę
chorego, który usiłuje wykonać nią skręt w prawo. Przy stawianiu) oporu
rotacji w lewo osoba pomagająca ujmuje głowę chorego w okolic*!
skroniowo-potylicznej lewą dłonią nieco z przodu, a prawą nieco z tyłu.
6.4.2. Zasada „odchodzenia od bólu"
W tym miejscu należy poświęcić trochę uwagi kierunkom całkowicie bókn
zablokowanym, czyli: C •«•* i C | (rotacja w lewo i skłon w tył). Najlżejsi
ruch w tych kierunkach (a niekiedy samo pomyślenie o takim ruchu) wyw łuje
silny ból. A więc przeprowadzenie ćwiczeń izometrycznych wymaga
zastosowania zasady „odejścia od bólu". W naszym przypadku przy całko* tej
bólowej blokadzie rotacji w lewo ćwiczenia izometryczne należy roś cząć od
położenia głowy w niewielkiej rotacji prawej (przeciwnej do całkę cię
zablokowanej). Przy takim ustabilizowanym położeniu głowy rotacja lewo z
oporem nie będzie bolesna. Tak wygląda „odejście" punktu spoć** kowego w
kierunku mniej bolesnym w celu uzyskania zupełnej bezboh
ści całego ćwiczenia.
W naszym przykładzie ćwiczenie izometryczne w rotacji w lewo gląda
następująco: po odpowiednim uchwyceniu głowy chorego (jak wj osoba
pomagająca wykonuje nią niewielką rotację w prawo i stabilii rękami. Na
sygnał chory usiłuje wykonać skręt głowy w lewo, a osoba no:
gająca stawia opór rękami. Położenie spoczynkowe z „odejściem od bólu"
należy znaleźć metodą prób i błędów. Najczęściej bywa ono do osiągnięcia.
Podobnie należy postępować w pierwszej fazie ćwiczeń izometrycznych
ze skłonem w tył z naszego przykładu, ponieważ i jego wykonanie całkowicie
blokuje ból. Odejść odeń można w kierunku przeciwnym, czyli wykonując
niewielki skłon w przód. Jest to więc ćwiczenie izometryczne (naprzemienne
napinanie i rozluźnianie mięśni) do skłonu głowy w przód. Osoba pomagająca
może zajmować różne pozycje - np. stać z tyłu chorego lub z jego boku.
Ważne, by stabilizowała klatkę piersiową jedną ręką od przodu, a głowę od
tyłu, opierając o potylicę chorego drugą rękę (pozycja z boku chorego) lub
własną klatkę piersiową (pozycja z tyłu chorego) czy też ujmując głowę
chorego w obie ręce.
Możemy samodzielnie ćwiczyć izometrycznie skłon głowy w tył leżąc
na plecach na nie uginającym się podłożu. Pozycję „odejścia od bólu" da się
uzyskać przez odpowiednie podłożenie podparcia pod potylicę, wymuszającego
niewielki skłon głowy w przód.
Metoda „odejścia od bólu" powinna być stosowana tylko wtedy, gdy
izometria zablokowanego kierunku powoduje ból. Jeśli napinanie mięśni z
zastosowaniem oporu w kierunku całkowicie zablokowanym bólowo nie jett
bolesne (oczywiście z ustabilizowaną w pozycji spoczynkowej głową),
wówczas stosowanie zasady „odchodzenia od bólu" jest niecelowe.
6.4.3. Zasada „dochodzenia do bólu"
W całym procesie odzyskiwania ruchomości szyi lub innego odcinka kręgo-
słupa czy stawu konieczne bywa stosowanie także zasady „dochodzenia do
bólu". Polega ona na stabilizowaniu głowy lub innych odcinków kręgosłupa w
położeniu skrajnym zbliżonym do bolesnego i wykonywaniu naprzemiennych
skurczów z oporem i rozkurczów. Zwiększanie zakresu bezbolesnych ruchów
głową (w miarę coraz większej liczby odbytych seansów izometrycznych)
będzie w różnych kierunkach różne. W naszym przykładzie najszybsze postępy
w uzyskaniu pełnej ruchomości osiągnęła pacjentka w skłonie głową w przód.
Najtrudniej przyszło odblokowanie skłonu głowy w tył. Jednakie zarówno w
jednym, jak i w drugim kierunku zawsze stosowano zasadę (po przejściu
przez wstępną fazę ćwiczeń izometrycznych) „dochodzenia do bólu". Z seansu
na seans chora mogła wykonać bez bólu głębszy skłon głowy w przód. I od
takiego skrajnego, ale jeszcze niebolesnego położenia głowy, rozpoczynała
każdorazowo ćwiczenia izometryczne skłonów głowy w przód, nie pomijając
także innych kierunków, w których wzrastał zakres niebolet-nych ruchów.
Czas i siła pojedynczego skurczu izometrycznego z oporem są uzależ-
nione od natężenia bólu w danym kierunku, od ogólnego i psychicznego
stanu pacjenta. Pierwize napięcia z oporem, szczególnie w kierunkach cał-
206
kowicie zablokowanych, powinny być delikatne, ostrożne, z zachowaniom
zasady „odejścia od bólu" oraz krótkotrwałe: jedno-, dwusekundowe, a nawet
krótsze. Przy pierwszych napięciach powinniśmy wypróbować, czy nie wy-
wołują one bólu lub innych dolegliwości. Podstawowe znaczenie dla chorego w
okresie ćwiczeń z oporem ma doskonałe stabilizowanie głowy w celu
niedopuszczenia do najlżejszego nawet ruchu względem tułowia. Niewielkie
trakcje, rozciąganie szyi z siłą równą w przybliżeniu ciężarowi głowy, mogą
(ale nie muszą) przynieść wyraźną ulgę i ułatwić izometrię nieczynnych dotąd
w większości mięśni szyi i karku.
W miarę odzyskiwania ruchomości, w miarę upływu czasu i coraz
większej liczby seansów należy zwiększać siłę pojedynczego skurczu z oporem
