Prognozowanie Upadłości Przedsiębiorstwa - Rozdział II

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem
Rozdzia II Zaoenia procesu prognozowania upadoci przedsibiorstwa 1. Proces przewidywania zagroenia upadoci przedsibiorstwa i jego istota Proces jest przebiegiem nastpujcych po sobie i powizanych
przyczynowo okrelonych zmian, stanowicych stadia, fazy lub etapy 1 . Na proces przewidywania zagroenia upadoci skadaj si nastpujce fazy: zebranie moliwie duej iloci danych charakteryzujcych przedsibiorstwa, ktre ogosiy upado, jak i przedsibiorstwa o dobrej kondycji finansowej, wybr metody ilociowej umoliwiajcej oszacowanie modelu, oszacowanie moliwie duego zestawu miar, wybr miar charakteryzujcych si najlepszymi moliwociami prognostycznymi, oszacowanie parametrw wagowych modelu, weryfikacja poprawnoci generowanych przez model prognoz oraz okrelenie redniego bdu prognozy, dalsze etapy jak w wskim ujciu. Istot procesu jest natomiast zidentyfikowanie bd te wyeliminowanie wystpowania zagroenia upadoci przedsibiorstwa, w zaoonym horyzoncie czasowym prognozy (w okresie t+), poprzez odpowiednie rozpoznanie i zinterpretowanie obecnej (w okresie t) kondycji finansowej badanej jednostki. Przewidywanie zagroenia upadoci (w skrcie prognozowanie bankructwa) jest uwarunkowane wystpowaniem zjawisk stanowicych podstaw moliwoci przeprowadzenia takiego procesu. Pierwszym z tych zjawisk jest wystpowanie, w okresie bezporednio poprzedzajcym upadek przedsibiorstwa, takich samych symptomw pogarszania si sytuacji finansowej. Naley stwierdzi, i bez wzgldu na przyczyny sprawiajce, e firmy staj si niewypacalnymi, a co za tym idzie bankrutuj, w czasie przed ogoszeniem upadoci ich sytuacja finansowa jest
1
Komputerowy sownik jzyka polskiego. Warszawa: PWN. 1996
21
podobna, tj. charakteryzuje si zblionymi wartociami zmiennych opisujcych 2 . O moliwoci prognozowania upadku firmy decyduj zatem nie przyczyny wywoujce upadek, a symptomy upadku wywoywane przez te przyczyny. Symptomy s bowiem zewntrznym przejawem, czy te kocowym rezultatem szeregu negatywnych zjawisk i procesw zachodzcych w samym przedsibiorstwie, jak i konsekwencj wielu negatywnych czynnikw zewntrznych oddziaujcych na kondycj firmy, ktre to oglnie nazywamy przyczynami bankructwa. Wykorzystanie symptomw jako elementw bdcych podstaw przewidywania zagroenia upadoci jest ponadto konieczne ze wzgldu na trudno z jednoznacznym wskazaniem, co byo przyczyn bankructwa, czy te raczej czynnikiem pierwotnym (bd te zespoem czynnikw pierwotnych) wywoujcym bankructwo, co pochodn czynnika pierwotnego, a co z kolei pochodn pochodnej czynnika pierwotnego itd. Naley bowiem zauway, i jedno negatywne zdarzenie (wystpienie okrelonego czynnika), ktre w konsekwencji staje si pierwotn przyczyn bankructwa, moe wywoa zdarzenia wtrne doprowadzajce w efekcie do niewypacalnoci i nadmiernego zaduenia, czyli bezporednich przyczyn (podstaw) ogoszenia upadoci 3 . Taki efekt nazywany jest czsto efektem domina. Niewtpliwie bowiem kademu przypadkowi bankructwa towarzyszy lawina przyczyn, tzn.: wystpienie jednego zdarzenia, czy te czynnika pierwotnego, oraz nastpujcy po tym acuch dalszych zdarze w tak czuym na wszelkie zmiany systemie jakim jest przedsibiorstwo moe w konsekwencji doprowadzi do wystpienia okolicznoci stanowicych podstaw ogoszenia upadoci 4 . Co wicej, zdarzeniem pierwotnym, rozpoczynajcym lawin wypadkw doprowadzajcych do bankructwa, jest przewanie pewien zesp czynnikw, ktrych dopiero jednoczesne wystpienie (osignicie masy krytycznej) wywouje cay acuch zdarze 5 . Trudnoci takich pozbywamy si wykorzystujc do wnioskowania o zagroeniu upadoci obraz firmy tworzony przez cechy opisujce poszczeglne
2 3
O przyczynach i symptomach bankructw czytaj Rozdzia 2, pkt.4. O podstawach ogoszenia upadoci czytaj Rozdzia 1, pkt. 2. 4 acuch przyczyn definiowany jest w literaturze rwnie jako kolia przyczyn, gdy pod pierwszym ogniwem (przyczyn pierwotn) znajduje si najczciej kilka innych, a pod nimi rozgazia si znowu wiele przyczyn (przyczyn wtrnych) z kadego pojedynczego ogniwa: na podstawie M. Herring: Przyczyny niewypacalnoci przedsibiorstw niemieckich i ich znaczenie dla bankw. Uniwersytet Szczeciski. 1996 (praca doktorska) s. 46. 5 W tym przypadku Riniklin i Keiser mwi o wystpowaniu wielu kolii przyczyn, ktre cznie doprowadzaj do zaamania si przedsibiorstwa: M. Herring: op. cit. s. 46.
22
sfery dziaalnoci przedsibiorstwa. Obraz ten, w sposb bezporedni, tworzy mog poszczeglne, nominalne wartoci sprawozda finansowych, udzia firmy w rynku, stopie postrzegania wizerunku firmy itp.; lub te, w sposb poredni, odpowiednie miary (zwykle stosunkowe) okrelajce sytuacj finansow firmy, przy czym najbardziej syntetycznymi, a co za tym idzie, obiektywnymi miarami s wskaniki finansowe 6 . W przypadku firm o dobrej sytuacji finansowej, rwnie ich obraz nie bdzie budzi zastrzee, natomiast firmy znajdujce si w kopotach finansowych bd charakteryzoway si cechami, ktre merytorycznie uznane zostan za niepodane. Wanie owe cechy, wpywajce na caociowy, niekorzystny obraz jednostki naley nazywa symptomami pogarszajcej si sytuacji finansowej, bd te po zaobserwowaniu zwizku midzy obrazem firmy a nastpujcym po tym upadkiem, symptomami bankructwa. Majc na uwadze trudnoci ze wskazaniem przyczyn bankructwa jako elementw umoliwiajcych wnioskowanie o zagroeniu upadoci, naley podkreli i to wanie zidentyfikowanie symptomw pozwala na przeprowadzenie procesu prognozowania upadoci. Jest to tym bardziej istotne zwaywszy na moliwo wystpienia rnych pierwotnych przyczyn oraz rnych acuchw czynnikw i zdarze, ktre w efekcie doprowadzaj do wystpienia prawnych podstaw upadoci. Naley bowiem podkreli, i bezporednio przed ogoszeniem upadoci (za okres ten uwaa si czas od 1 roku do 3 lat przed ogoszeniem wyroku sdu koczcym dziaalnoci firmy) symptomy zej sytuacji finansowej s bez wzgldu na przyczyny, ktre je wywoay, takie same. Staje si to zatem podstaw do uniwersalnego stosowania procesu przewidywania zagroenia upadoci. Graficzn ilustracj powyszych rozwaa jest rysunek 2.
O zastosowaniu wskanikw finansowych do przewidywania zagroenia bankructwem czytaj Rozdzia 2, pkt 5.
23
Rysunek 2 Przykadowy acuch przyczyn bankructwa, a moliwoci identyfikacji zagroe.
Zdarzenie (przyczyna) pierwotna Brak moliwoci identyfikacji zagroenia upadoci
Zdarzenia (przyczyny) wtrne
Moliwo identyfikacji zagroenia upadoci
Symptomy pogorszenia sytuacji finansowej firmy
Ogoszenie upadku firmy
rdo: opracowanie wasne W kwestii przyczyn oraz symptomw upadku firm naley zwrci uwag na jeszcze jeden aspekt. Ot w wielu przypadkach gwna przyczyna upadku firmy stanowi bdzie jednoczenie precyzyjny symptom wskazujcy na zagroenie bankructwem, ktry to w swojej stosunkowej postaci przybierze posta okrelonego wskanika finansowego (np. nadmierne zaduenie, ktre w modelu prognostycznym przybierze form wskanika zaduenia oglnego, jest jednoczenie gwn przyczyn upadku). Jednake w wielu innych przypadkach gwna przyczyna bankructwa, aczkolwiek bardzo atwa do uchwycenia, nie stanowi symptomu, na podstawie ktrego w przypadkach nastpnych bdzie mona trafnie wyrokowa o wystpujcym zagroeniu (np. niski poziom zarzdzania). Naley bowiem stwierdzi, i gwnymi cechami symptomw zagroenia upadoci stosowanych w omawianych modelach w postaci wskanikw finansowych s ich obiektywizm, wiarygodno rda informacji bdcego podstaw identyfikacji symptomu oraz moliwo przedstawienia w syntetycznej i skwantyfikowanej postaci. Niewtpliwie bowiem, ocena wskanika finansowego wskazanego jako obraz pewnego symptomu jest uatwiona ze wzgldu na posiadanie merytorycznych informacji co do znaczenia jego
24
okrelonych wartoci, a co za tym idzie jest ona obiektywna. Poza tym podstaw do oszacowania wartoci takiej miary s dokumenty ksigowe (sprawozdania finansowe), ktre zgodnie z prawem winny przedstawia w sposb rzetelny i jasny sytuacj majtkow i finansow, wynik finansowy oraz rentowno jednostki 7 . Drugim zjawiskiem umoliwiajcym przeprowadzanie procesu przewidywania zagroenia upadoci jest wystpowanie istotnych rnic w kondycji finansowej przedsibiorstw bdcych na krawdzi bankructwa i przedsibiorstw o dobrej sytuacji finansowej. Wystpowanie tego zjawiska jest podstaw dokonywania dychotomicznego podziau firm ze wzgldu na ich standing finansowy, pod ktem moliwoci bankructwa, a w konsekwencji rwnie podstaw caego procesu rozpoznawania zagroenia upadoci. Logicznym jest bowiem, i wraz ze zblianiem si momentu, w ktrym przedsibiorstwo staje si trwale niewypacalnym i w konsekwencji upada, jego sytuacja finansowa pogarsza si, a sia symptomw wskazujcych na moliwo bankructwa ronie. Dziki temu rwnie, najprostszym do rozpoznania zagroenia jest moment bezporednio poprzedzajcy upadek (np. w okresie 1 roku), natomiast wraz z oddalaniem si na osi czasu od przewidywanego dnia ogoszenia bankructwa rozpoznanie zagroenia jest coraz trudniejsze. Wymiernym przejawem tej zalenoci jest odsetek bdw generowanych przez model w procesie rozpoznawania zagroenia upadoci, co z kolei jest zgodne z ogln teori prognoz 8 . Ilustracj graficzn omawianych wyej zwizkw jest rysunek 3.
7 8
Art. 4.1. ustawy z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowoci (Dz. U. Nr 121, poz. 591) A. Zelia: Teoria prognoz. Warszawa: PWE. 1997. s.26.
25
Rysunek 3 Zwizek pomidzy czasem, moliwoci identyfikacji zagroenia oraz sytuacj finansow firmy
firma o dobrej sytuacji finansowej
bardzo dobra dobra brak
Moliwo identyfikacji zagroenia bankructwem
brak
Sytuacja finansowa firmy
6
przecitna
Bankructwo firmy
may
Czas (w latach) przed ogoszeniem upadoci

