Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

Rozdzia I Prawne, ekonomiczne oraz spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa 1. Cel i podstawy ogoszenia upadku przedsibiorstwa Normalnym sposobem zaspokojenia roszcze wierzycieli jest dobrowolne spenienie wiadcze przez dunika. Jeeli jednak odzyskanie nalenoci przy zachowaniu przewidzianych terminw nie jest moliwe, koniecznym staje si dochodzenie swoich roszcze na drodze sdowej. Zarwno proces cywilny jak i egzekucja bior pod uwag w takim przypadku jedynie wiadczenia nalene konkretnemu wierzycielowi, a tym samym nie uwzgldniaj interesw pozostaych wierzycieli. Moe si zatem zdarzy, szczeglnie wwczas, gdy sytuacja majtkowa i finansowa dunika nie pozwala na spat wszystkich dugw, i wierzyciele, ktrzy uzyskali tytu egzekucyjny w pierwszej kolejnoci, zaspokoj swoje roszczenia w penej wysokoci przed innymi, co moe nastpi poprzez zajcie przedmiotw nalecych do dunika, wskutek czego majtek dunika zostanie pomniejszony w stopniu uniemoliwiajcym innym dokonanie egzekucji w wysokociach okrelonych w tytuach egzekucyjnych 1 . Dlatego te, w przypadku niewypacalnoci dunika koniecznym stao si wprowadzenie innego sposobu dochodzenia nalenoci, a mianowicie postpowania unormowanego przepisami ustawy Prawo upadociowe i naprawcze 2 . Celem tego aktu prawnego jest uregulowanie zasad wsplnego dochodzenia roszcze wierzycieli od niewypacalnych dunikw bdcych przedsibiorcami oraz skutkw ogoszenia upadoci 3 , dziki czemu moliwe jest dokonanie rwnomiernego zaspokojenia roszcze wszystkich wierzycieli poprzez wykonanie przymusowej egzekucji spaty powierzonych niewypacalnemu dunikowi rodkw pieninych.

1 2

Por. M. Allerhand: Prawo upadociowe komentarz Warszawa:. Ksigarnia F. Hoesicka. 1937. s. 3. Ustawa z 28 lutego 2003 r. Prawo upadociowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535) zastpia obowizujcy przez blisko 70 lat akt prawny Prawo upadociowe z dnia 24.02.1934 r. 3 Por. art. 1.1. ustawy z 28 lutego 2003 r. Prawo upadociowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535).

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

1.1.

Podstawowe pojcia dotyczce upadoci przedsibiorstwa Upado definiowana jest jako sytuacja prawna kupca (przedsibiorcy) o

zachwianej pozycji majtkowej i uznanego przez sd za upadego 4 , co wynika z niewypacalnoci 5 . Na uwag zasuguje fakt, i upado jest sytuacj, stanem, bd te, jak pisze M. Allerhand, instytucj, ktrej celem jest rwnomierne zaspokojenie wszystkich wierzycieli dunika 6 , przy czym podstaw do zaistnienia takiej sytuacji jest postanowienie sdu. Zaspokojenie roszcze wierzycieli jest istot ogoszenia upadoci i stanowi rodzaj przymusowego zaspokojenia wierzycieli, dopuszczalny w razie niewypacalnoci dunika i skierowany do caego jego majtku 7 . Definicji tej odpowiada take pogld J. Hryniewickiego, ktry stwierdza, e upado jest szczeglnym rodzajem przymusowego wykonania skierowanego do caego majtku dunika, celem rwnomiernego zaspokojenia jego wierzycieli 8 . Powysze wykadnie pojcia upado skupiaj si zatem na faktycznym postpowaniu, zmierzajcym do przymusowego zaspokojenia roszcze wierzycieli z majtku dunika. Reasumujc, naley przyj, i upado to stan powstay w wyniku postanowienia sdu, ktry ogaszany jest niewypacalnemu dunikowi celem przymusowego oraz rwnomiernego zaspokojenia jego wierzycieli. Bezporedni podstaw ogoszenia upadoci przedsibiorcy jest jego niewypacalno. Zgodnie z art. 10 Prawa upadociowego i naprawczego upado ogasza si w stosunku do dunika, ktry sta si niewypacalny. Tre powyszego przepisu wskazuje, i podstawow przesank ogoszenia upadoci jest wystpowania stanu okrelanego jako niewypacalno. Termin ten, cho wykorzystywany w polskim prawie, nie zosta dotychczas zdefiniowany. Aczkolwiek w art. 527 2 Kodeksu cywilnego pojawia si sformuowanie niewypacalny odnoszce si do dunika, ktry wskutek wykonania czynnoci prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli sta si niewypacalny albo sta si niewypacalny w wyszym stopniu, ni by przed dokonaniem czynnoci, co zostao dodatkowo zinterpretowane wyrokiem Sdu Najwyszego z dnia
4 5

L. Kurowski: Maa encyklopedia prawa. Warszawa. PWN. 1959. s. 294. Z. Dowgieo: Sownik ekonomiczny przedsibiorcy. Szczecin: Znicz. 1996. s. 230. 6 M. Allerhand: Prawo upadociowe komentarz. Warszawa: Ksigarnia F. Hoesicka. Warszawa 1937. s. 3. 7 Z. Dominiczak, W. Grski, K. Wesoowski: Kompendium prawa gospodarczego Zielona Gra: Agencja Rozwoju Regionalnego S.A w Zielonej Grze. 1994. s. 84.