oraz wydłużać czas trwania pojedynczego skurczu mięśniowego. Można
bowiem czas pojedynczego skurczu mięśniowego ograniczyć do 1-3 sekund,
zastosować zaś większą liczbę powtórzeń, nawet do kilkunastu. Stopniowo z
odzyskiwaniem przez mięśnie siły można zwiększać czas pojedynczego skurczu
od pięciu do kilkunastu sekund.
W tym miejscu należy ponownie podkreślić (jak w przypadku mobili-
zacji czynnych) wagę rozluźniania mięśni. Po każdym skurczu powinien
nastąpić całkowity rozkurcz wszystkich mięśni, wzmożony świadomą kon-
trolą ich napięcia oraz dążeniem do całkowitego rozluźnienia.
Z chwilą osiągnięcia bezbolesności i ruchu w pełnym zakresie w danym
kierunku, można rozpocząć mobilizacje czynne (4.2), kontynuując izometrię
kierunków w dalszym ciągu znajdujących się w stanie bolesnej blokady.
Kierunki wolne od bólu mobilizuje się czynnie w myśl zasady bezbolesności i
ruchu przeciwnego, a jednocześnie w tym samym seansie mobilizacyjnym
dopuszcza się stosowanie izometrii kierunków boleśnie zablokowanych
(napięcie z oporem). Obydwie techniki można łączyć, co zależy już od
samooceny chorego. W przypadkach ostrych i wielokierunkowych blokad
bólowych ruchomości szyi techniką nadrzędną bywa izometria z oporem, a
techniką wspomagającą mobilizacje czynne. Natomiast w przypadkach
zastosowania zasady bezbolesności i ruchu przeciwnego techniką główną stają
się mobilizacje czynne, ćwiczenia z oporem zaś - techniką s wspomagającą.
Rozdział 7
Tworzenie się punktów maksymalnie bolesnych w tkance łącznej oraz mień
niach to jeden z objawów podrażnienia. Była już o tym mowa w rozdz. 1.2
Mobilizacje uciskowe punktów maksymalnie bolesnych można stosować pt
ustąpieniu ostrego kryzysu. Przekonujemy się o tym po zastosowaniu tosti na
znikanie bólu.
Jeżeli odnajdziemy punkt maksymalnie bolesny i uciśniemy go umiar
kowanie palcem, wywoła to w pierwszej chwili dość silny ból. Jttóli ucisk
utrzymamy cały czas z taką samą siłą, bez najmniejszego ruchu paictm
uciskającym, wówczas ból powinien się zmniejszać. W ciągu 5-10 Hokunc
zmienia się on wyłącznie w uczucie uciskania zdrowego miejsca na ciele. P<
upływie tego czasu przesuwamy palec uciskający wraz z uciskaną pod nłn
skórą w dowolnym kierunku. W granicach przesuwalności skóry nad pod
rażnionym miejscem poszukujemy, powoli przemieszczając palec, następne go
punktu maksymalnie bolesnego. Gdy „najedziemy" nań palcem, a bo
ponownie wzrośnie, palec uciskający unieruchamiamy znów na bolesnyn
punkcie. Ból powinien wyraźnie się zmniejszyć lub zniknąć pod nieruchomi
uciskającym palcem. Siła, z jaką uciskamy cały obszar w granicach przesu
walności skóry, ma być cały czas jednakowa.
Oprócz wyżej opisanej jest możliwa inna reakcja na ucisk. Gdy uciś
niemy punkt maksymalnie bolesny, ból nie zmaleje w ciągu kilku sekund, f
nawet znacznie się zwiększy. Taki stan tkanek nie nadaje się do mobilizacj
uciskowych. Najprawdopodobniej choroba wynika z podrażnienia korzenie
wego. Dopuszczalne są wówczas jedynie mobilizacje czynne kręgosłupa (4.2
6.1.3) lub ćwiczenia izometryczne z oporem (6.4.1).
Nie powodujące znikania bólu mobilizacje uciskowe punktom
maksymalnie bolesnych zwiększają podrażnienie i pogarsząji
stan chorego. Podobną reakcję wywołuje spanie lub śledzeni*
na twardym podłożu przypadkowo drażniące punkty makay
malnie bolesne
20;
 Jak odnajdywać punkty maksymalnie boloniw? NiyU»pi«j pos/.ukiwać możo nastąpić jtdyni* po u»um<;riu konfliktu korzeniowego i calkowityii
ich w rejonie bólu. Wcześniej przedstawiono już na rymmkach kilka przy- przywróceniu ruchomuAd <lnm<K<> odcinka kręgosłupa.
kładów promieniowania bólu z podrażnienia m. in. punktów maksymalnie Dodać mtlofcy, ?,«' ntc/nuważalne zmiany komórkowo-bólowe mogi
bolesnych. Są to m. in. rysunki: 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 15, 17, 18. Natomiast na podtrzymywać /.miny, nxi/ionny ból. Z tego powodu są częstą przyc/ym
rysunkach: 40, 42, 46, 49, 91 c pokazano, jak odnaleźć niektóre z licznych
punktów maksymalnie bolesnych.
Przy badaniu palpacyjnym trzeba się uważnie przyjrzeć skórze i tkance
podskórnej. Jednym ze skutków podrażnienia korzeniowego są bowiem tzw.
zmiany komórkowo-bólowe skóry i tkanki podskórnej. Zmiany komórkowo-
bólowe towarzyszą pewnej części zaburzeń ruchomości poszczególnych seg-
mentów kręgosłupa, w których podrażnieniu ulega nerw rdzeniowy (Maigne).
Skóra i tkanka podskórna są w odpowiednich dla danego segmentu obszarach
zgrubiałe i obrzęknięte. Niekiedy wyczuwa się na nich grudki - kuleczki o
średnicy od kilku do kilkunastu milimetrów. Przy tym nie chodzi tutaj o znane
skupiska podobnych „grudek" występujących u otyłych kobiet, lecz o
miejscowe zaburzenie pojawiające się jednobocznie i odpowiadające podraż-
nieniu korzeniowemu. Jego obszary są bolesne przy rolowaniu fałdu skórnego
między palcami (rys. 120).

