PODSTAWY ELEKTRONIKI MSIB

W.5. W ZMACNIACZE OPERACYJNE

w. 5 Wzmacniacze operacyjne
1. Cel wiczenia

Celem wiczenia jest zapoznanie si z podstawowymi zastosowaniami wzmacniaczy operacyjnych do przetwarzania sygnaw analogowych.

2.

Wymagane informacje

Podstawowe parametry wzmacniaczy (wzmocnienie, pasmo), zasada dziaania ukadw rniczkujcych, cakujcych, sumujcych, obsuga przyrzdw pomiarowych.

3.

Wprowadzenie teoretyczne

Historycznie, nazwa operacyjny odnosi si do zamierzchych czasw w elektronice, kiedy wzmacniacze te byy stosowane w analogowych maszynach liczcych (jeszcze przed er komputerw) do wykonywania rnych operacji matematycznych, np. dodawania, odejmowania, mnoenia, cakowania i rniczkowania. Nie wnikajc w szczegy, wzmacniacz operacyjny o symbolu przedstawionym na Rys.1 wykonywany jest obecnie jako struktura scalona skadajca si z dziesitek tranzystorw. W najprostszym rozwizaniu posiada on dwa zaciski wejciowe Uwe+ i Uwe- oraz jeden wyjciowy Uwy. Do podczenia napi zasilajcych wykorzystuje si zaciski Uzas+ i Uzas-.

Rys.1. Symbol wzmacniacza operacyjnego.

Bez dodatkowych elementw zewntrznych ukad z Rys.1 realizuje funkcj: U wy = K r (U we+ U we ) gdzie Kr jest wzmocnieniem rnicowym wzmacniacza i Kr. W praktyce wzmacniacz operacyjny wykorzystuje si prawie zawsze w konfiguracji z ptl ujemnego sprzenia zwrotnego, dziki czemu otrzymujemy ciekawe rozwizania ukadowe bdce bezporednim i atwym
KATEDRA ELEKTRONIKI AGH STRONA 1

PODSTAWY ELEKTRONIKI MSIB

W .5. W ZMACNIACZE OPERACYJNE

przeoeniem zapisw funkcji matematycznych (co mona w prosty sposb udowodni wykorzystujc teori obwodw). Bardzo due wzmocnienie wzmacniacza z otwart ptl sprzenia zwrotnego sprawia, e parametry badanych poniej ukadw zale w znacznie wikszej mierze od elementw toru sprzenia ni od samego wzmacniacza.

4.

Budowa ukadu pomiarowego

W wiczeniu wykorzystany zostanie model dydaktyczny DWO1 ze wzmacniaczem operacyjnym do realizacji rnych wariantw ukadowych. Schemat modelu wkadki DWO1 przedstawiony jest na Rys.2. Zawiera on popularny wzmacniacz operacyjny A741 oraz 19 zaciskw pozwalajcych na doczanie rnych elementw zewntrznych: rezystorw, kondensatorw, zwr. Napicia zasilania +15 V i 15 V s trwale podczone do wzmacniacza operacyjnego (o ile wkadka DWO1 znajduje si w kasecie lub podczona jest przez przeduacz).

Rys.2. Schemat wkadki DWO1.

5.

Wykonanie wiczenia
Schemat wzmacniacza odwracajcego realizujcego funkcj U wy =
R2 U we R1

5.1. Badanie wzmacniacza odwracajcego

przedstawiony jest na Rys.3.

KATEDRA ELEKTRONIKI AGH

STRONA 2

PODSTAWY ELEKTRONIKI MSIB

W.5. W ZMACNIACZE OPERACYJNE

Rys.3. Schemat wzmacniacza odwracajcego opartego o wzmacniacz operacyjny.