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

08.04.1998 roku 9 mwicym, e dunik staje si niewypacalny w wyszym stopniu (art. 527 2 k.c.), jeeli nie spenia wymagalnego wiadczenia pieninego , gdzie podkrelono nie wypenianie zobowiza pieninych jako stan wpywajcy na powstawanie niewypacalnoci, to jednak ani zapisy Kodeksu cywilnego, ani przytoczony wyrok Sdu Najwyszego nie okrelaj istoty stanu niewypacalnoci. Z tych te powodw Prawo upadociowe i naprawcze wprowadzio wasn definicj niewypacalnoci okrelon w art. 11, w ktra mwi, e dunik jest niewypacalny, jeeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiza (art. 11.1), natomiast za niewypacalnego uwaa si dunika take wtedy, gdy jego zobowizania przekrocz warto jego majtku, take wwczas, gdy na bieco te zobowizania wykonuje. Analogiczne definicje niewypacalnoci podawane byy ju na gruncie interpretacji Prawa upadociowego w jego poprzednim brzmieniu. Jak zauwaa J. Sobkowski: u podstaw zaprzestania pacenia dugw ley zaamanie finansowe dunika polegajce na jego niewypacalnoci 10 , co uwypuklao zaprzestanie pacenia dugw jako przesank wystpowania niewypacalnoci. Mona zatem stwierdzi, e niewypacalno to stan majtkowy, przy ktrym dunik nie jest w stanie trwale wypenia swoich zobowiza pieninych 11 , lub inaczej jest to stan trwaej niemonoci dunika wystarania si o rodki patnicze dla zaspokojenia patnych wierzytelnoci 12 . Naley zauway, e na gruncie prawa niemieckiego pojcie niewypacalnoci nie zostao zdefiniowane. M. Hering analizujc prawne znaczenie niewypacalnoci stwierdza jedynie, e przedsibiorstwem niewypacalnym jest takie przedsibiorstwo, w stosunku do ktrego majtku wszczte zostao postpowanie upadociowe 13 . Powysze okrelenie niewypacalnoci bierze za podstaw stan faktyczny polegajcej na wszczciu postpowaniu upadociowego, a co za tym idzie definiuje omawiane pojcie w sposb poredni wskazujc, i jest to jedynie cecha charakteryzujca przedsibiorstwa w stosunku do ktrych rozpoczte zostao postpowanie upadociowe.

J. Hryniewiecki, Krtki zarys polskiego prawa upadociowego oraz polskiego prawa o postpowaniu ukadowym. Pozna: Ksigarnia W. Wilak. 1939. s. 8. Wyrok z dnia 08.04.1998 roku, sygnatura SN III CKN 450/97 OSNC 1998/11/184. 10 J. Sobkowski, Istota i znaczenia prawa upadociowego w polskim systemie prawnym. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny. 1974. nr 3. s. 244. 11 O. Buber: Polskie prawo upadociowe. Warszawa: 1936 s. 20., za: K. Piasecki: Prawo upadociowe, Prawo o postpowaniu ukadowym, Bankowe postpowanie ugodowe. Bydgoszcz: Branta. 1994. s. 14. 12 J. Hryniewiecki, Krtki zarys, op.cit. s. 10. 13 M. Hering: Przyczyny niewypacalnoci przedsibiorstw niemieckich i ich znaczenie dla bankw. Praca doktorska. Uniwersytet Szczeciski. Szczecin 1996. s. 5.
9

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

E. Altman stwierdza, i zgodnie z ustawodawstwem Stanw Zjednoczonych niewypacalno rozumiana jako przyczyna bankructwa jest stanem dugotrwaym, w ktrym znajduje si firma jeeli jej cakowite zaduenie przekracza warto jej wszystkich aktyww. Zidentyfikowanie takiego stanu jest moliwe jedynie po przeprowadzeniu porwnawczej analizy wartoci poszczeglnych skadnikw bilansu, co zwykle dokonywane jest dopiero w trakcie postpowania upadociowego. W sensie technicznym natomiast niewypacalno to stan, w ktrym firma nie moe sprosta swym biecym zobowizaniom, co oznacza brak pynnoci 14 . Zwizek pomidzy niewypacalnoci a utrat pynnoci finansowej podkrelany jest rwnie w polskim pimiennictwie naukowym. Przez niewypacalno rozumie si czsto niemono wywizywania si z zobowiza finansowych 15 , natomiast przez pynno finansow zdolno do wywizywania si z biecych zobowiza finansowych 16 . Na znaczenie pynnoci finansowej jako czynnika ksztatujcego wypacalno firmy zwracaj rwnie uwag L. Bednarski i T. Waniewski, ktrzy pisz: dla przedsibiorstwa oraz wszystkich zainteresowanych grup wanym celem jest odpowied na pytanie o pynno finansow, a wic o zdolno przedsibiorstwa do spaty zobowiza 17 . Na podkrelenie zasuguje fakt, i o ile pynno finansowa definiowana jest jako zdolno, bd te moliwo pokrycia w kadym momencie zobowiza przedsibiorstwa 18 , o tyle niewypacalno okrelana jest jako trwaa niemono sprostania tyme zobowizaniom. Implikuje to twierdzenie, e dugookresowy brak pynnoci finansowej, wywouje niewypacalno przedsibiorstwa, co jest z kolei bezporedni przyczyn upadku danej jednostki gospodarczej. Analizujc podstawowe pojcia z zakresu prawa upadociowego nie mona pomin takiego terminu jak bankructwo. Pojcie to, cho nie pojawia si w ustawodawstwie, jest powszechnie uywane jako synonim tak upadoci, jak i niewypacalnoci przedsibiorstwa. Bankructwo to sytuacja majtkowa dunika polegajca na niewypacaniu lub zawieszeniu wypat na rzecz wierzycieli. Fakt bankructwa jest ustalany sdownie na podstawie dania dunika lub
14 15

E. Altman: Corporate financial distress and bankryptcy. New York: 1993. Wileys s. 6. Z. Dowgieo: Sownik. op. cit. s. 143. 16 Z. Dowgieo: Sownik. op. cit. s. 157. 17 L. Bednarski: T. Waniewski: Analiza finansowa w zarzdzaniu przedsibiorstwem. Warszawa: Fundacja Rozwoju Rachunkowoci w Polsce. 1996. s. 330. 18 L. Bednarski, T. Waniewski: Analiza . op. cit. s. 330.