Rys. 120. Badanie podrażnienia skóry i tkanki podskórnej przez rolowanie Rys. 121. Obszary najczęściej spotykanych zaburzeń komórkowo-bólowych
palcami fałdu skórnego (wg Maigne'a)

Są strefy, w których „bolesność komórkowa" bywa spotykana nąj«
częściej (rys. 121).
Strefy komórkowo-bólowe skóry i tkanki podskórnej mogą pojawiać si z
nerwobólem i najczęściej wraz z nim znikają po odpowiednim ręcznym
leczeniu. Nierzadko jednak utrzymują się uporczywie po przeminięciu fazyl
ostrej, aż do momentu, kiedy kilkoma masażami przez „szczypanie—rolowanie"
skóry przezwycięży się je całkowicie. Bardzo ważne jest porównawc" badanie
skóry po stronie niebolesnej.
Podobnie jak w poprzednich technikach autoterapii, tak i tutaj likwido-l
wanie stref komórkowo-bólowych masażem przez szczypanie-rolowanie skóry
l
błędów diagnostycznych, szczególnie jeśli wystąpią w okolicy przedsercowej,
brzusznej lub nadbrzusznej, a także w okolicy okołostawowej. Mogą wtedy
być odczytane jako np. ból kości, stawu kolana lub łokcia albo jako „bolę"
serca, „bóle" brzucha, przydatków.
Masaż skóry przez jej szczypanie-rolowanie stanowi odmianę mobili-
zacji uciskowych. Strefy komórkowo-bólowe występują zazwyczaj w obszarze
codziennego, czynnego bólu. Odnaleźć je można chwytając fałd skóry między
kciuki a drugi i trzeci palec obu rąk. Fałd ów rolujemy między palcami i w ten
sposób przemieszczamy. Gdy „wprowadzimy go w strefę komórkowo-bólową,
pojawia się silny ból. W tym momencie ręce terapeuty

209
208
nieruchomieją wywierając lekki nacisk na fałd skórny trzymany w palcach.
Jeśli ból w ciągu najbliższych sekund zacznie się zmnioJHzać, stanowi to
sygnał do kontynuowania masażu przez szczypanie—rolowanie skóry. Masaż
taki kontynuuje się wyłącznie w strefie bolesnej. Szczypanie-rolowanie ob-
szarów skóry nie podrażnionej jest obojętne dla terapii. Dobre wykonanie
masażu strefy komórkowo-bólowej polega na jednorazowym przeprowadzeniu RozdziałS
fałdu skórnego miejsce przy miejscu przez całą strefę. Intensywność uciskania
fałdu powinna być taka, by chory łatwo znosił ból. Zabiegi powtarza się z
częstotliwością nie wywołującą pogorszenia stanu chorego - w pierwszym
Reakcje pozabiegowe
okresie co drugi, co trzeci dzień, a potem częściej. Nie częściej jednak niż raz
dziennie. Wykonuje się je aż do całkowitego zniknięcia bólu przy ucisku fałdu
skórnego w znanej strefie komórkowo-bólowej. Ta sama zasada dotyczy także
Zasadniczym celem leczenia (w tym autoterapii) jest możliwie najszybsza jx>
mięśniowych i więzadłowych punktów maksymalnie bolesnych.
prawa stanu zdrowia, a także całkowite i trwałe wyleczenie. Każdy /fłbie*),
Gdy uciskanie fałdu skórnego w strefie komórkowo-bólowej wzmaga
powinien ten cel przybliżać, jednak każdy zabieg jest formą ingerencji w aktu
odczuwany przez chorego ból, oznacza to, że w dalszym ciągu istnieje pod- alny stan organizmu. Ciało nasze może reagować w sposób czasem niepr/owi
rażnienie korzeniowe. Stosowanie masażu przez szczypanie-rolowanie skóry dziany, ale także fizjologiczny, naturalny. Szczególnie intensywne reakcjo mo gą
nie jest w tym momencie wskazane. wystąpić po ręcznych zabiegach na stawach kręgosłupa i miednicy.
Dobrze przeprowadzony zabieg manualny powinien od razu poprawie
stan chorego. Jednak mogą się pojawić (w kilka godzin lub nawet po kilku
dniach) tzw. reakcje pozabiegowe. Są reakcjami niepożądanymi, nit* można
ich jednak uniknąć. Mijają same po kilku godzinach lub po kilku dniach, nic
pozostawiając żadnego śladu.