duy za bardzo za
firma o pogarszajcej si sytuacji finansowej
bardzo duy
rdo: opracowanie wasne Ze wzgldu na istot zagadnienia i moliwo ograniczenia kosztw bankructwa, najistotniejszymi s prognozy identyfikujce zagroenie upadoci z jak najwikszym wyprzedzeniem w czasie, dziki czemu moliwe jest przeciwdziaanie i uniknicie drastycznego pogorszenia kondycji finansowej. Najbardziej podanym jest zatem model, ktry umoliwia zidentyfikowanie istniejcego zagroenia na podstawie jeszcze bardzo sabych symptomw, ktre nie mog zosta uchwycone drog standardowych metod wskanikowej analizy finansowej. Tak zalet posiadaj wanie modele stosowane do prognozowania bankructwa, posiadajcych ktrych istotny cech jest wykorzystywanie pod jedynie wzgldem symptomw identyfikacji potencja informacyjny
zagroenia bankructwem oraz ich odpowiednie wzmocnienie, tak aby informacja generowana przez model okrelaa zagroenie, bd brak zagroenia upadkiem. Dziki budowie modelu 9 opartej na wykorzystaniu danych (sprawozda finansowych) dotyczcych przedsibiorstw bankrutw z lat poprzedzajcych ich upado oraz na podstawie analogicznych danych dotyczcych przedsibiorstw o prawidowej sytuacji finansowej, metodami statystycznymi wyodrbniane s te czynniki, ktre najdokadniej wskazuj zy stan finansowy spki oraz szacowane s wartoci wag odpowiadajce wybranym zmiennym, przez co nawet bardzo sabe lecz istotne symptomy stanowi wane rdo informacji. W konsekwencji
9
O ilociowych kwestiach zwizanych z budow modeli prognozujcych zagroenie bankructwem czytaj Rozdzia 4.
26
moliwe jest okrelenie gwnych cech (wskanikw finansowych i ich wartoci) charakteryzujcych firmy na rok, dwa, a nawet trzy lata przed ich upadoci, co przy dodatkowym ich wzmocnieniu pozwala na trafne wskazanie lub te wyeliminowanie zagroenia bankructwem. Naley rwnie zwrci uwag na problemy zwizane z horyzontem czasu przewidywania zagroenia upadoci oraz moliwoci stosowania w tym celu danych historycznych 10 . W pierwszej kolejnoci naley odpowiedzie na pytanie: czy model prognozujcy bankructwo jest uniwersalny, co do horyzontu czasowego generowanych prognoz, czy te jego zastosowanie ogranicza si do horyzontu czasowego nie wikszego ni ilo lat pomidzy dat sporzdzenia sprawozda finansowych stanowicych baz do oszacowania parametrw modelu i momentem ogoszenia upadoci? Naley bowiem pamita, i od tego jakie dane zostan wykorzystane zaley jako otrzymywanych prognoz. Bazujc na wczeniejszych rozwaaniach mona stwierdzi, e modelem pozwalajcym na otrzymanie najtrafniejszych prognoz jest model oparty na danych jak najmniej oddalonych w czasie 11 od momentu upadku, gdy wtedy wystpowanie oraz sia oddziaywania symptomw jest najwiksza 12 . Taki model umoliwia jednak najtrafniejsze rozpoznawanie zagroenia z jednorocznym wyprzedzeniem, natomiast wskazanie zagroenia z wyprzedzeniem przekraczajcym rok zwizane jest z wzrastajcym odsetkiem popenianych bdw 13 . Poza tym, zwaywszy na moliwo zapobiegania bankructwom, najwiksz warto posiadaj modele generujce sygnay ostrzegawcze o duym horyzoncie czasowym prognozy. Przyczyn tego zjawiska s, jak si wydaje, zmiany charakteru (rodzaju) symptomw bankructwa w czasie, tak pod wzgldem siy wystpowania, jak i ich rodzaju. Oznaki zagroenia upadkiem na trzy lata przed bankructwem mog by zupenie inne ni na rok przed bankructwem 14 . W tym okresie jedne symptomy ewoluuj i zmieniaj si w symptomy o innym charakterze, charakter innych symptomw moe natomiast pozostawa bez zmian, przy znacznych jednak zmianach siy ich
10
Za dane historyczne naley rozumie, w tym ujciu, dane ktrych wiek jest wikszy ni ilo lat pomidzy dat sporzdzenia sprawozda finansowych stanowicych baz do oszacowania parametrw modelu i momentem ogoszenia upadoci. 11 W praktyce minimalny okres nie przekracza 1 roku. 12 Porwnaj rysunek 3. 13 Klasyczny ju model E. Altmana z 1968 roku charakteryzoway nastpujce odsetki bdw: 1 rok przed upadkiem 5%, 2 lata przed upadkiem 28%, 3 lata przed upadkiem 52 %. 14 Literatura przedmiotu (Por. J. Argenti: Corporate Collapse. McGraw-Hill. 1976.) stwierdza, i ju na 5 lat przed upadoci dostrzegalne s pierwsze symptomy pogarszania si kondycji finansowej. Jednake w dynamicznie zmieniajcej si wspczesnej gospodarce horyzont taki naley uzna za zbyt dugi. Efektywnie wykorzystywane modele (np. model E. Altmana) generuj racjonalne prognozy (o moliwym do przyjcia odsetku bdw) o horyzoncie nie wikszym ni trzy lata.
27
oddziaywania. W ten sposb dochodzimy do wniosku, i dla rozpoznania zagroenia z rnym wyprzedzeniem w czasie (dla rnych horyzontw prognozy) winny by stosowane modele bazujce na zmiennych zawierajcych rny potencja informacyjny, odpowiadajcy jednak danemu horyzontowi prognozy. Dziki temu modele, ktrych zmienne dostosowane s do symptomw charakterystycznych dla firm bdcych dwa lub trzy lata przed upadkiem, dostarczaj prognoz o najwikszym stopniu trafnoci. Takie podejcie jest jednak mocno utrudnione gwnie ze wzgldu na ograniczone moliwoci pozyskiwania odpowiedniej iloci materiau statystycznego (sprawozda finansowych firm z lat poprzedzajcych ich upado). Konsekwencj tego jest budowa modeli opierajcych si na danych pochodzcych z rnych okresw przed ogoszeniem upadoci. Rozwizanie to, jest, jak si wydaje, rozsdnym kompromisem pomidzy deniem do maksymalizacji trafnoci prognoz, a dziaaniem w warunkach ograniczonego dostpu do niezbdnych informacji Rwnie wan kwesti zwizan z wykorzystywaniem modeli prognozujcych zagroenie upadoci jest okrelenie wpywu czasu na efektywno modeli. Zmiany otoczenia gospodarczego w dugim okresie wywieraj wpyw na przyczyny i symptomy upadoci. Zjawisko to uniemoliwia opracowanie uniwersalnych modeli zachowujcych swoj przydatno w kadym czasie. Koniecznym jest zatem dokonywanie aktualizacji modeli (zmiennych i odpowiadajcych im wag) przy wykorzystaniu aktualnych, nowych danych liczbowych. Aktualizacje takie s wskazane jedynie co pewien okrelony, acz dugi okres (nie mniejszy ni 5 lat), gdy znaczce zmiany uwarunkowa gospodarczych posiadajcych istotny wpyw na sytuacj finansow firm zachodz rwnie w dugim okresie. Inn moliwoci jest zbudowanie modelu na podstawie danych historycznych obejmujcych szeroki przedzia lat (np. 10 15 lat). Takie podejcie jest moliwe, jeeli przyjmiemy, i czynniki wywoujce upado nie zmieniaj si w czasie lub te, e zmieniaj si w bardzo dugim okresie a zmiany te nie oddziauj w istotny sposb na posta modeli prognozujcych moliwo bankructwa. Model skonstruowany w oparciu o powysze zaoenia posiada bdzie niewtpliwie charakter uniwersalny jeeli chodzi o moliwo jego zastosowania w czasie, natomiast wad jego moe by ograniczenie zdolnoci do generowania trafnych sygnaw przy zastosowaniu danych aktualnych jedynie w
28
pewnym okresie. Aktualizacja modeli w okresach picioletnich jest jednak kosztowna, co zwizane jest z wydatkami ponoszonymi w trakcie zbierania danych ilociowych. Modele budowane na podstawie danych historycznych o szerokim przedziale czasowym s zatem tasze w konstrukcji. Mwic jednak o kosztach budowy modeli naley zwrci szczegln uwag na ich efektywno oraz przewidywane zastosowanie, od ktrego niewtpliwie winien by uzaleniony sposb ich konstrukcji. 2. Rola zwizkw przyczynowych a wnioskowanie o zagroeniu bankructwem Prognozowanie bankructwa przedsibiorstwa wynika z powszechnoci wystpowania zwizkw przyczynowo skutkowych w ekonomii 15 . Niewtpliwie bowiem waciwe jest pytanie: dlaczego przedsibiorstwo upado (dlaczego Yt)? Odpowied: dlatego, e wystpi szereg negatywnych zjawisk i procesw w funkcjonowaniu wewntrznym lub otoczeniu firmy, ktre to zjawiska nazywamy oglnie przyczynami bankructwa (dlatego, e Xt). W tym miejscu koniecznym jest przyjcie zaoenia, cakowicie zreszt zgodnego z rzeczywistoci, e bezporednie przyczyny upadoci przedsibiorstw s zblione dla caej populacji firm bankrutujcych. Dziki temu moliwe jest wnioskowanie o przyszym funkcjonowaniu firmy, w ktrej dziaalnoci zaobserwowano symptomy znane z wczeniejszych obserwacji przedsibiorstw upadajcych 16 . Wystpowanie wsplnych oraz staych dla rozpatrywanej grupy spek przyczyn bankructwa stanowi prawidowo, ktrej rozpoznanie oraz skwatyfikowanie i przedstawienie w postaci odpowiedniego modelu pozwala na prawidow identyfikacj zmiennej objanianej, a ktr to zmienn jest w tym przypadku jakociowa zmienna dwuwartociowa (zero jedynkowa) wskazujca w jednym przypadku na zagroenie bankructwem, w drugim natomiast eliminujca tak moliwo. Waciwym bdzie zacytowanie w tym momencie fragmentu wstpu do pomiertnego artykuu Tomasza Bayesa 17 opublikowanego w 1763 r. w Krlewskim Towarzystwie Nauk w Londynie: Kady rozumny czowiek zda sobie
15 Por. J Hozer: Celowo dziaa jako wany element zakcajcy w badaniach ekonometrycznych dla danych w postaci szeregw czasowych. Przegld Statystyczny. Zeszyt 12 1996 s.77. 16 Szczegowo o przyczynach upadoci przedsibiorstw w punktach nastpnych. 17 Thomas Bayes, urodzony w 1702 roku w Londynie, teolog i matematyk by jednym z pierwszych, ktrzy opierajc si na matematyce stworzyli metody pozwalajce wnioskowa o prawdopodobiestwie zajcia pewnych zdarze na podstawie rozkadw wystpowania
29
spraw, e problem, o ktrym mowa, nie jest tylko osobliw spekulacj mylow, lecz e jego rozwizanie jest konieczne do stworzenia pewnych podstaw dla kadego naszego rozumowania, dotyczcego faktw przeszych i tego, czego naley si spodziewa w przyszoci. Zdrowy rozsdek wystarczy, by przekona nas, e na podstawie obserwacji tego, co w poprzednich przypadkach byo konsekwencj pewnej przyczyny, czy te pewnego dziaania, mona osdzi, co prawdopodobnie bdzie konsekwencj tej samej przyczyny w innym momencie i e na im wikszej liczbie dowiadcze opiera si nasza kalkulacja, tym wicej mamy powodw by uwaa j za przesdzon 18 . W tym przypadku problemem rozpatrywanym jest oczywicie upadek przedsibiorstwa. Powyszy fragment bdcy sowem wstpnym do pracy stanowicej podstawy dzisiejszego rachunku prawdopodobiestwa wskazuje jednoznacznie na znaczenie moliwoci wnioskowania o zdarzeniach przyszych na podstawie okrelonych przesanek zaobserwowanych w przeszoci. Wykorzystanie zarysowanych wyej analogii stanowi zatem podstaw do dalszych rozwaa nad prognozowaniem bankructwa przedsibiorstw przy wykorzystaniu metod ilociowych. 2.1. Proces przewidywania zagroenia upadoci przedsibiorstwa w wietle teorii prognoz ekonometrycznych Przewidywanie przyszych faktw i zdarze oparte na uzasadnionych przesankach jest w oglnym rozumieniu okrelane mianem prognozy 19 . Prognoza jest wynikiem procesu wnioskowania w przyszo (procesu predykcji) 20 , czyli naukowo uzasadnionym wyobraeniem przyszoci 21 , a co za tym idzie takim przewidywaniem, w procesie formuowania ktrego korzysta si z wiedzy o prawidowociach lub tendencjach zaobserwowanych w przeszoci, a cilej biorc takie, w ktrym za punkt wyjcia przyjmuje si oszacowania otrzymane na podstawie odpowiednich modeli ekonometrycznych opisujcych te prawidowoci 22 .
tyche zjawisk w przeszoci. Jego gwn, opublikowan w 1963 roku prac jest: Essay Towards Solving a Problem in the Doctrine of Chances, ktra to staa si podstaw metody statystycznej nazywan dzi estymacj bayesowsk. 18 Cytat za: P.G.Moore: Ryzyko w podejmowaniu decyzji. PWE. Warszawa 1975, s. 387. 19 Sownik Jzyka Polskiego. red. M. Szymczak. PWN. Warszawa 1996. tom 2. s. 889. 20 Z. Pawowski: Prognozy ekonometryczne. PWN. Warszawa 1973. s 15. 21 T. Grabiski, S. Wydmus, A. Zelia: Metody prognozowania rozwoju spoeczno gospodarczego. Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Krakw 1993. s. 11. 22 A. Zelia: Teoria prognozy. PWE. Warszawa. s. 16.
30
W wietle powyszych definicji, przewidywanie zagroenia upadoci przedsibiorstwa, stanowice proces wnioskowania o moliwoci wystpienia sytuacji finansowej firmy wywoujcej bankructwo moe by nazywane oglnie prognozowaniem. Proces ten wykazuje bowiem cechy wymienione w powyszych definicjach: dotyczy wnioskowania w przyszo, pozwala na sformuowanie prognozy bdcej wynikiem wnioskowania, oparty jest na metodach naukowych 23 . Otwartym pozostaje jednak pytanie, czy proces przewidywania upadoci przedsibiorstwa moe by nazywany prognozowaniem w wietle teorii prognoz ekonometrycznych? Przed rozwizaniem postawionego problemu koniecznym jest okrelenie istoty prognoz generowanych w omawianym procesie. Wynik predykcji prognoza otrzymywana jest dziki wykorzystywaniu odpowiedniego modelu analizujcego sytuacj finansow firmy. Bdca wynikiem tej analizy diagnoza (wyraajca si w zaklasyfikowaniu badanej spki do odpowiedniej grupy, zazwyczaj jednej z dwch rnych pod wzgldem ryzyka) stwierdza jedynie zagroenie, bd brak zagroenia bankructwem. Dopiero konsekwencj okrelonej diagnozy (np. negatywnej dla przedsibiorstwa) jest prognoza dotyczca moliwoci bankructwa. Prognoza ta jest jednak jedynie wnioskowaniem prognosty opartym na zaobserwowaniu w przeszoci wystpowania pewnego zwizku przyczynowoskutkowego tj. przyczyna za sytuacja finansowa przedsibiorstw w okresie t (zidentyfikowana dziki wykorzystaniu posiadanego modelu) pociga za sob skutek bankructwo w okresie t+. Wynika z tego, e w procesie przewidywania zagroenia upadoci przedsibiorstwa podstaw budowy prognozy jest poprawnie przeprowadzona diagnoza rzeczywistoci, czyli stwierdzenie rzeczywistego stanu prognozowanych zjawisk, istniejcych wspzalenoci i sprze zwrotnych midzy nimi, okrelenie kierunkw oddziaywania aktywnych czynnikw wewntrznych i zewntrznych, oraz stwierdzenie istniejcych ogranicze i rezerw 24 . Jak stwierdza J. Hozer: Analiza i diagnoza poprzedzaj prognoz i jej su. Analizujemy i
23
E.I. Altman podaje list blisko 60 prac naukowych dotyczcych prognozowania bankructwa z 20 pastw, opublikowanych w cigu ostatnich 30 lat. List t mona rozszerzy o prawie 50 publikacji, z ostatnich 10 lat, znanych autorowi, ktre bezporednio dotycz omawianego zagadnienia. 24 Por. T. Grabiski. op.cit. s. 12.
31