Rezystor R3 nie bierze udziau w realizacji funkcji, ale zapewnia zmniejszenie niekorzystnego wpywu prdw niezrwnowaenia. Jego warto powinna w przyblieniu by rwna wartoci rezystancji wynikajcej z rwnolegego poczenia R1 i R2. Aby zrealizowa wzmacniacz odwracajcy za pomoc wkadki DWO1, naley przeprowadzi nastpujce czynnoci montaowe: przecznik suwakowy przeczy w pozycj doln (jeeli patrzymy na pytk DWO1 od strony elementw, tak jak na Rys.2), rezystor R2 = 100 k umieci midzy zaciskami 15 i 16, rezystor R1 = 1 k umieci midzy zaciskami 2 i 3, rezystor R3 =1 k umieci midzy zaciskami 10 i 11, umieci model DWO1 w kasecie lub poczy z kaset za pomoc kabla przeduajcego, poczy wyjcie generatora z oscyloskopem kablem BNC i ustawi napicie o amplitudzie 100 mV i czstotliwoci 100 Hz a za pomoc trjnika podczy ustawiony sygna rwnie do wejcia WE1 modelu DWO1, wyjcie WY1 modelu DWO1 podczy kablem BNC do wejcia CH2 oscyloskopu. Przeprowadzi nastpujce obserwacje i zanotowa je w sprawozdaniu: a) zaobserwowa na ekranie oscyloskopu w trybie pracy dwukanaowej przebiegi napicia Uwe i Uwy oraz okreli wzmocnienie, b) przeczy oscyloskop w tryb pracy XY. Wyjani co przedstawia wykres na ekranie oscyloskopu i wyznaczy wzmocnienie w tym przypadku, c) obliczy teoretyczne wzmocnienie dla ukadu z podanego wzoru, d) wyjani w czym przejawia si znak - ze wzoru na wykresach czasowych na oscyloskopie, e) zaobserwowa zmian ksztatu charakterystyki w trybie XY podczas zwikszania czstotliwoci. Wyjani czym przejawia si ta zmiana w przebiegach czasowych po powrocie do dziedziny czasu, f) wrci do czstotliwoci 100 Hz. Zakadajc, e dla tej czstotliwoci wystpuje maksymalne wzmocnienie ukadu, wyznaczy czstotliwo grn fg

KATEDRA ELEKTRONIKI AGH

STRONA 3

PODSTAWY ELEKTRONIKI MSIB

W .5. W ZMACNIACZE OPERACYJNE

wzmacniacza (analogicznie do wiczenia ze wzmacniaczy RC). Wyjani dlaczego nie musimy wyznacza w tym przypadku czstotliwoci dolnej fd, g) naley doprowadzi do przesterowania wzmacniacza (zjawisko znane ze wzmacniaczy RC). Wyjani na ile sposobw mona to teoretycznie uczyni, h) wymieni rezystor R2 = 100 k na 51 k i powtrzy poprzednie punkty, i) jakie mona wysnu wnioski przy porwnaniu iloczynu wzmocnienia i czstotliwoci grnych dla poszczeglnych przypadkw. 5.2. Badanie wzmacniacza nieodwracajcego Schemat wzmacniacza nieodwracajcego R U wy = 1 + 2 U we przedstawiony jest na Rys.4. R1
R2

realizujcego

funkcj

R1 Uwy

R3 Uwe

Rys.4. Schemat wzmacniacza nieodwracajcego opartego o wzmacniacz operacyjny.

Aby zrealizowa wzmacniacz nieodwracajcy za pomoc wkadki DWO1, naley przeprowadzi nastpujce czynnoci montaowe: przecznik suwakowy przeczy w pozycj grn, rezystor R2 = 51 k umieci midzy zaciskami 15 i 16, rezystor R1 = 1 k umieci midzy zaciskami 3 i 6, rezystor R3 = 1 k umieci midzy zaciskami 8 i 9, poczy wyjcie generatora z oscyloskopem kablem BNC i ustawi napicie o amplitudzie 100 mV i czstotliwoci 100 Hz, za pomoc trjnika podczy ustawiony sygna rwnie do wejcia WE3 modelu DWO1, wyjcie WY1 modelu DWO1 podczy kablem BNC do wejcia CH2 oscyloskopu. Przeprowadzi nastpujce obserwacje i zanotowa je w sprawozdaniu: a) zaobserwowa na ekranie oscyloskopu w trybie pracy dwukanaowej przebiegi napicia Uwe i Uwy oraz okreli wzmocnienie, b) przeczy oscyloskop w tryb pracy XY. Wyjani co przedstawia wykres na ekranie oscyloskopu tym razem. W ktr stron zwrcona jest charakterystyka, co to oznacza, jakie odczytujemy wzmocnienie, c) obliczy teoretyczne wzmocnienie dla ukadu ze wzoru, d) zaobserwowa zmian ksztatu charakterystyki w trybie XY podczas zwikszania czstotliwoci. Czym przejawia si ta zmiana w przebiegach czasowych po powrocie do dziedziny czasu,
KATEDRA ELEKTRONIKI AGH STRONA 4