8.1. Reakcje po zabiegach ręcznych na stawach

kręgosłupa i miednicy
Techniki zabiegów ręcznych na stawach kręgosłupa i miednicy.nle BA
przedmiotem niniejszego opracowania. Jednakże każdy chory, który zetknął się
z terapią ręczną, powinien się zaznajomić z reakcjami organizmu mogącymi
wystąpić po zabiegu manualnym.
Zabieg ręczny to mobilizacja bierna lub manipulacja mająca na celu
przywrócenie pełnej ruchomości zablokowanego segmentu kręgosłupa. Sam
zabieg nie może być bolesny! Ale po okresie ulgi po zabiegu wywołuje on
niekiedy określone uciążliwości, zwane reakcjami pozabiegowymi towarzyszą-
cymi.
Po kilku minutach, a częściej po kilku godzinach po zabiegu, mogą fif
znów zacząć lub ponownie nasilić znane choremu dolegliwości. Czasem poja-
wiają się też bóle dotąd nieznane, w innych miejscach ciała. Daje niekiedy
również o sobie znać uczucie ogólnego rozbicia. U niektórych chorych może fif
podwyższyć temperatura ciała. Czasem mają oni lęki lub cierpią na przezię-
bienie.

211
 Po niektórych zabiegach manualnych aUtwow kr/yfcowo-biodro-wych,
środkowego odcinka piersiowego i górno|(o odcinku H/yjnego kręgosłupa
pojawiają się niekiedy bardzo burzliwe reakcje. (Jnebią chorego mdłości, a
czasem wymioty, odruchy wymiotne, ogólnie y.łe samopoczucie, bóle głowy.
Reakcje te musi on zwyczajnie przetrwać. Są naturalne i w pewnym sensie
pożądane, gdyż świadczą, że coś w organizmie drgnęło i zaczęło się zmieniać.
Reakcje pozabiegowe nasilają się przede wszystkim po pierwszym za-
biegu. Po następnych bywają znacznie łagodniejsze lub nie występują wcale.
Podczas reakcji pozabiegowych konieczne jest odnalezienie pozycji nieboles-nej
w łóżku i odpoczynek oraz spokój. Bardzo dobrze oddziałuje też na chorego
kąpiel w ciepłej wodzie z dodatkiem soli.
8.2. Reakcje pozabiegowe po igłoterapii
Jak już wspomnieliśmy, w większości przypadków jedyną przyczyną bólu,
przypominającego ból korzeniowy, są niektóre więzadła. Bardzo skutecznie
leczy te dolegliwości dotykanie igłą iniekcyjną punktów maksymalnie bolesnych
odnajdywanych na więzadłach. Zabieg ów przyczynia się do naty-
chmiastowego zmniejszenia lub nawet zniknięcia bólu. Niekiedy wywołuje
jednak natychmiast uczucia oszołomienia i osłabienia. Po kilku godzinach
mogą czasami wystąpić silne mdłości, a nawet wymioty, bóle i zawroty głowy.
Reakcje takie trwają kilka godzin, po czym znikają bez śladu. Największe
może wywołać terapia igłowa więzadła krzyżowo-biodrowego oraz
międzykolcowego Ths/The. Na szczęście nie zdarzają się one często.
8.3. Reakcje pozabiegowe po autoterapii
W tych grupach technik reakcje pozabiegowe bywają łagodniejsze. Po ćwi-
czeniach izometrycznych pojawia się czasem na krótko ból mięśni podobny
do wywoływanego treningiem siłowym. Częściej występują bóle mięśni, ścię-
gien, a nawet stawów po poizometrycznej relaksacji mięśni. Trwają niekiedy do
trzech dni, a czasem i dłużej, co zniechęca niektórych chorych. Ważną więc
rolę odgrywa dozowanie intensywności i częstotliwości ćwiczeń. Reakcje
pozabiegowe, jak zawsze, mijają i tutaj bez śladu.
Mobilizacje uciskowe wraz z masażem przez szczypanie-rolowaniti
skóry i tkanek podskórnych mogą zwiększać podrażnienie tkanek w rejonach
oddziaływania. Podrażnienie objawia się zwiększeniem bólu poucisko-wego.
Następny zabieg można wykonać dopiero po ustaniu podrażnienia.
212
Rozdział 9
Pozorna i rzeczywista nierówność
długości kończyn dolnych
oraz jej znaczenie
Żadna część narządów ruchu, a wiać i kręgosłupa, nie mosto
chorować samoistnie, bez wpływu na resztą owych narządów.
Dlatego np. blokady stawów międzykręgowych wywołują czuHwn
zmiany degeneracyjne dysków międzykręgowych, więzadeł albo powodują
zaburzenia mięśniowe. W każdym takim przypadku odnotowuje się równio*
zaburzenia ogólnej statyki aparatu postawy.
Bywają też sytuacje odwrotne, kiedy pierwotne zaburzenia Htatyki
ogólnej aparatu postawy (np. różnica długości kończyn dolnych) przyczyniają
się do ograniczenia ruchomości dużych stawów kończyn, asymetrii miednicy,
bocznych skrzywień kręgosłupa, zaburzeń napięcia mięśni tułowia i kończyn,
zawodowych przeciążeń, niewłaściwego funkcjonowania poszczególnych
jednostek ruchowych kręgosłupa, w tym i blokady stawów międzykręgowych
(Neumann).
Znane są przypadki, wprawdzie niezbyt liczne, kiedy wyłącznie po wy-
równaniu długości kończyn podkładkami ustępowały wieloletnie bóle pleców,
lędźwi, barków, nóg, a nawet głowy. Stwierdzenie różnicy w długości kończyn ł
wpływ tego na dolegliwości, a wreszcie ustalenie wytycznych terapeutycznych
nie jest tak proste, jakby się na pozór wydawało. Statystki wykonane na dużej
liczbie pacjentów wykazały, że dwie osoby na pięć badanych miały jedną nogq
krótszą od 0,5 do 1,5 cm (Maigne).
Nierównej długości kończyn towarzyszy zazwyczaj niewielkie skrzy-
wienie boczne kręgosłupa z wypukłością po stronie krótszej nogi.
Należy podkreślić, że u chorego z ostrym bólem lędźwiowym i ewidentną
postawą antybólową jakiekolwiek badania różnicy długości kończyn dolnych
nie mają sensu. Mamy wówczas bowiem do czynienia z tzw. pozorną
nierównością długości kończyn dolnych.
212
 Pozorna nierówność występuje także c7.«Mto pr/.y blokadach .stawów
krzyżowo-biodrowych. Po usunięciu blokady zabiegiem rec/nym nierówność
kończyn dolnych najczęściej znika (Maigne, Schónberger).
stopach badanego, Iwnr/n do niego. Badany powinien przyjijć takie położę
nie ciała bmt kontroli w/.rokowej. Sam fakt, że leży on z nieznacznym ztfio
ciem w bok (łukiem), a twierdzi, że leży prosto, świadczy już o jakimi
zaburzeniu statyki w obrębie miednicy.
Prowadzimy test dalej: OP kładzie kciuki pod kostkami badane^ (rys.
123) i ujmuje dłońmi jego stawy skokowe. Układa całe ciało badano go w
linii prostej. W tym położeniu jego kostki powinny znajdować nit równo
na tej samej wysokości. Teraz badany powoli siada (może podpici rac się
rękami) nie przesuwając bioder. W tym czasie OP unosi lekk( kończyny
dolne badanego, ażeby tarcie o podłoże nie zniekształcało wy n i ku. W
siadzie kostki badanego także powinny się znajdować na tej samą
wysokości. Z leżenia do siadu należy przechodzić wielokrotnie, łagodnie
bez zamachu, szarpania i przesuwania bioder po podłożu. Jeśli za każ