diagnozujemy, aby pozna rzeczywisto. Poznajemy j, aby prognozowa. Tak jak diagnoza jest sdem ex post, tak prognoza jest sdem ex ante. 25 Bezporednie postawienie prognozy na podstawie diagnozy sytuacji obecnej jest zatem zwizane z koniecznoci poprawnego rozpoznania oraz zaklasyfikowania badanej spki, przy czym wanie klasyfikacja ma w tym przypadku charakter diagnozy. Metody, przy wykorzystywaniu ktrych budowane s modele umoliwiajce wysuwanie wyej opisanych wnioskw s zatem metodami rozpoznawania (w tym przypadku rozpoznawania obrazu sytuacji finansowej firmy wskazujcego na zagroenie upadoci), a co za tym idzie ich istot jest klasyfikacja obiektu (przedsibiorstwa) do odpowiedniej grupy (firm zagroonych, bd nie zagroonych bankructwem), nie za opis ksztatowania si zmiennej objanianej, jak jest w przypadku klasycznego modelu ekonometrycznego 26 . Prognozowanie moliwoci bankructwa przedsibiorstwa ma charakter predykcji zmiennych zero - jedynkowych. Fakt ten zwizany jest z koniecznoci zastosowania takich metod analizy, w ktrych rol zmiennej prognozowanej odgrywa rwnie zmienna jakociowa. W tym przypadku oglna posta modelu ekonometrycznego: Y = f(X1, X2, Xn, U) , gdzie Xi oznacza zmienne objaniajce, natomiast U oznacza skadnik losowy, nie generuje prawidowych prognoz, gdy prawa strona powyszego rwnania moe da wynik wikszy od 1 lub mniejszy od 0, podczas gdy zmienna Y nie wykracza z definicji poza te granice 27 . Taki proces prognozowania znacznie odbiega od klasycznej predykcji ekonometrycznej, czego konsekwencj jest brak bezporedniej monoci wykorzystywania klasycznych modeli ekonometrycznych do rozwizywania problemw klasyfikowania obiektw, w tym rwnie do zagadnienia prognozowania upadku przedsibiorstw. co nie oznacza jednak, e samo zagadnienie nie jest w swej istocie zagadnieniem ekonometrycznym 28 .
25 26
J.Hozer: Mikroekonometria. Analizy. Diagnozy. Prognozy. PWE. Warszawa 1993. s. 164. O teorii rozpoznawania obrazw szeroko pisz: K. Jajuga [Statystyczna teoria rozpoznawania obrazw. Warszawa: PWN 1990], B.B. Rozin [Teoria rozpoznawania obrazw w badania ekonomicznych. Warszawa: PWN: 1979], E.Altman, R.B. Avery, R.A. Eisenbeis, J.F. Sinkey [Application of Calssyfication Tachniques in Businiess, Banking and Finance. Greenwitch: JAI Press. 1981.], M. Bongard [Pattern Recognition. New York: Sprtan Books. 1980]. 27 Problem rozpoznawania stanu zagroenia bankructwem jest bowiem klasycznym przypadkiem rozpoznawania 2 klasowego, przy czym przez 0 oznaczamy pierwsz z klas (przedsibiorstwa niezagroone upadoci), natomiast przez 1 oznaczamy drug klas (przedsibiorstwa zagroone upadoci).
32
2.2.
Podstawowe zaoenia teorii predykcji a prognozowanie bankructw Ciekawych wnioskw dostarcza analiza zgodnoci procesu prognozowania
upadoci przedsibiorstwa z podstawowymi zaoeniami teorii predykcji 29 : 1. Znajomo modelu ekonometrycznego ksztatowania si zmiennej prognozowanej. Znajomo modelu oznacza wiedz o jego postaci analitycznej. Nie jest jednak moliwe stwierdzenie a priori postaci analitycznej modelu okrelajcego zagroenie upadoci. Zaoenie jakiejkolwiek postaci analitycznej ma jedynie charakter przyblienia uatwiajcego oszacowanie parametrw strukturalnych modelu. W wikszoci metod stosowanych w rozpoznawaniu obiektw sama posta analityczna modelu nie okrela rzeczywistej zalenoci pomidzy zmiennymi objaniajcymi i zmienn objanian. Posta modelu wynika raczej z przyjtych zaoe statystycznych umoliwiajcych oszacowanie wag odpowiadajcych poszczeglnym jego zmiennym. 2. Stabilno prawidowoci ekonomicznej w czasie Prawidowo ekonomiczna obrazowana w modelu prognozujcym zagroenie upadoci przez odpowiednie wartoci specjalnie dobranego zestawu wskanikw finansowych jest stabilna w krtkim, bd rednim okresie. Dziki temu warto diagnostyczna posiadanego modelu w horyzoncie prognozy liczonym od momentu oszacowania wartoci parametrw strukturalnych modelu (postulat aktualnoci modelu), ktry to horyzont zawiera si najczciej w przedziale nie przekraczajcym 3 lat, jest zwykle staa. Okazuje si mianowicie, e pomimo oglnej tendencji do zmian, szereg prawidowoci ekonomicznych wykazuje zadziwiajc stabilno lub skonno tylko do powolnych i regularnych posuni. Jeeli pominiemy zdarzajce si przecie tylko sporadycznie momenty przeomowe lub inne wyjtkowe zdarzenia, to okazuje si, e wiele typw prawidowoci wykazuje wanie ow stabilno lub prawie stabilno 30 .
28 29
T. Grabiski, S. Wydmus, A. Zelia. op.cit. s. 164. Z. Pawowski. op.cit. s. 39-41. 30 Z. Pawowski: Prognozy ekonometryczne. PWN. Warszawa 1973. s 15.
33
3. Stabilno rozkadu skadnika losowego modelu Wpyw skadnika losowego obrazujcego oddziaywanie czynnikw nie ujtych w modelu charakteryzuje si stabilnym rozkadem. Bdy, ktre wystpuj, a odzwierciedlaj nie ujcie w modelu penego spektrum czynnikw wywoujcych badane zdarzenie, maj charakter czysto losowy. Budowa modeli umoliwiajcych rozpoznawanie zagroenia bankructwem oparta jest na deniu do maksymalizacji trafnoci generowanych prognoz. Jednak ze wzgldu na niedoskonao niektrych ze stosowanych w tym celu metod oraz na skutek przyjcia uproszcze wyraajcych si w uwzgldnieniu w modelu tylko najbardziej charakterystycznych dla tego zjawiska czynnikw, precyzja otrzymywanych wynikw moe by ograniczona. 4. Znajomo Spenienie wartoci tego zmiennych w objaniajcych przypadku modelu w okresie upadku prognozowanym. warunku, prognozowania przedsibiorstw, nie jest moliwe. W chwili przeprowadzania analizy nie s znane wartoci zmiennych endogenicznych (Xt+ ) w okresie ktrego prognoza dotyczy. Co wicej, nie jest moliwa ich ekstrapolacja w okresie prognozowanym. Wnioskowanie w tych metodach oparte jest bowiem na znajomoci zmiennych w momencie poprzedzajcym okres prognozowany. Jest to powd, dla ktrego wnioskowanie o przyszych zdarzeniach jest oparte na informacjach obecnych, co mona wyrazi: Yt+ = f(X1t, X2t, Xnt, Ut) , 5. Dopuszczalno ekstrapolacji modelu poza zaobserwowany w prbie obszar zmiennoci zmiennych objaniajcych. Ekstrapolacja modeli wykorzystywanych do przewidywania zagroenia upadoci przedsibiorstwa jest mocno ograniczona tak pod wzgldem zastosowania ich w czasie jak i w przestrzeni. Szczeglne zachowywanie postulatu aktualnoci modelu jest uwarunkowane zmianami w czasie powiza midzy zmienn objanian oraz zmiennymi objaniajcymi, a take w sile oddziaywania poszczeglnych zmiennych objaniajcych na zmienn prognozowan 31 . Rwnie istotne jest wykorzystywanie stworzonego modelu jedynie na obszarze, w ktrym zosta on stworzony, przy czym podstawow
31
Stabilno ta wystpuje jedynie w horyzoncie prognozy nie przekraczajcym zwykle 3 lat.
34
jednostk geograficzn jest w tym przypadku pastwo. Wykorzystywanie modeli stworzonych w innych krajach skutkuje zwykle wysokim bdem prognozy, co uniemoliwia ich praktyczne wykorzystanie. Podyktowane jest to zrnicowaniem uwarunkowa gospodarczych wpywajcych na rnorodno oraz si czynnikw oddziaywujcych na wystpowanie zdarzenia badanego upadku przedsibiorstwa, ktre to czynniki znajduj swoje odbicie w zmiennych oraz parametrach strukturalnych modelu. Na podstawie powyszej analizy naley stwierdzi, i trzy z piciu podstawowych zaoe teorii predykcji ekonometrycznej nie s spenione przez modele suce wnioskowaniu o moliwoci upadku firm. Potwierdza to pogld, i nie jest moliwe zastosowanie klasycznych modeli ekonometrycznych do prognozowania bankructwa. Wyej omwione postulaty teorii predykcji maj bowiem charakter warunkw koniecznych, a ich niespenienie przekrela moliwo racjonalnej budowy prognoz 32 . Jest zatem prawd, e naley mwi raczej o przewidywaniu zagroenia bankructwem, ni o prognozowaniu bankructwa sensu stricto 33 . 3. Istota przyczyn i symptomw upadoci przedsibiorstwa O moliwoci przewidywania zagroenia bankructwem decyduje
wystpowanie symptomw upadoci, przy czym symptomy te s rezultatem oddziaywania na przedsibiorstwo szeregu negatywnych czynnikw i zjawisk, nazywanych oglnie przyczynami upadoci. Powstaje zatem pytanie, co sprawia, e firmy upadaj, a zatem jaki jest charakter czynnikw sprawczych zdarzenia, ktrym jest bankructwo? W tym przypadku mona rwnie zapyta co rzdzi powstawaniem zdarze gospodarczych, takich jak bankructwo 34 ? Przyczyny upadoci przedsibiorstw klasyfikuje si pod wieloma wzgldami, przy czym najczstszym podziaem jest rozrnienie biorce za podstaw miejsce wystpowania przyczyn, dzielce je zgodnie z przyjtym
Z. Pawowski. op.cit. s. 38. Jedynie w potocznym rozumieniu prognozowanie bankructwa moe by utosamiane z przewidywaniem moliwoci bankructwa. 34 J. Hozer: Czas i przestrze w modelowaniu ekonometrycznym, czyli tempus, locus, homo, casus et fortuna regit actum.Ekometria. Szczecin. Stowarzyszenie Pomoc i Rozwj. 1997. s. 9-38.
33
32
35
kryterium na przyczyny endo i egzogeniczne 35 . Inne ujcia tego zagadnienia wyodrbniaj podzia 36 : wedug cech charakterystycznych na jawne i ukryte, biorcy za podstaw czstotliwo wystpowania przyczyn na regularne i nieregularne, z punktu widzenia stopnia rozpoznawalnoci na sabe i silne, z punktu widzenia liczby wystpujcych przyczyn: pojedyncze i mnogie, przy czym ostatnie dzieli si ponadto na wystpujce niezalenie od siebie lub nastpujce po sobie, w zalenoci od tego czy przyczyny dotycz caego przedsibiorstwa, czy tylko poszczeglnych zakadw, wzgldnie wydziaw, wyrnia si przyczyny cakowite i czciowe. Przedstawione wyej podziay, aczkolwiek cakowicie suszne i prawidowe stanowi jednak pewne uproszczenie, gdy skupiajc uwag badacza na cechach przyczyn ograniczaj postrzeganie ich istoty. Dla sedna problemu przewidywania zagroenia bankructwem wane jest bowiem nie to do jakiej grupy naley dana przyczyna bankructwa, lecz jaki jest jej rzeczywisty charakter oraz co wpyno na wystpienie zjawiska, ktre w efekcie doprowadzio do upadku spki? 3.1. Czynniki sprawcze upadku przedsibiorstwa Na wystpowanie zdarze gospodarczych w gwnej mierze oddziauj takie czynniki jak czas, miejsce, czowiek, zdarzenie oraz traf (przypadek) 37 . Upadek firmy, jako zdarzenie gospodarcze spotykane w kadej gospodarce, podlega, jak naley sdzi, tym samym prawom i zjawiskom. Koniecznym jest zatem wskazanie zwizku wymienionych elementw z bankructwem firmy, a take okrelenie charakteru ich oddziaywania na badane zjawisko. Czas Rol czasu jako czynnika sprawczego bankructw naley rozpatrywa dwojako. Po pierwsze, przez czas naley rozumie dugo okresu dziaalnoci
35 36
Por. np.: D. Hadasik: op. cit. s. 36 F. Fleege-Althof: Die notleidende Unternehmung. Stuttgart 1930. str. 84, za M. Herring: Przyczyny . op. cit. s. 43. 37 J. Hozer: Czas i przestrze... .op. cit. s. 9
36
przedsibiorstwa. Wiek przedsibiorstwa nie jest bowiem bez znaczenia dla zagroenia upadoci. Tak rozwaania teoretyczne 38 jak i badania empiryczne 39 wskazuj, i najbardziej zagroonymi bankructwem s przedsibiorstwa mode (o krtkim okresie funkcjonowania na rynku), ktrych wiek nie przekracza 5 lat. U podstaw tego zjawiska le, jak si wydaje, tak czynniki o charakterze ekonomicznym, jak i psychologicznym. Bez wtpienia pierwsze lata dziaalnoci kadej firmy s najtrudniejsze, co jest zwizane przede wszystkim z koniecznoci zbudowania odpowiedniego portfela zamwie, zdobyciem rynku, wypromowaniem nazwy firmy, itp. W okresie od 3 do 5 lat po rozpoczciu dziaalnoci przez spk, wyczerpaniu ulegaj kapitay wasne, ktre pozwalay na pokrywanie kosztw w pierwszych latach funkcjonowania. Jeeli zatem zabiegi zarzdu nie doprowadz do wypracowania staego strumienia przychodw pokrywajcych koszty biecej dziaalnoci firmy, to dalsze funkcjonowanie przedsibiorstwa jest zagroone. Sytuacj t pogbia czste wykorzystywanie kapitaw obcych, zabezpieczonych bd to prognozowan dochodowoci, bd te posiadanym majtkiem rzeczowym, ktre to kapitay w pierwszych latach funkcjonowania podlegaj karencji. Wymagalno spat rat kapitaowych po okresie karencji znacznie obnia pynno finansow, co w wyej wspomnianym przypadku wystpienia trudnoci z generowaniem nadwyek finansowych moe by przyczyn niewypacalnoci 40 . Psychologiczny wymiar trudnoci firm w pierwszych latach dziaalnoci skupia si gwnie na stosunku kierownictwa 41 do prowadzonej dziaalnoci gospodarczej. Czstym bdem jest niedostrzeganie zagroe spowodowane ogromnym zaangaowaniem, entuzjastycznymi pogldami o przyszej efektywnoci firmy, przekonaniem o trafnoci wybranego przedmiotu dziaalnoci, czy te niezomn wiar w osignicie sukcesu rynkowego. Takie zachowanie mona za L. Bednarskim 42 nazwa zalepieniem, przy czym naley zgodzi si z wymienionym autorem, e dalszymi etapami tego stanu, bdcymi nastpstwem pierwszego elementu s w przypadku firm upadajcych bezczynno, bdy w
Por. J. Argenti. op. cit. s. 150 Por. E. Altman: Corporate financial distress and bankruptcy. New York: 1986. Wiley. s. 46. 40 W opracowaniu pt. Analiza ywotnoci maych firm w woj. szczeciskim przeprowadzonym przez zesp ekonometrykw Uniwersytetu Szczeciskiego pod kierunkiem J. Hozera wykazano, i w 1993 roku jedynie 19,9% firm upadajce to przedsibiorstwa dziaajce duej ni 24 miesice. 41 Przez kierownictwo naley rozumie osoby majce decydujcy wpyw na podejmowanie decyzji w firmie, kierownictwem moe by zatem zarzd, pion dyrektorski, czy pion kierowniczy sensu stricto
39 38
37
dziaaniu, kryzys i w konsekwencji upadek 43 . Pytaniem otwartym jest natomiast kwestia dugoci wystpowania kadego z tych stanw. Zdaniem autora czas wystpowania kadego z powyszych etapw jest rny i uzaleniony od waciwych przedsibiorstwom ich cech wewntrznych (jak np.: poziom zarzdzania, efektywno, rentowno). Zwizek midzy momentem upadku a wynikami ekonomicznymi i uwarunkowaniami psychologicznymi zarzdzania spk znajduje swoje odzwierciedlenie take w tzw. trajektoriach bankructw zdefiniowanych przez J. Argentiego 44 . Mona bowiem stwierdzi, i w zalenoci od dugoci wystpowania, a take momentu pojawienia si kadego z wymienionych etapw zmienia si sytuacja finansowa przedsibiorstwa. Graficzn ilustracj tej zalenoci jest rysunek 4.
L. Bednarski, Symptomy i ocena zagroe sytuacji finansowej przedsibiorstwa. winoujcie: 1998. Rachunkowo Menederska. Zarzdzanie Jednostkami Gospodarczymi Materiay na Konferencj Naukow. s. 425. 43 Por. K. Michaluk: Identyfikacja sygnaw zagroenia bankructwem. Szczecin: 1999. Materiay Konferencyjne IV Zachodniopomorskie Forum Finanse. s. 163. 44 J. Argenti. op. cit. s. 149.
42
38
Rysunek 4 Trajektorie upadku przedsibiorstw a etapy upadku rdo: opracowanie wasne na podstawie: J. Argenti: Corporate . op. cit. s. 150., oraz L. Bednarski: Symptomy . op. cit. s. 425.
Nie mona ponadto zgodzi si z E.K. Laitinen, i dynamika zmian w przedsibiorstwie wpywa na obraz firmy (spki bankruta) otrzymywany po analizie sprawozda finansowych 45 . Zdaniem autora pomimo rnic w ksztatowaniu si kondycji finansowej przedsibiorstw w czasie, w okresie poprzedzajcym upado, ich sytuacja finansowa jest bardzo zbliona. Oznacza to, i dugo wystpowania etapw upadku firm (rysunek 4) jest zrnicowana,
bardzo dobra dobra
Sytuacja firmy
T rajektoria I
przecitna
za
upado Lata dziaalnoci
bardzo dobra dobra
Sytuacja firmy
T rajektoria II
przecitna
za
bardzo dobra dobra
Sytuacja firmy
T rajektoria III
przecitna
za
zalepienie
bezczynno
bdy w dziaaniu
jednake w okresie od trzech lat do jednego roku przed bankructwem analiza