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

ktregokolwiek wierzyciela 19 . Powszechnie pojawiajce si twierdzenie, e dana firma ogosia bankructwo jest zatem prawidowe tak z punktu widzenia powyszej definicji jak i Art. 4 1 Prawa upadociowego 20 . Oznacza to, i osoby uprawnione do reprezentowania przedsibiorstwa zwrciy si do odpowiadajcego mu siedzib sdu gospodarczego z wnioskiem o ogoszenie upadoci, co byo spowodowane niemonoci zaspokojenia
21

dugw

wysokociach

odpowiadajcych roszczeniom wierzycieli . O faktycznym stanie bankructwa firmy mona mwi jednak dopiero po postanowieniu sdu, gdy stan zaprzestania spaty dugw lub nieposiadanie rodkw wystarczajcych na ich pokrycie nie oznacza automatycznie upadoci podmiotu gospodarczego. 1.2. Przesanki ogoszenia upadoci Podstawow przesank ogoszenia upadoci przedsibiorcy jest fakt zaprzestania pacenia dugw 22 . Naley jednak odrni zaprzestanie pacenia od krtkotrwaego wstrzymania pacenia dugw wskutek przejciowych trudnoci, ktre zgodnie z Art. 2. Prawa upadociowego, nie jest podstaw ogoszenia upadoci. W myl powyszego przepisu jedynie czne wystpienie przejciowych trudnoci oraz fakt krtkotrwaoci tego stanu pozwalaj odrni wstrzymanie pacenia od zaprzestania pacenia dugw, przy czym obowizek udowodnienia, e zaistniay powysze przesanki spoczywa na duniku 23 . Jak pisze J. Korzonek kilka lat trwajcy kryzys gospodarczy, wskutek ktrego dunik popad w niemono dopenienia swych zobowiza, nie moe uchodzi za przejciow trudno, a spowodowana nim niemono pacenia za krtkotrwae wstrzymanie wypat 24 . Krtkotrwae wstrzymanie pacenia dugw musi by zatem powizane z przejciowymi trudnociami wynikajcymi np. z niewywizywania si innych dunikw z zobowiza w terminie, czy te z trudnoci zwizanych z procedur uzyskiwania kredytw bankowych 25 . Ogoszenie upadoci w sytuacji zaistnienia okolicznoci opisanych w Art. 2. Prawa upadociowego moe, co podkrela M.
19 20

Por. Z. Dowgieo: Sownik.op. cit. s. 24. Prawo upadociowe, Art.4 1: Ogoszenia upadoci moe da dunik, jak rwnie kady z jego wierzycieli. 21 Por. Prawo upadociowe, Art.1 2 22 Art.1 1 Rozporzdznia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24.10.1934 r. Prawo upadociowe, Tekst ujednolicony ustaw z dnia 31.07.1997 r. o zmianie Rozporzdzenia Prezydenta Rzeczypospolitej a dnia 24.10.1934 r. Dz.U. nr 117, poz. 752, z dnia 2.10.1997 r. 23 Por. J. Hryniewiecki: Krtki zarys . op. cit. s. 9. 24 J. Korzonek: Prawo upadociowe . op. cit. s. 10. 25 Por. K. Piasecki, Prawo upadociowe . op. cit. s. 25.

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

Allerhand, doprowadzi do ruiny materialnej kupca (przedsibiorc przyp. autora), ktry posiada dostateczny majtek, bez trudu dajcy si w krtkim czasie spieniy, albo ma moliwo osignicia z dochodw swego przedsibiorstwa funduszw, potrzebnych na spacenie wszelkich dugw, ale z powodu wyjtkowych warunkw natychmiast nie moe zaspokoi swoich wierzycieli 26 . Ogoszenie upadoci w warunkach przedstawionych powyej narazio by tak wacicieli na utrat przedsibiorstwa, jak i wierzycieli na moliwo odzyskania swych wierzytelnoci w penym wymiarze. Jest to powd, dla ktrego Prawo upadociowe przyswoio sobie zasad, e od zaprzestania pacenia dugw naley odrni wstrzymanie wypat 27 . Uznanie zaprzestania spaty dugw jako formalnej przyczyny ogoszenia upadoci, uwarunkowane jest wystpieniem szeregu przesanek. Warunkiem takim jest posiadanie przez przedsibiorstwo wierzytelnoci wymagalnych, czyli takich, o ktrych spat wierzyciele ju nalegaj. Nie jest wic przesank ogoszenia upadoci niepacenie dugw, ktrych spata zostaa przez wierzycieli odroczona, jak rwnie posiadanie dugw jeszcze niewymagalnych, tj. takich, ktrych termin patnoci jeszcze nie min, chociaby byo pewnym, i dunik nie bdzie w stanie ich spaci 28 . Decydujce znaczenie przy zaprzestaniu pacenia dugw ma rwnie niemono wywizywania si z zobowiza pieninych. Zaprzestanie pacenia dugw zachodzi bowiem tylko wtedy, gdy dunik nie uiszcza dugw pieninych, nie za wtedy gdy nie zaspokaja wierzytelnoci niepieninych. Nie stanowi wic przesanki do wszczcia postpowania upadociowego sytuacja, w ktrej dunik nie zaspokaja wierzytelnoci niepieninych, ale wywizuje si ze zobowiza pieninych, chyba e sytuacja taka ma trway charakter, a dunik nie posiada rodkw na sprostanie wierzytelnociom niepieninym, bd te zobowizanie niepienine zmienio si na pienine, gdy wierzycielowi suy prawo domagania si od dunika w miejsce wiadczenia w naturze zapaty pieninej, a dunik nie spenia swego zobowizania 29 . W omawianych powyej zagadnieniach decydujce znaczenie maj obiektywne kryteria okrelajce kwesti zaprzestania pacenia dugw, nie jest
26 27

Por. M. Allerhand, Prawo upadociowe . op. cit. s. 34. Tame, s. 35. 28 J. Korzonek: Prawo upadociowe . op. cit. s. 6. 29 Por. M. Allerhand, Prawo upadociowe . op.cit., s. 28.