Rys. 122. Możliwości wystąpienia skutków zaburzeń statyki aparatu

postawy w różnych narządach ruchu (wg Neumanna)

Wszelka nierównowaga statyczna w obrębie miednicy, o której świadczy

także pozorna lub rzeczywista nierówność długości kończyn dolnych, działa
przeciążające i drażniąco na więzadła miednicy (3.1.1.1). Widać to
szczególnie na przykładzie więzadeł krzyżowo-biodrowych, za których sprawą
powstaje wiele bezpośrednich oraz przede wszystkim pośrednich dolegliwości.
Zostało to już opisane w rozdz.: 3.1.1; 5.1.3; 5.3.2; 5.3.3; 5.3.4.
Stwierdzenie rzeczywistej lub pozornej nierówności długości kończyn dol-
nych wymaga dokładnego badania technikami medycyny ręcznej. Nierówności
owej nie da się stwierdzić w warunkach domowych. W ramach autobadania
uzyskujemy jedynie informacje wstępne o stanie czynnościowym miednicy.

Rys. 123. Pozorna nierówność długości kończyn dolnych: a - w

9.1. Autobadanie stanu czynnościowego miednicy leżeniu - prawa kończyna dolna krótsza; b - w siadzie -
prawa kończyna dolna dłuższa
Badany kładzie się na plecach na równym i nie uginającym się podłożu. Długa
oś jego ciała musi być linią prostą. Może to stwierdzić OP stając przy
21*
214
dym razem, zarówno w łożeniu, jak i w siadzie, kcmlki badanego bodą się
znajdować na jednakowej wysokości - należy to uznać za normo. Rysunek
123 ilustruje sytuację, w której prawa kończyna dolna w leżeniu jest
krótsza, a w siadzie dłuższa.
W prezentowanym przykładzie prawa kończyna przesuwa się szybciej po
podłożu aniżeli lewa, przechodząc z leżenia do siadu, następnie do leżenia itd.
Świadczy to o istotnym zaburzeniu równowagi statycznej miednicy oraz
zaburzeniu czynności ruchowych lewego stawu krzyżowo-biodrowego. Oczywiście,
podobnie bywa z lewą kończyną dolną, co stanowi sygnał zablokowania
ruchomości stawu krzyżowo-biodrowego po stronie przeciwnej, czyli prawego.
Przywracamy normalną ruchomość stawom krzyżowo-biodrowym sto-
sując odpowiednie badania, a potem zabieg ręczny. Jednakże niekiedy udaje
się rozluźnić zablokowany staw krzyżowo-biodrowy i opanować niewielką
blokadę stosując mobilizacje stawu krzyżowo-biodrowego (5.3.1, rys. 41).
Niestety mobilizacje te często nie wystarczają do odblokowania stawu krzy-
żowo-biodrowego. Z reguły niezbędny jest w takiej sytuacji jeden lub kilka
zabiegów manualnych.
9.2. Korygowanie rzeczywistej różnicy długości
kończyn dolnych
Powyżej mówiliśmy o pozornej nierówności długości kończyn dolnych. Bywa
jednak, choć znacznie rzadziej, że mamy do czynienia z rzeczywistą
nierównością, o nieodwracalnych przyczynach. Należą do nich cechy dzie-
dziczne i rozwojowe, skutki urazów, chorób organicznych narządów ruchu itp.
Jeśli różnica długości kończyn dolnych jest znaczna (więcej niż 2 cm),
korekcji dokonuje się odpowiednim obuwiem ortopedycznym. Przy różnicach
mniejszych korekcja nierówności ma znaczenie biomechaniczne, ale przede
wszystkim czynnościowo-odruchowe. Stwierdzenie tego typu nierówności
wymaga specjalistycznego badania przeprowadzanego zazwyczaj w Serii
składającej się z dwóch-trzech zabiegów ręcznych. Decyzję o sposobie
korygowania zaburzeń statyki aparatu postawy podejmuje się W zależności
od tego, czy kręgosłup danej osoby ma normalną ruchomość i elastyczność,
czy też nie, czy mamy do czynienia z człowiekiem młodym, czy starszym.
U pacjenta młodego, o elastycznym kręgosłupie i niewielkim skrzy-
wieniu bocznym, należy poprzez korekcję długości kończyn dolnych dopro-
wadzić płaszczyznę kości krzyżowej do poziomu. Oznacza to geometryczni
wyrównanie długości kończyn. Gdyby jednak podczas dłuższego stania wy-
stępowały pobolewania kręgosłupa, wówczas pełnej korekcji nie można prze-
prowadzić jednorazowo.
216
Wykonuje nie wtedy Uw, korekcjo wstępny, n zabieg powtar/a p<
miesiącu. U dziecka w okr<t*i« w/.rontu trzeba przeprowadzać systemu tyc/iu
kontrole co kilka (4 5) mieniecy.
Nieco inaczej wygląda sytuacja pacjentów dorosłych i starszych <
kręgosłupie mniej elastycznym lub sztywnym. W ciągu wielu lat ich kręgosłup
w pewnym stopniu przystosował się już do sytuacji wytworzonej u całym
aparacie podporowym przez krótszą kończynę dolną. Dlatego bólo i inne
dolegliwości nie muszą wynikać z zaburzeń statyki. Ostrożność nakazuje,
ażeby w pierwszym okresie leczenia nie zalecać noszenia podkładki
korekcyjnej pod piętą krótszej nogi, zanim nie uzyska się odblokowaniu
ruchomości chorego odcinka terapią ręczną, wspartą autoterapią. Ból w
pozycji stojącej skłania do prób skorygowania skrócenia.
Niekiedy bardzo dobre wyniki uzyskuje się u pacjentów o typu 1
„sztywnym", dotkniętych artrozą, poprzez skorygowanie krótszej kończyny <j 3-
4 mm. Ta nieznaczna korekta pociąga za sobą minimalną zmianę we
wrażliwości segmentu. Nigdy nie należy doprowadzać do korekty geometry-
cznej i za wszelką cenę wymagać poziomego ustawienia płaszczyzny kości
krzyżowej. Trzeba znaleźć indywidualnie najbardziej korzystną równowagą
metodą kolejnych prób.
W codziennej praktyce dorosłym pacjentom, u których terapia roczna
nie zlikwidowała całkowicie dolegliwości, zaleca się noszenie pod |>ioti\
krótszej kończyny podkładki o wysokości 0,5 cm (rys. 124) zawsze w pofttn-wie
stojącej (w bucie, pantoflu domowym, obuwiu sportowym itp.) pr/.oz l\~4
tygodnie. Gdyby w tym czasie wystąpiło zwiększenie dolegliwości (renkcjn
Rys. 124. Podkładka korkowa do wyrównania wstępnego
negatywna), podkładkę trzeba usunąć. Jeśli po jej usunięciu dolegliwości
cofają się do „normalnego" poziomu odczuwanego przez pacjenta na co dzień,
wówczas dobrze jest umieścić podkładkę pod tą samą piętą ponownie, ażeby
przekonać się, czy zwiększenie dolegliwości było rzeczywiście związane l
noszeniem wyrównania, czy też zadziałał przypadek.
Jeśli dolegliwości zwiększą się ponownie, trzeba podkładkę usunąć i
zgłosić się do ponownego badania.
217
 Częstszą reakcją na wstępne wyrównanie zaburzeń statyki aparatu
postawy bywa brak widocznych zmian w samopoczuciu, zmniejszenie dole-
gliwości lub ich ustąpienie.
Gdy pacjent nie odczuwa zmian lub poprawa nie jest całkowita, po
upływie 3^4 tygodni podwyższa się wyrównanie o 1/3 aktualnej wysokości i
cały proces obserwowania reakcji organizmu przeprowadza się od początku Rozdział 10
przez następny miesiąc. Niekiedy takie podwyższanie, a następnie obser-
wację samego siebie przeprowadza się do czterech razy, by dobrać optymalną
wysokość wyrównania. Profilaktyka bólów i dolegliwości
W przypadkach, kiedy pacjent pozbędzie się dolegliwości, dobrze
będzie, jeśli ponosi wyrównanie jeszcze jakiś czas (np. kilka tygodni), a
odkręgosłupowych
następnie je usunie. Noszenie podkładki, szczególnie w letnim obuwiu, może
sprawiać pewne kłopoty. Przy systematycznym poprawianiu sprawności
aparatu postawy kontynuowaniem gimnastyki i innych wskazań terapeuty-
cznych oraz dzięki odzyskanym zdolnościom adaptacyjnym naszego organi- Profilaktyka to najskuteczniejsza forma zwalczania dolegliwości powstajn
zmu, dolegliwości mogą już nie powrócić. Gdyby jednak zaczęły pojawiać się na cych podczas zaburzeń czynności narządów ruchu. Wśród nich najważnią szą
nowo (pomimo leczenia i profilaktyki), trzeba najprawdopodobniej za- rolę odgrywają zaburzenia ruchomości stawów kręgosłupa oraz miedni cy.
akceptować podkładkę na stałe. Oczywiście taka dowolność postępowania Coraz większe znaczenie w patologii zniekształceń postawy ciała, bólu innych
jest możliwa w indywidualnych przypadkach, przy niewielkich, aczkolwiek dolegliwości przypisuje się tzw. ukrytym zaburzeniom czynności n chowych
rzeczywistych różnicach w długości kończyn dolnych (od 0,5 do 1,5 cm). u dzieci. W związku z tym każde dziecko powinno być poddan
specjalistycznym badaniom technikami ręcznymi na równi z rutynowym
badaniami ortopedycznymi.