PODSTAWY ELEKTRONIKI MSIB

W.5. W ZMACNIACZE OPERACYJNE

e) wracamy do czstotliwoci 100 Hz. Zakadajc, e dla tej czstotliwoci wystpuje maksymalne wzmocnienie ukadu, wyznaczy czstotliwo grn fg wzmacniacza (analogicznie do wiczenia ze wzmacniaczy RC). Wyjani dlaczego nie musimy wyznacza w tym przypadku czstotliwoci dolnej fd, f) naley doprowadzi do przesterowania wzmacniacza (zjawisko znane ze wzmacniaczy RC). Na ile sposobw moemy to uczyni teoretycznie, g) wymieni rezystor R2 = 51 k na 100 k i powtrzy poprzednie punkty. h) jakie mona wysnu wnioski przy porwnaniu iloczynu wzmocnienia i czstotliwoci grnych dla poszczeglnych przypadkw. 5.3. Badanie wtrnika napiciowego Schemat wtrnika napiciowego przedstawiony jest na Rys.5.
R2

realizujcego

funkcj

U wy = U we

R3 Uwe

Uwy

Rys.5. Schemat wtrnika napiciowego opartego o wzmacniacz operacyjny.

Aby zrealizowa wtrnik napiciowy za pomoc wkadki DWO1, naley przeprowadzi nastpujce czynnoci montaowe: przecznik suwakowy przeczy w pozycj grn, rezystor R2 = 100 k umieci midzy zaciskami 15 i 16, rezystor R3 = 1 k umieci midzy zaciskami 8 i 9, poczy wyjcie generatora z oscyloskopem kablem BNC i ustawi napicie o amplitudzie 1V i czstotliwoci 100 Hz, za pomoc trjnika podczy ustawiony sygna rwnie do wejcia WE3 modelu DWO1, wyjcie WY1 modelu DWO1 podczy kablem BNC do wejcia CH2 oscyloskopu. Przeprowadzi nastpujce obserwacje i zanotowa je w sprawozdaniu: a) zaobserwowa na ekranie oscyloskopu w trybie pracy dwukanaowej przebiegi napicia Uwe i Uwy i okreli wzmocnienie, b) przeczy oscyloskop w tryb pracy XY. Wyjani co przedstawia wykres na ekranie oscyloskopu tym razem. Jaka jest rnica midzy charakterystykami przejciowymi wzmacniacza nieodwracajcego i wtrnika. Wyjani czy nazwa wtrnik jest adekwatna dla badanego ukadu. c) wyjani gdzie znajduj zastosowanie wtrniki napiciowe.

KATEDRA ELEKTRONIKI AGH

STRONA 5

PODSTAWY ELEKTRONIKI MSIB 5.4. Badanie sumatora Schemat sumatora realizujcego funkcj

W .5. W ZMACNIACZE OPERACYJNE

R R U wy = 2 U weA + 2 U weB R RB A

przedstawiony jest na Rys.6.

Rys.6. Schemat ukadu dodajcego opartego o wzmacniacz operacyjny.

Aby zrealizowa sumator za pomoc wkadki DWO1, naley przeprowadzi nastpujce czynnoci montaowe: przecznik suwakowy przeczy w pozycj doln, rezystor R2 = 100 k umieci midzy zaciskami 15 i 16, rezystor R3 = 10 k umieci midzy zaciskami 10 i 11, rezystor RA = 10 k umieci midzy zaciskami 2 i 3, rezystor RB = 1 k umieci midzy zaciskami 5 i 6, poczy przewodami BNC wyjcia generatora z wejciami modelu DWO1, odpowiednio: sinus z WE1, trapez z WE2 (wczeniej mona sprawdzi poszczeglne przebiegi z wyj generatora na CH1 oscyloskopu), wyjcie WY1 modelu DWO1 podczy kablem BNC do wejcia CH2 oscyloskopu. Przeprowadzi nastpujce obserwacje i zanotowa je w sprawozdaniu: a) zaobserwowa na ekranie oscyloskopu ksztat sygnau z wyjcia sumatora, wyjani czy takiego efektu naleao oczekiwa. Mona dobra tak amplitudy sinusa i trapezu aby otrzyma adny efekt wizualny, b) wyjani dlaczego stabilny obraz na oscyloskopie otrzymuje si przy synchronizacji do przebiegu o mniejszej czstotliwoci (poprosi prowadzcego o demonstracj tego zjawiska). Ile wynosi rnica czstotliwoci miedzy sinus i trapez, c) z pomoc prowadzcego dokona sumowania tych samych przebiegw za pomoc oscyloskopu. Zastanowi si jak technik moe by dokonywane sumowanie w oscyloskopie.