10

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

natomiast poruszana kwestia winy dunika za nieopacone wierzytelnoci. Nie wystpuje bowiem rnica midzy niepaceniem nalenoci z powodu niechci pacenia, a niepaceniem z powodu braku rodkw, gdy decydujce znaczenie ma tu stan faktyczny polegajcy na zaprzestaniu terminowego regulowania swych wierzytelnoci. Jednak na mocy orzeczenia Sdu Najwyszego ogoszenie upadoci przedsibiorcy jest rwnoznaczne ze stwierdzeniem jego winy jako dunika, chociaby upado spowodowana bya przez nieostrone prowadzenie przez niego swoich interesw 30 . Kwesti sporn jest natomiast, czy naley ogosi upado, jeeli dunik nie zapaci pewnego poszczeglnego dugu. W przeciwiestwie do M. Allerhanda, ktry stwierdza, e take jeden wierzyciel moe skutecznie domaga si ogoszenia upadoci 31 , J. Korzonek 32 wyraa opini, i podstawa do ogoszenia upadoci zajdzie dopiero wtedy, gdy dunik z braku rodkw patniczych nie paci przewaajcej czci swych dugw 33 . Z powyszego wynika zatem, i upado przedsibiorcy moe by moe by ogoszona wtedy gdy, na podstawie zoonego wniosku (jednego bd wielu wierzycieli) w sdowym postpowaniu w przedmiocie ogoszenia upadoci zostanie wykazane, e przedsibiorca zaprzesta pacenia przewaajcej wartoci swoich dugw, a sytuacja jego finansowa i majtkowa nie pozwala na pene zaspokojenie da wierzycieli. Oba zacytowane pogldy podziela K. Piasecki, ktry pisze, i jeeli w toku postpowania upadociowego wszcztego przez jednego wierzyciela przy udziale kilku innych wierzycieli, pozostaby tylko jeden wierzyciel, to postpowanie upadociowe powinno by kontynuowane. Na podstawie przepisw Prawa upadociowego oraz wymienionych pogldw nie mona jednak jednoznacznie stwierdzi czy upado dunika ma by ogoszona na podstawie roszcze tylko jednego wierzyciela, czy te koniecznym jest jednoczesne wystpienie roszcze kilku wierzycieli. W kadym jednak przypadku, decyzja o ogaszaniu upadoci przedsibiorstwa winna by poparta stwierdzeniem zej sytuacji finansowej firmy, ktra to uniemoliwi spat dugw. Niemono zaspokojenia przewaajcej liczby wierzycieli

30 31

Por. Orzeczenie Sdu Najwyszego z dnia 16.01.1934, Zbir Orzecze 1934 poz. 510 s. 1011. Por. M. Allerhand, Prawo upadociowe. op.cit., s. 6. 32 J. Korzonek, Prawo upadociowe . op. cit. s. 6 33 Na fakt ten wskazuje rwnie uycie w art.1 1 wyraenia dugw w liczbie mnogiej.

11

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

zachodzi za zazwyczaj wtedy, gdy zobowizania przewyszaj stan czynny przedsibiorstwa 34 . Zgodnie z art. 1 2 ustawy Prawo upadociowe upado przedsibiorcy bdcego osob prawn oraz znajdujcych si w stanie likwidacji spki jawnej i spki komandytowej bdzie ogoszona take wwczas, gdy ich majtek nie wystarcza na zaspokojenie dugw. Cytowany wyej przepis wprowadza drug przesank, ktra podobnie jak zaprzestanie pacenia dugw, uzasadnia ogoszenie upadoci. Przesank t jest nadmierne zaduenie, czyli nadwyka pasyww nad aktywami 35 . Moliwo ogoszenia upadoci na podstawie powyszego artykuu dotyczy jedynie osb prawnych (spki z ograniczon odpowiedzialnoci i spki akcyjnej) oraz spki jawnej i komandytowej, pod warunkiem jednak, e znajduj si one w likwidacji. Wprowadzenie omawianego przepisu M. Allerhand tumaczy faktem, i w wyej okrelonych przypadkach przedsibiorstwo nie opiera si na osobistej pracy waciciela, ktremu zaley na jego utrzymaniu i ktry dokada wszelkich stara, by przedsibiorstwo nie ulego likwidacji, lecz polega wycznie na kapitale. Jeeli zatem u wymienionych osb prawnych dojdzie do nadwyki pasyww nad aktywami mona przyj, e nie osignie si wicej funduszy, potrzebnych dla pokrycia dugw, dlatego te koniecznym jest ogoszenie upadoci, gdy w ten tylko sposb zaspokoi si roszczenia wierzycieli 36 . Naley doda, e w zakresie unormowanym w art. 1 2 nie ma potrzeby siga do przesanki w postaci zaprzestania pacenia dugw 37 . J. Hryniewicki definiujc nadmierne zaduenie stwierdza, i stan ten zachodzi wwczas, gdy wedug bilansu sprawozdawczego strata pochona cakowicie lub w znacznej czci kapita wasny przedsibiorcy 38 natomiast stan przewidziany w art. 1 2 Prawa upadociowego majtek nie wystarcza na zaspokojenie dugw ma miejsce, gdy strata bilansowa przewysza sum kapitaw wasnych przedsibiorstwa. Kwesti sporn jest ustalenie stanu nadmiernego zaduenia na podstawie bilansu spki. Jak stwierdza M. Allerhand nadmierne zaduenie zachodzi, gdy
34 35