45
E. K. Laitinen: Financial Ratios and Different Failure Processes. Journal of Business Banking and Accounting. 18(5). 1991. s. 650.
upadek
kryzys
39
sprawozda finansowych przy wykorzystaniu wskanikw dostarcza wsplnych dla wszystkich przedsibiorstw wnioskw 46 . Rysunek 5 Trajektoria dziaalnoci przedsibiorstwa niezagroonego upadkiem
bardzo dobra dobra
Sytuacja firmy
przecitna
za
upado
Lata dziaalnoci
rdo: J. Argenti. op. cit. s. 150. Potwierdzeniem powyszych rozwaa, dotyczcych wpywu wieku spek na moliwo ich bankructwa, s rozkady czstotliwoci upadku firm w zalenoci od ich wieku (rysunek 6 i 7). Na podstawie bada E. Altmana przeprowadzonych w oparciu o dane z lat 1980 oraz 1990 naley stwierdzi, i okoo 50% wszystkich bankructw zachodzi w przedsibiorstwach majcych nie wicej ni pi lat, natomiast 74% (w 1990 roku) oraz 82% (w 1980) w firmach nie starszych ni dziesi lat. Podobnych wnioskw dostarcza analiza struktury upadkw firm w Niemczech w latach 1989 i 1992 47 . W tym przypadku 39,9% w 1989 roku oraz 33,8% w 1992 roku to bankructwa firm nie majcych wicej ni 5 lat. W przedziale do 10 lat znajduje si natomiast 69,9% (1989 rok) i odpowiednio 67,2%. Wyniki te potwierdzaj postawion na wstpie tez mwic, i najwikszym ryzykiem charakteryzuj si przedsibiorstwa mode. Zmiany ilociowe w rozkadzie czstoci upadkw firm pod wzgldem ich wieku (rysunek 6) stanowi wprowadzenie do drugiego ujcia czasu jako czynnika sprawczego bankructw przedsibiorstw. Zmiany te pozwalaj na postawienie pytania dlaczego w roku 1980 25,8% firm upadao do trzeciego roku dziaalnoci, natomiast w 1990 ju 31,8%? Odpowiedzi na postawione pytanie naley szuka w
46 47
O problemach doboru wskanikw finansowych: Rozdzia 2 pkt. 5. Dane dotycz starych krajw zwizkowych
40
zmieniajcych si w czasie uwarunkowaniach gospodarczych. Mona bowiem stwierdzi, i wraz z upywem lat przeobraeniom podlega rwnie sytuacja gospodarcza, ktra to bd wspiera rozwj modych firm, bd te go ogranicza. Jak zauwaono wyej, zmienno uwarunkowa gospodarczych stanowi o zagroeniu bankructwem, co przekada si na zdanie mwice, i to wanie zachodzce w czasie przeobraenia otoczenia gospodarczego spek (przyszych bankrutw) sprawiaj, e ich wyniki finansowe nie zgadzaj si z wynikami zakadanymi, a co za tym idzie, wypracowane wyniki finansowe nie pozwalaj na sprostanie zacignitym zobowizaniom. Innymi sowy, pooenie firmy w czasie wraz z odpowiadajcymi temu wymiarowi charakterystycznymi uwarunkowaniami gospodarczymi, obok pooenia firmy w przestrzeni, warunkuje wielko zagroenia upadoci. Rysunek 6 Czstotliwo upadku firm w USA w latach 1980, 1990 w zalenoci od wieku przedsibiorstwa.
2 0 ,0 %
2 5 ,9%
1 5 ,0 %
Czstotliwo upadku firm w USA w
zalenoci od wieku
1 0 ,0 %
5 ,0 % 1980 1990 0 ,0 % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ponad 10
rdo: opracowanie wasne na podstawie: E. Altman: Corporate financial .op. cit. s. 18.
41
Rysunek 7 Czstotliwo upadku firm w Niemczech w latach 1980, 1990 w zalenoci od wieku przedsibiorstwa.
4 5 ,0 % 4 0 ,0 % 3 5 ,0 %
Niemczech w zalenoci od wieku Czstotliwo upadku firm w
3 0 ,0 % 2 5 ,0 % 2 0 ,0 % 1 5 ,0 % 1 0 ,0 %
1989 5 ,0 % 1992 0 ,0 % 0-4 5-10 11-20 21-50 pow . 50
rdo: opracowanie wasne na podstawie: M Herring: Przyczyny niewypacalnoci przedsibiorstw niemieckich i ich znaczenie dla bankw. Uniwersytet Szczeciski. 1996 (praca doktorska) s. 37. Miejsce Drugim oglnym czynnikiem wpywajcym na zagroenie bankructwem jest miejsce, rozumiane, w tym przypadku, jako pooenie terytorialne podmiotw gospodarczych. Niewtpliwie bowiem zrnicowanie geograficzne warunkw gospodarczych panujcych w rnych krajach sprawia, i prowadzenie firm o niemal identycznym, bd bardzo zblionym profilu struktury wewntrznej (brana, przedmiot dziaalnoci, wielko firmy, struktura kapitaw, wyposaenie, wielko zatrudnienia, itp.) zwizane jest z wystpowaniem rnych czynnikw zewntrznych wpywajcych na kondycj finansow przedsibiorstw. Bliniacze spki umiejscowione w rnych krajach mog zatem charakteryzowa si diametralnie rn kondycj finansow, co w konsekwencji moe sprawi, i jedna spka upadnie, natomiast druga bdzie charakteryzowaa si dobrymi wynikami. Tak miejsce, jak i czas stanowi czynniki wyznaczajce rodzaj, charakter oraz si oddziaywania zewntrznych zjawisk gospodarczych wpywajcych na dziaalno przedsibiorstw. Mona zatem stwierdzi, i kondycja firm jest wypadkow miejsca i czasu w jakim przyszo im prowadzi dziaalno
42
gospodarcz. Ilustracj powyszego twierdzenia jest kostka wymiarw pooenia przedsibiorstwa (rysunek 8). Rysunek 8 Kostka czasu, miejsca i kondycji przedsibiorstwa
bardzo dobra dobra
Kondycja ekonomiczna
przecitna
za
upado
D Miejsce (pooenie geograficzno polityczne)
199X4 C B A 199X1 199X3 199X2 Czas (lata)
rdo: opracowanie wasne W zalenoci od umiejscowienia przedsibiorstwa na powierzchni tworzonej przez czas i miejsce rni si uwarunkowania wpywajce na kondycj gospodarcz przedsibiorstw. Analiza trajektorii J. Argentiego odbywa si przy wykorzystaniu zmiennych wartoci parametrw jedynego wymiaru, ktrym jest czas, dla staych jednostek drugiego wymiaru miejsca. Analiza dwch bliniaczych spek, w ujciu statycznym, odbywa si przy zaoeniu staoci czasu i przyjciu rnych jednostek terytorialnych drugiego wymiaru miejsca, co moe by rwnie dokonane w ujciu dynamicznym poprzez wczenie czasu jako kolejnego parametru badawczego. Moliwoci przeprowadzania analiz w oparciu o tylko dwa podstawowe wymiary jest zatem niezmiernie wiele. Podsumowujc t cz rozwaa, naley podkreli, i aczkolwiek oba przedstawione wyej wymiary w duym stopniu oddziaywaj na ekonomiczne efekty dziaalnoci firm, to jednak nie s one czynnikami bezwzgldnie determinujcymi ich istnienie. O tym czy firma skutecznie prowadzi dziaalno znajdujc si w danym jej pooeniu i czasie decyduje bowiem umiejtne kierowanie jej interesami.
43
Czowiek Wpyw czowieka, jak kolejnego czynnika sprawczego zdarze gospodarczych, na wystpowanie bankructw ma dwojaki charakter: oddziaywania niezamierzonego (niecelowego) oraz oddziaywania zamierzonego (celowego). W literaturze przedmiotu zauwaalna jest zgodno co do tego, i gwn przyczyn bankructw jest niekompetencja lub te bdy w zarzdzaniu kierujcych przedsibiorstwem. Potwierdza to J. Argenti stwierdzajc, i panuje pena, a nawet uniwersalna zgoda, co do tego, e gwn przyczyn upadkw firm jest ze zarzdzanie 48 . E. Altman pisze, e najpowaniejsz przyczyn upadkw poszczeglnych firm jest niekompetencja w zarzdzaniu 49 . Na gruncie literatury polskiej podobne zdanie wyraa D. Hadasik stwierdzajc, e u rde upadoci tkwi przede wszystkim czynniki o charakterze jakociowym, zwizane z szeroko rozumianym zarzdzaniem przedsibiorstwem 50 oraz J. Czekaj i Z. Dresler, ktrzy wyraaj nastpujc opini: Najwaniejszym jednak czynnikiem, ktry decyduje o tym, czy przedsibiorstwo osiga sukces w warunkach gospodarki rynkowej, czy te jego dziaalno koczy si upadoci, s umiejtnoci kadry kierowniczej, zarwno w zakresie oglnych problemw zarzdzania, jak i umiejtnoci i dowiadczenia w kierowaniu dziaalnoci gospodarcz w danej specyficznej dziedzinie tej dziaalnoci. Zdolno kierownictwa przedsibiorstwa do przewidywania trendw rozwoju oraz umiejtno podejmowania odpowiednich dziaa dostosowawczych jest podstawowym czynnikiem decydujcym o sukcesie bd niepowodzeniu danego przedsibiorstwa 51 . Wydaje si rwnie, i o ile negatywny wpyw czynnikw egzogenicznych pogarszajcych sytuacj finansow jest moliwy do zredukowania wanie poprzez sprawne zarzdzanie, tak wpyw dziaa kierownictwa (a wic wpyw czowieka) na dziaalno firmy jest trudny do usunicia, szczeglnie, i dotyka on zwykle najwyszych sfer zarzdzania przedsibiorstwem. Bdy popeniane w dziaalnoci operacyjnej spki nie maj bowiem takiego znaczenia jak bdy w zarzdzaniu koncepcyjnym i strategicznym, ktre to oddziaywuj na kondycj ekonomiczn firmy w dugim okresie. Co wicej, trudnoci spek kierowanych przez zarzd o niskich kwalifikacjach pogbiaj si nie tylko przez popeniane
48 49
J. Argenti: Corporate Collapse. Berkshire: 1976. McGrraw-Hill. s. 123. E. Altman: Corporate Bankruptcy Prediction. New York: 1993. Wiley. s. 17. 50 D. Hadasik: Upado przedsibiorstw w Polsce i metody jej prognozowania. Pozna: Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu nr 153 1998.s. 40.
44
bdy i podejmowanie chybionych decyzji, lecz rwnie poprzez niedostrzeganie kopotw ju wystpujcych i nie wdraanie dziaa zapobiegawczych. Skoro zatem zarzdzanie ma tak powane znaczenie dla kondycji finansowej spek, koniecznym wydaje si przedstawienie najczciej wymienianych w literaturze bdw popenianych przez zarzdzajcych. Wrd najczciej popenianych bdw w zarzdzaniu przedsibiorstwem w literaturze wymienia nastpujce 52 : zarzdzanie jednoosobowe, uporczywe trzymanie si raz powzitych decyzji, wskie zainteresowanie zarzdzaniem przez czonkw zarzdu, niedopasowanie skadu zarzdw, sabo zarzdzania finansami, czste wystpowanie przejaww teorii przedstawicielstwa, wystpowanie syndromu lat tustych jednowariantowe zarzdzanie brak kontaktu midzy podwadnymi i kierownikami. Zarzdzanie jednoosobowe To pojcie uywane jest do okrelenia sytuacji, w ktrej prezes, czy te w przypadku duych organizacji dyrektor okrelonego departamentu, bardziej dominuje nad swoimi pracownikami ni nimi kieruje, ktry podejmuje decyzje w sposb autokratyczny nie tolerujc dyskusji ani rad osb pracujcych dla dobra firmy. Naley podkreli, i o ile w przypadku niewielkich spek taki system zarzdzania, przy dostatecznie duym dowiadczeniu i wiedzy sprawujcego wadz w firmie, moe nie wywoywa negatywnych skutkw, to po przekroczeniu okrelonej wielkoci firm jest on zdecydowanie niewaciwy. Nie jest bowiem moliwe ogarnicie przez jedn osob ogromu pitrzcych si w kadym przedsibiorstwie problemw oraz prawidowe ich rozwizywanie. Skutkiem tego typu zarzdzania s zaniedbania i bdne decyzje, co nieuchronnie prowadzi do pogarszania kondycji przedsibiorstwa.
J. Czekaj, Z. Dresler: Podstawy zarzdzania finansami firm. Warszawa: 1997. PWN. s. 199. Na podstawie: J. Argenti: Corporate. op. cit. s. 122, oraz M. Klesyk: Lenistwo szarych komrek. Businessman Magazin nr 6 1999 s. 83.
52
51
45
Uporczywe trzymanie si raz powzitych decyzji Ten rodzaj bdw w zarzdzaniu jest czsto zwizany z omwionym powyej. Znane s przypadki w ktrych raz powzite decyzje s utrzymywane bez wzgldu na konsekwencje. Dotyczy to zwykle decyzji zwizanych z inwestowaniem ogromnych sum w dziaalno, ktra miaa przynosi, a nie przynosi zyskw. W takich przypadkach, cho zamiast zyskw otrzymywane s straty, pompowanie kapitaw trwa w oczekiwaniu na zmian koniunktury. Dalsze inwestowanie pomimo strat jest czsto atwiejsze ni przyznanie si do chybionych decyzji. Problem ten wystpuje szczeglnie w przedsibiorstwach dokonujcych fuzji z innymi firmami czsto wymagajcymi dokapitalizowania. W najgorszych przypadkach zakupione firmy przynosz straty bez wzgldu na wielko rodkw w nie zainwestowanych, a decyzje dotyczce wpompowywania ogromnych sum s dalej utrzymywane. Wskie zainteresowanie zarzdzaniem przez czonkw zarzdu Wystpowanie tego bdu jest czste w duych spkach o licznym zarzdzie i rozbudowanej strukturze organizacyjnej. Czsto wystpujcym problemem jest w takim przypadku brak zainteresowania poszczeglnych osb (wiceprezesw, dyrektorw) w oglnej sytuacji ekonomicznej przedsibiorstwa. Skupienie odpowiedzialnoci na wskich dziaach specjalizacji (produkcja, marketing, finanse, itp.) sprawia, i nie wystpuje efekt synergii zarzdzania przedsibiorstwem, co oznacza, e cho kady z zarzdzajcych stara si jak najefektywniej wypenia swoje obowizki, to suma ich dziaa nie wywouje oglnego polepszania kondycji firmy. Niedopasowanie skadu zarzdw Powyszy problem jest czsto wystpujc bolczk duych firm produkcyjnych, w ktrych zarzd oparty jest o osoby, zwykle z wyksztaceniem technicznym, reprezentujce wysoki poziom specjalizacji ale w zakresie gwnej dziaalnoci przedsibiorstwa. Sprawia to, i w zarzdzie brak jest ekonomistw odpowiedzialnych za marketing czy finanse, a podejmowane decyzje o charakterze strategicznym nie s konsultowane w gronie interdyscyplinarnym. Tak jak w poprzednich przypadkach konsekwencj s decyzje nie przynoszce zamierzonych rezultatw.
46
Czste wystpowanie przejaww teorii przedstawicielstwa Teoria przedstawicielstwa mwi, i w spkach prawa handlowego, w ktrych wystpuje rozdzia wasnoci od zarzdzania, w przypadku wystpowania trudnoci finansowych zarzd bdzie kierowa si w pierwszej kolejnoci wasnymi interesami majcymi na celu utrzymanie czsto lukratywnych posad. W nastpstwie powyszego dziaania zarzdw bd ukierunkowane nie na dostarczeniu akcjonariuszom lub udziaowcom maksymalnych korzyci, a co za tym idzie na maksymalizacji wartoci przedsibiorstwa, lecz na jak najduszym utrzymaniu istnienia firmy. Cho te dwa cele wydaj si by zbienymi to jednak w efekcie takie dziaania kierownictwa przynosz szkody akcjonariuszom, np. wysprzedawanie rodkw trwaych firmy w celu uzyskania kapitaw na pokrycie biecych wydatkw pomniejsza majtek przedsibiorstwa, co zmniejsza potencja wytwrczy spki i jego warto, lub te zaciganie zobowiza na finansowanie dziaalnoci operacyjnej pod zastaw rwnie warto dywidendy likwidacyjnej. Wystpowanie syndromu lat tustych Wystpowanie podejmowaniem syndromu decyzji lat tustych jest bezporednio na zwizanie z posiadanego majtku pomniejsza ewentualn warto likwidacyjn przedsibiorstwa, co redukuje
dotyczcych
przyszoci
podstawie
zdarze
zaistniaych w przeszoci. Jeeli poprzednie lata upyny pod znakiem wzrostu gospodarczego i rosncych obrotw, to menedment jest przekonany o utrzymaniu si tego trendu. W takim przewiadczeniu podejmowane s decyzje strategiczne, ktrych podstaw jest zaoenie ekstrapolacji rosncego trendu dochodw spki. Jak stwierdza R. Simons: W dobrych czasach atwo jest zapomnie o ryzyku. Sukces przynosi zyski, wzrost i bezgraniczny optymizm. Ma on jednak zdolno olepiania zarzdu przed wieloma niebezpieczestwami zagraajcymi w tym samym czasie firmie. 53 Oparcie dziaalnoci na optymistycznych zaoeniach i prognozach moe prowadzi do zacigania zobowiza pod przysz dochodowo spki, co w przypadku obnienia si koniunktury stanowi przyczyn wystpowania trudnoci patniczych. Inn konsekwencj oparcia dziaalnoci na spodziewanym wzrocie dochodw jest
53
R. Simons: How risky is your Company?. Harvard Business Review. nr 6-7. 1999. s. 85.
47
zazwyczaj ograniczenie liczby wprowadzanych innowacji oraz niski poziom wyczulenia na potrzeby rynku oraz dziaania konkurencji. Takie postpowanie, motywowane chci utrzymywania produkcji w warunkach, ktre dotychczas przynosiy podane efekty, sprawia, i reakcja na zmiany otoczenia gospodarczego, w tym w szczeglnoci na potrzeby klientw i dziaania konkurencji, jest opniona. W wyniku takiego dziaania, dochody spki malej a oglna kondycja ekonomiczna ulega obnieniu. Jednowariantowe zarzdzanie Wikszo firm dziaa w oparciu o jedn strategi nie wyznaczajc wariantw dziaa, ktre winny by wdroone w przypadku zmian uwarunkowa rynkowych. Decyzje s zatem podejmowane w oparciu o wiedz i dowiadczenie kierownikw, co nie oznacza jednak, e decyzje te s w kadym wypadku optymalne. Wystpowanie wielu scenariuszy dziaa niewtpliwie utrudnia proces decyzyjny gdy kadorazowo wymaga wyboru najlepszego posunicia. Zalety wielu wariantw dziaa uwidaczniaj si dopiero w przypadku wystpienia sytuacji odbiegajcej od prognozowanej. Posiadanie strategii dziaania na wypadek zmian w otoczeniu gospodarczym oznacza moliwo podjcia szybkiej i trafnej decyzji w oparciu o jeden z przygotowanych wczeniej scenariuszy. Dziki takiemu postpowaniu ograniczeniu ulegaj ewentualne straty, natomiast spka ma jasno okrelone dziaania, co pozwala jej na przekroczenie tzw. krawdzi chaosu 54 i pozostanie poza stref chaotycznych decyzji i zmian towarzyszcych powanym zmianom. Brak kontaktu midzy podwadnymi i zarzdzajcymi Niedomogi w przekazywaniu istotnych informacji pomidzy podwadnymi i kierownikami s powanym bdem zarzdzajcych. To wanie na najniszych szczeblach struktury organizacyjnej firmy w pierwszej kolejnoci uwidaczniaj si problemy doprowadzajce w efekcie do niewypacalnoci. Niedrono kanaw przekazywania informacji pomidzy podwadnymi i kierownikami uniemoliwia zatem wprowadzenie szybkich posuni ograniczajcych skutki wystpowania czynnikw pogarszajcych kondycj firmy. Rwnie powanym bdem jest brak kontaktw i przesyania informacji w odwrotnym kierunku, tj. od zarzdu
54
E.D. Beinhocker: Strategy at the edge of chaos. Mc Kinsey Quarterly nr 1 1997. s.24.
48
przedsibiorstwa do niszych szczebli dziaalnoci operacyjnej. Wolne tempo przekazywania informacji i decyzji wywouje rozbienoci pomidzy oczekiwaniami zarzdu a rzeczywistymi dziaaniami firmy. Konsekwencj powyszego jest ograniczenie efektywnoci spki oraz nieosiganie zaplanowanych dochodw.
Wpyw czowieka na doprowadzenie firmy do upadoci moe mie rwnie charakter dziaa zamierzonych. W takim przypadku naley mwi raczej o celowym doprowadzaniu do bankructwa w celu osignicia korzyci ni o popenianiu bdw. Naley podkreli, i aczkolwiek zdarzenia tego typu maj miejsce, to nie mog one stanowi przedmiotu bada nad moliwoci przewidywania zagroenia upadoci. Bezporednie, negatywne oddziaywanie na sytuacj finansow firmy, celowa niegospodarno, czy te zamierzone niepacenie dugw w powany sposb znieksztacaj obraz firmy, co sprawia, i na podstawie takich obserwacji nie jest moliwe wysuwanie oglnych wnioskw, co do sytuacji firm zagroonych bankructwem. W niniejszej pracy, z powodu braku informacji dotyczcych wystpienia celowych dziaa doprowadzajcych do bankructwa przyjto, e takie zdarzenia nie miay miejsca, a co za tym idzie, uwaa si, e zebrane dane nie s obcione bdami wynikajcymi z wystpienia dziaa zamierzonych. Zdarzenie Przez zdarzenie bdce czynnikiem sprawczym bankructwa spki naley rozumie tak wystpienie innego zdarzenia tego samego typu, czyli w rozpatrywanym zagadnieniu upadku innego przedsibiorstwa, jak rwnie wszelkie inne zdarzenia gospodarcze zachodzce w otoczeniu przedsibiorstwa. Wpyw bankructw innych spek na obnianie si kondycji rozpatrywanego przedsibiorstwa ma miejsce tylko w przypadku wystpowania powiza gospodarczych midzy takimi podmiotami. Oddziaywanie upadku spki bdcej w kontaktach gospodarczych z innymi podmiotami moe mie rny charakter. Po pierwsze na skutek ogoszenia upadoci kontrahenta, badana spka moe straci rdo dostaw, co przy zapotrzebowaniu na unikatowe dobra i uzalenieniu dziaalnoci od poszczeglnego dostawcy surowcw wywouje trudnoci w dostawach oraz stwarza moliwo zatrzymania produkcji.
49
Po drugie upadek kontrahenta bdcego gwnym odbiorc produkcji spki rozpatrywanej moe wywoa trudnoci ze zbytem. W tym przypadku firma moe nie uzyska dochodw pozwalajcych na zapacenie zobowiza, co moe doprowadzi do utraty pynnoci finansowej, a w dugim okresie do niewypacalnoci. Po trzecie wystpuje moliwo upadku firmy bdcej dunikiem spki rozpatrywanej, na ktrym to duniku ciy obowizek zapacenia nalenoci o nominale znaczcym dla zachowania pynnoci finansowej przez spk wierzyciela. Nieuregulowanie przez bankrutujce przedsibiorstwo dugu o duej wartoci w stosunku do przecitnych przychodw wierzyciela sprawia, i jego zdolno patnicza oraz moliwo odtworzenia cyklu produkcyjnego ulegaj znacznemu obnieniu. Naley podkreli, i upadek spki wywoany innym zdarzeniem tego typu moe wystpi jedynie w przypadku bardzo mocnych powiza gospodarczych w relacjach firma dostawca surowcw lub firma odbiorca produkcji. Takie sytuacje, aczkolwiek wystpuj rzadko, stanowi jednak zagroenie szczeglnie dla przedsibiorstw maych i rednich nie posiadajcych zdolnoci do pokrycia ewentualnych strat z dopat do kapitaw wasnych lub te nie posiadajcych zdolnoci do wygenerowania dochodw z innych rde na pokrycie strat. Mwic natomiast o pozostaych zdarzeniach wywoujcych bankructwo naley stwierdzi, i maj one charakter endo lub egzogeniczny 55 . Traf Ostatnim z czynnikw sprawczych zdarze gospodarczych jest traf, czyli wszelkie zdarzenia losowe majce negatywny wpyw na funkcjonowanie spki. Zdarzenia losowe naley w tym przypadku utosamia tak z negatywnym wpywem si natury jak gradobicia, powodzie, poary, trzsienia ziemi, itp., jak rwnie ze zniszczeniami i kradzieami oraz zdarzeniami losowymi (wypadkami, mierci) dotykajcymi zarzdu lub, w przypadku maych przedsibiorstw, wacicieli kierujcych firmami. Wpyw wszelkich zdarze losowych na sytuacj firmy, majcych charakter klsk ywioowych, czy te kradziey i zniszczenia mienia, przejawia si zwykle w zniszczeniu rodkw produkcji, co uniemoliwia
55
Przyczyny endo i egzogeniczne bankructw zostay szeroko opisane w rozdziale 2 pkt. 4.2.
50
dalsz dziaalno w zakadanym wymiarze. Nastpstwem zniszcze majtku spki moe by zredukowanie dochodw do wymiarw nie pozwalajcych na spacanie zobowiza i w konsekwencji utrata zdolnoci patniczej. Wikszoci z powyszych zdarze nie sposb przewidzie lub im zapobiec. Jednake w przypadku trafu majcego charakter klsk ywioowych lub kradziey, w pogorszeniu si kondycji finansowej doprowadzajcej do bankructwa naley doszukiwa si rwnie poredniej winy zarzdu, ktry winien by zabezpieczy interesy przedsibiorstwa poprzez ubezpieczenie majtku spki. Mona zatem powiedzie, i aczkolwiek w przypadku wystpienia zdarze losowych takich jak klski ywioowe nie jest moliwe ich przewidzenie lub ograniczenie ich skutkw, to jednak wystpuj moliwoci pozwalajce na zredukowanie ewentualnych strat, co moe umoliwi nawet w przypadku bardzo trudnych zdarze losowych dalsze funkcjonowanie firmy. 3.2. Przyczyny endo i egzogeniczne Jednym z najczciej wystpujcych podziaw pozwalajcych na
enumeratywne wskazanie jednorodnych pod wzgldem przyjtego kryterium przyczyn upadku firm jest ich rozrnienie ze wzgldu na miejsce powstania. Wyrnia si tu gwnie rozrnienie na przyczyny endogeniczne i egzogeniczne 56 . Przyczyny endogeniczne Ciekaw prb zdefiniowania endogenicznych przyczyn bankructwa podejmuj J. Czekaj i Z. Dresler, ktrzy stwierdzaj: Najoglniej rzecz ujmujc ekonomiczne przyczyny upadoci przedsibiorstwa tkwi w nieefektywnym wykorzystaniu zasobw jakie to przedsibiorstwo wykorzystuje w prowadzonej dziaalnoci gospodarczej. Konsekwencj tej nieefektywnoci jest niezdolno przedsibiorstwa do pokrywania przychodami z tytuu prowadzonej dziaalnoci gospodarczej kosztw ponoszonych w zwizku z t dziaalnoci, wczajc w to koszty kapitau. Naley zgodzi si z wyej cytowanymi autorami, i to wanie
56
Por. D. Hadasik: Prognozowanie . op. cit. s. 36
51
nieefektywne wykorzystanie, a wic nieumiejtne zarzdzanie majtkiem firmy jest czynnikiem doprowadzajcym do upadoci 57 . Rozszerzeniem powyszej oglnej prby okrelenia charakteru przyczyn endogenicznych jest przedstawienie omawianego problemu dokonane przez A. Jamiokowskiego 58 oraz R. Piser 59 , ktrzy jako przyczyny upadoci wymieniaj: oparcie funkcjonowania przedsibiorstwa na jednym produkcie, kierunku dziaania, bd segmencie rynku, nieumiejtny dobr kontrahentw, zawieranie transakcji z niesprawdzonymi firmami, nieumiejtne zarzdzanie funduszami przedsibiorstwa, nadmiern konsumpcj kosztem inwestowania i tworzenia funduszy rezerwowych, nadmierne, niedostosowane do moliwoci tempo rozwoju. Rwnie w przypadku wyej wymienionych przyczyn bankructwa mocno zauwaalny jest wpyw zarzdzania, jako czynnika niewtpliwie endogenicznego, ktrego niedomogi funkcjonowania negatywnie oddziauj na szereg sfer dziaalnoci przedsibiorstwa. Syntetyczne przedstawienie najwaniejszych przyczyn bankructwa przedstawia tabela 4 60 .
57 58
Por. rozdzia 2, pkt. 4.2. w czci dotyczcej bdw w zarzdzaniu popenianych przez kierownictwo. A. Jamiokowski: Oczami sdu. Firma. Nr 13. 1992. 59 R. Pisera: Wzrsot plajt,bankructw i upadoci. Prawo i Finanse w Biznesie. Nr 2. 1995. 60 W. Reske, A. Brandenburg, H J. Mortsiefer: 1978 s. 57 177: za M. Herrimg: Przyczyny . op. cit. s. 51.
52
Tabela 4 Sfera przyczyn wewntrzzakadowych