KATEDRA ELEKTRONIKI AGH

STRONA 6

PODSTAWY ELEKTRONIKI MSIB 5.5. Badanie ukadu cakujcego Schemat ukadu cakujcego realizujcego

W.5. W ZMACNIACZE OPERACYJNE

funkcj

U wy =

1 U we dt R1C

przedstawiony jest na Rys.7.

Rys.7. Schemat ukadu cakujcego opartego o wzmacniacz operacyjny.

Aby zrealizowa ukad cakujcy za pomoc wkadki DWO1, naley przeprowadzi nastpujce czynnoci montaowe: przecznik suwakowy przeczy w pozycj doln, kondensator C = 680 pF umieci midzy zaciskami 15 i 16, rezystor R1 = 39 k umieci midzy zaciskami 2 i 3, rezystor R3 = 39 k umieci midzy zaciskami 10 i 11, umieci model DWO1 w kasecie lub poczy z kaset za pomoc kabla przeduajcego, poczy przewodem BNC wyjcie generatora funkcyjnego z wejciem CH1 oscyloskopu i ustawi przebieg napicia prostoktnego o amplitudzie 100 mV i czstotliwoci 100 Hz, za pomoc trjnika podczy ustawiony sygna rwnie do wejcia WE1 modelu DWO1, wyjcie WY1 modelu DWO1 podczy kablem BNC do wejcia CH2 oscyloskopu. Przeprowadzi nastpujce obserwacje i zanotowa je w sprawozdaniu: a) zaobserwowa na ekranie oscyloskopu przebiegi napi Uwe i Uwy. Wyjani czy takiego ksztatu napicia Uwy naleao oczekiwa, b) zmieniajc amplitud, czstotliwo i skadow sta przebiegu napicia Uwe zaobserwowa zmiany przebiegu napicia Uwy. Odrysowa kilka przebiegw, sformuowa wnioski. Zastanowi si czy istniej i jeli tak to z czego mog wynika ograniczenia operacji cakowania, c) poda z generatora funkcyjnego na WE1 wkadki DWO1 przebieg napicia sinusoidalnego o amplitudzie 100 mV i czstotliwoci 100 Hz. Zanotowa otrzymamy ksztat przebiegu napicia Uwy. Wyjani czy tego oczekiwano,

KATEDRA ELEKTRONIKI AGH

STRONA 7

PODSTAWY ELEKTRONIKI MSIB

W .5. W ZMACNIACZE OPERACYJNE

d) poda z generatora funkcyjnego na WE1 wkadki DWO1 przebieg napicia trjktnego o amplitudzie 100 mV i czstotliwoci 100 Hz. Zanotowa otrzymamy ksztat przebiegu napicia Uwy. Wyjani czy tego oczekiwano. 5.6. Badanie ukadu rniczkujcego Schemat ukadu rniczkujcego realizujcego funkcj
U wy = R2C dU we dt

przedstawiony jest na Rys.8.

Rys.8. Schemat ukadu rniczkujcego opartego o wzmacniacz operacyjny.

Aby zrealizowa ukad rniczkujcy za pomoc wkadki DWO1, naley przeprowadzi nastpujce czynnoci montaowe: przecznik suwakowy przeczy w pozycj doln, kondensator C = 680 pF umieci midzy zaciskami 2 i 3, rezystor R2 = 39 k umieci midzy zaciskami 15 i 16, rezystor R3 = 39 k umieci midzy zaciskami 10 i 11, umieci model DWO1 w kasecie lub poczy z kaset za pomoc kabla przeduajcego, poczy przewodem BNC wyjcie generatora funkcyjnego z wejciem CH1 oscyloskopu i ustawi przebieg napicia trjktnego o amplitudzie 100 mV i czstotliwoci 100 Hz, za pomoc trjnika podczy ustawiony sygna rwnie do wejcia WE1 modelu DWO1, wyjcie WY1 modelu DWO1 podczy kablem BNC do wejcia CH2 oscyloskopu. Przeprowadzi nastpujce obserwacje i zanotowa je w sprawozdaniu: a) zaobserwowa na ekranie oscyloskopu przebiegi napi Uwe i Uwy. Wyjani czy takiego ksztatu napicia Uwy naleao oczekiwa, b) zmieniajc amplitud, czstotliwo i skadow sta przebiegu napicia Uwe zaobserwowa zmiany przebiegu napicia Uwy. Odrysowa kilka przebiegw, sformuowa wnioski,