10.1. Utajone zaburzenia czynności narządów

ruchu u dzieci
Utajone zaburzenia ruchomości bywają bezbolesne, dzięki możliwości kompan
sowania zaburzonej ruchomości jednego segmentu przez sąsiednie segmtnt;
kręgosłupa. Ale zaburzenie czynności trwa i choroba się rozwya. Taką iytuiqj<
obserwuje się przede wszystkim u dzieci, które zachowują sprawność ruchowi
dzięki elastyczności kręgosłupa i całego narządu ruchu. Mimo widocznych nte
kiedy zmian w postawie ciała utrzymują czasem bardzo długo (do 40-60 roki
życia) zdolności zaadaptowania trwającego zaburzenia. Najczęściej jednak uta
jone zaburzenia ruchomości dają o sobie znać znacznie wcześniej.
Okazało się, że kluczowymi rejonami owych zaburzeń są: obszar miad
nicy oraz górny odcinek szyjny kręgosłupa. Zaburzenia miednicy powoduji
niesymetryczne ustawienie talerzy biodrowych. Konsekwencją tego bywaji
rzekome skrócenia jednej kończyny dolnej, skośna płaszczyzna kości krzyża
wej i w efekcie - skrzywienie boczne kręgosłupa (skolioza), zaburzenia równo-
wagi statycznej mięśni. Wskutek tego podobne zaburzenia równowagi statyci-nej
występują w obf żarze górnego odcinka szyjnego kręgosłupa.
 Lewit twierdzi, że zaburzenia ruchomości górnego odcinka szyjnego nie
występowały u dzieci najmłodszych. Zaś w grupie dzieci 10-14 lat było ich
znacząco więcej niż w wieku 3-7 lat. A więc zaburzenia owe nasilają się z
wiekiem.
Skręcenie miednicy zaobserwowano u jednego na siedmioro dzieci naj-
młodszych, natomiast u jednego na troje lub dwoje wszystkich badanych dzieci
starszych. W konkluzji Lewit stwierdza, że u ponad 40% dzieci szkolnych i
przedszkolnych występuje skręcenie miednicy, a u 15,8% obserwuje się zablo-
kowanie górnego odcinka szyjnego kręgosłupa. I co ciekawe: mniej więcej w
tych samych proporcjach występują boczne skrzywienia kręgosłupa - skoliozy.
Skręcenie miednicy pojawia się już w okresie, gdy dziecko uczy się
chodzić, szczególnie kiedy zbyt wcześnie zaczyna przyjmować pionowe usta-
wienie kręgosłupa, tzn. postawę siedzącą lub stojącą z ograniczeniem i skróceniem
okresu raczkowania. Niektórzy rodzice w ogóle pozbawiają dzieci możliwości
raczkowania np. w obawie przed stykaniem się z brudną podłogą. Okres
raczkowania jest „pomyślany" przez naturę jako faza niezbędna w rozwoju
narządów ruchu, w której przystosowują się one do funkcji podporowych i
lokomocyjnych. Daje młodemu organizmowi szansę łagodnego przejścia z pozycji
poziomej do pionowej przez wzmocnienie tzw. biernej (kości) i czynnej (mięśni)
części narządów ruchu. Skrócenie okresu raczkowania poprzez zmuszanie
dziecka do wczesnego siadania, chodzenia z prowadzeniem za rączki,
umieszczanie go w tzw. chodzikach przeciąża (początkowo niedostrzegalnie) w
pierwszym rzędzie jego stawy krzyżowobiodrowe, doprowadzając do chara-
kteryzowanego wyżej objawu skręcenia miednicy. Wtedy mają początek zabu-
rzenia równowagi statycznej (niewłaściwej postawy) i dynamicznej (niewłaści-
wego stereotypu ruchowego) dziecka, a potem dorosłego.
Lewit wykazał także, iż 90% dzieci cierpiących na chroniczne zapalenie
migdałków ma zablokowaną ruchomość górnego odcinka szyjnego kręgosłupa!
Zaburzenia ruchomości stawów głowowych, a przede wszystkim stawów
miednicy są trwałe, z minimalną tendencją do samoistnej poprawy. Natomiast
leczenie manualne tych zaburzeń jest łatwe i efektywne. Przywraca ono
prawidłowe funkcjonowanie owych obszarów.
Wszystkie dzieci, u których rodzice zauważyli jakąś nieprawidłowość
w postawie ciała, powinny zostać poddane badaniu, a następnie, jeśli są
wskazania, leczeniu ręcznemu celem zlikwidowania zaburzeń.
10.2. Zespół siedmiu objawów wczesnodziecięcych
Innym niebezpieczeństwem wieku niemowlęcego, mogącym mieć swoje na-
stępstwa później, jest tzw. skolioza niemowlęca, należąca do zespołu siedmiu
objawów opisanych przez Mau. Oprócz niej w skład tych objawów wchodzą:
220
klntki piersiowej po stronie wklęsłej skrzywienia i uwypukleniu
żeber po strnnir wypukłej, asymetryczne spłaszczenie pokrywy czaszki i j(nl
nostronne spłns/c/onie miednicy (zwykle po stronie wklęsłej skrzywieniu)
Towarzyszą im przykurczę w formie kręczu szyi, ograniczenia odwodznnii
uda oraz przykurcz zginaczy grzbietowych stopy (stopa piętowa). Charaktery
styczne jest też odstawanie jednego ucha w porównaniu z drugim.
Rys. 125. Pozycja dziecka skośna na plecach (za Mau)
Zespół siedmiu objawów ma charakter odwracalny i często ustepuj<
samoistnie. W wielu jednak przypadkach pozostawia trwałe następstwu
Powstaje on wskutek asymetrycznego leżenia dziecka skośnie na plecncli
(rys. 125) i przebywania w tej ulubionej pozycji przez całe tygodnie. Skośnie na
plecach, tzn. na prawej lub lewej stronie tylnej ściany klatki piersiowej
Najlepiej zapobiegać siedmiu objawom nie dopuszczając do wytworzenia *ię
„ulubionej" nawykowej pozycji skośnej na plecach, np. poprzez układani*
dziecka główką z jednej strony łóżeczka na jedną dobę, a na drugł\ t. drugiej
strony. Możliwie najczęściej układajmy niemowlęta na brzuchu.
10.3. Zapobieganie dolegliwościom
odkręgosłupowym podczas odpoczynku i
przy pracy
Na profilaktykę bólów i dolegliwości odkręgosłupowych składają się cztery
podstawowe działania:
- utrzymywanie prawidłowych postaw ciała podczas pracy i odpo-
czynku;
- osiągnięcie, a następnie utrzymywanie odpowiedniej sprawności
mięśni stabilizujących kręgosłup, a właściwie wszystkich mięśni ciała i
całego narządu ruchu - sprawności wyrażającej się nie tylko wydolnością
dynamiczną, ale przede wszystkim równowagą statyczną zarówno mięśniową,
jak i stawową;
- odpowiedni tryb życia;
- osiągnięcie, a następnie utrzymywanie i doskonalenie odpowiedniego
stopnia psychoświadomości własnego ciała oraz psychoedukacji i psychohigii-ny
(3.3, rys. 31).
221
10.3.1. Utrzymywanie prawidłowych postaw ciał
podczas odpoczynku i przy pracy
Pozycja ciała podczas snu zależy przede wszystkim od łóżka i posłania.
Najlepsze jest proste posłanie, które się nie ugina, z grubym materacem
odpowiedniej twardości (rys. 126 c). Materac zbyt twardy (rys. 126 a) lub
zbyt miękki (rys. 126 b) nie zapewnia kręgosłupowi pozycji spoczynkowej,
najbardziej fizjologicznej podczas snu.
Rys. 126. Posłanie: a - zbyt twarde, 6 - zbyt miękkie, oraz ich wpływ na
kręgosłup podczas snu (rys. wg Dziaka)
Łóżko, które spełnia takie warunki pod każdym względem, skonstruO"]
wano w Niemczech i ulepszono w Polsce. Informacje o nim znajdują się
końcu książki (s. 237).
Ważne, by w pozycjach na boku dobrać odpowiedniej wysokości duszkę
do szerokości barków. Kręgosłup szyjny powinien mieć zapewnk położenie
spoczynkowe, szczególnie w okresie leczenia (6).
Materac (kozetka, kanapa, łóżko) nie może mieć dołków. Musi być sty!
Niektórym chorym zaleca się leżenie na desce. To niepotrzebne, a nai
szkodliwe, ponieważ ucisk twardego podłoża na punkty maksymalnie bolt
000
Rys. 127. Niewłaściwe pozycje siedzące ciała: a - podczas pracy; b - podczaa jazdy
mochodem; c - podczas odpoczynku w fotelu; d - na sedesie (w stanie ostrym);
e —na rowerze
wzbudza ból i pogłębia kryzys chorego. Deska — owszem, ale na niej gruby, o
odpowiedniej twardości materac. Osoby młode powinny nauczyć się spać na
plecach czy też na brzuchu bez poduszki lub na niewielkim jaśku. Natomiast
chorzy z okrągłymi plecami, np. cierpiący na hiperlordozę szyjną, nie mogą
nagle bezkrytycznie powyrzucać wszystkich poduszek spod głowy, używanych do
momentu wystąpienia choroby. Ich wysokość powinni jednak dostosować do
kształtu pleców (im bardziej okrągłe, tym wyższa poduszka) w leżeniu na
plecach lub do szerokości barków w leżeniu na boku.
Pozycje siedzące przynoszą najwięcej szkody naszym kręgosłupom,
szczególnie w wieku szkolnym i potem podczas wieloletniej pracy przy biur-
kach, deskach kreślarskich, odpoczynku w miękkich zapadających się fotelach.
By ograniczyć te szkody, niezbędne jest utrzymywanie właściwych postaw za-
równo podczas pracy siedzącej, jak i odpoczynku na siedząco (rys. 127 i 128).
Pozycja najbardziej zbliżona do fizjologicznej przy zastosowaniu po-
wszechnych u nas mebli to taka, w której siedzący przy poziomych udach
 io jest zwielokrotnione, jitfli praca ta wykonywana jtwt na wynokich
obcasach. Naprzemienne opi<trani<> nóg na niskim podwyższaniu pogłębianiu
si«j lortlor.y Ujdzwiowoj i przeciążaniu kręgosłupa (rys. 130).

Rys. 129. Schemat zestawu: pulpit i siedzisko, zapewniającego

komfort fizjologiczny kręgosłupowi w pozycji siedzącej

Rys. 128. Przykład fizjologicznych pozycji kręgosłupa

w postawach siedzących:
a, b - przy biurku; c - w samochodzie; d - podczas odpoczynku; e - na sedesie
(w stanach ostrych); f— na rowerze