Zarzdzanie przedsibiorstwem brak wiedzy o kierowaniu brak dowiadcze praktycznych niewystarczajcy poziom kwalifikacji zarzdu zbyt dua skonno do ponoszenia ryzyka niewystarczajcy stan informacji braki kapitaw wasnych bdne metody finansowania zbyt wysokie obcienie odsetkami niewystarczajca zdolno kredytowa chybione inwestycje bdy w kalkulacji nie wystawianie rachunkw zbyt pne wystawianie rachunkw manipulacja bilansem zaniedbania w zakresie ksigowoci, zbyt szybkie zwikszanie mocy produkcyjnych niepene wykorzystanie mocy produkcyjnych zbyt wysokie koszty produkcji bdna struktura asortymentowa przestarzae techniki produkcji problemy pomidzy wsplnikami problemy zwizane z form prawn problemy zwizane z uzalenieniem dziaalnoci zakadu od innych podmiotw gospodarczych problemy rozwoju problemy lokalizacyjne zbyt due obcienie kosztami osobowymi niewykwalifikowany personel zbyt due koszty administracji nadmierna fluktuacja kadry personel zbyt zaawansowany wiekowo bdna ocena potrzeb rynku saba dziaalno akwizytorska bdne okrelenie ceny bdna struktura odbiorcw bdna polityka towarowa
Finansowanie
Rachunkowo
Wydajno przedsibiorstwa
Struktura przedsibiorstwa
Administracja (kadry)
Zbyt
rdo: opracowanie wasne Przyczyny egzogeniczne Udzia przedsibiorstw skadajcych wnioski upadociowe 61 w oglnej liczbie funkcjonujcych w danej gospodarce przedsibiorstw jest odzwierciedleniem panujcej w niej koniunktury, barometrem wiadczcym o jej zdrowiu oraz o polityce rzdu i instytucji finansowych (w szczeglnoci bankw) w stosunku do przedsibiorstw 62 . Jeeli zatem odsetek upadajcych spek
61
Przez przedsibiorstwa skadajce wnioski upadociowe naley rozumie firmy, ktrych zarzdy zdecydoway si zoy wniosek o ogoszenie upadoci w celu ograniczenia dalszych strat wyrzdzanych wierzycielom (Prawo upadociowe art. 4 2), jak rwnie firmy, w stosunku do ktrych wniosek o ogoszenie upadoci zosta zoony przez wierzycieli (Prawo upadociowe art. 4 1). 62 Por. D. Hadasik: Prognozowanie . op. cit. s. 36
53
wiadczy o tendencjach panujcych w otoczeniu firm, to naley dokona rozrnienia czynnikw zewntrznych warunkujcych istnienie przedsibiorstw. Wrd egzogenicznych przyczyn bankructw wymienia si nastpujce: sytuacj oglnoekonomiczn kraju, polityk fiskaln, pienin i kursow wadz centralnych, wystpowanie procesw inflacyjnych, przepisy prawne regulujce dziaalno gospodarcz, cykle gospodarcze. Tabela 5 Sfera przyczyn egzogenicznych
Odbiorcy spadek popytu niewypacalno odbiorcw wzrastajca ilo reklamacji zaostrzenie warunkw dostaw zaostrzenie warunkw patnoci ograniczenie dostaw zerwanie umw niewypacalno dostawcw rujnujce wspzawodnictwo wzrost konkurencji zagranicznej wprowadzenie udoskonalonych produktw opnienia w udzielaniu kredytw limitowanie kredytw nadmierne zabezpieczenia prowadzenie polityki wysokiego oprocentowania
Dostawcy
Konkurenci
Instytucje finansujce
rdo: opracowanie wasne Jako przyczyny bankructw uznawane s czasami rwnie zmiany zachodzce w rodowisku socjokulturowym oraz rodowisku ekologicznym, jednake wydaje si, i powizanie przypadkw bankructw firm z wymienionymi czynnikami jest mocno problematyczne ze wzgldu na wystpowanie odlegych i bardzo zoonych zwizkw przyczynowo skutkowych. Poza tym, oddziaywanie niniejszych elementw moe mie raczej charakter zwikszajcy ryzyko upadku ni stanowicy bezporednie zagroenie dla funkcjonowania przedsibiorstwa. Przyczynami egzogenicznymi s rwnie wszelkie negatywne zjawiska zachodzce na styku firma odbiorcy, firma dostawca, firma konkurenci, firma instytucje finansujce. Szczegowe przedstawienie wymienionych przyczyn prezentuje tabela 5.
54
4. Symptomy bankructw Przechodzc do omwienia symptomw bankructw warto na wstpie zacytowa pogld E. Altmana, ktry stwierdza: Tak jak chora osoba charakteryzuje si symptomami, ktre umoliwiaj jej lekarzowi zdiagnozowanie danej choroby, tak przedsibiorstwo w bardzo podobny sposb ukazuje symptomy upadku jeszcze przed swym ostatecznym bankructwem. Jednym ze rde naukowego okrelenia nadchodzcych problemw jest przebadanie rde potencjalnych niebezpieczestw 63 . O ile rda potencjalnych niebezpieczestw zostay przedstawione w pkt. 4.2 niniejszego rozdziau, o tyle w tym miejscu szczegowej analizie zostan poddane symptomy wskazujce na zagroenie upadkiem firmy. Stwierdzenie realnego zagroenia bankructwem moliwe jest w zasadzie wycznie poprzez analiz danych zawartych w sprawozdaniach finansowych przedsibiorstw. W tym wietle naley zweryfikowa pogld, ktry symptomy zagroenia sytuacji finansowej przedsibiorstwa dzieli oglnie na zewntrzne i wewntrzne oraz finansowe i pozafinansowe. 64 Symptomy zewntrzne dotycz otoczenia w ktrym przedsibiorstwo funkcjonuje i dziel si z kolei na zagraniczne, krajowe, regionalne i branowe. Warto rwnie wskaza, i wiele z wymienianych przez przykadw symptomw zewntrznych (np. zakcenia na rynkach midzynarodowych przejawiajce si w zmianach cen paliw i zb, zmian stp procentowych ogaszanych przez bank centralny, zmiany kursw walut, zmiany cen, zmiany uwarunkowa popytowo - podaowych, prognozy zmian koniunktury) nie musi koniecznie stanowi symptomu zagroenia sytuacji finansowej przedsibiorstwa, rozumianego jak symptom wskazujcy na rosnce zagroenie bankructwem. Mona bowiem powiedzie, e s to sygnay wskazujce na moliwo pojawienia si takich trudnoci. Naley stwierdzi, i wymienione wyej symptomy zewntrzne, aczkolwiek mog, to jednak nie musz, okrela zagroenia upadoci wszystkich firm. Co wicej, moliwo okrelenia zagroenia bankructwem poprzez zidentyfikowanie w otoczeniu spki powyszych elementw, jest zwizane z koniecznoci
63 64
E. Altman: The Prediction of Corporate Bankruptcy. A Discriminant Analysis. New York&London: Gerland Publishisng. 1988 s. 4. L. Bednarski, Symptomy . op. cit. s. 424.
55
dokonania analizy sytuacji finansowej samego przedsibiorstwa. Wystpienie w otoczeniu spki przyblionych powyej czynnikw nie jest bowiem uniwersalnym symptomem bankructwa wszystkich przedsibiorstw. Zaistnienie, zewntrznych symptomw podstawie zagroenia kondycji sytuacji finansowej samego firmy ma bowiem O charakter uzupeniajcy w stosunku do wnioskowania o zagroeniu bankructwem na finansowej przedsibiorstwa. powyszych elementach nie mona zatem mwi jako o symptomach zej kondycji finansowej, a raczej jako o sygnaach wskazujcych na podwyszony poziom ryzyka gospodarczego, co moe ale nie musi oddziaywa na dalsze funkcjonowanie firmy. Mona rwnie powiedzie, e wymienione zewntrzne sygnay zwikszonego ryzyka upadoci maj moliwo bezporedniego, negatywnego oddziaywania na spki, a przez to mog sta si czynnikami pogarszajcymi ich kondycj finansow, co moe sprawi, i bezporednio za ich przyczyn dojdzie do upadku przedsibiorstwa. W takich okolicznociach zewntrznych sygnay zagroenia sytuacji finansowej firmy stan si zewntrznymi przyczynami upadoci. Inaczej przedstawia si zagadnienie wnioskowania o zagroeniu sytuacji finansowej przy co wykorzystaniu w finansowych. informacji te pochodzcych informacji s nazywane z samych w przedsibiorstw, sprawozdaniach finansowymi 65 : znaczce zmniejszanie si kwoty zysku brutto (a take netto) lub powstanie straty netto, spadajca pynno finansowa i zwizane z tym pogbianie braku pokrycia finansowego (wypacalnoci) czsto zwizane ze wzrostem trudno cigalnych nalenoci, widoczne powikszenie si zapotrzebowania na kredyty i poyczki (zwykle krtkoterminowe) oraz zakcenia w ich spacie, pozyskiwanie rodkw na finansowanie biecej dziaalnoci poprzez dyskonto faktur i weksli oraz niekiedy wyprzeda skadnikw majtku trwaego po niszej cenie,
65
szczeglnoci Sygnay
dotyczy
zawartych
symptomami
Ibidem, s. 425.
56
wzrost stanu produkcji nie zakoczonej oraz zapasw wyrobw trudno zbywalnych, wystpowanie przeterminowanych zapasw materiaowych i wadliwa ich struktura, rosnce zamroenie rodkw w inwestycjach nie zakoczonych w terminie, malejcy relatywnie udzia przedsibiorstwa w oglnej sprzeday na rynku, utrata najwaniejszych odbiorcw i rzetelnych finansowo klientw lub korzystnych rde dostaw, brak przyszociowych, realnych planw rozwoju przedsibiorstwa, czste zmiany na stanowiskach kierowniczych w przedsibiorstwie, niski poziom technologiczny produkcji. Wystpienie powyszych zjawisk w przedsibiorstwie stanowi obiektywny i w odrnieniu od sygnaw zewntrznych, jednoznaczny symptom wskazujcy na pogorszenie kondycji finansowej. Przedsibiorstwo, w ktrym uwidaczniaj si powysze zjawiska, mona nazwa zagroonym upadoci, przy czym wniosek taki moe zosta wzmocniony pojawieniem si negatywnie oddziaywujcych czynnikw zewntrznych. Kocow kwesti jest okrelenie charakteru wyej wymienionych sygnaw wewntrznych zagroenia bankructwem 66 . Naley wykaza, czy takie zjawiska jak utrata pynnoci finansowej, dugotrwaa niewypacalno czy te poziom zobowiza przekraczajcy wartoci majtek przedsibiorstwa, s przyczynami doprowadzajcymi do upadku, czy te tylko symptomami wskazujcymi na powane trudnoci finansowe, czy te moe, ze wzgldu na swoj specyfik s one rwnoczenie przyczynami i symptomami upadoci. Utrata pynnoci, a take inne finansowe sygnay wskazujce na sabo firmy, nazywane s czsto wstpem do bankructwa, przy czym zaznacza si rwnie, i zachowanie zdolnoci do terminowego regulowania zobowiza decyduje o trwaniu firmy 67 . Z prawnego punktu widzenia powysze czynniki s podstawami ogoszenia upadoci, a wic mona o nich powiedzie, e stanowi bezporedni przyczyn bankructwa spki. Z punktu widzenia finansw jest podobnie: spka, ktra nie paci swoich dugw staje si niewiarygodn w oczach kontrahentw, co uniemoliwia jej prowadzenie biecej dziaalnoci (niemono dokonywania
66 67
Kwestia ta zostaa poruszona w rozdziale 2, pkt. 4.2. A. Szewczuk, E. Rogowska: Monitoring kredytowy jako instrument redukowania ryzyka bankowego w wietle zrnicowanej pynnoci finansowej podmiotw gospodarczych. Szczecin-Midzyzdroje 1998. Materiay konferencyjne: Finanse i Bankowo dwignie wzrostu gospodarczego. s. 254.
57
zakupw przy wykorzystaniu kredytu kupieckiego, brak dostpu do zobowiza zaciganych na pokrycie strat), gdy pozbawiona dostpu do kapitaw obcych, tak krtko, jak i dugoterminowych, nie posiada zwykle rodkw pozwalajcych jej na generowanie przychodw. Powysze podejcie pozwala powiedzie, e brak pynnoci oraz niewypacalno s przyczynami upadoci. Rozpatrujc jednak te elementy jako ogniwa acucha przyczynowo - skutkowego mona stwierdzi, e s one wynikiem szeregu przyczyn pierwotnych (jak bdy w zarzdzaniu czy negatywne oddziaywanie otoczenia gospodarczego), ktrych wystpienie w przedsibiorstwie doprowadzio do braku rodkw na pokrycie wymagalnych zobowiza. W tym ujciu zatem niewypacalno oraz brak pynnoci to symptomy bankructwa, gdy bdc kocowym efektem wystpowania przyczyn ukrytych, ktrych to identyfikacja nie bya wczeniej moliwa lub bya utrudniona, a ktre pogarszaj standing firmy, uwidaczniaj istniejce zagroenia. 5. Rola wskanikw finansowych w przewidywaniu zagroenia upadoci przedsibiorstwa Analiza sytuacji finansowej przedsibiorstwa za pomoc jakociowej analizy poszczeglnych pozycji sprawozda finansowych nie daje penego obrazu kondycji przedsibiorstwa, dlatego te tak w teorii jak i w praktyce najwiksze znaczenie przypisuje si analizie wskanikowej 68 . Istot wskanikw finansowych jest bowiem moliwo syntetycznego scharakteryzowania rnych aspektw ekonomicznych dziaalnoci przedsibiorstw 69 . Analiza wskanikowa umoliwia ocen minionej, teraniejszej oraz antycypowanie przyszej dziaalnoci jednostki gospodarczej. Suy ona identyfikacji obszarw firmy niewaciwie zarzdzanych i potencjalnie niebezpiecznych. Pozwala na ocen pozycji finansowej przedsibiorstwa w krtkim czasie i stwierdzenie czy jego kondycja finansowa umoliwia ekspansj w dugim okresie 70 . Mona zatem stwierdzi, i wskaniki finansowe stanowi drogowskaz oceny danych finansowych i operacyjnych 71 .
68
Por. R. Jagieo: Zarzdzanie portfelem kredytowym banku. Praca doktorska. Fundacja Edukacji i Bada Naukowych. 1999. s. 46; Rozwaania na temat znaczenia okrelenia wskaniki finansowe, a take genezy powstania wskanikw przedstawia rwnie: D. Zarzecki: Wykorzystanie wskanikw finansowych w ocenie przedsibiorstwa. Szczecin: Interbook. 1997 s. 7-8. 69 E. Sierpiska, T. Jachna: Ocena przedsibiorstw wedug standardw wiatowych. Warszawa: PWN. 1997. s. 78. 70 Pr. zb. pod red. L. Bednarskiego i T. Waniewskiego:Analiza finansowa w zarzdzaniu przedsibiorstwem. Tom I. Warszawa: Fundacja Rozwoju Rachunkowoci w Polsce. 1996. s. 316. 71 Ibidem. s. 316.
58
Trafno ocen dokonywana przez modele wielowymiarowe (wykorzystujce odpowiednio dobrane i wzmocnione bd osabione wskaniki opisujce rne zakresy dziaalnoci spek) jest podyktowana syntetycznym ujciem szeregu miar finansowych. Oceny audytorw oparte s natomiast na subiektywnej interpretacji jednostkowych, czsto sprzecznych sygnaw otrzymywanych z analizy sprawozda finansowych. Mona zatem stwierdzi, i w modelach stosowanych do przewidywania zagroenia upadoci wskaniki finansowe s przetwarzane poprzez wybrane metody ilociowe w celu otrzymania syntetycznego obrazu sytuacji finansowej przedsibiorstwa, a zatem stanowi podstawowy element niezbdny do dalszego wnioskowania. 5.1. Problemy doboru wskanikw finansowych do modeli prognozujcych bankructwo Dobr wskanikw finansowych do modeli prognozujcych bankructwo jest zagadnieniem zoonym. W procesie konstrukcji modelu naley odpowiedzie na nastpujce pytania: wedug jakiej metody przeprowadzi dobr wskanikw? ile wskanikw uj w konstruowanym modelu? jakie wskaniki zastosowa? Odpowiedni dobr wskanikw ma pierwszorzdne znaczenie dla poprawnoci generowanych przez tworzony model prognoz. Jest bowiem oczywiste, i nie wszystkie wskaniki posiadaj odpowiednio duy potencja informacyjny, jak rwnie nie wszystkie wskaniki przedstawiaj informacje istotne dla okrelenia sytuacji finansowej firmy. Dlatego te koniecznym jest dokonanie selekcji wskanikw, tak aby kondycja ekonomiczna bya przedstawiana w sposb jednoznaczny i obiektywny. Z drugiej jednak strony, w celu osignicia maksymalnej jakoci prognoz, a wic minimalnego odsetka bdw, winno stosowa si te wskaniki finansowe na podstawie ktrych, otrzymywane bd najtrafniejsze prognozy, co w przypadku zagadnienia rozpoznawania obiektw, a wic rwnie w przypadku przewidywania zagroenia upadoci, oznacza wykorzystanie parametrw najdokadniej dyskryminujcych posiadan zbiorowo firm pod ktem moliwoci bankructwa. Naley zatem stwierdzi, i wybr wskanikw do modelu rozpoznajcego zagroenie bankructwem winien by
59
wypadkow potencjau informacyjnego poszczeglnych wskanikw oraz ich moliwoci do dokonywania dychotomicznego podziau przedsibiorstw ze wzgldu na moliwo upadku 72 . Metody doboru wskanikw Wrd metod doboru wskanikw finansowych do modeli okrelajcych zagroenie bankructwem mona wyrni nastpujce: metod ekspertw, metod historyczn, metod trendw, metody doboru statystycznego. Pierwsza z wymienionych wyej metod metoda ekspertw jest klasyczn metod pozwalajc na wybr kilku elementw speniajcych zaoone z gry wymagania. Jej istota opiera si na wyborze dokonywanym przez tzw. ekspertw, czyli osoby, ktre na podstawie posiadanej wiedzy oraz dowiadczenia w pewnym zakresie podejmuj odpowiednie decyzje, przy czym ostateczny wybr dokonywany jest na podstawie najwikszej liczby zgodnych decyzji. Przedstawiona metoda, aczkolwiek oparta na wiedzy specjalistw, nie jest jednak doskona. Moe si bowiem okaza, i wytypowane wskaniki finansowe nie bd w dostatecznie trafny sposb pozwalay na odseparowanie przedsibiorstw zagroonych od niezagroonych bankructwem, co w konsekwencji sprawi i odsetek popenianych przez zbudowany model bdw bdzie wikszy ni w przypadku zastosowania innego zestawu wskanikw. Zalet metody ekspertw jest natomiast ujcie w modelu prognozujcym bankructwo wskanikw, ktre s powszechnie uznane za najlepiej okrelajce standing finansowy przedsibiorstwa oraz, co jest konsekwencj powyszego, nie zawieraj w sobie informacji o znaczeniu marginalnym nieistotnym z punktu widzenia identyfikacji zagroenia bankructwem. Metoda historyczna doboru wskanikw finansowych do modeli diagnozujcych sytuacj finansow firm oparta jest na wykorzystaniu wskanikw stosowanych we wczeniejszych badaniach. Moliwe jest zatem wytypowanie
72
Rozwaania na temat wykorzystania wskanikw finansowych w prognozowaniu bankructw przedstawia: K. Michaluk: Zastosowanie wskanikw finansowych do oceny zagroenia bankructwem. Uniwersytet Szczeciski. Zeszyty Naukowe Nr 263. Problemy zarzdzania, finansw i marketingu nr 2. Szczecin. 2000. s. 49-60.
60
grupy wskanikw w oparciu o czstotliwo ich zastosowania w innych analizach dotyczcych tego samego tematu. Nie oznacza to jednak, e wytypowany zestaw zmiennych, aczkolwiek sprawdzony i wyprbowany w innych badaniach, bdzie optymalny pod wzgldem dobroci otrzymywanych wynikw, w danym miejscu i czasie. Charakter poszczeglnych wskanikw finansowych okrelajcych zagroenie upadoci nie musi by bowiem uniwersalny. Rnorodno uwarunkowa gospodarczych sprawia, i te czynniki (wskaniki finansowe), ktre poprawnie wskazuj na zagroenie bankructwem w danym miejscu i czasie, nie koniecznie s poprawnymi predyktorami bankructwa w innym miejscu i w innym czasie. Powstaje zatem pytanie w jakim stopniu uwarunkowania gospodarcze decyduj o zdolnoci wskanikw finansowych do przedstawiania sytuacji finansowej firmy pod ktem moliwoci bankructwa. Kwestia ta, aczkolwiek niezmiernie istotna, nie zostaa dotychczas przeanalizowana w literaturze. Zdaniem autora, zwaywszy na bardzo zblione, bd takie same przyczyny bankructw bdce podstaw ogaszania upadoci na wiecie, mona stwierdzi, i wskaniki finansowe wyprbowane przez innych badaczy mog z powodzeniem by wykorzystywane w nowotworzonych modelach. Istotne rnice wystpowa bd natomiast w wartociach wag odpowiadajcych poszczeglnym zmiennym modeli. Zmiany wag stojcych przy zawartych w modelach wskanikach wyraa bd wanie specyficzne, zmieniajce si uwarunkowania gospodarcze, przy czym zmiany te wynikaj ze statystycznych procedur zmierzajcych do otrzymania modeli o maksymalnej dokadnoci dyskryminacji posiadanych zbiorowoci pod ktem przyjtego kryterium. Reasumujc mona stwierdzi, i metoda historyczna jest wskazan i poprawn metod doboru wskanikw finansowych do modeli okrelajcych zagroenie bankructwem. Przegld wskanikw finansowych wykorzystywanych w najbardziej znanych badaniach dotyczcych tego tematu przedstawia tabela 6. Kolejn metod doboru wskanikw finansowych stosowanych do okrelania zagroenia bankructwem jest analiza ksztatowania si wartoci poszczeglnych zmiennych w czasie. Metoda ta zostaa opracowana w 1967 roku przez W. Beavera 73 , ktry badajc zachowania si przedsibiorstw amerykaskich przed ogoszeniem ich upadoci wykaza, i rednie wartoci wskanikw
73
W. H. Beaver, Financial Ratios .op. cit. s. 71-111.
61
finansowych dla spek notowanych na giedzie, ktre ogosiy upado, w porwnaniu do rednich wartoci tyche wskanikw oszacowanych dla pozostaych spek giedowych, rni si coraz bardziej wraz ze zblianiem si momentu ogoszenia upadoci. Omawiana metoda posuya E. I. Altmanowi do wyboru wskanikw do modelu Z score, ktry jest obecnie najbardziej znanym modelem stosowanym do prognozowania bankructwa firm. Ksztatowanie wartoci wybranych wskanikw dla badanej przez W. H. Beavera grupy przedsibiorstw prezentuj ponisze wykresy. Rysunek 9 Ksztatowanie si przecitnych wartoci wybranych wskanikw finansowych w przedsibiorstwach zagroonych bankructwem i w przedsibiorstwach o dobrej kondycji finansowej
Wskanik biecej pynnoci
2,2
3,5
Przychody ze sprzeday / Aktywa ogem
1,8
2,5
1,4
2
1,5 1 2 3 4 5
1 1 2 3 4 5
Lata poprzedzajce bankructwo
62
Cash flow / Zaduenie ogem