Por. M. Allerhand: Prawo upadociowe . op. cit. . s. 27. K. Piasecki (Por. K. Piasecki: Prawo upadociowe . op. cit., s.16) stwierdza, i nadmierne zaduenie przejawia si w nadwyce pasyww nad aktywami, a ustalenie takiego stanu przedsibiorstwa uzasadnia ogoszenie upadoci. 36 Tame, s. 32. 37 Por. K. Piasecki: Prawo upadociowe, op. cit., s. 16. 38 Por. J. Hryniewiecki: Krtki zarys, op. cit., s. 10. Zdaniu J. Hryniewickiego odpowiadaj art. 253 i art. 430 kodeksu handlowego. J. Korzonek stan nadmiernego zaduenia okrela piszc jedynie, i zachodzi on wtedy, gdy sporzdzony sposobem kupieckim bilans zamyka si saldem biernym (Por. J. Korzonek, Prawo upadociowe, op. cit., s. 7).

12

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

rzeczywista warto aktyww jest mniejsza od pasyww, nie rozstrzygaj wic sumy bilansowe. Nie ma zatem mowy o nadmiernym zadueniu, jeeli dunik wykae, e bilansowa warto nalecych do niego przedmiotw jest nisza od faktycznej, co w szczeglnoci jest doniose w razie, gdy dokonano znacznych odpisw amortyzacyjnych. Dla ustalenia, czy zachodzi nadmierne zaduenie naley, wedug cytowanego autora, sporzdzi osobny bilans upadociowy i wykaza w nim rzeczywiste wartoci, a wic take ukryte rezerwy, natomiast w pasywach naley pomin fundusze spki 39 . Naley zauway, e bilans upadociowy w formie opisanej przez M. Allerhanda, tworzony jest przez syndyka dopiero w trakcie postpowania upadociowego. Wierzyciele zatem, nie maj praktycznej moliwoci powoywania si na wyej wymieniony bilans, ktry wykazuje nadmierne zaduenie bdce przesank ogoszenia upadoci opisan w art. 1 2 prawa upadociowego, gdy w rzeczywistoci, przed rozpoczciem postpowania upadociowego, nie dysponuj oni wystarczajc iloci informacji tak o majtku jak i poszczeglnych pozycjach bilansu dunika. Zgodnie z art. 253 oraz art. 430 k.h., jeeli bilans sporzdzony przez zarzd wykae straty przewyszajce sum kapitaw zapasowego i rezerwowych oraz poow kapitau zakadowego (spka z ograniczon odpowiedzialnoci) albo jedn trzeci kapitau akcyjnego (spka akcyjna), wwczas zarzd obowizany jest bezzwocznie zwoa zgromadzenie wsplnikw (spka z ograniczon odpowiedzialnoci) lub walne zgromadzenie (spka akcyjna) celem powzicia uchway co do dalszego istnienia spki. Jakkolwiek sytuacja opisana w omawianych artykuach kodeksu handlowego moe wywoywa powany niedobr rodkw na spat zobowiza, co w samej swej istocie powinno by uznane za wystarczajc przesank do ogoszenia upadoci, to jednak ze wzgldu na fakt, e zgromadzenie wsplnikw, w celu utrzymania dalszej dziaalnoci przedsibiorstwa, ma prawo ustanowi dopaty do kapitau zakadowego spki (art. 178 k.h.), nie stanowi to podstawy ogoszenie upadoci, a co za tym idzie spka nie musi si rozwiza 40 . 2. Ekonomiczne i spoeczne aspekty bankructwa spek

39 40

Por. Por. M. Allerhand, Prawo upadociowe, op. cit., s. 14 Jeeli sytuacja opisana w art. 253 i 430 nie jest przewidziana w umowie spki jako przyczyna rozwizania spki, wtedy rozwizanie moe nastpi na skutek podjcia przez wsplnikw uchway o rozwizaniu przedsibiorstwa (art.262 k.h.).

13

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

Prognozowanie upadoci firm z punktu widzenia ekonomicznych podstaw tego zagadnienia jest szczeglnie wane zwaywszy na istot funkcjonowania przedsibiorstwa. Cho J. D. Antoszkiewicz stwierdza, i: przedsibiorstwa trzeba traktowa jak ywy organizm, one yj, a wic rodz si, cz, dziel, a take umieraj 41 , co mogoby oznacza, e bankructwo spki jest zjawiskiem zwyczajnym, to jednak mier spki spowodowana sdowym ogoszeniem jej upadoci jest wysoce niekorzystna dla wszystkich podmiotw zwizanych z tak firm (wacicieli, kooperantw, zatrudnionych i instytucji finansujcych). Potrzeba przewidywania zagroenia bankructwem moe by rwnie kwestionowana jeeli oprzemy si jedynie na statystykach dotyczcych stosunku liczby gospodarstw domowych i liczby firm. Jak wykaza J. Hozer, prawidowa proporcja pomidzy tymi dwoma elementami, w dobrze funkcjonujcej gospodarce 42 wynosi okoo 5 (patrz tabela 1 i tabela 2) 43 . Jeeli zatem na miejsce przedsibiorstwa bankruta powstanie inne przedsibiorstwo, ktre wypeni powsta luk, to z punktu widzenia gospodarki danego kraju przewidywanie zagroenia upadoci nie jest konieczne. Tak jednak nie jest, gdy upadek przedsibiorstwa, w kadym przypadku oznacza zachwianie rwnowagi rynkowej oraz powane szkody natury finansowej i spoecznej tak dla jego wacicieli, jak i wszystkich podmiotw z nim zwizanych. Tabela 1 Relacje midzy liczb gospodarstw domowych i liczb firm w wybranych krajach (S).
Kraj Szwecja (1986) Wochy (1987) Francja (1986) Japonia USA (1987) Polska (1986) Wgry (1986)
41 42