KATEDRA ELEKTRONIKI AGH

STRONA 8

PODSTAWY ELEKTRONIKI MSIB

W.5. W ZMACNIACZE OPERACYJNE

c) poda z generatora funkcyjnego na WE1 wkadki DWO1 przebieg napicia sinusoidalnego o amplitudzie 100 mV i czstotliwoci 100 Hz. Zanotowa otrzymamy ksztat przebiegu napicia Uwy. Wyjani czy tego oczekiwano? 5.7. Badanie przerzutnika Schmitta Schemat przerzutnika Schmitta o punktach przeczania R1 R1 (U zas U sat ) i U 2 = (U zas+ U sat ) oraz szerokoci ptli histerezy U1 = R1 + R2 R1 + R2 P = U 2 U1 przedstawiony jest na Rys.9. Jest to jedyny w tym wiczeniu przykad wykorzystania wzmacniacza operacyjnego do realizacji ukadu nieliniowego, poprzez zastosowanie dodatniego sprzenia zwrotnego. Naley zwrci uwag na subtelna rnic midzy Rys.9 i Rys.4 oraz wynikajce z tego konsekwencje zupenie rnego dziaania opisywanych nimi ukadw. R2

R1 Uwy

R3 Uwe
Rys.9. Schemat przerzutnika Schmitta.

Aby zrealizowa przerzutnik Schmitta za pomoc wkadki DWO1, naley przeprowadzi nastpujce czynnoci montaowe: przecznik suwakowy przeczy w pozycj doln, rezystor R2 = 51 k umieci midzy zaciskami 18 i 19, rezystor R1 = 1 k umieci midzy zaciskami 10 i 11, rezystor R3 = 1 k umieci midzy zaciskami 2 i 3, zaciski 8 i 9 zewrze zwork, poczy wyjcie generatora funkcyjnego z wejciem CH1 oscyloskopu i ustawi przebieg trjktny o amplitudzie 3 V i czstotliwoci 100 Hz, za pomoc trjnika podczy ustawiony sygna rwnie do wejcia WE1 modelu DWO1, wyjcie WY1 modelu DWO1 podczy kablem BNC do wejcia CH2 oscyloskopu. Przeprowadzi nastpujce obserwacje i zanotowa je w sprawozdaniu: a) zaobserwowa na ekranie oscyloskopu przebiegi napiec Uwe i Uwy. Wyjani czy takiego ksztatu napicia Uwy naleao oczekiwa, b) przeczy oscyloskop w tryb XY, przerysowa otrzyman charakterystyk, okreli napicia przeczania i szeroko ptli histerezy, c) zmieni warto rezystora R = 1 k na 10 k. Wyjani jak zmieni si szeroko ptli histerezy,

KATEDRA ELEKTRONIKI AGH

STRONA 9

PODSTAWY ELEKTRONIKI MSIB

W .5. W ZMACNIACZE OPERACYJNE

d) poda z generatora na wejcie przerzutnika Schmitta przebieg sinusoidalny o czstotliwoci 100 Hz i amplitudzie 2 V. Wyjani czy takiego ksztatu przebiegu spodziewano si na wyjciu, e) zastanowi si gdzie moe znale zastosowanie powyszy ukad.

6.

Opracowanie wynikw
W sprawozdaniu z wiczenia naley: narysowa schematy badanych ukadw, zamieci zaobserwowane przebiegi oscyloskopowe, wyznaczy wzmocnienie napiciowe wzmacniacza oraz inne parametry wymienione w instrukcji i porwna je z wartociami teoretycznymi, wycign wnioski.

7.

Literatura
[1] [2] U. Tietze, Ch. Schenk Ukady pprzewodnikowe, Wydawnictwa NaukowoTechniczne, Warszawa 1996, Rozdzia 7 Wzmacniacze operacyjne (s. 141-157) P. Horowitz, W. Hill Sztuka elektroniki. Cz 1., Wydawnictwa Komunikacji i cznoci, Warszawa 1995, Rozdziay 4.01-4.06 (s. 186194)

KATEDRA ELEKTRONIKI AGH

STRONA 10