0,5
0,15
Przychd netto / Aktywa
0,05
0,25
-0,05
-0,15
-0,25 1 2 3 4 5
-0,25 1 2 3 4 5
Zaduenie ogem / Aktywa ogem

0,9
Majtek oborotowy/ Aktywa ogem

0,48
0,75
0,36
0,6
0,24
0,45
0,12
0,3 1 2 3 4 5
0 1 2 3 4 5
Przedsibiorstwa o dobrej kondycji finansowej Przedsibiorstwa zagroone bankructwem
rdo: opracowanie wasne na podstawie B. Rees, Financial Analysis. Prentice Hall, Hertfordshire 1990, s. 407.
63
Analizujc ksztatowanie si poszczeglnych wskanikw pod wzgldem ich przydatnoci do okrelenia zagroenia bankructwem naley stwierdzi, i do modelu diagnozujcego sytuacj finansow firm naley wybra te, ktrych wartoci rni si najbardziej w latach poprzedzajcych ogoszenie upadoci. Przy zaoeniu, e w modelu nie s zawarte wskaniki, ktrych trendy ksztatuj si podobnie, moliwym jest dokadne odseparowanie przyszych bankrutw od przedsibiorstw nie zagroonych upadoci 74 . Ostatni szerok grup metod umoliwiajcych wytypowanie wskanikw do modelu okrelajcego zagroenie bankructwem tworz metody statystyczne, jednake ze wzgldu na zastosowanie szeregu metod ilociowych wykorzystywanych w tym celu, ich szczegowe omwienie znajduje si w rozdziale 4. Naley jednak stwierdzi, e jedna metoda doboru zmiennych moe okreli rne optymalne zestawy wskanikw dla modeli zbudowanych przy wykorzystaniu rnych metod ilociowych, jak rwnie rne metody doboru zmiennych mog poda rne zestawy wskanikw dla jednego modelu. Wystpowanie takich zjawisk, opisane przez M. Van Wazel, K. Sere, T. Laitinen i B. Back sprawia, i koniecznym jest prawidowe, merytoryczne dobranie pierwotnego zestawu wskanikw finansowych podlegajcego dalszemu rozpatrywaniu z wykorzystaniem metod ilociowych 75 oraz przeprowadzenie szeregu wielokryterialnych bada w celu stworzenia modelu o najlepszych waciwociach prognostycznych . W tym miejscu koniecznym jest ponadto powizanie problematyki statystycznych metod doboru zmiennych do modeli klasyfikujcych z zagadnieniem liczby wskanikw zawartych w modelu. Liczba wskanikw w modelu Zagadnienie okrelenia liczby wskanikw jest cile zwizane ze statystycznymi metodami doboru wskanikw do modeli przyporzdkowujcych obserwacje do odpowiadajcych im klas 76 . Analizujc problem liczby wskanikw finansowych w modelu prognozujcym bankructwo naley stwierdzi, e nie jest moliwe a priori zdefiniowanie waciwej iloci wskanikw odpowiedniej dla
74
Przedstawione wykresy ksztatowania si wartoci wybranych przez W. Beavera wskanikw maj jedynie charakter przykadowy. Wykryte przez tego autora zalenoci dotycz Stanw Zjednoczonych pod koniec lat 60. naszego stulecia, a zatem nie mog by wykorzystywane do wnioskowania o moliwoci bankructwa przedsibiorstw w Polsce w biecych czasach. 75 Por. M. Van Wazel, K. Sere, T. Laitinen i B. Back: Choosing Bankruptcy Predictors Using Discriminant Analysis, Logit Analysis and Genetic Algorithms.
64
kadego modelu. Moe si bowiem wydawa, e uwzgldnienie w badaniu wszystkich moliwych do oszacowania zmiennych diagnostycznych (wskanikw finansowych) pozwoli na zbudowanie najefektywniejszej reguy klasyfikacyjnej. Tak jednak nie jest. Jak stwierdza J. Kolonko 77 : Spotykamy si tu z sytuacj analogiczn do znanej z klasycznej ekonometrii. Budujc ekonometryczny model opisujcy ksztatowanie si pewnej zmiennej, powiedzmy Y, moemy przez zwikszenie liczby zmiennych objaniajcych doprowadzi do cakowitego wyjanienia zaobserwowanych w prbie zmian Y. Wcale to jednak nie oznacza, e skonstruowano model pozwalajcy cakowicie wyjani ksztatowanie si zmiennej endogenicznej w ramach zbiorowoci generalnej, z ktrej pobrano obserwacje. Zrezygnowanie z niektrych zmiennych nie musi ponadto oznacza pogorszenia jakoci klasyfikacji. Konieczno redukcji liczby wskanikw podkrela rwnie E. Mczyska, ktra stwierdza 78 : Nadmiar wskanikw oraz uszczegowienie analizy utrudniaj syntetyczn ocen i wnioskowanie dla potrzeb podejmowania decyzji. W takich warunkach pojawia si syndrom lasu i drzew: tak jak z gszcza drzew nie wida lasu, tak z gszcza wskanikw przewanie nie wyania si wyrany obraz kondycji przedsibiorstwa. Innymi czynnikami wpywajcymi na ograniczenie ograniczania liczby kosztw cech diagnostycznych ze w modelach prognozujcych zmniejszenie bankructwo s: denie do uproszczenia rozwizania problemu, konieczno zwizanych zbieraniem danych, pracochonnoci i czasochonnoci bada, wreszcie ograniczony dostp do danych uniemoliwiajcy obliczenie niektrych wskanikw. Konkludujc naley stwierdzi, i ilo wskanikw zawartych w modelu winna spenia przede wszystkim postulat maksymalnej dokadnoci klasyfikacji obiektw, przy czym tak zbyt maa jak i zbyt dua liczba zmiennych w modelu nie jest wskazana ze wzgldu na pozastatystyczne przesanki doboru zmiennych 79 , a same wskaniki winny by wybierane spord wczeniej dobranej, poprawnej merytorycznie grupy wskanikw.
76 Porwnaj rozdzia 3 pkt 3.4.1 (metody statystyczne) oraz rozdzia 4 (przegld ilociowych metod doboru zmiennych do modeli rozpoznajcych). 77 J. Kolonko, Analiza dyskryminacyjna i jej zastosowania w ekonomii, PWN, Warszawa 1980, s. 136. 78 E. Mczyska, Ocena kondycji przedsibiorstwa. ycie Gospodarcze 1994, nr 38, s. 42. 79 Analizujc badania dotyczce moliwoci prognozowania bankructwa firm, naley stwierdzi, i przecitna liczba wskanikw w modelu zawiera si w przedziale od 4 do 5.
65
Warto diagnostyczna wskanikw Stosowanie jedynie metody trendw lub metod statystycznych doboru zmiennych, w przypadku posiadania duej liczby wskanikw, moe doprowadzi do wytypowania grupy wskanikw, ktrych warto informacyjna, z punktu widzenia nauki finansw, ma znaczenie drugorzdne. Aczkolwiek wskaniki te bd z najwiksz dokadnoci umoliwiay podzia prby badawczej na grupy firm zagroonych oraz niezagroonych upadoci, jednak charakter zawartych w nich informacji bdzie mia znaczenie marginalne. Powstaje zatem pytanie: czy naley kierowa si jedynie przesankami obiektywnymi (statystycznymi), ktre mog prowadzi do niemal idealnej dyskryminacji badanych populacji, czy te powinno si take uwzgldnia przesanki pozastatystyczne takie jak wiedza, dowiadczenie czy intuicja badacza? Na podstawie znanego autorowi wiatowego dorobku pimiennictwa naukowego dotyczcego prognozowania upadku przedsibiorstw naley stwierdzi, e w wikszoci przeprowadzonych bada wybr wskanikw finansowych dokonywany jest przy zastosowaniu zrnicowanych metod. Najczciej wykorzystywanymi s wskaniki, ktrych efektywno zostaa wykazana w innych badaniach i bdce jednoczenie powszechnie uznanymi syntetycznymi miernikami okrelajcymi sytuacj ekonomiczn przedsibiorstw. W modelach tych ujmuje si zwykle wskaniki obrazujce rne zakresy dziaalnoci firmy, takie jak: rentowno, pynno, zaduenie, sprawno wykorzystania majtku. W pierwszej kolejnoci dokonuje si zatem wstpnej selekcji za pomoc metod nieilociowych, natomiast dokadny wybr zestawu najefektywniejszych wskanikw przeprowadzany jest przy zastosowaniu metod statystycznych. 5.2. Przegld wskanikw finansowych wykorzystywanych dotyczcych prognozowania upadoci w badaniach
Jak stwierdzono wczeniej, przydatno wskanikw finansowych wynika z ich zdolnoci do okrelenia klasy ryzyka przedsibiorstwa, w tym rwnie ryzyka bankructwa 80 . W wikszoci bada przeprowadzonych na ten temat oszacowanie wskanikw finansowych stanowio podstaw dalszego procesu badawczego. Zesp wykorzystywanych wskanikw ograniczany by zwykle do miar uznanych
66
przez W. Beavera 81 oraz E. Altmana 82 za posiadajce najwikszy potencja informacyjny pozwalajcy na okrelenie zagroenia upadoci, modyfikowanych czasem nowymi wskanikami wanymi dla poszczeglnych naukowcw 83 . Takie postpowanie, byo podyktowane niechci badaczy do stosowania nowych lub te egzotycznych wskanikw 84 , a gwnym kryterium wyboru bya, jak stwierdzi J. Ohlson, prostota interpretacji 85 . Na przestrzeni lat pojawio si jednake wiele analiz wykorzystujcych zrnicowane zespoy wskanikw. Stosowane w wybranych badaniach miary przedstawia tabela 6. Tabela 6 Wskaniki finansowe wykorzystywane we wczeniejszych badaniach dotyczcych przewidywania zagroenia bankructwem
Wskanik FAK ROE EIA WAB EBD JAO CVZ HKM HCK Wskanik FAK ROE EIA WAB EBD JAO CVZ HKM HCK Cash flow / aktywa ogem x x x Cash flow / aktywa ogem x x x Cash flow / sprzeda ogem x x x Cash flow / sprzeda ogem x x x Cash flow / zaduenie ogem x x x x Cash flow / zaduenie ogem x x x x Aktywa biece / zobowizania biece x x x x x Aktywa biece / zobowizania biece x x x x x Aktywa biece / aktywa ogem x x x Aktywa biece / aktywa ogem x x x Aktywa biece / sprzeda ogem x x x Aktywa biece / sprzeda ogem x x x EBIT / aktywa ogem x x EBIT / aktywa ogem x x Zysk zatrzymany / aktywa ogem x x x Zysk zatrzymany / aktywa ogem x x x Przychd netto / aktywa ogem x x x x x x Przychd netto / aktywa ogem x x x x x x Zaduenie ogem / aktywa ogem x x x x Zaduenie ogem / aktywa ogem x x x x Sprzeda ogem / aktywa ogem x x Sprzeda ogem / aktywa ogem x x Majtek obrotowy / sprzeda ogem x x Majtek obrotowy / sprzeda ogem x x Majtek obrotowy / aktywa ogem x x x x x Majtek obrotowy / aktywa ogem x x x x x Pynne aktywa / zobowizania biece x x x x Pynne aktywa / zobowizania biece x x x x Pynne aktywa / aktywa ogem x x Pynne aktywa / aktywa ogem x x Pynne aktywa / sprzeda ogem x x Pynne aktywa / sprzeda ogem x x Gotwka / zobowizania biece x x Gotwka / zobowizania biece x x Zobowizania biece / warto rynkowa akcji x Zobowizania biece / warto rynkowa akcji x Warto rynkowa akcji / zobowizania ogem x Warto rynkowa akcji / zobowizania ogem x Warto rynkowa akcji / aktywa ogem x Warto rynkowa akcji / aktywa ogem x Przychd / kapitalizacja ogem x Przychd / kapitalizacja ogem x Gotwka / aktywa ogem x Gotwka / aktywa ogem x Zobowizania dugoterminowe / aktywa ogem x Zobowizania dugoterminowe / aktywa ogem x Warto odsetek / EBIT x Warto odsetek / EBIT x
FAK: Frydman, Altman, Kao (1985); ROE: Edmister (1972); EIA: Altman (1968);
Skuteczno wskanikw finansowych w okrelaniu klas ryzyka wykaza J. Capstaff: The Usefulness of UK Accounting and Market Data for Predicting the Perceived Risk Class of Securities. Accounting and Business Reaserch. Vol. 22. Nr. 87. 81 W. Beaver: Financial Ratios . op. cit. 82 E. Altman: Financial Ratios, Discriminant Analysis and the Prediction of Corporate Bankruptcy. Journal of Finance 10/1968. 83 Naley podkreli, i wikszo bada wykorzystujcych wskaniki finansowe wskazane przez W.H. Beavera, czy E. Altmana dotyczya nie samego prognozowania bankructwa (ich gwnym celem nie byo zatem zbudowanie modelu oryginalnego np. ze wzgldu na jego homogeniczno), a wykorzystania w tym procesie nowatorskich rozwiza, np. niestosowanych wczeniej metod ilociowych, lub przeprowadzenia pewnych dowiadcze jak wykorzystanie rnych proporcji danych. 84 J. Ohlson: Financial Raitios and the Probabilistic Prediction of Bankruptcy. Journal of Accounting Reaserch. Vol. 18. Nr 1. 1980. s. 118. 85 Ibidem, s. 118.
80
67
WAB: Beaver (1966); EBD: Deakan (1972); JAO Ohlson (1980); CVZ Zavgren (1983); HKM: Hopwood, McKeown, Mutcher (1989); HCK: Koh (1991). rdo: opracowanie wasne na podstawie: R. E. Dorsey, R. O. Edmister, J. D. Johnson: Bankruptcy prediction using artificial neural systems. The University of Mississippi, School of Business, s. 4. Na podkrelenie zasuguje wykorzystanie w niektrych badaniach, obok wskanikw opartych na bilansie i wyniku finansowym, rwnie miar budowanych z wykorzystaniem danych zawartych w sprawozdaniach z przepywu rodkw pieninych cash flow. Tworzone byy rwnie modele bazujce na jednostkowych danych zaczerpnitych bezporednio ze sprawozda finansowych. Problem, czy dane finansowe w postaci nie przetworzonej, jak i w postaci miar stosunkowych, w tym rwnie dane pochodzce z zestawie cash - flow, s rdem informacji mogcym stanowi podstaw prognozowania upadoci, szczegowej analizie poddali B. Back, T. Laitinen oraz K. Sere86 . Wyniki bada przeprowadzonych przez wyej wymienionych autorw wykazay, i modele wykorzystujce wskaniki przewyszaj trafnoci ocen modele stosujce dane bezwzgldne, jak rwnie modele oparte na danych zawartych w sprawozdaniach finansowych charakteryzuj
87
si
wiksz
dokadnoci ni modele wykorzystujce dane typu cash flow . Powysze rozwaania nie zmieniaj jednak faktu, e do oszacowanego modelu wchodz zawsze najlepsze zmienne, z punktu widzenia ich zdolnoci do okrelania zagroenia bankructwem, wyselekcjonowane przy wykorzystaniu metod ilociowych. Rozpoczynajc proces tworzenia modelu koniecznym jest zatem oszacowanie maksymalnie duej liczby wskanikw poprawnych z punktu widzenia analizy finansowej, tak aby potencja informacyjny w nich zawarty, ograniczony do informacji najistotniejszych, przedstawia cae spektrum procesw ekonomicznych zachodzcych w przedsibiorstwie. Dopiero wybranie kilku z licznej grupy wskanikw umoliwia uzyskanie modelu, ktry posiadajc zdolno uoglniania, zagroenia umoliwia bdzie Takie prawidowe i syntetyczne prowadzi identyfikowanie do otrzymania bankructwem. postpowanie
B. Back, T. Laitinen, K. Sere: Neural Networks and Bankruptcy Prediction: Founds Flow, Accrual Ratios and Accounting Data. Advances in Accounting. Vo. 14. 1996. s. 34. 87 Ibidem. Szersze rozwaania na temat mozliwoci wykorzystania cash-flow w przewidywaniu upadkw firm przedstawia: E. K. Laitinen: Traditional Versus Operating Cash Flow in Failure Prediction. Journal of Business Finance and Accounting. 21(2) 1994.
86
68