Ludno w mln 8,3 56,6 54,7 121,6 243,9 37,5 10,6

Gospodarstwa domowe (N) w mln 2,9 18,6 15,6 34,7 86,8 11,5 3,92

Liczba firm w tys. (M) S=N/M 609 2847 2746 6512 17 000 540 195 4,76 6,53 5,68 5,32 5,68 21,2 20,1

D. J. Antoszkiewicz: Firma wobec zagroe. Warszawa: Poltex. 1998. s. 30. Naley podkreli, i moliwo stosowania metod przewidywania zagroenia bankructwem wystpuje jedynie w krajach o stabilnej sytuacji gospodarczej. Wszelkie zmiany makroekonomiczne o nagym charakterze sprawiaj, i dynamicznie zmieniajce si otoczenie gospodarcze w powany sposb oddziaywuje na kondycj finansow firm, przy czym tak wpyw otoczenia, jak i zmiany sytuacji finansowej spek nie charakteryzuj si cechami wsplnymi. W zwizku z tym nie jest moliwe wychwycenie, przy wykorzystaniu metod ilociowych, charakterystycznych czynnikw obrazujcych sytuacj finansow przedsibiorstwa zagroonego upadoci. O wpywie niskiego wzrostu gospodarczego i inflacji na liczb przedsibiorstw upadajcych pisze D. Hadasik. op. cit. s. 41-42. 43 J. Hozer: Poszukiwanie norm proporcji gospodarczych. Przegld Statystyczny. Zeszyt 1-2/1996. s. 11-14.

14

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa NRD (1987) ZSRR (1987) 17,7 281,7 5,6 93,9 270 1000 20,6 93,9

rdo: J. Hozer: Poszukiwanie . op. cit. s. 12.

Tabela 2 Relacja midzy liczb gospodarstw domowych i liczb firm w Polsce w latach 1992 1994 (w tys.)
Lata 1986 1992 1993 1994 Ludno 37 500 38 300 38 700 38 800 Gosp. Domowe (N) 11 500 12 800 12 900 12 900 Firmy (M) 540 1 600 1 750 2 200 S=N/M 21,2 8,0 7,37 5,86

rdo: J. Hozer: Poszukiwanie . op. cit. s. 13. Rozpatrujc czynniki wskazujce na konieczno wykorzystywania metod przewidywania upadoci firm naley przeanalizowa takie elementy jak zewntrzne koszty bankructwa oraz koszty wewntrzne. Oba rodzaje kosztw niewtpliwie wskazuj na ekonomiczne przesanki stosowania metod umoliwiajcych okrelanie zagroenia bankructwem. I tak, analizujc zewntrzne koszty bankructw koniecznym jest zaznaczenie kosztw oglnospoecznych makroekonomicznych oraz kosztw wystpujcych w bezporednim otoczeniu przedsibiorstwa mikroekonomicznych. Konieczno przeprowadzenia likwidacji upadociowej przedsibiorstwa jest, co oczywiste, niekorzystne tak ze wzgldw ekonomicznych, jak i spoecznych. W wyniku likwidacji przedsibiorstwa wierzyciele uzyskuj zwykle minimaln dywidend upadociow, rozwizaniu ulegaj umowy o prac z zatrudnionymi w danym przedsibiorstwie osobami, natomiast waciciele trac kapitay powierzone bankrutujcej firmie. Dlatego te, w kadym przypadku tak dunik jak i wierzyciele powinni rozway moliwo uratowania przedsibiorstwa na drodze Prawa o postpowaniu ukadowym 44 . Celem tego aktu prawnego jest bowiem umoliwienie dunikowi odzyskania wypacalnoci oraz, co wynika z powyszego, zapobieenie negatywnym nastpstwom upadoci przedsibiorstwa poprzez redukcja zaduenia.