może całymi stopami opierać się o podłogę. Oparcie krzesła podpiera lędźwiowy
odcinek kręgosłupa (rys. 128). Wysokość biurka należy dopasować w taki
sposób, abyśmy swobodnie opierali na nim łokcie. Głowę przed ciągłym pochy-
laniem do przodu zabezpieczamy dzięki ustawieniu pulpitu pod odpowiednim
kątem (rys. 128 b i 129). Szczególnie ważne jest to dla dzieci i młodzieży, a
także księgowych, zegarmistrzów itp. Kierowcy również powinni zadbać o
prawidłowy fotel zapewniający dobre podparcie fizjologicznej lordozy lędźwiowej
(rys. 128 c).
Poniżej przedstawiamy za „Wohle Life Times" ideę mebla zapewnia-
jącego komfort fizjologiczny kręgosłupowi podczas pracy siedzącej. Siedzisko,
ustawione pod kątem 25-30 stopni, wymusza lordozę lędźwiową poprzez
rotację miednicy w przód. Osiągamy w ten sposób efekt jak przy odpowiednio
dobranym oparciu (rys. 129).
Stojąca pozycja ciała i praca na stojąco, szczególnie w bezruchu (np.
przy obrabiarkach), znacznie przeciążają odcinek lędźwiowy kręgosłupa. Prze-
Rys. 130. Pozyąja ciała podczas pracy na stojąco: a, b - źle; c, d - dobrze
224 22
 Niektóre prace domowe wykonywano w petycji pól'/4tit;tej również w
istotny sposób przyczyniają się do wywoływania i |xxltr/.yinywania bólów
krzyża. Wysokość stołków, desek do prasowania itp. należy tak dobierać, ażeby
nie wymuszały na gospodyniach niekorzystnej ix)/.ycji.
a odcinka lędźwiowego kręgosłupa, a także stawów krzyżowo-biodrowych Bardzo
Rys. 131. Podnoszenie ciężarów: a - źle; 6 - dobrze
Rys. 132. Noszenie ciężarów: a - dobrze; b - źle (wg Dziaka)
226
Ciężka praca fliynnn, |MMlnoN/enie i noszenie ciężarów zawsze pr/.<*ciii-za
kręgosłup, HZ£%tt|fólni(' w odcinku lędźwiowym. Sposób wykonywania owej
pracy ma decydujący wpływ na powstawanie bólów kręgosłupa. Na przykład
podnoszenie „/ kr/yża", a nic „z kolan" (rys. 131 a i 6), czy asymetryczni
noszenie ciężarów (rys. l,"12 h) zwielokrotnia zagrożenie przeciążeniem dolnego
istotne znaczenie ma włączenie do dźwigania i podnoszenia mięśni brzucha. W
momencie podnoszenia ciężaru w górę należy bardzo silnie napii\< mięśnie
brzucha (ciężarowcy zakładają specjalne pasy). Zwiększają one HiK tzw. tłoczni
brzusznej. Jak obliczono, około 35% podnoszonego ciężaru przeno si się dzięki
tłoczni brzusznej bezpośrednio na miednicę. W przypadku wiol kich mięśni
brzucha cały ciężar musi dźwigać kręgosłup. Dochodzi wtedj często do
przeciążeniowych urazów kręgosłupa.
10.3.2. Ćwiczenia ochraniające według Jamesa Mathe'a
Ćwiczenia ochraniające stosuje się, by poprawić odżywianie dynki
międzykręgowego Ls/Si. Daje mu to większą odporność na przeciążenia
Zestaw taki proponuje się szczególnie tym, którzy przebyli już dyskopatii Ls/Si
lub L.4/L.5 i znajdują się w stanie remisji jej objawów. Proponuje się w także
osobom z wrodzonymi lub nabytymi skłonnościami do tego groźne^
schorzenia. Dzięki systematycznemu wykonywaniu poniższych ćwir/.eń
stosowaniu zasad profilaktyki może dojść u dyskopatów do swego rodznji
„regeneracji" chrząstki międzykręgowej Ls/Si i - w efekcie - do znac/.nojf
zmniejszenia, a nawet ustąpienia dolegliwości bólowych. Ćwiczenia nnlf)^
wykonywać 3-4 razy każde tuż po porannym przebudzeniu się, przód wyj
ściem z łóżka oraz wieczorem przed zaśnięciem, po położeniu się do łóżka.
s
Ćwiczenie 55. PW: Leżenie na plecach, kolana i biodra ugięto, 8top
na podłożu, ręce wzdłuż tułowia (rys. 133).
Wykonanie: Podciągnąć kolana do piersi, objąć je rękami i silnie przj
ciągnąć do klatki piersiowej - wydech, powrót do postawy wyjściową) wdech.
Rys. 133
 Uwaga! Po jakimś czasie to samo bez pomocy n\k. Koce ułożono Wykonanie: Przejść płynnym ruchem do siadu (bez zamachu), potliu
wzdłuż tułowia. sząc z podłoża kretf za kręgiem, odwieść uda (na zewnątrz) i płynnie pochyli
się w przód - wydech. Przejść w ten sam sposób do postawy wyjściowi -
Ćwiczenie 56. PW: Klęk prosty (rys. 134). wdech.
Wykonanie: Siad na pięty ze skłonem głowy i tułowia w przód, ręce przed
głową dłońmi do podłoża, sięgać nimi jak najdalej bez odrywania pośladków od
pięt. Pozostać w tej pozycji minutę. Oddychać płynnie „brzuchem".

Rys. 136

Ćwiczenie 59. PW: Siad na piętach, ręce wyprostowane w górę, tuló

prosty (rys. 137).
Wykonanie: Skłon w przód z prostym tułowiem aż do dotknięcia dłoi
Rys. 134 mi podłoża - wydech. Powrót do pozycji wyjściowej - wdech.

Ćwiczenie 57. PW: Leżenie na plecach, kolana i biodra ugięte, stopy na

podłożu, dłonie splecione na karku - łokcie dotykają podłoża (rys. 135).
Wykonanie: Unieść jednocześnie głowę i kolana, łokcie w przód i
próbować dotknąć nimi kolan - wydech, utrzymać kilka sekunad. Powrót do
postawy wyjściowej - wdech.

Rys. 137
Rys. 135
Uwaga! Ruch zginania powinien zachodzić w biodrach. Kręgoiłi
Uwaga! Po dłuższym treningu można próbować odrywać pośladki od lędźwiowy cały czas prosty!
podłoża i jednocześnie wciągać kolana między łokcie.

Ćwiczenie 58. PW: Leżenie na plecach, kolana i biodra ugięte, stopy na 10.3.3. Ćwiczenia niewskazane
podłożu, ręce wyprostowane za głową, spoczywające na podłożu w prze- W gimnastyce leczącej bóle i dolegliwości pochodzenia odkręgosłupowego i
dłużeniu tułowia (rys. 136). niewskazane uznaje się wszystkie ćwiczenia typu zamachowego, czyli wyk
r/ystujące bezwładność poszczególnych c/esci ciała, uprzednio wprawionych w
ruch. I tak np. w bólach głowy, szyi, karku, miedzyłopatkowych i kończyn
górnych zdecydowanie pogarszają stan chorego szybkie naprzemienne skręty
głową, szybkie naprzemienne skłony głową do boków lub w przód i w tył, ruchy
obwodzenia, „toczenia" głowy w jednym czy w drugim kierunku. Nie są też
wskazane wymachy, odrzuty, krążenia rąk itp. Nie należy wykonywać ćwiczeń
z rękami w górze, a także obciążać bolesnych kończyn górnych. Ponadto
trzeba się wystrzegać wszystkich ćwiczeń sprawiających nawet niewielki ból.
Okresowo niewskazane mogą być także takie ćwiczenia, które generalnie są
niezbędne, ale w danym momencie nie zaleca się ich wykonywania, gdyż
wywołują ból.