najlepszych rezultatw, co zostao wykazane przez J. Hekanaho, B. Back, K. Sere i T. Laitinen 88 . 5.3. Przegld wskanikw finansowych zastosowanych w przeprowadzonym badaniu W literaturze finansowej zgodnie prezentowany jest pogld, e wskaniki finansowe finansowej s uniwersalnymi miarami umoliwiajcymi okrelanie sytuacji w przedsibiorstwa. firmy. Rnorodno wskanikw stosowanych
nowoczesnej analizie finansowej pozwala na szczegowe zbadanie niemal kadej sfery dziaalnoci Jednake, jak stwierdza W. Jele: Wieloletnie dowiadczenie uczy, i w toku analizy finansowej naley koncentrowa si na problemach podstawowych (wzowych), a unika rozpraszania si na badaniu problemw szczegowych. Problemami szczegowymi warto zaj si wwczas, gdy chce si pogbi znajomo problemw podstawowych, gdy jaki stan budzi zaniepokojenie lub chce si pozna przyczyny zmian badanych zjawisk czy struktur czynnikw ksztatujcych te zjawiska. Nie zawsze jest to jednak konieczne. Dlatego po oglnym zapoznaniu si z rozpatrywanym sprawozdaniem finansowym i rozpoznaniu sytuacji, najpierw badane i oceniane s rozmiary zjawisk podstawowych. Pozwala to uzyska oglny, syntetyczny pogld na wyniki efektywnoci gospodarowania przedsibiorstwa i jego sytuacj finansowo majtkow 89 . Zacytowany pogld jest prawdziwy rwnie w przypadku prognozowania upadoci spek, ktre to zagadnienie stanowi niewtpliwie cz analizy finansowej, dlatego te wyselekcjonowana, pierwotna grupa wskanikw opisuje pomijajc W podstawowe, tym samym najistotniejsze informacje zakresy zbyt dziaalnoci przedsibiorstw, dla procesu szczegowe, ktre zespou
przewidywania zagroenia bankructwem maj znaczenie marginalne. niniejszym badaniu wybr pocztkowego wskanikw finansowych zosta zatem podyktowany takimi czynnikami jak: 1. Wystpowanie wskanikw w innych badaniach tego tematu.
88 J. Hekanaho, B. Back, K. Sere i T. Laitinen: Analysing Bankruptcy Data with Multiple Methods. American Association for Artificial Intelligence. 1998. 89 W. Jele: Metodyka i narzdzia analizy finansowej w praktyce. Rachunkowo Nr 3/1998. s. 13.
69
Studiujc wyniki bada prezentowane w literaturze starano si wybra grup takich wskanikw, ktra bya ju efektywnie wykorzystywana w innych badaniach. Dostp do danych finansowych przedsibiorstw. Zaczerpnite z Sdw Gospodarczych sprawozdania finansowe spek bankrutw, byy zwykle ograniczone do bilansw i rachunkw zyskw i strat. Uzyskane dane dotyczyy w wikszoci przypadkw tylko jednego roku obrachunkowego, a wic nie mona byo bada zmian w ksztatowaniu si wartoci poszczeglnych pozycji sprawozda finansowych. Dostp do danych warunkowa rwnie moliwo oszacowania niektrych miar finansowych, nie mona byo zastosowa wskanikw bazujcych na danych zaczerpnitych ze sprawozdania z przepywu rodkw pieninych cash flow. 2. Zdolno wskanikw do obrazowania sytuacji finansowej. Do badania wybrano jedynie wskaniki uznane powszechnie za najlepiej obrazujce kondycj przedsibiorstw i przedstawiajce istotne zakresy kondycji finansowej, tj.: wskaniki analizy pynnoci, rentownoci, zaduenia, oraz struktury majtku i kapitaw. 3. Wsplny dla wszystkich bran charakter wskanikw. W badaniu nie zastosowano wskanikw, ktrych wartoci uznawane za prawidowe rni si znacznie w zalenoci od brany dziaania spki. Z tego powodu nie wykorzystano wskanikw okrelajcych cykle obrotu nalenociami, zapasami czy zobowizaniami, ktrych podstawa oceny winna by dokonywana branowo. W badaniu wykorzystano wskaniki finansowe okrelajce nastpujce sfery finansw przedsibiorstw: Analiza pynnoci: wskanik biecej pynnoci (aktywa biece / biece zobowizania), symbol WP III, wskanik wysokiej pynnoci (aktywa biece zapasy / biece zobowizania), symbol WP II, wskanik podwyszonej pynnoci (rodki pienine / biece zobowizania), symbol WP I.
70
Analiza zaduenia i struktury finansowania: wskanik oglnego zaduenia (zobowizania ogem / aktywa ogem), symbol WOZ, wskanik struktury kapitau (zobowizania ogem / kapita wasny), symbol WZKW, wskanik zaduenia dugoterminowego (zobowizania dugoterminowe / kapita wasny), symbol WZD, wskanik struktury finansowania (kapita wasny / suma pasyww), symbol WSF, wskanik udziau kapitau obcego w kapitale cakowitym (zobowizania ogem / kapita cakowity) 90 , symbol WUKOWKC. Analiz rentownoci: wskanik rentownoci majtku (zysk netto / aktywa ogem), symbol WRM, wskanik rentownoci kapitaw wasnych (zysk netto / kapita wasny), symbol WRKW, wskanik rentownoci sprzeday netto (zysk (strata) netto / przychody ze sprzeday), symbol WRSN, wskanik rentownoci sprzeday brutto (zysk (strata) brutto / przychody ze sprzeday), symbol WRSB. Analiza struktury majtku i jego finansowania: wskanik udziau majtku trwaego w majtku cakowitym (majtek trway / majtek cakowity), symbol WUMTWMC, wskanik udziau majtku obrotowego w majtku cakowitym (majtek obrotowy / majtek cakowity), symbol WUMOWMC, wskanik struktury aktyww (majtek trway / majtek obrotowy), symbol WSA, wskanik pokrycia majtku trwaego kapitaem staym (kapita stay /
90
W mianowniku tego wskanika przyjto za kapitay cakowite sum kapitaw wasnych i obcych z pominiciem rozlicze midzyokresowych biernych. Takie podejcie byo podyktowane charakterem tej pozycji bilansu. Jako, e rozliczenia midzyokresowe bierne mog obrazowa bd to nadwyk dodatnich rnic kursowych nad ujemnymi, zaliczan w takim przypadku do przychodw przyszych okresw o charakterze memoriaowym, ktre obliczane s na podstawie art. 30 pkt. 5 Ustawy o rachunkowoci z dnia 29.09.1994 roku i ktre s wyksigowane z dniem pierwszym stycznia kadego nastpnego roku, a zatem maj charakter statystyczny i sucy do urealnienia stanu zobowiza na koniec roku, bd te stanowi prawdopodobne koszty, ktrych kwota bd data zobowizania z tytuu ich powstania nie s jeszcze znane lub te okrelaj oznaczone wiadczenia wykonane na rzecz jednostki, lecz nie stanowice zobowizania, jak rwnie zwaywszy na fakt, i wiadczenia zaliczanie do rozlicze midzyokresowych kosztw i zasady ustalania ich wysokoci powinny by uzasadnione ryzykiem gospodarczym i zwyczajami handlowymi, dlatego te pozycja ta moe znaczenie zakca faktyczny obraz wielkoci kapitaw cakowitych jakimi dysponuje przedsibiorstwo (K. G. Szymaski: Rachunkowo i podatki. Komentarz do ustawy o rachunkowoci z uwzgldnieniem przepisw podatkowych. Warszawa: Delfin. 1998. s. 286).
71
majtek trway), symbol WPMTKS, wskanik pokrycia majtku trwaego kapitaem wasnym (kapita wasny/ majtek trway), symbol WPMTKW, Dodatkowo w czci empirycznej pracy wykorzystano wskaniki zastosowane przez E. Altmana w modelu Z score. Ze wzgldu na niemono oszacowania niektrych z nich, co byo podyktowane ograniczonym dostpem do danych finansowych, charakterem badanych spek oraz niewystpowaniem pewnych pozycji w sprawozdaniach finansowych, ktrych forma narzucona ustaw o rachunkowoci z dnia 24.09.1994 roku obowizuje w Polsce, a ktra to forma nie jest w peni komparatywna z form sprawozdawczoci finansowej obowizujc w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, gdzie pierwotnie model Z score by szacowany, przyjto postaci wskanikw moliwie najbardziej zblionych do wskanikw bazowych 91 . Przypomnijmy, e w skad modelu E. Altmana wchodziy nastpujce wskaniki finansowe: kapita pracujcy / aktywa (working capital / total assets), symbol WKOA, zysk nie rozdzielony / aktywa (retained earnings / total assets), symbol WRM, dochd przed spat odsetek i opodatkowaniem / aktywa (EBIT / total assets), symbol EBIT/A, rynkowa warto kapitau akcyjnego / ksigowa warto zaduenia (market value of equity / par value of debt), symbol WKWKO, przychody ze sprzeday / aktywa (sales / total assets), symbol WPSA. Jak zatem wida nie jest moliwe bezporednie oszacowanie niektrych z powyszych wskanikw w warunkach polskich. I tak, o ile oszacowanie wartoci pierwszego ze wskanikw (WKOA) nie nastrcza trudnoci, przy czym jako kapita pracujcy przyjto rnic pomidzy aktywami obrotowymi i zobowizaniami krtkoterminowymi 92 , o tyle ju w przypadku drugiego wskanika pojawiaj si trudnoci z okreleniem pozycji zysk nie rozdzielony. Pozycja ta nie wystpuje bowiem w sposb bezporedni w polskiej sprawozdawczoci finansowej. E. Altman tumaczy, i zyski nie podzielone to czna warto zyskw przeznaczonych na samofinansowanie spki w trakcie caej dziaalnoci spki,
91
O dostosowaniu wskanikw modelu Z score porwnaj dyskusj prasow: R. Uberman: Spki wedug Altmana. Gazeta Bankowa nr 39. 24.09.1994 r. s. 26; oraz R. Hoc: Kopoty z Altmanem. Gazeta Bankowa nr 43. 22.10.1994. s. 33. 92 J. G. Siegel, J.K. Shim, S.W. Hartman: Przewodnik po finansach. Warszawa: PWN. 1999. s. 472.
72
dlatego te spki starsze osigaj wiksze wartoci tej miary, ktra w tym przypadku jest stymulant. Jednoczenie, jak stwierdza wymieniony autor, mona zgodzi si, e modsze firmy s w pewien sposb dyskryminowane w modelu, co jednak jest zgodne z relatywnie wikszym ryzykiem bankructwa spek z niewielkimi dowiadczeniami rynkowymi 93 . Do analiz porwnawczych w prezentowanej pracy wykorzystano w miejsce oryginalnego wskanika, ktrego zdefiniowanie nie byo moliwe, stosunek zysku netto do aktyww, czyli wskanik rentownoci majtku (WRM), wychodzc z zaoenia, e zysk wypracowany przez przedsibiorstwa jest w caoci przeznaczony do samofinansowania. Poniewa na podstawie posiadanych materiaw rdowych nie mona byo okreli stopy wypacanych dywidend lub udziaw, przyjto uproszczone zaoenie, e zysk wypracowany w przedsibiorstwie w caoci przeznaczony jest na samofinansowanie. W przypadku wskanika EBIT/A pojawiaj si podobne trudnoci. Pozycja EBIT, a wic zysk przed spat odsetek i opodatkowaniem rwnie nie wystpuje w polskiej sprawozdawczoci finansowej. W zwizku z tym przyjto, i najbardziej zblion pozycj jest zysk z dziaalnoci operacyjnej, w ktrym to wszelkie koszty dziaalnoci przedsibiorstwa s nastpnie korygowane o koszty finansowe (a wic odsetki) i w dalszej kolejnoci o podatek dochodowy. Mankamentem takiego podejcia jest fakt, i podatek dochodowy naliczany jest od wartoci dochodu skorygowanego uprzednio o koszty finansowe ale rwnie o przychody finansowe, a nastpnie korygowanego o zyski i straty nadzwyczajne. Niemniej jedznak sama pozycja zysk / strata na dziaalnoci operacyjnej moe by wykorzystywana jako substytut znanej z anglosaskich standardw rachunkowoci pozycji EBIT. Nastpny wskanik (WKWKO) jest rwnie niemoliwy do obliczenia dla poddanej analizie grupy przedsibiorstw. Naley zauway, e badaniem objte zostay spki z ograniczon odpowiedzialnoci oraz spki akcyjne, z ktrych adna nie bya spk publiczn. W zwizku z tym okrelenie rynkowej wartoci kapitaw wasnych nie byo moliwe bez przyjcia zbyt daleko idcych zaoe upraszczajcych. Dlatego dla oszacowania wartoci tego wskanika dokonano porwnania wartoci kapitaw wasnych (ich bilansowej wartoci) do kapitaw obcych, rwnie przyjmujc ich warto bilansow.
93
E. Altman: The Prediction of Corporate Bankruptcy op. cit. s. 55.
73
Obliczenie wartoci ostatniego wskanika WPSA nie nastrczyo trudnoci. Stosunek wielkoci generowanych przez firm przychodw ze sprzeday do sumy aktyww jest bowiem znanym rwnie w Polsce wskanikiem produktywnoci aktyww, zaliczanym do grupy wskanikw sprawnoci dziaania. Wskanik ten pozwala okreli jak warto przychodw generuje kada zotwka majtku firmy. Pierwszy z rozpatrywanych obszarw kondycji finansowej przedsibiorstw pynno charakteryzuje zdolno firmy do terminowego regulowania biecych zobowiza. Z punktu widzenia badania zagroenia upadoci jest to o tyle istotne, e utrata pynnoci bywa jednym z pierwszych sygnaw wystpowania trudnoci finansowych. Wskaniki te umoliwiaj okrelenie w jakim stopniu aktywa biece pokrywaj biece zobowizania, a przez to w jakim stopniu zabezpiecza to interesy wierzycieli, szczeglnie tych, ktrzy posikuj firmy kapitaami obcymi, krtkoterminowymi. Zastosowanie tej grupy wskanikw moe zatem przynie szereg informacji dotyczcych obecnej sytuacji finansowej spki. Drugi finansowania. z wymienionych Ta grupa wyej zakresw okrela to zaduenie i struktura miernikw sposb dugoterminowego
finansowania przedsibiorstw. Wartoci niekorzystne oznaczaj wysoki poziom ryzyka finansowego, a przez to wskazuj na potencjaln moliwo upadoci spki. Wydaje si oczywistym, i w duej mierze to wanie te wskaniki winny obrazowa stan zagroenia upadoci, co jest niewtpliwie zwizane z faktem, i bankructwo nastpuje wanie z powodu niemonoci sprostania zobowizaniom i przekroczenia przez dugi wartoci cakowitego majtku przedsibiorstwa (1 i 2 Prawa upadociowego). Trzecim obszarem objtym analiz jest sfera rentownoci firmy. Wielko zyskw, a zatem rwnie rentowno mierzona stosunkiem zyskw do poszczeglnych elementw sprawozda finansowych odgrywa niebagateln rol w ocenie finansowej przedsibiorstwa. Mona bowiem zauway zwizek pomidzy nisk rentownoci, a wic take niskimi dochodami, a trudnociami ze spat zobowiza. Niewtpliwe bowiem w sytuacji, gdy wypracowany zysk nie pozwala na pokrycie rat zwizanych ze spat dugw, firma albo traci pynno, a w dugim okresie rwnie wypacalno, albo te zaciga dalsze zobowizania na pokrywanie wczeniejszych zobowiza.
74
Ostatni z wytypowanych obszarw badanych dotyczy struktury majtku przedsibiorstwa oraz formy jego finansowania. Ta grupa wskanikw ma znaczenie uzupeniajce w stosunku do poprzednich i wskazuje na potencjalne zagroenia ukryte w niewaciwej strukturze majtku bd kapitaw. Wskazanie przez metody krokowe doboru wskanikw miar finansowych z tej grupy pozwoli stwierdzi, czy wskaniki te, a zatem rwnie zjawiska finansowe tego obszaru zachodzce w przedsibiorstwie, maj wpyw na wzrost zagroenia upadoci i czy same przyczyniaj si porednio do bankructwa spki.
75