15

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

Bankructwo przedsibiorcy oznacza niemal zawsze powane straty dla wierzycieli bankruta. Zgodnie z Prawem upadociowym (art. 204 1) inne wierzytelnoci nie zabezpieczone zastawem lub hipotek, a wic wierzytelnoci wynikajce z udzielonych kredytw kupieckich, regulowane s w szstej kolejnoci, przed pozycjami okrelonymi punktami 1-5 tego paragrafu. W zwizku z tym, rzadkim wypadkiem jest wystpowanie na tyle duego majtku spki bankruta, aby wystarcza on na pene pokrycie zobowiza firmy 45 . Oznacza to, e wierzyciele bd nie odzyskuj rodkw finansowych udzielonych bankrutowi w ramach kredytu kupieckiego, bd te odzyskuj ich niewielki procent. Skutkiem tego pogorszeniu ulega kondycja finansowa takich firm, co dotyczy szczeglnie przedsibiorstw maych i rednich. W najgorszym przypadku upadek jednej spki pociga za sob upadek kolejnych, ktre nie odzyskujc powanych wartoci rodkw finansowych, nie s w stanie odtworzy cyklu obrotu swymi kapitaami, a co za tym idzie nie s w stanie generowa rodkw na spat wasnych zobowiza. Z punktu widzenia wewntrznych strat jakie wywoywane s przez ogoszenie upadoci niewypacalnego przedsibiorcy naley wskaza koszty ludzkie takiego stanu. Pracownicy upadajcej firmy trac z dniem ogoszenia upadoci zatrudnienie, a co za tym idzie pozbawieni zostaj moliwoci zarobkowania. W warunkach wysokiego bezrobocia osoby takie powikszaj rzesz bezrobotnych i, co jest z tym zwizane, obciaj budet pastwa z powodu koniecznoci wypacania im zasikw. Rozpatrujc koszty bezporednie i porednie. Przez koszty bezporednie upadoci, naley rozumie wszelkie koszty administracyjne, jak koszty postpowania sdowego, wynagrodzenia syndyka i powoanego zarzdcy przedsibiorstwa, doradztwa prawnego i finansowego zwizanego z przeprowadzeniem postpowania upadociowego lub reorganizacji przedsibiorstwa postawionego w stan upadoci 46 . W kosztach bezporednich ujmuje si rwnie straty poniesione w wyniku sprzeday w czciach majtku likwidowanej firmy. Warto likwidacyjna poszczeglnych skadnikw majtkowych
44

koszty

bankructwa

dotyczce samego przedsibiorstwa koniecznym jest wprowadzenie podziau na

Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24.10.1934 r., Prawo o postpowaniu ukadowym, Dz.U. Nr 93, poz. 836 z pniejszymi zmianami. 45 Naley nadmieni, i czst przyczyn oddalenia przez sd wniosku o ogoszenie upadoci jest posiadanie przez firm dunika majtku nie wystarczajcego na pokrycie kosztw postpowania sdowego (art. 13 1).

16

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

jest zawsze nisza od wartoci caego przedsibiorstwa, na co wpywa rwnie utrata wartoci tyche skadnikw spowodowana dugotrwaoci postpowania upadociowego. Zgodnie z art. 113 1 Prawa upadociowego, jeeli jest to moliwe, upadajce przedsibiorstwo winno by sprzedane jako cao. W skad przedsibiorstwa wchodz bowiem zawsze pewne prawa majtkowe (jak firma, znaki towarowe itp.), ktre tylko cznie z przedsibiorstwem reprezentuj pewn warto i mog by zbyte, w oderwaniu za od przedsibiorstwa albo nie stanowi w ogle przedmiotu obrotu albo te trac zbytnio na wartoci 47 . Cae przedsibiorstwo posiada rwnie warto dochodow, ktra jest tracona w przypadku zbycia masy upadoci w czciach. Koszty te, jak wykaza L. A. Weiss, ksztatuj si w przedziale od 2,8% do 20,6% wartoci przedsibiorstwa w zalenoci od rodzaju przyjtej podstawy okrelania wartoci spki (tabela 3). Tabela 3 Bezporednie koszty bankructwa w zalenoci od wartoci firmy
Koszty Koszty/MVE Koszty/D&E Koszty/TA rednia Mediana Warto max Warto min. Liczba firm 20,6% 16,7% 63,6% 2,0% 31 3,1% 2,6% 6,6% 1,0% 31 2,8% 2,5% 7,0% 0,9% 31 Okres 19801986 19801986 19801986

gdzie: MVE warto rynkowa akcji przedsibiorstwa w roku podatkowym poprzedzajcym upado, D&E warto ksigowa nalenoci plus warto ksigowa akcji w roku podatkowym poprzedzajcym upado, TA warto ksigowa aktyww cakowitych w roku podatkowym poprzedzajcym upado, rdo: L. A. Weiss: Bankrutpcy resolution: Direct costs and violation of priority of claims. New York: Cambridge University Press. 1996. s 265. Przedstawione wyej wyniki dotyczce przedsibiorstw amerykaskich wskazuj, i okoo 3% wartoci ksigowej aktyww przedsibiorstwa bankruta pochaniaj same koszty bezporednie. Aczkolwiek badania takie nie byy przeprowadzane dotychczas w Polsce, naley sdzi i tak zdefiniowane koszty bezporednie upadoci przedsibiorstw polskich stanowi zdecydowanie wikszy procent wartoci ksigowej aktyww, co jest spowodowane wysokimi kosztami
46 47

Por. S. A. Ross, R. W. Westerfield, B. D. Jordan: Finanse przedsibiorstw. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC. 1999. s. 552. J. Korzonek, Prawo upadociowe, Prawo o postpowaniu ukadowym komentarz, Ksigarnia powszechna, Krakw 1935, s. 393.