10.4. Tryb życia. Bezruch. Otyłość

Sposobami na życie zajmowali się właściwie wszyscy filozofowie. Mieli oni
różne poglądy na ciało i duszę oraz ich wzajemną relację. Wspólną ich cechą
było natomiast dążenie do doskonałości. Nie można powiedzieć, abyśmy
doskonałość tę kiedykolwiek w przeszłości osiągnęli. Tym bardziej
oddalamy się od niej w dobie rozwoju cywilizacji. Największym i
najbardziej widocznym zmianom, niestety niekorzystnym, ulegają czynności
ruchowe człowieka.
Już dzieci ograniczane są ruchowo i siedzą w nieodpowiednich ła-
wkach szkolnych, a w czasie przerw, terroryzowane przez wychowawców i
nauczycieli, nie mają możliwości spontanicznego, niepohamowanego ruchu. W
dalszych latach siedzący tryb życia, jednostronne obciążenia, przeciążenia
statyczne itp. wywołują zaburzenia stereotypów ruchowych, a także
zaburzenia ruchomości odcinkowej. Jakie to ma znaczenie dla ustroju,
próbowaliśmy wyżej wyjaśnić. „Szkodliwości te mogłaby wyrównać gimna-
styka i sport. Jednakże sport dla wyczynu jest często następną szkodliwością"
(Lewit).
Powszechne dziś cechy - ociężałość, lenistwo ruchowe, obżarstwo i
otyłość mają wiele niekorzystnych konsekwencji. Otyłość to dalsze obciążenie
narządów ruchu oraz aparatu podporowego. I tak błędne koło zamyka się.
Pomijając chorych na cukrzycę, zaburzenia przemiany materii, zaburzenia
gospodarki hormonalnej itp. reszta grubasów sama odpowiada za własną
nadwagę. Bezruch, lenistwo i zgnuśnienie, przejadanie się, a właściwie
obżarstwo, brak uczucia głodu - oto nasze grzechy główne wobec natury.
Głód jest pewnym naturalnym stanem, niezbędnym dla procesów samooczy-
szczania organizmu. Wszystkie religie świata nakazywały i nakazują okresy
postu i wstrzemięźliwości. Naszym praprzodkom i dziko żyjącym zwierzętom
sytość była czymś mało znanym. Normą natomiast - uczucie głodu.
Otyłość ji'*t w lej chwili zaliczana do nłijtrudniej leczonych Hchor/en, ' wielo
łatwiej nit' dopuścić do otyłości, niż potem pozbywać me, /JM^Inyc
kilogramów. .Jej powstanie, a następnie zwalczanie zależy przede wH/yntkii od
charakteru, od cech wolicjonalnych każdego człowieka. WnioHek tul
wyciągnęli uczeni amerykańscy na podstawie wyników szczegółowych lx
dań. Jedną grupę ludzi otyłych leczono farmakologicznie, drugą psy c ho te n
peutycznie. Znacznie lepsze wyniki uzyskano w grupie leczonej naturalni
psychoterapeutycznie. W grupie tej stwierdzono niewielki tylko procent ni
wrotu otyłości.
Podsumowując, należy z całą stanowczością podkreślić, że w olhrz;
miej większości przypadków za otyłość odpowiada każdy osobiście i sani jei w
stanie do niej nie dopuścić lub się jej pozbyć. Nie ma tabletek zmnie.JHzaji cych
otyłość! Nie istnieje dieta „cud". Leczenie otyłości to proces złożony zawsze
wymaga kontroli lekarskiej, a waga ciała w ciągu całego doroHłe^ życia aż do
starości powinna utrzymywać się na idealnie młodzieńc/.yi poziomie.
Nadwaga prowadzi do licznych schorzeń układu krążenia (nadcińnu
nie, osłabienie serca, choroby naczyń wieńcowych). Sprzyja występowani
cukrzycy i miażdżycy. Nadmiar tłuszczu gromadzi się nie tylko w tkane
podskórnej, ale otacza też narządy wewnętrzne utrudniając ich pracę. Mol
również przerastać narządy miąższowe, np. wątrobę, powodując w efekci jej
niewydolność. Wskutek przeciążenia układu krążenia dochodzi do nit
bezpiecznych powikłań - zawałów mięśnia sercowego lub pęknięć nuczy
mózgowych. Nadwaga w znacznym stopniu przyczynia się do doformttC
kręgosłupa i wszelkich tego konsekwencji. Nadmierne obciążenia układ
kostno-stawowego powodują nawet w młodym wieku zmiany zwyrodnienia we
kręgosłupa, stawów biodrowych i kolanowych.
Przy bólach odkręgosłupowych absolutnie niewskazane jest spotywi nie
alkoholu w jakiejkolwiek ilości i postaci. Powoduje on między innyn
wysuszanie powierzchni stawowych i zwiększanie dolegliwości bólowycl
Palenie tytoniu przyczynia się pośrednio do wzrostu dolegliwości odkregi
słupowych. Nikotyna podnosi napięcie w układzie nerwowym, zwiększa ni
pięcie spoczynkowe mięśni, powoduje nerwowość. Za szkodliwe należy taki
uznać nadużywanie mocnej herbaty i naturalnej kawy.

10.5. Chorzy „internistyczni", „chirurgiczni".

Sportowcy wyczynowi
Chorzy z przewlekłymi chorobami narządów wewnętrznych, chorzy po opt
racjach chirurgicznych i wypadkach powinni być poddani profilaktycznem
badaniu manualnemu narządów ruchu. Stwierdzono ścisłą zależność i wzi
jPinnc oddziaływanie zaburzeń ruchomości knjKOHtupa na narządy we-
wnętrzne i odwrotnie. Sportowcy kończący karierę wyczynową często zaczynają
uskarżać się na dolegliwości pochodzenia odkręgosłupowego. Badania ręczne
dysfunkcji kręgosłupa i innych części narządów ruchu oraz ewentualne ich
leczenie to najwłaściwsza profilaktyka zaburzeń ruchomości wynikających z
powyższych przyczyn. BIBLIOGRAFIA

1. Aleksandrowicz J.: Nerwice - psychopatologia i psychoterapia, PXV

Warszawa 1988.
2. Anderson B.: Stretching, Wilhelm Heyne Yerlag, Miinchen.
3. Ankerman K.J.: Rewersible Fehlstellung des Bekens bei Kombination t
partiellen Blockierungen mit Nutations- oder Gegennutations- lesiotwn
Iliosakralgelenk, „Manuelle Medizin", 5, Oktober 1990.
4. Eichelberger A., Santorski J.: Praca z ciałem w psychoterapii |w:| 7'm//
grupowa w psychiatrii, (red.): Wardaszko-Łysakowska H., PZWL, Wi
szawa 1980.
5. Frisch H.: Programirte Untersuchung des Bewegungsapparaten, Cliii
diagnostik, Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, New York, Tok 1983.
6. Geissner E., Wrtele U.: Themen und Trends einer Psychologie des Sclin
rzęs, „Manuelle Medizin", 3, Juni 1990.
7. Grenman E. Ph.: Klinische Aspekte der Funktion der Iliosakraltfdcti beim
Gehen, „Manuelle Medizin", 5, Oktober 1990.
8. Harris T.A.: W zgodzie z sobą i tobą, praktyczny przewodnik po analu
transakcyjnej, PAK, Warszawa 1979.
9. Janda V.: Muskelfunktionsdiagnostik Muskeltest. Untersuchung verk rzter
Muskeln. Untersuchung der Hypermobilitdt, Verlag acco Lo ven/Belgien
1984.
10. Kaltenborn F.K.: Manuelle Mobilisation der Extremitatengelenke. Mań
elle Untersuchung und Gelenk-Mobilisation in der Grundausbildun Olaf
Norlis Bokhandel Universitetsgaten 24, Oslo 1985.
11. Konrad K., Gerencser F.: Manuelle Therapie bei Schwindelpatienta
„Manuelle Medizin", 4, August 1990.
12. Krakowski O.: Kręgarstwo jako nowa metoda lecznicza, Wilno 1926.
13. Lewit K.: Leczenie manualne zaburzeń czynności narządu ruchu, PZW1
Warszawa 1984.
14. Lowen A.: Miłość, seks i serce, Materiały Szkoleniowe Laboratoriui
Psychoedukacji, Warszawa 1989.
15. Maigne R.: Douleurs d'origine vertebrale et traitrements par manipult
tions, Expansion Scientifiąue, Paris 1975.
16. Maitland G.D.: Yertebral Manipulation, Butterworths, London, Durbai
Singapore, Sydney, Toronto, Wellington.