Prognozowanie Upadłości Przedsiębiorstwa - Rozdział II

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Prognozowanie Upadłości Przedsiębiorstwa - Rozdział II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Komputerowy sownik jzyka polskiego. Warszawa: PWN. 1996

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

O zastosowaniu wskanikw finansowych do przewidywania zagroenia bankructwem czytaj Rozdzia 2, pkt 5.

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Rysunek 2 Przykadowy acuch przyczyn bankructwa, a moliwoci identyfikacji zagroe.

Zdarzenie (przyczyna) pierwotna Brak moliwoci identyfikacji zagroenia upadoci

Zdarzenia (przyczyny) wtrne

Moliwo identyfikacji zagroenia upadoci

Symptomy pogorszenia sytuacji finansowej firmy

Ogoszenie upadku firmy

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Moliwo identyfikacji zagroenia bankructwem

Sytuacja finansowa firmy

Czas (w latach) przed ogoszeniem upadoci

firma o pogarszajcej si sytuacji finansowej

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Stabilno ta wystpuje jedynie w horyzoncie prognozy nie przekraczajcym zwykle 3 lat.

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

upado Lata dziaalnoci

bardzo dobra dobra

upado Lata dziaalnoci

bardzo dobra dobra

upado Lata dziaalnoci

jednake w okresie od trzech lat do jednego roku przed bankructwem analiza

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

5 ,0 % 1980 1990 0 ,0 % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ponad 10

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

1989 5 ,0 % 1992 0 ,0 % 0-4 5-10 11-20 21-50 pow . 50

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

bardzo dobra dobra

D Miejsce (pooenie geograficzno polityczne)

199X4 C B A 199X1 199X3 199X2 Czas (lata)

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Por. D. Hadasik: Prognozowanie . op. cit. s. 36

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Tabela 4 Sfera przyczyn wewntrzzakadowych

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem

Prognozowanie upadoci przedsibiorstwa Rozdzia 2: Podstawy wnioskowania o zagroeniu bankructwem