17

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

postpowania sdowego oraz faktem, i wiksza cz bankructw dotyczy przedsibiorstw maych i rednich, ktre dysponuj niewielkim majtkiem wasnym. Due znaczenie naley przypisa rwnie kosztom porednim upadoci. Skadaj si na nie utracone zyski oraz zmniejszenie sprzeday, co jest wywoane decyzjami kontrahentw o zaniechaniu wsppracy z zagroonym bankructwem podmiotem, zaostrzenie warunkw dostaw, zwikszenie stopy oprocentowania kredytw w celu zrekompensowania zwikszonego ryzyka oraz zaniechanie, z powodu braku odpowiednich rodkw, przeprowadzania planowanych wczeniej, dochodowych przedsiwzi inwestycyjnych. Czsto wystpujcym kosztem jest sprzeda niektrych aktyww przedsibiorstwa po zanionych cenach w celu szybkiego zdobycia gotwki 48 . Koszty te wystpuj zatem jeszcze przed ostatecznym pogarszajc niemierzalne. Koniecznym jest rwnie wskazanie zwizku wystpowania kosztw upadku przedsibiorstwa z istot jego funkcjonowania i moliwoci okrelania zagroenia bankructwem. Jak stwierdzaj J. Czekaj i Z .Dresler: Celem wszystkich decyzji podejmowanych w przedsibiorstwie jest maksymalizacja jego wartoci rynkowej. Wzrost wartoci rynkowej przedsibiorstwa prowadzi do zwikszenia stanu posiadania jego wacicieli 49 . Jeeli zatem zgodnie z powyszym cytatem dziaalno przedsibiorstwa ma prowadzi do zwikszenia majtku jego wacicieli, to niewtpliwie bankructwo spki oznacza utrat majtku zainwestowanego w firm. Poza wacicielami (akcjonariuszami, udziaowcami) wystpuj rwnie znaczne straty dotykajce tak kontrahentw jak i ca gospodark. Dzieje si tak dlatego, i warto majtku przedsibiorstwa bankruta, z powodu zego zarzdzania jego zasobami oraz wystpowania porednich i bezporednich kosztw upadoci, jest zbyt niska na pokrycie zobowiza. Dlatego te tak wane jest przeciwdziaanie bankructwom i niedopuszczenie do ogoszenia upadoci. To natomiast moliwe jest dziki
48 49

ogoszeniem si sytuacj

upadoci, finansow

jednak i

bezporednio z tym

wywoane

zwizanym

zagroeniem

bankructwem. Istota kosztw porednich sprawia natomiast, e s one

A. Duliniec: Struktura i koszt kapitau w przedsibiorstwie. Warszawa: PWN 1998. s. 121-123. J. Czekaj, Z. Dresler: Podstawy zarzdzania finansami firmy. Warszawa: PWN. 1995. s. 120.

18

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

odpowiednio

wczesnej

identyfikacji

zagroe

oraz

wdraaniu

dziaa

zapobiegajcych obnianiu si kondycji patniczej firm. Skutecznym narzdziem okrelajcym moliwo upadoci s modele zbudowane z wykorzystaniem metod ilociowych. Moliwo bankructwa oraz towarzyszce temu koszty wpywaj rwnie na rynkow warto spki, przez co warto akcji lub udziaw bdcych w posiadaniu jej wacicieli maleje, a co za tym idzie zmniejszeniu ulega ich stan posiadania. To przekonanie znalazo odbicie w teoriach dotyczcych struktury finansowania i jej zwizku z wartoci przedsibiorstw. Graficzn ilustracj tych rozwaa jest rysunek 1. Rysunek 1 Warto firmy w zalenoci od zaduenia i kosztw bankructwa

Warto firmy zgodnie z teori M&M

Koszty trudnoci finansowych

Warto przedsibiorstwa

Warto firmy z uwzgldnieniem kosztw bankructwa

Optymalny poziom zaduenia

Warto firmy finansowanej jedynie kapitaami wasnymi 100%

Udzia kapitaw obcych w strukturze kapitaw firmy

rdo: opracowanie wasne na podstawie: J. Samuels, F. Wilkes, R. Brayshaw, Management of Company Finance. London: Chapman & Hall. 1990. s. 453. Powyszy rysunek przedstawia zaleno pomidzy struktur finansowania a wartoci przedsibiorstwa. Takie podejcie jest mocno zwizane z omawianym w niniejszej pracy problemem przewidywania moliwoci bankructwa firmy, szczeglnie zwaywszy na fakt, i to wanie zbyt due w stosunku do moliwoci spki zaduenie i zwizane z nim niepacenie zobowiza stanowi podstawow przesank ogoszenia upadoci. Rysunek w wyrany sposb obrazuje wpyw kosztw trudnoci finansowych (kosztw porednich bankructwa) na warto przedsibiorstwa. Naley jednak zaznaczy, i koszty trudnoci finansowych nie
19

Wybrane problemy i metody prognozowania upadoci przedsibiorstw Rozdzia 1: Prawne, ekonomiczne i spoeczne aspekty upadku przedsibiorstwa

wynikaj jedynie ze zbyt duego zaduenia. Trudnoci ze spat zobowiza spowodowane s bowiem niewaciwym zarzdzaniem firm, a wysoki odsetek kapitaw obcych w strukturze finansowania spki moe ale nie musi oznacza podwyszonego zagroenia upadoci. Pojawienie si zatem kosztw trudnoci finansowych zwizanych z niepaceniem dugw, a co za tym idzie zagroenie upadoci, moe wystpi rwnie w przypadku niskiego poziomu zaduenia, jeeli przy efektywno wykorzystaniu gospodarowania metod zasobami moliwo przedsibiorstwa bankructwa, w jest celu niewystarczajca. Konieczn jest zatem staa analiza sytuacji przedsibiorstwa okrelajcych przeciwdziaania narastajcym trudnociom i w konsekwencji niedopuszczenia do obnienia si wartoci rynkowej spki. Jest to szczeglnie wane jeeli porwna si stosunek kosztw bezporednich bankructwa firm do wartoci rynkowej ich akcji oraz wartoci ksigowej aktyww (tabela 3). Wyranie zaznacza si dysproporcja midzy obiema wartociami (20,6% w pierwszym przypadku oraz 2,8% w drugim). Oznacza to, e rynek wycenia warto przedsibiorstwa w okresie poprzedzajcym upadek znacznie poniej wartoci aktyww tej spki, co obrazuje wpyw zagroenia upadoci na stan posiadania majtku jego wacicieli 50 .

50

O zwizku zarzdzania, struktury finansowania i zagroenia upadoci szeroko pisze: K. Michaluk: O finansowaniu obcym, wartoci przedsibiorstwa i zagroeniu bankructwem. Firma i Rynek. Nr 10 . 1998. s. 28-32.

20